ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΘΕ ΕΛΠ 10_ΤΟΜ. Α_ ΑΡΝΟΣ by arnos93

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr

ΕΛΠ10: Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό

ΤΟΜΟΣ Α: ΕΝΟΤΗΤΑ 1.1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 1.1.1 Το πρόβλημα του ορισμού του πολιτισμού και της κουλτούρας Πώς ορίζονται οι έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας; Και οι δύο έννοιες εμφανίζουν ένα πρόβλημα ορισμού εξαιτίας του γεγονότος ότι και οι δύο σημαίνονται με διαφορετικούς κατά καιρούς τρόπους, λόγω των διαφορετικών κάθε φορά ιστορικών συγκυριών που συνέβαλαν στη διαμόρφωσή τους. Και οι δύο έννοιες πρωτοεμφανίζονται στη Δ. Ευρώπη κατά τους νεότερους χρόνους (18ος – 19ος αιώνας) και στους αιώνες που ακολουθούν χρησιμοποιούνται κατά κόρον, χωρίς ωστόσο να παρατηρείται κάποιου είδους συναίνεση, ακόμα και μεταξύ της επιστημονικής κοινότητας, στην απόδοση και οριοθέτησή τους. Στη χώρα μας η εννοιολογική σύγχυση σχετικά με τις δύο έννοιες είναι εντονότερη, αφού και οι δύο είναι δάνειες έννοιες και επιπρόσθετα στην Ελλάδα δεν διαθέτουμε μεγάλη παράδοση στις κοινωνικές επιστήμες, που θα βοηθούσε στην επεξεργασία αυτών των εννοιών. Μερικές από τις τρέχουσες εννοιολογήσεις που αποδίδονται στον πολιτισμό και την κουλτούρα είναι οι ακόλουθες: κουλτούρα = παιδεία, καλλιέργεια, κουλτούρα = αναφορά στις καλές τέχνες, κουλτούρα = αναφορά στη μαζική κουλτούρα, πολιτισμός = κοινωνικό πρότυπο συμπεριφοράς, ήθος, πολιτισμός ή κουλτούρα = ένα σύνολο από τα στοιχεία της καθημερινής ενός λαού (ήθη, έθιμα, θρησκεία, κ.λπ.), πολιτισμός = σύνολο χαρακτηριστικών του πληθυσμού μιας ευρύτερης περιοχής (π.χ ευρωπαϊκός πολιτισμός), πολιτισμός = σύνολο χαρακτηριστικών μιας κοινωνίας σε μία συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, πολιτισμός = η παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, πολιτισμός = ιδεώδες ηθικής τελείωσης του ανθρώπου, κ.λπ. Κάποιοι ερευνητές θεωρούν αυτές τις δύο έννοιες συμπληρωματικές του ίδιου πολύπλοκου αντικειμένου, άλλοι προτείνουν τη σύνθεση όλων των επιμέρους εννοιών. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr •

Οι A. Kroeber και C. Kluckhohn συμπεραίνουν ότι αυτό που διαφοροποιεί τις έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας είναι ότι αυτοί που τις εισάγουν επιλέγουν κάθε φορά να τονίζουν ένα διαφορετικό χαρακτηριστικό ενός κατά τα άλλα κοινού σημασιολογικού πεδίου.

•

Ο R. Williams εντοπίζει τρεις γενικές κατηγορίες ορισμών της κουλτούρας: εξιδανικευτικούς, περιγραφικούς και κοινωνικούς, που κατά την άποψή του πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στον ορισμό της κουλτούρας.

•

Ο Z. Bauman θεωρεί ότι υπάρχουν τρεις διαφορετικές σημασίες της κουλτούρας: η ιεραρχική, η διαφοροποιητική και η γενική και προτείνει διαφορές ομάδες γνωσιολογικών ερωτημάτων που αντιστοιχούν σε κάθε μία από αυτές.

Γενικότερα, η κατανόηση των εννοιών της κουλτούρας και του πολιτισμού προϋποθέτει την ανάπλαση της κοινωνικής ιστορίας της γένεσής τους και τις διαφορετικές σημασίες και χρήσεις που εξέλαβαν σε αυτό το πλαίσιο.

2 1.1.2 Ιστορική εμφάνιση και εξέλιξη των εννοιών πολιτισμός και κουλτούρα Προσδιορίστε την έννοια του πολιτισμού από την Αναγέννηση ως τον Διαφωτισμό Το ρήμα εκπολιτίζω και η μετοχή πολιτισμένος εμφανίζονται στην αγγλική και γαλλική γλώσσα από τον 16ο αιώνα προκειμένου να περιγράψουν τους κοινωνικούς τρόπους της αυλικής αριστοκρατίας αυτής της εποχής, με σκοπό την κοινωνική διαφοροποίηση της τάξης αυτής από τις υπόλοιπες κοινωνικές τάξεις αλλά και για να υπερασπιστούν την υποτιθέμενη πολιτιστική ανωτερότητα των ευρωπαϊκών έναντι άλλων λαών . Μοναχικός αντίλογος σε αυτές τις θέσεις ήταν οι απόψεις του Michel de Montaigne ο οποίος, περί τα τέλη του 16ου αιώνα, εισάγοντας την αρχή του πολιτιστικού σχετικισμού ισχυρίζεται ότι οι λαοί αυτοί δεν έχουν τίποτε το βάρβαρο, αφού η κατάσταση της βαρβαρότητας προσδιορίζεται στη βάση των δικών μας συνηθειών και όχι αντικειμενικών δεδομένων που αφορούν αυτούς τους λαούς. Ωστόσο, οι θέσεις αυτές δεν βρίσκουν απήχηση και καθ' όλη τη διάρκεια του 17ου αιώνα ταξινομούν τους λαούς: H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ✓ στους άγριους, ✓ στους βάρβαρους και ✓ στους πολιτισμένους, με βάση γενικόλογα κριτήρια. Από τον 18ο όμως αιώνα κι έπειτα αναπτύσσεται κάποιο ενδιαφέρον για τους μη ευρωπαϊκούς πολιτισμούς, που έχει ως αποτέλεσμα την αμφισβήτηση αυτών των θέσεων και προοδευτικά τη συνειδητοποίηση της σχετικότητας και της ατέλειας των ευρωπαϊκών ηθών. Στα μέσα του 18ου αιώνα ο Mirabeau απορρίπτοντας τον πολιτισμό όπως τον εννοεί η εποχή του, σχηματίζει ένα νέο ουσιαστικό, αυτό του πολιτισμού, που βρίσκει τεράστια απήχηση μεταξύ των διανοουμένων της εποχής, αφού συμπίπτει με το πνευματικό και πολιτικό κλίμα της εποχής, που είναι ο Διαφωτισμός. Για τους Διαφωτιστές, ο πολιτισμός δεν είναι συνώνυμος της ευπρέπειας ή της κοσμιότητας αλλά συνιστά μία ιστορική διαδικασία οικουμενικής κλίμακας που οδηγεί στη διαμόρφωση και τελειοποίηση των κοινωνικών ηθών και θεσμών, η οποία προκειμένου να ολοκληρωθεί απαιτεί την ανάπτυξη και διάδοση της γνώσης και της επιστήμης. Ο όρος πολιτισμός συμπυκνώνει δύο βασικά χαρακτηριστικά του Διαφωτισμού: ✓ την αμφισβήτηση της απολυταρχίας και των πολιτισμικών της αξιών και ιεραρχιών και ✓ τη διαμόρφωση ενός διαφορετικού κοινωνικού και πολιτισμικού οράματος Για τους εκπροσώπους του Διαφωτισμού η έννοια του πολιτισμού σήμαινε: Μία οικουμενικής κλίμακας ιστορική διαδικασία που θα οδηγούσε στη διαμόρφωση και τελειοποίηση των κοινωνικών ηθών και των κοινωνικών θεσμών, που για την επιτυχή έκβασή της ήταν απαραίτητη η ανάπτυξη της γνώσης και της επιστήμης.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΙΚΕΡΩΝΑ ΩΣ ΤΟΝ HERDER

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Την ίδια περίοδο στη Γερμανία η έννοια της κουλτούρας καθίσταται επίδικο αντικείμενο ανάμεσα στην αριστοκρατία και την αστική τάξη. Η λέξη αυτή αρχικά σήμαινε την καλλιέργεια της γης, ενώ η επέκταση του σημασιολογικού της περιεχομένου στον άνθρωπο αρχικά επιχειρείται τον 1ο π.χ αιώνα από τον Κικέρωνα, που της δίνει την έννοια της καλλιέργειας της ψυχής. Στην ύστερη Αναγέννηση προσλαμβάνει την έννοια της καλλιέργειας του νου και με τον τρόπο αυτό καθιερώνεται στα μέσα του 18ου αιώνα, σηματοδοτώντας την αυξανόμενη σημασία της αστικής τάξης, δεδομένου ότι κύριο γνώρισμα των μελών της είναι η μόρφωση. Όμως: •

Στην Αγγλία και Γαλλία, όπου οι αστοί διανοούμενοι απολαμβάνουν κοινωνικής αναγνώρισης κυριαρχεί η έννοια του πολιτισμού που απορροφά και την έννοια της κουλτούρας.

•

Στη Γερμανία, όπου οι αστοί διανοούμενοι είναι κοινωνικά παραγκωνισμένοι, επιλέγεται η έννοια της κουλτούρας έναντι του πολιτισμού, με τον οποίο αντιδιαστέλλεται. Αυτή η αντιπαράθεση μεταξύ κουλτούρας και πολιτισμού στη Γερμανία θα προσλάβει προοδευτικά για τους αστούς μία αντιπαράθεση μεταξύ της αυτόχθονης γλώσσας, τέχνης και παράδοσης και των ξενόφερτων ηθών που υιοθετούν οι Γερμανοί αριστοκράτες.

Σε αυτό το πλαίσιο ο J. Herder θα προσδώσει έμφαση στην ενότητα τόπου και κουλτούρας, υποστηρίζοντας ότι μόνο η καλλιέργεια της μητρικής γλώσσας μπορεί να συμβάλλει ώστε ένας λαός να βγει από την κατάσταση της βαρβαρότητας. Προεκτείνοντας τη σκέψη του θα ορίσει το έθνος ως την αδιατάρακτη ενότητα μιας ιδιαίτερης περιοχής και μιας ιδιαίτερης κουλτούρας, θεωρώντας το εθνικό κράτος ως τη μόνη νόμιμη αρχή οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας. Με τον τρόπο αυτό πρόβαλλε το όραμα της ενοποίησης των γερμανικών κρατιδίων.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Ποιος ήταν ο αντίκτυπος των απόψεων του Herder; Οι απόψεις του Herder βρήκαν μεγάλη απήχηση και οδήγησαν στα τέλη του 18ου αιώνα στη δημιουργία του καλλιτεχνικού και αισθητικού κινήματος του ρομαντισμού που διαδόθηκε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, δημιουργώντας εν τέλει μία εθνική λογοτεχνία και τέχνη. Η εξέλιξη αυτή δικαιολογεί και τη σύνδεση του ρομαντισμού με τον εθνικισμό, που εκφράζουν οι ιδέες του Herder. Έτσι, οι ιδέες του Herder συνιστούν την πρώτη συστηματική διατύπωση του εθνοτικού δόγματος (κάθε έθνος, δηλ. κάθε πολιτισμικά διακριτή κοινότητα, δικαιούται να αποτελεί μία εξίσου διακριτή και αυτόνομη πολιτική οντότητα), που απετέλεσε και τη θεμελιακή ιδέα για την ανάπτυξη των εθνικών κρατών τον 19ο αιώνα. Οι ιδέες αυτές, με έναν τρόπο, εδαφοποίησαν και πολιτικοποίησαν την κουλτούρα, μετατρέποντάς την από έναν χώρο δημιουργίας και έκφρασης σε έναν χώρο κυριαρχίας και αποκλεισμού του “Άλλου”. Η πρόταση του Herder για “πληθυντικοποίηση” της κουλτούρας σε συνδυασμό με τις απόψεις για τη σχετικοποίηση της κουλτούρας που ανέπτυξαν κυρίως οι Γάλλοι Διαφωτιστές, οδήγησαν:

1. τον 19ο αιώνα στη γένεση της εθνολογίας ή κοινωνικής ανθρωπολογίας. 2. Επηρέασαν την επιστήμη της ιστορίας, οδηγώντας σε μία ιδιαίτερη σχολή ιστορικής σκέψης, αυτή του ιστορισμού, που υποστήριξε την εξατομικευτική θεώρηση των παρελθόντων εποχών. 3. Τέλος, οι ιδέες του για μια ποικιλία ανθρώπινων φυλών που αναπτύσσουν

διαφορετικές

κουλτούρες

λόγω

διαφορετικής

ιδιοσυγκρασίας, έδωσαν ώθηση στον ρατσισμό.

Ο πολιτισμός ως εξέλιξη και ως φυλετική διαδικασία Οι σημαντικότεροι κοινωνικοί επιστήμονες κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα διαπνέονται από το δόγμα του εξελικτισμού, που κυριαρχείται από την ιδέα της μονόδρομης πορείας της ανθρωπότητας από την αγριότητα προς τον πολιτισμό. Ο εξελικτισμός θα αποτελέσει το κυρίαρχο επιστημονικό δόγμα του 19ου αιώνα και θα H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr επηρεάσει άμεσα το έργο πολλών και σημαντικών κοινωνικών επιστημόνων αυτής της περιόδου. Παρά το γεγονός ότι αυτή η ιδέα της εξέλιξης θεωρούνταν, όπως συνέβη στην περίπτωση των Διαφωτιστών, ως μία διαδικασία με κριτικό και προοδευτικό πρόσημο μέσω της οποίας η ανθρωπότητα θα υπερέβαινε τις χαμηλότερες πολιτισμικές βαθμίδες προς άλλες ανώτερες, μετά τη Γαλλική Eπανάσταση χρησιμοποιείται ως μία θεώρηση δικαιολογητική και νομιμοποιητική της αποικιοκρατίας που χαρακτηρίζει όλο τον 19ο αιώνα. Με άλλα λόγια, η υποτιθέμενη ευρωπαϊκή πολιτισμική ανωτερότητα χρησιμοποιήθηκε ως η θεωρητική βάση που δικαιολογούσε την αποικιοκρατική επέκταση. Παράλληλα, ο διαχωρισμός που επιχειρείται μεταξύ πολιτιστικά εξελιγμένων και μη κοινωνιών και ανώτερων και κατώτερων φυλών, επιτρέπει την ανάπτυξη του φυλετικού διαχωρισμού και, κατ' επέκταση, του ρατσισμού, που με τη σειρά τους ενισχύουν το νομιμοποιητικό επιχείρημα της αποικιοκρατίας. Με τον τρόπο αυτό οι ιδέες του εξελικτισμού μετατρέπονται στο κύριο ιδεολογικό πλαίσιο του αποικιοκρατικού εγχειρήματος. Η θέση που κυριαρχεί είναι ότι η διαδικασία της κοινωνικής προόδου έχει ολοκληρωθεί στα ευρωπαϊκά κράτη και πλέον τα τελευταία «οφείλουν» να μεταφέρουν αυτή τη διαδικασία πέραν της ευρωπαϊκής ηπείρου. Όλα τα παραπάνω οδηγούν στη σύνδεση των πολιτισμικών και ηθικών χαρακτηριστικών με τις ανθρώπινες φυλές. Μέσω αυτής της σύνδεσης επιχειρείται μια ιεράρχηση των διαφόρων φυλών. Παράλληλα, η επικράτηση του εθνικισμού θα οδηγήσει σε ακραίες θέσεις και διατυπώσεις, όπως αυτές του F. Liszt που υποστήριξε ότι το πεπρωμένο της γερμανικής φυλής ήταν να κυβερνήσει τον κόσμο. Οι ιδέες αυτές υιοθετήθηκαν αργότερα από του ναζί με τα γνωστά αποτελέσματα.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Κουλτούρα vs Πολιτισμός ή η κριτική της νεωτερικότητας Ποια είναι η κριτική του άσκησαν οι Adorno και Horkheimer στη σκέψη του Διαφωτισμού; Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και με αφορμή τις καταστροφικές του διαστάσεις, οι Adorno και Horkheimer επιχειρούν να αποδώσουν αυτή την καταστροφή σε ένα θεμελιακό πρόβλημα της αντίληψης του Διαφωτισμού για τον πολιτισμό, σε αυτό που αναφέρεται στο όραμα του Διαφωτισμού για την τελειοποίηση και χειραφέτηση του ανθρώπου. Το όραμα αυτό συνδέει την ανθρώπινη πρόοδο με τον εξορθολογισμό της κοινωνίας και την καθυπόταξη της φύσης. Κατά τους Adorno και Horkheimer η βαρβαρότητα του εθνικοσοσιαλισμού συνιστά μία ακραία μορφή της υπολογιστικής ορθολογικότητας και της ασύδοτης δυτικής κυριαρχίας πάνω στη φύση. Η κριτική τους παρουσιάζει συγγένεια προς τις ρομαντικές θέσεις περί ενότητας φύσης και ανθρώπου και εκφράζει μία, αντίστοιχη με τη ρομαντική, εχθρότητα για τις διαφωτιστικές θέσεις για τον ορθό λόγο και την πρόοδο. Ταυτόχρονα, μπορεί κανείς να παρατηρήσει μία εκλεκτική συγγένεια και μεταξύ ρομαντισμού και εθνικοσοσιαλισμού (όπως προκύπτει π.χ. από τις θέσεις για επιστροφή στις ζωτικές αρχέγονες δυνάμεις της φύσης και της υπαίθρου, έμφαση στις ρίζες, στον μύθο, την κοινότητα, κ.λπ.). Επομένως τα χαρακτηριστικά αυτά του ρομαντισμού τροφοδότησαν και υπερσυντηρητικές ιδεολογίες και αντιπολιτευόμενες προς αυτές θέσεις, που και οι μεν και οι δε είχαν ως κοινό σημείο την κριτική της εκβιομηχάνισης και του καπιταλισμού.

Πώς διατυπώνεται γενικότερα η κριτική στη νεωτερικότητα σε σχέση με τις έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας; Πρωτοπόρος στη διαμόρφωση της ρομαντικής κριτικής της εκβιομηχάνισης και της νεωτερικότητας είναι ο Γερμανός F. Schiller (1759 - 1805), ο οποίος ασκεί κριτική στη θέση του Διαφωτισμού ότι ο άνθρωπος μπορεί να ολοκληρωθεί μόνο μέσα από την πρόοδο, διατυπώνοντας την άποψη ότι το ρήγμα που έχει ανοιχθεί ανάμεσα στον H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr άνθρωπο και τη φύση μπορεί να επουλωθεί μόνο μέσω της τέχνης και της αισθητικής αγωγής. Αργότερα ο S. Coleridge τόνισε ότι ο πολιτισμός από μόνος του είναι ένα αμφίβολο αγαθό και ότι θα έπρεπε ο τελευταίος να βασίζεται στην καλλιέργεια και την αρμονική ανάπτυξη των ανθρώπινων ικανοτήτων. Γενικότερα, ο ρομαντισμός απετέλεσε την πρώτη κριτική της βιομηχανικής νεωτερικής κοινωνίας, δίνοντας ώθηση στην αμφισβήτηση της νεωτερικότητας, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση τόσο της ριζοσπαστικής παράδοσης, αμφισβήτησης της βιομηχανικής κοινωνίας όσο και της συντηρητικής. Αυτό που ουσιαστικά ενώνει αυτές τις δύο αντίπαλες παραδόσεις είναι ο προνομιακός ρόλος που αποδίδουν στην τέχνη και στην καλλιέργεια ως θεραπεία στην παθολογία της βιομηχανικής εποχής. Με τον τρόπο αυτό η κουλτούρα ταυτίστηκε με την αισθητική και πνευματική καλλιέργεια και ο πολιτισμός με την τεχνικό – βιομηχανική πρόοδο. Ο διαχωρισμός αυτός μεταξύ κουλτούρας και πολιτισμού διαδόθηκε ευρέως κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, αποδίδοντας στις έννοιες αυτές επιμέρους διαφοροποιήσεις. Ο M. Arnold στο έργο του Κουλτούρα και Αναρχία αναφερόμενος στην έννοια της κουλτούρας την ορίζει ως «ότι το καλύτερο έχει σκεφτεί και πει ο άνθρωπος σε όλες τις εποχές», δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στην παιδεία και στην ηθική τελειοποίηση του ανθρώπου, Στη βάση αυτή δημιουργείται η διάσπαση της έννοιες της κουλτούρας σε δύο επιμέρους έννοιες, στην υψηλή και στην μαζική κουλτούρα. •

Υψηλή κουλτούρα θεωρείται το σύνολο των μεγάλων καλλιτεχνικών και πνευματικών επιτευγμάτων

•

Μαζική κουλτούρα θεωρείται ένα είδος πολιτιστικού υποπροϊόντος που παράγεται στο πλαίσιο της βιομηχανικής κοινωνίας.

Κατά τον 19ο αιώνα η αντιδιαστολή κουλτούρας και πολιτισμού καθιερώνεται οριστικά και έκτοτε διατυπώνεται κυρίως ως αντίθεση μεταξύ του πνευματικού και υλικού πολιτισμού.

1.1.3. Οι έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας κατά τον ύστερο 20ο αιώνα H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο οι έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας αναθεωρούνται σε σχέση με το περιεχόμενο που είχαν προσλάβει κατά το προηγούμενο χρονικό διάστημα. Οι λόγοι για αυτό ήταν: ➢ Η αποσύνθεση του αποικιακού συστήματος, τις δεκαετίες 1950 και 1960 ➢ Η ποικιλία των τρόπων με τον οποίο τα νέα κράτη που δημιουργούνται επιχειρούν την οικονομική και κοινωνική τους ανασυγκρότηση ➢ Η υιοθέτηση από μέρους τους της εθνικορομαντικής αντίληψης για την κουλτούρα, αναδεικνύει

τις

επιμέρους

πολιτισμικές

παραδόσεις

και

ταυτότητες. Ο όρος και η έννοια που αντανακλά αυτή τη νέα πραγματικότητα είναι η έννοια της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Παράλληλα, στο πλαίσιο των δυτικών κοινωνιών οι εξελίξεις που συντελούνται, όπως είναι: ✓ Η εισβολή των μεταναστευτικών ρευμάτων ✓ Η ανάπτυξη και διάδοση των μέσων μαζικής επικοινωνίας ✓ Η ευρωπαϊκή ενοποίηση, κ.λπ. έχουν ως αποτέλεσμα την αποδόμηση των παραδοσιακών πολιτικών και πολιτισμικών ιεραρχιών. Όλα τα παραπάνω προκαλούν την εκ θεμελίων μεταμόρφωση του κόσμου της τέχνης με την εμφάνιση νέων μορφών και τρόπων καλλιτεχνικής έκφρασης. Σε αυτή τη βάση, ο μέχρι τότε εννοιολογικός διαχωρισμός μεταξύ κουλτούρας και πολιτισμού κατέστη περιττός. Η άποψη που κυριάρχησε ήταν ότι αυτές οι δύο έννοιες συνδέονται μεταξύ τους, αφού οι αξίες, τα ήθη και η τέχνη μιας κοινωνίας δεν μπορούν να μελετηθούν και να κατανοηθούν ανεξάρτητα από τις γνώσεις, τις τεχνικές και την τεχνολογία της. Ειδικότερα, αναθεωρήθηκε η μέχρι τότε επικρατούσα άποψη περί κουλτούρας μέσα από μία νέα προσέγγιση κατά την οποία οι διαφορετικές κουλτούρες θεωρείται ότι βρίσκονται σε μία διαρκή ανταλλαγή και αλληλεπίδραση και, επομένως, σε διαρκή μετασχηματισμό. Άρα, κάθε κουλτούρα συγκεντρώνει μία ποικιλία ετερόκλητων στοιχείων. Τελικά, στη βάση αυτής της νέας προσέγγισης η κουλτούρα συλλαμβάνεται ως το συνολικό ετερογενές κοινωνικό πεδίο παραγωγής

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr νοήματος, ετερογενές από την άποψη ότι οι κοινωνικές εμπειρίες, ρόλοι και σχέσεις που συνθέτουν την κοινωνική ζωή εμφανίζουν μεγάλη ποικιλία.

1.2 ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ 1.2.1 Ιστορική εμφάνιση των εννοιών μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα Στη βάση ποιων ιστορικών συνθηκών εμφανίζονται και χρησιμοποιούνται οι όροι μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα; Οι όροι μάζα, μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά περί τα μέσα του 19ου αιώνα. Πιο συγκεκριμένα: •

Ο όρος μάζα και μαζική κοινωνία χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τα εξαστισμένα λαϊκά στρώματα και το δημοκρατικό πνεύμα των διεκδικήσεών τους.

•

Ο όρος μαζική κουλτούρα χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει το σύνολο των νέων πολιτισμικών μορφών επικοινωνίας και πολιτισμικών προϊόντων που εμφανίστηκαν με την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Η εμφάνιση και χρήση αυτών των όρων είναι αποτέλεσμα των κοινωνικών,

πολιτικών και τεχνολογικών εξελίξεων που ακολούθησαν τη Γαλλική Επανάσταση. Οι εξελίξεις αυτές, που αποτελούν και το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου εμφανίζονται οι όροι μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα, θα μπορούσαν εν συντομία να συνοψιστούν στα εξής: ✓ επαναστατικές αλλαγές στην παραγωγή, στην επιστήμη, στην τεχνολογία, στα κοινωνικά ήθη, στην πολιτική, στην παιδεία, στον πολιτισμό ✓ αύξηση της αστικοποίησης και των λαϊκών στρωμάτων ✓ ισότιμη πρόσβαση των τελευταίων στους χώρους της πολιτικής και της εκπαίδευσης ✓ ανάπτυξη νέων μέσων επικοινωνίας, εκμηχανισμός της τυπογραφίας, θεαματική παραγωγή και διάδοση νέων πολιτισμικών προϊόντων.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Οι θεωρίες για τη μαζική κοινωνία και τη μαζική κουλτούρα αναπτύχθηκαν ιδιαιτέρως κατά τον 20ο αιώνα, όταν οι προαναφερόμενες αλλαγές επιταχύνθηκαν λόγω: ➢ Της εμφάνισης και ευρείας διάδοσης των μέσων μαζικής επικοινωνίας (κινηματογράφου, ραδιοφώνου, τηλεόρασης, κ.λπ.) ➢ Της ανάπτυξης του καθημερινού και περιοδικού δημοφιλούς Τύπου και της παραλογοτεχνίας ➢ Της οργάνωσης της κινηματογραφικής και φωνογραφικής παραγωγής στη βάση βιομηχανικών προτύπων και ➢ Της διεύρυνσης της μαζικής εκπαίδευσης και της ευρείας συμμετοχής των λαϊκών στρωμάτων στα πολιτικά και πολιτιστικά δρώμενα.

1.2.2 Η κριτική της μαζικής κουλτούρας Η συντηρητική κριτική Ποια κριτική ασκείται στη μαζική κουλτούρα από τη σκοπιά της συντηρητικής θεωρητικής παράδοσης; Η πρώτη κριτική αυτού του τύπου ασκείται στην τέταρτη δεκαετία του 19ου αιώνα από τον Alexis de Tocqueville. Σύμφωνα με τον συγγραφέα ο εξισωτισμός του παράγει σε κοινωνικό επίπεδο η δημοκρατία οδηγεί στον ατομικισμό, στη λατρεία της κοινής γνώμης και στην τυραννία της ομοιόμορφης μάζας. Ανάλογη είναι και η μοίρα της τέχνης και της κουλτούρας στη δημοκρατία. Σε αντίθεση με την υψηλή τέχνη της αριστοκρατικής κοινωνίας, στη δημοκρατία παράγονται καλλιτεχνικά έργα κατώτερης ποιότητας. Λίγο αργότερα ο Matthew Arnold χαρακτηρίζει ως αναρχία τόσο την εμφάνιση των λαϊκών στρωμάτων στην πολιτική όσο και το είδος της κουλτούρας που προτιμούν. Κατά την άποψή του, το αντίδοτο στην απειλή που αντιπροσωπεύουν οι μάζες είναι η διαπαιδαγώγησή τους σε εκείνη την εκλεκτή κουλτούρα που αποτελείται από “ότι καλύτερο έχει σκεφτεί και πει ο άνθρωπος”.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Ο Freidrich Nietzsche επέκρινε την επέκταση της εκπαίδευσης στα ευρύτερα λαϊκά στρώματα διότι, όπως πίστευε, με τον τρόπο αυτό υπονομεύεται η αληθινή μόρφωση. Στην ίδια γραμμή ο Ortega y Gasset θεωρεί αναγκαία τη διάκριση των ελίτ από τις απαίδευτες μάζες, υποστηρίζοντας τη σύγχρονη τέχνη, διότι θεωρεί ότι ο δυσνόητος χαρακτήρας της επιτρέπει τον διαχωρισμό των λίγων και εκλεκτών από το μαζικό κοινό. Ο T. S. Eliot θεωρεί ότι ζει σε μία εποχή παρακμής με υποβαθμισμένο επίπεδο κουλτούρας. Κατά την άποψή του ο μόνος τρόπος να διατηρηθεί υψηλό το επίπεδο της κουλτούρας είναι αυτή να παραμείνει κουλτούρα μειοψηφίας. Η μαζική κουλτούρα θα είναι πάντοτε ένα υποκατάστατο της πραγματικής κουλτούρας. Τέλος, ο F. R. Leavis θεωρεί υπεύθυνες για την πολιτισμική κρίση την εκβιομηχάνιση

και

τη

μαζική

κουλτούρα,

την

οποία

θεωρεί

ως

μία

εμπορευματοποιημένη κουλτούρα της απαίδευτης μάζας. Ως λύση σε αυτό το πρόβλημα προτείνει την εισαγωγή στα σχολεία μαθήματος κριτικής αγωγής της μαζικής κουλτούρας.

Η αριστερή κριτική Ποια είναι η αριστερή κριτική που ασκήθηκε στις έννοιες μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα; Η κριτική αυτού του τύπου έχει ως υπόβαθρο τις απόψεις της Σχολής της Φρανκφούρτης, που σύμφωνα με τις θέσεις των πιο γνωστών μελών της (Adorno, Horkheimer, Marcuse, Lowenthol) η μαζική κουλτούρα είναι ουσιαστικά έκφραση ενός πολιτικού και πολιτισμικού φαινομένου ολοκληρωτισμού που ως στόχο έχει την ιδεολογική χειραγώγηση και πολιτική καθυπόταξη των λαϊκών στρωμάτων. Τα βασικά σημεία της κριτικής τους στη μαζική κουλτούρα είναι: 1) Η μαζική κουλτούρα δεν είναι ένα είδος λαϊκής τέχνης αλλά προϊόν της πολιτισμικής βιομηχανίας. Τα προϊόντα αυτά είναι αποκλειστικά εμπορεύματα, οι H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr δημιουργοί των οποίων είναι δέσμιοι των κανόνων που υπαγορεύει η λογική της εμπορευματοποίησης, 2) Η εκβιομηχάνιση της πολιτιστικής παραγωγής οδηγεί στην τυποποίηση των σχετικών προϊόντων μέσα από τη χρήση στερεότυπων “συνταγών”. Τα προϊόντα της μαζικής κουλτούρας χαρακτηρίζονται από συνεχείς βελτιώσεις και καινοτομίες, οι οποίες όμως αποβλέπουν στη βελτίωση της μαζικής παραγωγής, χωρίς να προσθέτουν τίποτε το ουσιαστικά νέο στη βελτίωση του ίδιου του προϊόντος, 3) Η οργάνωση της παραγωγής και διανομής των πολιτιστικών προϊόντων έχει ως αποτέλεσμα τη μερική διαφοροποίησή τους, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στις προτιμήσεις και το εισόδημα των καταναλωτών τους. Επομένως, η δημοτικότητα της μαζικής κουλτούρας δεν εκφράζει την ελεύθερη επιλογή του κοινού που την καταναλώνει, 4) Η πολιτισμική βιομηχανία οργανώνει τον ελεύθερο χρόνο του κοινού με τον ίδιο τρόπο που η βιομηχανία εν γένει οργανώνει τον χρόνο εργασίας, καθιστώντας τη διασκέδαση επέκταση της εργασίας, 5) Η πολιτισμική βιομηχανία αντί να προσφέρει αισθητική εξιδανίκευση επιβάλλει τη ματαίωση των επιθυμιών, με το να πείθεται κανείς ότι πρέπει να αρκείται σε αυτό μόνο που του προσφέρεται. Πίσω από τις λαμπερές εικόνες αυτό που αναπαράγεται είναι το εγκώμιο της καθημερινότητας, νομιμοποιώντας ουσιαστικά την υπακοή και τον κομφορμισμό, 6) Ενώ η τέχνη συνιστά μία σφαίρα ελεύθερης έκφρασης του υποκειμένου, η μαζική κουλτούρα προκαλεί την εξαφάνιση της εσωτερικής ζωής. Το συνολικό αποτέλεσμα της πολιτισμικής βιομηχανίας είναι ένας αντί – διαφωτισμός, αφού εμποδίζει την ανάπτυξη αυτόνομων, αυτοτελών και συνειδητά κρινόντων ατόμων. Η Hanna Arendt υποστηρίζει ότι ο “μαζάνθρωπος” είναι το αποτέλεσμα του ατομικισμού και της πολιτικής εξουδετέρωσης των λαϊκών στρωμάτων. Η πολιτισμική βιομηχανία προκειμένου να ικανοποιήσει την ασίγαστη ζήτηση για διασκέδαση λεηλατεί όλο το φάσμα της παρελθούσας και παρούσας κουλτούρας. Το αποτέλεσμα

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr είναι τα πολιτιστικά αντικείμενα να μετατρέπονται σε καταναλωτικά αγαθά. Επομένως, στη μαζική κοινωνία η κουλτούρα απειλείται με αφανισμό. Ο Dwight Macdonald, υιοθετώντας τα βασικά σημεία της κριτικής της Σχολής της Φρανκφούρτης, υποστηρίζει ότι σε αντίθεση με την παραδοσιακή λαϊκή τέχνη, η μαζική κουλτούρα κατασκευάζεται από ειδικούς που προσλαμβάνονται από επιχειρηματίες, οι οποίοι την επιβάλουν σε ένα κοινό παθητικών καταναλωτών με σκοπό το κέρδος. Η μαζική κουλτούρα αποτελεί μία εκχυδαϊσμένη εκδοχή της υψηλής κουλτούρας που δύσκολα διακρίνεται από την τελευταία. Οι Roland Barthes και Jean Baudrilliard προέκτειναν και αναδιατύπωσαν πολλές από τις βασικές θέσεις της Σχολής της Φρανκφούρτης. Ο Barthes ασχολήθηκε με την ιδεολογική λειτουργία της μαζικής κουλτούρας και συγκεκριμένα με τα κρυφά μηνύματα που αυτή εκπέμπει, αναπτύσσοντας μία μέθοδο για την αποκρυπτογράφηση του νοηματικού περιεχομένου της, που ονομάζει σημειολογία. Με τη μέθοδό του αυτή έδειξε ότι τα μηνύματά της διαπνέονται από την κυρίαρχη αστική ιδεολογία, την οποία φροντίζουν να νομιμοποιούν. Ο Baudrilliard αντιλαμβάνεται τη μαζική κουλτούρα ως την κουλτούρα μιας κοινωνίας που κυριαρχείται από την κατανάλωση και τη μαζική επικοινωνία. Για αυτόν η μαζική κουλτούρα είναι το αντίθετο της κουλτούρας, εννοούμενης είτε ως παράδοσης είτε ως συμβολικής λειτουργίας. Ο θεσμός που είναι υπεύθυνος για αυτό το γεγονός είναι η μαζική επικοινωνία. Από τη δεκαετία του 1960 και έπειτα η μαζική κουλτούρα έγινε στόχος έντονων επικρίσεων και για δύο ακόμα λόγους: α) Από τη σκοπιά του φεμινιστικού και αντιρατσιστικού κινήματος, θεωρήθηκε ότι η μαζική κουλτούρα περιλαμβάνει μειωτικές αναπαραστάσεις τόσο των γυναικών όσο και των μη λευκών φυλών, β) Η μεγάλη διείσδυση των προϊόντων της αμερικανικής μαζικής κουλτούρας στην παγκόσμια πολιτιστική αγορά θεωρήθηκε ως μία ιδιαίτερα απειλητική μορφή οικονομικού και πολιτιστικού επεκτατισμού, που ονομάστηκε πολιτιστικός ιμπεριαλισμός.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 1.2.3 Ο αντίλογος: Από τη μαζική κουλτούρα στη δημοφιλή κουλτούρα Για ποιους λόγους από τη δεκαετία 1950 και έπειτα αμφισβητούνται οι έννοιες μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα; Από τη δεκαετία του 1950 κι έπειτα οι παραπάνω κριτικές θεωρίες για τη μαζική κοινωνία και κουλτούρα αμφισβητήθηκαν. Η βάση αυτής της αμφισβήτησης ήταν: 1) Η γενικότερη επισήμανση ότι οι μεταπολεμικές βιομηχανικές κοινωνίες χαρακτηρίζονται από έντονο κοινωνικό και πολιτισμικό πλουραλισμό. Η φάση αυτή χαρακτηρίστηκε ως μεταβιομηχανική κοινωνία, ύστερος καπιταλισμός, μοντερνισμός, μεταμοντερνισμός, κ.λπ. 2) Η συνειδητοποίηση ότι το κοινό δεν συνιστά μία ομοιογενή μάζα παθητικών δεκτών, αλλά ένα κοινωνικά και πολιτιστικά διαφοροποιημένο σύνολο ενεργητικών χρηστών. Οι θεωρίες που αναπτύχθηκαν σε αυτό το πλαίσιο απορρίπτουν την έννοια της μαζικής κουλτούρας, αντικαθιστώντας την με την έννοια δημοφιλής κουλτούρα.

Η μαζική κοινωνία ως πλουραλιστική δημοκρατία Μεταξύ του 1950 και 1970 αναπτύχθηκε στις ΗΠΑ η προσέγγιση του λεγόμενου προοδευτικού εξελικτισμού (D. Plesman, D. Bell, E. Shils), σύμφωνα με την οποία η σύγχρονη κοινωνία είναι μία κοινωνία πλουραλιστική, τόσο πολιτικά όσο και πολιτισμικά, γεγονός το οποίο σημαίνει ότι οι κοινωνικές οριοθετήσεις και συγκρούσεις, αλλά και οι πολιτισμικές διακρίσεις και ιεραρχήσεις έχουν ξεπεραστεί εξαιτίας της γιγάντωσης της μεσαίας τάξης και της μεγάλης διάδοσης της κουλτούρας που προσφέρουν τα ΜΜΕ.

Οι απόψεις του Edward Shils O Shils, θεωρώντας ότι η σύγχρονη μαζική κοινωνία χαρακτηρίζεται από την έμφαση στην ατομική αξιοπρέπεια, στα ατομικά δικαιώματα, στην προσωπική H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ελευθερία, κ.λπ., αντιλαμβάνεται τρία βασικά επίπεδα ποιότητας κουλτούρας, σύμφωνα με αισθητικά, πνευματικά και ηθικά κριτήρια: α) την ανώτερη ή εκλεπτυσμένη κουλτούρα με χαρακτηριστικά την ενασχόληση με θεμελιώδη ανθρώπινα προβλήματα, βάθος και λεπτότητα στην προσέγγιση των θεμάτων, πλούσια παράδοση και διαχρονικής αξίας έργα, β) τη μέτρια κουλτούρα, η οποία ασχολείται με ότι και η προηγούμενη αλλά το κάνει με απλοϊκότητα και λιγότερη πρωτοτυπία, γ) τη βάναυση κουλτούρα, που περιλαμβάνει είδη από τα προηγούμενα δύο επίπεδα, αλλά εδώ η επεξεργασία είναι στοιχειώδης και λείπει η λεπτότητα, το βάθος και η πρωτοτυπία, ενώ κυριαρχεί η έμφαση στην παράδοση και η στερεότυπη μορφή. Κάθε επίπεδο κουλτούρας έχει το δικό του κοινό. Επίσης, θεωρεί ότι το συνολικό απόθεμα της ανώτερης κουλτούρας έχει συρρικνωθεί, αλλά αυτό το γεγονός δεν το αντιλαμβάνεται ως μία κατάσταση πολιτισμικής παρακμής, διότι ✓ η δημιουργική έκφραση των διανοούμενων δεν έχει περιοριστεί, αλλά μάλλον έχει διευρυνθεί, ✓ οι προοπτικές για την ανώτερη κουλτούρα είναι ευνοϊκές λόγω των ΜΜΕ, ✓ το γεγονός ότι οι λαϊκές τάξεις καταναλώνουν κυρίως τη βάναυση κουλτούρα δεν σημαίνει ότι η κουλτούρα τους περιορίζεται σε αυτήν και ✓ ένα σημαντικό φαινόμενο της μαζικής κοινωνίας και κουλτούρας είναι η εμφάνιση της νεολαίας ως σημαντικού καταναλωτή ειδικών μορφών της μέτριας και βάναυσης κουλτούρας.

Οι απόψεις του Herbert J. Gans O Gans αντικαθιστά τον υποτιμητικό όρο μαζική κουλτούρα με τον περιγραφικό δημοφιλής κουλτούρα, τονίζοντας τον θετικό της ρόλο στην ανάπτυξη της ατομικότητας και δημιουργικότητας των καταναλωτών της. Βασική έννοια στην ανάλυσή του είναι αυτή της κουλτούρας γούστου, την οποία κατατάσσει σε πέντε διαφορετικές επιμέρους κουλτούρες: 1. την υψηλή, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 2. την υψηλή – μεσαία, 3. τη χαμηλή - μεσαία, 4. τη χαμηλή και τη δημώδη – χαμηλή. Όλες, πλην της πρώτης, αποτελούν παραλλαγές της δημοφιλούς κουλτούρας. Κάθε μία από αυτές διαθέτει το δικό της κοινό, το οποίο προσδιορίζεται από παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, ο τόπος διαμονής, κυρίως η κοινωνική τάξη, κ.λπ.. Ο Gans υπερασπίζεται την ισοτιμία όλων αυτών των κουλτουρών γούστου και μία πολιτισμική πολιτική την οποία αποκαλεί υπό – πολιτισμικό προγραμματισμό, σύμφωνα με την οποία η πολιτεία θα πρέπει να εξασφαλίσει πόρους και ευκαιρίες για την ανάπτυξη όλων των κουλτουρών γούστου που συνδέονται με τις ασθενέστερες κοινωνικά τάξεις. Στην πραγματικότητα το πλουραλιστικό μοντέλο πρότεινε μία κοινωνία χωρίς συγκρούσεις στο πλαίσιο της οποίας ο καθένας καταναλώνει την κουλτούρα που του αξίζει ή επιλέγει.

17 Από τη μαζική κουλτούρα στις μαζικές επικοινωνίες Ποιες είναι οι βασικές θέσεις του Umberto Eco για τη μαζική κουλτούρα; Ο Umberto Eco απορρίπτει τόσο του επικριτές της μαζικής κουλτούρας, όσο και τους υποστηρικτές και απολογητές της. Οι βασικές θέσεις του για αυτό το θέμα είναι οι εξής: •

Τα ΜΜΕ και η κουλτούρα τους πρέπει να μελετηθούν συστηματικά, έτσι ώστε να διερευνηθούν η ρητορική τους, οι καινοτομίες που εισήγαγαν και η δομή των μηνυμάτων που εκπέμπουν,

•

Πρέπει να μελετηθεί ο τρόπος πρόσληψης των μηνυμάτων της μαζικής κουλτούρας, καθώς το όποιο περιεχόμενό τους δεν προσλαμβάνεται μηχανικά από το κοινό αλλά με ποικίλους τρόπους, μερικοί εκ των οποίων μπορεί να είναι έντονα κριτικοί. Επομένως, από την άποψη αυτή δεν υπάρχει μαζική κουλτούρα αλλά μαζικές επικοινωνίες (mass media),

•

Η διαφορά μεταξύ υψηλής και μαζικής κουλτούρας δεν εκφράζει κάποια εγγενή H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr διαφορά αισθητικής επάρκειας ή νοηματικής πολυπλοκότητας, αλλά μια διαφορά στη σχέση πρόσληψης των περιεχομένων τους που κάθε φορά εδραιώνεται με τον καθένα μας. Ο κάθε ένας από εμάς, ανάλογα με τις ανάγκες του, μπορεί τη μία φορά να αναζητήσει μία διέγερση υψηλής εξειδίκευσης που εκφράζει η υψηλή κουλτούρα και μία άλλη φορά μία μορφή ψυχαγωγίας που μπορεί να σχετίζεται με την κατανάλωση προϊόντων της μαζικής κουλτούρας, •

Τελικά, το βασικό ερώτημα για τον Eco σε σχέση με αυτό το θέμα είναι: εφόσον το καθεστώς μιας βιομηχανικής κοινωνίας κάνει αναπόφευκτη την επικοινωνιακή σχέση που ονομάζεται σύνολο των μαζικών μέσων, με ποιον τρόπο τα μέσα αυτά μπορούν να καταστούν φορείς πολιτισμικών αξιών; Για τον σκοπό αυτό ο Eco προτείνει οι διανοούμενοι να παρέμβουν συλλογικά στον κόσμο παραγωγής της μαζικής κουλτούρας με στόχο την πολιτισμική εξυγίανσή του.

Η στροφή στον δέκτη: σύγκρουση, αντίσταση και δημιουργία Ποιες είναι οι θέσεις που αναπτύχθηκαν για τη δημοφιλή κουλτούρα μετά τον Eco και ποια είναι η σημασία και το περιεχόμενο των “Πολιτισμικών Σπουδών”; Μετά τον Eco η νέα γενιά κριτικών επικέντρωσε το ενδιαφέρον της στο να αποδείξει ότι το κοινό της μαζικής κουλτούρας δεν είναι το παθητικό θύμα της αλλά έχει τη δυνατότητα κριτικής και αντίστασης. Έτσι, ο H. M. Enzensberger υποστήριξε ότι η επιτυχία της μαζικής κουλτούρας οφείλεται στο γεγονός ότι ανταποκρίνεται στις πραγματικές ανάγκες και επιθυμίες του κοινού, τις οποίες εκμεταλλεύεται χωρίς όμως να μπορεί να υλοποιήσει. Ο F. Jameson θεωρεί ότι ακόμα και η πιο υποβαθμισμένη μορφή μαζικής κουλτούρας εμπεριέχει πάντοτε μία ουτοπική διάσταση, κάτι που για τη Σχολή της Φρανκφούρτης αποτελούσε αποκλειστικό προνόμιο της υψηλής τέχνης. Το Centre for Contemporary Cultural Studies του Πανεπιστημίου του Birmingham, μέσα από το ερευνητικό του έργο προσπάθησε να ανασκευάσει τις παραδοσιακές αντιλήψεις για τη μαζική κουλτούρα και το κοινό της. Στη βάση αυτή τονίζεται η πολυπλοκότητα της μαζικής κουλτούρας και της διαδικασίας πρόσληψής H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr της, μία προσέγγιση που έχει ως βασική θεωρητική αφετηρία το έργο του Antonio Gramsci και κυρίως τη θέση του ότι η ηγεμονική αστική ιδεολογία ενσωματώνει αξίες και των υποτελών τάξεων. Επομένως, η κουλτούρα της καθημερινής ζωής και η δημοφιλής κουλτούρα συνιστούν ένα πεδίο ιδεών και αξιών που περικλείει την προσπάθεια της ηγεμονικής ιδεολογίας να αποκτήσει αποδοχή αλλά και τις άλλες διαφορετικές μορφές που αντιστέκονται σε αυτήν. Ο Stuart Hall διατύπωσε τις εξής προτάσεις, οριοθετώντας τον ερευνητικό ορίζοντα του Centre for Contemporary Cultural Studies: α) το περιεχόμενο των διαφορετικών μορφών δημοφιλούς κουλτούρας συνδυάζει αξίες διαφορετικής ιδεολογικής προέλευσης και εμπειρίες διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Το τι θεωρείται κάθε φορά ως δημοφιλές καθορίζεται από τον συγκυριακό συσχετισμό πολιτισμικών και κοινωνικών δυνάμεων και θεσμών, β) υπάρχουν τρεις βασικοί τρόποι πρόσληψης της δημοφιλούς κουλτούρας : ✓ ο κυρίαρχος (πλήρης αποδοχή του μηνύματος από τον δέκτη), ✓ ο αντιπολιτευτικός, όταν ο δέκτης αναγνωρίζει το μήνυμα αλλά το ερμηνεύει με έναν συνολικά αντίθετο τρόπο και ✓ ο συνδιαλλακτικός, όταν ο δέκτης επιλέγει μία ερμηνεία του κειμένου που συνδυάζει τους δύο προηγούμενους τρόπους αποκωδικοποίησης. Οι δύο αυτές προτάσεις προσέφεραν τη βάση για τη θεμελίωση μιας νέας προσέγγισης για τη μελέτη της δημοφιλούς κουλτούρας με το όνομα πολιτισμικές σπουδές. Βασικό χαρακτηριστικό αυτής της προσέγγισης είναι η συνθετική συνεξέταση των διαφορετικών συντελεστών της δημοφιλούς κουλτούρας, των πολιτισμικών βιομηχανιών, των προϊόντων που παράγουν και του κοινού που τα καταναλώνει.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr

Πολιτισμικός λαϊκισμός Ποιες είναι οι θέσεις για τη δημοφιλή κουλτούρα της προσέγγισης του “Πολιτισμικού Λαϊκισμού”; Η σημασία που δόθηκε, στις προηγούμενες προσεγγίσεις, στη δυνατότητα του κοινού να ερμηνεύει με ποικίλους τρόπους τα μηνύματα των προϊόντων της πολιτισμικής βιομηχανίας, οδήγησαν κάποιους ερευνητές (σημαντικότεροι των οποίων υπήρξαν οι Michel de Certeau, John Fiske και Paul Willis) να φθάσουν στο άλλο άκρο και να αναφερθούν σε χειραγώγηση των προϊόντων της κουλτούρας από το κοινό. Στο πλαίσιο αυτό ο Michel de Certeau αντιλαμβάνεται την κατανάλωση των πολιτισμικών προϊόντων ως “δευτερεύουσα παραγωγή”, υπαινισσόμενος ότι το κοινό προσαρμόζει αυτά τα προϊόντα στα δικά του ενδιαφέροντα και στους δικούς του κανόνες. Ο John Fiske θεωρεί την πρόσληψη των πολιτιστικών προϊόντων ως έναν αυτοτελή κόσμο νοημάτων χρήσεων και απολαύσεων, ανεξάρτητο από την εμπορευματική διάσταση της δημοφιλούς κουλτούρας, δηλαδή της πολιτισμικής βιομηχανίας. Κατά την άποψή του, η τελευταία παρά το γεγονός ότι προσπαθεί διαρκώς να προσελκύσει το κοινό, αυτό συμπεριφέρεται απρόβλεπτα με αποτέλεσμα να μην μπορεί κανείς να προβλέψει την τύχη των πολιτισμικών προϊόντων. Ο Paul Willis αντιλαμβάνεται τη στιγμή της πρόσληψης του μηνύματος ως μία στιγμή δημιουργικότητας, αφού συμπίπτει με τη στιγμή διαμόρφωσης του νοήματος. Επομένως τα νοήματα της δημοφιλούς κουλτούρας δεν είναι δεδομένα αλλά απρόβλεπτα, εξαρτώμενα από τον τρόπο με τον οποίο θα τα χειριστεί ο δέκτης τους.

1.3 ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΗ 1.3.1 Ο θεσμός κι η έννοια της υψηλής τέχνης Όπως η έννοια της μαζικής κουλτούρας, έτσι και η έννοια της υψηλής τέχνης καθιερώνεται στο πλαίσιο της νεωτερικότητας, δηλαδή της χρονικής περιόδου από τον H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 19ο αιώνα, όταν οι δυτικές κοινωνίες εισέρχονται σε μία διαδικασία συνεχών και ριζικών κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών αλλαγών. Η ζωή και η χρήση των δύο αυτών εννοιών είναι αλληλένδετη και ο ορισμός της μιας προϋποθέτει τον ορισμό της άλλης.

Ο γενικός κοινωνικός χαρακτήρας της υψηλής τέχνης Στον αντίποδα της αντίληψης ότι η καλλιτεχνική αξία ενός έργου τέχνης συνιστά μία εγγενή ιδιότητά του (απολυταρχική αντίληψη) τοποθετείται η αντίληψη ότι κάθε είδος αξιολογικής κατηγορίας και κρίσης βασίζεται όχι στα εγγενή χαρακτηριστικά ενός έργου τέχνης, αλλά σε εξωγενείς παράγοντες που σχετίζονται με το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον εντός του οποίου παράγεται ένα έργο τέχνης (σχετικιστική προσέγγιση). Λαμβάνοντας συνθετικά υπόψη και τις ιδέες δύο κορυφαίων εκπροσώπων της προσεγγιστικής αντίληψης, των Karl Mannheim και Pierre Bourdieu μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το φαινόμενο της διάκρισης μεταξύ υψηλής και μαζικής τέχνης συνιστά τη συγκεκριμένη εκδοχή ενός γενικότερου φαινομένου, κατά το οποίο η αξιολογική διαφοροποίηση και ιεράρχηση των έργων και των ειδών τέχνης συναρτάται με την κοινωνική θέση εκείνων που τα χρησιμοποιούν. Ειδικότερα, σε κάθε κοινωνία που εμφανίζει μία ιεραρχική κοινωνική δομή αντιστοιχεί σε αυτήν και μια ιεραρχική πολιτισμική δομή, στο πλαίσιο της οποίας οι προνομιούχες ομάδες αξιολογούν τα έργα και τα είδη τέχνης που χρησιμοποιούν ως ανώτερα σε σχέση με αυτά που χρησιμοποιούν οι κατώτερες ομάδες. Με τον τρόπο αυτό υπογραμμίζουν, με έναν συμβολικό τρόπο, την κοινωνική τους υπεροχή. Άρα, η υψηλή τέχνη είναι η τέχνη που καταναλώνει πάντα μία κοινωνική ελίτ σε μία κοινωνία που χαρακτηρίζεται από μεγάλες και παγιωμένες κοινωνικές ανισότητες, όπως ήταν οι δυτικές κοινωνίες στην προνεωτερική ή φεουδαρχική περίοδο. Στη φεουδαρχική κοινωνία συναντάμε και την πρώτη διάκριση ανάμεσα σε υψηλή και μαζική τέχνη.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Η υψηλή τέχνη από τον Πλάτωνα ως τον Λουδοβίκο 14ο Στην περίοδο της κλασσικής αρχαιότητας η πολιτισμική διαφοροποίηση μεταξύ των κοινωνικών ομάδων δεν ήταν σημαντική. Στις μεγάλες όμως εμπορικές πόλεις της αρχαιότητας, όπου αρχίζουν να σχηματίζονται εμφανείς κοινωνικές και μορφωτικές ανισότητες, σταδιακά κάνουν την εμφάνισή τους και οι πολιτισμικές διαφορές. Για παράδειγμα ο Ηράκλειτος και ο Πλάτωνας αντιμετωπίζουν με δυσφορία τις δημοφιλείς τέχνες της εποχής τους, όπως ήταν η επική και η λυρική ποίηση. Στην ελληνιστική και κυρίως στη ρωμαϊκή περίοδο οι κοινωνικές ανισότητες οξύνονται και οι πολιτισμικές διακρίσεις γίνονται ακόμη σαφέστερες. Αργότερα, στη φεουδαρχία (από τον 8ο έως τον 18ο αιώνα) η άτεγκτη κοινωνική ιεραρχία που επικρατεί έχει ως αποτέλεσμα τη συστηματική διαφοροποίηση της κουλτούρας των κυρίαρχων τάξεων από αυτή των κυριαρχούμενων. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, η ευρωπαϊκή αριστοκρατία θέλει να υπογραμμίσει την κοινωνική της ανωτερότητα από τις υποτελείς τάξεις. Αυτή η διάθεση των κυρίαρχων τάξεων για επίδειξη θα συμβάλλει και στην άνθηση των τεχνών στην περίοδο της Αναγέννησης. Στη βάση αυτή αναπτύσσεται μία ευρωπαϊκή αυλική κουλτούρα, που έχει ως πρότυπο το ανάκτορο των Βερσαλλιών του Λουδοβίκου 14ου (1643 - 1715), η οποία θα προκαλέσει και την άνθηση όλων των εφαρμοσμένων τεχνών. Την ίδια περίοδο, η εμφάνιση και εξάπλωση της τυπογραφίας θα συμβάλλει στη διεύρυνση των πολιτισμικών διαφορών μεταξύ των προνομιούχων τάξεων και των λαϊκών στρωμάτων, αφού η κουλτούρα και η γλώσσα της μειοψηφούσας ελίτ θα παράγεται και θα αναπαράγεται κυρίως μέσω του γραπτού και έντυπου λόγου, διαστέλλοντας έτσι ακόμη περισσότερο τη διαφορά μεταξύ της δημώδους κουλτούρας και της κουλτούρας των κυρίαρχων τάξεων. Η ανερχόμενη αστική τάξη διεκδίκησε τη δική της θέση στην πολιτιστική ιεραρχία της αναγεννησιακής κοινωνίας, εισάγοντας τον όρο κουλτούρα, της οποίας το μορφωτικό και καλλιτεχνικό ιδεώδες αναζητήθηκε, από τους αστούς διανοούμενους, στους χρόνους της κλασσικής αρχαιότητας. Στο πλαίσιο αυτό, στα μέσα του 17ου αιώνα, αναπτύχθηκε αυτό που αργότερα ονομάστηκε μεγάλο ή υψηλό γούστο, η αυστηρότητα του οποίου δεν το κατέστησαν δημοφιλές στις Βερσαλλίες ή H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr στις άλλες ευρωπαϊκές αυλές. Στις αρχές του 18ου αιώνα κυριάρχησε, ως αποτέλεσμα της διάθεσης για επιτήδευση και επίδειξη της ιθύνουσας τάξης, το ροκοκό, μία τεχνοτροπία που διαπότισε όλες τις τέχνες.

Η διαμόρφωση και καθιέρωση της έννοιας της υψηλής τέχνης Πριν την οριστική πολιτική επικράτηση της αστικής τάξης στη σύγκρουσή της με την αριστοκρατία, η πρώτη έχει επικρατήσει σε ένα επίπεδο συμβολικών συγκρούσεων, δηλαδή στον χώρο των πολιτισμικών αξιών και ιεραρχιών. Το αισθητικό ιδεώδες των φορέων της αστικής τάξης συναρθρώνεται μέσα από την επιθυμία τους για σαφήνεια, καθαρότητα, κανονικότητα, πειθαρχία και αρμονία, που στο επίπεδο της τέχνης έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το κυρίαρχο ακόμη την περίοδο εκείνη ροκοκό. Αυτό το νέο αισθητικό ιδεώδες, που είναι μία ανακαινισμένη εκδοχή του ουμανιστικού προτύπου, οι αστοί το αποκάλεσαν μεγάλο ή υψηλό ύφος ή υψηλή τέχνη.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της υψηλής τέχνης σύμφωνα με τους θεωρητικούς της; •

Η υψηλή τέχνη πραγματεύεται “υψηλά” θέματα (ήρωες και γεγονότα από την ιστορία, τη θρησκεία, τη μυθολογία, κ.λπ.).

•

Λιτότητα και ακρίβεια στην αισθητική σύλληψη, επεξεργασία και αναπαράσταση των θεμάτων με βάση τους κανόνες που έχουν καθιερωθεί στα έργα των δημιουργών της κλασσικής αρχαιότητας και της Αναγέννησης.

•

Η απεικόνιση της φύσης και του ανθρώπου ακολουθεί ένα ιδεώδες ομορφιάς με υπόδειγμα την κλασσική τέχνη, που θεωρείται διαχρονικό.

•

Η υψηλή τέχνη, σε αντίθεση με τα “χαμηλά” είδη τέχνης, αποβλέπει στην πνευματική ανάταση και ηθική διάπλαση του κοινού.

Οι ιστορικοί της τέχνης αποκάλεσαν αυτή τη νέα τεχνοτροπία, νεοκλασικισμό, τονίζοντας με αυτόν τον τρόπο τη σχέση της με τα καλλιτεχνικά πρότυπα της αρχαιότητας. Στην πραγματικότητα οι αστοί διανοούμενοι εξιδανικεύουν την H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr κλασσική τέχνη γιατί θεωρούν ότι αυτή αντιπροσωπεύει τα αστικά ιδεώδη, δηλαδή την αισθητική έκφραση μιας αντιαπολυταρχικής και ορθολογικής κουλτούρας. Η πίστη των αστών στον παιδευτικό χαρακτήρα της υψηλής τέχνης τους κάνει να πρωτοστατούν στην ίδρυση μουσείων. Επίσης, η πεποίθηση των αστών ότι η υψηλή τέχνη συνιστά την αισθητική έκφραση κάποιων αιώνιων και οικουμενικών αληθειών, μετατρέπει τον νεοκλασικισμό και την υψηλή τέχνη στο πρώτο πραγματικά διεθνές ύφος.

Η διαμόρφωση της σύγχρονης έννοιας της υψηλής τέχνης Οι ιστορικές αλλαγές που σημειώνονται κατά τον 19ο αιώνα, περίοδο κατά την οποία η αστική τάξη εμπεδώνει την κυριαρχία της και επιβάλλει το δικό της σύστημα πολιτιστικών αξιών, επιφέροντας τροποποιήσεις στη έννοια της υψηλής τέχνης, είναι οι εξής: •

Ο κύριος κοινωνικός ανταγωνισμός εντοπίζεται μεταξύ της αστικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων. Η παρουσία των τελευταίων γίνεται αισθητή στην πολιτισμική ζωή με την παραγωγή πολιτισμικών μορφών που οι αστοί διανοούμενοι καταδικάζουν ως μαζική κουλτούρα.

•

Η αστική τάξη ασκεί πλέον την ηγεμονία της σε κράτη που ορίζονται ως εθνικά και που οι πληθυσμοί τους έχουν πολιτισμική συγγένεια.

•

Στον χώρο της τέχνης η διάδοση του ρομαντισμού οδηγεί α) στη νομιμοποίηση του εθνικισμού και της λαογραφίας και β) στην καθιέρωση της λατρείας του καλλιτέχνη και της δημιουργικής φαντασίας.

Οι αλλαγές αυτές επέδρασσαν στο είδος της πολιτισμικής ιεραρχίας που επέβαλλε η αστική τάξη, που κύρια χαρακτηριστικά της είναι : ✓ Ο ορισμός της υψηλής τέχνης διευρύνθηκε περιλαμβάνοντας όλα τα έργα των μεγάλων καλλιτεχνών όλων των προηγούμενων εποχών του δυτικού πολιτισμού. Ταυτόχρονα, κάθε χώρα της Δύσης καθιέρωσε ένα κανόνα υψηλής εθνικής τέχνης, που περιελάμβανε όλους τους μεγάλους καλλιτέχνες της και τα έργα τους. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ✓ Τώρα πλέον η έννοια της υψηλής τέχνης έχει ως στόχο την αντιπαράθεση ενός προτύπου ανώτερης τέχνης έναντι μιας ηθικά ανυπόληπτης μαζικής τέχνης που καταναλώνουν τα λαϊκά στρώματα. ✓ Η αστική τάξη απέδωσε στο αισθητικό της ιδεώδες μία χαρακτηριστική εξωστρέφεια, αναγορεύοντας το σε δημόσιο πρότυπο αισθητικής αγωγής και δημιουργίας, μέσω θεσμών όπως η εκπαίδευση, τα μουσεία, η κριτική και οι δημόσιοι θεσμοί για τη διδασκαλία (Εθνικό Ωδείο, Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, κ.λπ.).

1.3.2 Το τέλος της υψηλής τέχνης; Κριτική και υπέρβαση της υψηλής τέχνης τον 20ο αιώνα Το πρώτο μισό του 20ου αιώνα οι μεγάλες αλλαγές που έλαβαν χώρα και που αφορούσαν, εκτός των άλλων, την ευρεία παροχή εκπαιδευτικών ευκαιριών και την εμφάνιση και διάδοση νέων μέσων μαζικής επικοινωνίας, θεωρήθηκε ότι απειλούσαν την ήδη καθιερωμένη πολιτισμική ιεραρχία. Η ενασχόληση με αυτό το θέμα συντηρητικών και αριστερών διανοουμένων είχε ως κοινό σημείο την αποδοχή της πολιτισμικής ιεραρχίας και την καταγγελία της μαζικής κουλτούρας ως απειλής και για την παραδοσιακή λαϊκή κουλτούρα και για την υψηλή τέχνη.

Μαζική επικοινωνία και υψηλή τέχνη Ποιες είναι οι θέσεις του W. Benjamin και του Α. Malraux για την επίδραση των νέων μέσων επικοινωνίας του 20ου αιώνα στην τέχνη; Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα οι επικριτές της μαζικής κουλτούρας κατηγόρησαν τα νέα μέσα επικοινωνίας ότι η εμφάνισή τους, με τη μαζική αναπαραγωγή των έργων της υψηλής τέχνης στην οποία προέβαιναν, υπονόμευαν τη μοναδικότητα της υψηλής τέχνης. Ωστόσο υπήρξαν διανοούμενοι, όπως ο W. Benjamin που τόνισαν τη θετική διάσταση αυτής της εξέλιξης. Ο

Benjamin,

εγκωμιάζει τον ρόλο των νέων μέσων επικοινωνίας από την άποψη ότι κατέστησαν

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr δυνατή την εύκολη και φθηνή αναπαραγωγή των έργων της υψηλής κουλτούρας, καθιστώντας τα προσιτά σε όλους, οικεία και επίκαιρα. Στην ίδια γραμμή σκέψης ο Andre Malraux θεωρεί ότι το πλήθος των αντιγράφων τέχνης που κυκλοφορούν συγκροτούν ένα “φανταστικό μουσείο”, ένα “μουσείο χωρίς τοίχους”, που υπερβαίνει το παραδοσιακό μουσείο από την άποψη ότι κάνει τα έργα αυτά προσιτά στο ευρύ κοινό και ταυτόχρονα μεταβάλλει τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουμε και αξιολογούμε τα έργα τέχνης. Αυτό συμβαίνει διότι αυτό το φανταστικό μουσείο με τα περιεχόμενά του α) δίνει έμφαση στο ύφος κάθε ιστορικής εποχής ή καλλιτεχνικής σχολής, β) επιτρέπει τη μελέτη και την ανάδειξη υποτιμημένων τεχνών, όπως π.χ. είναι η νομισματική, τα ψηφιδωτά, κ.λπ. και γ) διευρύνει και εμπλουτίζει την αντίληψή μας για την ιστορία της τέχνης.

Κριτική του φετιχιστικού χαρακτήρα της υψηλής τέχνης Ο φετιχιστικός χαρακτήρας της υψηλής τέχνης έγκειται στο γεγονός της συμβολικής χρησιμοποίησης της τέχνης από την αστική και μικροαστική τάξη ως μέσου απόκτησης κοινωνικού γοήτρου. Οι αριστεροί επικριτές της μαζικής κουλτούρας, όπως οι Αdorno και Horkheimer, διέκριναν και καυτηρίασαν αυτό το γεγονός, που πήρε διαστάσεις κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα στις καπιταλιστικές χώρες της Δύσης. Οι έρευνες που διεξήγαγε ο Bourdieu κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970 επιβεβαιώνουν τα παραπάνω. Σύμφωνα με τα πορίσματά τους το κοινό των μουσείων είναι ταξικά προσδιορισμένο και το αποτελούν στην συντριπτική τους πλειοψηφία τα μορφωμένα μεσοαστικά στρώματα, σε αντίθεση με τα μέλη των λαϊκών στρωμάτων που αντιμετωπίζουν το μουσείο με δέος και εχθρότητα. Επίσης, ότι η υιοθέτηση της υψηλής τέχνης και κουλτούρας από την αστική τάξη στοχεύει στη συμβολική νομιμοποίηση της κυριαρχίας της.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Η κριτική του κανόνα Η έννοια και ο κανόνας της υψηλής τέχνης, από τις αρχές της δεκαετίας του '70 και έπειτα, έγιναν αντικείμενο νέων αμφισβητήσεων που αυτή τη φορά αφορούσαν κυρίως τον αποκλεισμό από τον κανόνα της υψηλής τέχνης των γυναικών καλλιτεχνών και τον εθνοκεντρικό, κυρίως ευρωκεντρικό, χαρακτήρα της υψηλής τέχνης. Σχετικά με το πρώτο θέμα η κριτική επικεντρώθηκε στο γεγονός ότι ο κανόνας της υψηλής τέχνης διαμορφώνεται με βάση τον αποκλεισμό του γυναικείου φύλου, προσλαμβάνοντας έτσι έναν ανδροκεντρικό χαρακτήρα. Τη δεκαετία του 1980 η φεμινιστική κριτική επικεντρώθηκε σε μία άλλη ιδιαίτερη πλευρά αυτού του ζητήματος. Δηλαδή, παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες καλλιτεχνικά απουσιάζουν από τον κανόνα της υψηλής τέχνης, η παρουσία τους δεσπόζει σε αυτήν ως θέμα ή ως εικόνα. Στο πλαίσιο αυτής της κριτικής διαπιστώνεται η συμβολή των έργων τέχνης στη διαμόρφωση των κυρίαρχων στερεότυπων για το γυναικείο φύλο. Σχετικά με το ζήτημα του ευρωκεντρικού χαρακτήρα της υψηλής τέχνης τονίζεται ότι η πολιτιστική ιεραρχία που καθιέρωσε η αστική τάξη τον 19ο αιώνα εξέφρασε όχι μόνο τον κοινωνικό αλλά και τον εθνικιστικό ναρκισσισμό της, θεωρώντας παράλληλα τον εαυτό της ως κληρονόμο μιας πολιτισμικής παράδοσης ανώτερης από αυτήν που έχει καθιερωθεί σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου. Έτσι, μέσω του κανόνα της υψηλής τέχνης επιχειρήθηκε η νομιμοποίηση της πολιτισμικής ανωτερότητας της Δύσης.

Οι καλλιτέχνες και η υψηλή τέχνη Ένα βασικό χαρακτηριστικό των νέων καλλιτεχνικών κινημάτων και ρευμάτων που εμφανίζονται κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα (εμπρεσιονισμός, φουτουρισμός, κυβισμός, κ.λπ.), σε ότι αφορά τη σχέση τους με την υψηλή τέχνη, είναι ότι η πορεία τους καθορίζεται από μία πρώτη φάση απόρριψης και περιθωριοποίησης από τον κανόνα της υψηλής τέχνης. Ακολουθεί μία δεύτερη φάση κατά την οποία εντάσσονται και αφομοιώνονται από αυτήν.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Στο γεγονός της συμπερίληψης στον κανόνα της υψηλής τέχνης αυτών των ρευμάτων και κινημάτων καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισε και η στάση των καλλιτεχνών, οι οποίοι σε κάθε περίπτωση θεωρούσαν τον εαυτό τους και τα έργα τους ως εκφράσεις της υψηλής τέχνης, αντιδιαστέλλοντάς τα από αυτά της μαζικής κουλτούρας. Μοναδική εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα αποτελεί το κίνημα του υπερρεαλισμού, το οποίο με έναν προκλητικό τρόπο υιοθέτησε την ανάμειξη του υψηλού με το χαμηλό, υπερβαίνοντας τη διάκριση μεταξύ υψηλής και μαζικής τέχνης, συνιστώντας έτσι τον βασικό πρόγονο της μεταμοντέρνας τέχνης του 20ου αιώνα. Ανάλογα χαρακτηριστικά μπορούμε να διακρίνουμε στο ζωγραφικό κίνημα της pop art τη δεκαετία του 1960 αλλά και σε άλλες τέχνες από τη δεκαετία του 1970 και έπειτα.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ 1ΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΑΠΑΝΤΗΘΕΙ ΣΤΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1 ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2: Οι δραστηριότητες 1 και 2 αναφέρονται μαζί γιατί συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους, όπως άλλωστε αναφέρεται και στη δραστηριότητα 2. Στην πραγματικότητα η δεύτερη δραστηριότητα απαντά στην πρώτη. Η πρώτη δραστηριότητα μας καλεί να προσπαθήσουμε να ορίσουμε τις έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας, τονίζοντάς μας τις πιθανές δυσκολίες που θα μπορούσαμε να συναντήσουμε σε αυτή την προσπάθεια. Στη δεύτερη δραστηριότητα μας δίνεται μία σειρά φράσεων, στο πλαίσιο των οποίων αναφέρονται οι έννοιες «πολιτισμός» και «κουλτούρα». Από την ανάγνωσή τους μπορεί κανείς να διαπιστώσει την πολυσημία αυτών των εννοιών. Τα διαφορετικά νοήματα των εννοιών του πολιτισμού και της κουλτούρας είναι αυτά που απαντώνται στη δεύτερη παράγραφο της πρώτης σελίδας των σημειώσεων. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 4: Οι αλλαγές που επέφερε ο Herder στην έννοια της κουλτούρας σχετίζονται με τη σύνδεσή της με την εντοπιότητα, το έθνος και το εθνικό κράτος. Έτσι, η κουλτούρα συνδέθηκε με τα πολιτιστικά στοιχεία μιας συγκεκριμένης εθνοτικής ομάδας και με το εθνικό κράτος ως θεσμό που νομιμοποιεί αυτή τη σύνδεση. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 7: Οι βασικές σημασίες που απέκτησαν οι όροι κουλτούρα και πολιτισμός στον άξονα του χρόνου είναι: H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Πολιτισμός: Ευπρέπεια, κοσμιότητα, που σημαίνουν τον πολιτισμό ως πρότυπο συμπεριφοράς. Ο πολιτισμός ως μία διαδικασία μέσω της οποίας τελειοποιούνται οι κοινωνικοί θεσμοί και τα κοινωνικά ήθη, δηλαδή ο πολιτισμός ως ένα «όχημα» κοινωνικής προόδου. Ο πολιτισμός ως το αποτέλεσμα της επιστημονικής και τεχνολογικής εξέλιξης, δηλαδή η ταύτιση του πολιτισμού με την επιστημονική πρόοδο. Ο πολιτισμός ως αποτέλεσμα των ανθρώπινων επιτευγμάτων μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Κουλτούρα: Η κουλτούρα ως μόρφωση. Η κουλτούρα ως πολιτισμική έκφραση του έθνους. Η κουλτούρα ως το αποτέλεσμα της δημιουργικής ικανότητας του ανθρώπου που μπορεί να προσδιοριστεί σε ένα συγκεκριμένο τόπο – χρονικό πλαίσιο. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 8: Οι συντηρητικές κριτικές που κατά καιρούς διατυπώθηκαν για τη μαζική κουλτούρα έχουν κάποια κοινά σημεία, σημαντικότερα από τα οποία είναι τα εξής: Η μαζική κουλτούρα συνιστά ένα φαινόμενο που οδηγεί στην αποδιάρθρωση της κοινωνικής ευταξίας. Το γεγονός αυτό είναι ορατό στο πλαίσιο των δημοκρατικών κοινωνιών, οι οποίες δεν χαρακτηρίζονται από την σαφήνεια των πολιτισμικών αξιών και ιεραρχήσεων του παρελθόντος, αλλά από μία κατάσταση παρακμής σε ότι αφορά αυτό το ζήτημα. Επομένως, η προβιομηχανική κουλτούρα και οι πολιτισμικές ελίτ συνιστούν καθοριστικό παράγοντα μιας αυθεντικής παιδείας και κουλτούρας. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 9: Οι Αριστερές κριτικές που διατυπώθηκαν για τη μαζική κουλτούρα συγκλίνουν σε κάποια βασικά σημεία, σημαντικότερα των οποίων είναι τα εξής: Η μαζική κουλτούρα αντιπαρατίθεται στην αυθεντική κουλτούρα των λαϊκών τάξεων. Ο τρόπος παραγωγής των πολιτιστικών προϊόντων της εντάσσεται στον βιομηχανικό τρόπο παραγωγής, που χαρακτηρίζεται από την τυποποίηση και την ομοιομορφία. Το γεγονός αυτό συμβάλλει στη διάδοση μιας ιδεολογίας που νομιμοποιεί την υφιστάμενη εκμεταλλευτική τάξη πραγμάτων της καπιταλιστικής κοινωνίας εις βάρος των λαϊκών στρωμάτων. Στην πραγματικότητα αποτελεί ένα είδος αντί – τέχνης, αφού αντιστρατεύεται τη δημιουργική έκφραση και την κριτική σκέψη. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 10: Οι εκπρόσωποι της πλουραλιστικής προσέγγισης για τη μαζική κουλτούρα διατύπωσαν απόψεις που εμφανίζουν κάποια κοινά σημεία μεταξύ τους. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι: Τα βασικότερα χαρακτηριστικά των σύγχρονων κοινωνιών είναι ο πολιτικός και πολιτισμικός πλουραλισμός, ο υπερτονισμός των προσωπικών επιλογών και η ευρεία συναίνεση σε ζητήματα ηθικής τάξης. Το κοινό των σύγχρονων κοινωνιών διαφοροποιείται ως προς τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα, με αποτέλεσμα την κατανάλωση διαφορετικών ειδών κουλτούρας από αυτό. Αυτές οι διαφορετικές κουλτούρες, αν και δεν είναι ισάξιες, είναι ισότιμες, αφού ανταποκρίνονται στις ανάγκες των καταναλωτών τους. Έτσι, ο επιτυχέστερος χαρακτηρισμός της μαζικής κουλτούρας θα ήταν «δημοφιλής κουλτούρα». ΑΣΚΗΣΗ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 4: Οι αντιστοιχίες είναι οι εξής: Πολιτισμικές σπουδές: β. Διαφορετικοί τρόποι ενεργοποίησης του κοινού - δ. Αλληλεπίδραση των πολιτισμικών βιομηχανιών – ε. Μελέτη αλληλεπιδράσεων. Πολιτισμικός λαϊκισμός: α. Μελέτη πρόσληψης - γ. Καθορισμός του νοήματος από το κοινό – στ. Ενεργητικό – δημιουργικό κοινό. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 12: Τα χαρακτηριστικά της «υψηλής τέχνης» είναι: -

η πραγμάτευση υψηλών θεμάτων από την Ιστορία, τη θρησκεία, τη μυθολογία, κ.λπ.

η λιτότητα και η ακρίβεια στην επεξεργασία αυτών των θεματικών περιοχών.

η απεικόνιση της φύσης και του ανθρώπου με βάση κλασικά αισθητικά ιδεώδη.

η προσπάθεια πνευματικής και ηθικής τελείωσης του κοινού που καταναλώνει αυτά τα έργα.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 13: Αρνητικές συνέπειες της κυκλοφορίας των αντιγράφων υψηλής τέχνης: -

Αποτελούν φορείς μιας επιβλαβούς και αντιαισθητικής χαμηλής κουλτούρας

Υποβάθμιση της υψηλής τέχνης και εξομοίωσή της με τη μαζική κουλτούρα

Θετικές συνέπειες: -

Τα έργα τέχνης, μέσω των αντιγράφων τους, καθίστανται διαθέσιμα στο ευρύ H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr κοινό -

Τα έργα τέχνης καθίστανται οικεία και επίκαιρα.

Συγκροτείται ένα φανταστικό μουσείο χωρίς τοίχους που περιλαμβάνει την τέχνη όλων των λαών, όλων των εποχών.

Διευρύνεται η αντίληψή μας για την ιστορία της της τέχνης.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 14: Στοιχεία προβληματισμού σχετικά με τη λειτουργία και το κοινό των επίσημων μουσειακών, θεατρικών και συναυλιακών θεσμών θα μπορούσαν να αφορούν: -

την επιδεκτική κατανάλωσή από κάποιες κοινωνικές ομάδες με σκοπό την αύξηση του κοινωνικού τους γοήτρου

την επιτήδευση της κατανάλωσης των έργων υψηλής τέχνης από τις κυρίαρχες τάξεις

τον χρηστικό και εργαλειακό χαρακτήρα αντιμετώπισης των έργων υψηλής τέχνης

την εμπορευματοποίηση της κουλτούρας

τον αποκλεισμό των λαϊκών στρωμάτων από τα δρώμενα αυτών των θεσμών.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 15: Στο πλαίσιο του ελιτισμού που χαρακτηρίζει την υψηλή τέχνη παρατηρείται το φαινόμενο του αποκλεισμού των γυναικών καλλιτεχνών από τα σχετικά δρώμενα. Το γεγονός αυτό απετέλεσε το κεντρικό σημείο της φεμινιστικής τεχνοκριτικής. Όταν τον 19ο αιώνα θεμελιώνεται η έννοια και ο κανόνας της υψηλής τέχνης, συστηματοποιείται και η πατριαρχική ιδεολογία, με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό του γυναικείου φύλου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ

2.1 Πολιτισμός και υλικά κατάλοιπα 2.2.1 Πολιτισμικές ταξινομήσεις

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Η έννοια του πολιτισμού κατά τον 19ο αιώνα εντάσσεται στη λογική μιας εξελικτικής οπτικής σύμφωνα με την οποία ο πολιτισμός γίνεται αντιληπτός ως μία ολότητα και χαρακτηρίζεται από στάδια που ξεκινούν από την αγριότητα και βαρβαρότητα και καταλήγουν στις ανώτερες μορφές πολιτισμού των εκπολιτισμένων κοινωνιών. Η προσέγγιση αυτή βασίζεται στη θεωρία του εξελικτισμού (απόρροια της δαρβίνειας θεωρίας που κατέδειξε την κοινή καταγωγή του ανθρώπινου είδους) και υιοθετεί για την ταξινόμηση των ανθρώπινων κοινωνιών την έννοια του πολιτισμού και των διαδοχικών σταδίων του. Επίσης, συνδέει την κοινωνική εξέλιξη με την ανάπτυξη του πνεύματος. Παρά το γεγονός ότι η θεωρία αυτή πλήττει τις προγενέστερες ρατσιστικές προσεγγίσεις, οι έννοιες που συνδέονται με φυλετικές και ρατσιστικές θέσεις εντάσσονται σε αυτό το νέο εξελικτικό σχήμα. Με τον τρόπο αυτό η έννοια της φυλής παραμένει βασικός τρόπος κατηγοριοποίησης των εθνικών, πολιτισμικών ή γλωσσικών ομάδων. Από το 1880 κι έπειτα, υπό την επίδραση του έργου του ανθρωπολόγου Franz Boas, αναπτύσσεται μία νέα αντίληψη που απορρίπτει τα διαδοχικά στάδια μιας μονόδρομης πολιτισμικής προόδου και τη σύνδεσή της με φυλετικά χαρακτηριστικά, θεωρώντας ότι οι άνθρωποι ωθούνται από ιστορικά καθορισμένα πολιτισμικά πρότυπα που μπορούν να καταστούν αντικείμενο μάθησης. Με τον τρόπο αυτό εμφανίζονται δύο νέες έννοιες που σχετίζονται με την αντίληψη του πολιτισμού: 1) η μάθηση, που σχετίζεται με τη δυνατότητα των ανθρώπων να υιοθετούν έναν πολιτισμό μέσα από την αλληλεπίδρασή τους με άλλους ανθρώπους και 2) η ιστορική διάσταση των ανθρώπινων πολιτισμών, δηλαδή η διαμόρφωσή τους μέσα από ένα πλαίσιο σύνθετων ιστορικών διαδικασιών. 'Έτσι, η λέξη πολιτισμός απαντάται για πρώτη φορά στον πληθυντικό αριθμό, υποδηλώνοντας ένα πλήθος πολλών και διαφορετικών πολιτισμών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στην επικράτηση αυτής της νέας οπτικής για τον πολιτισμό αποφασιστικό ρόλο διαδραματίζει ο αυξανόμενος στην Ευρώπη εθνικισμός και η επίσης διαρκώς αυξανόμενη σημασία που αποδίδεται στην εθνότητα ως παράγοντα της ανθρώπινης ιστορίας.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 2.1.2 Αρχαιολογικός πολιτισμός και πολιτισμική ομάδα Ο όρος αρχαιολογικός πολιτισμός, παρά το γεγονός ότι είναι ένας τεχνητός όρος που βασίζεται σε μία εκ των προτέρων συσχέτιση των αρχαιολογικών πολιτισμών με κοινωνικές ομάδες και έθνη, ταυτίζεται με την ανθρωπολογική έννοια του όρου πολιτισμός. Αν και στηρίζεται σε υλικά δεδομένα, δηλαδή στα υλικά κατάλοιπα που φέρνει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη, παραπέμπει στο σύνολο των χαρακτηριστικών μιας κοινωνίας, στα ήθη, στα έθιμα, στην κοινωνική οργάνωση, στην οικονομική βάση, στην τεχνολογία της, κ.λπ. Έτσι, πολλοί αρχαίοι πολιτισμοί μας είναι γνωστοί από τα αρχαιολογικά ευρήματα που σχετίζονται με αυτούς (οικισμοί, νεκροταφεία, αντικείμενα τέχνης και τεχνολογίας, κ.λπ.), δηλαδή από τον αρχαιολογικό τους πολιτισμό. Όμως για άλλους πολιτισμούς, όπως της κλασικής περιόδου ή του Βυζαντίου, εκτός από τα υλικά τους κατάλοιπα που μας είναι γνωστά, έχουμε στη διάθεσή μας και γραπτές πηγές, με αποτέλεσμα να διαθέτουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για αυτούς. Για πολιτισμούς όμως που δεν έχουμε γραπτές πηγές, όπως π.χ. είναι οι προϊστορικοί πολιτισμοί, τα αρχαιολογικά δεδομένα, δηλαδή τα υλικά τους κατάλοιπα διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην προσπάθειά μας να τους κατανοήσουμε. Σημαντικότερα από αυτά τα κατάλοιπα είναι: ✓ τα κατάλοιπα θέσεων (οικισμοί, νεκροταφεία, ιερά, κ.λπ.) ✓ τα κατάλοιπα αντικειμένων (κεραμική, εργαλεία, όπλα, κοσμήματα, κ.λπ.) και ✓ τα κατάλοιπα δραστηριοτήτων που σχετίζονται με διάφορους τομείς της ζωής των αρχαίων κοινωνιών.

Η διαμόρφωση της έννοιας του αρχαιολογικού πολιτισμού και της πολιτισμικής ιστορίας Η εγκατάλειψη της εξελικτικής οπτικής από τους Ευρωπαίους, δηλαδή της αντίληψης του πολιτισμού ως μιας φυσικής διαδικασίας και η υιοθέτηση της μελέτης συγκεκριμένων πολιτισμών μέσα από την ιστορική οπτική και με έμφαση στην έννοια της εθνότητας, διαμορφώνει και την οπτική της αρχαιολογίας. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Το πρώτο μισό του 20ου αιώνα η αρχαιολογία συνδέεται στενά με την ιστορία και τη σύνδεση αρχαιολογικών αντικειμένων με ιστορικούς πληθυσμούς. Στις γεωγραφικά και χρονικά οριοθετημένες συγκεντρώσεις αρχαιολογικού υλικού δίνεται το όνομα πολιτισμός που θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει συγκεκριμένες πολιτισμικές ομάδες, οι οποίες συχνά ταυτίζονται με εθνικές ομάδες και λαούς. Η όλη οπτική του αρχαιολογικού πολιτισμού και των υλικών καταλοίπων συνδέει εν τέλει την αρχαιολογία με τη δημιουργία εθνικών κρατών και την προώθηση της εθνικής τους ταυτότητας. Έτσι, οι απόψεις μερικών αρχαιολόγων, όπως ήταν ο Γερμανός G. Kossina που όρισε την αρχαιολογία ως την πιο σημαντική επιστήμη για το έθνος, συνέδεσαν τον προηγμένο πολιτισμό με τη βιολογική ανωτερότητα μιας φυλής και αναπαρήγαγαν τις ρατσιστικές τάσεις που είχαν ήδη αναπτυχθεί από τον 19ο αιώνα. Μέχρι τα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα τέθηκαν οι βάσεις αυτού που σήμερα ονομάζουμε πολιτισμική ιστορική αρχαιολογία ή πολιτισμική ιστορία που έχει ως κύρια ενασχόληση τη δημιουργία τοπικών χρονολογικών συστημάτων και την περιγραφή του πολιτισμού σε μια περιοχή.

Η ενασχόληση με την έννοια των αρχαιολογικών πολιτισμών και η προσπάθεια ερμηνείας της προέλευσής τους ενθάρρυνε ✓ το ενδιαφέρον για την προσεκτική ταξινόμηση και σύγκριση των αρχαιολογικών ευρημάτων, τον ορισμό των τύπων και τη μελέτη αλλαγής στα σχήματα και στη διακόσμησή τους και ✓ τη μελέτη της γεωγραφικής διασποράς διαφορετικών τύπων αντικειμένων σε μια προσπάθεια σύνδεσής τους με ιστορικούς πληθυσμούς. Βασική ενασχόληση της αρχαιολογίας σε αυτό το στάδιο ήταν: ➢ Η χρονολόγηση του κάθε πολιτισμού και ➢ Η εύρεση συγχρονισμών μεταξύ των πολιτισμών μέσω πολιτισμικών συγκρίσεων και δημιουργία χρονολογικών οριζόντων, έτσι ώστε οι διάφοροι πολιτισμοί να τοποθετηθούν ο ένας δίπλα στον άλλον ή σε μια χρονολογική ακολουθία. Τα στοιχεία αυτά όρισαν τη βάση της πολιτισμικής ιστορίας και πολιτισμικής – ιστορικής αρχαιολογίας, που κυριάρχησε στην αρχαιολογία και στην ανθρωπολογία

στο

μεγαλύτερο

μέρος

του

20ου

αιώνα.

Τα

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

κύρια

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr χαρακτηριστικά της αντίληψης του πολιτισμού στο πλαίσιο της πολιτισμικής ιστορικής αρχαιολογίας είναι: •

έμφαση

στη

χρονική

και

χωρική

διαφοροποίηση

των

χαρακτηριστικών και της διασποράς του υλικού πολιτισμού ως βάση της αρχαιολογικής μεθοδολογίας για την αναγνώριση αρχαίων πολιτισμών •

Η καταγραφή αυτής της διαφοροποίησης και η περιγραφή και ταξινόμηση των υλικών καταλοίπων σε ενότητες μέσα σε ένα χωρικό και χρονικό πλαίσιο αναφοράς

•

Ο ορισμός των αρχαιολογικών πολιτισμών που, όμως, υποκρύπτει την ιδέα ότι οι πολιτισμοί πρέπει να συνδέονται με διαφορετικές κοινωνικές ομάδες ή λαούς.

Κριτική της έννοιας του αρχαιολογικού πολιτισμού Η κριτική της έννοιας του αρχαιολογικού πολιτισμού, που ξεκινά ουσιαστικά τη δεκαετία του '60, συνίσταται στα εξής: − Οι ταξινομήσεις στις οποίες προβαίνουν συχνά οι αρχαιολόγοι είναι αναλυτικά εργαλεία και όχι, όπως συχνά θεωρούν, πιστή αντανάκλαση πραγματικών κοινωνιών. − Η υπερβολική ή και η και αποκλειστική έμφαση στα υλικά κατάλοιπα, στην περιγραφή και ταξινόμηση για τον ορισμό ενός πολιτισμού, οδηγεί σε μια απλοϊκή αντίληψη για τις αρχαίες κοινωνίες και τη λειτουργία τους και στη δημιουργία ενός κόσμου χωρισμένου σε ομοιογενείς πολιτισμούς που παραμένουν αμετάβλητοι στο πέρασμα του χρόνου. − Η μορφή και η κατανομή του υλικού πολιτισμού στον χώρο καθορίζεται από πολλαπλούς παράγοντες και δεν αντανακλά απλώς τις ιδιαίτερες πρακτικές ενός λαού.

Ο πολιτισμός ως λειτουργικό σύστημα H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Ποιες είναι οι θέσεις της Σχολής της Νέας Αρχαιολογίας που διαμορφώνεται κατά τις δεκαετίες 1960 και 1970; Η αντίληψη του πολιτισμού ως λειτουργικού συστήματος συνδέεται με τη Σχολή της Νέας Αρχαιολογίας ή Διαδικαστικής Αρχαιολογίας της δεκαετίας του 1960 και 1970, που επηρεασμένη από την κοινωνική ανθρωπολογία επαναδιατύπωσε την έννοια του πολιτισμού. Στο πλαίσιο αυτό θεωρήθηκε ότι ο πολιτισμός ✓ δεν είναι ένα ομοιογενές σύστημα χαρακτηριστικών μιας ομάδας ανθρώπων αλλά αποτελεί ένα λειτουργικό σύστημα. ✓ Η κοινωνία, επίσης, αντιμετωπίζεται ως ένα σώμα που αποτελείται από διαφορετικά αλληλοσυνδεόμενα τμήματα, όπως κοινωνική οργάνωση, τεχνολογία, συμβολικές δομές και τρόπους σκέψης, κ.λπ. ✓ Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη θεώρηση, οι διάφοροι πολιτισμοί συνιστούν διαφορετικούς τρόπους και μηχανισμούς προσαρμογής των ανθρώπινων κοινωνιών στα προβλήματα που θέτει ένα συγκεκριμένο περιβάλλον. Με τον τρόπο αυτό το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε από την αναγνώριση των εθνικών ομάδων στη διαμόρφωση κοινωνικών δικτύων που σχετίζονται με διάφορες κλίμακες που αναλογούν σε μορφές κοινωνικής δύναμης ιδεολογικού, οικονομικού, στρατιωτικού ή πολιτικού χαρακτήρα.

2.1.3 Βασικές πτυχές της φυσιογνωμίας ενός πολιτισμού Σκοπός αυτής της υποενότητας είναι η παρουσίαση των πτυχών ενός πολιτισμού, δηλαδή των τομέων εκείνων που διαμορφώνουν τη φυσιογνωμία και τον χαρακτήρα του, όπως είναι η κοινωνική και πολιτική οργάνωση, η οικονομία, η τεχνολογία και η τέχνη, οι νοητικές και συμβολικές δομές, η γλώσσα και η αντίληψη της ταυτότητας. Κοινωνική οργάνωση Με τον όρο αυτό εννοούμε το μέσον που συγκροτεί τα άτομα σε κοινωνικές ομάδες. Η κοινωνία και ο τρόπος οργάνωσής της καθορίζουν: − Θέματα κυριαρχίας και άσκησης εξουσίας H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr − Τη σύνθεση, το μέγεθος και τα όρια των κοινωνιών − Τη μορφή εσωτερικής οργάνωσης της κοινωνίας (π.χ. κοινωνικές τάξεις) − Την κατοχή και εκμετάλλευση της γης, την κατανομή της εργασίας και την εξειδίκευσης − Τη διαδικασία παραγωγής σε ένα ευρύ φάσμα τομέων.

Το μοντέλο ταξινόμησης κοινωνιών του Service Ένα μοντέλο ταξινόμησης κοινωνιών προσφέρει το σχήμα του Αμερικανού ανθρωπολόγου E. Service. Ο Service χώρισε τις ανθρώπινες κοινωνίες σε ομάδες, φυλές, φιλαρχίες και κράτη. Η ομάδα έχει τα εξής χαρακτηριστικά: α) μικρές συγγενικές ομάδες κυνηγών και τροφοσυλλεκτών (λιγότερα από 100 άτομα), β) μικρή ή ανύπαρκτη κοινωνική διαστρωμάτωση, γ) καταμερισμός εργασίας ανάλογα με το φύλο και την ηλικία, δ) μετακινείται εποχικά σε καταυλισμούς με σκοπό την ανεύρεση τροφής, ε) σε αυτό τον τύπο ανήκουν οι περισσότερες παλαιολιθικές ομάδες. Η φυλή έχει τα εξής χαρακτηριστικά: α) κοινωνική ομάδα μεγαλύτερη από το γένος (αποτελείται από μερικές χιλιάδες), β) περιλαμβάνει πολλές κοινότητες που συνδέονται στη βάση της συγγένειας, γ) μόνιμη κατοίκηση και οικονομία στη βάση της καλλιέργειας και της κτηνοτροφίας. Οι φιλαρχίες έχουν τα εξής χαρακτηριστικά: α) λειτουργούν στη βάση διαστρωμάτωσης που όμως δεν παίρνει τη μορφή των τάξεων, β) τα διάφορα γένη διαβαθμίζονται ως προς το κύρος και τη σχέση τους με το γένος που διαθέτει το μεγαλύτερο κύρος. Στην κορυφή βρίσκεται ο αρχηγός, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr γ) υπάρχει μια κεντρική θέση εξουσίας ή θρησκευτικό κέντρο που αποτελεί το συνεκτικό στοιχείο όλης της ενότητας. Τα κράτη έχουν τα εξής χαρακτηριστικά: α) περίπλοκη μορφή οργάνωσης με ισχυρή συγκεντρωτική διακυβέρνηση, β) διαχωρισμός τάξεων με οικονομικά και κοινωνικά κριτήρια, γ) ύπαρξη πόλεων με μνημειακή αρχιτεκτονική και οικιστική ιεράρχηση, δ) Ο αρχηγός που μπορεί να είναι ένας βασιλιάς έχει τη δυνατότητα να θεσπίζει νόμους και να επιβάλλεται με τη δύναμη των όπλων. Σε αυτή την κατηγορία μπορούν να ενταχθούν τα βασίλεια της Μεσοποταμίας, της Εγγύς Ανατολής και της Αιγύπτου. Να σημειωθεί ότι η παραπάνω κατάταξη δεν σημαίνει ότι οι κοινωνίες του παρελθόντος εντάσσονται αυστηρά σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες ως προς την κοινωνική και πολιτική τους οργάνωση, ούτε ότι υπάρχει μία γραμμική εξέλιξη από τη μία κατηγορία στην άλλη.

Οικονομία Την οικονομική βάση ενός πολιτισμού αποτελεί το σύστημα κατανάλωσης και παραγωγής των αγαθών. Με βάση την οικονομία θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τις κοινωνίες σε αγροτικές και μη αγροτικές, βιομηχανικές και προβιομηχανικές, νομισματικές και προνομισματικές. Οι προαγροτικές κοινωνίες κατατάσσονται σε τροφοσυλλεκτικές και κυνηγετικές. Η μορφή της οικονομίας μπορεί να παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση ενός πολιτισμού. Για παράδειγμα μπορεί να επηρεάζει το οικιστικό σχήμα της, όπως συμβαίνει λ.χ. στις οικονομίες ημιμόνιμης κτηνοτροφίας. Σε αυτές τις κοινωνίες υπάρχει εποχική μετακίνηση των κτηνοτρόφων με αποτέλεσμα οικιστικά να χαρακτηρίζονται από χωριά στα πεδινά και πρόχειρες καλύβες στα ορεινά. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr

Τεχνολογία και Τέχνη Παρά το γεγονός ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες συχνά έχουν χαρακτηρισθεί με βάση την τεχνολογική τους ικανότητα, η τεχνολογία στην πραγματικότητα σπάνια μπορεί να χαρακτηρίζει μία κοινωνία αφού συνήθως ξεπερνά τα όριά της και υιοθετείται και από άλλες. Έτσι, το πιθανότερο είναι να χαρακτηρίζει μία ευρύτερη γεωγραφική περιοχή ή μια εποχή παρά να ταυτίζεται με έναν συγκεκριμένο πολιτισμό. Το αντίθετο συμβαίνει με την τέχνη που σε πολλούς πολιτισμούς συνδέεται με την κοινωνική και θρησκευτική ζωή και με συστήματα σκέψης και συμβολισμού. Στις περιπτώσεις αυτές η έννοια της τέχνης έχει την ευρύτερη έννοια των τεχνέργων, δηλαδή του συνόλου των αντικειμένων που κατασκευάζει ο άνθρωπος, τα οποία δεν έχουν μόνο αισθητική αλλά και χρηστική αξία.

39 Νοητικές και συμβολικές δομές Ο παραπάνω όρος περιλαμβάνει το ιδεολογικό στοιχείο και τον συμβολικό περίγυρο μέσα στον οποίο τα άτομα μετέχουν σε έναν πολιτισμό. Πιο συγκεκριμένα οι νοητικές και συμβολικές δομές περιλαμβάνουν: α) την αντίληψη του υπερφυσικού (θρησκεία, τελετουργίες, ταφικά έθιμα, κ.λπ.), β) την αντίληψη και περιγραφή του κόσμου που συνδέεται με τη φιλοσοφία, την επιστήμη και τις συμβολικές δομές μιας κοινωνίας, γ) την αναπαράσταση του κόσμου μέσα από την τέχνη και τη λογοτεχνία, δ) τη γλώσσα και τη γραφή, ε) την αντίληψη της ταυτότητας.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Γλώσσα Ένα ακόμα στοιχείο από αυτά που συνθέτουν έναν πολιτισμό είναι η γλώσσα. Η γλώσσα εμπεριέχει τη σκέψη, το συναίσθημα και τον συμβολισμό των ανθρώπινων κοινωνιών, ενώ ταυτόχρονα συμβάλλει στη διαμόρφωση της ταυτότητας και στη συνεκτικότητά τους. Εδώ περιλαμβάνεται και η γραφή που αποτελεί την υλική μαρτυρία της γλώσσας. Η αποκρυπτογράφηση της μυκηναϊκής γραφής Γραμμικής Β έδειξε πως η αποδιδόμενη γλώσσα είναι η ελληνική, επεκτείνοντας την ιστορική περίοδο του ελληνικού πολιτισμού μέχρι την ύστερη εποχή του Χαλκού.

Σύνθετοι πολιτισμοί Με ποιον τρόπο, αναφερόμενοι σε κοινωνίες του παρελθόντος, χρησιμοποιούμε τον όρο πολιτισμός με τη σημασία του εκπολιτισμού, δηλαδή της εμφάνισης ή της προώθησης του πολιτισμού; Οι ερευνητές, κατά τη μελέτη των αρχαίων κοινωνιών, χρησιμοποιούν τον όρο πολιτισμός, εξετάζοντας το επίπεδο συνθετότητας και πολυπλοκότητας της ανθρώπινης δραστηριότητας μιας κοινωνίας. Η πρώτη εμφάνιση του πολιτισμού τοποθετείται το 8.000 π.χ στον χώρο της Εγγύς Ανατολής με την παρουσία για πρώτη φορά γεωργικών κοινοτήτων και την εξημέρωση ζώων. Αυτό το είδος πολιτισμού μέχρι το 4.000 π.χ αποτελούσε τον τυπικό τρόπο ζωής στη Μεσόγειο και σε μεγάλα τμήματα της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης. Τα δεδομένα αυτά, βαθμιαία, οδήγησαν και σε άλλες εξελίξεις (μόνιμη εγκατάσταση σε χωριά, αύξηση του πληθυσμού, κ.λπ.). Συχνά συσχετίζουμε την εμφάνιση του πολιτισμού με τους πολιτισμούς της Εγγύς Ανατολής, Μεσοποταμίας και Αιγύπτου και την ανάπτυξη δίπλα σε αυτούς των πολιτισμών του Αιγαίου της δεύτερης και τρίτης χιλιετηρίδας π.Χ. Από αυτούς ο Μινωικός και ο Μυκηναϊκός πολιτισμός πήραν τη μορφή σύνθετων ανακτορικών πολιτισμών. Πολλά στοιχεία με τα οποία συσχετίζουμε τον πολιτισμό, όπως η ανάπτυξη της γραφής, της τεχνολογίας, της τέχνης, η εμφάνιση των πόλεων, κ.λπ., πρωτοεμφανίστηκαν στην ιστορία της ανθρωπότητας με αυτούς τους πολιτισμούς.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 2.1.4 Η αντίληψη της ταυτότητας και της πολιτισμικής κληρονομιάς Ποιο ρόλο διαδραματίζουν οι έννοιες της παράδοσης και της πολιτιστικής κληρονομιάς στο πλαίσιο ενός πολιτισμού; Η λέξη κληρονομιά παραπέμπει στο παρελθόν, στον ρόλο που διαδραματίζει αυτό το παρελθόν στο παρόν των κοινωνιών και στη στάση που υιοθετούμε απέναντί του. Η έννοια της παράδοσης ανάγεται στο μακρινό παρελθόν και σχετίζεται με τα στοιχεία εκείνα των κοινωνιών που περνούν από τη μια γενιά στην άλλη. Στις πρωτόγονες κοινωνίες ο μύθος με την ιστορία αναμειγνύονται, μένουν ζωντανά μέσω της προφορικής παράδοσης και τελικά συνιστούν στοιχεία του παρόντος αυτών των κοινωνιών. Σε αυτές τις κοινωνίες η ανάγκη της ταυτότητας, δηλαδή η ανάγκη ή επιθυμία να ανήκει κανείς σε ένα ευρύτερο σύνολο ανθρώπων που μοιράζονται έναν τόπο και μία παράδοση, ικανοποιείται μέσω των συγγενικών σχέσεων και της προγονικής καταγωγής, καθώς και με μία σειρά από άλλα στοιχεία συμβολικού χαρακτήρα. Η έννοια της πολιτισμικής συνέχειας, που εμφανίζεται με την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό, περιλαμβάνει κυρίως κατάλοιπα παλιότερων εποχών τα οποία μετατρέπονται σε ντοκουμέντα που θεωρείται ότι καταγράφουν και πιστοποιούν τη συνέχεια των κοινωνιών μέσα στον χρόνο. Με την εμφάνιση του εθνικού κράτους, το παρελθόν (ως αφήγημα κοινής προγονικής καταγωγής) συνιστά στοιχείο της εθνότητας και της νομιμοποίησης της ταυτότητας ενός κοινωνικού συνόλου.

Η αξία των πολιτιστικών πηγών Με ποιον τρόπο, σύμφωνα με τον Lippe, προσδίδεται αξία στις πολιτισμικές πηγές; Η αξία που αποδίδεται σε κάποια στοιχεία του παρελθόντος, με αποτέλεσμα αυτά να παίρνουν τη μορφή των πολιτισμικών πηγών, δεν είναι εξ' αρχής δεδομένη αλλά προσδίδεται από τους ανθρώπους εντός ενός συγκεκριμένου κάθε φορά πνευματικού, πολιτισμικού και ιστορικού πλαισίου. Το 1984 ο Lippe πρότεινε ένα θεωρητικό σχήμα με το οποίο επιχειρεί να συνδέσει τα πολιτισμικά αγαθά, την αξία που τους προσδίδεται, τους φορείς που τα διαχειρίζονται και τα αποτελέσματα της H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr πρόσληψής τους. Δες σε απλουστευτική μορφή το σχήμα που αποδίδει τις απόψεις του Lippe (εγχειρίδιο Ε.Α.Π., τομ. Α, σελ. 130). Σύμφωνα με αυτό το σχήμα το πλήθος των καταλοίπων του παρελθόντος συνιστά ένα σύνολο στοιχείων τα οποία σε μία πρώτη φάση αποτελούν δυνητικές πολιτισμικές πηγές. Τελικά σε κάποια από αυτά θα αποδοθεί μία πολιτισμική αξία, η οποία προσδιορίζεται από ένα ευρύτερο πλαίσιο που μπορεί να σχετίζεται με τους οικονομικούς παράγοντες μιας κοινωνίας, με τα αισθητικά της πρότυπα, με το σύστημα των αντιλήψεων που επικρατούν σε αυτήν ή με το επίπεδο της επιστημονικής γνώσης. Τα στοιχεία εκείνα του παρελθόντος στα οποία αποδίδεται πολιτισμική αξία συνιστούν εν τέλει την πολιτισμική κληρονομιά μιας κοινωνίας και προστατεύονται στο εξής από θεσμούς προστασίας και διαχείρισης αυτής της κληρονομιάς στους οποίους συγκαταλέγονται οι κυβερνητικές πολιτικές, η νομοθεσία, οι εκπαιδευτικοί οργανισμοί, οι πολιτιστικοί σύλλογοι, κ.λπ. Στα στοιχεία που αποτελούν την πολιτισμική κληρονομιά μιας κοινωνίας αποδίδεται κάθε φορά ένα συγκεκριμένο είδος αξίας, η οποία μπορεί να είναι γνωστική, οικονομική, αισθητική ή συμβολική. Αναλυτικότερα, ένα κατάλοιπο του παρελθόντος προσλαμβάνει γνωστική αξία όταν αξιολογείται ως σημαντικό λόγω των πληροφοριών και των γνώσεων που μας προσφέρει για το παρελθόν. Τέτοιου είδους πολιτισμικά κατάλοιπα μπορεί να έχουν και ευτελή μορφή, όπως είναι π.χ. σπόροι, οστά ή ακόμη και απορρίμματα, τα οποία όμως μπορούν να μας δώσουν πληροφορίες για τις κοινωνίες του παρελθόντος. Άλλα πολιτισμικά στοιχεία μπορεί να θεωρούνται σημαντικά και να διατηρούνται για την αισθητική αξία που τους προσδίδεται, είτε αυτή αφορά τον καιρό της δημιουργίας τους είτε τα αισθητικά πρότυπα της εποχής στην οποία γίνεται η αξιολόγησή τους, όπως είναι για παράδειγμα τα έργα τέχνης, η ζωγραφική ή η γλυπτική μιας περιόδου, κ.λπ. Σε άλλα στοιχεία του παρελθόντος μπορεί να αποδίδεται οικονομική αξία, δηλαδή η σημασία τους να αποτιμάται στη βάση οικονομικών στοιχείων. Σε κάποιες χώρες όπως η Ελλάδα τα μνημεία προσλαμβάνουν έναν σημαντικό οικονομικό ρόλο. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Σε κάποια κατάλοιπα του παρελθόντος μπορεί να αποδίδεται συμβολική αξία εξαιτίας του ρόλου που μπορεί να διαδραματίζουν ως σύμβολα του παρελθόντος, σύμβολα που συνδέουν το παρελθόν με το παρόν μιας κοινωνίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο συμβολικός χαρακτήρας κάποιων στοιχείων του παρελθόντος μπορεί να επιδέχεται τροποποιήσεις ως προς το περιεχόμενο του αφού συχνά συναρτάται με πολιτικούς ή ιδεολογικούς παράγοντες που τροποποιούνται στο πέρασμα του χρόνου. Η ιδεολογική χρήση του παρελθόντος που παρατηρείται μετά το τέλος τη αποικιοκρατίας απετέλεσε βασικό στοιχείο του εθνικού κράτους, ενισχύοντας και διαμορφώνοντας την εθνική συνείδηση μέσα από: ➢ Τη χρήση μνημείων και καταλοίπων του παρελθόντος ως συμβόλων που ενίσχυαν την ταυτότητα και τις πολιτιστικές βάσεις του έθνους ➢ Τις εκπαιδευτικές πολιτικές ➢ Τη δημιουργία μιας εθνικής ιστορίας που έδινε έμφαση στη γραμμική οπτική της ιστορίας του έθνους. Ο συμβολικός ρόλος του παρελθόντος στη δημιουργία εθνικής συνείδησης και ταυτότητας υπήρξε καθοριστικός στην περίπτωση της Ελλάδας μετά την απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό. Η κλασική εποχή απετέλεσε βασικό συμβολικό στοιχείο της εθνικής ταυτότητας του νεοελληνικού κράτους και ταυτόχρονα έδωσε ώθησε στην ανάπτυξη επιστημών, όπως ήταν η λαογραφία και η ιστοριογραφία.

2.2 ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ 2.2.1 Τι ερμηνεύουμε; Οι διαφορές που μπορεί να εντοπίσουμε σε κοινωνίες και πολιτισμούς μπορούν να σημειώνονται ✓ είτε σε συγχρονικό επίπεδο, δηλαδή στη διαφορετικότητα των πολιτισμών μεταξύ τους σε μια χρονική περίοδο, ✓ είτε σε διαχρονικό επίπεδο, δηλαδή στο πως αλλάζουν οι πολιτισμοί στο πέρασμα του χρόνου.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Σε αυτό το πλαίσιο θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε συγκεκριμένα γεγονότα (πράξεις ανθρώπων, ένα πόλεμο, την καταστροφή ενός οικισμού, κ.λπ.). Μπορούμε επίσης να επιχειρήσουμε την αναγνώριση σχημάτων (patterns), δηλαδή την πολλαπλή και με σχετική κανονικότητα εμφάνιση χαρακτηριστικών ή τάσεων σε μία κοινωνία. Έτσι, μπορούμε να ερμηνεύσουμε το πως διαμορφώνεται μια κοινωνία στον χρόνο, δηλαδή τη διαδικασία του πολιτισμού και της αλλαγής. Τέλος, η ερμηνευτική προσπάθεια μπορεί να αφορά πολιτισμικά φαινόμενα που εμφανίζονται ακόμα και ανεξάρτητα μεταξύ τους σε διάφορους πολιτισμούς και γεωγραφικές περιοχές, που αποτελούν δηλαδή μια γενική κατηγορία γεγονότων.

2.2.2 Εννοιολογικό και μεθοδολογικό πλαίσιο Ποιες είναι οι βασικές έννοιες που οριοθετούν το πλαίσιο της ερμηνευτικής διαδικασίας στις θεωρίες για την πολιτιστική αλλαγή; Πριν την παρουσίαση αυτών των θεωριών θα αναφερθούμε σε κάποιες έννοιες που ορίζουν το πλαίσιο της ερμηνευτικής διαδικασίας. Μία πρώτη διάκριση που μπορεί να κάνει κανείς είναι κατά πόσον η παρατηρούμενη αλλαγή οφείλεται σε εξωτερικούς παράγοντες (εξωγενής διαδικασία) ή είναι το αποτέλεσμα των εσωτερικών διεργασιών που έλαβαν χώρα σε μια κοινωνία (ενδογενής διαδικασία). Στην πρώτη περίπτωση μπορούν να ανήκουν οι εισβολές, οι μετακινήσεις λαών, κ.λπ. Στη δεύτερη οι αλλαγές που συμβαίνουν στην κοινωνική δομή, στην οικονομία και στην τεχνολογία. Ένα ερμηνευτικό σχήμα μπορεί να είναι μονοαιτιακό ή πολυαιτιακό. Στην πρώτη περίπτωση δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα σε έναν μόνο παράγοντα που προκαλεί την αλλαγή, όπως π.χ. στο περιβάλλον, στο πληθυσμιακό μέγεθος, κ.λπ. Στη δεύτερη περίπτωση δίνεται έμφαση στον συνδυασμό περισσότερων του ενός παραγόντων. Ένα άλλο ζήτημα αφορά την κλίμακα χρόνου στην οποία εξετάζουμε τα γεγονότα, αφού διαφορετικού είδους φαινόμενα μπορεί να γίνονται αντιληπτά σε διαφορετικά χρονικά επίπεδα. Για παράδειγμα, σε μία κατηγορία του υλικού πολιτισμού η τεχνοτροπία ή το στυλ, π.χ. η κεραμική μπορεί να αλλάζει σε διάστημα

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr λίγων δεκαετιών. Όμως, οι πολιτικές ιδεολογίες ή οι θρησκευτικές αντιλήψεις μπορεί να αλλάζουν σε διάστημα αιώνων ή και χιλιετιών. Ένας άλλος διαχωρισμός αναφέρεται στο κατά πόσο στην ερμηνεία των πολιτισμών στηριζόμαστε σε γενικεύσεις, αναζητώντας γενικούς νόμους που διαμορφώνουν τις ανθρώπινες κοινωνίες ή δίνουμε έμφαση στο συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο ενός πολιτισμού. Επίσης, κάποιες ερμηνευτικές προσεγγίσεις δίνουν έμφαση στη δομή και το σύστημα. Στις περιπτώσεις αυτές ο πρωταρχικός ρόλος της πολιτισμικής αλλαγής αποδίδεται στα δομικά χαρακτηριστικά των κοινωνιών. Σε άλλες προσεγγίσεις αποδίδεται ενεργός ρόλος στο άτομο, το οποίο μαζί με τις δομές συνιστά παράγοντα που επηρεάζει την αλλαγή. Τέλος, μία άλλη διάκριση μπορεί να αναφέρεται ανάμεσα στις θεωρίες ερμηνείας του πολιτισμού που χαρακτηρίζονται από μία υλιστική και σε εκείνες που χαρακτηρίζονται από μία ιδεαλιστική προσέγγιση. Οι πρώτες αποδίδουν πρωταρχικό ρόλο στους υλικούς παράγοντες της κοινωνίας, όπως είναι η οικονομία ή η τεχνολογία. Οι δεύτερες δίνουν βαρύτητα στα συστήματα σκέψης, αντίληψης και συμβολισμού μιας κοινωνίας.

Ποιες είναι οι μέθοδοι που ακολουθούν οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις για την πολιτιστική αλλαγή; Οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις της πολιτισμικής αλλαγής ακολουθούν τρεις κυρίως μεθόδους: την εμπειριοκρατική, την υποθετικοπαραγωγική και την ερμηνευτική. •

Η εμπειριοκρατική μέθοδος προσπαθεί να ερμηνεύσει το κάθε γεγονός χωριστά, ξεκινώντας με εμπειρικό τρόπο από τα ίδια τα δεδομένα και H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr προχωρώντας στην ερμηνεία του ζητήματος που εξετάζει με βάση την κοινή λογική. •

υποθετικοπαραγωγική

μέθοδος,

αντιθέτως,

εκκινεί

από

νόμους

διατυπωμένους με τη μορφή υποθέσεων και κατόπιν επιχειρεί να ελέγξει και να επαληθεύσει τις υποθέσεις με βάση τα δεδομένα. Στην περίπτωση αυτή τα δεδομένα αποτελούν τη βάση για τον αντικειμενικό έλεγχο των θεωριών. •

Η ερμηνευτική προσέγγιση επιχειρεί να προσεγγίσει τη σημασία που έχουν τα δεδομένα μέσα από τη λεγόμενη “μεθερμήνευση”, δηλαδή επιχειρεί να κατανοήσει ένα γεγονός από την οπτική γωνία του υποκειμένου που δρα, μέσα από την εσωτερική οπτική της υπό εξέταση κοινωνίας. Στη λογική αυτή το υποκείμενο, κατά κάποιον τρόπο, ερμηνεύει τον ερευνητή, ο οποίος θεωρείται ότι παίζει σημαντικό ρόλο στην κατασκευή των “αντικειμενικών γεγονότων”, υποθέτοντας παράλληλα πως διαφορετικοί άνθρωποι σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και κοινωνικό πλαίσιο θα δώσουν διαφορετικές ερμηνείες.

2.2.3 Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο Με ποιον τρόπο η διατύπωση διαφορετικών θεωριών για την πολιτισμική αλλαγή σχετίζεται με το ιστορικό πλαίσιο, τις αντιλήψεις που επικρατούν σε κάθε εποχή και με τους στόχους των ερευνητών; Το μεσαιωνικό πρότυπο για την ιστορία ήταν ένα αυστηρά θρησκευτικό πρότυπο που απέδιδε τη δημιουργία του ανθρώπου από τον Θεό. Τα κύρια χαρακτηριστικά του προτύπου αυτού για τον πολιτισμό και την αλλαγή ήταν : α) η αντίληψη της ιστορίας του κόσμου ως μιας διαδοχής μοναδικών γεγονότων που ήταν το αποτέλεσμα της θεϊκής επέμβασης, β) η έννοια του συνεχούς πνευματικού και φυσικού εκφυλισμού του ανθρώπου μετά την απομάκρυνσή του από τον Θεό. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονταν και οι διάφοροι πρωτόγονοι λαοί. Το πρότυπο του Διαφωτισμού, που στηρίχθηκε στην πίστη για την πρόοδο του ανθρώπινου πνεύματος και στην ικανότητα των ανθρώπων να αναπτύσσονται H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr οικονομικά και πολιτισμικά, διατυπώθηκε από τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού τον 18ο αιώνα και είχε τα εξής χαρακτηριστικά : α) την πίστη στη συνεχή και γραμμική πολιτισμική πρόοδο ως χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ιστορίας, β) την αναζήτηση των αιτίων αυτής της προόδου και της αλλαγής του πολιτισμού, όχι στη θεία παρέμβαση αλλά σε φυσικά αίτια και στη λογική σκέψη του ανθρώπου. Στα μέσα του 19ου αιώνα αναπτύσσονται και διαδίδονται οι ρατσιστικές θεωρίες που ερμηνεύουν τις διαφορές στους πολιτισμούς και τα έθνη με βάση τις βιολογικές διαφορές. Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου η εμφάνιση της πολιτισμικής ιστορίας μετέφερε, στο ζήτημα αυτό, το κέντρο βάρους στην έννοια της εθνότητας και στην ιστορικότητα των πολιτισμών. Ένα άλλο πλαίσιο σκέψης συνιστά το πρότυπο του θετικισμού που ως κύριο χαρακτηριστικό του έχει την υιοθέτηση των αρχών και των μεθόδων των φυσικών επιστημών από τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Στο πρότυπο αυτό η γενίκευση θεωρείται ως η μόνη έγκυρη μορφή ερμηνείας. Επίσης, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στον έλεγχο των υποθέσεων με βάση τα δεδομένα με στόχο την προσέγγιση της αντικειμενικής γνώσης. Ο θετικισμός χαρακτήρισε τις επιστήμες κατά τις δεκαετίες 1960 και 1970. Ένα παράδειγμα επίδρασης του θετικισμού στον χώρο των επιστημών είναι η Σχολή της Νέας Γεωγραφίας τη δεκαετία του 1960, η οποία έδωσε έμφαση στην ποσοτικοποίηση και στη δημιουργία μοντέλων για την κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς στον χώρο. Στην ιστορία αναπτύχθηκε το κίνημα της Νέας Ιστορίας τη δεκαετία του 1970, που έδωσε έμφαση στα ποσοτικά δεδομένα και στην ενασχόληση με τις κοινωνικές και πληθυσμιακές δομές μεγάλης κλίμακας. Στην αρχαιολογία, η Νέα Αρχαιολογία στις δεκαετίες 1960 και 1970 στηρίχθηκε σε γενικεύσεις, ποσοτικά δεδομένα και κατασκευή μοντέλων στην προσπάθεια κατανόησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς κατά το παρελθόν. Τέλος, σχετικά με τα διαφορετικά πρότυπα σκέψης που καθορίζουν τη μεθοδολογία και την οπτική της επιστήμης σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και ιστορικές συγκυρίες, θα πρέπει να αναφερθούμε και στις μεταμοντέρνες τάσεις που H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr αναπτύχθηκαν τις δεκαετίες 1980 και 1990. Μερικές από τις κοινές θέσεις των εκπροσώπων αυτών των τάσεων στο πλαίσιο της ερμηνείας του πολιτισμού είναι ότι ✓ δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε το παρελθόν ή το παρόν, ✓ η ατομικότητα, η πρόσληψη και η έκφραση είναι σχετικές, ✓ ο πολιτισμός και η αλλαγή αντιπροσωπεύουν ένα “κείμενο” που αλλάζει διαρκώς. Δεν υπάρχει μία σωστή εξήγηση ή ερμηνεία, ✓ το περιεχόμενο των ενεργειών μας (ανάλυση και επικοινωνία) και των μέσων που χρησιμοποιούμε για την επίτευξή τους είναι πολιτικό.

2.2.4 Προσεγγίσεις στην πολιτισμική αλλαγή Παραδοσιακοί όροι : Διάχυση, Μετανάστευση, Εισβολή Οι θεωρίες της διάχυσης ή μετάδοσης του πολιτισμού Σύμφωνα με το ερμηνευτικό σχήμα της διάχυσης ή μετάδοσης του πολιτισμού, η αλλαγή συμβαίνει επειδή ένα πολιτισμικό στοιχείο μεταδίδεται από μία περιοχή σε μία άλλη, συνήθως από μία αρχική κοιτίδα πολιτισμού προς την περιφέρεια. Ένας συνήθης τρόπος διάχυσης θεωρείται ότι είναι η επαφή ή οι σχέσεις μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών, όπως π.χ. συμβαίνει στην περίπτωση των εμπορικών σχέσεων. Στο πλαίσιο αυτής της αρχής στηρίχθηκε στο παρελθόν η εργασία των αρχαιολόγων. Με βάση αυτή την παραδοσιακή αντίληψη η αλλαγή του πολιτισμού μπορεί να επιτυγχάνεται μέσω της ειρηνικής μετανάστευσης μιας ομάδας ανθρώπων σε μια περιοχή ή μέσω της εισβολής που επιφέρει με βίαιο τρόπο την αλλαγή. Σύμφωνα με τις θεωρίες διάχυσης του πολιτισμού υπήρξαν κάποιες κοιτίδες πολιτισμού από τις οποίες εξαπλώθηκε ο πολιτισμός προς άλλες περιοχές. Τέτοιες κοιτίδες πολιτισμού θεωρούνται η Αίγυπτος, η Μεσοποταμία και η Εγγύς Ανατολή. Στο πλαίσιο αυτών των θεωριών υποστηρίζεται ότι η πολιτισμική αλλαγή μπορεί να προέρχεται και από την πολιτιστική ενσωμάτωση ενός πολιτισμού από έναν άλλο, όπως ήταν η υιοθέτηση του ελληνικού πολιτισμού από μη ελληνικούς πληθυσμούς στα όρια των ελληνικών βασιλείων.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Παρά το γεγονός ότι οι μετακινήσεις και μεταναστεύσεις λαών έχουν παίξει ρόλο στην πολιτισμική αλλαγή, υπήρξε η δυνατότητα των ανθρώπων να εφευρίσκουν πράγματα σε διαφορετικές περιοχές, χωρίς ποτέ να έχουν έρθει σε επαφή (ανεξάρτητη καινοτομία). Οι θέσεις αυτές εξέφρασαν και την κριτική προς τις παραπάνω θεωρίες. Από τη δεκαετία 1960 η χρήση των εννοιών αυτών των θεωριών εγκαταλείφθηκε από την αρχαιολογία.

Πολιτισμική εξέλιξη Η θεωρία της πολιτισμικής εξέλιξης Πολλά ερμηνευτικά σχήματα της πολιτισμικής αλλαγής έχουν χρησιμοποιήσει τις έννοιες της προόδου και της εξέλιξης, έννοιες οι οποίες είναι βαθιά ριζωμένες στη δυτική σκέψη. Σύμφωνα με τις απόψεις αυτές οι κοινωνίες εξελίσσονται όπως οι οργανισμοί και αλλάζουν, προσαρμοζόμενες σε εσωτερικές και εξωτερικές πιέσεις. Άρα, η διαδικασία της αλλαγής ερμηνεύεται ως προσαρμογή στις μεταβαλλόμενες συνθήκες και η γενική κατεύθυνσή της θεωρείται προοδευτική. Η θεωρία της εξέλιξης που κυριάρχησε τον 19ο αιώνα αντιλαμβανόταν τον πολιτισμό ως μία ενιαία, συνεχή και μονόδρομη διαδικασία με κοινά στάδια εξέλιξης που ίσχυε για όλη την ανθρωπότητα. Η θεωρία της εξέλιξης εγκαταλείφθηκε στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, αλλά οι απόψεις αυτές επανήλθαν κατά τις δεκαετίες 1950 και 1960.

Περιβαλλοντικές ερμηνείες Περιβαλλοντικές θεωρίες της πολιτισμικής αλλαγής Σε διάφορες θεωρητικές προσεγγίσεις που προσπαθούν να ερμηνεύσουν την πολιτισμική

αλλαγή

έχει

χρησιμοποιηθεί

οικολογικός,

περιβαλλοντικός

παράγοντας, όπως είναι οι πηγές διατροφής, το έδαφος, το κλίμα, οι βροχοπτώσεις, οι ξηρασίες, κ.λπ. Στις προσεγγίσεις αυτές ο ανθρώπινος πολιτισμός θεωρείται ως ένας

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr πρωταρχικός

μηχανισμός

προσαρμογής

του

ανθρώπου

σε

ένα

διαρκώς

μεταβαλλόμενο περιβάλλον.

Δημογραφικοί παράγοντες Θεωρίες που χρησιμοποιούν δημογραφικούς παράγοντες για να ερμηνεύσουν την πολιτισμική αλλαγή Οι προσεγγίσεις αυτές χρησιμοποιούν δημογραφικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού (μέγεθος, δομή, γονιμότητα, θνησιμότητα, μετανάστευση, ρυθμός αύξησης) για να διερευνήσουν και να εξηγήσουν την πολιτισμική αλλαγή. Η πολιτισμική αλλαγή άλλοτε αποδίδεται απευθείας στη μεταβολή των δημογραφικών χαρακτηριστικών και άλλοτε ερμηνεύεται, συνδεόμενη με ευρύτερους οικολογικούς, τεχνολογικούς ή κοινωνικούς παράγοντες που αλληλοεπιδρούν με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά ενός πληθυσμού. Στις συνηθέστερες από αυτές τις προσεγγίσεις θεωρείται ότι η κοινωνία και η οργάνωσή της ρυθμίζονται με βάση την αυξομείωση του πληθυσμού. Σύμφωνα με αυτές τις θεωρήσεις το μέγεθος ενός πληθυσμού και, πιο συγκεκριμένα, η αύξησή του, από ένα σημείο και έπειτα οδηγεί σε θεσμικές τροποποιήσεις, που με τη σειρά τους επιφέρουν αλλαγές στην οργανωτική δομή της κοινωνίας. Τέλος, κάποιες άλλες δημογραφικές προσεγγίσεις στηρίζονται στις απόψεις του Malthus και της Bosserup, στις οποίες το πληθυσμιακό μέγεθος συνδυάζεται με τεχνολογικούς παράγοντες. Στις θεωρήσεις αυτές οι πληθυσμιακές αυξομειώσεις θεωρείται ότι προκαλούν την πολιτισμική αλλαγή. Δες στο εγχειρίδιο Ε.Α.Π., τομ. Α, σελ. 154, το σχήμα 5 που αναπαριστά με σχηματικό τρόπο τις θεωρίες πληθυσμιακής αλλαγής.

Συστημική θεώρηση Η συστημική θεωρία της πολιτισμικής αλλαγής H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Σύμφωνα με αυτές τις ιδιαίτερα πολύπλοκες προσεγγίσεις η έννοια του πολιτισμού γίνεται αντιληπτή ως ένα σύστημα (πολιτισμικό σύστημα), το οποίο συναρθρώνεται από ένα δίκτυο μερών και χαρακτηριστικών (υποσυστήματα) που αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους και με τον τρόπο αυτό συνθέτουν ένα ενιαίο όλο. Για παράδειγμα, ο Collin Renfrew στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει με βάση τη συστημική θεώρηση τον αιγιακό πολιτισμό της τρίτης και δεύτερης χιλιετίας Π.χ. θεωρεί ότι τα υποσυστήματα που αποτελούν το πολιτισμικό σύστημα είναι: ➢ το κοινωνικό υποσύστημα, ➢ το υποσύστημα της διατροφικής διαβίωσης, ➢ το θρησκευτικό / συμβολικό υποσύστημα, ➢ το υποσύστημα των επαφών και της επικοινωνίας (εμπόριο) και ➢ το υλικό υποσύστημα (τέχνες, τεχνολογία, κ.λπ.). Η αλληλεπίδραση μεταξύ των μερών του πολιτισμικού συστήματος χαρακτηρίζεται από ανταλλαγή ύλης, ενέργειας και πληροφοριών, με τέτοιο τρόπο ώστε το όλο σύστημα να τείνει προς την σταθερότητα και την προσαρμογή στις συνθήκες του εξωτερικού περιβάλλοντος. Τα διάφορα υποσυστήματα αλληλεξαρτώνται και βρίσκονται σε σχέση ισορροπίας μεταξύ τους, αλλά η αλλαγή σε κάποιο από τα υποσυστήματα οδηγεί σε αλλαγές και των άλλων, με τελικό αποτέλεσμα να επηρεάζεται το αρχικό υποσύστημα μέσω μιας διαδικασίας που ονομάζεται πολλαπλασιαστική δράση. Γενικότερα, η συστημική θεώρηση δίνει έμφαση στη συγχρονική ανάλυση, στην ενδογενή αλλαγή και στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μερών ενός πολιτισμού. Παρόλα αυτά περιορίζει την ερμηνεία στην έννοια της προσαρμογής του συστήματος, αγνοώντας τις συγκρούσεις, την ατομική δράση και τη συμβολική συμπεριφορά.

Μαρξιστικές προσεγγίσεις Οι μαρξιστικές προσεγγίσεις της πολιτισμικής αλλαγής Οι προσεγγίσεις αυτές εντοπίζουν την κύρια αιτία της πολιτισμικής αλλαγής στην κοινωνική σφαίρα και στον ανταγωνισμό μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ομάδων για τον έλεγχο του πλούτου και της εξουσίας. Σε αυτό το πλαίσιο σκέψης ο πρωταρχικός παράγοντας, που καθορίζει και τα ιδεολογικά και πολιτισμικά στοιχεία μιας κοινωνίας (εποικοδόμημα), αναφέρεται στα οικονομικά δεδομένα της κοινωνίας (βάση) που περιλαμβάνει κυρίως τις παραγωγικές δυνάμεις (εργαλεία, τεχνολογία, ανθρώπινη εργασία, κ.λπ.) και τις παραγωγικές σχέσεις που αναπτύσσονται στο πλαίσιο της παραγωγικής διαδικασίας. Καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία της αλλαγής διαδραματίζει η αναντιστοιχία ή αντίθεση που κάποια στιγμή παρατηρείται μεταξύ των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων. Αυτή η αντίθεση, σύμφωνα με τον Μαρξ, αναδύεται όταν οι υφιστάμενες παραγωγικές σχέσεις δεν ανταποκρίνονται πλέον στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων μιας κοινωνίας. Όλη αυτή η διαδικασία έχει ως αποτέλεσμα την όξυνση των ταξικών συγκρούσεων που οδηγεί και στην αλλαγή, δηλαδή στην ανάπτυξη ενός νέου είδους παραγωγικών σχέσεων. Το τελευταίο επιφέρει αλλαγή του εποικοδομήματος, δηλαδή των πολιτισμικών στοιχείων της κοινωνίας. Μερικές μεταμαρξιστικές θεωρήσεις δίνουν έμφαση στο κοινωνικό πλαίσιο της γνώσης και στον ιδεολογικό και συμβολικό παράγοντα, που θεωρούν ανεξάρτητο από τις οικονομικές σχέσεις. Αξίζει να αναφερθεί ότι στο πλαίσιο των μαρξιστικών προσεγγίσεων, η πολιτισμική αλλαγή στις αταξικές κοινωνίες του παρελθόντος ερμηνεύεται με βάση τις αντιθέσεις που δημιουργούνται από τα διαφορετικά συμφέροντα ή στρατηγικές ανδρών και γυναικών ή ομάδων διαφορετικής ηλικίας.

Σχολή των Annales Η προσέγγιση της Σχολής των Annales για την πολιτισμική αλλαγή Η

ερμηνευτική

προσέγγιση

της

πολιτισμικής

αλλαγής

μέσω

της

ιστοριογραφικής σχολής των Annales προσφέρει ένα πρότυπο μελέτης διαφορετικών H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr διαδικασιών σε διαφορετικές κλίμακες του χώρου και του χρόνου. Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης ο χρόνος διακρίνεται σε τρία επίπεδα: ➢ στα γεγονότα (βραχύχρονο επίπεδο), ➢ στις συγκυρίες (μεσόχρονο επίπεδο) και ➢ στη μακρά διάρκεια (μακρόχρονο επίπεδο). Όλες οι διαδικασίες δρουν συγχρόνως σε αυτές τις διαφορετικές κλίμακες χρόνου και η αλλαγή είναι το αποτέλεσμα της διαπλοκής των διαφορετικών επιπέδων χρόνου και των παραγόντων που δρουν σε αυτά. Το πρώτο επίπεδο, ο κόσμος των γεγονότων, είναι το πεδίο των ανθρώπινων πράξεων και της ατομικής δράσης, όπου τα γεγονότα που συμβαίνουν διαρκούν λίγο, όπως είναι τα γεγονότα της πολιτικής ή στρατιωτικής ιστορίας. Το δεύτερο επίπεδο είναι το επίπεδο των συγκυριών, στο οποίο δρουν οι δυνάμεις που διαμορφώνουν την ανθρώπινη ζωή. Είναι διαδικασίες μέσης διάρκειας που εξελίσσονται σε διάστημα γενεών ή και αιώνων, όπως είναι η δράση των οικονομικών, κοινωνικών ή ιδεολογικών παραγόντων, οι διάφοροι οικονομικοί κύκλοι, τα κοινωνικό-πολιτικά συστήματα, κ.λπ. Το τρίτο επίπεδο είναι αυτό της μακράς διάρκειας και περιλαμβάνει τις σταθερές δυνάμεις (τεχνολογίες, μόνιμα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, νοοτροπίες, κ.λπ.) που δρουν σχεδόν αμετάβλητες στη διάρκεια αιώνων ή και χιλιετιών. Οι δυνάμεις που δρουν στον μέσο χρόνο και στο επίπεδο της μακράς διάρκειας δεν γίνονται αντιληπτές από τους ανθρώπους στο πλαίσιο της καθημερινότητάς τους διότι προσλαμβάνουν τον χαρακτήρα των δομών.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ 2ΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΑΠΑΝΤΗΘΕΙ ΣΤΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1: Παραδείγματα προϊστορικών πολιτισμών είναι οι πολιτισμοί της Παλαιολιθικής, Μεσολιθικής και Νεολιθικής περιόδου του ελλαδικού χώρου. Τυπικά και πολύ γνωστά παραδείγματα ιστορικών πολιτισμών που αναπτύχθηκαν στον ελλαδικό χώρο είναι ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός της κλασικής περιόδου και ο H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr πολιτισμός του Βυζαντίου, αν και ο τελευταίος δεν αναπτύχθηκε μόνο στον ελλαδικό χώρο αλλά και σε διάφορες άλλες περιοχές. Βασικό χαρακτηριστικό των προϊστορικών πολιτισμών είναι ότι αυτοί έχουν γίνει γνωστοί σε εμάς αποκλειστικά μέσω των υλικών καταλοίπων που συνδέονται με αυτούς, όπως είναι οικισμοί, νεκροταφεία, αντικείμενα τέχνης, υλικά κατάλοιπα που αφορούν διάφορες δραστηριότητες που έλαβαν χώρα στο πλαίσιο αυτών πολιτισμών, κ.λπ. Οι πολιτισμοί αυτοί αντιπροσωπεύουν τον λεγόμενο αρχαιολογικό πολιτισμό, κύρια χαρακτηριστικά του οποίου είναι η ύπαρξη αποκλειστικά υλικών καταλοίπων. Αντιθέτως, πολιτισμοί όπως αυτός της κλασικής περιόδου και του Βυζαντίου, αν και γίνονται σε εμάς γνωστοί μέσω και των υλικών τους καταλοίπων, όπως είναι τα ιερά, οικισμοί, αντικείμενα, γλυπτική, κεραμική, κ.λπ., η γνώση μας για αυτούς δεν περιορίζεται στα υλικά κατάλοιπα, αλλά και στις γραπτές πηγές που έχουν διασωθεί από αυτές τις περιόδους, όπως είναι τα ιστορικά κείμενα, η λογοτεχνία, η φιλοσοφία, η νομοθεσία, κ.λπ. Στην πραγματικότητα το βασικό χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τους προϊστορικούς από τους ιστορικούς πολιτισμούς είναι η παρουσία της γραφής, η οποία χαρακτηρίζει αποκλειστικά τους

δεύτερους. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2: Τα κύρια χαρακτηριστικά που προσέλαβε η έννοια του αρχαιολογικού πολιτισμού στα πλαίσια της πολιτισμικής – ιστορικής αρχαιολογίας είναι: - Η έμφαση στη χρονική και χωρική διαφοροποίηση των χαρακτηριστικών και της διασποράς του υλικού πολιτισμού ως βάση της αρχαιολογικής μεθοδολογίας για την αναγνώριση αρχαίων πολιτισμών. - Η καταγραφή αυτής της διαφοροποίησης και η περιγραφή και ταξινόμηση των υλικών καταλοίπων σε ενότητες μέσα σε ένα χωρικό και χρονικό πλαίσιο αναφοράς. - Ο ορισμός των αρχαιολογικών πολιτισμών που, όμως, υποκρύπτει την ιδέα ότι οι πολιτισμοί πρέπει να συνδέονται με διαφορετικές κοινωνικές ομάδες ή λαούς. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 5: Από τα 4 αντιθετικά ζεύγη που παρατίθενται θα μπορούσε κανείς να επιλέξει τα μέλη: «υλισμός», «δομή», «αντικειμενικότητα» και «ερμηνευτικό μεθοδολογικό πλαίσιο», προκειμένου να προσπαθήσει να απαντήσει στον τρόπο με τον οποίο συντελείται η πολιτισμική αλλαγή. Η έννοια του «υλισμού» υπονοεί ότι η H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr μετάβαση από τον έναν πολιτισμό στον άλλο είναι μία διαδικασία που επιτελείται με άξονα τις υλικές προϋποθέσεις της ύπαρξης των ανθρώπων στο πλαίσιο των διάφορων κοινωνικών συσσωματώσεων. Η κοινωνικό – οικονομική ανάπτυξη αυτών των κοινωνιών επιφέρει μία τροποποίηση στις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων και συγκεκριμένες μορφές εξουσίας και δύναμης («δομή»). Τα δεδομένα αυτά (οικονομία, κοινωνικές σχέσεις, εξουσία) συνιστούν αντικειμενικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας («αντικειμενικότητα»), αφού στηρίζονται σε λίγο – πολύ «μετρήσιμα» στοιχεία. Στη βάση αυτών των υποθέσεων μπορεί κανείς να επιχειρήσει με συστηματικό τρόπο να ερμηνεύσει τις παρατηρούμενες πολιτισμικές αλλαγές («ερμηνευτικό μεθοδολογικό πλαίσιο»). ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 6: Τα υποσυστήματα του πολιτισμικού συστήματος στο σχήμα του Colin Renfrew είναι το κοινωνικό υποσύστημα, το υποσύστημα της διατροφικής διαβίωσης, το θρησκευτικό – συμβολικό υποσύστημα, το υποσύστημα των επαφών και της επικοινωνίας (εμπόριο) και το υλικό υποσύστημα που διαιρείται στις τέχνες – τεχνολογία και στη μεταλλουργία (λόγω της τεράστιας σημασίας της μεταλλουργίας στην τρίτη χιλιετία π.Χ., περίοδο που προσπαθεί να ερμηνεύσει ο Renfrew μέσω αυτού του σχήματος). Στο σχήμα αυτό τα διάφορα υποσυστήματα συνδέονται με αμφίδρομα βέλη, γεγονός που αναπαριστά την αλληλεπίδραση των διαφόρων υποσυστημάτων. Αυτές οι αλληλεπιδράσεις θεωρούνται βασικός παράγοντας αλλαγής.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr