Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Κεφάλαιο 9. Κοσμολογία 9.1. Η μεσαιωνική αντίληψη για το σύμπαν. 57) Ποια ήταν η αντίληψη του μεσαίωνα για το σύμπαν-κόσμο; (σελ. 198) Η παραδοσιακή εικόνα περί της μεσαιωνικής αντίληψης για το σύμπαν-κόσμο είναι ότι στον νου του μεσαιωνικού ανθρώπου το σύμπαν έμοιαζε με έναν περίτεχνο, αρμονικό γοτθικό ναό που υψωνόταν προς τον Θεό. Σύγχρονοι μελετητές αμφισβητούν αυτήν την εικόνα, υποστηρίζοντας ότι αυτό το λογικά οργανωμένο κοσμοείδωλο δεν υπάρχει στον Μεσαίωνα, επειδή δεν πραγματοποιήθηκε γόνιμη σύζευξη της αριστοτελικής κοσμολογίας με τον χριστιανισμό. Σχετικό ρόλο διαδραμάτισαν και οι απαγορεύσεις του 1277. Επίσης, οι φυσικοί φιλόσοφοι ασχολούνταν με την κοσμολογία αποκλειστικά μέσω διαλογικών ερωτημάτων. Προς το τέλος του Μεσαίωνα, πάντως, η κοσμολογία διαμόρφωσε μια σαφέστερη κοσμοεικόνα, ενώ η πρακτική αστρονομία ασχολούνταν με περιφερειακά ζητήματα. 9.2. Η αστρονομία 58) Τι γνωρίζετε για την ανάπτυξη της αστρονομίας κατά τον Μεσαίωνα; (σελ. 198) Οι σπουδές της αστρονομίας, μίας από τις επτά ελευθέριες τέχνες, κατείχαν σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα περίοπτη θέση στα μοναστηριακά και πανεπιστημιακά εκπαιδευτικά προγράμματα. Στη μελέτη της ωθούσαν ποικίλες πρακτικές ανάγκες: η ανάγκη προσανατολισμού των ναών, οι απαιτήσεις της ναυσιπλοΐας στη Μεσόγειο και στον Ινδικό Ωκεανό και οι ανάγκες του ημερολογίου, όπως η εναρμόνιση του ηλιακού Ιουλιανού ημερολογίου με το σεληνιακό χριστιανικό εορτολόγιο. Κατά παράδοξο τρόπο, αποφασιστική ώθηση στην ακριβή αστρονομική μέτρηση σε σχέση με μεταφυσικά κοσμολογικά ζητήματα έδωσε η αστρολογία. Στην καρολίγγεια περίοδο η αστρονομία δεν γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη εξαιτίας της έλλειψης κατάλληλων αστρονομικών οργάνων. Πρώτος ο Gerbert του Aurilliac, ο μετέπειτα πάπας Συλβέστρος Β΄, στα τέλη του 10ου αιώνα παρέλαβε από την αραβοκρατούμενη Ισπανία τον αστρολάβο, τον άβακα και τη στερεογραφική κοσμολογική H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σφαίρα. Τα πιο γνωστά αστρονομικά συγγράμματα ήταν η Σφαίρα του Ιωάννη του Sacrobosco, Άγγλου καθηγητή στο Παρίσι, και το Theorica planetarum, άγνωστου συγγραφέα. Τον 13ο αιώνα εμφανίζονται νέα αστρονομικά όργανα, όπως ο τετραγωνιστής, ενώ άλλα όργανα εμφανίζονται τον 14ο και 15ο αιώνα. Τα όργανα αυτά ήταν φορητά, με αποτέλεσμα στη Δύση να μην υπάρχουν αστεροσκοπεία, σε αντίθεση με την Ανατολή. Στον ύστερο Μεσαίωνα το πρόβλημα του ημερολογίου οξύνεται. Μόλις το 1582 θεσμοθετείται το Γρηγοριανό ημερολόγιο. Η αστρονομία αποκτά αυτόνομη επιστημονική υπόσταση και ιδρύονται σημαντικά κέντρα μελέτης της, όπως στην Κρακοβία, στην Πράγα και στη Βιέννη. Στη μελέτη της αστρονομίας διακρίνονται ο Γεώργιος Peuerbach (1423-1461) και ο μαθητής του Regiomontanus (1436-1476). Η Μεγίστη του Πτολεμαίου αναμεταφράζεται το 1515 από τα αραβικά από τον Gerardo της Cremona και το 1528 από τα ελληνικά από τον Γεώργιο Τραπεζούντιο. Ο Regiomontanus ίδρυσε αστρονομικό ινστιτούτο στη Νυρεμβέργη, όπου έγιναν ακριβέστερες αστρονομικές μετρήσεις με τη χρησιμοποίηση και του μηχανικού ρολογιού. Αυτές αξιοποιήθηκαν αργότερα από τον Tycho Brahe και τον Κοπέρνικο. 9.3. Κοσμολογικά ερωτήματα. Η Δημιουργία του κόσμου. 59) Ποια ήταν τα κυρίαρχα κοσμολογικά ερωτήματα κατά τον Μεσαίωνα; Ποιες απαντήσεις έδιναν σε αυτά η αριστοτέλεια κοσμολογία και ο χριστιανισμός; (σελ. 200) Η μεσαιωνική κοσμολογία ασχολήθηκε με ποικίλα κοσμολογικά ερωτήματα, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν τα σχετικά με την αρχή του κόσμου και την αιωνιότητά του, καθώς και με τη δυνατότητα ύπαρξης άλλων κόσμων. Η αρχαία ελληνική κοσμολογία γενικά δεν απέδιδε κάποια συγκεκριμένη δημιουργική αρχή στον κόσμο, επειδή απέρριπτε την ύπαρξη αρχής της ύλης. Ο Πλάτων υποστηρίζει ωστόσο στον Τίμαιο ότι ο κόσμος με τη συγκεκριμένη διάταξή του έχει αρχή, ενώ ο Αριστοτέλης δέχεται την ύπαρξη μιας θείας δημιουργικής αρχής (Μεταφυσικά) και τη μοναδικότητα του κόσμου, αμφιβάλλοντας όμως για την αιωνιότητά του (Περί ουρανού).
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Στο Περί ουρανού ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από έναν θεό, ο οποίος τον προίκισε μεταφυσικά, από αγάπη, με αιώνια κίνηση. Αυτή είναι κυκλική και απαιτεί ένα κέντρο, το οποίο είναι η Γη. Το αίτιο που κινεί τον κόσμο είναι πρώτο, το μόνο ακίνητο, αφού ό,τι κινείται πρέπει να έχει ένα κινούν. Το αριστοτελικό πρώτο κινούν είναι αιώνιο, αμετάβλητο και αμερές (Φυσικά). Ο Αριστοτέλης παρέχει λογική τεκμηρίωση για την ύπαρξη του πρώτου κινούντος και κατόπιν του αποδίδει τα χαρακτηριστικά του θεού (Περί ουρανού). Με βάση, εξάλλου, τη γενική θεωρία του περί κίνησης ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι η ύπαρξη άλλων κόσμων είναι ανέφικτη. Οι κινήσεις είναι πεπερασμένες και διέπονται από τη σταθερή φύση των σωμάτων· άρα οι ίδιες κινήσεις θα παράγουν πάντοτε τα ίδια αποτελέσματα. Με τον τρόπο αυτό ο Αριστοτέλης διατηρεί άθικτες τις αντιλήψεις του για την κίνηση. O χριστιανισμός αλλάζει ολόκληρο το πλαίσιο της συζήτησης περί της αρχής του κόσμου. Η έννοια της εκ του μηδενός Δημιουργίας εμφανίζεται κατ’ αρχάς στα Απόκρυφα του Μακκαβαίου. Ο Ιωάννης ο Φιλόπονος στο έργο του Η αιωνιότητα του κόσμου ενάντια στον Πρόκλο (529 μ.Χ.) απαντά στο σύγγραμμα του Πρόκλου υπέρ της αιωνιότητας του κόσμου Η αιωνιότητα του κόσμου ενάντια στους χριστιανούς και επιχειρηματολογεί κατά της αριστοτελικής απόρριψης της αρχής του κόσμου μεταχειριζόμενος αριστοτελικά επιχειρήματα: Αν, όπως υποστηρίζει ο Αριστοτέλης, δεν υπάρχει άπειρο ενεργεία αλλά μόνο δυνάμει (Φυσικά), τότε ο κόσμος, αν ήταν αδημιούργητος, θα είχε ηλικία που θα ξεπερνούσε τους πεπερασμένους αριθμούς, κάτι άτοπο, ενώ θα ήταν αδύνατη η χρονολόγηση. Ενώ το ζήτημα της αιωνιότητας του κόσμου δεν απασχόλησε τον πρώιμο Μεσαίωνα, καθώς ο Αριστοτέλης δεν είχε γίνει ακόμη γνωστός, τέθηκε με οξύτητα στο Παρίσι τον 13ο αιώνα. Στις απαγορεύσεις του 1277 συμπεριλήφθηκε άρθρο που αντιμετώπιζε ειδικά αυτό το ζήτημα. Οι απόψεις των λογίων του 13ου και 14ου αιώνα προσπάθησαν να συμβιβάσουν τη Δημιουργία με την αιωνιότητα του κόσμου. Ταξινομούνται ως εξής: α΄) Ο κόσμος που υπάρχει σήμερα είναι δημιουργημένος, αλλά η ύλη είναι αιώνια. Αυτή η άποψη ήταν αντίθετη με τον χριστιανισμό και καταδικάστηκε το 1277. β΄) Ο χρόνος έχει αφετηρία την αρχή της πρώτης κίνησης· άρα η αιωνιότητα ταυτίζεται με την πλήρη διάρκεια του χρόνου. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr γ΄) Η πρόταση περί αρχής του κόσμου δεν μπορεί να αποδειχθεί. Υποστηρικτής αυτής της άποψης ήταν ο Θωμάς ο Ακινάτης, ο οποίος δίδασκε ότι η παντοδυναμία του Θεού μπορεί να παραγάγει κόσμο χωρίς χρονική αρχή, επομένως αιώνιο. Τον 14ο αιώνα οι Μπουριντάν και Ορέμ πρεσβεύουν ότι, σύμφωνα με την πίστη, ο κόσμος είναι δημιουργημένος. Η εξέταση όμως του υπερσελήνιου κόσμου οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κόσμος δεν μπορεί να δημιουργηθεί ή να καταστραφεί με τρόπο λογικά κατανοητό. Εντούτοις, επειδή έχει δημιουργηθεί από τον Θεό εκ του μηδενός, δεν είναι δυνατό να είναι αιώνιος. Στις κοσμολογικές αντιλήψεις των λογίων του Μεσαίωνα είναι εμφανής η πρόθεση να διατηρηθεί η ακεραιότητα τόσο της χριστιανικής πίστης όσο και του αριστοτελισμού. 9.4. Η τελειότητα και η πολλαπλότητα του κόσμου. Το εξωκοσμικό κενό 60) Ποιες απαντήσεις έδωσαν οι λόγιοι του Μεσαίωνα στα ερωτήματα περί τελειότητας και πολλαπλότητας του κόσμου; Πώς αντιμετώπισαν τη δυνατότητα ύπαρξης κενού εκτός του υπάρχοντος κόσμου; (σελ. 203) Το σύμπαν του Μεσαίωνα, ως απόλυτο δημιούργημα ενός τέλειου όντος, του Θεού, έθετε άμεσα το ερώτημα εάν ήταν το ίδιο τέλειο. Η αντίληψη για τον κόσμο περιλάμβανε τέσσερις ταξινομήσεις του: (α΄) Ο κόσμος περιέχει όλα τα σώματα, πνευματικά και υλικά, μαζί με τον Θεό. (β΄) Ο κόσμος περιέχει όλα τα σώματα, πνευματικά και υλικά, εξαιρούμενου του Θεού. (γ΄) Ο κόσμος περιέχει τα υπερσελήνια και υποσελήνια υλικά σώματα. (δ΄) Ο κόσμος περιέχει τα υποσελήνια υλικά σώματα. Η ταύτιση του κόσμου με ένα μόνο ουράνιο σώμα, π.χ. με τη Γη, έγινε εφικτή μόνο κατά την Αναγέννηση μέσω της υπονόμευσης της αριστοτέλειας κοσμολογίας. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η τελειότητα μπορεί να διακριθεί σε απόλυτη (προκειμένου για τον Θεό) και σε σχετική (προκειμένου για τα δημιουργήματα). Οι περισσότεροι χριστιανοί λόγιοι του Μεσαίωνα πίστευαν ότι ο κόσμος δεν ήταν απόλυτα αλλά μόνο σχετικά τέλειος.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ο Μπουριντάν δίδασκε ότι η έννοια του κόσμου κατά το περιεχόμενο (α΄) προηγουμένως δεν συνιστά ολότητα, καθώς ο κόσμος αποτελείται από ετερογενή στοιχεία: τον τέλειο Θεό και τα ατελή δημιουργήματα. Αλλά και κατά την έννοια (γ΄) ο κόσμος δεν είναι τέλειος, επειδή μόνο ο Θεός είναι τέλειος. Σύμφωνα με τους λογίους του Μεσαίωνα, η ύπαρξη ατέλειας στον κόσμο εξυπηρετεί την ανάδειξη της αντίθεσης με το απόλυτα αγαθό προκειμένου να οδηγεί τους ανθρώπους στην πληρέστερη εκτίμηση του δευτέρου. Έτσι, η σχετική τελειότητα του κόσμου έθετε το ερώτημα εάν ο Θεός μπορούσε να τον βελτιώσει. Στις Προτάσεις του Πέτρου του Λομβαρδού επικρατεί μια τυπικά σχολαστική απάντηση στο ερώτημα: Η απόλυτη παντοδυναμία και αγαθότητα του Θεού έπλασε τα δημιουργήματα ως βέλτιστα δυνατά και με δυνατότητα περαιτέρω βελτίωσης· άρα, ο Θεός έχει τη δύναμη να τα βελτιώνει. Η χριστιανική αντίληψη περί τελειότητας του κόσμου ταυτίζεται, λοιπόν, με την αγαθότητα (bonitas). Η αύξηση της τελειότητας του κόσμου δεν προϋποθέτει την αύξηση της τελειότητας του Θεού, εφόσον Αυτός είναι απόλυτα τέλειος. Ο κόσμος βαίνει προς τελείωση μέσω της εμφάνισης άπειρων ειδών και της διαρκούς βελτίωσής τους. Ο Μπουριντάν διδάσκει ότι ο Θεός δεν δημιουργεί ενεργεία άπειρο, δηλαδή κάτι απόλυτα τέλειο, γιατί αυτό θα περιόριζε τη δύναμή Του να κατασκευάζει κάτι διαρκώς τελειότερο. Άρα, έπλασε τον κόσμο τόσο τέλειο όσο έκρινε ότι χρειαζόταν. Αυτές οι αντιλήψεις αντιστρατεύονται την πλατωνική σύλληψη του ΘεούΔημιουργού (A. Lovejoy, The Great Chain of Being, 1936), η οποία συνεπάγεται μιαν αρχή συνέχειας. Η αρχή αυτή δηλώνει ότι, αν υπάρχει θεωρητικά η δυνατότητα εμφάνισης ενός ενδιάμεσου τύπου ανάμεσα σε δύο φυσικά είδη, αυτός θα πρέπει να δημιουργηθεί μέσω μιας επ’ άπειρον εμφάνισης ειδών· ειδάλλως, θα έπρεπε να υπάρξουν κενά στη φύση, γεγονός που αντιφάσκει την αγαθότητα του Θεού. Έτσι, η δράση του πλατωνικού Θεού διαφέρει ριζικά από τη δράση του παντοδύναμου χριστιανικού Θεού που δεν περιορίζεται από τη λογική. Το πρόβλημα της τελειότητας του κόσμου συνδέεται άμεσα με αυτό της δυνατότητας δημιουργίας πολλών κόσμων, ίδιων ή τελειότερων από τον υπάρχοντα. Ο Αριστοτέλης αρνείται την ύπαρξη πολλών κόσμων (Περί ουρανού), υποστηρίζοντας ότι πέρα από τους ουρανούς δεν υπάρχουν άλλοι κόσμοι. Οι θέσεις αυτές καταδικάστηκαν το 1277. Πριν από τις καταδίκες οι σχολιαστές του υποστήριζαν ότι η H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr ύπαρξη πολλών κόσμων προϋποθέτει το κενό μεταξύ τους, κάτι αδύνατο κατά τον Αριστοτέλη, ο οποίος δεν δεχόταν την ύπαρξη κενού στη φύση. Συμβίβαζαν, δε, τις απόψεις αυτές με την παντοδυναμία του Θεού να πλάθει πολλούς κόσμους σύμφωνα με τη βούλησή Του διδάσκοντας ότι ο φυσικός κόσμος, ως αιτιακό δημιούργημα, δεν επιδέχεται επιπλέον κόσμους. Μετά το 1277 ο Νικόλαος Ορέμ (Το βιβλίο του ουρανού και του κόσμου) υπονομεύει την αριστοτελική κοσμολογία με θεωρητικούς συλλογισμούς: Εφόσον δεν υπάρχει κίνηση στο κενό κατά τον Αριστοτέλη, η κίνηση περιορίζεται ανάμεσα στο κέλυφος της σελήνιας σφαίρας για τη φωτιά και στη γήινη σφαίρα για τα γήινα σώματα, δηλαδή ανάμεσα στο ανώτερο και κατώτερο σημείο του κόσμου μας. Έτσι, αν ο Θεός κατασκευάσει άλλον κόσμο, η Γη δεν θα έλκεται προς το κέντρο, ακριβώς επειδή δεν μπορεί να κινηθεί στο κενό. Συνεπώς, έστω και με αριστοτελικούς όρους, ο Θεός έχει τη δύναμη να δημιουργήσει και άλλους κόσμους. Το ζήτημα του κενού, όπως απασχόλησε τον Ορέμ, και οι συναφείς αντιλήψεις που απασχόλησαν τους λογίους του 13ου αιώνα καταδικάστηκαν το 1277 ως περιοριστικές της θείας παντοδυναμίας. Η αντιμετώπιση αυτή συνδέεται με το πρόβλημα του πλήθους των κόσμων. Επικράτησε η άποψη ότι ο Θεός, αν ήθελε, θα μπορούσε να κατασκευάσει κενό. Έτσι, ο Μπουριντάν δέχεται την υπερφυσική δυνατότητα ύπαρξης κενού, αλλά συνιστά επιφυλακτικότητα ως προς την πραγματική δυνατότητά της, εφόσον, όπως υποστηρίζει, ύπαρξη κενού δεν μαρτυρείται ούτε από τις αισθήσεις και την εμπειρία ούτε από τη λογική ούτε από τις Γραφές. Ο Bradwardine, με βάση το αμετάβλητο του Θεού, παρέχει τη συστηματικότερη θεολογική μελέτη περί κενού, επιχειρηματολογώντας ως εξής: Η πανταχού παρουσία του Θεού σημαίνει ότι Αυτός μπορεί να υπάρξει ακόμη και σε έναν φανταστικό κόσμο ή σε κενό· αυτό απαντά και στο ερώτημα των αιρετικών πού βρισκόταν ο Θεός πριν από τη Δημιουργία. Άρα, ίσως είναι δυνατό να υπάρξει κενό χωρίς σώμα, όμως δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς Θεό. Στο φως της ίδιας συλλογιστικής ο Bradwardine ανασκευάζει την αριστοτέλεια διδασκαλία περί αδυναμίας κίνησης στο κενό, στηριζόμενος ουσιαστικά στην παντοδυναμία του Θεού να μεταβάλλει την κινηματική. Στην ουσία, οι σχολαστικοί του Μεσαίωνα απέδωσαν θεϊκές ιδιότητες στο άπειρο σύμπαν, βασιζόμενοι σε θεωρησιακούς συλλογισμούς και στη θεολογία. Με τις με-
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σαιωνικές αναζητήσεις συνδέεται τον 17ο αιώνα και η σχέση του δρώντος Θεού με τον άπειρο κόσμο του Νεύτωνα. 9.5. Η αφθαρσία του σύμπαντος και η αμετάβλητη ουράνια ύλη 61) Ποιες αντιλήψεις επικράτησαν κατά τον Μεσαίωνα για την οντολογική φύση των ουράνιων σωμάτων; (σελ. 206) Οι αρχαίοι Έλληνες κληροδότησαν στον Μεσαίωνα δύο διαφορετικές αντιλήψεις για τη σύσταση των ουράνιων σωμάτων: α΄) Σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Τίμαιος), το γένος των θεών είναι πλασμένο από φωτιά. Τα ουράνια σώματα συνίστανται και από τα τέσσερα βασικά στοιχεία –φωτιά, αέρα, νερό, γη– αλλά την πρωτοκαθεδρία έχει η φωτιά, που τα καθιστά λαμπρά και κατά το δυνατό ωραιότερα. Η σωματικότητά τους έγκειται στην ύπαρξη του γήινου στοιχείου, ενώ τα άλλα δύο στοιχεία συνυπάρχουν ώστε να τηρηθεί η πλατωνική γεωμετρική αναλογία της αναγκαίας ύπαρξης δύο μεσοτήτων. β΄) Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η φυσική ευθύγραμμη κίνηση των τεσσάρων βασικών στοιχείων αντιτίθεται με τη φαινομενική κυκλική κίνηση των πλανητών και των απλανών. Για να δικαιολογήσει αυτήν την αντίθεση, υπέθεσε την ύπαρξη ενός πέμπτου στοιχείου στα ουράνια σώματα, του αιθέρα, στον οποίο απέδωσε τις ιδιότητες του άφθαρτου, αναλλοίωτου, αιώνιου και μη υποκείμενου σε αύξηση και φθορά. Κατά τον Μεσαίωνα επικράτησε η αριστοτέλεια αντίληψη. Οι σχολαστικοί την υποστήριξαν τόσο θεωρητικά όσο και με παρατηρήσεις, αποδίδοντας υπέρτερη υπόσταση στα υπερσελήνια σώματα. Οι θέσεις αυτές αποτέλεσαν το θεμέλιο της μεσαιωνικής χριστιανικής κοσμοεικόνας. 62) Πώς αντιμετώπισαν οι λόγιοι του Μεσαίωνα το ερώτημα περί μεταβλητότητας ή μη των ουράνιων σωμάτων; (σελ. 206) Βάση για την απάντηση στο ερώτημα περί μεταβλητότητας των ουράνιων σωμάτων αποτέλεσε η αριστοτέλεια θεωρία περί γένεσης και φθοράς. Σύμφωνα με αυτήν, κάποιο βασικό στοιχείο μπορούσε να μεταβληθεί σε κάποιο άλλο διά της μεταβολή μιας βασικής ποιότητάς του (θερμού, ψυχρού, ξηρού, υγρού) στο αντίθετο. Για παράδειγμα, η θερμή και ξηρή φωτιά μπορεί να μετατραπεί σε γη, αν η θερμότητα αντικαH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr τασταθεί από την ψυχρότητα. Ο Γαλιλαίος, σχολιάζοντας τον Αριστοτέλη, παρατηρούσε ότι αυτές οι αλλαγές δεν ισχύουν για τον ουράνιο αιθέρα, επειδή αυτά τα αντίθετα δεν υπάρχουν στους ουρανούς. Κατά τον Μπουριντάν, στους ουρανούς υπάρχουν δυνάμει αλλά όχι ενεργεία (στην πράξη) αυτές οι ποιότητες. Έτσι, οι υπερσελήνιες δυνάμεις διατηρούν τη δυνατότητα να επηρεάζουν τον υποσελήνιο χώρο αφήνοντας αναλλοίωτο τον υπερσελήνιο. Με ανάλογο τρόπο, στους ουρανούς δεν υπάρχει απόλυτη βαρύτητα ούτε απόλυτη ελαφρότητα, επειδή αυτές οι ιδιότητες συνδέονται με τις τέσσερις βασικές ποιότητες των σωμάτων. Αντίθετα, ο Όκκαμ υποστηρίζει τον 14ο αιώνα ότι ο Θεός, που δημιούργησε υπερφυσικά τον κόσμο, μπορεί επίσης υπερφυσικά να τον καταστρέψει, ακόμη και αν δεχθούμε το άφθαρτο των ουρανών. Οι σχολαστικοί όφειλαν εντούτοις να αντιμετωπίσουν τη διαφορά ανάμεσα στα ουράνια σώματα και στη διαφάνεια των τροχιών-φορέων τους, η οποία δεν συμβιβαζόταν με την ομοιογένεια και ομοιομορφία του αιθέρα. Δεν μπορούσε να γίνει δεκτή η άποψη ότι τα διαφανή είναι λιγότερο πυκνά από τα ορατά, ακριβώς επειδή οι αριστοτελικές έννοιες πυκνό-αραιό είχαν απόλυτο, όχι σχετικό χαρακτήρα, και επειδή συνδέονταν αντίστοιχα με το βαρύ/σκληρό και το ελαφρύ/μαλακό, ιδιότητες ανύπαρκτες στους ουρανούς. Ερμηνεία σε αυτό το πρόβλημα δόθηκε μόνο τον 16ο-17ο αιώνα. Οι εμπειρικές παρατηρήσεις συνηγορούσαν υπέρ της μη μεταβλητότητας των ουρανών. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ρητά ότι στους ουρανούς ουδέποτε παρατηρήθηκαν αλλαγές, άποψη με την οποία συμφωνούσε ο Μπουριντάν. Οι αλλαγές στην τροχιά των πλανητών αποδόθηκαν σε κυκλικές κινήσεις που υποτίθεται ότι εκτελούνταν σύμφωνα με τη θεωρία του Πτολεμαίου περί κύκλων και επικύκλων. Επίσης, η μεταβολή της ηλιακής θερμότητας πάνω στη Γη κατά τις διάφορες εποχές αποδόθηκε σε αλλαγές στον υποσελήνιο χώρο (διαφορετική διάθλαση των ηλιακών ακτίνων το χειμώνα και το καλοκαίρι) και όχι σε αλλαγές στον ίδιο τον Ήλιο. Η αφθαρσία των ουρανών αποτέλεσε ισχυρό μεσαιωνικό δόγμα, που δέχθηκε σοβαρό πλήγμα μόνο από την αστρονομία του 16ου-17ου αιώνα: Το 1543 ο Κοπέρνικος συμπεριέλαβε τη φθαρτή Γη στους ουρανούς, το 1572 ο Tycho Brahe παρατήρησε έναν νέο κομήτη και το 1610 ο Γαλιλαίος παρατήρησε τις ηλιακές κηλίδες. Το συναφές ερώτημα ήταν αυτό της σύστασης του αμετάβλητου των ουρανών. Κατά τον Μπουριντάν, είναι μάταιο να θεωρηθεί η ύπαρξη ύλης στους ουρανούς. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Αλλά, επειδή έπρεπε να «σωθούν τα φαινόμενα» που υποδείκνυαν την ύπαρξη ύλης, ο Μπουριντάν μίλησε για την ύπαρξη κάποιας απλής ουράνιας ύλης, η οποία θα έπρεπε να έχει έκταση ως φορέας εκτεταμένων μεγεθών. Ο Όκκαμ θεώρησε το αμετάβλητο της ουράνιας ύλης σχετικό και εξαρτώμενο από τη θεία παντοδυναμία. 9.6. Οι ουράνιες τροχιές, η φύση τους και η αιτία κίνησης των πλανητών 63) Πώς απάντησε η μεσαιωνική κοσμολογία το ερώτημα περί των ουράνιων τροχιών και της φύσης τους; (σελ. 208) Από το έργο του Αριστοτέλη ήδη τίθεται το ερώτημα για τη φύση των ουράνιων τροχιών: πρόκειται για συστατικά ενός συνεχούς, μήπως είναι απλώς παρακείμενεςδιακριτές ή απλώς δίαυλοι που φέρουν τους επικύκλους των πλανητών; Η απάντηση του Αριστοτέλη, ενώ διατυπώθηκε ως υπόθεση εργασίας, κατά τον Μεσαίωνα έγινε δεκτή ως δόγμα. Στα Μεταφυσικά ο Αριστοτέλης δηλώνει ότι οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων είναι περισσότερες από τα ίδια. Στη συνέχεια, αφού συζητήσει τα κοσμολογικά συστήματα του Ευδόξου και του Καλλίππου, θα καταλήξει ότι ο αριθμός των ομόκεντρων ουράνιων σφαιρών είναι 55, αφήνοντας ανοικτό το ζήτημα σε περαιτέρω διερεύνηση. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (Υποθέσεις περί πλανητών) διαφοροποιείται ριζικά από τον Αριστοτέλη. Πιστεύει ότι τα ουράνια σώματα φέρονται επί εκκέντρων και επικύκλων που έχουν υλική υπόσταση. Το πτολεμαϊκό σύστημα «έσωζε τα φαινόμενα» καλύτερα από αυτό του Αριστοτέλη, ενώ οι προσπάθειες Αράβων κοσμολόγων να θεμελιώσουν ένα σύστημα στη βάση ομόκεντρων κύκλων απέτυχαν. Τη δεκαετία του 1260 ο Ρότζερ Μπέικον προέβη σε έναν συμβιβασμό των δύο συστημάτων, υποστηρίζοντας ότι οι εξωτερικές τροχιές των ουράνιων σωμάτων ήταν ομόκεντρες με τη Γη, αλλά υπήρχαν και τρεις έκκεντρες τροχιές. Η λύση του δέχθηκε αργότερα περαιτέρω βελτιώσεις, που καθόριζαν τις βασικές τροχιές ως ομόκεντρες προς τη Γη, αλλά δέχονταν τα έκκεντρα και τους επικύκλους για τον καθορισμό των υπόλοιπων γεωμετρικών δεδομένων των πλανητικών τροχιών. Ένα συναφές ερώτημα ήταν αυτό της γεωμετρικής διάταξης και της ύπαρξης ύλης μεταξύ των τροχιών. Ο Αλβέρτος ο Μέγας, ο οποίος αποδεχόταν τη λύση του Μπέικον που συνεπαγόταν ελλειψοειδείς τροχιές, απαιτούσε την ανυπαρξία κενού κατά H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr την κίνηση. Άρα, είτε οι έκκεντρες σφαίρες θα είχαν μεταβλητή πυκνότητα είτε θα παρεμβαλλόταν κάποιο άλλο υλικό μέσο μεταξύ τους. Ο Αλβέρτος κατέληξε στη δεύτερη εκδοχή, απορρίπτοντας έτσι τη βασική αριστοτελική θέση περί ομοιογένειας των ουρανών. Ένα άλλο σημαντικό ζήτημα ήταν αυτό της φυσικής ή μη πραγματικότητας των εκκέντρων και των επικύκλων. Επειδή η θεωρία αυτή ήταν μεταγενέστερη του Αριστοτέλη, ήταν ευχερέστερη η πραγμάτευσή της. Οι Άραβες κοσμολόγοι επιτέθηκαν στη Μεγίστη του Πτολεμαίου, αλλά απέτυχαν να ανασυστήσουν μια κοσμολογία ομόκεντρων κύκλων. Επίσης, ο Εβραίος φιλόσοφος Μαϊμωνίδης απέρριπτε τη θεωρία περί εκκέντρων και επικύκλων στη βάση θεολογικών επιχειρημάτων. Δεχόταν την αριστοτέλεια θεωρία περί υποσελήνιου χώρου, αφήνοντας τη γνώση του υπερσελήνιου χώρου στην αποκλειστική αρμοδιότητα του Θεού. Ο λατινικός Μεσαίωνας ασχολήθηκε εντατικά με το ποιο κοσμολογικό σύστημα, το αριστοτελικό ή το πτολεμαϊκό, απηχούσε καλύτερα την πραγματικότητα. Ο Μπουριντάν απέρριπτε την ύπαρξη εκκέντρων και επικύκλων, ενώ ο Clavius, κορυφαίος ιησουίτης αστρονόμος του 16ου αιώνα, αποδεχόταν την πιθανότητα ύπαρξής τους. Αντίθετα, ο καρδινάλιος Roberto Bellarmine, επιτηρητής του Γαλιλαίου, δεχόταν την ύπαρξη ρευστών ουρανών και απέρριπτε το πτολεμαϊκό σύστημα. Το συναφές με αυτά ερώτημα ήταν αν οι τροχιές των πλανητών ήταν ρευστές ή σκληρές. Ο κομήτης που παρατήρησε ο Tycho Brahe το 1577 έθεσε σε αμφισβήτηση τη θεωρία περί ομαλών τροχιών. Και ενώ τυπικά το συγκεκριμένο ερώτημα δεν ευσταθεί, εφόσον οι κατηγορίες του μαλακού και του σκληρού δεν υπάρχουν στους ουρανούς κατά τον Αριστοτέλη, τα προβλήματα της αστρονομίας ωθούσαν τους λογίους του Μεσαίωνα να αποδίδουν στα ουράνια σώματα ιδιότητες παρόμοιες με αυτές των γήινων. Ο όρος «σκληρός» (solidium) ορίζεται από τον Sacrobosco (De spera) είτε ως «σκληρό όπως η Γη» είτε ως «συνεχές» είτε ως «ένα τρισδιάστατο αντικείμενο». Έτσι, αποφεύγεται η απόλυτη ταύτιση των ουράνιων σωμάτων με τη γήινη σκληρότητα· όμως ούτε στον Μεσαίωνα ούτε αργότερα, λ.χ. στον Κοπέρνικο, δεν υπάρχει ενιαία άποψη.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 64) Πώς απάντησε η μεσαιωνική κοσμολογία στο ερώτημα για το αίτιο της κίνησης των πλανητών; (σελ. 210) Ως προς το αίτιο της κίνησης των ουράνιων σωμάτων, ο Αριστοτέλης δίνει δύο διαφορετικές απαντήσεις. Στο Περί ουρανού δηλώνει ότι η άκοπη, αέναη, κυκλική κίνηση του αιθέρα οφείλεται στην ίδια τη φύση του και ότι δεν προαπαιτεί κάποιο άλλο, εξωτερικό αίτιο. Αντίθετα, στα Μεταφυσικά προβάλλει την ιδέα του πρώτου κινούντος, που διά της αγάπης του κινεί τους ουρανούς χωρίς το ίδιο να κινείται από κάτι άλλο. Ως προς τα αίτια της κίνησης των πλανητών διακρίνει δύο ειδών άυλες οντότητες, την ψυχή, ως εσωτερικό αίτιο, και τη διάνοια, ως εξωτερικό αίτιο. Κατά τον Μεσαίωνα η δεύτερη ταυτίζεται με τους αγγέλους. Οι λόγιοι του Μεσαίωνα πίστευαν ότι οι άγγελοι κινούν τους πλανήτες στους οποίους αντιστοιχούσαν, αλλά όχι ολόκληρο τον ουρανό, κίνηση που επιφυλάχθηκε αποκλειστικά για τον Θεό. Η θέση αυτή επικυρώθηκε με τις προτάσεις των απαγορεύσεων του 1277. Στους αγγέλους αποδόθηκε έκτοτε και μια μεταφυσική «κινητήρια δύναμη» (virtus motiva), αλλά δεν αποσαφηνίστηκε εάν οι ίδιοι κινούνται μαζί με τις τροχιές των πλανητών που κινούν. Οι θέσεις αυτές θεωρήθηκαν συμβατές με την αριστοτέλεια διδασκαλία περί «άκοπης κίνησης» και υιοθετήθηκαν αρχικά ακόμη και από τον Kepler (Επιτομή της αστρονομίας), προτού τις εγκαταλείψει. Τα εσωτερικά αίτια κίνησης των πλανητών, οι ψυχές, διαφέρουν ριζικά από τις διάνοιες: οι ψυχές είναι ενσωματωμένες στις τροχιές, ενώ οι διάνοιες είναι εξωτερικές ως προς τις τροχιές. Η θέση αυτή οδηγούσε σε μια ανιμιστική σύλληψη, θέτοντας το ερώτημα εάν οι τροχιές είναι ζωντανές και προξενώντας σοβαρό θεολογικό πρόβλημα, καθώς παρουσίαζε τον κόσμο ως μεγάλο ζώο (magnum animal). Τον 13o αιώνα o Robert Kilwardby υποστήριξε ότι ο Θεός προίκισε από την αρχή της Δημιουργίας τους πλανήτες με την έμφυτη ικανότητα της κίνησης με συγκεκριμένο περιστροφικό τρόπο και συνεπώς δεν ήταν άμεσα υπεύθυνος για τη διατήρηση της κίνησής τους. Τον 14ο αιώνα ο Μπουριντάν διατύπωσε τη θεωρία του περί «ενώθησης» (impetus) στη βάση παρόμοιων συλλογισμών και απέρριψε τις διάνοιες ως κινητήρες των πλανητών με το επιχείρημα ότι δεν μαρτυρούνται στη Βίβλο. Αλλά, παρά την ομοιότητα της επίγειας και της ουράνιας ενώθησης στη σκέψη του Μπουριντάν, ο ίδιος απέδιδε
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr φθαρτή υπόσταση στην πρώτη και άφθαρτη υπόσταση στη δεύτερη. Έτσι, διατήρησε την αριστοτέλεια διχοτομία υπερσελήνιου-υποσελήνιου κόσμου. Κατά τον 13ο-14ο αιώνα μεγαλύτερη δημοτικότητα γνώρισαν οι θεωρίες περί εσωτερικών κινητήριων αιτίων, όπως των ψυχών ή της impetus, ενώ αργότερα έγιναν δημοφιλέστερες οι θεωρίες περί διανοιών. 9.7. Θεωρίες για την κίνηση της Γης 65) Πώς αντιμετώπισαν οι λόγιοι του Μεσαίωνα το ερώτημα περί κίνησης της Γης; (σελ. 213) Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η Γη ακινητεί στο κέντρο του σύμπαντος, ανασκευάζοντας απόψεις άλλων αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, όπως του Θαλή, του Αναξιμένη και του Αναξαγόρα και Δημοκρίτου. Στον πλατωνικό Τίμαιο υπάρχει ένα αμφιλεγόμενο χωρίο σχετικά με την κινητικότητα της Γης. Ενώ η αριστοτελική θέση κυριάρχησε τον Μεσαίωνα, οι λόγιοι της εποχής κατανόησαν ενωρίς την ασάφεια του όρου «κέντρο του κόσμου». Ο Ορέμ διέκρινε τρία κέντρα: το γεωμετρικό, που ισαπέχει από τα σημεία της εξωτερικής σφαίρας, το γεωμετρικό κέντρο της Γης και το κέντρο βάρους της Γης. Ο Μπουριντάν επέλεξε ως κέντρο του κόσμου το κέντρο βάρους της Γης, που μεταβάλλεται διαρκώς λόγω γεωλογικών αλλαγών. Η ανάγκη να ταυτιστεί το κέντρο του κόσμου με το κέντρο βάρους της Γης επιφέρει κινήσεις στην τελευταία, κάτι που προβλέπεται και από την αριστοτέλεια διδασκαλία περί μικροκινήσεων της Γης. Τον 12ο αιώνα μεταφράζεται στα λατινικά η Μεγίστη του Πτολεμαίου. Εκεί σχολιάζονται αρνητικά οι απόψεις, λ.χ. του Ηρακλείδη από τον Πόντο και του Αριστάρχου, υπέρ της κίνησης της Γης. Η σχετική συζήτηση νομιμοποιείται και από τον Θωμά τον Ακινάτη, ο οποίος διατυπώνει μια πρωτόλεια αρχή της σχετικότητας της κίνησης. Τις πλέον συστηματικές θέσεις περί κίνησης της Γης διατύπωσαν οι Μπουριντάν και Ορέμ, αλλά τελικά τις απέρριψαν. Ο Μπουριντάν, σχολιάζοντας το αριστοτελικό Περί ουρανού, τάσσεται υπέρ της πιθανότητας κίνησης της Γης, με επιχείρημα το απατηλό φαινόμενο της ακινησίας ενός κινητού σε ακίνητο περιβάλλον (όπως ενός πλοίου που φαίνεται ακίνητο, ενώ η H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr ακίνητη θάλασσα στην οποία ταξιδεύει φαίνεται σαν να κινείται). Τελικά απορρίπτει αυτήν την πιθανότητα για επιστημονικούς λόγους, βασιζόμενος στη θεωρία του περί impetus: Αν ένα σώμα κινηθεί ευθύγραμμα προς τα επάνω και η Γη κινείται από τα δυτικά προς τα ανατολικά, το σώμα θα επιστρέψει στη Γη σε σημείο δυτικότερο από το αρχικό, κάτι που δεν έχει όμως παρατηρηθεί ποτέ. Το αντεπιχείρημα των υποστηρικτών της κίνησης της Γης, ότι ο αέρας που κινείται μαζί με τη Γη θα ανάγκαζε το σώμα να πέσει στο ίδιο σημείο, είναι ανυπόστατο κατά τον Μπουριντάν, επειδή πρεσβεύει ότι η impetus του σώματος μπορεί να υπερνικήσει την αντίσταση του περιβάλλοντος αέρα. Ο Ορέμ απορρίπτει την κίνηση της Γης για θεολογικούς λόγους. Στο Βιβλίο του ουρανού και του κόσμου δέχεται την άποψη του Μπουριντάν περί πιθανότητας της κίνησης της Γης, απορρίπτει όμως την τελική αρνητική τοποθέτησή του, που βασίζεται αποκλειστικά στη θεωρία της impetus. Συμπεραίνει ότι είναι λογικά αδύνατο να αποδειχθεί η κίνηση ή η ακινησία της Γης, θέση που θα υποστηριχθεί αργότερα και από τον Γαλιλαίο. Τέλος, καταφεύγει στη Βίβλο για να υποστηρίξει την ακινησία της Γης και τηρεί αγνωστικιστική θέση ως προς τα περισσότερα φυσιογνωστικά προβλήματα, αναδεικνύοντας την υπεροχή της Πίστης έναντι του Λόγου. Μόνο έπειτα από τρεις αιώνες ο Γαλιλαίος κατέληξε να λάβει την αντίθετη θέση.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr