Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
4ο Πρώιμοι Νεότεροι Χρόνοι - Η δημογραφική πραγματικότητα (Γαγανάκης 5ο) Κεφάλαια Χώροι κοινωνικοποίησης, πληθυσμιακές δομές, 1500-1700 (5.1.) .................................... 1 Λιμός επιδημίες και θνησιμότητα (5,2) ................................................................................. 4 Σιτοδεία .................................................................................................................................... 5 Επιδημίες: αίτια και τρόποι αντιμετώπισης.......................................................................... 8 Θνησιμότητα και κοινωνική οργάνωση (5.3.) .................................................................... 10
Χώροι κοινωνικοποίησης, πληθυσμιακές δομές, 1500-1700 (5.1.) Το μεγαλύτερο τμήμα της Ευρώπης ήταν πληθυσμιακά αγροτικό. Οι πόλεις είναι ελάχιστες
Μέχρι και τις αρχές του 17ου αιώνα ο
κυριότερος πόλος κοινωνικοποίησης του ατόμου ήταν η ύπαιθρος καθώς η πλειονότητα του πληθυσμού έμενε σε αραιοκατοικημένες περιοχές. Σημαντικό ρόλο στη συγκρότηση των τοπικών κοινοτήτων έπαιζε είτε η Εκκλησία που σε πολλές περιοχές ταυτιζόταν με την κοινότητα, είτε ο τοπικός άρχοντας σε περιοχές που το σύστημα της φεουδαρχίας ήταν ακόμα ισχυρό. Οι κοινότητες συγκροτούνται στη βάση κοινωνικών δεσμών που αναπτύσσουν τα μέλη τους. όμως αλλού οι κοινότητες είχαν ταξική διαστρωμάτωση και αλλού παρουσίαζαν την εικόνα μονοταξικών κοινωνιών.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Μορφές κοινοτικής οργάνωσης
Δίκτυα συγγένειας: που αποτελούσαν σημαντική μορφή κοινοτικής οργάνωσης.
ισχυρά σε κλειστές κοινότητας μηδενική μετακίνηση μελών συχνές οι ενδογαμίες Κοινότητα Στις βορειότερες χώρες οι μετακινήσεις είχαν εξασθενίσει τα δίκτυα. όμως οι άνθρωποι αισθανόντουσαν οτι ανήκαν σε μια αυστηρά προσδιορισμένη κοινότητα. οτιδήποτε ξέφευγε από τις νόρμες τις κοινότητας στηλιτευόταν. Οι κοινότητες δεν ήταν αυτόνομες αλλά κατά κανόνα συγκροτούσαν δίκτυα αγροτικής δραστηριότητας. charivari: τελετές διαπόμπευσης. Η
κοινότητα
συσπειρωνόταν όταν
η
καταπίεση αυξανόταν όταν
ή τους
επιβαλλόταν βαρύτερη φορολογία.
Τα
χωριά διοικούνταν από συνέλευσης των κατοίκων στις οποίες συμμετείχαν οι επικεφαλής των νοικοκυριών (θεωρητικά). Αποφάσιζαν για H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
ζωτικά ζητήματα της κοινότητας (του χωριού): πόση και ποια έκταση θα καλλιεργηθεί; τι θα καλλιεργηθεί; Αλλού αποφάσιζαν για ζητήματα απονομής δικαιοσύνης (Αγγλία) ή ακόμα και για εσωτερικότερα ζητήματα της οικογένειας, όπως αυτό του γάμου (Ρωσία). Οι συνθήκες αυτές και οι αρμοδιότητες των κοινοτήτων δημιουργούν έναν έντονο τοπικισμό και κοινοτισμό. Η ύπαρξη διαφορετικών πόλων
συσπείρωσης,
αποτελούσε
παράγοντα
αναταραχής.
Αποτέλεσμα: συγκρότηση φατριών, θεμελιωμένα στην κοινωνική θέση ή τη συγγένεια. Στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης επιβιώνουν αρχαίες μορφές οργάνωσης και διακυβέρνησης (συνελεύσεις κατοίκων ή γενικά συμβούλια) που θεωρητικά απαρτίζονται από τις κεφαλές των νοικοκυριών (δηλ. τους πιο εύπορους). Στα τέλη του 17ου η αυτόνομη αγροτική κοινότητα παρήκμαζε σε ολόκληρη την Ευρώπη, εξαιτίας κυρίως της οικονομικής πόλωσης στο εσωτερικό των χωριών. Στα τέλη της πρώιμης νεότερης περιόδου, η Ευρώπη: προβιομηχανική κοινωνία. Περιοχές με μεγάλη πληθυσμιακή συγκέντρωση: Κ. Χώρες/ Β. Ιταλία. Η μεγαλύτερη πληθυσμιακή αύξηση, στα αστικά κέντρα, λόγω της επέκτασης του εμπορίου Η δημογραφική πραγματικότητα επηρέαζε τη ζωή στην ύπαιθρο και τις πόλεις. Η κυριαρχία του θανάτου θα εντείνει τους ανταγωνισμούς (κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτικούς). Η αντιπαράθεση αριστοκρατών-πληβείων θα βρει διέξοδο στην αναζήτηση ενός «νεου εσωτερικού εχθρού» (Εβραίοι). H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Λιμός επιδημίες και θνησιμότητα (5,2) Αυτό που πρέπει να αναρωτηθούμε αρχικά είναι: ποιοι παράγοντες αύξησαν τα ποσοστά θνησιμότητας; Η απάντηση είναι σχετικά εύκολη, αφού οι κυριότεροι παράγοντες ήταν:
Οι επιδημίες
Η σιτοδεία
Οι λιμοί και
Οι πόλεμοι
Ποιες ήταν οι κυριότερες επιδημίες; Ποια τα μέτρα αντιμετώπισης;
πανώλη
τύφος
τυφοειδής πυρετός
Ήταν από τις συχνότερα εμφανιζόμενες ασθένειες και εκείνες που έπλητταν το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού· ευθύνονται για μεγάλο ποσοστό θανάτων στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Μέτρα προστασίας από την πανώλη
Η απομόνωση των περιοχών που είχαν πληγεί
Η μεταφορά-μετακίνηση των μελών της υψηλής αριστοκρατίας σε περιοχές που δεν είχαν πληγεί
Η διακοπή του εμπορίου (τόσο εσωτερικού όσο και εξωτερικού) προκειμένου να περιοριστεί η μεταφορά των ασθενειών καθώς συνήθως μεταφερόταν από τις παράλιες περιοχές λιμάνια) προς την ενδοχώρα. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Διακοπή θαλάσσιου εμπορίου (έσωσε Κάτω Χώρες από επιδημία πανώλης στην Αγγλία-1563 και την Ισπανία από επιδημία στη Μασσαλία-1720)
Ήταν τα μέτρα που επέλεγαν προκειμένου να περιοριστούν οι ασθένειες Η πλειονότητα των θυμάτων: οι φτωχοί της πόλης. Υποσιτισμός, άθλιες συνθήκες διαβίωσης, αδυναμία μετακίνησης καθιστώντας τους πληθυσμούς, εύκολους στόχους. Από τον 16ο οι πόλεις
θα
προχωρήσουν
σε
χωροταξικό
περιορισμό
των
φτωχότερων. Και η σιτοδεία αποτελούσε παράγοντα-φόβου για τις κοινωνίες. Σε περιόδους κρίσης και κακών σοδιών περιοριζόταν η εξαγωγή προϊόντων. Η δράση των επιδημιών και της σιτοδείας ενισχυόταν και από τους πολέμους κυρίως κατά τον 16ο και 17ο αιώνα. Αύξαναν το επισιτιστικό πρόβλημα των πληθυσμών, εκχέρσωναν εκτάσεις, αύξαναν την υπογεννητικότητα.
Σιτοδεία Συνδυαστικός παράγοντας για την αύξηση των θανάτων πέρα από τις επιδημίες ήταν οι σιτοδείες. Οι ανεπαρκείς σοδειές και άρα η μειωμένη προσφορά και η αυξημένη ζήτηση, οδηγούσαν σε αύξηση τις τιμές των προϊόντων. Ποιοι ήταν οι λόγοι που αυξήθηκε η σιτοδεία στην πρώιμη ευρωπαϊκή κοινωνία;
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Οι εμπορικοί δρόμοι είχαν κλείσει προκειμένου να μειωθεί η μεταφορά πανδημικών νόσων. Άρα πλήττεται το εμπόριο. Ενώ η υπάρχουσα τροφή δε μπορούσε να κατανεμηθεί σωστά,
Ενώ και οι τελωνειακοί δασμοί ήταν τέτοια που σχεδόν απαγόρευαν τη μεταφορά των προϊόντων ή την περιόριζαν
Οι καλλιεργητικές μέθοδοι εξακολουθούσαν να είναι ελλιπώς ανεπτυγμένες. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την οπισθοδρόμηση της ανάπτυξης, την άνοδο στις τιμές των προϊόντων αλλά και τον περιορισμό της αγοραστικής δύναμης των ανθ΄ρωπων εξαιτίας των υψηλών τιμών.
Οι πολεμικές συρράξεις περιόριζαν επίσης τα προς διάθεση προϊόντα και τροφές
Τι ήταν οι σιτοδείες για τους ανθρώπους της πρώιμης νεότερης περιόδου
Μόνιμος φόβος τους αιώνες αυτούς, για τους παραγωγούς.
Ανεπαρκείς σοδειές που προκάλεσαν αύξηση των τιμών
Αυξημένη ζήτηση
Ανεπαρκείς μεταφορές, δεν διανέμεται η τροφή ικανοποιητικά Τελωνειακοί δασμοί, εμποδίζουν την ικανοποιητική μεταφορά.
Απαρχαιωμένες καλλιεργητικές μέθοδοι, δεν είχαν αναπτυχθεί. Τα ίδια μέσα χρησιμοποιούνται,
Πόλεμοι,
καταστροφή
περιοχών,
καταστροφή
καλλιεργούμενων περιοχών. 1594-1597 κακές σοδειές για το σύνολο της Δύσης : άνοδος τιμών H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Σε περιοχές με την εμφάνιση της σιτοδείας=εμφάνιση πανωλους Ποσοτικός και ποιοτικός υποσιτισμός: Ποσοτικός υποσιτισμός λέγεται η ανεπάρκεια της τροφής για την κάλυψη αναγκών του πληθυσμού. λιγη και σε μικρές ποσότητες τροφής, δεν φτάνει για όλους. Ποιοτικός υποσιτισμός είναι η ανεπάρκεια της τροφής σε θερμίδες και τα κατάλληλα θρεπτικά στοιχεία που συνιστούν αυτό που ονομάζουμε καλή διατροφή για τον ανθρώπινο οργανισμό. : η μη πρόσληψη των απαραίτητων θερμίδων καθημερινώς Πείνα: αίτια και αποτελέσματα Οι πόλεμοι, προκαλούν μεγάλες κινήσεις πληθυσμών κι ευνοούν την εξάπλωση των επιδημιών. Γενικά παρατηρείται άμεση σχέση ανάμεσα στο επίπεδο ανάπτυξης μιας κοινωνίας και την υγειονομική της κατάσταση ή ανάμεσα στην πείνα και την ασθένεια. Για πολλούς αιώνες, εξαιτίας κυρίως του χαμηλού επιπέδου της αγροτικής τεχνολογίας, ο δυτικός κόσμος είναι ένας κόσμος που λιμοκτονεί. Οι δυσμενείς κλιματικές συνθήκες που έχουν ως αποτέλεσμα χειρότερες σοδειές από τις συνηθισμένες, επιβαρύνουν αυτόν τον χρόνιο υποσιτισμό. Κάθε αιώνας γνωρίζει πολλές τέτοιες περιόδους. Καθεμία απ'αυτές τις κρίσεις επιβίωσης εγκυμονεί μια αποδυνάμωση του πληθυσμού η
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
οποία μεταφράζεται με εκατόμβες νεκρών αν επέλθει κάποια επιδημία. Ο αριθμός των νεκρών μειώνει τις πιθανότητες να καλλιεργηθεί η γη και να υπάρξει άφθονη συγκομιδή. Έτσι η εξαθλίωση είναι συγχρόνως το αίτιο και το αποτέλεσμα μιας κατάστασης, τόσο σε δημογραφικό όσο και σε υγειονομικό επίπεδο.
Επιδημίες: αίτια και τρόποι αντιμετώπισης Εξαιτίας
Του χαμηλού βιοτικού επιπέδου (κυρίως στις πολεις)
Των υποτυποδών μέσων υγιεινής (σκουπίδια, βάλτοι, νεκρά ζώα) και
Της περιορισμένης πρόσβασης σε καθαρό πόσιμο νερό (προκαλούσε εντερικές λοιμώξεις)
οι επιδημίες αυξάνονταν.
Προκειμένου να αντιμετωπιστούν λαμβάνονται μέτρα:
απομάκρυνση σκουπιδιών και
δημιουργία αποχετευτικών δικτύων
Μειώνονται οι ασθένειες που μεταδίδονται από τα ζώα, αυξάνονται εκείνες που μεταδίδονται με τον αέρα. Στον περιορισμό τον ασθενειών που μεταδίδονται από τα ζώα βοήθησε πέρα από τα προληπτικά μέτρα (διαλογή απορριμμάτων, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
αποχετευτικά δίκτυα) και η βελτίωση του εμπορίου: αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την καλύτερη διανομή της τροφής Η έλευση μιας επιδημίας μπορούσε ν' αλλάξει την όψη μιας επαρχίας ή μιας χώρας, εξαιτίας των πολλών ξαφνικών θανάτων, προκαλώντας μ' αυτόν τον τρόπο σοβαρά δημογραφικά προβλήματα. Η πανώλη, το 1347, προκάλεσε 26 εκατομμύρια θύματα, δηλαδή το ένα τέταρτο του ευρωπαϊκού πληθυσμού. Η δημοφιλέστερη θεωρία θέλει την πανώλη να ξεκίνησε από τις στέπες της Μογγολίας και να μεταφέρθηκε στην Ευρώπη, από σταυροφόρους και από εμπόρους που ακολούθησαν τον δρόμο του μεταξιού. Κατόπιν, αυτή η ασθένεια επανεμφανιζόταν πολλές φορές στην Ευρώπη, επί τέσσερις αιώνες. Κάποια από αυτά τα πλήγματα έχουν μείνει ιστορικά, όπως η πανώλη του Λονδίνου το 1665 ή εκείνη της Μασσαλίας το 1720. Η πανώλη δεν είναι η μόνη που προκαλεί καταστροφές. Η εμφάνιση της λέπρας χρονολογείται στη Δυτική Ευρώπη ήδη από τον 6ο αιώνα θα φτάσει στο απόγειο της τον 13ο αιώνα για να εξαλειφθεί στη συνέχεια. Η σύφιλη δεν εμφανίζεται στην Ευρώπη παρά στο τέλος του 15ου αιώνα, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Νάπολης από τους Γάλλους το 1494: η μάχη πρέπει να διακοπεί καθώς και οι δύο στρατοί έχουν αποδεκατιστεί από την αρρώστια. Οι Γάλλοι την ονομάζουν «το κακό της Νάπολης» ενώ οι Ναπολιτάνοι «το γαλλικό κακό». Δεν πρέπει να ξεχάσουμε να βάλουμε σε αυτό τον κατάλογο ούτε την ελονοσία, η οποία σκότωσε χιλιάδες ανθρώπους, όπως συνέβη στη Νάπολη το 1622, ούτε τη φυματίωση, ή τον κοκκύτη και την ιλαρά, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
πολύ θανατηφόρες εκείνη την εποχή, ούτε τον τύφο, τον τυφοειδή πυρετό, τη δυσεντερία, τη διφθερίτιδα κ.ά. Τον 19ο αιώνα, ενώ η πανώλη είχε εξαλειφθεί στην Ευρώπη, μια άλλη επιδημία έρχεται από την Ασία, η χολέρα. Μόνο η επιδημία της του 1832 προκαλεί στη Γαλλία περισσότερους από 100.000 θανάτους.
Θνησιμότητα και κοινωνική οργάνωση (5.3.) Η βαθμιαία μείωση των επιδημιών δείχνει ότι το γεγονός οφείλεται στα προληπτικά μέτρα των πρώιμων ευρωπαϊκών κοινωνιών. Κατά κάποιο τρόπο οι μολυσματικές ασθένειες επέδρασσαν ευνοϊκά στη διαμόρφωση καλύτερων συνθηκών υγιεινής αλλά και στη λήψη προληπτικών μέτρων ακόμα και εάν γινόντουσαν εν αγνοία των αρχών.
Στο
πλαίσιο
αυτών
των
μέτρων
περιορίστηκαν/καθαρίστηκαν οι βάλτοι σε πυκνοκατοικημένες περιοχές.
Στην
ίδια
λογική
προωθήθηκε
και
η
διάνοιξη
αποχετευτικών δικτύων, η αποκομιδή απορριμμάτων και ο καθαρισμός των οδικών αρτηριών. Τελικά η αντιμετώπιση των προβλημάτων της πρώιμης νεότερης Ευρωπαϊκής περιόδου ήταν αποτέλεσμα τεχνολογικής προόδου ή προληπτικών μέτρων; Οι κοινωνίες είχαν βρει μηχανισμούς για να αντιμετωπίζουν τα προβλήματά τους. Οι επιδημίες είχαν εποχικό χαρακτήρα. Μεγαλύτερο πρόβλημα που προκαλούσε ασθένειες: Μολυσμένες τροφές και νερό. Επιβαρυντικοί παράγοντες, σκουπίδια, βάλτοι, ιδιαίτερα σε πυκνοκατοικημένες περιοχές. Μέτρα για καθαρισμό των αστικών περιοχών :
Αποχετευτικό δίκτυο.
Απομάκρυνση σκουπιδιών. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Περιορισμός των εντόμων στη διάδοση ασθενειών
Οικονομική ανάπτυξη και μείωση σιτοδείας Επικοινωνίες βελτιωμένες μεταξύ πόλης χωριού Επέκταση εμπορίου Αστικοποίηση (καλύτερη διανομή τροφής Αερομεταφερόμενς ασθένειες ) Επέκταση αγορών και καλύτερη διανομή τροφίμων Οι επιδημίες και η σιτοδεία αντιμετωπίζονται ως δεδομένο. Οι άνθρωποι φρόντιζαν να το θυμίζουν στις αρχές και οι αρχές έπαιρναν μέτρα για την αντιμετώπιση των επιδημιών ή της σιτοδείας. Για παράδειγμα: Αγγλία και σιτοδεία και ασθένειες
Διανομή σιτηρών.
Νόμος περι φτωχών. δημιουργία ταμείων όπου φροντίζονται τα άπορα άτομα από τον 16ο
Απαγόρευση μεταφοράς ατόμων απόρων.
ο παραπάνω, προστασία από τους λιμούς.
Η λήψη μέτρων ήταν δεδομένη τα αποτελέσματα είναι ανεπαρκή. Θα έπρεπε να γίνει μια συνολική αύξηση της γεωργικής παραγωγής που θα μπορούσε να παρακολουθήσει τη δημογραφική αύξηση. Ιστορικά, ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για την αντιμετώπιση του προβλήματος τις σιτοδείας η αλλαγή στις καλλιεργητικές πρακτικές. Καθώς οι απαρχαιωμένες μέθοδοι παραγωγής: ανέβαζαν τις τιμές, εμπόδιζαν την ανάπτυξη, περιόριζαν την αγοραστική δύναμη H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr