Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
9ο Πρώιμοι νεότεροι χρόνοι – Η άνοδος του ευρωπαϊκού καπιταλισμού. Κεφάλαια Αγροτική παραγωγή, εκμηχάνιση και κατασκευαστικός τομέας 1450-1650 (9.1.) ......... 1 Έμποροι, επιχειρηματίες και ο κόσμος των τεχνιτών (1450-1650) (9.2.) ........................... 4 Κρίση και ανάκαμψη στην Ευρώπη κατά το 18ο αιώνα 1650-1800 (9.3.) .......................... 9 Κρατική παρεμβατική πολιτική και μερκαντιλισμός ........................................................... 11 Αλλαγές στις παραγωγικές σχέσεις και στην εργασιακή εμπειρία (9.4.) ........................... 12 Γυναικεία/ Παιδική εργασία, προλεταριοποίηση ............................................................... 16
Αγροτική παραγωγή, εκμηχάνιση και κατασκευαστικός τομέας 1450-1650 (9.1.) Μέσα 15ου: η ανθρώπινη παρέμβαση είχε οδηγήσει σε αύξηση της αγροτικής παραγωγής.. Μεγαλύτερες ποσότητες προϊόντων απορροφούνται από μεγαλύτερες ομάδες ανθρώπων Ωστόσο: Οι ανεπαρκείς καλλιεργητικές μέθοδοι Ο περιορισμός κτηνοτροφίας υπέρ καλλιέργειας δημητριακών: στέρηση γης από λίπασμα Η αδυναμία παραγωγής να παρακολουθήσει πληθυσμιακή αύξηση Οδήγησε σε: εκτίναξη τιμών αγροτικών προϊόντων και σε μείωση των ρυθμών αγροτικής παραγωγής και τελικά σε στασιμότητα κατά τη δεκαετία του 1650 Την ίδια περίοδο η αγροτική οικονομία της Ευρώπης θα γνωρίσει αλλαγές: Εμπορευματοποίηση γης από αστικά κεφάλαια ή πλούσιους αγρότες: η συσσώρευση μεγάλων καλλιεργήσιμων εκτάσεων σε ισχυρούς πλούτου σε συνδυασμό με τη συρρίκνωση ισχύος αγροτικών H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
κοινοτήτων θα οδηγήσει σε πόλωση αγροτικών κοινωνιών με αποτέλεσμα τη δημιουργία αγροτικού προλεταριάτου: άκληροι χωρικοί που προσέφεραν φθηνή εργατική δύναμη στα μεγάλα κτήματα Μίμηση πλούσιων χωρικών της συμπεριφοράς αριστοκρατών και αστών: Τα κεφάλαιά τους οδηγούνταν είτε σε τοκογλυφικές δραστηριότητες είτε στην εξυπηρέτηση ενός πολυτελούς τρόπου διαβίωσης Δεύτερο μισό 15ου-16ος Ανοδική πορεία κατασκευαστικού τομέα, ιδιαίτερα των τομέων της: υφαντουργίας, μεταλλουργίας, σαπωνοποιίας, ζυθοποιίας
χαρτοποιίας,
υαλουργίας,
Η ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα θα οδηγήσει σε αλλαγή του παραδοσιακού αγροτικού τοπίου και θα συμβάλλει στην αναζωογόνησή του μετά το πλήγμα που είχε υποστεί από τις επιδημίες. Η ανάπτυξη του ευρωπαϊκού κατασκευαστικού τομέα θα επηρεαστεί και από τις ανάγκες της ζήτησης εξαιτίας της δραστηριοποίησης των Ευρωπαίων σε έξω-ευρωπαϊκές περιοχές Η αναδυόμενη ευρωπαϊκή οικονομία επηρεάστηκε από τον κατασκευαστικό τομέα μόνο από το τέλος του 17ου αιώνα και καθορίστηκε από διάφορες παραμέτρους στις ευρωπαϊκές κοινωνίες όπως: Πληθυσμιακή αύξηση κατά το 16ο αιώνα Διεύρυνση καταναλωτικού αστικού χώρου Αύξηση εισοδήματος ευπορότερων στρωμάτων σε πόλη και ύπαιθρο Σημαντικός και ο ρόλος του κράτους (οι ανάγκες της κρατικής ανάπτυξης και οι απαιτήσεις των πολλών πολεμικών συγκρούσεων οδήγησαν στην ανάπτυξη της ναυπηγικής και της μεταλλουργίας.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Η διακίνηση των αγαθών θα επηρεαστεί και από τα ενδοευρωπαϊκά μεταναστευτικά ρεύματα εξαιτίας ων θρησκευτικών Μεταρρυθμίσεων που οδήγησαν στη μετακίνηση τεχνιτών ειδικευμένων και ανειδίκευτων αλλά και στη μετακίνηση κεφαλαίων από καθολικές προς προτεσταντικές χώρες Στο τομέα της μεταλλουργίας οι νέες τεχνολογικές εξελίξεις π.χ. Υψικάμινος θα συμβάλλουν στη μείωση κόστους εξόρυξης, επειδή αυτή (η υψικάμινος) χρησιμοποιούσε λιγότερη ξυλεία αναπτύσσοντας υψηλές θερμοκρασίες. Σημαντικός προωθητικός παράγοντας για τον κατασκευαστικό τομέα υπήρξε η μείωση του κόστους των συναλλαγών Τέλος 16ου: η επανάσταση των τιμών θα προκαλέσει μείωση ζήτησης των κατασκευασμένων αγαθών και τελικά σε ανάσχεση της ανάπτυξης του κατασκευαστικού τομέα. Πολλά ευρωπαϊκά κατασκευαστικά κέντρα έκαναν στροφή στην κατασκευή ειδών πολυτελείας. Ωστόσο ο τομέας ήταν μικρός για να αντισταθμίσει την καθίζηση της παραγωγής του κατασκευαστικού τομέα. Στην εικόνα της γενικής κρίσης υπάρχουν ορισμένες εξαιρέσεις περιοχών που αντιμετώπισαν την οικονομική κρίση, κυρίως: οι Κάτω Χώρες ( θα αναδειχθούν στη μεγαλύτερη βιομηχανική δύναμη Ευρώπης). Σημαντικό για την περίοδο το πέρασμα σκυτάλης από τη Μεσόγειο και την Ιταλία στη Βορειοδυτική Ευρώπη (που πλέον καθίσταται ως το επίκεντρο της ευρωπαϊκής οικονομίας) Οι αγροτικές δομές τις ευρωπαϊκής κοινωνίας είχαν αντίκτυπο στη βιομηχανική ανάπτυξη επηρεάζοντας: Τον τομέα της κατανάλωσης παραγόμενων αγαθών,. Από την άλλη θα οδηγήσει στη στροφή ειδών χαμηλού κόστους. Την αγορά εργασίας του κατασκευαστικού τομέα με τη ζήτηση υποαπασχολούμενων ή άνεργων,
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Η ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα εξαρτιόταν και από εμπορικές δομές, που μπορούσαν να του εξασφαλίσουν υψηλή βιωσιμότητα και αυτές ήταν: Πρόσβαση περιοχών στη διεθνή αγορά (εξαγωγές) Η μείωση του κόστους των συναλλαγών Οι χρηματοπιστωτικές διευθετήσεις Συρρίκνωση της δύναμης των αστικών συντεχνιών (ιδιαίτερα σε περιοχές με ενισχυμένο το σύστημα της οικοτεχνίας, αφού οι έμποροι δεν είχαν πρόσβαση σε φθηνό εργατικό δυναμικό) Η πρόοδος του κατασκευαστικού τομέα και η συνδεόμενη εκμηχάνιση της παραγωγής θα ενισχυθεί από αφθονία ορυκτών στο υπέδαφος ιδιαίτερα εάν είχε προηγηθεί επένδυση κεφαλαίων και κινητοποίηση ειδικευμένου εργατικού δυναμικού Ανισομέρεια ανάπτυξης κατασκευαστικού τομέα σε Ανατολική και Δυτική Ευρώπη στην Ανατολική Ευρώπη εξαιτίας της κυριαρχίας αγροτικών δομών που περιορίζουν τις δυνατότητες κατανάλωσης θα αποτρέψουν την εκμηχάνιση Από τις ευρωπαϊκές χώρες μόνο η Αγγλία και Ολλανδία κάλυπταν τις προϋποθέσεις για την πρόοδο της εκμηχάνιση και του κατασκευαστικού τομέα διεθνείς αγορές κυρίως διότι είχαν Αποδοτικές αγροτικές παραγωγές, που ευνοούσαν την κατανάλωση Αναπτυγμένους/επιθετικούς εμπορικούς τομείς χωρίς την άμεση επιρροή των συντεχνιών Χαμηλά ποσοστά φορολόγησης από τοπικούς άρχοντες και κρατική εξουσία, Τους υψηλότερους ρυθμούς αστικοποίησης στην Ευρώπη.
Έμποροι, επιχειρηματίες και ο κόσμος των τεχνιτών (14501650) (9.2.) Σταδιακά οι τεχνίτες υπάγονται στον έλεγχο των εμπόρων, καθώς: οι έμποροι μπορούν να αγοράσουν «τεχνολογία αιχμής», ενώ οι τεχνίτες δεν μπορούν να αντέξουν το κόστος απόκτησης. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Μέχρι τότε η πρώτη ύλη ήταν το κύριο έξοδο του τεχνίτη. Η έλλειψη της διαθέσιμης πρώτης ύλης, υποβίβασε τους τεχνίτες σε μισθωτούς στην υπηρεσία των εμπόρων Επίσης, ο δανεισμός συνέβαλε στην απώλεια ανεξαρτησίας των τεχνιτών. Τέλος, αρχίζει να αναπτύσσεται η οικοτεχνία στην αγροτική ύπαιθρο, όπου οι τεχνίτες δεν μπορούν να επέμβουν. Το κληρονομικό αξίωμα του αρχιμάστορα και η εξάπλωση της οικοτεχνίας οφειλόταν και στους γαιοκτήμονες και στην Εκκλησία που ενθάρρυναν την εμπλοκή των υποτελών τους. Τα δίκτυα οικοτεχνίας μερικές φορές ήταν μεγάλα, αλλά ο συντονισμός ήταν δύσκολος και οι επιχειρηματίες προχωρούσαν σε μια ουσιαστική εμπλοκή στην παραγωγική διαδικασία. Έτσι, προτιμήθηκε η συγκεντροποίηση της παραγωγής που δεν ξεπερνούσε τους 15 εργαζομένους και ο συντονισμός ήταν εύκολος. Το σύστημα της οικοτεχνίας κέρδισε τους εμπόρους-καπιταλιστές, καθώς ήταν ευέλικτο απέναντι στις ανάγκες της αγοράς και ελεύθερο από τον περιορισμό των συντεχνιών. Η οικοτεχνία ακολουθούσε τις στρατηγικές των εμπόρων. Τα βασικά στοιχεία του καπιταλισμού (συγκεντροποίηση, ορθολογική οργάνωση, μισθωτή εργασία, επένδυση, κεφάλαιο, προσανατολισμός στη διεθνή αγορά) συνυπήρχαν με τις παραδοσιακές μορφές οικονομικής οργάνωσης. Ο καπιταλισμός του 16ου αιώνα ήταν μια εναλλακτική και όχι η κύρια μορφή της οικονομικής οργάνωσης.
Την περίοδο που εξετάζεται μια σειρά από παράγοντες συντέλεσε στην απώλεια της αυτονομίας των τεχνιτών ως ανεξάρτητων παραγωγών
Σταδιακά υπάγονται στον έλεγχο των εμπόρων
Αιτία το σταδιακά υψηλό κόστος αγοράς εξοπλισμού H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Η οικονομική επιβίωση των ανεξάρτητων παραγωγών εξαρτιόταν από την πρόσβασή τους σε φθηνές πρώτες ύλες
Οι πρώτες ύλες που αποτελούσαν και το κύριο έξοδο των τεχνιτών
Ο δανεισμός συνέβαλε επίσης στην απώλεια της ανεξαρτησίας των τεχνιτών καθώς οι τιμές των προϊόντων που κατασκεύαζαν υπολείπονταν εκείνων των τροφίμων
Σε συνδυασμό με την αυξανόμενη φορολογία τους οδηγούσε συχνά στο δανεισμό.
Το δικαίωμα πρόσβασης στις τοπικές αγορές όταν δυσχεραινόταν ανάγκαζε τους παραγωγούς να καταφεύγουν σε μεσάζοντες εμπόρους.
Η οικονομική αυτοτέλεια υπονομευόταν από την ανάπτυξη ανταγωνιστικού κατασκευαστικού τομέα στην ύπαιθρο.
Το σύστημα της οικοτεχνίας
Η επικράτηση των εμπόρων επί των τεχνιτών είχε σαν όχημα το σύστημα της οικοτεχνίας.
Ορισμένοι αρχιμάστορες θα μιμηθούν εμπόρους εδραιώνοντας τοπικά δίκτυα παραγωγής
Σε ορισμένες περιπτώσεις επικεφαλής των δικτύων έμπαιναν συνεταιρισμένοι αρχιμάστορες
Η εξάπλωση των δικτύων οικοτεχνίας στην ύπαιθρο δε θα μπορούσε να συντελεστεί χωρίς την παρουσία γαιοκτημόνων, αριστοκρατίας και Εκκλησίας.
Το σύστημα της οικοτεχνίας κέρδισε τους περισσότερους εμπόρους καπιταλιστές γιατί είχαν υψηλό κέρδος και χαμηλό κόστος: ήταν ευέλικτο στις ανάγκες της αγοράς, τα οικοτεχνικά δίκτυα μπορούσαν να στηθούν και να μεταφερθούν με ευκολία ανάλογα την περιοχή ενδιαφέροντος, δεν υπόκειντο στους περιορισμούς των συντεχνιών, είχε χαμηλό κόστος. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Επιπτώσεις επικράτησης οικοτεχνίας σε αστική οικονομία:
Παρακμή παραδοσιακών κέντρων υφαντουργίας (ανεργία τεχνιτών)
Μονοπώληση αγοράς από αρχιμάστορες ειδών πολυτελείας
Συγκέντρωση πολιτικής και κοινωνικής ισχύος σε αρχιμαστόρους που θα δημιουργήσει βαθιά πόλωση στο εσωτερικό των αστικών κοινωνιών
Νέα κατάσταση κληρονομικής διαδοχής αρχιμαστόρων + εδραίωση ολιγαρχικής εξουσίας συντεχνιών.
Απώλεια οικονομικής ανεξαρτησίας τεχνιτών και υποβιβασμός τους σε μισθωτούς εργαζόμενους (εξάρτηση από εμπόρους/ προμηθευτές)
Πολιτική περιθωριοποίηση και κοινωνική υποβάθμιση ασθενέστερων στρωμάτων (απλών τεχνιτών) από εμπορικές αριστοκρατίες (πιο έντονο φαινόμενο σε πόλεις με εξαγωγές)
Διαμόρφωση τριών διακριτών κοινωνικών ομάδων:
αστική αριστοκρατία πατρικίων
μεσαία τάξη εισοδηματιών και εμπορευόμενων
μικρομεσαία τάξη τεχνιτών
Από την οικοτεχνία στα πρωτο-εργοστάσια
Η εξάπλωση οικοτεχνικών δικτύων στην ύπαιθρο έγινε με τη συμβολή των γαιοκτημόνων (που κατείχαν τους φυσικούς πόρους και μπορούσαν να κινητοποιήσουν ένα αρκετά μεγάλο εργατικό δυναμικό), της κοσμικής αριστοκρατίας και της Εκκλησίας.
H μεγάλης έκτασης οικοτεχνικές μονάδες ήταν προβληματικές (δυσλειτουργίες, έλλειψη συντονισμού, υψηλό κόστος). Έτσι εξηγείται η ύπαρξη μικρών μονάδων
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Εξαιτίας του συστήματος της οικοτεχνίας, πολλοί έμποροιεπιχειρηματίες αναγκάστηκαν να εμπλακούν στην παραγωγή.
Τα εργαστήρια εστίαζαν την εργασία τους σε ένα στάδιο της παραγωγής και άφηναν το υπόλοιπο κομμάτι σε άλλα εργαστήρια.
Πρωτο-εργοαστάσια ήταν περιορισμένα. ΔΕΝ απηχούσαν ακόμα το κλίμα της εποχής. Εμφανίζονται σε καιρούς οικονομικής άνθησης, υποχωρούν σε στιγμές ύφεσης.
Γενικά το σύστημα της οικοτεχνίας κέρδισε τους περισσότερους «εμπόρους-καπιταλιστές» της περιόδου 15ος17ος επειδή ήταν προσοδοφόρα προοπτική, με το μικρότερο λειτουργικό κόστος.
Κατά το 16ο αιώνα οι νέες αντιλήψεις οργάνωσης της εργασίας και της παραγωγής συνυπήρχαν με τη μικρή οικογενειακή παραγωγή μικρής κλίμακας, (τα παραδοσιακά εργαστήρια των τεχνιτών σε πόλη και ύπαιθρο
Οι βασικές παράμετροι καπιταλιστικής παραγωγής: ορθολογική οργάνωση της παραγωγής, νέες εργασιακές σχέσεις, με κύρια εξέλιξη την ανάδυση της μισθωτής εργασίας του εργάτη, η συστηματική επένδυση κεφαλαίου για τον τεχνολογικό εξοπλισμό, και ο προσανατολισμός στη διεθνή αγορά κ.λπ.) συνυπήρχαν με παραδοσιακές μορφές οικονομικής οργάνωσης.
Ο «καπιταλισμός» του 16ου αιώνα αποτελούσε μια εναλλακτική, και όχι την κύρια μορφή οικονομικής οργάνωσης.
Συντεχνίες Βασική μορφή της επαγγελματικής οργάνωσης ήταν οι συντεχνίες, που ρύθμιζαν το εργασιακό ήθος και έθεταν τους κανόνες και τις επαγγελματικές δραστηριότητες των μελών. Οι τεχνίτες κατείχαν τα μέσα παραγωγής σε μικρής κλίμακας επιχειρήσεις. Μόνο ο μάστορας είχε πλήρη δικαιώματα. Οι τεχνίτες όφειλαν σεβασμό στον μάστορα, ο οποίος έλεγχε την ηθική τους συμπεριφορά. Οι συντεχνίες διέθεταν H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
γραπτούς νόμους που όριζαν τα ημερομίσθια, τα ωράρια και τους όρους εργασίας, την ποιότητα, την τιμή και την ποσότητα των προϊόντων και υπηρεσιών. Στην ουσία έλεγχαν την αγορά και επέβαλαν μονοπώλια που παρεμπόδιζαν την ανταγωνιστικότητα. Οι σχέσεις μεταξύ των μαστόρων και των απλών τεχνιτών ήταν συχνά ανταγωνιστικές.
Κρίση και ανάκαμψη στην Ευρώπη κατά το 18ο αιώνα 16501800 (9.3.) Η ανάσχεση της ανάπτυξης που γνώρισε η Ευρώπη κατά το 16ο ακολουθήθηκε από γενική κρίση κατά τη διάρκεια του 17ου Οι δομικές δυσχέρειες των ευρωπαϊκών κοινωνιών (εμπορευματοποίηση γεωργίας, εξάπλωση κατασκευαστικού τομέα στην ύπαιθρο) θα επιδεινωθούν περαιτέρω από γεγονότα όπως: Πολεμικές αναμετρήσεις (Τριακονταετής Πόλεμος), Επιδημίες, κλιματολογικές μεταβολές (η περίοδος 1640-1715 έχει χαρακτηριστεί ως μικρή εποχή παγετώνων) Και νομισματική αστάθεια παράγοντες που οδήγησαν σε δημογραφική συρρίκνωση. Οι πολεμικές αναμετρήσεις θα οδηγήσουν σε εκχερσώσεις γης, καταστροφές περιουσιών, φορολογική επιβάρυνση. Οι δομικές αλλαγές των ευρωπαϊκών κοινωνιών (εμπορευματοποίηση γεωργίας, εξάπλωση κατασκευαστικού τομέα στην ύπαιθρο) θα οδηγήσουν κατά το δεύτερο μισό του 18ο αιώνα στην εδραίωση της βιομηχανικής καπιταλιστικής οργάνωσης και θα μεταφέρουν το παγκόσμιο εμπορικό ενδιαφέρον στην Ολλανδία και αργότερα στην Αγγλία. Στον τομέα τη αγροτικής παραγωγής η κρίση του 17ου αιώνα προκάλεσε μια σημαντική πανευρωπαϊκή πτώση, που κράτησε περίπου έναν αιώνα με την ανάκαμψη να έρχεται στο δεύτερο μισό 18ου και προκάλεσε συρρίκνωση των εισοδημάτων γαιοκτημόνων και παραγωγών.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 18ου: η αγροτική παραγωγή δεν μπορούσε να παρακολουθήσει δημογραφική επέκταση με αποτέλεσμα την εκτίναξη τιμών αγροτικών προϊόντων. Η αύξηση των τιμών θα συμβάλει στη συρρίκνωση της αγοραστικής δύναμης του εισοδήματος πληβείων και στην απομάκρυνσή τους από κατασκευασμένα προϊόντα, δημιουργώντας προϋποθέσεις νέας ύφεσης, η οποία όμως θα αποφευχθεί εξαιτίας του εμπορίου με αποικίες και την απορρόφηση της ευρωπαϊκής κατασκευαστικής παραγωγής συμβάλλοντας στην εκβιομηχάνιση της Ευρώπης. Οι δουλοκτητικές οικονομίες του Νέου Κόσμου εμφανίζουν κοινά σημεία με τις αντίστοιχες της ανατολικής Ευρώπης: αδιάκοπη/σκληρή εργασία σκλάβων με στόχο τη μεγιστοποίηση της παραγωγής για εξαγωγές.
Μαρξιστική θεώρηση ανάδυσης ευρωπαϊκού καπιταλισμού: Η μαρξιστική θεώρηση της ανάδυσης του ευρωπαϊκού καπιταλισμού, απέδιδε κεντρικό κινητήριο ρόλο στις δουλοκτητικές αγροτικές οικονομίες και στο αποικιακό εμπόριο του Νέου Κόσμου,. Μεσώ του δουλεμπορίου οι Άγγλοι δουλέμποροι πετύχαιναν ένα μέσο ποσοστό καθαρού κέρδους της τάξης 8-10%, ενώ η αυξημένη ζήτηση για τα αποικιακά προϊόντα πρόσφερε άφθονες ευκαιρίες πλουτισμού στους εμπόρους εισαγωγείς όπως και στους ιδιοκτήτες των φυτειών. Τα κέρδη επενδύονταν είστε στην αγορά κτημάτων είτε στον κρατικό δανεισμό είτε στην υπερκατανάλωση. Ορισμένοι όμως Έμποροι επένδυαν τα κέρδη τους στον κατασκευαστικό τομέα, ανταλλάσσοντας κατασκευασμένα αγαθά με πρώτες ύλες από το Νέο Κόσμο. Αυτό δε σημαίνει ότι γινόντουσαν εργοστασιάρχες αλλά παρέμεναν επενδυτές όμως το μεγαλύτερο μέρος του κεφαλαίου που επενδύθηκε στην εκβιομηχάνιση Ευρώπη προήλθε από εσωτερικά κεφάλαια και δεν ήταν αποικιακό, αφού η συνεισφορά των αποικιών ήταν σε πρώτες ύλες Σίγουρα όμως η ατλαντική οικονομία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των ευρωπαϊκών οικονομιών αλλά και της εκβιομηχάνισης προσφέροντας τεράστιες μόνιμες αγορές και τις απαραίτητες πρώτες ύλες). Η ζήτηση των αποικιών σε κατασκευασμένα προϊόντα κυρίως υφαντουργίας προστάτευσε τις ευρωπαϊκές αγορές από κρίσεις. Προς H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
τα τέλη του 18ου αιώνα τα ευρωπαϊκά κατασκευασμένα προϊόντα είχαν επεκταθεί σε νέες αγορές, συμβάλλοντάς στη διαδικασία της ευρωπαϊκής εκβιομηχάνισης, και ενθαρρύνοντας νέες μεθόδους κατασκευής αλλά και παραγωγικές δομές. Οι αποικίες και το διεθνές αποικιακό εμπόριο αποτέλεσαν πραγματικά προωθητικές δυνάμεις για την αναδυόμενη ευρωπαϊκή βιομηχανία
Κρατική παρεμβατική πολιτική και μερκαντιλισμός Η εξάπλωση της εκβιομηχάνισης και η ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα ήταν πολλές φορές συνέπεια και της κρατικής πολιτικής αφού από τα μέσα του 17ου αιώνα οι κρατικές παρεμβάσεις στον κατασκευαστικό τομέα, και στην παραγωγή, ήταν συστηματικές και έντονες. Στην κατεύθυνση αυτή αναπτύχθηκε ένα σύστημα οικονομικών αντιλήψεων και πρακτικών που αποκλήθηκε μερκαντιλισμός και αποσκοπούσε στην απόσπαση του μεγαλύτερου δυνατού μεριδίου στο παγκόσμιο εμπόριο από την εθνική οικονομία και στην ταυτόχρονη ανάσχεση της διείσδυσης των ξένων ανταγωνιστών. Οι τρόποι που επελέγησαν ήταν η επιβολή φόρων και δασμών σε ξένα προϊόντα ή ακόμα και απαγόρευση εισαγωγών
η ενίσχυση ροής πρώτων υλών για εθνική βιομηχανία
η δέσμευση αγορών προς όφελος εθνικής βιομηχανίας
Το αποτέλεσμα του συστήματος αυτού ήταν η πανευρωπαϊκή αντίδραση στην αθρόα εισαγωγή φτηνών ινδικών βαμβακερών (ωφελημένη η ευρωπαϊκή παραγωγή λινών) -Σταδιακά οι ευρωπαίοι έκαναν στροφή σε βαμβάκι ευρωπαϊκής προέλευσης (εδραίωση βιομηχανίας βάμβακος)
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Διαφορά Αγγλίας-ηπειρωτικής Ευρώπης
Η αγγλική μοναρχία ενίσχυσε την ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα χωρίς ρυθμιστική παρέμβαση αφήνοντας χώρο σε ιδιωτική πρωτοβουλία)
Στην ηπειρωτική ευρώπη: η βιομηχανική ανάπτυξη υπήρξε καθοδηγούμενη από την κεντρική εξουσία. (οι τομείς ειδών πολυτελείας κ πολεμικού υλικού υπήρξαν πεδία κρατικού οικονομικού σχεδιασμού): όχι πάντα καλά αποτελέσματα (κακή ποιότητα, υψηλή τιμή).
Αλλαγές στις παραγωγικές σχέσεις και στην εργασιακή εμπειρία (9.4.) Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα θα σημειωθούν αλλαγές στη διάρκεια και την ένταση της ανθρώπινης εργασίας. Οι αλλαγές είναι εμφανείς και στην αύξηση ημερών εργασίας (μείωση εορτολογίου, τόσο στις καθολικές όσο και στις προτεσταντικές περιοχές). Η τροποποίηση της οργάνωσης κ κουλτούρας εργασίας υπήρξε πρωτοβουλία των κεφαλαιούχων επιχειρηματιών και επίκεντρο της εφαρμογής των νέων αντιλήψεων ήταν τα πρωτοεργοστάσια τα οποία διευκόλυναν το συντονισμό και επίβλεψη της παραγωγής από ειδικό εποπτικό προσωπικό. Ήδη κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα σε περιοχές της Ιταλίας είχε επιβληθεί η εδραίωση μεσαίων «διαχειριστικών στελεχών», Και είχε επιχειρηθεί η επιβολή στρατιωτικής πειθαρχίας για τη ρύθμιση εργασιακών υποχρεώσεων εργατών και τη αντιμετώπιση συχνών απουσιών, αντιπαραγωγικής συμπεριφοράς όπως π.χ. η μέθη. Ενώ είχε προκριθεί και προσφορά ανταμοιβών για τη συνεχή και συνεπή εργασία (χρηματικά δώρα, ευνοϊκά δάνεια, κοινωνικό κύρος) Στον κόσμο των εργατών πηγή εισοδήματος ήταν η συλλογική οικογενειακή εργασία, η οποία γνώριζε φάσεις κάμψης και ανάκαμψης ανάλογα με τον αριθμό των μελών που εργαζόταν.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Οι τρόποι πληρωμής ήταν διαφορετικοί: Σε ένα τυπικό οικογενειακό δίκτυο οι εργαζόμενοι αμείβονταν με τη διαφορά ανάμεσα στο ποσό που κατέβαλλαν στον έμπορο για την αγορά των πρώτων υλών και στην τελική τιμή του προϊόντος που συνήθως ήταν καθορισμένη από τον έμπορο. Στη μισθωτή εργασία, δημοφιλής τρόπος παραγωγής ήταν με το κομμάτι, κάτι που βόλευε τόσο τους εργοδότες επειδή επέβλεπαν λιγότερο, όσο και τους εργαζόμενους, οι οποίοι προσάρμοζαν την παραγωγή ανάλογα με τις ανάγκες τους. Κοινή συμφωνία (η αμοιβή καθοριζόταν με ειδική συμφωνία και δεν ήταν πάγια αμοιβή) άλλος τύπος πληρωμής ήταν σύμφωνα με τον απαιτούμενο χρόνο εργασίας (ορυχεία, υφαντουργία) Εξαιτίας της εποχιακής φύσης της εργασίας και των συχνών προβλημάτων ρευστότητας που αντιμετώπιζαν οι εργοδότες, οι πληρωμές με το κομμάτι ή με το χρόνο ήταν σπάνια αποκλειστικά χρηματικές. Οι εργαζόμενοι ελάμβαναν ως μέρος της αμοιβής, είτε μερίδιο από την παραγωγή είτε μερίδιο από τις διαθέσιμες πρώτες ύλες. Από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, ωστόσο, εργοδότες και κυβερνήσεις προχώρησαν μονομερώς σε μια ριζική αναθεώρηση των «προνομίων» των εργαζομένων, περιορίζοντάς τα σημαντικά ή και ποινικοποιώντας τα ολότελα. Κάποιοι τα χαρακτήριζαν ως «κλοπή της ιδιοκτησίας του εργοδότη». Οι πρακτικές αυτές μπορούν να ενταχθούν σε μια λογική εντατικοποίησης και μεγιστοποίησης της εργασίας, καθώς και πειθάρχησης των εργαζομένων: Σε κάθε περίπτωση το ύψος της αμοιβής διαμορφώνεται στη βάση συνδυασμού παραγόντων: τοπικές ρυθμίσεις, δυνάμεις αγοράς, οικονομική κατάσταση Περιορισμοί υπήρχαν και στο πλαίσιο της μισθολογικής ιεραρχίας: για παράδειγμα οι ειδικευμένοι τεχνίτες με δυνατότητα να γίνουν αρχιμάστορες, αλλά δεν είχαν κεφάλαιο, αμείβονταν λιγότερο από τους αρχιμάστορες. Χαμηλότερα εισοδήματα συγκριτικά με τους άντρες είχαν και οι γυναίκες για την ίδια θέση εργασίας. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Η διαμόρφωση των αμοιβών υπήρξε πεδίο αντιπαράθεσης ανάμεσα σε εργαζόμενους και εργοδότες. ΟΙ εργάτες είχαν να αντιτάξουν τους δικούς τους μηχανισμούς αλληλοβοήθειας όπως οι συντεχνίες και οι αδελφότητες). Οι γυναίκες, οι ανειδίκευτοι εργάτες και όσοι ήταν , αποκλεισμένοι από τις συντεχνίες δεν είχαν κανένα μέσο άμυνας στις πιέσεις των εργοδοτών.
Η αμεσότητα της επαφής εργοδοτών-εργαζομένων ήταν αμφίσημη καθώς: Παρείχε τη δυνατότητα επίλυσης εργατικών διαφορών επί τόπου, Υπήρξε μόνιμη εστία έντασης αφού τα παράπονα και οι κινητοποιήσεις των εργαζομένων αφορούσαν ζητήματα εργασιακής πρακτικής, μισθολογίας, εσωτερικής ιεραρχίας στο χώρο παραγωγής, ή πειθαρχίας. Ασάφειας αρμοδιοτήτων, έλλειψη τιμιότητας, οκνηρία Συχνά οι γυναίκες των αρχιμαστόρων ή εργοδοτών γινόντουσαν αντικείμενα χλεύης των εργατών (επειδή η υποτιθέμενη άσκηση εξουσίας των γυναικών ήταν αντιστροφή κατεστημένων έμφυλων ρόλων) Μορφές συλλογικής οργάνωσης τεχνιτών-εργατών Προέκυψαν από την ιδιαιτερότητα των συνθηκών εργασίας. Επίσης η στενή καθημερινή συνεργασία, εξειδικευμένη γνώση, δεξιότητα, νεαρό ηλικίας, κορπορατιστική παράδοση μεσαιωνικών αστικών συντεχνιών δημιουργούσαν το συναίσθημα του συνανήκειν, μιας δηλαδή συλλογικής ταυτότητας. Μορφές αυτο-οργάνωσης:
Μπορούσαν να είναι αδελφότητες ή κομπανίες ειδικευμένων βοηθών ή μαθητευομένων,
Μπορούσαν επίσης να είναι «συνομοσπονδίες» μαθητευόμενων τεχνιτών σε εθνική συνήθως κλίμακα, οι οποίες επωμίζονταν H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
την επαγγελματική αποκατάσταση των μαθητευόμενων τεχνιτών, ενώ λειτουργούσαν και ως μηχανισμοί κοινωνικής αλληλεγγύης, συχνά με τις δίκες τους τελετές μύησης, μυστικούς τόπους συγκέντρωσης, προστάτες αγίους κ.λπ.
Σε ορισμένους κατασκευαστικούς κλάδους, όπου απουσίαζαν εδραιωμένες μορφές αυτοργάνωσης, οι εργαζόμενοι προχωρούσαν σε συσπείρωση και προάσπιση των συμφερόντων τους.
Πολλές ενώσεις εργαζομένων συγκαλούσαν τακτικές συνελεύσεις των τους, σε χώρους όπως τα καπηλειά, οι πλατείες κ.λπ σε αυτές τις συνελεύσεις επιδικάζονταν —ερήμην των αστικών αρχών— διαφορές ανάμεσα σε εργαζομένους και, σε περιπτώσεις οξείας αντιπαράθεσης, παίρνονταν αποφάσεις σχετικά με τη μορφή του αγώνα εναντίον των εργοδοτών
Οι παραπάνω μορφές οργάνωσης προάσπιζαν τα δικαιώματα των εργαζομένων απέναντι στους εργοδότες απαιτώντας καλύτερες συνθήκες εργασίας, υψηλότερες αμοιβές, μέσω πίεσης ήταν η απεργία είτε σε εργαστήριο είτε σε ολόκληρο κατασκευαστικό κλάδο. Και οι αρχιμάστορες με τους επιχειρηματίες φαίνεται να συνασπίζονται σε μεγάλες συντεχνίες κάτι όμως που δημιουργούσε εξ ορισμού πρόβλημα εξαιτίας των αποκλινόντων συμφερόντων μελών με αποτέλεσμα τη συγκρότηση σωμάτων για αντιμετώπιση συγκυρίας (μειώσεις μισθών, αντιμετώπιση ταραχών) Αντιδράσεις εργατών Στη διάρκεια του 18ου αιώνα η εδραίωση καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής στον κατασκευαστικό τομέα, και η συνακόλουθη εμπορευματοποίηση της εργασίας, έφερε το ζήτημα του ύψους των αμοιβών στο επίκεντρο των εργατικών κινητοποιήσεων. Οι εργαζόμενοι αντιδρούσαν επίσης και στη χρήση/ βελτίωση/ εξάπλωση της τεχνολογίας που μείωνε τα εργατικά χέρια. Ακόμα και δικαιώματα σχετικά με τις εργασιακές συνθήκες και τα δικαιώματα των εργατών (18ος)
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Απεργίες Η προσφυγή στην απεργία δεν ήταν η πρώτη επιλογή εργατών καθώς είχαν δυσχερή διαπραγματευτική θέση . Οι εργοδότες αντιμετώπιζαν την απεργία είτε με ανταπεργία (πρόσληψη απεργοσπαστών) είτε με ίδρυση νέων αδελφοτήτων που εξυπηρετούσε τα συμφέροντα τους. Συνήθως οι εργάτες επέλεγαν την τακτική της μαζικής αποχώρησης είτε από τον τόπο εργασίας τους ειτε ακόμα και από την ίδια την πόλη). Απεργίες παρατηρήθηκαν και στο χώρο του αγροτικού κατασκευαστικού τομέα: όμως εξαιτίας της φύσης του συστήματος της οικοτεχνίας παρατηρήθηκαν υπόγειοι τρόποι διαμαρτυρίας όπως η κλοπή, η εξαπάτηση των εμπόρων ή ακόμα και το σαμποτάρισμα παραγωγής
Γυναικεία/ Παιδική εργασία, προλεταριοποίηση Η εδραίωση των καπιταλιστικών σχέσεων είχε επιπτώσεις στη γυναικεία και στην παιδική εργασία Γυναικεία Εργασία Σε ότι αφορά τη γυναικεία εργασία κυριότερη εξέλιξη ήταν η θεσμοθετημένη διάκριση ανάμεσα σε αμιγώς ανδρικά και γυναικεία επαγγέλματα, η οποία συνέβαλε και στην υποτίμηση της γυναικείας εργασίας. Το χαμηλό της κόστος την ως ιδιαίτερα προσιτή κατηγορία στους επιχειρηματίες, κάτι που εξηγεί τη μεγάλη παρουσία γυναικών και παιδιών στα πρωτο-εργοστάσια του 18ου αιώνα. Στον αγροτικό χώρο η βαθμιαία εξειδίκευση κ εμπορευματοποίηση αγροτικής παραγωγής θα οδηγήσει στη δημιουργία «γυναικείας ζώνης ευθύνης» (καλλιέργεια πρώτων υλών). Η εισαγωγή τεχνολογίας και η χρήση μηχανών θεωρείται αποκλειστικό ανδρικό προνόμιο και ως εκ τούτου οι έλευση νέων μηχανημάτων σε τομείς όπως η ωρολογοποιία ή η υφαντουργία θα μειώσει το γυναικείο εργατικό δυναμικό. Ενώ και στον τομέα της συντεχνίας που ήταν H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
ανδροκρατούμενος θα απαγορευτεί η είσοδος των γυναικών (πολιτικοί λόγοι: αποκλεισμός γυναικών από δημόσια ζωή/αξιώματα, αντίδραση σε πιέσεις αγοράς εργασίας). Ο αποκλεισμός των γυναικών από πολλούς τομείς εργασίας και η υποβάθμιση της γυναικείας εργασίας δεν απηχούσαν κάποια οικονομική λογική, αλλά εξέφραζαν κυρίως το μισογυνισμό των ευρωπαϊκών κοινωνιών της πρώιμης νεότερης περιόδου. Ο αποκλεισμός των γυναικών πήγαζε από στερεότυπα για τα δύο φύλα και τους έμφυλους ρόλους τους. Παιδική εργασία: Αντίστοιχες εξελίξεις και στο χώρο της παιδικής εργασίας, επίσης βασικό χαρακτηριστικό την περίοδο της πρωτοβιομηχάνισης Παιδιά ηλικίας 10-15 εργαζόντουσαν σε ορυχεία, στο μεταλλουργικό κλάδο, ή την υφαντουργία με την πλειονότητα των εργαζόμενων παιδιών να προέρχεται από τα ορφανοτροφεία, ενώ και εδώ υπήρχαν διακρίσεις εις βάρος των κοριτσιών. Προλεταριοποίηση: Στη διάρκεια της πρώιμης νεότερης περιόδου το ποσοστό των ανθρώπων που εξαρτιόταν από τη μισθωτή εργασία αυξήθηκε εντυπωσιακά. Ένας μεγάλος αριθμός εργαζομένων έχεσε την ανεξαρτησία και τον έλεγχο των μέσων παραγωγής (γη, εργαλεία, πρώτες ύλες, ζώα) με αποτέλεσμα την αύξηση του ποσοστού των ανθρώπων που επιβίωναν από μισθωτή εργασία. Η προλεταριοποίηση αποτελούσε πραγματικότητα πριν από την έλευση των μηχανοκίνητων καπιταλιστικών εργοστασίων. Η προλεταριοποίηση σήμαινε την απώλεια της ανεξαρτησίας τους ως παραγωγών και όχι απαραίτητα την πτώχευσή τους. Απόλυτοι κυρίαρχοι στο νέο πλαίσιο που διαμορφώνεται γίνονται οι κεφαλαιούχοι επιχειρηματίες και φυσικά οι κυβερνήσεις.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr