1
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
8) Η μεσαιωνική τεχνολογία Να αναπτύξετε το ζήτημα της μεσαιωνικής τεχνολογίας εξετάζοντας τις εξής πλευρές του: α΄) Με ποιους όρους τίθεται το θέμα της μεσαιωνικής τεχνολογίας; β΄) Πώς ταξινόμησε και νομιμοποίησε τις τεχνικές επιστήμες ο Μεσαίωνας; γ΄) Ποια είναι η σχέση επιστήμης-τεχνολογίας και ποια υπήρξε η σχέση αυτή κατά τον Μεσαίωνα; δ΄) Σε ποια κοινωνικά συμφραζόμενα εντάσσονται οι μεσαιωνικές τεχνολογικές καινοτομίες και ποιες οι σημαντικότερες από αυτές; (τόμ. Α΄, σελ. 162-170) α΄) Η σύγχρονη ιστοριογραφία έχει αναδείξει την ανάπτυξη της μεσαιωνικής τεχνολογίας στη δυτική Ευρώπη, γεγονός που υποδεικνύει την τεχνολογική υστέρηση της Ανατολής, και ειδικότερα του ελλαδικού χώρου, ένα φαινόμενο με σημαντικές πολιτισμικές προεκτάσεις. Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι η παρακμή του αρχαίου κόσμου δεν οφείλεται στην αντιπαράθεση ειδωλολατρών-χριστιανών, αλλά στην αδυναμία του να αξιοποιήσει την τεχνική για την ορθολογική οργάνωση της εργασίας, όπως υπονοεί λ.χ. ο Βιτρούβιος όταν μιλά για την ανάγκη της συνδυαστικής αξιοποίησης θεωρίας και πράξης στην αρχιτεκτονική. Έτσι, από τα τεχνολογικά εγχειρίδια της Αρχαιότητας (π.χ. τα Μηχανικά προβλήματα ή τα έργα του Ήρωνα και του Αρχιμήδη) απουσιάζουν οι αναφορές στην πρακτική εφαρμογή των τεχνικών εφευρέσεων. Ενώ ο Ήρων περιγράφει ορισμένα σημαντικά εργαλεία, τα περισσότερα τεχνολογικά επιτεύγματα που αναφέρει δεν έχουν πρακτική σημασία για τη διεξαγωγή της εργασίας. Το ίδιο ισχύει και για τον αραβικό κόσμο, όπου η ανάπτυξη των παραγωγικών τομέων, όπως του αγροτικού, δεν στηρίχθηκε στην τεχνολογία αλλά στην ένταση κεφαλαίου και εργασίας. Οι σύγχρονες θεωρήσεις της τεχνολογίας την αντιμετωπίζουν συνήθως στο πλαίσιο ευρύτερων κοινωνικών και πολιτισμικών διεργασιών, αποδίδοντάς της πολύσημη σχέση με την τεχνική. Ως σύζευξη ορθού λόγου, επιστημοσύνης και πρακτικής εφαρμογής η τεχνολογία εμφανίστηκε και στην Αρχαιότητα, θεωρείται όμως προϊόν κυρίως της Βιομηχανικής Εποχής. Μέχρι την εποχή αυτή ο όρος Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
2
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
«τεχνολογία» ανήκε είτε στη γραμματική, όπως στην Αρχαιότητα, είτε σήμαινε απλώς την οργάνωση της παραγωγής, όπως στον 18ο αιώνα. Έτσι, ενώ παρατηρήθηκε βελτίωση στις συνθήκες της ζωής λόγω της τεχνικής και της τεχνολογίας και σε προγενέστερες περιόδους, μόνο με τη Νεωτερικότητα η τεχνολογία αποκτά κυρίαρχη κοινωνική λειτουργία. Σε αυτό συνέτεινε και η μεταβολή της στάσης του ανθρώπου έναντι της φύσης: από απλή μίμηση και συνεργασία με έναν φυσικό κόσμο που τον υπερέβαινε, η τεχνολογία της Νεωτερικής Εποχής μετατράπηκε σε ισχυρό όργανο της δικής του επιβολής επί της φύσης, της οποίας ο άνθρωπος θεωρήθηκε πλέον απόλυτος κύριος. Η μεσαιωνική τεχνολογία, στην οποία οφείλονται πολλές από τις εφευρέσεις που αξιοποιούμε και σήμερα σε όλους τους τομείς της ζωής, παραταύτα δεν έχει συνήθως τον χαρακτήρα της επώνυμης εφευρετικότητας και του υψηλού βαθμού επινοητικότητας που χαρακτηρίζει τη νεωτερική τεχνολογία. Πάντως, για την ανάπτυξή της φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο η μετατόπιση του κέντρου βάρους των πολιτισμικών εξελίξεων από τη Μεσόγειο στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη, όπου το φυσικό περιβάλλον την ευνοούσε. β΄) Μια κλασική μεσαιωνική ταξινόμηση των επιστημών περιέχεται στο βιβλίο Didascalicon του Hugh του Saint Victor. Οι επιστήμες κατηγοριοποιούνται ως θεωρητικές (όσες αναζητούν την αλήθεια), πρακτικές (μεριμνούν για την ηθική), λογικές (αφορούν την καλλιέργεια της επιχειρηματολογίας) και μηχανικές. Στις τελευταίες ο συγγραφέας συγκαταλέγει επτά επιστήμες, κατ’ αντιστοιχία με τις επτά ελευθέριες τέχνες (επιστήμες) του trivium και του quadrivium. Σύμφωνα με τον Hugh, η ονομασία «μηχανικές» προέρχεται από το ελληνικό ρήμα «μοιχεύω», επειδή οι επιστήμες αυτές δανείζονται από τη φύση την πρώτη ύλη τους. Επίσης, κατάλληλες για την άσκησή τους είναι οι κατώτερες τάξεις και οι δούλοι, αφού οι ελευθέριες τέχνες προορίζονται για τους ελεύθερους πολίτες, ιδίως για τους ευγενείς, που δεν έχουν την ανάγκη να βιοπορίζονται. Οι αντιλήψεις αυτές συνέβαλαν στην πλαισίωση και νομιμοποίηση των μεσαιωνικών τεχνικών επιστημών. Παρόμοιες ταξινομήσεις εμφανίζονται σε ολόκληρο τον Μεσαίωνα. Μέχρι το τέλος του, μόνο στο Παρίσι εκδόθηκαν περίπου 500 σχετικά βιβλία. Η αντίληψη του Hugh περί μίμησης της φύσης από τις «βάναυσες τέχνες» ήταν κυρίαρχη στον Μεσαίωνα, αλλά όχι και η συσχέτιση του mechanicus με τη μοιχεία. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
3
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Στη χριστιανική θεολογία ο Θεός, ως Δημιουργός ο Ίδιος, παρέχει στο προνομιούχο πλάσμα Του, τον άνθρωπο, ως συνεργάτη Του την εξουσία επί του κόσμου. Και, επειδή ο χρόνος είναι γραμμικός, η εργασία εντατικοποιείται και προσλαμβάνει τη μορφή προσευχής, ενώ η καλή τεχνική δημιουργία ανακαλεί την τελειότητα της Θείας Δημιουργίας. Τεχνολογική εξέλιξη υπάρχει και εκτός Ευρώπης, όπως στην Κίνα. Ωστόσο, ο χριστιανισμός παρέχει στη δυτική Ευρώπη έναν ιδιαίτερο τεχνικό δυναμισμό και ένα χαρακτηριστικό πολιτισμικό κλίμα, που θα οδηγήσουν σταδιακά στην αντίληψη περί Θεού-Μηχανικού τον 13ο αιώνα. Ο Νικόλαος Ορέμ ήταν ο πρώτος που συνέλαβε την εικόνα ενός Θεού-Ωρολογοποιού. Η αντίληψη περί μηχανικού-«μοιχού», ως αρνητική, δεν επικράτησε στον δυτικό Μεσαίωνα. Αντίθετα, συζητήσεις προκάλεσε το χωρίο του Ευαγγελιστή Λουκά όπου περιγράφεται η επίσκεψη του Χριστού στο σπίτι της Μάρθας και της Μαρίας. Εκεί ο Χριστός επιτιμά τη Μάρθα για υπερδραστηριότητα και φαίνεται να επιβραβεύει την αδράνεια της αδελφής της. Ενώ το χωρίο ερμηνεύθηκε από ορισμένους ως προτίμηση της θεωρίας έναντι της πράξης, άλλοι θεώρησαν τη μία αδελφή εκπρόσωπο της δράσης και την άλλη σύμβολο της πρόθεσης, υποστηρίζοντας ότι καμία από τις δύο δεν είναι περιττή. Η τελική ερμηνεία της Καθολικής Εκκλησίας δεν αποκήρυξε το πνεύμα της ενεργητικότητας. γ΄) Στη σύγχρονη εποχή αναγνωρίζεται σχέση άμεσης αλληλεπίδρασης μεταξύ επιστήμης και τεχνολογίας. Όμως η σχέση αυτή εγκαινιάζεται μόλις στο πρώτο τρίτο του 19ου αιώνα. Μέχρι την εποχή αυτή η επιστήμη επιχειρούσε να κατανοήσει τη φύση και η τεχνολογία να την αξιοποιήσει για πρακτικούς σκοπούς. Τον Μεσαίωνα η επιστήμη και η τεχνολογία αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα. Ακόμη και όταν η ευρωπαϊκή επιστήμη απέκτησε προβάδισμα έναντι της αραβικής, τον 13ο αιώνα μέσω των μεταφράσεων, η τεχνολογία δεν επηρεάστηκε σημαντικά. Γενικότερα, ο μεσαιωνικός τεχνολόγος δεν λάμβανε εγκύκλια εκπαίδευση και ήταν συνήθως αυτοδίδακτος. Το γεγονός αυτό συνέτεινε στην απαλλαγή του από τον σχολαστικισμό, ενώ η πρακτική δραστηριότητά του, που βασιζόταν σε πραγματιστικά θεμέλια, δεν τον υποχρέωνε σε μεταφυσικές ή άλλες, θεωρησιακές ή μαγικές, αναζητήσεις. Μόλις τον 15ο-16ο αιώνα εμφανίζονται φυσιογνωμίες που συνδυάζουν τις ιδιότητες του Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
4
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
επιστήμονα και του τεχνολόγου, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, προαναγγέλλοντας το νέο μηχανιστικό κοσμοείδωλο της Επιστημονικής Επανάστασης του 16ου-17ου αιώνα. Καθεαυτήν η πρακτική ανάγκη δεν οδηγεί στην ανάπτυξη τεχνολογίας. Πρέπει να συμβάλλουν και άλλες συνθήκες, όπως το επίπεδο της προηγούμενης τεχνικής ανάπτυξης, και συγκεκριμένοι λόγοι, που καθιστούν αναγκαία την εφαρμογή μιας τεχνολογικής εφεύρεσης. Στα συγγράμματα των ειδικών, η μελέτη της τεχνολογίας παρουσιάζει ομοιότητες με εκείνη της επιστήμης. Υπάρχουν μελέτες που εστιάζουν στην εξέλιξη της ίδιας της τεχνολογίας, άλλες που αναδεικνύουν τις κοινωνικές επιπτώσεις της και άλλες που χρησιμοποιούν την τεχνολογία ως μέσο για την τροποποίηση της εικόνας που έχουμε για κάποια ιστορική περίοδο. Ενδιαφέρουσα για τις κοινωνικές αναφορές της τεχνολογίας είναι η μελέτη του L. Dresbeck (1979) σχετικά με την τεχνολογική αντιμετώπιση του μεσαιωνικού χειμώνα. Η γραπτή ιστορία της καμινάδας εγκαινιάζεται το 1120, ενώ οι οικιακές εστίες έχουν αυξηθεί τόσο πολύ μέχρι τον 13ο αιώνα, ώστε υπάρχουν μαρτυρίες για ατμοσφαιρική ρύπανση στο Λονδίνο το 1285 και το 1288. Αν και δεν υπάρχουν μαρτυρίες για τον τρόπο κατασκευής των καμινάδων, η αλματώδης αύξησή τους τοποθετείται στον 12ο αιώνα. Σε αυτό συνηγορούν η ανάπτυξη των πόλεων και η αποψίλωση των δασών, καθώς και κείμενα που υπερασπίζονται την παραδοσιακή ευρωπαϊκή αξία του ιδιωτικού χώρου, η επικράτηση της οποίας έδωσε ώθηση στην κατάτμηση των ενιαίων κατοικιών σε δωμάτια. Έτσι, ενώ καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις του 12ου-14ου αιώνα απεικονίζουν τον ανθρώπινο μόχθο για τη θέρμανση, ήδη τον 15ο αιώνα, και παρά το ότι οι κλιματικές συνθήκες ήταν επιδεινωμένες, οι αντίστοιχες απεικονίσεις αποδίδουν την εικόνα της υποταγής του χειμώνα στον άνθρωπο. Η τεχνολογική καινοτομία συνεπιφέρει πολλαπλές αλλαγές: στη σχέση φυσικού-τεχνητού περιβάλλοντος, στις εργασιακές σχέσεις, στη σχέση ανθρώπουφύσης και στη συνολική κοσμοεικόνα. δ΄) Σε ό,τι αφορά τις αγροτικές κοινότητες, το βαθύ όργωμα που επικράτησε από τον 6ο αιώνα μ.Χ. επέφερε σημαντικές αλλαγές, οι οποίες είχαν μακρά προϊστορία. Ήδη από τον 1ο αιώνα μ.Χ. ο Πλίνιος αναφέρει το όργωμα με οκτώ βόδια. Η υιοθέτηση αυτής της πρακτικής, πέρα από αύξηση της αποδοτικότητας της εργασίας, ευνόησε την Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
5
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
πληθυσμιακή ανάπτυξη και τη συνοχή των κοινοτήτων, καθώς λίγοι αγρότες είχαν τη δυνατότητα να συντηρούν τόσα ζώα μόνοι τους. Επίσης, συνέβαλε στην ανάπτυξη συνεργατικού κλίματος, λόγω των αυξημένων αναγκών για συντονισμό των γεωργικών εργασιών, και στην καλλιέργεια πνεύματος επιδεκτικού στην τεχνολογική καινοτομία. Οι γεωργικές αποδόσεις αυξήθηκαν και από την υιοθέτηση του συστήματος των τριών αγρών (ένα τρίτο σε αγρανάπαυση, ένα τρίτο με σιτηρά, ένα τρίτο με άλλα εδώδιμα φυτά), το οποίο ευδοκίμησε λόγω των καιρικών συνθηκών βόρεια των Άλπεων. Το σύστημα αυτό αντικατέστησε εκείνο των δύο αγρών (μισός αγρός σε αγρανάπαυση, μισός με σιτηρά) και φαίνεται ότι συνέβαλε στη μετατόπιση του επικέντρου των πολιτισμικών εξελίξεων στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη. Η ανάπτυξη της πολεμικής τέχνης από τον Πρώιμο Μεσαίωνα είχε ως ορόσημο τη χρήση του αναβολέα, που έδινε εξαιρετικά πλεονεκτήματα στον μαχόμενο ιππέα. Με βάση αυτήν την καινοτομία εξελίχθηκε ανάλογα και ο οπλισμός, ενώ σημαντική ήταν η συμβολή της στη δημιουργία της ευρύτερης κουλτούρας της ιπποσύνης. Ενώ η Κλασική Αρχαιότητα χαρακτηριζόταν από την ξηρή γεωργία και τη χρησιμοποίηση της πέτρας, του μπρούντζου και των υφασμάτων φυτικής προέλευσης, ο Μεσαίωνας ήταν η εποχή του ξύλου, του σιδήρου, του δέρματος και των υφασμάτων ζωικής προέλευσης. Ιδιαίτερη σημασία απέκτησαν στον Μεσαίωνα οι μύλοι και η εξέλιξη της ενεργειακής παραγωγής. Νερόμυλοι υπήρχαν και στην Αρχαιότητα, αλλά η καινοτομία του μύλου με τους 32 υδατοτροχούς στην Μπαρμπεγκάλ της νότιας Γαλλίας τον 2ο αιώνα υιοθετήθηκε αρκετά αργότερα και επικράτησε. Στον κατάλογο Doomsday του Γουλιέλμου του Κατακτητή καταγράφονται το 1086 πάνω από 5.500 νερόμυλοι στην Αγγλία. Οι νερόμυλοι άλλοτε ανήκαν σε πολλούς και η διάθεση των μετοχών τους γινόταν ελεύθερα, αλλά άλλοτε λειτουργούσαν μονοπωλιακά και επιβαλλόταν υποχρεωτικά η χρήση τους στον εξαρτημένο γεωργικό πληθυσμό, γεγονός που οδηγούσε σε εξεγέρσεις. Συνολικά, η παραγωγή ενέργειας από ποικίλες πηγές (ζώα για την καλλιέργεια της γης, ξύλο ως καύσιμη ύλη, νερό) δημιούργησε ένα ετερογενές σύστημα ενεργειακής παραγωγής, σε συνδυασμό με τα γρανάζια για τη λειτουργία των νερόμυλων και την ποικιλία στη διάταξη των πτερυγίων τους για την άντληση του νερού. Στην Αρχαιότητα, λόγω των αρκετά μειωμένων ενεργειακών αναγκών, δεν υπήρχε ανάλογο σύστημα. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
6
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Οι μύλοι κινούνταν με τη βοήθεια του νερού, του αέρα ή των ζώων και χρησιμοποιούνταν για μια εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία αγαθών: σιτηρών (ήδη από την Αρχαιότητα), λαδιού, μουστάρδας, λείανσης τροχών, ζάχαρης κ.ά. Η χρήση εκκέντρων για τη μετάδοση της κίνησης σε μύλους εγκαινιάζεται τον 12ο αιώνα για παραγωγή σιδήρου, εργασίες πριονισμού και κατεργασία χαρτιού και υφασμάτων. Ο σίδηρος αντικαθιστά σταδιακά τον μπρούντζο και κάθε κοινότητα διαθέτει το σιδηρουργείο της, που εξυπηρετεί οικοδομικές ανάγκες και τις ανάγκες των μεγάλων ζώων (το πετάλωμα των αλόγων μαρτυρείται στη Σιβηρία από τον 9ο αιώνα). Νέες μεταλλουργικές μέθοδοι εμφανίζονται στη χύτευση καμπανών από τον 12ο αιώνα και κανονιών από τον 14ο αιώνα. Κορωνίδα της μεσαιωνικής τεχνολογίας θεωρείται η εφεύρεση του μηχανικού ρολογιού. Κατά τον L. Mumford (1934), το ρολόι και όχι η ατμομηχανή αποτελεί το σήμα κατατεθέν της Νεωτερικότητας, καθώς συνδέεται με τον αυτοματισμό της δράσης, την τυποποίηση και την ακρίβεια στη μέτρηση του χρόνου. Οι πρώτες προσπάθειες για την κατασκευή του χρονολογούνται από το 1260 και καρποφόρησαν γύρω στο 1330. Το 1364 ο Ιταλός καθηγητής ιατρικής και αστρολογίας Dondi εφηύρε έναν σύνθετο μηχανισμό, που ήταν πλανητάριο, ημερολόγιο και ρολόι. Ανάλογες προσπάθειες είχαν γίνει και στην Κίνα, αλλά εκεί το μονοπώλιο του αυτοκράτορα στη δημοσίευση του ημερολογίου επέδρασε απαγορευτικά στη διάδοση του αντίστοιχου μηχανισμού. Στη δυτική Ευρώπη, αντίθετα με τον Ορθόδοξο κόσμο όπου η μαθηματική διαίρεση του χρόνου θεωρήθηκε αρχικά ασύμβατη με την αιωνιότητά του, το μηχανικό ρολόι έγινε σύντομα σύμβολο των μεγαλουπόλεων, καταδεικνύοντας τη δυτική προσήλωση στην οικονομική σημασία της αξιοποίησης του χρόνου. Τα γυαλιά όρασης εφευρέθηκαν στην Ιταλία περί το 1280 και βρίσκονταν σε κοινή χρήση μόλις τριάντα χρόνια αργότερα. Η επινόησή τους προσέφερε πρωτόγνωρη διευκόλυνση στους λογίους. Σημαντικός μοχλός της τεχνολογικής και της οικονομικής εξέλιξης υπήρξαν τα μοναστήρια, ιδίως αυτά τον κιστερσιανών μοναχών που ιδρύθηκαν από τον Βερνάρδο του Κλαιρβώ μετά το 1100. Ανέπτυξαν ποικίλες οικονομικές δραστηριότητες (όπως άλεσμα, υφαντουργία κ.ά.), εκμεταλλευόμενα τις συνθήκες απομόνωσης του μοναστικού βίου, και πολλά από αυτά αναδείχθηκαν σε οικονομικούς κολοσσούς. Τον 13ο αιώνα συγκροτήθηκαν και οργανώθηκαν οι συντεχνίες, οι οποίες διεξήγαγαν εμπορικές και άλλες οικονομικές δραστηριότητες, ιδίως στις πόλεις. Ως Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
7
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
κύριοι φορείς της αστικής οικονομικής δράσης σφράγισαν τις ιστορικές εξελίξεις που οδήγησαν στην ανάδυση της Νεωτερικότητας, καθώς τα χαρακτηριστικά τους έμειναν αμετάβλητα ως τον 18ο αιώνα.
Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr