30
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
12) Η επιστημολογική σκέψη του Φράνσις Μπέικον Αναφερθείτε αναλυτικά στη συμβολή του Francis Bacon στην εξέλιξη της επιστημολογικής σκέψης. Ειδικότερα: (α΄) Σε τι συνίσταται η πολεμική του κατά της παλαιάς επιστήμης; (β΄) Πώς συγκροτεί τον επαγωγικό εμπειρισμό του; (γ΄) Σε τι συνίσταται ο επιστημολογικός ωφελιμισμός του και ποιες συνέπειες είχε; (τόμ. Β΄, σελ. 73-79) (α΄) Ο Francis Bacon (1561-1626) θεωρείται ως ο πατέρας της αγγλοσαξονικής σχολής της επιστήμης. Ήταν ο πρώτος που επεξεργάστηκε ένα καθαρά εμπειρικό επιστημονικό πρότυπο στη βάση της απόρριψης κάθε παραδεδομένης αυθεντίας. Δεν ήταν τόσο επιστήμονας, όσο ένας λογοτεχνικός υμνητής της επιστημονικότητας ως πνευματικής βάσης για μια νέα πολιτισμική εποχή. Στη σκέψη του η ορθή επιστημονική μέθοδος ταυτίζεται με τη συνεπή, συστηματική παρατήρηση. Από μια ευρεία βάση παρατηρησιακών εμπειρικών δεδομένων ο επιστήμονας μπορεί να προβεί στη γενίκευση (νόμο), ο οποίος ερμηνεύει τα επιμέρους φαινόμενα. Πρόκειται για το ιδεώδες της εμπειρικής επαγωγής (induction). Προϋπόθεση για την υιοθέτηση αυτής της μεθόδου είναι η πλήρης απομάκρυνση από τον αριστοτελισμό. Ο Bacon αναδεικνύεται σε αδιάλλακτο πολέμιο κάθε παραδεδομένης επιστημονικής αυθεντίας που κληροδότησε ο Μεσαίωνας. Η αριστοτελική λογική, δίνοντας προβάδισμα στον συλλογισμό έναντι της παρατήρησης του συγκεκριμένου, δεν συνιστά παρά μια περίτεχνη φραστική κατασκευή δίχως έδραση στη φυσική πραγματικότητα. Αντί να υποτάσσει τις θεωρητικές ενοράσεις στον έλεγχο των γεγονότων, προτιμά να προαποφασίζει τι θα ανακαλύψει μέσα στη φυσική πραγματικότητα με βάση τις «προλήψεις του νου» (anticipations of the mind). Σύμφωνα με τον Bacon, επειδή οι θεωρησιακοί συλλογισμοί δεν είναι παρά συνδυασμοί λέξεων που εκφράζουν έννοιες, αν αυτές οι έννοιες δεν είναι ορθές ή βέβαιες, το λογικό οικοδόμημα που χτίζεται επάνω τους είναι προορισμένο να καταρρεύσει. Και η φυσική της εποχής του κατατρύχεται από τέτοιες πλάνες. Η αριστοτελική επαγωγή είναι «καταριθμούσα» (enumerative), δηλαδή συνάγει τους πιο γενικευτικούς νόμους από τα πλέον ισχνά σε αριθμό εμπειρικά δεδομένα. Έτσι, η εμπειρική θεμελίωση της αριστοτελικής συλλογιστικής είναι Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
31
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
ανεπαρκέστατη και επάνω σε αυτήν οικοδομείται ένας λογικός δογματισμός που χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει χονδροειδείς πλάνες. Ωστόσο, η ορθή διανοητική δραστηριότητα οφείλει να αποσκοπεί στη μεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια του ανθρώπου, όχι στη βέλτιστη δυνατή κατασκευή περίτεχνων λεκτικών σχημάτων. Άρα, η επιστήμη δεν ενδιαφέρεται για νοητικές προθεάσεις της πραγματικότητας, αλλά για τη συστηματική «ερμηνεία της φύσης» (interpretation of nature) με θεμέλιο την επίσης συστηματική επεξεργασία των δεδομένων της εμπειρίας. Ο άνθρωπος πρέπει να υποτάξει τη φύση στις ανάγκες του· αλλά, για να το επιτύχει, πρέπει πρώτα να υποταχθεί στη φύση. Η γνώση δεν ωφελεί, αν δεν μετασχηματίζεται σε ισχύ, που ασκείται στη φύση προκειμένου να ανυψωθεί το βιοτικό επίπεδο και ο πνευματικός φωτισμός του ανθρώπου. Ο Bacon υποστηρίζει χαρακτηριστικά: «Η γνώση είναι δύναμη» (“knowledge is power”). Έτσι, γίνεται ο διαπρύσιος κήρυκας της πνευματικής και πολιτισμικής ανωτερότητας των νεοτέρων έναντι των αρχαίων. Ο Bacon σαλπίζει τη «μεγάλη καθίδρυση» (great instauration), την κατεδάφιση του σαθρού οικοδομήματος της κληρονομημένης επιστημονικής σκέψης και την ανέγερση του νέου οικοδομήματος σε εντελώς νέες βάσεις. Πρόκειται για έκκληση σε μια συνολική αλλαγή νοοτροπίας. Προκειμένου να επιτευχθεί ο καθαρμός της ανθρώπινης διάνοιας από τις προκαταλήψεις που της έχει κληροδοτήσει η λογική μέθοδος, συσκοτίζοντας την αισθητηριακή έρευνα της πρωτογενούς φυσικής εμπειρίας, πρέπει να αναγνωριστούν οι τύποι της πλάνης που έχουν κληροδοτηθεί. Στο Νέο Όργανο (Novum Organum) περιέχεται η πλέον γνωστή ταξινόμηση αυτών των πλανών, που συγκροτεί τη θεωρία των «ειδώλων του νου» (idols of mind). Μια κατηγορία τέτοιων πλανών είναι τα «είδωλα του σπηλαίου ή της φυλής» (idols of the cave, idols of the tribe). Συνδέονται με την τάση των ανθρώπων να εγκλωβίζονται σε ανεξέταστες πεποιθήσεις ή αντιλήψεις, πιστεύοντας ότι ο κόσμος είναι όπως τον θέλει η υποκειμενική επιθυμία τους. Η συνηθέστερη τέτοια πλάνη είναι η ιδέα ότι, επειδή το ανθρώπινο λογικό διαθέτει οργανωμένη λογική τάξη, ο κόσμος οφείλει να είναι διατεταγμένος με τον ίδιο τρόπο. Άλλες πλάνες προκύπτουν από την αυθαίρετη σημασιοδότηση των λέξεων στο λεξιλόγιο της καθημερινής επικοινωνίας («είδωλα της αγοράς»: idols of the marketplace). Συχνά οι έννοιες ενδύονται με τη χυδαιότητα των επιδιώξεων ιδιοτελών Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
32
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
συμφερόντων, με αποτέλεσμα να περιβάλλεται η πραγματικότητα με έναν μανδύα ψευδαισθήσεων. Ο Bacon αιτείται τον επακριβή καθορισμό των ορίων και των σημασιών της γλώσσας μέσω της ορθής αναγνώρισης των στοιχείων της εμπειρίας στα οποία αυτή αναφέρεται. Το αίτημα αυτό για διεξοδική μελέτη της δομής και της λειτουργίας της γλώσσας είναι χαρακτηριστικό της αγγλοσαξονικής φιλοσοφικής παράδοσης μέχρι σήμερα. Μια τελευταία κατηγορία πλανών προκύπτει από τον υπέρμετρο σεβασμό που επιδεικνύει ο μέσος άνθρωπος για τις αναλφάβητες επιστημονικά αυθεντίες του παρελθόντος («είδωλα του θεάτρου»: idols of the theater). Η άκριτη επανάληψη των δογμάτων των αρχαίων (κυρίως του Αριστοτέλη) επιφέρει πνευματική νέκρωση. Η απόρριψη τη στομφώδους κενολογίας τους θα ανοίξει τον δρόμο για τον φωτισμό της κοινωνίας. (β΄) Κατά τον Bacon, στη φιλοσοφία απαιτείται μια νέα αρχή, η οποία θα στηρίζεται στο ιδεώδες της «γνήσιας επαγωγής» (genuine induction). Πρόκειται για την επαγωγή που εκκινεί από τη διεξοδική μελέτη ενός τμήματος της φυσικής πραγματικότητας και κατόπιν προβαίνει σε γενικεύσεις ελάσσονος και «ενδιάμεσης» εμβέλειας, δίχως να σπεύδει να διατυπώνει νόμους με αξιώσεις γενικής ισχύος. Περιεχόμενο του στοχασμού οφείλει να είναι η «φυσική ιστορία» (natural history), δηλαδή η απροκατάληπτη, συστηματική εμπειρική μελέτη των φυσικών φαινομένων που δεν εκλαμβάνει κανένα εξηγητικό σχήμα ως δεδομένο εκ των προτέρων. Στόχος του ερευνητικού έργου είναι ο εντοπισμός των πραγματικών «φυσικών ειδών/μορφών» (natural forms), δηλαδή η καταγραφή των φυσικών ιδιοτήτων και των αιτιωδών συναφειών των φυσικών σωμάτων. Ο Bacon μεταχειρίζεται τον όρο «φυσικά είδη» των σχολαστικών, κυρίως επειδή ήταν σε κοινή χρήση, αλλά τον προικίζει με εντελώς νέο περιεχόμενο: στη δική του ορολογία σημαίνει τους φυσικούς νόμους όπως αναγνωρίζονται μέσω της συστηματικής εμπειρικής παρατήρησης. Ως παράδειγμα αιτιακού σχήματος για την εξήγηση της «φυσικής μορφής» της θερμότητας προτείνει την κινητική θεωρία. Όπως μας δείχνει η ασίγαστη κίνηση της φλόγας προς τα επάνω και η έντονη κινητικότητα ενός υγρού σε κατάσταση βρασμού, η θερμότητα προκαλείται από την κίνηση. Εντούτοις, η ανακάλυψη αυτού του νόμου, που είναι και ο μοναδικός στο έργο του, φαίνεται ότι προέκυψε μάλλον από διαίσθηση παρά από μια κατάλληλα σχεδιασμένη πειραματική διαδικασία. Η πειραματική Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
33
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
επιβεβαίωση αυτού του νόμου έμελλε να πραγματοποιηθεί αιώνες αργότερα, στη βάση όμως της ατομικής θεωρίας, την οποία ο ίδιος ο Bacon απέρριπτε. Σε κάθε περίπτωση, ο Bacon πίστευε ότι η επιστημονική θεωρία οικοδομείται από τα κάτω προς τα επάνω, από τη μεθοδική παρατήρηση των εμπειρικών δεδομένων με την οποία ο νους συμμορφώνεται. Όλα τα εξηγητικά σχήματα και οι νομοτελειακές διασυνδέσεις των επιμέρους είναι εκ των υστέρων (a posteriori), κατόπιν δηλαδή της επεξεργασίας του συνόλου των δεδομένων της εμπειρίας. Η φύση μπορεί να μας διδάξει ως προς την υπόστασή της με τον όρο ότι θα αποδεχθούμε τη θέση του μαθητή. Η στάση αυτή χαρακτηρίζεται από μια ιδιάζουσα γνωσιολογική αισιοδοξία: η συστηματική παρατήρηση των επιμέρους θα φανερώσει κάποια στιγμή στον νου το κατάλληλο εξηγητικό πλαίσιο. Για αυτήν την αισιοδοξία ο Bacon έχει θεωρηθεί εκπρόσωπος ενός μηχανιστικού ή αφελούς εμπειρισμού, σύμφωνα με τον οποίο από μόνη της η συσσώρευση παρατηρησιακού υλικού θα οδηγήσει στην ανακάλυψη των αιτιακών νόμων που διέπουν τη λειτουργία του. Αληθεύει ότι η σκέψη του Bacon, αντί να παρέχει συγκεκριμένες οδηγίες για τον σχεδιασμό και τη διεξαγωγή πειραμάτων, αναλώνεται σε πολύπλοκες ταξινομήσεις και υποδιαιρέσεις των φυσικών φαινομένων που θα μπορούσαν ίσως να μας οδηγήσουν στην ερμηνεία τους. Έχει τη μορφή ταξινόμησης περιπτώσεων, όπως θα άρμοζε σε έναν νομικό –και ο Bacon ήταν νομικός–, ενώ είναι πιο πολύ μια συλλογιστική υπέρ της επιστήμης παρά καθαυτό επιστημονικός λόγος. Από τη άλλη πλευρά, δεν αληθεύει ότι ο εμπειρισμός του Bacon είναι παθητικός. Ο Bacon έχει επίγνωση ότι ο επιστημονικός νους δρα οργανωτικά και καθοδηγητικά ως προς την πρώτη ύλη του. Για να λάβει την ορθή απάντηση, πρέπει να διατυπώσει την ορθή ερώτηση, γεγονός που αναδιατάσσει εξ υπαρχής με συγκεκριμένους τρόπους το παρατηρησιακό υλικό. Γνωρίζει επίσης ότι πυρήνας της επιστημονικής έρευνας είναι το πείραμα, το οποίο με την κατάλληλη οργάνωση και εκτέλεση «υποχρεώνει» τη φύση να αποκαλύψει τα μυστικά της. Αν και απουσιάζει από το έργο του μια γνήσια αντίληψη του πειράματος, ο Bacon αναγνωρίζει ότι ένα ελάχιστο αυτονόμησης της λογικής από την εμπειρία είναι προϋπόθεση για την έρευνα. Στο Νέο Όργανο τάσσεται υπέρ του συνδυασμού θεωρητικής κατάρτισης και πειράματος. Αν και χρησιμοποιεί τον όρο «πείραμα» συνήθως στα συμφραζόμενα ενός παθητικού εμπειρισμού, φαίνεται ότι κατανοεί ορθά την ενεργητική στάση του νου απέναντι στο εμπειρικό υλικό. Κατά συνέπεια, η γνήσια επαγωγή δεν πρέπει να Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
34
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
θεωρηθεί ως μια τυχαία διαδικασία κατά την οποία ο επιστημονικούς νους δεσμεύεται από τους εξωτερικούς καταναγκασμούς της εμπειρίας. Είναι μια οργανωμένη μέθοδος, η οποία του επιτρέπει να συνάγει με τις περισσότερες δυνατές πιθανότητες τα θεωρητικά συμπεράσματα, τις αιτιώδεις σχέσεις που αναζητεί. Οι ταξινομικές τυπολογίες του Bacon μπορούν να θεωρηθούν ως απόπειρα να διαμορφωθεί ένα τέτοιο, ορθό στη σύλληψή του, ερευνητικό πλαίσιο. Τελικά, επαγωγή είναι η συστηματική κατάταξη και αντιπαραβολή των παρατηρησιακών δεδομένων. Για τον σκοπό αυτό, ο Bacon συνιστά τη σύνταξη «συγκριτικών πινάκων» (comparative tables) που θα τακτοποιούν τα επιστημονικά ευρήματα. Ειδικότερα, πρόκειται για «πίνακες συμφωνίας» (tables of agreement), στους οποίους κατατάσσονται πλήθος εμπειρικά παραδείγματα του υπό εξέταση φαινομένου και οι εκάστοτε παρούσες εμπειρικές συνθήκες· «πίνακες απουσίας» (tables of absence), όπου καταχωρούνται καταστάσεις στις οποίες απουσιάζει το υπό μελέτη φαινόμενο καθώς και οι αντίστοιχες απούσες συνθήκες· τέλος, «πίνακες βαθμιαίας μεταβολής» (tables of degrees), στους οποίους καταχωρείται το υπό μελέτη φαινόμενο σε διάφορα επίπεδα έντασης και συμπεριλαμβάνονται οι μεταβολές στις αντίστοιχες εμπειρικές συνθήκες. Σύμφωνα με τον Bacon, κατά την κατασκευή αυτών των πινάκων θα φθάσει κάποια στιγμή που ο ερευνητής θα μπορέσει να διακρίνει τη ζητούμενη αιτιακή σχέση μέσα από το σώμα του επαρκούς παρατηρησιακού υλικού που έχει στη διάθεσή του. Η παθητική αντιμετώπιση της εμπειρίας σταματά εδώ, καθώς εμφανίζεται εκείνη η «προνομιακή περίπτωση» (prerogative instance), η παρατήρηση-κλειδί που θα οδηγήσει στην ορθή ερμηνεία του φαινομένου. Κοντά στην τελική εξήγηση θα φτάσει ο ερευνητής μόλις παρουσιαστεί η «οδοδεικτική περίπτωση», μια έννοια ανάλογη με τη σύγχρονη έννοια του «κρίσιμου πειράματος». Έτσι, ονομάζει την «οδοδεικτική περίπτωση» και «δικαστική» (judicial), καθώς παρέχει την τελική ετυμηγορία για το υπό μελέτη φαινόμενο. Για την επαλήθευση της θεωρίας του, ο Bacon οραματίστηκε διάφορα ευφάνταστα πειράματα. (γ΄) Κατά τον Francis Bacon, η ορθή διανοητική δραστηριότητα οφείλει να αποσκοπεί στη μεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια του ανθρώπου, όχι στη βέλτιστη δυνατή κατασκευή περίτεχνων λεκτικών σχημάτων. Άρα, η επιστήμη δεν ενδιαφέρεται για νοητικές προθεάσεις της πραγματικότητας, αλλά για τη συστηματική «ερμηνεία της φύσης» Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
35
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
(interpretation of nature) με θεμέλιο την επίσης συστηματική επεξεργασία των δεδομένων της εμπειρίας. Ο άνθρωπος πρέπει να υποτάξει τη φύση στις ανάγκες του· αλλά, για να το επιτύχει, πρέπει πρώτα να υποταχθεί στη φύση. Η γνώση δεν ωφελεί, αν δεν μετασχηματίζεται σε ισχύ, που ασκείται στη φύση προκειμένου να ανυψωθεί το βιοτικό επίπεδο και ο πνευματικός φωτισμός του ανθρώπου. Ο Bacon υποστηρίζει χαρακτηριστικά: «η γνώση είναι δύναμη» (“knowledge is power”). Έτσι, γίνεται ο διαπρύσιος κήρυκας της πνευματικής και πολιτισμικής ανωτερότητας των νεοτέρων έναντι των αρχαίων. O επαγωγικός εμπειρισμός του Bacon αποτυπώνει την εμπειρική επιστήμη όχι πειραματικά αλλά κυρίως μέσα από φιλοσοφικούς-επιστημολογικούς στοχασμούς. Ο ίδιος δεν είναι επιστήμονας αλλά δικηγόρος, και χαρακτηριστικό της νομικής σκέψης (ιδίως της βρετανικής) είναι η συναγωγή συμπερασμάτων από έναν ικανό αριθμό «προηγουμένων» (antecedents). Για τον Bacon, η επιστημονικότητα είναι πρωτίστως ένα πολιτισμικό ιδεώδες, η χειραφέτηση από την πνευματική δουλεία του Μεσαίωνα και η απαρχή της ελευθερίας που διαμορφώνει τη Νεωτερικότητα. Στη θεώρηση αυτή οφείλεται και η ωφελιμιστική, αν και ουτοπική, πτυχή της βακώνειας επιστημολογίας, η οποία επέδρασε αποφασιστικά στη θεσμική συγκρότηση της επιστήμης από τον 17ο αιώνα και εξής. Η ιδέα αυτή αναπτύσσεται στο ημιτελές έργο του The New Atlantis (Η Νέα Ατλαντίδα, 1627). Πρόκειται για το ουτοπικό όραμα μιας νέας κοινωνίας στην οποία θα άρχουν οι επιστήμονες, υπηρετώντας την υλική ευημερία και την πνευματική ανάταση του συνόλου της κοινωνίας. Η επιστημονική έρευνα οργανώνεται θεσμικά από την πολιτική εξουσία και οι επιστήμονες ασχολούνται ο καθένας με έναν ιδιαίτερο επιστημονικό κλάδο. Στην ουτοπική αυτή κοινωνία οι επιστήμονες έχουν αντικαταστήσει τους ιερείς στην κορυφή της πνευματικής πυραμίδας. Η ιδέα αυτή βρήκε απήχηση στον θετικισμό του 19ου αιώνα καθώς στην ξεχωριστή θέση που επιφύλασσε για τους επιστήμονες η κοινωνική φιλοσοφία του Κοντ και του Σαιντ Σιμόν. Από τον 17ο αιώνα οι ιδέες του Bacon πραγματώθηκαν θεσμικά με την ίδρυση των μεγάλων ευρωπαϊκών επιστημονικών εταιρειών, οι οποίες προωθούσαν τη συλλογική έρευνα. Πρώτη ιδρύθηκε η Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου το 1662, όπου εργάστηκαν όλοι οι πρωτοπόροι επιστήμονες της εποχής, όπως ο Νεύτων, και η οποία τιμούσε τον Bacon ως εμπνευστή του έργου της. Το 1666 ιδρύθηκε η Βασιλική εταιρεία Επιστημών του Παρισιού με ιδρυτή τον Κολμπέρ. Το 1725 ιδρύθηκε η Αυτοκρατορική Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
36
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Ακαδημία Επιστημών στην Αγία Πετρούπολη, ίδρυμα με τόσο μεγάλο κύρος, ώστε απολάμβανε σημαντικές ακαδημαϊκές ελευθερίες ακόμη και στην περίοδο της σταλινικής δικτατορίας. Το 1781 ιδρύθηκε η Βασιλική Σουηδική Ακαδημία με εξέχον στέλεχος τον Κάρολο Λινναίο. Το γεγονός ότι τα ευρωπαϊκά κράτη έσπευδαν να συστήσουν επιστημονικές εταιρείες αποδείκνυε ότι αναγνώριζαν τον σημαντικό ρόλο που έμελλε να διαδραματίσει η επιστήμη για την οργάνωση των νέων κοινωνιών.
Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr