رۆژنامەوان و تۆمەت خستنەپاڵ لە راگەیاندندا رۆژنننامو‌هاوانى :ئییەو بابییەت و وێنانییەی لییە روانگەیییەكی رەخنیییەئامێز لیییە دەزگاكیییانی راگەیانیییدن بڵودەكرێنیییەوە، هەنیییدێكجار جیییۆرە تێكەڵیییییەك لیییە مەسیییەلەی )رەخنیییە( و )تۆمەت(دا دێتەئارا. وات ە رۆژنامەنووسییێك بییەناوی رەخنییەوە تۆمییەت دەخاتییەپاڵ كەسێك یاخود لیەنێك ،بۆ نموونییە بییەكارهێنانی هەریییەك لییە دەسییییتەواژەكانی )دزو گەنییییدەڵ ،بەدڕەوشییییت ،تاوانبییییار، خیانیییییەتكار (...بەرپرسییییییارێتی راسیییییتەوخۆی یاسیییییایی لەسەرشییییانی رۆژنامەنووسییییان و دەزگاكییییانی راگەیانییییدن دەخییوڵقێنێ ،هەربۆیییە بییە هێڵێییك جیاكییەرەوە )رەخنییە( لییە )تۆمییەت و ناوزڕانییدن( جیییا دەكەینییەوە ،چونكییە )تۆمییەت( تاوانێكی گەورەیە و ئەنجامدانیشییی بییە پشتبەسییتن بییە یاسییای سییزادان و یاسییاكانی پەیوەسییت بییە كییاری راگەیانییدن ،سییزا بەدوای خۆیدا دەهێنێ. بییۆ دەستنیشییانكردنی سیینووری نێییوان رەخنییە و تۆمییەت، پێویستمان پێناسێكی وردتری چەمكەكان لەنێو یاسادا هەیە تا چەمكییەكان شییێوازێكی لسییتیكی وەرنییەگرن ،واتییا ناشییێ
رۆژنامەنووس بە مەیلی خییۆی بازنییەی ئییەو چەمكییە گییەورە یاخود گچكە بكات. لەلیییەكی دیكەشییەوە دادوەر ناشییێ بییە سییودوەرگرتن لییەو چەمكە لسییتیكییانە ،بەئاسییانی رۆژنامەنووسییان بخاتییە داوی سزا. لە پێناسێكدا بۆ ئەو چەمكە دەگوترێت ":مەبەست لییە تۆمییەت خستنەپاڵ -قذف -پێگوتنێكییە سیییفاتێكی سییەلماندن و بینییراوی تێداییییە ،زۆرجیییار لیییە رێگیییەی رۆژنامەگەریییییەوە ئیییەنجام دەدرێت" ،واتا روونتر بڵێین لە تاوانی خسییتنەپاڵ )قییذف( دا "رەفتییارە خراپەكییە )واقیعەكییە( بییە روونییی و ئاشییكرایی دەخرێتە پییاڵ كییەس یییاخود لیەنەكییە و خییەڵك زیییاتر بییڕوای پێدەكات" . یاسیییای سیییزادانی عیراقییییش بیییەوردی پێناسیییی تیییاوانی )خستنەپاڵ(ی كردووە ،تا رۆژنامەنووس لەژێرناوی رەخنییە و هەڵسەنگاندندا ،خۆی لەو تاوانە بپارێزێت. بەگشتی تۆمەت خستنەپاڵ ئەم خەسڵەتانەی تێدایە: رەفتار یاخود تۆمەتێكی خراپ و ناوزڕێنەری تێدایە.-بەشێوەیەكی دیاریكراو دەخرێتە پاڵ كەسێ یاخود لیەنێك.
خییەڵك بەئاسییانی بییڕوای پێییدەكات ،چونكییە وریییایی لییەهۆنینەوەییییدا بیییەكاردێت ،بیییۆ نموونیییە بیییە هونەرمەنیییدێكی "جوان" دەڵێن "بەدڕەوشتە" ،بیە بیەرپرس دەڵێیین "گەندەڵیە" ییییاخود بیییە دەوڵەمەنییید دەڵێییین "دز"ە ،واتیییا نزیكاییییەتی و پەیوەندییەكی توندوتۆڵ لەنێوان )جۆری تۆمەتەكە( و )كییەس و لیەنە تۆمەتباركراو(دا هەیە. * سنورەكانی تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ پەیوەنییدی نێییوان )راگەیانییدن( و )كۆمییەڵگا( پەیوەندییییەكی هاوكارلێكیییییە ،واتیییا راگەیانیییدن كاریگیییەری راسیییتەوخۆی لەسەر رەوشی كۆمەڵگا هەیە و بەپێچەوانەشەوە راستە. لەپێناو پاراسییتنی سیینورەكانی ئییازادی رادەربڕییین لییە كییاری راگەیاندندا و پارێزگاری لە رێز و حورمەتی كۆمەڵگا ،دەبێ سنورەكانی هییەردوول بییەپێی یاسییا دەستنیشییان بكرێیین .واتییا كۆنییترۆڵی سیینورەكانی هییەردوول )راگەیانییدن و كۆمییەڵگا( بەمەبەسیییییتی پاراسیییییتنی میییییافی ئیییییازادی رادەربڕینیییییی رۆژنامەنووسیییییە وەك پاداشیییییتێكی مرۆییییییی ،هیییییەم بیییییۆ رێگەگرتنیشییییییە لییییییە ئەنجامییییییدانی تییییییاوان لەلیییییییەن
رۆژنامەنووسییانەوە كییە كییارێكی زیانبەخشییە بییۆ كۆمییەڵگا، ئەمەش یاسایەكی پتەو و جێبەجێكارێكی بەهێزتری پێویستە. ئییەو هییەواڵ و بابەتانییەی تۆمییەتیان تێدایییە و بییە رواڵییەت بییۆ گەیاندنی زانیاری نوێ بڵودەكرێنەوە ،بییەڵم لییە ناواخنیشییدا )بەمەبەست یاخود بێ مەبەست( تاوان یا دنەدان بییۆ تاوانیییان تێدایە ،ئەوا لەم دۆخانەدا )كەس و لیەنی زیانمەنیید( دەتییوانن پەنا بۆ دادگا ببەن. ئەگەر لە راگەیاندنێكەوە دەستدرێژی بۆسەر دۆخی ماددی و مەعنەوی كۆمەڵگا كرا ،ئەركی سەرشانی داواكاری گشییتییە كە وەك داكۆكیكار لە كۆمەڵگا ،سكاڵی یاسییایی لەسییەر ئییەو دەزگا راگەیاندنانە تۆمار بكات ،هەم بە مەبەسییتی سییزادان و هەم لەپێناو رێگەگرتن لە تەشەنەسەندنی تییاوانی راگەیانییدن، بۆ نموونە رێگەگرتن لە بڵوكردنەوە و سزادانی ئییەو بابییەت و وێنانەی دەبنەمایەی ناوزراندنی نەتەوە و ئایین و تەنانییەت ناوچەیەكی دیاریكراو ،یاخود بییەهۆی تۆمەتێكییەوە جییەماوەر ێ. بۆ كاری تێكدەرانە دەبزو َ بۆ نموونە ئەگەر رۆژنامەیییەك لەسییەر بنییەمای زانیارییییەكی ناڕاست بنووسێ فڵنە وەزیر بەشییە بییەنزینی شییاری )(...... دەخییوات ،لییەم رێگایییەوە ئییاژاوە بنێتییەوە ،ئەگییەر وەزیریییش سكاڵ تۆمار نەكات ،ئەوا داواكاری گشتی مافی تۆماركردنی
سیییكاڵی هەییییە لەسیییەر ئیییەو تۆمەتیییەی كیییە ئاژاوەكیییەی خوڵقاندووە. * هۆكارەكانی پشت سزای تۆمەت خستنەپاڵ سزادانی تاوانی تۆمییەت خسییتنەپاڵ لییە تاوانییەكانی نموونییەی )جنێودان( زۆرترە ،واتا دادوەر دەتییوانێ سییزایەكی تونیید دژ بەم تاوانە بگرێتەبەر ،لەبەر ئەم هۆكارانەی خوارەوە: -1خەڵك متمانەی پێدەكات: خەڵك بەئاسانی باوەڕ بە تۆمییەت دەكییەن و بییەزوویی دەچنییە ژێر كاریگەرییەوە ،چونكە لێڵییەك لییەنێوان )راسییتی و درۆ( خۆی لەنێو تۆمەتییدا حەشییارداوە .بییۆ نموونییە كاتێییك تۆمییەت بخرێتیییە پیییاڵ چێشیییتخانەیەك بیییەوەی گۆشیییتی گیانلەبیییەری حەرامی داوەتە كڕیارەكانی ،خییەڵك زوو بییڕوای پێییدەكات و دەشێ بەتییەواوەتی بییازاڕی چێشییتخانەكە دووچییاری داكشییان بكاتەوە. -2بەرنامە و پیلنی لە پشتەوەیە: لە تۆمەتدا وردترین پیلنی تێدایە ،بەچەشنێ دادەڕێیژرێ كیە زوو لەلیییەن پییەیاموەرگر )خوێنییەر ،بینییەر ،گییوێگر(ەوە
متمانەی پییێ دەكرێییت ،بییۆ نموونییە كییاتێ دەگییوترێ )نهێنییییە سێكسیییییەكانی فڵن ژنیییە هونەرمەنییید ،گەندەڵیییییەكانی فڵن بییەرپرس( ،لێییرەدا پەیوەنییدی راسییتەوخۆ لییەنێوان جییۆری تۆمەتەكییە و پیشییەی كەسییەكە یییاخود لیەنەكییەدا هەیییە .ئییەو رۆژنامەنووس یاخود كەسەی تۆمەتەكە هەڵدەبەستێ ،پێشییتر بیییری لێكردۆتییەوە و بەچەشیینێ دەیهۆنێتییەوە كییە بییەخێرایی خییەڵك متمانییەی پییێ بكییات ،كەواتییە دەتییوانین بڵێییین تۆمییەت كردەیەكی نەخشە بۆ داڕێژراوە. -3كاریگەرییەكەی "زیاتر" و "درێژخایەن"ە: تۆمەت كاریگەری قوڵ لەسەر تۆمەتباركراو جێییدەهێڵێ ،بییۆ ماوەیییەكی درێژیییش لییە بیییرو هییزری خەڵكییدا دەمێنێتییەوە، تەنانەت دوای مردنیشیی هیەر كاریگیەری لەسیەر ناوبیانگی كەسێتییەكەی دادەنێ. -4لە راگەیاندندا سزاكەی توندترە: ئەنجامیییدانی تۆمیییەت لیییە رێگیییەی ییییەكێك لیییە دەزگاكیییانی راگەیاندنەوە سزاكەی توندترە ،لە هەندێ دۆخییدا دەگاتییە دوو هێندە كە دواتر ئاماژەی بۆ دەكەین. *سزادانی تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ
بییەپێی یاسییای سییزادانی عیراقییی ژمییارە )(111ی سییاڵی ) (1969ی هییەموواركراو ،سییزای تییاوانی تۆمییەت و خراپییە ێ مانییگ تییا پێنییج خستنەپاڵ ،بریتییە لە بەندكردن )واتا لە س ی ساڵ( یان بە "قەرەبوو" و "غەرامە" سییزا دەدرێییت ،ئەگییەر تۆمەت و خراپە خستنەپاڵەكە لە رێگییای راگەیاندنییەوە بێییت، ئاسییتی سییزاكە دۆخێكییی تونییدتر وەردەگرێییت ،واتییا دادوەر ێ بییەرزترین ئاسییتی سییزاكەی بەسییەردا بسییەپێنێ بییەو دەتوان مەرجییەی لییە دوو هێنییدەی سییزاكە تێنەپییەڕێت )واتییا تییا 10 ساڵ(. لییە یاسییای ژمییارە )(35ی سییاڵی )(2007دا جییەخت لەسییەر سییزادانی تییاوانی )ناوزڕانییدن و تۆمییەت( كراوەتییەوە ،لییە بڕگییەی )(5ی مییاددەی نۆیەمییدا هییاتووە":تییوانجی نییاڕەوا و ناوزڕاندن قەدەغەیە" .ئەم بڕگەیە ناوزڕاندنی وەك تاوانێكی راگەیاندن لە رەخنە جیاكردۆتەوە. هیییییەروەها سزاشیییییی دانیییییاوە بیییییۆ )رۆژنامیییییەنووس( و )سەرنووسیەر(ی ئیەو بڵوكراوەییەی ناوزڕانیدن و تۆمییەتی تیادا بڵودەكرێتەوە ،لە بڕگەی )یەكەم(ی مییاددەی )نۆیییەم(دا هیییاتووە ":ڕۆژنامیییەنووس و سەرنووسیییەر ،بیییەبڕێك پیییارە غەرامییە دەكرێیین كییە لییە ) (1,000000یییەك ملیییۆن دینییار
كییەمتر و لییە ) ( 5,000000پێنییج ملیییۆن دینییار پییتر نییەبێ. كاتێك توانجی ناڕەواو ناوزڕاندن بڵو بكاتەوە". سییەبارەت بییە سییزادانی دەزگییا راگەیاندنەكییەش ،لییە بڕگییەی )دووەم(ی هەمان ماددەدا هییاتووە ":رۆژنامییەی بڵوكییەرەوە بە بڕێییك پییارە غەرامییە دەكرێییت كییە لییە ) (5,000000پێنییج ملیۆن دینار كەمترو لە ) (20,000000بیسییت ملیییۆن دینییار پتر نەبێت". بییەپێی ئییەم یاسییایە ،لییەكاتی دووبارەكردنییەوەی ئەنجامییدانی تاوانی ناوزڕاندن و تۆمەت خستنەپاڵ لە راگەیاندندا ،سییزاكە توندتر دەبێت .هەروەك لە بڕگەی )سێیەم(ی هییەمان مییاددەدا هاتووە":لییەكاتی دووبارەكردنییەوەدا ،دادگییا بییۆی هەیییە سییزا داراییەكییەی زییاد بكیا ،بیە میەرجێك لیە دوو هێنییدەی پییارەی سزاكە كیە لییە بڕگییەكانی )یەكییەم(ی سییەرەوەدا هییاتوون پییتر ێ" .واتییا دووبارەبوونییەوەی ئییەم تاوانییە ،دەبێتەمایییەی نییەب گرتنەبەری ئاستێكی توندتری سزادان. یاسییای خییراپ بییەكارهێنانی ئامێرەكییانی پەیوەنییدی ژمییارە ) (6ی ساڵی )(2008دا لە بڕگەی دووەمدا ئاماژەی بۆ تییاوانی تۆمییەت لەڕێگییەی )مۆبایییل ،ئییامێری تەلییدار و بییێ تییەل(ەوە كردووە ،سزاكەی بریتیە لە ) 6مانگ بەندكردن بۆ 5ساڵ(ە و بە غەرامەیەكیش سزا دەدرێ كە لە ) (1ملیۆن كەمتر و لە ) (5ملیۆن دینار زیاتر نەبێ ،یاخود بە هەردووكیان.
دەستنیشانكردنی قەبارەی سزاكەش لە دەسەڵتی دادوەردایییە، بەڵم ئەم فاكتەرانەش رۆڵی لە دیاریكردنی سزاكەدا هەیە: بوونی نییەت لە پشت تاوانەكە.پاساوی دەزگا راگەیاندنەكە بۆ تۆمەتەكەی )بییوونی نەخشییەو پیلنێ بۆ خستنەپاڵی تۆمەت ،رێییژەی سییزادانەكەی زیییاتر دەكییات ،ئەگییەرچی نییەزانینیش پاسییاو نییییە بییۆ ئەنجامییدانی تاوان ،واتا نەزانی سزا لنابات بەڵم كەمی دەكاتەوە(. رێیییژەی كاریگیییەری و ئاسیییتی زیانەكیییەی )بیییۆ نموونیییەزیانگەیانییدن بییە شییەرەف و ئیعتیبییاری سیاسییەتمەدار یییاخود هونەرمەنییدێك لەڕێگییەی دروسییتكردنی تۆمەتێكییەوە ،سییزای زیاترە وەك لەوەی تۆمەتەكە دژ بە هاوڵتییەكی سادە بێت(. كاتی بڵوبوونەوەی )بۆ نموونە لەساتی هەڵبژاردندا تۆمەتبخرێتەپاڵ كاندیدێك و بەوهۆیەوە شكست بخییوات ،سییزاكەی زیاترە وەك لە دۆخی ئاسایی(. ئاسیییتی لێهیییاتوویی و ویژدانیییی دادوەر لیییە بیییەكارهێنانیدەسەڵتە لستیكییەكەیدا. ێ دوای سەرنج :بییەپێی بڕگییەی )(5ی مییاددەی هەشییتەم ،نییاب تێپەڕبوونی ) (90نەوەد رۆژ لە مێژووی بڵوكردنەوە ،هیچ جیییۆرە رێكیییارێكی یاسیییایی لیییە بەرامبیییەر رۆژنامیییەنووس بگیرێتەبەر.
*بۆچی لە راگەیاندندا سزاكەی توندترە؟ بییەپێی یاسییای سییزادانی عیراقییی ،تۆمییەت خسییتنەپاڵ ئەگییەر لەرێگەی یەكێك لییە ئامرازەكییانی راگەیانییدن ئییەنجام بییدرێ، ئیەوا دۆخییی سییزادان زۆر تونییدترە و لییە هەنییدێكجار دادوەر بەرزترین ئاستی سزا دەگرێتەبەر ،بەمەرجێ لە دوو هێندەی سزاكە پییتر نییەبێت .بییۆ نموونییە ئەگییەر سییزای ناوزڕانییدن و تۆمەت ) (5ملیۆن دینار غەرامە بێت ،ئییەوا دادوەر دەتییوانێ ) (10ملیۆن دینار غەرامە بسەپێنێ. هۆكارەكیییانی پشیییت تونیییدی سیییزادانی تۆمیییەت خسیییتنەپاڵ لەرێگەی دەزگاكانی راگەیاندن ،دەگەڕێتەوە بۆ: ا -تۆمەت لەرێگەی راگەیاندنەوە واتا دۆخی )بڵوكردنییەوە- ،(Publishingزۆرتریین ژمیارەی خیەڵك لیە راگەیاندنیەوە گوێبیسیییتی دەبییین ییییاخود دەیخوێننیییەوە و دەییییبینن .ئەمیییەش جیییاوازە لییەوەی تاوانەكییە لەبییەرچاوی كەسییێك یییاخود چەنیید كەسێكی كەمدا ئەنجام بدرَێت. ب-تۆمییەت و ناوزڕانییدن دەچێتییە خانییەی مێییژوو ،زۆرجییار كەسایەتییەك بییۆ ماوەیییەكی درێژخایییەن تییا دوای مردنیشییی، لەلییییەن هەنیییدێ خەڵكیییەوە مەسیییەلەی تۆمەتەكیییە دەكرێتیییە ئامرازێییك بییۆ شییكاندنی .دەشییێ كاندیییدێك یییاخود لیییەنێكی
سیاسی بەهۆی تۆمەتێكییەوە ،دووچییاری شكسییتی هییەڵبژاردن ببێتەوە. ج -خەڵك زیییاتر متمانییە بییەو تۆمەتانییە دەكییەن كییە لییە دەزگییا راگەیاندنەكان بڵودەكرێنەوە ،واتا پێیانوایە تۆمەتەكە راسییتە بۆیە بڵوكراوەتەوە. لەبییەر ئییەم فاكتەرانییەی سییەرەوە ،دادوەر دەتییوانێ بییە پشییت بەستن بە ماددەی )(433ی یاسای سزادان ،دۆخییی سییزاكەی توندتر بكات ،بەمەرجێ لە دوو هێندەی سییزای دیییاریكراوی یاسای سزادان تێنەپەڕێ. هییییەروەها لییییە بڕگییییەی )(3ی مییییاددەی )(9ی یاسییییای رۆژنامەگییەری ژمییارە )35ی سییاڵی (2007یشییدا هییاتووە: لەكاتی دووبارەكردنەوەدا دادگا بۆی هەیییە سییزا داراییەكییەی زیاد بكا ،بە مەرجێك لییە دوو هێنییدەی پییارەی سییزاكە كییە لییە ێ". برگەكانی )یەكەم(ی سەرەوەدا هاتوون پتر نەب بەپشتبەستن بەم بڕگییە یاسییاییە ،هییەر دەزگایییەكی راگەیانییدن ئەگەر دووجار تاوانێكی ئەنجام دا ،سزاكەشییی تییا دوو هێنییدە زیاد دەكات. *لە چ كاتێكدا سزا لەسەر تۆمەت نییە؟
ئەو بابەت و وێنە رەخنەییانەی كەسێك یاخود رۆژنامەنووس و نووسییەرێك لییە دەزگایییەكی راگەیاندنییدا بڵوی دەكاتییەوە، پێویسییتە كۆمییەڵێك مییەرج لییەخۆبگرێت تییا نەچنییە خانییەی ناوزراندن و تۆمەت. هەرچەندە ئەركێكی گرنگییی راگەیانییدن ،شییەنوكەوی كییار و بەرنامەی ئەو كییەس و لیەنییە گشییتییانەیە كییە پەیوەنییدیان بییە بەرژەوەندی گشتییەوە هەیە .مەبەسییتیش لییە كییەس و لیییەنی گشتی ،ئەوانەن كە ئەركێكی حكومی یان كییارێكی پەیوەسییت بییییییە كۆمییییییەڵگایان لەسەرشییییییانە ،رۆژنامەنووسییییییان و راگەیاندنییەكانیش لەسییاتی بینینییی كەمتەرخییەمی تییا دەگاتییە گەنییییدەڵی ،نییییەك هییییەر مییییافی بڵوكردنییییەوەی بابییییەتی رەخنییییەئامێزیان هەیییییە ،بییییەڵكو ئییییەركی راسییییتەقینەی سەرشانیشیانە. لە یاسای ژمارە )(111ی ساڵی )(1969ی سزادانی عیراقی و یاسییای رۆژنامەگییەری ژمییارە )(35ی سییاڵی )(2007دا، هەندێ مەسەلە دەستنیشییان كییراون كییە بڵوكردنییەوەیان لییەو دۆخانەدا ناچنە خانەی تۆمەت و ناوزڕاندن. بەپێی بڕگەی )(2ی یاسای ژمارە )(111ی ساڵی )(1969ی سزادانی عیراقی ،بڵوكردنەوەی زانیییاری و رەخنییە لەسییەر كار و رەفتارەكانی كەس یاخود لیەنێك ،تەنها لەو دۆخانییەدا
ناچنیییە چوارچێیییوەی تیییاوان كیییە سیییەرجەم مەرجیییەكانی خوارەوەی لەخۆگرتبێ: نو بڵوكردنییەوە لەسییەر كارەكییانی فەرمانبییەر یییان -1نووسی كەسێكی راسپێردراو بۆ خزمەتگوزاری گشیتی ییان سییفەتی ێ )بییۆ نموونییە سییەرۆكی حكومییەت، نوێنەرایەتی گشتی هییەب ئەندامانی پارلەمان ،بەڕێوەبییەرانی دەوڵییەت ،وەزیرەكییان تییا دەگاتە كارمەندان(..... -2بڵوكردنەوەكییە پەیوەنییدی بییە )كییار(ی فەرمانبەرەكییەوە هییەبێت نییەك كەسییێتییەكەی ،واتییا ئێمییە رەخنییە لییە كییارو رەفتارەكانی بگرین نەك خودی خۆی. -3بڵوكردنەوەكە پەیوەندی بە خزمەتی گشتییەوە هەبێت. هیییەروەها لیییە بڕگیییەی )(4ی میییاددەی هەشیییتەمی یاسیییای رۆژنامەگیییییییەری ژمیییییییارە )(35ی سیییییییاڵی )(2007دا نو بڵوكردنەوە لەسەر كارەكییانی فەرمانبییەر هاتووە":نووسی یییان كەسییێكی راسییپێردراو بییۆ خزمییەتگوزاری گشییتی یییان ێ تییاوان نییییە ،ئەگییەر هییاتو سیفەتی نوێنەرایەتی گشییتی هییەب یو بڵوكردنەوەكیییە لیییە چوارچێیییوەی ئیییەركی فەرمانبیییەر یو نوێنەرایییەتی دەرنییەچێ بییەو مەرجییەی خزمییەتی گشییت بەڵگەی سەلمێنەری دانەپاڵییان لەسەر هەبێت".
*خۆپارێزیی لە تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ بۆ جیاكردنەوەی رەخنەی راست و دروست كە لییە خزمییەتی كۆمەڵگادایە لییە تییاوان )ناوزڕانییدن و تۆمییەت( كییە زیییان بییە كۆمیییەڵگا دەگەییییەنێ و متمانیییەی دەزگاكیییانی راگەیانیییدنیش لەكەدار دەكات ،دەبێ لە ساتی هەر رەخنەگرتن یییاخود هییەر قسییە و رەفتارێییك بخەینییە پییاڵ كییەس و لیییەنێك (3) ،خییاڵی گرنگ لەبەرچاو بگرین. -1پێویستە رەخنەكە یاخود تۆمەتەكە راست بێت: ئییەركی سییەرەكی رۆژنامییەنووس لییەو گوتانییەی دەیخاتییەپاڵ هییەر كییەس و لیییەنێك ،بریتییییە لییە )دڵنیییایی لییە راسییت و دروستی( .بۆ نموونە كاتێك بەرپرسێك بە گەندەڵ ناودەبەین، یییاخود تۆمییەتی تییەزویر لەسییاتی هییەڵبژاردن دەدەینییە پییاڵ حیزبییێ ،پێویسییتە دڵنیییا بییین لییە راسییتی و دروسییتییەكەی و بەڵگەنامەی باوەڕپێكراومییان لەبەردەسییتدا بییێ ،نییەك لەسییەر بنەمای گومان یاخود قسەڵۆك و واتەوات. یییییەكێك لییییە نموونییییە دیارەكییییانی )تۆمەتخسییییتنەپاڵ( لییییە رۆژنامەگییەریی كوردیییدا ،مانشییێتی سییەرەكی لپییەڕە )(1ی رۆژنامەی )هاوڵتی( بوو كە تیایییدا هییاتبوو":لەسییەر بڕینییی تەلییەفۆنی ماڵەكییەی ،سییەرۆكی حكومییەت دوو كارمەنییدی كوردتێییل فەسییڵ دەكییات" ،دوای تۆمییاری سییكاڵ لەلیییەن
)عومییەر فییەتاح(ی سییەرۆكی ئییەو سییەروەختەی حكومییەتی هیییەرێم -ئییییدارەی سیییلێمانی ،سیییەرەنجام ئیییەم رۆژنامەییییە سكاڵكەی دۆڕاند و بە فییەرمی رۆژنامەكییە داوای لێبییوردنی كرد ،چونكە تۆمەتەكە راست نەبوو. نموونەیییەكی دیكییە ،بڵوكردنییەوەی راپۆرتییە هییەواڵێك لییە لپەرە )(1ی هەفتەنامییەی )چییاودێر( بییوو سییەبارەت بییەوەی )ئەندام مەكتییەب سیاسییییەكی بزووتنییەوەی ئیسییلمی مییۆر و ئیمییییزای حیزبەكییییەی خییییۆی تییییەزویر دەكییییات( ،دوای تۆماركردنی سكاڵی ئەو سیاسەتمەدارە لەسەر هەفتەنامەكە، لەبەرئییەوەی نییەتوانرا تۆمەتەكییە بسییەلمێنرێت ،رۆژنامەكییە سكاڵكەی دۆڕاند. نموونەیەكی دیكە بڵوكردنەوەی راپۆرتێك بییوو لییە گۆڤییاری لڤییین ،تیایییدا بییاس لییەوە دەكییات كییە گوایییە مەكتییەبی سیاسییی پارتی بە هاوكاری مەكتەبی سیاسی یەكێتیی ،پیلنی كوشتنی هەر سێ سەركردەی لیەنەكانی ئۆپۆزسیۆنیان داڕشتووە. دوای بڵوكردنیییەوەی ئیییەو راپۆرتیییە ،مەسیییعود بیییارزانی سییەرۆكی هییەرێمی كوردسییتان داوای لییە داواكییاری گشییتیی كرد كە دەستبەجێ لێكۆڵینەوەیەكی ورد لەسەر ئەو مەسەلەیە بكات ،چونكە ئەمە مەسەلەیەكی ترسییناكە و نییاكرێ بییە هیییچ شێوەیەك بێدەنگی لێ بكرێ .
گیروگرفییتی ئییەم راپۆرتییەش لەوەدایییە كییە كارێییك رووی نەدابێ ،سەلماندنی راستی مەسەلەكە زۆر ئاسییتەمە ،یاسییاش هییەرگیز لەسییەر بنییەمای بیركردنییەوەی دەروونییی و زیهنییی رۆژنامەنووس ،هیچ كییەس و لیییەنێكی سیاسییی بییە تاوانبییار ناناسێنێ .لەهەمانكاتدا رۆژنامەنووسیش نییابێ لەسییەربنەمای پێشبینی و زیهنی خۆی ،تۆمەتی تیرۆر و كوشییتن بداتییە پییاڵ هیچ كەس و لیەنێك. -2پێویستە تۆمەتەكە شیاوی سەلماندن بێت: رۆژانییە لەلیییەن پییەیامنێران یییاخود سییەرچاوە تایبەتییەكان، چەندین زانیاری لەسەر كەس و لیەن و بەرپرسییان دەدرێتییە دەزگاكییانی راگەیانییدن ،هەنییدێ لییەو زانیاریانییە بریییتین لییە جۆری تۆمەت وەك )گەندەڵی ،دزی ،بەدڕەوشییتی ،تییەزویر، كەمتەرخەمی....هتید( ،ئەگیەر ئیەم زانیاریانیە راسیتیش بین، ئییەوا پێویسییتی بییە بەڵگییە هەیییە بییۆ سییەلماندنیان ئەگییەرنا بڵوكردنەوەیان یاسایی نییە. دەشییێ جییۆرە راسییتییەك لییەنێو ئییەم زانیییاری و راپۆرتانییەدا هەبێ كە رۆژنامەنووسییان ئامییادەی دەكییەن ،بییەڵم نییەبوونی هیییچ بەڵگەنامەیییەكی متمانییەپێكراو ،دەبێتەمایییەی دۆڕانییدنی دەزگا راگەیاندنەكان لەبەردەم سكاڵ یاساییەكاندا.
زۆرجیییار لیییەناو دەزگاكیییانی راگەیانیییدن ،بابیییەتی ئیییەوتۆ بڵوكراونەتەوە كە جۆرێ لە راستی لەخۆی گرتییووە ،بییەڵم نییەبوونی بەڵگییەی سییەلمێنەر ،رووبییەڕووی سییزای یاسییایی كردوونەتەوە. بۆ نموونە دوای بڵوكردنەوەی راپۆرتێكی )مایكڵ رۆبن( لە رۆژنامییەی )هییاوڵتی( لییەژێرناوی "سییەركردەكانی كییورد جێییی متمانییەی ئییەمریكا نییین" ،لییەم راپۆرتییەدا سییەرمایەی )مەسعود بارزانی(ی سەرۆكی هییەرێمی كوردسییتان بییە )(2 میلیارد دۆلر و سەرمایەی )جەلل تاڵەبانی( سەرۆك كۆمار بییە ) (400ملیییۆن دۆلر خییەمڵێنراوە ،تاڵییەبانی بییە تییاوانی )تۆمەتخسییتنەپاڵ( سییكاڵی لەسییەر رۆژنامەكییە تۆمییاركرد، لەبەرئییەوەی رۆژنامەكییە نییەیتوانی بەڵگەنامییە بییۆ راسییتی و دروستی زانیارییەكانی بخاتەڕوو ،سەرەنجام سەرۆك كۆمار سكاڵكەی بردەوە و رۆژنامەكەش سزا درا. -3پێویستە خزمەت بە بەرژەوەندی گشتی بكات: راگەیاندن دەبێ خزمەتكاری كۆمەڵگاكییەی خییۆی بێییت ،ئییەو زانیاری و مەسەلنەی پەیوەستن بە كۆمەڵگا ئەگەر )خێییر و بەرژەوەندی( خسییتە مەترسییییەوە ،ئییەوا بڵوكردنییەوەیان لییە دیییدی یاسییاوە شیییاو نییییە ،چونكییە ئامییانجێكی گرنگییی یاسییا وەدیهێنانی ژیانێكی پڕ لییە ئاسییایش و ئارامییییە بییۆ كۆمییەڵگا، هەر زانیاری و بابەتێ زیییانی بییە ئاسییایش و ئییارامی گەیانیید
دەچێتییە خانییەی قەدەغییەوە .ئەمییەش پشییتی بییەو بۆچوونییە بەسییتووە كییە لەسییایەی دۆخێكییی ئارامییدا ،سییەروەریی یاسییا دەپارێزێ و هاتنەئارای هەلومەرجی پڕ لییە ئییاژاوەش ،زیییان بە سەروەریی یاسا دەگەیەنێت. پاشیییان هەقیقیییەت بیییۆ خزمیییەتی مرۆڤیییە ،كیییاتێ دركانیییدنی راسیییتییەك ئیییاژاوەی نیییاوخۆیی ییییان نێودەوڵیییەتی خوڵقانییید هەروەك زۆرجار مێژووی جیهییان شییایەتحاڵی لەسییەردەدات )وەك هییەردوو جییەنگی جیهییانی دووەم( كییە ملیۆنییەها كییەس لەژێرناوی ئەوەدا كوژراون كام ئایدۆلۆژیا و دەوڵەت لەسەر هەقە ،ئەوا خودی پەیامی پیییرۆزی هییەق نیشییانەی پرسیییارو سەرسوڕمانی دەوێ!. لییە سییەرجەم ئییەو وڵتانییەی شییەڕو ئییاژاوەی تێدایییە )وەك عیراقی دوای رووخانی رژێمی بەعس( ،زۆرترین قوربانی بریتین لە رۆژنامەنووسان ،بەمپێیە خییودی رۆژنامەنووسییان دەبنە قوربانی هەلومەرجی جەنگ و كێشمەكێش. بییەم چەشیینە ،دەزگاكییانی راگەیانییدن ئەگییەرچی زانیارییییەك )راسییت(یییش بێییت و )توانییای سییەلماندنی راسییتییەكەش(ی هەبێت ،ئەگەر زیانی لە قازانج زۆرتییر بییوو ئییەوا دەشییێ بیۆ كاتێكی شیاو دوابخرێت یا بڵونەكرێتەوە. لێرەدا ئاماژە بە چەند نموونەیەك دەكەین:
بڵوكردنەوەی بودجەی تەرخانكراوی حكومەتی هەرێم بییۆحیییزب و لیەنییە كوردییییەكانی ئیییران لەلیییەن رۆژنامییەی )رۆژنامییییە( ،ئەگییییەرچی )راسییییت( بییییوو و )شیییییاوی سەلماندن(یش بییوو ،بییەڵم لەبەرئییەوەی خێییرو بەرژەوەنییدی گشتی تێدا نییە و كاریگیەری خراپیی لەسیەر پەیوەندیییەكانی نێیییوان هیییەرێمی كوردسیییتان -ئییییران جێهێشیییت ،تەنانیییەت هەڕەشییەی بڕینییی پەیوەنییدی و داخسییتنی سیینوورەكانیش لییە حكومەتی هەرێمی كوردسییتان كییرا ،تییاران لییە هەڵوێسییتێكی راستەوخۆدا رایگەیاند":حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لە كۆنییەوە تییا ئییەمڕۆ پەیوەندییییەكی پتییەویان لەگییەڵ ئیرانییدا هەبووە ،دەبێ ئەوە رەچاو بكەن كە هاریكاری جۆراوجۆری نو ئییییەو هەرێمییییە لەسییییەر رێزگرتیییین لەیییییەكتر و ئیییییرا رەتكردنیییییەوەی هیییییەرجۆرە هیییییەنگاوێكی تێكدەرانیییییە دژ بەبەرژەوەندیییییەكانی هیییەردوول راوەسیییتاوە ،لەسیییەر ئیییەم بنەمایییە دەبییێ هەڵوێسییتێكی روون لەمبارەیییەوە بگرنەبییەر، ئاگییاداری ئییەوەش بیین كییە ئییەو چەشیینە كارانییە كاریگییەریی لەسەر پەیوەندییەكانی هەردوول جێنەهێڵێ" . هەرچەندە بییەهۆی نییەبوونی بڕگییەی پەیوەسییت بییە ئاسایشییی نەتییەوەیی ،هیییچ بییەدواداچوونێكی یاسییایی بییۆ ئییەم راپۆرتییە مەترسیییییدارە نییییەكرا ،وێییییڕای ئییییەوەش سەرنووسییییەری رۆژنامەكە دەستی لەكاركێشایەوە .
* هییەروەها لییە چەنیید دۆخێكیییتردا ،تۆمەتخسییتنەپاڵ سییزای لەسەر نییە ،بۆ نموونە لەناو دادگییا و لەبییەردەم دادوەر كییاتێ سكاڵ دژی كەسێك بەرز دەكرێتەوە ،ئەگەر لییەو سییاتەدا ئیەو كەسییەی سییكاڵی لەسییەر تۆمییار دەكرێییت ،هییەر گوتەیییەك دەرببرێت بە تاوان دانانرێ. * مافی سكاڵ تۆماركردن لە كییاتی ئەنجامییدانی تییاوانی تۆمەتخسییتنەپاڵ لییە دەزگایییەكی راگەیانییدن ،ئییەم لیەنانییەی خییوارەوە مییافی تۆمییاركردنی سكاڵیان هەیە ،دوابڕیاریش لی دادوەرە كە ئایییا رەخنەكییە، تاوانە یاخود نا. كییەس و لیییەنی زیانلێكییەوتوو )هییەروەك لییە نموونییەكانیپێشوودا ئاماژەمان بۆ كرد ،چەندین كەس و لیییەن سییكاڵیان لەسەر دەزگا راگەیاندنەكان تۆمار كردووە بەو پاسییاوەی كییە تۆمەتیان خراوەتەپاڵ(. )داواكاری گشتی( وەك بەرزترین دەسەڵتی یاسییایی ،مییافیتۆماری سكاڵی لەسەر ئییەو بابەتانییەی راگەیانییدن هەیییە كییە زیان بە دابونییەریتی گشییتی و مەسییەلە گرنگییەكانی كۆمییەڵگا دەگەیەنێ.
ئامانجی داواكاری گشتیش چاودێری دەزگا راگەیاندنەكانە تا رێز لە سنورەكانی ئازادی رادەربڕین بگرن ،لەهەمان كاتییدا رادەربڕییین نەبێتییە ئییامرازێ بییۆ زیانگەیانییدن بییە سییەرمایە ماددی و مەعنەوییەكانی كۆمەڵگا. بۆ نموونە دوای بڵوكردنەوەی شیعرێك لە پاشكۆی )ئاسییۆی ئیەدەب( كیە تیاییدا سیوكایەتی بیە خوداوەنیید كیرا ،داواكییاری گشییییتی سییییكاڵی لەسییییەر رۆژنامەكییییە تۆمییییار كییییرد، سەرنووسیییییەریش بەوپیییییەڕی لەخۆبوردوویییییییەوە داوای لێبوردنی كرد ،سكاڵكەش كشێنرایەوە. ئەگەرچی داوای لێبوردن سزا لەسەر تاوانی رۆژنامەگییەری لنابیییات بیییەڵم كیییەمی دەكاتیییەوە ،چونكیییە لیییەو سیییاتەدا راگەیاندنەكە نیازپاكی خۆی دەخاتەڕوو. ێ دوای سەرنج :بییەپێی بڕگییەی )(5ی مییاددەی هەشییتەم ،نییاب تێپەڕبوونی ) (90نەوەد رۆژ لە مێژووی بڵوكردنەوە ،هیچ جیییۆرە رێكیییارێكی یاسیییایی لیییە بەرامبیییەر رۆژنامیییەنووس بگیرێتەبەر. نووسینى :كارزان محەممەد هrozhnamawany.com : سو‌هرچااو و