Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Κριτική στην ταξική ανάλυση – Πώς προκύπτει η συζήτηση για το φύλο, το κοινωνικό κεφάλαιο, την κατανάλωση
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Για να θυμηθούμε την ανάλυση των Μαρξ και Βέμπερ για τον καπιταλισμό. Η ερμηνεία του καπιταλισμού και κατ’ επέκταση των σύγχρονων κοινωνιών αποτελεί ένα διαχρονικό ερώτημα. Πώς διαμορφώνεται, ποιος είναι ο παράγοντας που συνέβαλλε στην καπιταλιστική ανάπτυξη, κ.ο.κ. αποτελούν πραγματεύσεις με πλήθος προσεγγίσεων. Αδιαμφισβήτητα, η ανάλυση των μηχανισμών του καπιταλισμού συνδέεται με τη μαρξική ανάλυση. Η νεωτερικότητα συνοδεύτηκε με την πρόοδο, τη δικαιοσύνη και την ισότητα. Ωστόσο, παρά την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνατοτήτων, οι ανισότητες και οι αδικίες παραμένουν. Η κοινωνιολογική σκέψη δεν μπορεί παρά να εστιάζει στη μελέτη των ανισοτήτων και στην προσπάθεια κριτικής ερμηνείας. Όμως κάθε κοινωνιολογική σχολή προσεγγίζει με διαφορετικά μεθοδολογικά εργαλεία το πάντα επίκαιρο κοινωνικό φαινόμενο της ανισότητας. Ένα από τα πλέον σημαντικά εργαλεία είναι αυτό της τάξης, όπως αυτή ορίστηκε από τον ιστορικό υλισμό του Μαρξ, ενώ η θεσιακή ανάλυση της κοινωνικής στρωμάτωσης από τον Βέμπερ, επέφερε μια επιστημολογική τομή. Η μονομερής ταξική ανάλυση του Μαρξ και η τελολογική αισιόδοξη κατάληξη, αποτέλεσαν τα κρίσιμα στοιχεία για κριτική. Μία από τις σημαντικότερες, ήταν αυτή του Βέμπερ που ενώ αναγνωρίζει τον ανορθολογισμό του καπιταλισμού, ωστόσο στρέφεται σε άλλα επιστημολογικά εργαλεία για να αναλύσει την κοινωνική ιεραρχία και τις ανισότητες. Ο Μαρξ θέτει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και τον φετιχιστικό και αλλοτριωτικό του χαρακτήρα ως την πραγματική βάση για την κοινωνική ερμηνείας, ενώ ο Βέμπερ, εξετάζει πλήθος παραγόντων που επενεργούν στην καπιταλιστική ανάπτυξη και που διαφοροποιούν τον δυτικό καπιταλισμό. Επιχειρήθηκε, επομένως, να ιδωθεί η ανισότητα υπό το πρίσμα της τάξης, με απαρχή το μαρξικό σχήμα, και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην επιστημολογική τομή του Βέμπερ που όρισε την έννοια της θέσης. Όμως, ακόμα και ο Βέμπερ αλλά και οι επίγονοι της σκέψης και των δύο, παρά τις επιμέρους αναθεωρήσεις, διατήρησαν τη σύνδεση τάξης και θέσης. Ακολουθώντας κανείς τη διαδρομή του κοινωνιολογικού στοχασμού, διαπιστώνει τη σταδιακή απομάκρυνση από την ταξική ανάλυση, και την υιοθέτηση περισσότερο θεσιακών αναλύσεων. Σειρά παραγόντων επέδρασσαν σε αυτή τη στροφή, πολλοί εκ των οποίων αφορούν στις μεταβολές της οικονομίας και της κοινωνίας. Ιδίως η μεταπολεμική ανάπτυξη συνδέεται με τη μετάβαση από τη βιομηχανική κοινωνία, στις μεταβιομηχανικές, καταναλωτικές, παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες. Ο κόσμος της εργασίας βελτιώνει τους όρους εργασίας, το βιοτικό επίπεδο, ενώ εκπροσωπείται πολιτικά από σοσιαλιστικά κόμματα. Αυτή η διάσταση εξάλλου, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr οδήγησε το νεομαρξιστική Έρικ Όλιν Ράιτ να ενσωματώσει στοιχεία τάξης και θέσης στην ανάλυσή του, μέσα από μια σύνθεση μαρξικής και βεμπεριανής ανάλυσης, καταλήγοντας σε μια πρόταση στρωμάτωσης δώδεκα τάξεων, αναγνωρίζοντας αντιφατικές ταξικές θέσεις που δεν μπορούν να θεωρηθούν ούτε αστική ούτε εργατική τάξη. Ταυτόχρονα, νέα πολιτικά και κινηματικά υποκείμενα έκαναν την εμφάνισή τους, όπως το φεμινιστικό, το φοιτητικό, κ.λπ που έθεταν ζητήματα ανισότητας που δεν μπορούσαν να ερμηνευτούν μονομερώς από την τάξη. Η επίδραση αυτής της κριτικής στην κοινωνιολογική σκέψη και έρευνα, οδήγησε σε μια στροφή από τη μελέτη της τάξης και της θέσης, περισσότερο σε μια πολιτισμική ερμηνεία δίνοντας εστίαση στην εμπειρία, στην ταυτότητα. Αργότερα τη δεκαετία του 1990 με την κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού και την υποχώρηση των εργατικών διεκδικήσεων, υπήρξαν απόψεις όπως του Πακούλσκι και Γουότερς που υπερασπίστηκαν το τέλος των κοινωνικών τάξεων και αντιπρότειναν ότι η κοινωνική διάρθρωση δεν συντελείται πλέον μέσα από την κοινωνική σύγκρουση και τάξη, αλλά βάση μη οικονομικών στοιχείων, όπως αυτά απαντούν στη σφαίρα του πολιτισμού όπως είναι το κοινωνικό φύλο ή το κοινωνικό κεφάλαιο, η κατανάλωση. Κομβική ήταν η επίδραση της έννοιας του κοινωνικού φύλου που προκρίνει αυτή τη διαφορετικότητα στην εμπειρία, καθώς αφορά στις κοινωνικές αξίες και θεωρήσεις, προκαταλήψεις, στερεότυπα που αποδίδονται στο βιολογικό φύλο. Αυτή η διάσταση τέθηκε στο επίκεντρο του φεμινιστικού κινήματος, και κύρια του δεύτερου ριζοσπαστικό κύματος της δεκαετίας του 1970 που υποστήριξε ότι, το γυναικείο φύλο αντιμετωπίζεται διαφορετικά από την κοινωνία, και ως εκ τούτου οφείλει να εξετάζεται ως διακριτική κοινωνική κατηγορία. Ιδίως η έννοια της πατριαρχίας, έθεσε το ζήτημα της ανισότητας υπό το πρίσμα του φύλου, θεωρώντας ότι οι γυναίκες και οι άνδρες έχουν αντιθετικά συμφέροντα, και επομένως προκύπτουν έμφυλες ανισότητες με πηγή την κυριαρχία του ανδρός τόσο στο σπίτι, όσο και στην αγορά εργασίας. Επίσης, τη δεκαετία, του 1970 εκδόθηκε η περίφημη ανάλυση του Πιερ Μπουρντιέ για τη γαλλική κοινωνία, Η Διάκριση. Θεωρήθηκε τομή στην κοινωνιολογική έρευνα, καθώς επιχείρησε να διαμορφώσει μια θεωρία συγκερασμού θέσης και τάξης, μέσα από τη σύνδεση δομής και δράσης. Η σύνθεση αυτή με κύρια εργαλεία τις έννοιες του habitus και του πεδίου, επεδίωξε να αναγνωρίσει αντικειμενικούς και δομικούς περιορισμούς, συνάμα με μια ελευθερία ατομικής στρατηγικής. Επομένως, υποστήριξε τη δυνητική κοινωνική κινητικότητα εντός του πεδίου, με κριτήριο τον όγκο του κεφαλαίου που κατέχει ένα άτομο. Όμως, η μεγάλη συμβολή του αφορά στο γεγονός ότι ο κοινωνιολόγος, δεν αποδίδει αμιγώς υλιστική ερμηνεία στο κεφάλαιο, αλλά αναγνωρίζει το οικονομικό, το πολιτισμικό και το κοινωνικό κεφάλαιο. Επομένως, η έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου θεωρήθηκε H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ότι μπορεί να συμβάλει στην ερμηνεία της ανισότητας, εξετάζοντας τον όγκο των κοινωνικών σχέσεων και δικτυώσεων που έχει ένας άνθρωπος, και κατά πόσο αυτές μπορούν να συμβάλλουν, ούτως ώστε να λειτουργήσουν ωφελιμιστικά για τον ίδιο, και τρόπο κοινωνικής κινητικότητας. Αφού, ο 20ος αιώνας αποτέλεσε έναν αιώνα μεγάλων αλλαγών στην παραγωγή, στην οικονομία, στην κοινωνία, κατ΄ επέκταση συμπαρέσυρε και τον τρόπο με τον οποίον αρθρώνονται κοινωνιολογικές θεωρήσεις. Η ταξική ανάλυση βρέθηκε στο επίκεντρο κριτικής με το επιχείρημα ότι δεν μπορεί να συλλάβει τη συνθετότητα του κοινωνικού γίγνεσθαι. Εξάλλου ιδίως από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, ο μεταπολεμικός δυτικός κόσμος εισέρχεται σε μία περίοδο ευημερίας, η οποία συμπορεύεται με μία μεγάλη αλλαγή στην άρθρωση της οικονομίας και τη λεγόμενη αποβιομηχάνιση και τη στροφή της οικονομίας προς το εμπόριο και τις υπηρεσίες. Η στροφή αυτή σηματοδότησε μία περίοδο υπερκατανάλωσης αλλά και αλλαγή στην εργασία, στρέφοντας την κοινωνική ανάλυση σε μια πολιτισμική ανάλυση. Εστιάζοντας στην κατανάλωση, αναρωτιέται κανείς κατά πόσο θα μπορούσε να είναι το στοιχείο μέσα από το οποίο θα αναλυθεί η κοινωνική ανισότητα, η κοινωνική σύγκρουση, ο κοινωνικός ανταγωνισμός, η κοινωνική στρωμάτωση. Εξάλλου ήδη από τις αρχές του αιώνα είχαν αρχίσει να διατυπώνονται φωνές οι οποίες διατύπωσαν επιχειρηματολογία προς αυτή τη κατεύθυνση. Υπάρχουν δύο σχολές που ασχολούνται με την καταναλωτική κοινωνία, η υλιστική κοινωνιολογική προσέγγιση που επιχειρεί να συνδέσει την κατανάλωση ως στοιχείο για ταξική στρωμάτωση, αλλά και η κριτική απέναντι στην καταναλωτική κοινωνία.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr