ΕΛΠ 21 ΓΡΑΜΜΑΤΑ Ι: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΤΟΜΟΣ Γ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Πότε προσδιορίζονται οι απαρχές της βυζαντινής λογοτεχνίας και με ποιον τρόπο αυτή διαμορφώνεται; Οι απαρχές της λογοτεχνίας που καλλιεργήθηκε στο πλαίσιο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας προσδιορίζονται κατά την περίοδο που συναντιέται η αρχαιοελληνική παράδοση με τον νέο χριστιανικό κόσμο. Με τη συνάντηση αυτή η βυζαντινή γραμματεία εγκολπώνεται τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του κλασικού πνεύματος. Σε αυτό το πλαίσιο κυριαρχούν δύο τάσεις: ❖ Η πρώτη τάση εκφράζεται μέσα από την εξάρτηση των χριστιανών συγγραφέων από την αρχαιοελληνική παράδοση και τις διάφορες επιβιώσεις της. Το φαινόμενο αυτό σε διάφορες περιπτώσεις αναπτύσσεται με έναν δημιουργικό τρόπο. ❖ Η δεύτερη τάση αναφέρεται στην προσήλωση της βυζαντινής λογοτεχνίας στο πνεύμα του χριστιανισμού. Η βυζαντινή λογοτεχνία διαμορφώνεται επίσης στο πλαίσιο του γλωσσικού δυαδισμού που αναπτύχθηκε στο Βυζάντιο. Το πρόβλημα αυτό δημιουργήθηκε εξαιτίας της επιλογής του αρχαϊσμού που προτιμούσαν οι Βυζαντινοί συγγραφείς και προοδευτικά θα φέρει σε αντίθεση την προφορική λαλιά με τον γραπτό λόγο. Με τον τρόπο αυτό συντηρήθηκε μια διγλωσσία στον βυζαντινό κόσμο, συγκρατώντας σε μεγάλο βαθμό τη βυζαντινή σκέψη στο συντηρητικό πλαίσιο του αττικισμού. Μέσω αυτών των εξελίξεων συναντάται η ειδωλολατρική αρχαιότητα με τον χριστιανισμό. Το κοσμολογικό πρόβλημα των Ελλήνων (η λύτρωση του ανθρώπου από τον θάνατο) θα αναμειχθεί με το χριστολογικό ζήτημα (η θέση ότι ο Χριστός είναι η αρχή των πάντων). Αυτές οι μείξεις και αντιπαραθέσεις έχουν τελικά ως αποτέλεσμα την ενίσχυση των χριστιανικών στοιχείων στη βυζαντινή λογοτεχνία, αλλά και την ανάδειξη σημαντικών πνευματικών κέντρων, όπως ήταν η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια, η Καισάρεια και η Κωνσταντινούπολη. Ήδη από τον 4ο αιώνα η χριστιανική γραμματεία μπορεί να προβάλλει ένα αξιόλογο λογοτεχνικό έργο, που έχει ως κύριους εκπροσώπους του σημαντικούς εκκλησιαστικούς άνδρες. Τελικά θεωρήθηκε ότι η συγγραφική παραγωγή της αρχαιότητας αποτελεί προπαίδεια για τη μελέτη των χριστιανικών κειμένων, σε μία προσπάθεια σύνδεσης του χριστιανισμού με το κλασικό πνεύμα.
[1]
Αναφερθείτε στους κύριους κλάδους της βυζαντινής γραμματείας Οι κύριοι κλάδοι της βυζαντινής γραμματείας είναι: Η Θεολογία, η Ρητορική, η Φιλοσοφία, η Φιλολογία, η Ιστοριογραφία, η Ποίηση το Μυθιστόρημα και η Δημώδης Λογοτεχνία. Αναλυτικότερα: Θεολογία: Η Θεολογία, παρά το γεγονός ότι αρχικά αναπτύσσεται με αφορμή τους ποικίλους αγώνες των χριστιανών θεολόγων για την υπεράσπιση των δογμάτων της ανατολικής εκκλησίας από ιδέες που υπονόμευαν τη χριστιανική διδασκαλία, δεν παύει να καλλιεργείται και στους μετέπειτα αιώνες εξαιτίας των αιρέσεων αλλά και των αναζητήσεων που προέκυψαν εκείνη την περίοδο. Ως ιδιαίτεροι τομείς της χριστιανικής θεολογίας αναπτύχθηκαν: ➢ Η δογματική (αντιρρητική ή απολογητική) με κέντρο την Αλεξάνδρεια, που αναδεικνύεται μέσα από το κλίμα των θεολογικών ερίδων που ακολούθησαν. ➢ Λόγω των αναγκών του μοναχισμού αναπτύχθηκε η ασκητική που αφορούσε τους κανόνες ζωής για την ηθική τελειότητα και τις πνευματικές αναζητήσεις των μοναχών. ➢ Η μυστική θεολογία, που ασχολείται με την πνευματική ζωή του ανθρώπου, αποβλέποντας στη θέωσή του. ➢ Η ερμηνευτική, που ασχολείται με τα ερμηνευτικά προβλήματα και την κριτική των χριστιανικών κειμένων. Ρητορική: Στο Βυζάντιο η ρητορική εφαρμόστηκε κατά κόρον στη σχολική πράξη, χρησιμοποιήθηκε ως λογοτεχνικό είδος στο κήρυγμα, στη διδασκαλία και στον επιδεικτικό λόγο. Τα πρότυπα της βυζαντινής ρητορικής ήταν τα παλαιά πρότυπα, όπως τα προγυμνάσματα της ρητορικής του 2ου και 3ου μ.Χ. αιώνα, οι πραγματείες για τη Σύνθεση, το Ύφος και η Μέθοδος της Ευγλωττίας του Ερμογένη και η Τέχνη του Αφθονίου. Επίσης, στις εκδηλώσεις της ρητορικής αποκαλύπτονται οι καταβολές της από τις ρητορικές σχολές της Αθήνας, της Αντιόχειας, της Κωνσταντινούπολης και της Γάζας. Οι τομείς που καλλιεργήθηκαν ιδιαίτερα στη ρητορική λογοτεχνία του Βυζαντίου ήταν: ✓ η ομιλητική, ✓ η παραινετική, ✓ οι εκφράσεις και ✓ η επιστολογραφία. Η εκκλησιαστική ρητορική θα εξυπηρετήσει αρχικά της πρακτικές ανάγκες της εκκλησίας, όπως ήταν η κατήχηση των προσηλύτων, χρησιμοποιώντας στοιχεία από τη ρητορική της κλασικής αρχαιότητας. Φιλοσοφία: Οι σχέσεις θεολογίας, φιλοσοφίας και ρητορικής δέσμευαν την ανάπτυξη μιας γνήσιας φιλοσοφικής σκέψης στο Βυζάντιο. Παράλληλα οι όποιες εκδηλώσεις αυτόνομης [2]
πνευματικής διαμαρτυρίας καταπνίγονταν εν τη γενέσει τους. Τα μέσα που χρησιμοποιούνταν για την προσέγγιση της θεολογίας ήταν τα αρχαία φιλοσοφικά συστήματα. Σε γενικές γραμμές η ανάπτυξη της βυζαντινής φιλοσοφίας θα παραμείνει σε θεολογικά πλαίσια. Ωστόσο, από τον 11ο αιώνα παρατηρούνται τάσεις χειραφέτησης της φιλοσοφίας από τη θεολογία. Φιλολογία: Κάθε μορφή έκφρασης των Βυζαντινών επηρεάστηκε από την αρχαία πνευματική κληρονομιά. Ταυτόχρονα οι Βυζαντινοί λόγιοι εργάστηκαν με ζήλο για τη συντήρηση και την παράδοση των κειμένων της κλασικής αρχαιότητας. Για τον λόγο αυτό συχνά τονίζεται η προσφορά τους στο κίνημα του ουμανισμού που παρατηρείται κατά την Αναγέννηση και η συμβολή τους στη θεμελίωση των ανθρωπιστικών σπουδών. Οι Βυζαντινοί φιλόλογοι διακατέχονται από το πνεύμα της φιλολογίας των αλεξανδρινών χρόνων. Μία σειρά από προσωπικότητες των βυζαντινών γραμμάτων θα διακριθεί στη μελέτη της γραμματικής, της σύνταξης, της ορθογραφίας και της κριτικής των κειμένων. Επίσης αναπτύχθηκε η λεξικογραφία, η οποία ήταν απαραίτητη για την κωδικοποίηση των γνώσεων που αποκόμιζαν οι μελετητές από τους αρχαίους. Ιστοριογραφία: Η βυζαντινή ιστοριογραφία θεωρείται μία ιδιαίτερα αξιόλογη έκφανση της βυζαντινής γραμματείας. Σε αυτήν ανήκουν: •
η κυρίως ιστοριογραφία και
•
η χρονογραφία των Βυζαντινών.
Στην πρώτη (κυρίως ιστοριογραφία) ανήκουν οι συγγραφείς της λόγιας βυζαντινής παράδοσης που επηρεάζονται από την αρχαία ιστοριογραφία, τόσο ως προς τη μορφολογία των κειμένων, όσο και ως προς την ιστορική αντίληψη που τα χαρακτηρίζει. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του τρόπου γραφής των Βυζαντινών ιστορικών είναι η χρήση ορισμένων χρονολογικών πλαισίων που σχετίζονται με την εποχή τους, ο σεβασμός της ιστορικής παράδοσης και ο προσανατολισμός τους προς ένα καλλιεργημένο κοινό. Στη δεύτερη (χρονογραφία) διατηρούνται οι δεσμοί με τη ζωντανή λαϊκή παράδοση, με ένα πνεύμα απλό που συνδυάζει τα μυθολογικά παράδοξα με τις λαϊκές χριστιανικές δοξασίες. Οι διηγήσεις των Βυζαντινών χρονογράφων εκκινούν από κτίσεως κόσμου και καταλήγουν στην εποχή τους. Στα έργα τους ο τρόπος εξιστόρησης των γεγονότων θυμίζει τους προγενέστερους χρονογράφους, ενώ το κοινό στο οποίο απευθύνονται είναι κυρίως οι μοναχοί. Ποίηση: Παρά το γεγονός ότι ο κόσμος των Βυζαντινών ποιητών είναι ιδεολογικά αντίθετος με τον αρχαιοελληνικό κόσμο, οι Βυζαντινοί ποιητές χρησιμοποίησαν τα ποιητικά μέσα των αρχαίων. Ωστόσο η βυζαντινή ποίηση ανακαλύπτει τρόπους μέσα από τους οποίους ανανεώνει και εν τέλει αφομοιώνει την ποιητική παράδοση μέσα στο δικό της κοσμοθεωρητικό πλαίσιο. Παράδειγμα αυτών των τρόπων είναι η βυζαντινή υμνογραφία. Η [3]
τελευταία: o Εκφράζει τις συγκινήσεις του λαού o Διεισδύει στα άδυτα του θρησκευτικού συναισθήματος με τη μελωδική ευκινησία o Έχει θρησκευτικό χαρακτήρα. o Έχει αυτόνομο χαρακτήρα Η λυρική ποίηση, αν και εκφράζει αρχαιοελληνικά ιδανικά (αγάπη για τη ζωή, την παιδεία και την ομορφιά), εκφράστηκε στο πλαίσιο της βυζαντινής κοινωνίας με το βυζαντινό επίγραμμα, που θεωρείται η αντιπροσωπευτικότερη μορφή της βυζαντινής ποίησης. Το επίγραμμα, ως είδος, μεταφέρει την αρχαία και αλεξανδρινή παράδοση στον βυζαντινό κόσμο. Μυθιστόρημα: Το λόγιο βυζαντινό μυθιστόρημα συνδέεται στενά με το ανάλογο είδος της αρχαίας γραμματείας και θα επηρεάσει και το μεταγενέστερο ερωτικό μυθιστόρημα της δημώδους λογοτεχνίας. Δημώδης λογοτεχνία: Σε αυτόν τον κλάδο της βυζαντινής γραμματείας συμπεριλαμβάνονται τα έργα που δεν ανήκουν ούτε στην αρχαιότροπη, ούτε στη λόγια παραγωγή της βυζαντινής γραμματείας, αλλά ανήκουν στην προσωπική λογοτεχνία των βυζαντινών. Χαρακτηριστικά των έργων αυτών είναι: ➢ Η δημώδης γλώσσα ➢ Στόχος τους είναι να είναι αρεστά στο κοινό ➢ Το δημώδες ύφος και ο δημώδης στίχος (δεκαπεντασύλλαβος ή πολιτικός). ➢ Η ακμή αυτού του είδους προσδιορίζεται κυρίως κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο ➢ Η δημώδης λογοτεχνία λειτουργεί ως πεδίο ελεύθερης κριτικής μέσω του αλληγορικού χαρακτήρα της σάτιρας.
[4]