Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Τόμος Β΄: Η Επιστημονική Επανάσταση και η φιλοσοφική θεωρία της επιστήμης. Ακμή και υπέρβαση του θετικισμού Κεφάλαιο 1. Επιστήμη και θεολογική αυθεντία. Η κοπερνίκεια ανατροπή και η μαρτυρία του Γαλιλαίου 1.1. Η επιστήμη στην κλασική Αρχαιότητα και η μέθοδος του «σώζειν τα φαινόμενα» 66) Σε τι συνίσταται η «σωτηρία των φαινομένων» στην αρχαιοελληνική επιστημονική σκέψη; (σελ. 23) Ως γενική έρευνα και αναζήτηση της λειτουργίας της φύσης και του κόσμου η επιστήμη είναι επινόηση της αρχαιοελληνικής σκέψης. Όμως ως σώμα συγκροτημένων μεθόδων για τη μελέτη αυτή, με τη σύγχρονη έννοια, αποτελεί προϊόν μόλις του 17ου αιώνα. Ενώ οι αρχαίοι Έλληνες υπήρξαν οι πρώτοι που ασχολήθηκαν συστηματικά με τη νομοτέλεια η οποία διέπει τον φυσικό κόσμο, οι συναφείς θεωρίες τους πήγαζαν πιο πολύ από την ατομική διεισδυτικότητα και οξυδέρκεια της σκέψης του εκάστοτε ερευνητή παρά από τη μεθοδική επεξεργασία των παρατηρησιακών δεδομένων. Βασικοί λόγοι για αυτό ήταν η έλλειψη των κατάλληλων τεχνικών μέσων και ο θεωρητικός, λογοκεντρικός προσανατολισμός της σκέψης τους. Όπως παρατηρεί ο Gillispie, η αρχαία ελληνική επιστήμη δεν μεταχειριζόταν το πείραμα. Περιοριζόταν σε μια προβολή υποκειμενικών, ψυχικών καταστάσεων, όπως σκοπός, ψυχή, ζωή ή οργανισμός, στον φυσικό κόσμο προκειμένου να ερμηνεύσει με όρους της αυτογνωσίας τα φυσικά φαινόμενα. Έτσι, η επιτυχία μιας εξήγησης εξαρτιόταν από την οικουμενικότητα της εφαρμογής της και από την ικανότητά της να φαίνεται επαρκής στη λογική σκέψη. Η κατάσταση αυτή δεν μεταβλήθηκε ούτε και μετά από τις επιτυχίες της φυσικής πειραματικής της Ελληνιστικής περιόδου (Αρχιμήδης, Ήρων). Την πρωτοκαθεδρία διατήρησε η μεταφυσική, ουσιαστικά η θεολογία, την οποία ο Αριστοτέλης αποκαλούσε «πρώτη φιλοσοφία» και στην οποία κυριαρχούσαν τα τελικά αίτια (σκοποί).
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Κομβική σημασία για την επιστήμη με αυτή την έννοια είχε η «σωτηρία των φαινομένων». Η μέθοδος του «σώζειν τα φαινόμενα» συνίσταται στην αισθητηριακή εμπιστοσύνη στην πρωτόλεια εμπειρική παρατήρηση, που υποτίθεται ότι παρουσιάζει τα φυσικά φαινόμενα όπως πραγματικά είναι (αφελής εμπειρισμός), από κοινού με τη θεωρησιακή επεξεργασία των παρατηρησιακών δεδομένων, δηλαδή την ενορατική προσέγγιση των όντων ως νοητών υποστάσεων (υπεραισθητή πραγματικότητα). Ορισμένα φυσικά φαινόμενα εκλαμβάνονται μάλλον αυθαίρετα ως δείκτες μιας υπέρτερης λογικής τάξης που υπάρχει πίσω από τη φαινομενικότητα. Έτσι, τα φαινόμενα φανερώνουν ατελώς την κοσμική λογική δομή, στη γνώση της οποίας φτάνει κανείς μέσω της καθαρής εποπτείας του νου, δηλαδή μέσω του Λόγου. Άρα, η επιστήμη τελικά είναι η υπέρβαση των δεδομένων της εμπειρίας και η διείσδυση στην επικράτεια των νοητών μορφών. 1.2. Η υποταγή της επιστήμης στη θεολογική αυθεντία κατά τον Μεσαίωνα 67) Ποια ήταν η σχέση επιστήμης και θεολογικής αυθεντίας κατά τον Μεσαίωνα; (σελ. 25) Επειδή κατά τη χριστιανική αντίληψη υποβαθμίζεται τόσο ο φυσικός κόσμος, ως δευτερογενές, πεπερασμένο δημιούργημα του Θεού, όσο και η ανθρώπινη σωματικότητα, από την αυτοτελή λειτουργία της οποίας εκπορεύεται η αμαρτία, κατά τον Μεσαίωνα ενισχύεται η κυριαρχία της μεταφυσικής, η οποία προσλαμβάνει χριστιανικό θεολογικό περιεχόμενο. Έτσι, επιστήμη, δηλαδή ορθή γνώση του κόσμου, γίνεται η εξ αποκαλύψεως αλήθεια των Ιερών Γραφών. Οι δυτικοί χριστιανοί σχολαστικοί θεολόγοι ενσωματώνουν τον αριστοτελισμό από τον 13ο αιώνα ως μεθοδολογικό όργανο στη συστηματοποίηση των βιβλικών δογμάτων και στην εφαρμογή τους στη μελέτη του φυσικού κόσμου, συμπληρώνοντάς τα με αριστοτελικές διδασκαλίες. Προαπαιτούμενη της αληθινής γνώσης είναι η υποταγή του επιστημονικού Λόγου στη θρησκευτική/εκκλησιαστική αυθεντία, δηλαδή στην παραδεδομένη «ορθοδοξία» (ορθή πίστη), την οποία νέμεται αποκλειστικά ένα κλειστό ιερατείο. Επιστημολογική αρχή γίνεται το αξίωμα του ιερού Αυγουστίνου «η αυθεντία της Γραφής είναι μεγαλύτερη από όλες τις δυνάμεις της ανθρώπινης διάνοιας». H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Το σύνολο των εμπειρικών δεδομένων ερμηνεύεται με λεκτικά τεχνάσματα έτσι, ώστε να επικυρώνει πάντοτε τις βιβλικές περιγραφές, οι οποίες εκλαμβάνονται ως κυριολεκτικές εξηγήσεις για τα κοσμικά φαινόμενα. Ο Λακτάντιος, π.χ., ετυμολογεί τον άνθρωπο (homo) από το χώμα (humus), αποδίδοντας έτσι επικύρωση στη δημιουργία του ανθρώπου όπως την αφηγείται η Γένεση. 1.3. Η χειραφέτηση του κριτικού λόγου 68) Πώς επιτεύχθηκε η χειραφέτηση του επιστημονικού Λόγου από την εκκλησιαστική αυθεντία; (σελ. 26) Η χειραφέτηση του επιστημονικού Λόγου από την εκκλησιαστική αυθεντία επιτεύχθηκε κατά τον 17ο αιώνα, με την εκ νέου νομιμοποίηση της περιέργειας ως κινητήριας δύναμης για την επίτευξη της γνώσης, η οποία σηματοδότησε την αυγή της νεωτερικότητας. Κατά τον Μεσαίωνα η περιέργεια, αυτή η χαρακτηριστική ψυχολογική ιδιότητα, είχε υποβαθμιστεί λόγω της ταπείνωσης την οποία επέβαλε η θρησκευτική αυθεντία στην ανθρώπινη ψυχή. Με βάση αυτήν την αντίληψη, η περιέργεια καταδικαζόταν ως σύμπτωμα του αμαρτήματος της υπερηφάνειας, επειδή θεωρήθηκε ότι αποτελούσε αφορμή να θεωρεί κανείς ότι μπορεί να λύσει μόνος του τα κοσμικά μυστήρια δίχως προσφυγή στην Πίστη. Η αναζωπύρωση της περιέργειας σήμαινε αμφισβήτηση των παραδεδομένων αξιών και δογμάτων, άρα και των εκκλησιαστικών, καθώς δεχόταν κανείς ότι οι μέχρι τότε ερμηνείες για τον κόσμο ίσως να ήταν ψευδείς. Συνεπώς, η μελέτη της φύσης όφειλε να εκκινήσει από μηδενικό σημείο. Η νέα διανοητική στάση συνδυάστηκε με την ευρύτερη εκκοσμίκευση του κοινωνικού βίου από τον ύστερο Μεσαίωνα και εξής, που συνεπέφερε τη σύγκρουση μεταξύ εκκλησιαστικής και κοσμικής εξουσίας. Το μεσαιωνικό κοσμοείδωλο, αυτό της αιώνια ιεραρχικής τάξης που είχε επικεφαλής τον Θεό και τους επίγειους εκπροσώπους του, δέχθηκε κλονισμό και από μια σειρά άλλους λόγους. Η ανθρώπινη εμπειρία διευρύνθηκε από τις αναγεννησιακές γεωγραφικές ανακαλύψεις, ενώ η επινόηση νέων οργάνων και τεχνικών για τη μελέτη της φύσης προμήθευσαν στους επιστήμονες τα εφόδια που χρειάζονταν για να αντιταχθούν στις παραδεδομένες αλήθειες, οι οποίες έρχονταν σε διαρκώς μεγαλύτερη σύγκρουση με τις νέες ανακαλύψεις τους. Βαθμιαία η μυστικιστική, θεωρησιακή και H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σωτηριολογική μεσαιωνική γνώση αντικαταστάθηκε από την απροκατάληπτη παρατήρηση των δεδομένων της εμπειρίας, που ήταν απαλλαγμένη πλέον από κάθε συναισθηματικό φορτίο ή ανθρωπόμορφο γνώρισμα. Το πνεύμα της νέας επιστήμης συνοψίζεται στην απαίτηση για αντικειμενικότητα και μαθηματική περιγραφή. Τα εξαιρετικά θεωρητικά και πρακτικά επιτεύγματα της νέας επιστήμης και η αξιοποίησή τους για τη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής στάθηκαν τα κύρια επιχειρήματα των οπαδών της νεωτερικότητας στη διαμάχη μεταξύ αρχαίων και συγχρόνων που σημάδεψε τη διανοητική ζωή της Αγγλίας και της Γαλλίας κατά τον 17ο αιώνα. Σε σύντομο διάστημα, η χειραφέτηση του επιστημονικού Λόγου από την εκκλησιαστική αυθεντία επηρέασε συνολικά την απελευθέρωση του κοινωνικού βίου από τα εκκλησιαστικά δεσμά σε ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη. Απόρροια της διανοητικής επανάστασης του 17ου αιώνα υπήρξε το αίτημα για συνολική κοινωνική απελευθέρωση, η οποία θα βασιζόταν στην πνευματική ελευθερία και στην ηθική αυτονομία. Σε κοινωνικό επίπεδο το αίτημα αυτό διατυπώνεται από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και εκφράζεται πολιτικά από τις επαναστάσεις του 17ου και 18ου αιώνα, οι οποίες μπορούν να θεωρηθούν ως πολιτική προέκταση της διανοητικής-επιστημονικής επανάστασης του 17ου αιώνα. 1.4. Το γεωκεντρικό σύστημα του Κλαύδιου Πτολεμαίου 69) Περιγράψτε τα βασικά χαρακτηριστικά του πτολεμαïκού γεωκεντρικού συστήματος. (σελ. 28) Χαρακτηριστικό επεισόδιο της μετάβασης από την κυριαρχία της θεολογικής/εκκλησιαστικής αυθεντίας στην ελεύθερη επιστημονική αναζήτηση των νεότερων χρόνων αποτελεί η διαμάχη του Γαλιλαίου με την Ιερά Εξέταση σχετικά με την πραγματικότητα του ηλιοκεντρικού συστήματος. Μέχρι την τελική επικράτηση του τελευταίου και καθ’ όλη τη διάρκεια της Αρχαιότητας και των Μέσων Χρόνων, κυρίαρχο ήταν το γεωκεντρικό πλανητικό σύστημα που είχε συστηματοποιήσει ο Κλαύδιος Πτολεμαίος στο έργο του Μαθηματική Σύνταξις ή Μεγίστη (ή Αλμαγέστα, όπως έγινε γνωστό από την αραβική μετάφρασή του). Και τούτο παρά το ότι ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. ο Φιλόλαος και λίγο αργότερα ο Αρίσταρχος ο Σάμιος είχαν διατυπώσει ένα ηλιοκεντρικό σύστημα. Το πτολεμαϊκό H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σύστημα, βασισμένο στην αριστοτέλεια κοσμολογία, «έσωζε τα φαινόμενα», καθώς απέδιδε εμπιστοσύνη στην απατηλή κυκλική κίνηση των άστρων γύρω από τη Γη. Για να διορθώσει τις ατέλειες που από την εποχή του είχαν παρατηρηθεί στην ομαλή κυκλική κίνηση των ουράνιων σωμάτων, ο Πτολεμαίος εισήγαγε πρόσθετες κυκλικές κινήσεις, τους «επικύκλους», καθώς και μια σειρά ad hoc παρατηρήσεων, που έκαναν το σύστημά του πολύπλοκο και συχνά αντιφατικό. Η μέθοδός του είναι χαρακτηριστική της προσκόλλησης σε έναν θεωρησιακό δογματισμό, που επιμένει να παραθεωρεί τα δεδομένα της εμπειρίας προς όφελος κάποιων a priori παραδοχών, απλώς και μόνο για να διατηρηθεί αλώβητη η ακεραιότητα του δόγματος. Προ το τέλος του βιβλίου του ο Πτολεμαίος ομολογεί τις ανεπάρκειες του συστήματός του και απαντά διά της ανθρώπινης διανοητικής ανεπάρκειας στο ερώτημα γιατί ο τέλειος νους που δημιούργησε αυτόν τον κόσμο επέτρεψε τόσες αποκλίσεις και ατέλειες. Κατά συνέπεια, η μέθοδος του «σώζειν τα φαινόμενα» δεν βασίστηκε απλώς και μόνο στα παρατηρησιακά δεδομένα, αλλά και σε ένα εκ των προτέρων θεωρητικά κατασκευασμένο κοσμοείδωλο και μέσω της προσφυγής σε αυτό επιδίωξε τη νομιμοποίησή της. 1.5. Η θεωρία της «διπλής (ή διττής) αλήθειας» 70) Ποιοι πνευματικοί-ιδεολογικοί λόγοι οδήγησαν στην επικράτηση του δόγματος της «διπλής αλήθειας» κατά τον ύστερο Μεσαίωνα; (σελ. 30) Ο Νικόλαος Ορέμ, θεολόγος στη Σορβόννη και εκπρόσωπος της φιλοσοφικής ονοματοκρατίας (νομιναλισμού), είχε ήδη τον 14ο αιώνα διατυπώσει την ευφυή παρατήρηση πως, είτε αν η Γη ήταν ακίνητη και ο Ήλιος κινούνταν γύρω από αυτήν είτε συνέβαινε το αντίστροφο, τα παρατηρούμενα φαινόμενα θα ήταν ακριβώς τα ίδια. Εντούτοις, η Καθολική Εκκλησία, υποστήριζε με φανατισμό το γεωκεντρικό κοσμοείδωλο επειδή δίδασκε ότι αυτό επιβεβαιωνόταν από τη Βίβλο, όπως από τα χωρία περί δημιουργίας του κόσμου και από την εντολή του Ιησού του Ναυή να σταθεί ο Ήλιος ακίνητος επάνω από τα τείχη της Ιεριχούς. Αλλά τον 14ο αιώνα η αμφισβήτηση της πνευματικής και πολιτικής ηγεμονίας της Καθολικής Εκκλησίας ήταν ήδη ευρεία και υπήρχε έντονος σχετικός αναβρασμός. Ακόμη και η ενσωμάτωση του αριστοτελισμού στο Καθολικό δόγμα αποδείχθηκε προβληματική, αφού όψεις της αριH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr στοτέλειας κοσμολογίας, όπως οι θέσεις περί πρωτογενούς φύσης της ύλης, επάρκειας της ανθρώπινης διάνοιας να συλλάβει την αλήθεια, αμφιβολίας περί αθανασίας της ψυχής και αιωνιότητας του φυσικού κόσμου, έρχονταν σε προφανή αντίθεση με τη χριστιανική διδασκαλία. Υπό την επιρροή του Αβερρόη, μάλιστα, οι πιο ριζοσπάστες αριστοτελικοί έτειναν προς την υιοθέτηση της αυθυπαρξίας της φύσης και μιας φυσιοκρατικής αντίληψης για τον άνθρωπο. Ενδεικτική των αναταράξεων αυτών ήταν η καταδίκη πολλών από αυτές τις θέσεις, ακόμη και συναφών αντιλήψεων του Θωμά του Ακινάτη, το 1277. Αλλά σταδιακά οι σχολαστικοί λόγιοι των πανεπιστημίων, που ακολουθούσαν τον αριστοτελισμό, είχαν αποκτήσει σημαντική αυτονομία έναντι της Εκκλησίας. Το γεγονός αυτό οδήγησε την τελευταία σε μια προσπάθεια συνδιαλλαγής με τους στοχαστές εκείνους οι οποίοι ακολουθούσαν τη «σύγχρονη οδό» στη θεολογία, όπως οι Ορέμ και Μπουριντάν, αλλά και σε έναν ευρύτερο συμβιβασμό Λόγου και Πίστης. Ως όχημα αυτού του συμβιβασμού χρησιμοποιήθηκε το δόγμα της «διπλής αλήθειας». 71) Ποιο περιεχόμενο προσέλαβε το δόγμα της «διπλής αλήθειας» κατά τον ύστερο Μεσαίωνα; (σελ. 31) Το δόγμα της «διπλής αλήθειας» κατά τον ύστερο Μεσαίωνα εξυπηρέτησε ως όχημα συμβιβασμού μεταξύ της παραδεδομένης εκκλησιαστικής αυθεντίας και της νομιναλιστικής ελευθεροφροσύνης σε επιστημονικά ζητήματα. Σύμφωνα με αυτό, στο μέτρο όπου οι απροκατάληπτες έρευνες των φυσικών φιλοσόφων μένουν στο επίπεδο της θεωρίας, ασκούνται ως νοητικά πειράματα και διατυπώνονται ως εικασίες ή απλές μαθηματικές σχέσεις, μπορούν να έρχονται σε αντίθεση με το επίσημο εκκλησιαστικό δόγμα, εφόσον όμως δεν εγείρουν αξιώσεις φυσικής πραγματικότητας. Τελικά, την απόλυτη πρωτοκαθεδρία για την αποτύπωση του φυσικού κόσμου όπως πραγματικά είναι διατηρεί η Εκκλησία. Η πραγματικότητα είναι αφενός λογική-φυσική και αφετέρου υπέρλογημεταφυσική. Εφόσον ο επιστήμονας αποδέχεται αυτήν τη διάκριση και περιορίζεται στη σφαίρα των λογικών ερευνών, είναι ελεύθερος να διατυπώνει τις απόψεις του. Υπέρτατος όμως θεματοφύλακας της απόλυτης αλήθειας, συμπεριλαμβανόμενης εκείνης που αφορά τον φυσικό κόσμο, είναι η εκκλησιαστική αυθεντία.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η στάση αυτή ικανοποιούσε και τους νομιναλιστές, αφενός επειδή επιθυμούσαν να διατυπώνουν τους καινοτόμους προβληματισμούς τους δίχως να έρχονται σε ρήξη με την Εκκλησία, και αφετέρου για θεωρητικούς λόγους: Σύμφωνα με τους νομιναλιστές, ο Θεός ήταν απόλυτα ελεύθερος να δημιουργήσει εναλλακτικούς κόσμους, εντελώς διαφορετικούς από αυτόν τον οποίο γνωρίζει ο άνθρωπος, ενώ ο τελευταίος, εξαιτίας περιορισμένης διανοητικής επάρκειας, δεν μπορεί να γνωρίζει γιατί ο Θεός επέλεξε να δημιουργήσει τον συγκεκριμένο κόσμο. Συνεπώς, ό,τι μπορεί να γίνει γνωστό στον κόσμο μας δεν είναι μεταφυσικά αναγκαίο, αλλά για τον άνθρωπο συνιστά τυχαιότητα (συμβεβηκός). Έτσι, μπορεί κανείς να φανταστεί την ύπαρξη εναλλακτικών κοσμοειδώλων, έστω και αν είναι υποχρεωμένος να υιοθετήσει το συγκεκριμένο που εξηγεί η παραδεδομένη εκκλησιαστική ερμηνευτική. Σε αυτό το πλαίσιο μπορούσαν να διατυπωθούν, αν και διπλωματικά και με φειδώ, αμφιβολίες για την επίσημη χριστιανική δογματική. Αυτή η επισφαλής ισορροπία χαρακτήρισε το μεσοδιάστημα από τον ύστερο Μεσαίωνα έως την Επιστημονική Επανάσταση του 17ου αιώνα, δηλαδή την περίοδο της Αναγέννησης. Το δικό της νεωτερικό και ανθρωποκεντρικό πνεύμα συνέβαλε στην ανάδυση νεωτερικών επιστημονικών θέσεων, με χαρακτηριστικότερη αυτήν υπέρ του ηλιοκεντρικού πλανητικού συστήματος. 1.6. Η νέα κοσμολογία. Κοπέρνικος, Τύχων, Κέπλερ 72) Σε τι συνίσταται η κοπερνίκεια αναστροφή και ποιες υπήρξαν οι επιστημονικές και ιδεολογικές-πνευματικές συνέπειές της; (σελ. 32) Τα προβλήματα υπολογισμού των εκλείψεων και των συνόδων των πλανητών και οι αυξημένες ανάγκες για ακριβέστερη χρονολόγηση από αυτήν του Ιουλιανού ημερολογίου κυρίως οδήγησαν από τις αρχές του 16ου αιώνα στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το εύλογο της ηλιοκεντρικής υπόθεσης. Τελικά, το νέο, Γρηγοριανό ημερολόγιο θεσμοθετήθηκε το 1582. Νωρίτερα, το 1543, είχε δημοσιευθεί το έργο που έμελλε να αποτελέσει αναστροφή των αντιλήψεων για το πλανητικό σύστημα. Ήταν το De revolutionibus orbium coelestium (Περί των περιστροφών των ουράνιων σφαιρών) του Πολωνού αστρονόμου Νικολάου Κοπέρνικου (1473-1543). Με αυτό ανατρέπεται πλήρως το αριστοτεH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr λικό-πτολεμαϊκό πλανητικό σύστημα και τίθενται οι βάσεις της νεότερης αστρονομίας. Ο Κοπέρνικος υποστήριξε ότι το κέντρο της Γης δεν ταυτίζεται με το κέντρο του σύμπαντος, ενώ οι ουράνιες σφαίρες δεν διαθέτουν κοινό κέντρο (αντίληψη που διέψευσε αργότερα ο Νεύτων). Το ακίνητο «στερέωμα» εκτείνεται πολύ πέραν της απόστασης Γης-Ήλιου, ενώ η Γη κινείται και η κίνησή της παρέχει την ψευδαίσθηση της κίνησης του Ήλιου. Από κοινωνική και ιδεολογική άποψη, ο άνθρωπος του κοπερνίκειου σύμπαντος έχει απολέσει την προνομιούχο θέση που του επιφύλασσε η Δημιουργία εντός του γεωκεντρισμού. Η γη υποβαθμίζεται σε ένα απλό μόριο αστρικής σκόνης και δεν είναι πια το κέντρο της Δημιουργίας. Αντίστοιχα, ο άνθρωπος παύει να υπερκαθορίζεται και να καταξιώνεται υπαρξιακά από μια υπέρτερη μεταφυσική δύναμη που οριοθετεί μια για πάντα τη θέση του στον κόσμο χαρίζοντάς του ασφάλεια. Στο εξής είναι υποχρεωμένος να διεκδικήσει με τις δικές του δυνάμεις την κοινωνική και προσωπική καταξίωση, αναπτύσσοντας στο έπακρο τις ατομικές ικανότητές του. Το νέο σύμπαν είναι πολύ πιο άγνωστο και ίσως απειλητικό. Το γεγονός ότι ο Κοπέρνικος αφιέρωσε το βιβλίο του στον πάπα Παύλο Γ΄ δείχνει και τις συνάφειες της νέας επιστήμης με την παραδοσιακή αυθεντία. Από ορισμένες απόψεις η κοπερνίκεια σκέψη διατηρεί δεσμούς με το μεσαιωνικό παρελθόν, καθώς οι τροχιές των πλανητών εξακολουθούν να θεωρούνται κυκλικές, ενώ ο χαρακτήρας του συστήματός του είναι συνολικά μαθηματικός. Κύρια πρόθεσή της ήταν να θεραπεύσει την πολυπλοκότητα και τις ασυνέπειες του πτολεμαïκού προτύπου, εμμένοντας έτσι στην αντίληψη του «σώζειν τα φαινόμενα». Παρ’ όλα αυτά, ο Κοπέρνικος φαίνεται πεπεισμένος για τη συμβατότητα του δικού του προτύπου με τη φυσική πραγματικότητα και στην αφιέρωσή του στον πάπα Παύλο Γ΄ εξηγεί ότι η Βίβλος δεν θα πρέπει να ερμηνεύεται αυτολεξεί αλλά ως ένα σώμα αλληγοριών που επιδέχονται πολλαπλές ερμηνείες. Τα επιστημονικά ευρήματα δεν οδηγούν στην αθεΐα, αλλά δείχνουν ακριβώς με ποιον τρόπο έχει διευθετήσει την κοσμική τάξη ο Δημιουργός. Οι ιδέες αυτές, ιδιαίτερα προχωρημένες για την εποχή τους, επρόκειτο να αποκηρυχθούν την περίοδο της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης. Η Αντιμεταρρύθμιση, με το Τάγμα των Ιησουιτών και με σύνθημα την πειθαρχία και τη συμμόρφωση, έθεσε το H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σύγγραμμα του Κοπέρνικου στον Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων (1616). Αλλά και οι Διαμαρτυρόμενοι αποκήρυξαν τις ιδέες του Κοπέρνικου ως αιρετικές και ασύμβατες με το πνεύμα του καθαρού χριστιανισμού το οποίο, όπως υποστήριζαν, υπηρετούσαν. Ο Λούθηρος, εξάλλου, ήταν ενάντιος σε κάθε μορφή επιστημονικής έρευνας που αντλούσε από την αρχαιοελληνική σκέψη (θεωρούσε επιστροφή στην ειδωλολατρία τον αριστοτελικό σχολαστικισμό) ή που έκρινε ότι παραβίαζε τη χριστιανική διδασκαλία. Η περιφρόνησή του για τον Κοπέρνικο ήταν χαρακτηριστική. Την άμβλυνση του ηλιοκεντρισμού ανέλαβε από την πλευρά των Διαμαρτυρομένων ο θεολόγος Andreas Ossiander. Αυτός προσέθεσε στην έκδοσή του του βιβλίου του Κοπέρνικου έναν ανυπόγραφο πρόλογο, στον οποίο ομολογούσε ότι το ηλιοκεντρικό σύστημα δεν αντιστοιχούσε στη φυσική πραγματικότητα, αλλά ήταν απλώς ένα διανοητικό μαθηματικό παιχνίδι. Επειδή το βιβλίο εκδόθηκε μετά τον θάνατο του Κοπέρνικου, η διαστρεβλωτική εικόνα που του προσέδωσε ο Ossiander επικράτησε για δεκαετίες. Έτσι, και σε συνδυασμό με τα στριφνά λατινικά στα οποία είχε γραφτεί, το κείμενο ενεπλάκη στους σχολαστικούς διαξιφισμούς περί «διπλής αλήθειας» και δεν φάνηκε αμέσως ο ρηξικέλευθος χαρακτήρας του. 73) Ποια ήταν η συνεισφορά των Brahe και Κέπλερ στην επικράτηση του ηλιοκεντρικού συστήματος; (σελ. 35) Μετά τη μαθηματική διατύπωση του ηλιοκεντρικού συστήματος από τον Κοπέρνικο, νέες αστρονομικές παρατηρήσεις επιβεβαίωσαν τη συμβατότητά του με τη φυσική πραγματικότητα. Σημαντική στάθηκε εν προκειμένω η συμβολή του Δανού αστρονόμου Τύχωνα Βράχιου (Tycho Brahe, 1546-1601). Εργαζόμενος στο Βασιλικό Αστεροσκοπείο της Δανίας και στην Αυλή του αυτοκράτορα Ροδόλφου στην Πράγα, ο Brahe συνέλεξε σημαντικές παρατηρήσεις σχετικά με τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Το 1572 εντόπισε έναν υπερκαινοφανή αστέρα στον αστερισμό της Κασσιόπης, ανακάλυψη που ανέτρεψε τις απόψεις υπέρ του αμετάβλητου της υπερσελήνιας περιοχής, μιας κομβικής θέσης της αριστοτελικής κοσμολογίας. Ενώ ο ίδιος ο Brahe υποστήριζε ένα μεικτό πλανητικό σύστημα, κατά το οποίο οι πλανήτες περιστρέφονταν γύρω από τον Ήλιο και όλο αυτό το σύστημα είχε ως κέντρο τη Γη, οι αστρονομικοί πίνακες και οι παρατηρήσεις του αξιοποιήθηκαν αργότερα για την ενίσχυση του ηλιοκεντρισμού. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ο σημαντικότερος συνεργάτης του Brahe, ο Γερμανός αστρονόμος Ιωάννης Κέπλερ (Johannes Kepler, 171-1630), προέβη σε διορθώσεις του κοπερνίκειου συστήματος επεξεργαζόμενος μαθηματικά τις παρατηρήσεις του Brahe και διατυπώνοντας τους εξής τρεις νόμους αναφορικά με την κίνηση των πλανητών: α΄) Οι τροχιές των πλανητών είναι ελλειπτικές, με τον Ήλιο στη μία εστία τους. β΄) Αν ενωθεί κάθε πλανήτης με τον Ήλιο με μία ευθεία, η ευθεία αυτή σαρώνει ίσες αποστάσεις σε ίσους χρόνους. γ΄) Ο λόγος των τετραγώνων των περιόδων δύο πλανητών είναι ίσος με τον κύβο των μέσων αποστάσεών τους από τον Ήλιο. Με τους τρεις αυτούς νόμους του Κέπλερ ήταν δυνατή ανά πάσα στιγμή η πρόβλεψη της συμπεριφοράς των πλανητών. Έτσι, έπαψε κάθε αμφιβολία για τη φυσιογνωστική ισχύ του ηλιοκεντρικού συστήματος. 1.7. Το τηλεσκόπιο και η εμπειρική θεμελίωση του ηλιοκεντρισμού. Η δίκη του Γαλιλαίου 74) Πώς συνέβαλε στην εμπειρική θεμελίωση του ηλιοκεντρικού συστήματος η εφεύρεση του τηλεσκοπίου; (σελ. 36) Ο Γαλιλαίος διατηρούσε επαφή με τον Κέπλερ και ήταν κρυφός υπέρμαχος του ηλιοκεντρικού συστήματος, παρότι ήταν υποχρεωμένος να διδάσκει τον γεωκεντρισμό. Η σταδιακή απόκλισή του όμως προς αντισυμβατικές θέσεις ώθησαν τις εκκλησιαστικές αρχές να του απευθύνουν προειδοποίηση να πάψει να τις διδάσκει (1616). Ωστόσο, η κρίσιμη εφεύρεση του τηλεσκοπίου, ενός συστήματος φακών που μεγέθυνε τα αντικείμενα τρεις φορές, από τον Ολλανδό οπτομέτρη Hans Lippershey το 1608 εδραίωσε τις πεποιθήσεις του Γαλιλαίου. Με δικό του τηλεσκόπιο ενισχυμένης όρασης τη νύχτα της 7ης Ιανουαρίου 1909 ο Γαλιλαίος έκανε αστρονομικές παρατηρήσεις που συντάραξαν τον πνευματικό κόσμο της Ευρώπης. Συγκεκριμένα, παρατήρησε τέσσερις δορυφόρους του πλανήτη Δία, διέκρινε τους κρατήρες και τα όρη στην επιφάνεια της Σελήνης και τις φάσεις της Αφροδίτης, ενώ παρατήρησε και τις κηλίδες στην επιφάνεια του Ήλιου, αποδεικνύοντας ότι η υπερσελήνια περιοχή δεν διέθετε την τελειότητα που της απέδιδε η αριστοτελική κοσμολογία. Τέλος, φάνηκε ότι ο γαλαξίας μας είναι μια γιγάντια συγκέντρωση απλανών αστέρων στην οποία ανήκει και H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr το δικό μας ηλιακό σύστημα. Έτσι, αποδείχθηκε ότι η υποσελήνια και η υπερσελήνια περιοχή αποτελούν ενιαίο χώρο, καταρρίπτοντας μια βασική αριστοτέλεια θέση. Ο Γαλιλαίος θεώρησε επιβεβαίωση του ηλιοκεντρικού συστήματος επίσης το φαινόμενο της άμπωτης και της παλίρροιας. Υπέθεσε ότι η κίνηση αυτή των επίγειων υδάτων οφείλεται στον συνδυασμό των δύο κινήσεων της Γης, γύρω από τον άξονά της και γύρω από τον Ήλιο και προσπάθησε να το αποδείξει με μια πειραματική διάταξη που χρησιμοποιούσε νερό μέσα σε μια κινούμενη λεκάνη. Η υπόθεσή του ήταν εσφαλμένη· αποτελούσε εντούτοις ένδειξη για τη σημασία που απέδιδε στη φυσική αλήθεια του ηλιοκεντρικού συστήματος. 75) Τι γνωρίζετε για τη δίκη του Γαλιλαίου; (σελ. 36, 37-39) Ο Γαλιλαίος διατηρούσε επαφή με τον Κέπλερ και ήταν κρυφός υπέρμαχος του ηλιοκεντρικού συστήματος, παρότι ήταν υποχρεωμένος να διδάσκει τον γεωκεντρισμό. Η σταδιακή απόκλισή του όμως προς αντισυμβατικές θέσεις ώθησαν τις εκκλησιαστικές αρχές να του απευθύνουν προειδοποίηση να πάψει να τις διδάσκει (1616). Μετά την επίπληξη του 1616 ο Γαλιλαίος απέφυγε να εκδηλωθεί δημόσια υπέρ της ηλιοκεντρικής θεωρίας. Το 1632, όμως, δημοσίευσε το βιβλίο Διάλογος σχετικά με τα δύο μεγάλα κοσμολογικά συστήματα (Dialogo sopra I due massimi sistemi del mondo), στο οποίο, υπό την επίφαση της ψυχρής παρουσίασης αντικειμενικών αστρονομικών ευρημάτων, επιτίθεται συνολικά στο πτολεμαϊκό σύστημα. Ο κοπερνίκειος επιστήμονας Σαλβιάτι, στηριγμένος με πεποίθηση στα δεδομένα της παρατήρησης, επιτίθεται στον Σιμπλίκιο (Simplicio = απλοϊκός), υπέρμαχο των θεωρησιακών δογμάτων, μεταχειριζόμενος ακόμη και τα δικά του όπλα, δηλαδή τους συλλογισμούς. Είναι χαρακτηριστική, τόσο για την πνευματική διεισδυτικότητα όσο και για την πολιτική προνοητικότητα του Γαλιλαίου (που του επέτασσε να μην αντιτίθεται σε οτιδήποτε μπορούσε να θίξει τα διανοητικά προνόμια της Καθολικής Εκκλησίας), η εκ μέρους του αποφυγή της αμφισβήτησης του ίδιου του Αριστοτέλη. Ο Γαλιλαίος θεωρεί υπεύθυνους για τον εκφυλισμό του αριστοτελισμού τους σχολαστικούς, δογματικούς μελετητές του, εγκωμιάζοντας τον πυρήνα της δικής του επιστημονικής σκέψης και υποστηρίζοντας ότι, αν ο Αριστοτέλης διέθετε στην εποχή του τα κατάλληλα αστρονομικά όργανα, θα είχε αναιρέσει τις θέσεις που αντέφασκαν προς τα παρατηρησιακά δεδομένα. Ο Γαλιλαίος, μάλιστα, αποδίδει στον Αριστοτέλη την υπεροχή της H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr αισθητηριακής παρατήρησης επί της θεωρησιακής συλλογιστικής και θεωρεί την αριστοτελικού τύπου ιδεοληψία ως τον χειρότερο εχθρό του γνήσιου επιστήμονα Αριστοτέλη. Παρά τη συνεπή υποστήριξη της ηλιοκεντρικής θεωρίας, ο Γαλιλαίος εξακολουθεί (αντίθετα με τον Κέπλερ) να θεωρεί την κίνηση των πλανητών κυκλική. Σε συνδυασμό με τη γενικότερη θεωρία του περί κίνησης, λ.χ. την αντίληψη περί κυκλικής αδρανειακής κίνησης κοντά στην επιφάνεια της Γης, αυτό καταδεικνύει την ισχυρή επίδραση που ασκούσε ο αναγεννησιακός νεοπλατωνισμός και πυθαγορισμός στη σκέψη των διανοητών της εποχής. Η εμμονή του Γαλιλαίου στον ηλιοκεντρισμό προκάλεσε την ανάθεσή του υπό επιτήρηση και έλεγχο στον καρδινάλιο Roberto Bellarmino (1542-1621) και την προσαγωγή του σε δίκη από την Ιερά Εξέταση το 1633. Εκεί υποχρεώθηκε να αποκηρύξει ως αιρετική την ηλιοκεντρική κοσμολογία και να ασπαστεί τον γεωκεντρισμό. Τα τελευταία οκτώ χρόνια της ζωής του παρέμεινε σε κατ’ οίκον περιορισμό στην έπαυλή του κοντά στη Φλωρεντία, ενώ από το 1637 ήταν τυφλός. Η άρση της καταδίκης του από την Καθολική Εκκλησία έγινε το 1984. Λέγεται ότι, καθώς έβγαινε από την αίθουσα του δικαστηρίου, ο Γαλιλαίος ψιθύρισε «και όμως κινείται». Ακόμη και αν δεν είναι ιστορικά εξακριβωμένο αυτό το περιστατικό, αποδίδει τις πραγματικές διαθέσεις του, καθώς, ενόσω βρισκόταν σε περιορισμό, εξακολούθησε να ερευνά κρυφά τα φυσικά φαινόμενα και φρόντισε το 1638 για τη δημοσίευση των παρατηρήσεών του στο εξωτερικό. Η δίκη του Γαλιλαίου συγκλόνισε τον ευρωπαϊκό πνευματικό κόσμο. Η καταδίκη του φάνηκε αρχικά ως νίκη του σκοταδισμού επί των φώτων της νέας επιστήμης. Επρόκειτο όμως για μια πορεία που ήταν αδύνατο πλέον να ανακοπεί. Οι ανακαλύψεις του Γαλιλαίου, όπως και άλλων πρωτοπόρων της εποχής, θα βρουν την ολοκληρωμένη διατύπωσή τους λίγο αργότερα, στο έργο του Νεύτωνα, και θα διαποτίσουν την πνευματική ζωή της νεωτερικότητας. Ο Γαλιλαίος στάθηκε το ορόσημο στο μεταίχμιο μεταξύ της οπισθοδρόμησης και των θεολογικών και φιλοσοφικών προκαταλήψεων από τη μία πλευρά, και της χειραφέτησης και συγκρότησης της πειραματικής επιστήμης ως κοινωνικής δραστηριότητας από την άλλη.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr