F
U
een
E
p l ek
vo or
N
ve rs t i l l i n g
o p
T
A r u ba
E
COLOFON
FUENTE Een plek voor verstilling op Aruba AFSTUDEERVERSLAG Master Architectuur Academie van bouwkunst Arnhem ArtEZ hogeschool voor de kunsten AUTEUR: Antoine Bowers MENTOREN EXTERN: Gianni Cito | Moke architecten Anouk Vogel | Anouk Vogel Landscape architecture BEGELEIDING ARTEZ: Annemariken Hilberink Ralph Brodruck AFSTUDEERCOÖRIDNATOR: Gerard van Heel SECRETARIS: Gert-Jan Oud EXTERN GECOMITTEERDE: Ricky Rijkenberg DATUM: 22 april 2020 TREFWOORDEN: Aruba, Goud, Goudsmelterij, architectuur, afstudeerverslag, fuente, rust
2 3
Totaal schets FUENTE.
“Wat een bedrijvigheid moet het dan geweest zijn op deze eenzame plaats bij ’t Spaansche Lagoen, als de molen plette, de bakken gevuld werden en de spoorwagentjes op en neer rammelden over hoge bruggen, onder den zwarte rook der ovens, terwijl van al de bergwegen in den omtrek de troepen ezels afdaalden, geladen met zakken gouderts! Verlaten en eenzaam ligt nu de goudsmelterij zich te spiegelen in het blauwe Lagoen, als dromende ’n gouden droom uit lang vervlogen tijden, toen al de schatten der Arubaanse goudvelden tot haar stroomden.” Reginaldus Dellaert O.P., 1926-1927, p 546, Aruba’s verlaten goudvelden
Goudsmelterij te Balashi, Aruba.
4 5
SAMENVATTING
Het wordt steeds drukker op Aruba en de toerismedruk neemt toe. Er zijn dus steeds meer hotels nodig om deze toeristen op te vangen. Plekken waar men naartoe ging om tot rust te komen, worden steeds schaarser. Het is te druk. Hier wil ik iets aan doen. Ik heb een fascinatie voor processen. Met deze fascinatie wilde ik een project realiseren. Hierbij heb ik gekozen om het medium water in te zetten. Binnen de Arubaanse cultuur is water erg belangrijk: het is een bron van rust, en voedt het landschap. Ik heb tijdens het schrijven van mijn afstudeervoorstel vier modellen ontworpen die elk iets doen met water. Dit was het uitgangspunt van mijn ontwerp. Hierbij heb ik gekozen om de oude goudsmelterij bij Balashi op Aruba te transformeren naar een plek voor verstilling, met ruimte voor de natuur. Gezien dit gebied een complex proces heeft gekend, was voor mij de keuze voor de locatie makkelijk. Het gebied heb ik goed geanalyseerd tijdens een locatieonderzoek in de zomer van 2017. In deze periode heb ik zoveel mogelijk materiaal verzameld om in Nederland met het project te kunnen starten. Zo heb ik bijvoorbeeld de oude processen in kaart gebracht. Dit heb ik gedaan door verschillende tekeningen en teksten te interpreteren en deze vervolgens te verbeelden. Met behulp van een drone heb ik
het gebied digitaal in beeld gebracht, deze data heb ik vervolgens gebruikt om gedetailleerde maquettes te maken. Het ontwerpproces was een hele complexe. Gezien ik deze opdracht erg vrij heb geformuleerd kent dit project veel zijsporen. Zo wilde ik er bijvoorbeeld in begin een centrum van maken voor de mentale gezondheid op Aruba en twee extra locaties bij het project betrekken. Naast de vele ontwerpstudies heb ik ook een grondig materiaalonderzoek gedaan, waarmee ik uiteindelijk met stenen uit Aruba een betonsamenstelling heb bedacht en toegepast. FUENTE is een plek voor verstilling, waarbij ik een gebied op het eiland afsluit en door middel van landschappelijke en ruimtelijke ingrepen, de mogelijkheid creĂŤer om ter plaatse tot rust te komen. Via een poort kom je terecht op het padenstelsel waar verschillende gebieden in beeld komen. Je loopt door de groene tunnel van de Franse Pas richting het Spaans Lagoen. Vervolgens kan je verder lopen naar de restanten van de goudsmelterij waar ik vier ruimtelijke ingrepen doe. Door regenwater op verschillende manieren op te vangen en op te slaan, veranderen de ruimtes. Zo is elk ingreep anders te ervaren.
Met dit project wil ik tegen de stroom in gaan van het telkens zorgen voor meer activiteiten met toeristische doeleinden. Met FUENTE maak ik juist een gebied voor de Arubanen waar ze naartoe kunnen gaan om tot rust te komen. Waar vroeger zeer vervuilende processen hebben plaatsgevonden, wordt een nieuw proces geĂŻntroduceerd. Een proces dat voedend is voor het landschap en lichaam. Even terug naar de stilte, even terug naar de bron.
6 7
INHOUD
SAMENVATTING 6 INLEIDING 10
AFSTUDEERVOORSTEL • Fascinatie en locatie • Vier modellen
12 12 14
PROBLEEM 18 • Aruba wordt drukker 18 • Het virus genaamd over-toerisme 20 • Slechte omgang met flora en fauna 22 LOCATIE 28 • 3 Weken locatie onderzoek 36 • 3D-onderzoek 40 • Een vooruitstrevende goudsmelterij 44 • Spaans Lagoen 58 • Franse Pas 60 • Balashi Goldsmelter 62 PROCES 66 • Verbinden 68 • De baden bij Balashi 40 • Functioneren 72 • Uitkijken 74 ONTWERP 76 • Concept 78 • Doelgroep 82 • Landschap 84 • Entree 90 • Geramd aarde 94 • Padenstructuur 96
• • • • • • • • • • • • • • • • •
Zandpad Verdicht zand Waterpad Tunnel Grondpad uitgehouwen kalksteen Architectuur Materiaal onderzoek Glad beton Grof beton Arubaanse ‘Strulato’ beton Regenwater Gouden randjes Regenbad Impluvium Reservoir Uitkijkgebouw
98 102 104 106 110 112 114 126 134 136 138 140 144 146 152 164 176
CONCLUSIE & REFLECTIE DANKWOORD BRONVERMELDING
188 190 192
BIJLAGEN FUENTE expo Eerste schouw Tweede schouw Derde schouw
194 216 220 224
8 9
INLEIDING
Ik heb altijd het gevoel gehad dat ik met dit gebied iets moet doen, een gebied op mijn geboorte-eiland Aruba. Ik wist niet hoe of wat ik wilde gaan doen, maar hier wilde ik mee afstuderen. Het viel mij op dat niemand echt met deze plek bezig is. Los van dat het onderdeel is geworden van het nationaal park op 31 maart 2017, is er weinig animo en aandacht voor geweest in de afgelopen 35 tot 110 jaar.
Het derde deel gaat over de locatie. Gezien dit op Aruba is, was enig locatieonderzoek van groot belang. Een locatieanalyse heeft plaatsgevonden in de zomer van 2017. Tijdens deze periode ben ik heel goed gaan nadenken over wat ik met dit gebied wil doen. Moest ik meer gebieden erbij betrekken? Hoe dacht ik op dat moment over het project? Wat waren de interessante bevindingen?
De kwaliteiten die dit gebied ruimtelijk, sociaal en historisch heeft, wilde ik verder gaan onderzoeken. In dit afstudeerverslag leest u hoe ik dit heb aangepakt, hoe mijn proces verlopen is en wat voor onderzoeken ik heb gedaan. Dit proces heeft geresulteerd in mijn ontwerp voor dit gebied genaamd ‘FUENTE’ wat ‘bron’ betekent in het Papiaments.
In het vierde deel laat ik een deel van het ontwerpproces zien in verschillende schaalsprongen.
Leeswijzer: Dit verslag is opgebouwd als een beeldrapportage, waarbij het verhaal met name gedragen wordt door het beeld. Ik heb mijn verslag verdeeld in vijf delen. Beginnend met deel één, waarin ik kort mijn afstudeervoorstel toelicht en laat zien met welke gedachtegang ik dit project ben begonnen. Het tweede deel gaat over wat het probleem is waar ik me mee bezig wil houden en hoe dit mijn concept gevormd heeft. Heb ik een antwoord voor een probleem of ga ik hier op een andere manier mee om?
Ik eindig met deel vijf, waarin ik mijn ontwerp toelicht en verbeeld door middel van tekst, beeld en tekeningen. Als bijlage heb ik een beeldrapportage van mijn expo in het Tabakhuis in Nijkerk toegevoegd. Gezien er op moment van schrijven en moment van examen een crisis gaande is (COVID-19) heb ik een ruimte ingericht om al het materiaal tentoon te stellen. Ik wens u veel plezier met het lezen van mijn afstudeerverslag.
10 11
Een van de eerste beelden die ik gemaakt heb. De vraag was toen: “maak een beeld van het eindresultaat�.
AFSTUDEERVOORSTEL
FASCINATIE EN LOCATIE Een plek die mij altijd heeft gefascineerd, ik herinner het nog vanuit mijn jeugd. Ergens in de verte onderweg naar Baby Beach zag ik een silhouet die zich op de top van een heuvel bevond. Geen idee wat het was toentertijd, maar het bleef wel in mijn geheugen. Het feit dat hier ooit een zeer complex proces heeft plaatsgevonden fascineert mij. Processen hebben mij altijd gefascineerd. Van kookprocessen tot complexe mentale processen; als het een proces heeft, vind ik dit interessant. Los van dat het gebied mij fascineert door zijn desolaatheid, de geïsoleerde ligging en bewaarde rust, is het oude proces wat mijn afstudeerlocatie definitief maakt en verantwoordt. Zou ik door de oude processen geïnspireerd kunnen raken? Maar is er wel een probleem op Aruba waarop ik door middel van architectuur een antwoord kan geven of bieden? Is het een project dat sociaal relevant zou kunnen zijn? Als ik naar mezelf kijk ervaar ik het eiland als telkens drukker wordende. Plekken waar je voorheen naartoe ging voor rust zijn omgetoverd tot toeristische trekpleisters. Of er zijn dermate veel factoren die de rust verstoren, waardoor het tot rust komen er niet mogelijk is. Denk aan een dieselgenerator die ergens aan staat om de verkoopkraam te voorzien van stroom, windmolens die te dicht bij gebouwen
geplaatst zijn en feestende toeristen die om de zoveel minuten langs scheuren op ATV’s. Een plek waar je als lokale bewoner tot rust kan komen lijkt soms niet te bestaan. Of het is dermate onbekend dat alleen een bepaald groepje mensen deze kent. Mijn voorstel is om op de door mij gekozen locatie een rustplek te ontwerpen die bestemd is voor lokalen. Een plek waar men naartoe kan gaan om te genieten van het prachtige landschap. Een plek waar je even alleen kan zijn met je gedachtes, en waar je makkelijk in een mentale stand komt waarin ruimte ontstaat voor contemplatie.
12 13
De silhouet van de plek bij zonsondergang.
Afstudeervoorstel
VIER MODELLEN Ik wilde het medium water inzetten. In dit gebied was water niet gelijk een logisch medium om mee te werken. Water is voor mij een medium dat kan zorgen voor een geĂŻsoleerd gevoel, wat rust kan bieden. Water zelf kan rustgevend zijn. Vanuit verschillende soorten gevoelens en gedachtes, ben ik ruimtes gaan ontwerpen die iets deden met water. Er volgden vier modellen, elk met een eigen manier om met water om te gaan. Confrontatie Een ruimte met een plafond dat telkens hoger wordt en waar water uit valt. Hoe meer je naar voren beweegt, hoe meer water er op je valt, hoe harder het water op je valt. Terwijl je zicht steeds minder scherp wordt, beweeg je naar voren. En net wanneer je denkt dat het maar niet afloopt is het over, kan je alles weer zien, is de druk ineens weg. Duiken Hoe dieper je je in de ruimte bevindt, hoe dichter je bij jezelf komt. Hoe dieper, hoe groter en langzamer de stappen, en op een gegeven moment, je eigen bodem bereikt, zie je jezelf. Je bent je volledig bewust van je lichaam. Terug naar boven worden de treden korter en lager, waardoor je sneller moet bewegen. Dit stelt de paniek voor wanneer je bijna buiten adem bent bij het opduiken.
Impluvium Het ruiken, zien, horen en voelen van regenwater. Door dit als het ware ten toon te stellen, zie je de druppels bijna individueel. De ruimte waarin je jezelf bevindt is donker. Dit zorgt voor een focus naar het water. De ruimte koelt af, het licht wordt minder intens. Denken Zittend met een bron van water boven je, een soort douche. Je kijkt naar beneden zodat het water niet in je ogen en neus komt, je voelt het water op je hoofd langs je gezicht naar beneden vallen, het geluid zorgt ervoor dat je je niet bewust bent van jouw omgeving. Jouw wereld is als het ware het negatief van wat jouw hoofd tegenhoudt in het waterlichaam. Jouw wereld is verkleind, geĂŻsoleerd en intiem. Je kan niks anders doen dan denken. Met deze vier ruimtelijke vertalingen van water in combinatie met de beladen locatie, wil ik gaan werken aan mijn afstudeerproject. Hiervoor is het nodig om een grondig locatieonderzoek te doen en mij verder te richten op de exacte functie/werking van dit gebied.
Vier modellen.
14 15
Afstudeervoorstel
confrontatie sociale confrontatie, ruimtelijke confrontatie, persoonlijke confrontatie
duiken dichter bij jezelf komen, bewustwording, inspanning, paniek, angst
impluvia observatie, verandering in atmosfeer/ruimte, opvangen, afkoelen
nadenken contemplatie, focus, stilte, intiem, concentratie, ademhaling 16 17
Afstudeervoorstel
PROBLEEM
ARUBA WORDT DRUKKER Ik woon sinds 2008 in Nederland en ga af en toe terug naar Aruba om familie te bezoeken. Wat mij telkens opviel, is dat er telkens meer bebouwing was en ook dat het eiland elke keer een stuk drukker aanvoelde. Als Arubaanse student in Nederland laat je al je familie achter, iets wat voor veel Arubaanse studenten geldt die een hogere opleiding willen doen. De eerste paar jaar ging ik jaarlijks terug, en elke keer dat ik terugging was het steeds drukker. Het duurde langer om van mijn huis naar het huis van mijn vriendin te rijden. Plekken die ruimte boden voor verstilling waren toeristisch geworden: op stranden waar alleen de lokalen naartoe gingen, zoals ‘Tres Trapi’ en ‘Rodgers Beach’, kwam je ook toeristen tegen. Iets dat vroeger amper gebeurde. Volgens de statistieken is het eiland ook echt drukker geworden. Als ik de bevolkingsdichtheid vergelijk van 2017 met tien jaar daarvoor, is het met 10%1 gegroeid. Naast dit aantal zijn er ook illegale inwoners op het eiland. Die zijn nu niet meegeteld. Het toerisme is met bijna 40%1 gegroeid sinds toen. Om een beeld te krijgen van hoe druk het eiland werkelijk is, vergelijk ik het met de buureilanden Bonaire en Curaçao. Om een gevoel te krijgen bij de omvang van het eiland, voeg ik Texel toe aan de selectie. De reden waarom Texel in oppervlakte kleiner is dan Aruba, is dat het grootste deel van Texel onder categorie water valt. Voor het uitrekenen van
bevolkingsdichtheid wordt alleen gekeken naar oppervlakte land. In totaal is Texel inclusief water 463m2.
Aruba
Bonaire
Curacao
Texel
inwoners (2017)
115112
19408
158040
13576
oppervlakte (km2)
180
288
444
162 (+301 water)
dichtheid (in/km2)
640
67
356
84 (exclusief oppervlakte water)
tabel bevolkingsdichtheid2
Aruba
Texel
Aruba vergeleken met Texel
016
1400000
112000
1400000
1200000
110000
1200000
108000
1000000
1000000 106000
800000
800000
104000
600000
102000
600000
100000
400000
400000 98000
200000
200000
96000
0 2017
94000 2007
2008
Bevolkingsgroei
2009
2010
Bevolkingsgroei
1
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
0 2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Aantal toeristen
2016
2017
Aantal touristen1, de daling rond 2016 heeft te maken met de crisis situatie in Venezuela rond die tijd.
2007
2008
2009
2010
Bevolkingsgroei
18 19
1: De Centrale Bank van Aruba. (2018). ANNUAL STATISTICAL DIGEST 2017 (12). Geraadpleegd van https://www.cbaruba.org/cba/manageDocument. do?dispatch=view&id=3676 2: Wikipedia-bijdragers. (2020b, 6 april). Lijst van landen naar bevolkingsdichtheid. Geraadpleegd op 19 april 2020, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_ landen_naar_bevolkingsdichtheid Wikipedia-bijdragers. (2020, 1 april). Aruba. Geraadpleegd op 19 april 2020, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Aruba Wikipedia-bijdragers. (2020c, 11 april). Texel. Geraadpleegd op 19 april 2020, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Texel Wikipedia-bijdragers. (2020d, 18 april). Curaรงao. Geraadpleegd op 19 april 2020, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Cura%C3%A7ao Wikipedia-bijdragers. (2020a, 29 maart). Bonaire. Geraadpleegd op 19 april 2020, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Bonaire
Probleem
20
HET VIRUS GENAAMD OVERTOERISME Toerisme is voor het eiland het hoofdinkomen voor de economie. Toerisme op zich is niet slecht. Het wordt pas een probleem als het de stagnatiefase bereikt of overtoerisme wordt. In deze fase worden er negatieve gevolgen gezien in de maatschappij en economie. Het type toerist dat op zo’n eiland komt is ook bepalend. Op Aruba komen met name feestgangers en Amerikaanse toeristen. Zij hebben weinig respect voor het eiland en zien het bezoeken hiervan dan ook als een leuk uitje. Stranden die bekend staan om schildpaddennestjes worden verstoord. Het nadeel van zoveel toerisme is op korte termijn niet direct te zien, maar wel op lange termijn. Door al het crossen van de toeristen komt er veel stof in de lucht. De gevolgen hiervan zijn helaas goed te zien. Cactussen worden bedekt met een laagje stof, waardoor ze minder zonlicht kunnen opnemen, opdrogen en vervolgens afsterven. Er worden bordjes opgehangen, maar daar wordt niet serieus mee omgegaan. Meestal zijn het lokalen die langslopen en er misschien iets over zeggen of een bericht op sociale media plaatsen.
Vernieling van stranden.
Stofwolken achter crossende toeristen.
Met ATV’s het water in rijden.
20 21
Nadelige effecten van stof op cactussen.
Probleem
SLECHTE OMGANG MET FLORA EN FAUNA Naast dat het aantal bewoners, toeristen en het type toerist belangrijke factoren zijn in het drukker worden van het eiland, wordt hier ook niets tegen gedaan. Er komen telkens meer hotels op het eiland. Dat gebeurt zelfs nu dat de overheid zich bewust is van de negatieve impact van het ontbossen van het eiland. Er wordt meer gedacht aan korte termijn verdiensten en niet aan wat men op lange termijn verliest. Het eiland wordt niet als bron van inkomsten gezien door de overheid. Als dit wel het geval zou zijn, was men zorgvuldiger omgegaan met de natuurgebieden en broedplekken voor de vogels.
Bouwwerkzaamheden op beschermd natuurgebied.
Bubali plas, ‘beschermd’ natuurgebie
22 23
ed.
Probleem
De overheid neemt de gezondheid van het eiland en haar bewoners niet serieus. Dit is een voortdurend probleem. Het ‘Parkieten Bos’ dicht bij het vliegveld is een goed voorbeeld hiervan. Om snel van het afval af te komen op het eiland, wordt het in brand gestoken. Op korte termijn zorgt dit wel voor het verdwijnen van afval, maar dit gaat ten koste van de gezondheid van de buurtbewoners die op lange termijn gezondheidsklachten krijgen.
Landelijk afvalplaats, in brand.
24 25
Probleem
Dichter bij de locatie waar ik mijn project wil ontwerpen is er ook een geval waar toerisme de natuurlijke flora en zelfs sociale historie aantast. De Franse Pas, die bekend stond om de groene tunnel die langs een rotswand loopt, was per ongeluk helemaal gesnoeid. Er was veel ophef op sociale media en er stond zelfs een artikel in de krant hierover. Het bleek een ‘fout’ te zijn. Achteraf heb ik begrepen dat het juist bewust was gesnoeid voor toeristenbussen die moeite hadden hier langs te rijden. Nu wordt het zelfs zo onderhouden.
Franse Pas 2016.
26 27
Franse Pas 2017.
Probleem
LOCATIE
Aruba, het zogenaamde ‘one happy island’ van Nederland, mijn geboorteplaats. Hier vindt mijn afstudeerproject plaats. Gecentreerd ten zuiden gelegen van het eiland bevindt zich de goudsmelterij, strategisch gepositioneerd op een hellend landschap, aan het Spaans Lagoen.
High rise hotels Noord
Low rise hotels
Bushiribana
Arikok Oranjestad Santa Cruz
Balashi, Gold smelter
WEB
ARUBA
Pos Chikito
Savaneta
San Nicolaas
28 29
Locatie
Er zijn geen gebouwen in de directe omgeving, waardoor het gebied geĂŻsoleerd is en ook zo aanvoelt.
Luchtfoto gebied.
Balashi, Goudsmelterij
30 31
Locatie
Maquette heuvelig landschap.
32 33
Locatie
Luchtfoto goudsmelterij te Balashi.
34 35
Locatie
3 WEKEN LOCATIEONDERZOEK Tijdens de zomer van 2017 zijn wij, mijn vriendin Masja en ik, naar Aruba gegaan voor locatieonderzoek. Wij hebben veel materiaal verzameld en veel vastgelegd. Zoveel mogelijk, zodat ik in Nederland alles had wat ik dacht nodig te hebben.
Bladeren
Verzameling van verschillende locale materialen.
Takken
Aantekeningen van Masja tijdens locatieonderzoek.
Zand
Steentjes
36 37
Locatie
Reservoir
Uitkijk
Uitkijk
Reservoir
Roosters
Stampmolen
Reservoir
Uitkijk
1985
Verzameling van verschillende texturen op locatie.
Roervaten
Roosters
Stampmolen
Reservoir
1985
1985
38 39
Locatie
3D-ONDERZOEK Naast het vastleggen met een spiegelreflexcamera en een GoPro, heb ik ook een drone meegenomen. Zelf had ik nog niet veel gedaan met een drone. Ik heb ter plekke onderzoek gedaan naar fotogrammetrie. Met een drone leg je een beeld vast, waar ook met infrarood hoogte-eigenschappen aan worden toegevoegd. Met al deze data is het dan mogelijk om een digitaal 3D-model te genereren. Voor het 3D-model hiernaast zijn ongeveer 1.250 luchtfoto’s gebruikt. Het gegenereerde 3D-model dient ook als basis voor de tekentechnische uitgangspunten. Dit is ook terug te zien in het tekenwerk.
‘Vliegplan’ schetsen die ik gemaakt had tijdens de vlucht naar Aruba.
40 41
Impressie van het 3D-gebied in Autodesk REVIT Architecture
Locatie
Vervolgens kon ik met foto’s en het 3D-model de bestaande locatie in kaart brengen en vervolgens mijn ontwerp hierin passen.
re s ul t a at to t nu to e .
H i e ro n d e r e e n v o o rb e e l d v a n e e n f o to To v h e t m o d e l o p d i t m o m e nt . Ik g e b r uik d e p o intc l o u d o o k a l s gr af i s c h e l e m e nt in h e t te ke nw e rk
e n hi e r v o o r dr uk a a n h e t
e ke n a a n h e t te s te n , d i t i s h e t
m o d e l o p d i t m o m e nt . Ik in h e t te ke nw e rk
Oorspronkelijke positie stoomketelhuis.
42 43
3D-model samen met het ingescande 3D-model
12 Locatie
EEN VOORUITSTREVENDE GOUDSMELTERIJ Rond 1901 opende op Balashi een voor die tijd vooruitstrevende goudsmelterij. De methode die hier gebruikt werd was ook rendabeler dan de methode die bij Bushiribana gebruikt werd. Exact om die reden zijn de resterende ertsen van Bushiribana destijds naar Balashi gebracht. Op oude archiefstukken is te achterhalen hoe dit gebied erbij lag. Je ziet gebouwen en verschillende industriële elementen. Op de foto hiernaast is ook de ‘trekinchi’ te zien. Dit was een soort trein die karretjes transporteerde van de goudmijnen naar Balashi. Toentertijd het enige rijdende voertuig op het eiland.
Goudsmelterij te Balashi, Aruba rond 1910.
44 45
Locatie
Sommige foto’s deden bepaalde aannames bevestigen: waar ik dacht dat er roersystemen zouden zitten, waren die er ook. Ik vind het belangrijk om de oude processen goed in beeld te brengen. In deze foto zijn ook onderdelen te zien die nu nog op locatie te zien zijn. Fascinerend.
De steunberen van het vliegwiel en restanten van het roersysteem anno 2017.
Het vliegwiel en daarachter de roersysteme
46 47
en, Aruba rond 1910.
Locatie
Tijdens het proces om de plattegronden en productieschema’s te begrijpen, ging het vaak fout bij het genereren van de digitale tekeningen. Wat hiernaast te zien is als bijschriften, werd in sommige tekeningen getekend als onderdelen of volumes in het landschap. Het was van groot belang om zelf een goede vertaling te hebben van wat er ooit was en hoe het er nu bij staat.
48 49
Oude plattegrond.
Locatie
Een nieuwe plattegrond samen met een visuele vertaling van de oude goud smeltprocessen. De goudsmelterij heeft tussen de 15 en 20 jaar gefunctioneerd en heeft met name verlies gedraaid. Nadat de Eerste Wereldoorlog was uitgebroken, werd het transport van kolen en hout stopgezet, waardoor de goudsmelterij niet meer kon functioneren.
719,829
700
600
400
300
200 160,008
100
90,396 74,487 57,281
57,644
50,922
50,45
26,62 1,233
54,09
0
0,856 1916
Goud opbrengsten Aruba. Data overgenomen uit Walhain, Joop. Oro Ubao. UNOCA, 2005.
1914
1899 - 1915 Goudesmelterij Balashi
1912
1910
1908
1906
1904
1902
1900
1898
1896
1894
1892
1890
1888
1886
1884
1882
1880
1878
1876
1874
1872
1870
1868
1866
1864
1862
1860
1858
1856
1854
1852
1850
1848
1846
1844
1842
1840
1838
1836
1834
1832
1830
1828
1826
1824
1872 - 1899 Goudsmelterij Bushiribana
Hoeveelheid zuiver goud in kg
500
K
R
L
D
B
E
A
C
P ro c e s k a a rt 1 : 25 0
U
LEGENDA
W
Goudbrood
T
S
V
E
I
G
S ou
G s
rt
de
Q
Q E
Q
H J F M
S + O2 > SO2
M O
O
O P Goudzuiveren 4 Au + 8 CN- + O2 + 2 H2O > 4 Au(CN)2- + 4 OH-
P
P
N
P
Goudsmelten
N
N
R
K
L
2 Au(CN)2- + Zn > 2 Au + Zn(CN)4-
a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. k. l. m. n. o. p. q. r. s. t. u. v. w. x. y. z.
draaipunt wagons katrol trekkatrol waterreservoir waterput vliegwiel stoomketelhuis waterfabriek (1903) machineshop timmerwerkplaats laboratorium smederij roosteroven afscheidingsbak spoelbak cyaankalibak regenbak bergplaats steenkool stampmolen gietopeningen support stoomketel rails steunhoofden rails steunhoofden kabelbaan (1985) kloof voor aanleg kabelbaan (1985) geel gebouw (1985)
Hout (VS) Steenkool (GB)
Goud P ro c e s k a a rt 1 : 25 0
LEGENDA
Goudbrood
a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. k. l. m. n. o. p. q. r. s. t. u. v. w. x. y. z.
draaipunt wagons katrol trekkatrol waterreservoir waterput vliegwiel stoomketelhuis waterfabriek (1903) machineshop timmerwerkplaats laboratorium smederij roosteroven afscheidingsbak spoelbak cyaankalibak regenbak bergplaats steenkool stampmolen gietopeningen support stoomketel rails steunhoofden rails steunhoofden kabelbaan (1985) kloof voor aanleg kabelbaan (1985) geel gebouw (1985) Goud
Zoutwater
50
Proceswater
51 Zoetwater Steenkool
Zoutwater Proceswater Zoetwater Steenkool
Electriciteit
Electriciteit
Spaanslagoen
Hout
Hout
Proceskaart goudsmelterij. Data uit Walhain, Joop. Oro Ubao. UNOCA, 2005.
Locatie
In 1985 werd een initiatief gestart door twee initiatiefnemers, die het gebied wilden omtoveren tot een paradijs waar cultuur en toerisme zouden samenkomen. Het zogenaamde ‘Gold Mill Paradise’. Dit werd gefinancierd door mensen die met pensioen waren vanuit de olie-industrie. De verkiezingen waren ook rond deze tijd en het project werd dan ook gebruikt om stemmen te werven. Hiernaast het artikel dat toen verscheen. Het project is ongeveer na twee jaar gestopt en de initiatiefnemers waren verdwenen met het geld van gedupeerde gepensioneerde oliewerkers. De sporen hiervan zijn nog steeds te zien. Een niet inheems materiaalgebruik zorgt ervoor dat de ingrepen nogal vloeken met de op locatie aanwezige materialen. Het moest snel en goedkoop.
52 53
Artikel over de Gold Mine Paradise.
Locatie
Een heel pad door het gebied werd aangelegd, inclusief een trap die naar boven gaat waar vermoedelijk een restaurant zou komen. Op de kaart hiernaast is in het grijs te zien wat allemaal is toegevoegd rond die tijd.
Spaa
Situati
Y X
V
D
B
Z
E
A
C
U
W T
S
Y X
V
E
I
G
S Q
Q E
Q
H J F M
M O
O
O
P
P
P
N
P
N
N
R
K
L
anslagoen
S itu a tie 1 : 5 0 0
LEGENDA a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. k. l. m. n. o. p. q. r. s. t. u. v. w. x. y. z.
draaipunt wagons katrol trekkatrol waterreservoir waterput vliegwiel stoomketelhuis waterfabriek (1903) machineshop timmerwerkplaats LEGENDA laboratorium a. draaipunt wagons smederij b. katrol c. trekkatrol roosteroven d. waterreservoir e. waterput afscheidingsbak f. vliegwiel spoelbak g. stoomketelhuis h. waterfabriek (1903) cyaankalibak i. machineshop j. timmerwerkplaats regenbak k. laboratorium l. smederij bergplaats steenkool m. roosteroven n. afscheidingsbak stampmolen o. spoelbak p. cyaankalibak gietopeningen q. regenbak r. bergplaats steenkool support stoomketel s. stampmolen rails t. gietopeningen u. support stoomketel steunhoofden rails v. rails w. steunhoofden rails steunhoofden kabelbaan x. steunhoofden kabelbaan (1985)(1985) kloof voor aanleg kabelbaan (1985) kloofz.y. voorgeel aanleg kabelbaan (1985) gebouw (1985) geel gebouw (1985) S itu a tie 1 : 5 0 0
54 55
ie tekening, zwart zijn de restanten van de goudsmelterij, grijs is wat is toegevoegd rond 1985
Locatie
Maquette goudsmelterij te Balashi.
56 57
Locatie
SPAANS LAGOEN Tegenover de goudsmelterij ligt het Spaans Lagoen. Dit is een ecologisch bijzonder gebied. Het is een door het eiland beschermd natuurgebied en valt onder de wereldwijde RAMSAR lijst. Het heeft een bijzondere grondsamenstelling, bekend als een ‘tidal mudflat’. Er groeien hier veel zwarte mangroveplanten en het is een populair broedgebied voor lokale watervogels.
Spaans lagoen.
58 59
Locatie
FRANSE PAS Iets ten noorden is de Franse Pas: een pas of weg die tussen twee steile rotswanden loopt. Aan de voet van deze rotswanden groeien bomen over de weg naar elkaar toe, waardoor er een soort groene tunnel ontstaat. Er zijn veel legendes over dit gebied. Dat er ‘s nachts spoken te horen zijn van indianen die vermoord zijn door de Fransen. Of net andersom: dat je de Fransen hoort die door de indianen zijn vermoord. Of dat je auto uitvalt als je hier ‘s nachts langs rijdt.
Franse pas.
60 61
Locatie
BALASHI GOLD SMELTER Het gebied ziet er tegenwoordig zo uit: een vrij geĂŻsoleerde en verlaten plek in het midden van het eiland. Met uitzicht op het Spaans Lagoen en daarachter het heuvelachtige Arubaanse landschap.
Het gebied buiten het regenseizoen.
Het gebied een paar dagen na een regenbui.
62 63 Beschrijving van de plek door Masja.
Locatie
Het gebied heeft verschillende kwaliteiten. Vanuit historisch, sociaal en ecologisch oogpunt heeft dit gebied veel in zich. Al deze aspecten wil ik terug laten komen in mijn project.
Het uitzicht vanaf het uitkijkgebouw.
64 65
Locatie
PROCES
Nadat ik alle informatie heb doorgenomen en heb laten bezinken, beginnen bij mij verschillende ideeĂŤn op te komen, hier in spring ik van schaal en thema waardoor de chronologische volgorde meestal chaotisch over komt. Elk idee die bij mij op komt verbeeld ik werk ik tot een bepaald niveau uit. Vaak is het een onderzoek naar wat ik niet wil. Ik vindt het terugkijken op processen fijn. Het helpt mij met grip krijgen op het ontwerp en mijn keuzes begrijpen/verantwoorden. In dit hoofdstuk behandel ik 4 processen.
Route frequentie.
Lijfelijke verhouding tot ruimte.
66 67
Proces
VERBINDEN Op een gegeven moment wist ik dat ik verschillende gebieden met elkaar wilde verbinden. Mijn onderzoek naar verbinding was met name gericht op de verschillende gebieden en onderdelen van de goudsmelterij. Af en toe wilde ik teveel bij het gebied betrekken, dit merkte ik snel als ik aan het schetsen ben. Je gaat twijfelen of wat je doet wel ‘genoeg’ is.
Onderzoek naar verbinding.
68 69
Proces
DE BADEN BIJ BALASHI Hoe kleurrijker mijn schetsen, hoe dieper de valkuil. Dit is een perfect voorbeeld van hoe ik onbewust geinspireerd ben geraakt door badhuizen. Deze schetsen zijn een maand voordat ik naar de Thermen in Vals ging gemaakt. Ookal was ik er fysiek nog nooit geweest, beinvloede het mijn doel met mijn project. Het begon als een soort machine te lijken. Een economisch machine. Precies wat ik niet wilde. Het heeft wel mooie schetsen opgeleverd, maar heeft me ook bewust gemaakt dat ik niet door een mooi plaatje of gedachten verleid moet worden om iets anders te gaan doen.
Onderzoek naar verbinding.
70 71
Proces
FUNCTIONEREN In dezelfde sessie van organiseren volgde een sequentie onderzoek. Ik ben gaan uitschetsen wat ik op de verschillende momenten in het project zou zien of wilde zien. Ik merkte tijdens het schetsen dat ik veel meer onderdelen nodig had als gedacht. Zo had ik ineens een toilet, kleedkamer en balie nodig. Dit was weer een verbeelding van wat ik juist niet wilde.
Sequentie onderzoek.
72 73
Proces
UITKIJKEN Hetgeen waar ik het meest aan ontworpen en gewijzigd heb is het uitkijk gebouw. Dit gebouw zat in mijn hoofd en ik moest er iets mee. Zie voor de ruimte de foto hier onder. Dit was al voordat ik begonnen was met afstuderen. Vele koffie pauzes op werk was ik volledig geisoleerd bezig met deze ruimte schetsen. Telkens onderzoekend naar hoe deze ruimte moest werken, welke vorm het moest krijgen, hoe de openingen er uit moesten zien, wel of geen verdieping, wel of geen zwembad.
Interieur/uitzicht uitkijkgebouw.
Studie naar functie en vorm.
74 75
Proces
ONTWERP
Bij FUENTE worden verschillende beladen gebieden met elkaar verbonden. Deze gebieden worden verbonden door middel van landschappelijke en architectonische ingrepen. Vier verschillende typologieën voor de paden en vier ruimtelijke ingrepen waarbij gebruik wordt gemaakt van bestaande structuren en contouren in combinatie met het medium water in de vorm van regen. FUENTE betekent ‘bron’ in het Papiaments, een bron van rust en stilte. In dit hoofdstuk licht ik mijn ontwerp toe met behulp van beeld, tekeningen en tekst. Ik laat per deelontwerp kort enkele beelden van het proces zien en probeer zo de lezer mee te nemen in mijn keuzes.
76 77
FUENTE
CONCEPT
Voor het concept heb ik gekozen om twee beelden te maken die laten zien wat ik niet wil. Een van de onderdelen van het concept is de anti-Akropolis. De Akropolis werd in Athene op een gegeven moment gebruikt om grote mensenmassa’s te ontvangen. Dat moet het project dus niet worden. Het liefst trekt het de individuele Arubaan. Maar in elk geval geen grote mensenmassa’s. Het gebied is voor de lokale bevolking bedoeld. Dat betekent dat het geen toeristische trekpleister mag worden.
78 79
Collage anti-Acropolis.
FUENTE
Het project moet ook niet bijdragen aan het probleem, in de zin van dat het wordt omgetoverd in een hotel of toeristische trekpleister.
80 81
Collage hotel Balashi.
FUENTE
DOELGROEP Op de locatie wil ik grote groepen mensen zien te voorkomen. Met name toeristen. Dit wil ik doen door de drempel te verhogen waardoor het gebied minder aantrekkelijk wordt voor de toerist. En juist aantrekkelijk maak voor de Arubaan die op zoek is naar rust. Onvoorspelbaar Gezien in het ontwerp gebruik wordt gemaakt van regen, is het niet te voorspellen hoe het eruit ziet. Naast dat het onvoorspelbaar is, valt het regenseizoen buiten het toeristisch hoogseizoen. Het is dus op zijn mooist, als er weinig toeristen zijn. Onbereikbaar Om bij de ruimtelijke ingrepen te komen moet je een stuk te voet afleggen. Dit kan al een drempel zijn voor een toerist. Het niet kunnen parkeren voor de deur wordt vaak als een last gezien. Je kan het gebied ook niet betreden met ATV’s. Je moet er wat voor over hebben. Onbemand Er wordt niet bij de poort gecontroleerd wie wel of niet het gebied betreedt. Het is ook toegestaan om als toerist hiernaartoe te gaan, echter kunnen toeristen geen rondleidingen verwachten en hebben ze niet de mogelijkheid om mensen vragen te stellen. Er bevinden zich geen bordjes met informatie, geen valbeveiliging, geen toiletten, geen watertappunten, geen horeca, geen souvenirs.
Als je dit gebied betreedt, zal het met doel zijn om tot rust te komen en te verstillen.
| Onvoorspelbaar | Onbereikbaar | Onbemand
Toeristen stroom
Toeristen die er wel wat voor over hebben
82 83
FUENTE
LANDSCHAP Met landschappelijke ingrepen in de vorm van inheems vormgegeven paden, wil ik de verschillende beladen gebieden met elkaar verbinden.
Franse pas, sociaal
landschappelijke ingrepen
ruimtelijke ingrepen
Goudsmelterij, historisch
84 85 Spaans lagoen, ecologisch
Lading kaart met verbinding.
FUENTE
Om de landschappelijke ingrepen te kunnen toepassen moet het gebied worden aangepast. Het moet opgeschoond worden en minder worden belast door het verkeer. Door wegdelen af te sluiten met puin, wordt er ruimte gecreĂŤerd voor flora en fauna. Er zal gekeken worden of de inheemse beplanting op gang geholpen moet worden door struiken te planten.
Situatie gebied voor de ingrepen.
weg afsluiten, ontsluiten met een poort
Inheems groen terug laten groeien
weg afsluiten, ontsluiten met puin van verwijderde asfaltweg Verwijderen sporen 1985 behalve gebouw op heuvel
86 87
Situatie gebied na de ingrepen.
FUENTE
40 m
30 m
40 m
30 m 20 m
20 m
10 m
10 m
20 m
Plankaart.
10 m
40 m
30 m
40 m
30 m 20 m
20 m
10 m
10 m
88 89
20 m
10 m
Plankaart met omgeving.
FUENTE
ENTREE De entree bestaat uit twee wanden die een poort vormen. Deze overlappen vier meter en zijn één meter uit elkaar geplaatst. De wanden zijn gematerialiseerd met geramde aarde. In de wand is de naam ‘FUENTE’ verwerkt. Dit zijn roestvaststalen letter die met dof goud zijn verguld.
Situatie voor ingreep.
Impressie entree.
90 91
FUENTE
1m
4m
Glad beton glad beton
50 mm
1m
Roestvast stalen letters, verguld roestvast stalen letters, verguld met dof goud met dof goud
geramd aarde, 5% cement Geramde aarde, 5% kalk
Vooraanzicht entree.
1:20
aanzicht entree
1m 4m
glad beton Glad beton geramd aarde, 5% cement Geramd aarde, 5% kalk roestvast stalen letters, verguld met dof goud met dof goud Roestvast stalen letters, verguld
1m
92 93 Axonometrie entree.
1:50
de entree
FUENTE
GERAMDE AARDE Om deze textuur te behalen wordt aarde vermengd met 5% kalk, vervolgens wordt het per laag gestort en gestampt. Als laatste laag wordt een laag beton gestort om het af te sluiten. Met dit materiaal krijg je een gelaagde wand die bestaat uit het kleurenpallet van zijn directe omgeving.
Textuur geramd aarde.
94 95
FUENTE
PADENSTRUCTUUR EN ROUTING Na de entree volgt een padenstructuur, die de verschillende ruimtes en gebieden met elkaar verbindt. De hoofdroute bestaat uit een heen- en terugroute. Ter plaatse van het Spaans Lagoen is een zijroute die over het water gaat.
zand pad water pad grond pad tunnel pad bebouwing
Tekening padenstructuur.
zand pad water pad grond pad
entree
terugroute heenroute
96 97
zij route
Tekening routing
FUENTE
ZANDPAD Het meest voorkomen type looppad. Twee rijen stenen met daartussen verdicht zand. 3,6 m boven waterspiegel
wilde begroeiing
calichi kalkstenen +/- 150 mm op laag cement verdicht zand 75 mm optrede variĂŤrend, aantrede 450mm
1,5 m
calichi kalkstenen +/- 150 mm
verdicht zand
10 mm boven regenspiegel
laag cement
optrede 185mm, aantrede variĂŤrend
75 mm
50 mm boven grindlaag
50 mm boven waterspiegel 150 mm
1,5 m
water
prefab beton element, glad beton, aantrede grof beton hart op hart 1,05 m
hart op hart 0,9 m 450 mm
300 mm 1m
1,5 m
1,5 m pad over het landschap
Plattegrond zandpad.
1,2 m
1,5 m pad over het water
pad door de tunnel
Zandpad maquette.
pad door het landschap
grond
50 mm
prefab beton element, glad beton, aantrede grof beton
1:100 1:50 1:20
zand pad
1,5 m
waterspiegel
98 99
FUENTE
3,6 m boven waterspiegel
wilde begroeiing Wilde begroeiing
Calichi kalkstenen calichi kalkstenen +/- 150 mm +/op laag cement 150 mm op laag cement verdicht zand zand Verdicht 75 mm optrede variĂŤrend, aantrede 450mm
1,5 m
calichi kalkstenen +/- 150 mm
verdicht zand
10 mm boven regenspiegel
laag cement
optrede 185mm, aantrede variĂŤrend
75 mm
50 mm boven grindlaag
50 mm boven waterspiegel 150 mm
1,5 m
water
Bestaande situatie.
prefab beton element, glad beton, aantrede grof beton hart op hart 1,05 m
hart op hart 0,9 m 450 mm
300 mm 1m
1,5 m pad over het water
1,2 m pad door de tunnel
pad door het landschap
1:100 1:50 1:20
zand pad
1,5 m
Impressie zandpad over terrein.
100 101
FUENTE
VERDICHT ZAND Verdicht zand krijg je door de grond iets uit te graven, dit op te vullen met vochtig zand en vervolgens te verdichten door te trillen of stampen. Dit is een niet vervuilende manier om een pad te maken, en mochten er delen vergaan, dan kan dit makkelijk worden bijgevuld.
Textuur verdicht zand.
102 103
FUENTE
WATERPAD Via een zijroute kan over het Spaans Lagoen worden gelopen. Via betonnen treden kan je zonder het gebied aan te tasten door dit gebied lopen. De route gaat ook iets omhoog waar je over de mangrovebeplanting kan kijken. Met een beetje geluk kan je vogels spotten. Het pad steekt een klein gedeelte over open water en vouwt zich vervolgens om de bestaande mangrovebeplanting. Aan beide kanten van het pad wordt nieuwe mangrove geplant. Dit is om de vogels zo min mogelijk te verstoren.
50 mm boven 50mm boven water spiegel waterspiegel
1,25 m boven
water spiegel 1,25 m boven waterspiegel
grof beton Grof beton glad beton Glad beton water Water
50mm boven
watermm spiegel boven 50 waterspiegel
1,5 m
Axonometrie waterpad, verhoogde gedeelte.
Maquette waterpad, het uitkijkpunt
104 105
t.
FUENTE
TUNNEL In een oude opening wordt een tunnel gemaakt die leidt naar het reservoir. De tunnel is uitgehouwen en heeft een grove textuur. In de tunnel zijn betonnen treden ontworpen die tussen calichi grind zijn geplaatst. Bij regen vult de gang zich met water, deze fungeert als buffer tussen het reservoir en impluvium. Bij genoeg water wordt de ruimte gespiegeld, wat zorgt voor een andere ervaring bij regen. Het water komt dan net tot een centimeter onder de betonnen treden.
Foto voor ingreep.
Impressie entree tunnel.
106 107
FUENTE
water
prefab beton element, glad beton, aantrede grof beton
1,5 m
calichi kalkstenen +/- 150 mm
Axonometrie tunnel.
verdicht zand
uitgehouwen tunnel, calichi kalksteen Uitgehouwen tunnel, calichi kalksteen trede, stepping stone, grof beton, 300mm bij 1,2m onder Neerslag spiegel 10mm neerslag spiegel 10mm onder trede Trede, stepping stone, grof beton Calichi grind, 50mm onder trede calichi grind, 50mm onder trede Bestaande boog bestaande boog ondersteunings kolom, glad beton, 400 x 500mmglad beton Ondersteuningskolom, grond afzetting Grondafzetting betonvloer, grof beton, 200mm Betonvloer, grof beton, 200mm
laag cement
75 mm
150 mm
1,5 m
1:200
de tunnel
regenspiegel Regenspiegel grind Calichi grind
grond
prefab beton element, glad beton, aantrede grof beton
waterspiegel
prefab beton element, glad Prefab beton element, beton, aantrede grof beton aantrede grof beton
glad
beton,
50 mm
1,2 m
Maquette tunnel.
Axonometrie pad in tunnel.
diepte afhankelijk van stabiliteit en grond sterkte
1,5 m
108 109
FUENTE
calichi kalkstenen +/- 150 mm
verdicht zand
laag cement
75 mm
1,5 m
150 mm
regenspiegel
GRONDPAD Om geen paden te maken met steile trappen of hellingen is dit type pad bedacht. Door de grond op bepaalde plekken uit te houwen, houd je een keerwand over met een grove textuur. Doordat je deels verdiept zit ten opzichte van het aansluitende landschap, krijg grond prefab beton element, je een ander perspectief op de vegetatie englad beton, aantrede grof beton grondsamenstelling. Meanderend door het inheems Arubaans landschap.
grind
prefab beton element, glad beton, aantrede grof beton
1,2 m waterspiegel
50 mm
diepte afhankelijk van stabiliteit en grond sterkte Hoogtestudie
grondpad naar entree.
1,5 m
prefab beton element, glad beton, aantrede grof beton
grindlaag
waterspiegel
terrein Terrein
50 mm
grond afzetting Grondafzetting
150 mm
Prefab beton element, prefab beton element, glad beton, aantrede grof beton aantrede grof beton
1,2 m
glad
beton,
grind grind Caichi
1m
Axonometrie grondpad.
Maquette grondpad. terrein
110 111
FUENTE
UITGEHOUWEN KALKSTEEN De oppervlakte in de tunnel en de zijkanten van het grondpad krijgen, doordat de grond bestaat uit kalksteen, een textuur die te vergelijken is met gehamerd beton. Hoe meer dit corrodeert, hoe grilliger het wordt.
Textuur uitgehouwen kalksteen.
112 113
FUENTE
ARCHITECTUUR Een plek voor verstilling. Een omgeving om tot rust te komen. Een plek om te reflecteren, na te denken en op te laden.
Eerste test maquette voor uitkijkpu
114 115
unt. Strak, tectonisch, robuust, goud, rust, stilte en focus.
FUENTE
Overzichtsmaquette.
116 117
FUENTE
Axonometrie, ingrepen goudsmelterij.
118 119
Overzichtsmaquette.
FUENTE
reservoir Reservoir reservoir
tunnel
filter
Tunnel
zitplek
tunnel
zitplek
zitplek
zitplek
regen bad
zitplek
-3 m
zitplek
zitplekzitplek
zitplek
filter
impluvium
zitplek
regen bad Regenbad -3 m
p=0 1:200
impluvium Impluvium
Plattegrond goud p=0
plattegrond goudrestanten
p=0 1:200
plattegrond goudrestanten
reservoir
reservoir
uitkijk gebouw
Reservoir
-0,4 m
uitkijk gebouw
Uitkijkgebouw -0,4 m
filter filter
120 121
regenregen bad bad
impluvium impluvium
Plattegrond uitzicht p=+12m
p=12m 1:200
plattegrond uitkijk gebouw
p=12m 1:200
plattegrond uitkijk gebouw
FUENTE
Doorsnede.
1:200
doorsnede
122 123
FUENTE
Axonometrie, nieuwe toevoegingen.
entree
124 125
terugroute heenroute
Axonometrie, routing. zij route
FUENTE
MATERIAAL ONDERZOEK Tijdens het afstuderen is veel onderzoek gedaan naar materiaal. Om te beginnen ben ik gaan onderzoeken welke grondstoffen ik op locatie heb. Ik kan uit de directe omgeving zand, grind, kalk en water halen. Als je deze drie samenvoegt heb je beton. Per onderdeel zal gekeken moeten worden of er wel of geen cement moet worden toegevoegd aan de betonsamenstelling. Om een zo realistisch mogelijk beeld te krijgen van hoe dit eruit zou komen te zien, deed ik proefjes met pigmenten en verschillende types grind en zand. Dit lukte telkens niet, of de kleur kwam net niet goed over of was te geforceerd.
Kleur proefjes.
126 127
FUENTE
Tijdens mijn locatieonderzoek heb ik kalk stenen verzameld. Deze heb ik meegenomen naar Nederland. Om een zo realistisch mogelijke kleur en textuur te krijgen ben ik gaan onderzoeken hoe ik dit zou kunnen gebruiken als grondstof. Ik heb met behulp van een bankschroef verschillende stenen verpulverd. Vervolgens heb ik verschillende filters gemaakt om het puin te kunnen rangschikken op korrelgrootte. Op zoek naar een goede samenstelling kwam ik op de volgende verhouding: Basis FUENTE beton • 3 grind • 1 zand • 1 fijn grind • 1 kalk (gips) Met deze betonsamenstelling kan ik nu verschillende texturen maken. Ik wilde drie texturen: glad, grof en zeer grof.
Beton recept, proef nummer 18.
128 129
Arubaanse kalksteen ‘Calichi’.
FUENTE
Bankschroef op de kop gemonteerd aan bureau.
Kalkstenen.
Grove grind.
130 131
Fijne grind.
Zand.
FUENTE
Grof en gladde beton.
Arubaanse ‘Strulato’. 132 133
FUENTE
GLAD BETON De glad betonnen structuur behaal je door te bekisten met een gladde bekistingsplaat, in combinatie met een homogene betonsamenstelling. Dit is de basis voor grove en zeer grove afwerking.
Glad beton.
134 135
FUENTE
GROF BETON Grof beton krijg je door glad beton te zandstralen. Op deze manier heb je een grover oppervlak dat gelijk dient als antislip.
Grof beton.
136 137
FUENTE
ARUBAANSE ‘STRULATO’ BETON Deze afwerking is afgeleid van een oude Italiaanse techniek genaamd ‘Strulato’. Bij deze techniek wordt betonspecie tegen het oppervlak gegooid, waardoor er een grillige afwerking ontstaat. Het enige wat ik anders doe dan bij de authentieke Italiaanse methode, is dat ik achteraf het ‘Strulato’ oppervlak zandstraal. Door dit te doen verwijder je de dunne laag specie en komen de verschillende kleuren van het grind tevoorschijn. De betonsamenstelling die hier gebruikt wordt heeft dezelfde verhouding als het basis FUENTE beton.
Arubaans ‘Strulato’ beton.
138 139
FUENTE
REGENWATER De enige natuurlijke manier om hier op realistische wijze en onafhankelijk van installaties water te implementeren, is regen. Arubanen zijn dol op regen omdat dit het eiland iets verkoelt. Het liefst staan ze er ook in. Heerlijk verfrissend. In Nederland heb je de jaargetijden die het landschap doen veranderen over een termijn van ongeveer drie maanden. Op Aruba heb je geen jaargetijden, maar regenseizoenen, en het verschil is binnen een week zichtbaar. Al het regenwater dat in de directe omgeving valt, wordt opgevangen. Op sommige plekken zie je tijdens de regenval gelijk de ruimte veranderen, andere ruimtes vullen zich langzaam op waardoor ze veranderen. En je ziet bij het uitkijkgebouw na een week hoe het landschap verandert naar een groene oase. Het regenwater verzadigt het uitzicht en maakt het kleurrijker.
Buiten het regenseizoen.
140 141
Tijdens het regenseizoen.
FUENTE
REGENWATER Al het regenwater wat in de directe omgeving valt wordt opgevangen. Op sommige plekken zie je tijdens het regen gelijk de ruimte veranderen, andere ruimtes vullen langzaam op waardoor de ruimtes veranderen. En je ziet bij het uitkijk gebouw na een week hoe het landschap veranderd naar een groene oase, het regenwater verzadigd het uitzicht en maakt het kleurijker.
regenwater Regenwater
bestaande wand Bestaande wand stalen plaat plaat Stalen bestaande wand Bestaande wand gezaagde opening opening in bestaande wand Gezaagde zwarte grind laag, wordt laag, door de zon natuurlijk verwarmd Zwarte grind verwarmt water door zon zand laag Zandlaag houtskool Houtskool zandlaag Zandlaag grindlaag Grindlaag Steenlaag steenlaag stalen plaat op afgeschuinde zandcementlaag Stalenplaat op afgeschuinde zandcementlaag stalen spuwer, verguld met dof goud Stalen spuwer, verguld met dof goud
bestaande wand Bestaande wand glad beton Glad beton 2,8 m gefilterd regenwater Gefilterd regenwater
betonvloer, infiltreerbaar betonvloer, infiltreerbaar
Natuurlijke regenwater filter.
10 m
Hellend terrein hellend terrein
Bestaande reservoir bestaande water reservoir
Roestvaststalen spuwer, verguld met dof goud roestvaststalen spuwer, verguld met dof goud
hellend terrein
bestaande wand
Stalen U-profiel, 70 x 70 x 5mm verguld met dof goud stalen u profiel, 70 x 70 x 5mm, verguld met dof goud
roestvaststalen plaat
regen filter
Glad beton bad, glad beton
roestvaststalen spuwer, verguld met dof goud
5m
bad, glad beton
grof beton vloer, infiltratie
reservoir
Calichi stenen calichi grind
spuwer ter plaatse van regen bad
spuwer ter plaatse van reservoir
Spuwer reservoir.
1:75
spuwers uitkijk gebouw
Hellend terrein hellend terrein
tunnel
Bestaande wand bestaande wand
Roestvaststalen plaat
10 m
roestvaststalen plaat
Regenfilter regen filter
filter
Roestvaststalen spuwer, verguld met dof goud roestvaststalen spuwer, verguld met dof goud
5m
Regenbad, glad beton bad, glad beton
142 143
regen bad
grof betonvloer, infiltratie grof beton vloer, infiltratie
impluvium
Overloop water richting het Spaans Lagoen
overloop water richting het spaans lagoen
Regenwater proces kaart.
spuwer ter plaatse van regen bad
spuwer ter plaatse van reservo
Spuwer regenbad.
regen regen vanaf het dak stroming regenwater omleiding spuwers
FUENTE
GOUDEN RANDJES Er zijn een paar plekken in het project waar details zijn verguld. Dit is een referentie naar de geschiedenis van de goudsmelterij. Ook een poging om aan te tonen dat het nieuwe goud van nu ons landschap is.
Spuwers met vergulde lipjes.
Detail verguld lipje.
144 145
FUENTE
REGENBAD Op de plek waar ooit een stoomketelhuis heeft gestaan maak ik nu een regenbad. Dit is het laagste deel van mijn ruimtelijke ingrepen. Het regenbad vult zich langzaam met gefilterd regenwater van de omgeving. Via gleuven in de wanden stroomt het water in het regenbad. In het regenbad kan je gaan zitten op de tribune om tot rust te komen. Mocht deze vol staan met water, dan is er ter plaatse van het verhoogde deel van de tribune plek om eventueel kleding neer te leggen. Bij een goede regenbui kan je zelfs onder de spuwers een natuurlijke douche nemen.
Stoomketelhuis.
146 147
FUENTE
hellend terrein Hellend terrein bestaande wand Bestaande wand regen filter Regenfilter opening, gladglad beton,beton, verticaleverticale kolommen met latei Opening, kolommen met latei roestvaststalen spuwer, verguld met dof goudmet dof goud Roestvaststalen spuwer, verguld
Regenbad, bad, glad betonglad beton tribune trede, glad glad beton, beton, optrede 370mm aantrede 600mm Tribunetrede, optrede 370mm aantrede 600mm zwevende trapgrofbeton, trede, grof beton, optrede 185mm 185mm aantrede 300mm Traptrede, optrede aantrede 300mm grof beton vloer, infiltratie Grof betonvloer, infiltreerbaar
Axonometrie regenbad.
1:200
het regen bad
148 149
Impressie regenbad.
FUENTE
Maquette regenbad.
Trap/tribune detail maquette regenbad.
foto : Wim Spijker
Weerspiegeling van stil
150 151
lstaand water.
FUENTE
IMPLUVIUM Waar vroeger de stampmolen heeft gestaan, maak ik een impluvium. Een impluvium is een verdieping in de vloer waar de Grieken en Romeinen water opvingen. Via een compluvium, het dak, werd water naar deze verdieping in de vloer geleid. In de dakloze ruimte waar ik de impluvium en compluvium wil maken zijn de restanten van de fundering van de stampmolen zichtbaar. In deze restanten is ook een uitsparing aanwezig. Deze zal fungeren als het impluvium. Deze ruimte overdek ik met een asymmetrisch v-dak, dat op het laagste punt van het dak een
Voormalig plek stampmolen.
opening heeft die in de breedte overeenkomt met de bestaande uitsparing in de vloer. Het dak fungeert als compluvium. Op deze manier kan bij een regenbui water via het dak in de uitsparing terechtkomen. Het dak heeft over de gehele lengte een opening, wat betekent dat er ook een gedeelte is waar water buiten de uitsparing terecht komt. Hier kan men tijdens een regenbui een douche nemen.
Voormalig plek stampmolen
152 153
n.
FUENTE
Ontwerpproces schetsen.
Studie maquette impluvium.
154 155
FUENTE
Romeinse doorsnede. Bron: stilus.nl
Romeinse atrium. Bron: atriome.fr
aluminium golfplaten,golfplaten, geanodiseerd in kleurgeanodiseerd ral 7032 tot 25 micron op in kleur RAL7032 tot 25 micron Aluminium enkele laag underlayment in verband met maximaal geluid beleving op enkele laag underlayment voor maximale geluid beleving
‘v’ beton ligger, glad beton, 300 x 600mm ‘V’-betonligger, glad beton 300 x 600mm houten balklaag, 46 x 146mm, hart op hart 1200mm Houten balklaag, 46 x 146mm, hart op hart 1200mm beton balk, glad beton,glad 150 x 550mm, binnenzijde met dof goud Beton balk, beton, 150verguld x 550mm
bestaande wanden Bestaande wanden opening, glad beton, verticale kolommen met latei Opening, glad beton, verticale kolommen met latei ruïne, restanten van machine kamer Ruïne, restanten van fundering stampmolen
156 157
1:200
het impluvium
Exploded view impluvium.
FUENTE
Maquette impluvium.
Det
tail zitplek.
158 159
Detail impluvium in restanten.
FUENTE
Maquette impluvium.
160 161
FUENTE
Maquette impluvium bij regen.
Maquette impluvium bij regen.
162 163
FUENTE
RESERVOIR Het reservoir dankt zijn vorm aan de contouren van het oude waterreservoir. Het reservoir is drie keer verdiept, waardoor de vloer gelijk komt te liggen met de tunnel. Per verdieping is een stalen U-profiel meegenomen in het betonwerk, deze zijn vervolgens verguld met dof goud. Dit geeft de diepte van het landschap weer. Om het uitkijkgebouw te bereiken wordt er een lange steektrap geplaatst in het reservoir. Deze steektrap zorgt voor een extra inspanning.
Oude waterreservoir.
164 165
FUENTE
Ontwerpproces schetsen.
166 167
FUENTE
3m
3m
3m
3m
Doorsnede reservoir.
1:100
reservoir doorsnede
uitgehouwen gang/pad, calichi kalksteen Grond pad betonvloer, grof beton, Betonvloer, grof200mm beton, 200mm bestaande water reservoir Bestaande water reservoir
3m
3m
roestvaststalen spuwer, verguld met dof goud Roestvaststalen spuwer, verguld met dof goud
betonwand met wand strullato afwerking, 300mm Grof beton zwevende trap trede, beton, optrede optrede 185mm 300mm Grof beton trapgrof trede, 185,aantrede aantrede 300mm
3m
lage balustrade, strullato beton, 450mm hoog Balustrade, Arubaans ‘Strulato’afwerking, 450mm hoog stalen u profiel,stalen 70 x 70 x U-profiel, 5mm, verguld 70 met x dof goud Roestvast 70 x5mm, verguld met dof goud
3m
calichi grind met cactus begroeiing Calichi stenen betonvloer, grof beton, 200mm Grof betonvloer, 200mm
168 169 Axonometrie reservoir.
1:200
FUENTE het reservoir
Het water rondom het reservoir en in het pad naar het uitkijkgebouw, wordt opgevangen langs de paden en vervolgens via spuwers opgevangen in het reservoir. Het water stroomt vervolgens via de tunnel en het impluvium naar het regenbad.
Impressie reservoir.
170 171
FUENTE
Maquette reservoir.
Schaduwwerking in reservoir.
Detail vloer, terrein en trap.
172 173
FUENTE
Het reservoir kort na een regen bui.
Detail reservoir spuwers.
174 175
FUENTE
UITKIJKGEBOUW De laatste ruimtelijke ingreep, is gefocust op het uitzicht naar het landschap. Door kolommen te verwijderen en openingen te sluiten, wordt de focus naar het landschap vergroot. Bij binnenkomst word je gelijk getrokken door het panorama-uitzicht. Vervolgens kun je plaatsnemen op de rand van de sparing in de vloer en voor je uitkijken. Gedurende de dag zie je het landschap veranderen.
Bestaande situatie uitkijkgebouw.
176 177
FUENTE
Onderzoek naar uitzicht.
178 179
FUENTE
Frontale benadering
Meerzijdige benadering
Staal, oud en verweerd
Beton
Verticale lamellen richten het zicht
Uitzicht afhankelijk van positie in gebouw
Overal uitzicht
Gele verf, verweerd Hout en kalk, verweerd
Schets van aanpassingen.
Zandstralen Vervangen met nieuwe kalk sierlijsten
Bestaande alumiunium golfplaten op nieuwe bestaande golfplaten op nieuwe dubbele underlayment plaat ten behoeve van deunderlayment demping van geluid dubbele laag ten behoeve van de demping van geluid en stabiliteit
beton balk, glad beton, 200 x 500mm Betonbalk, glad beton, 200 x 500mm bestaande houten balklaag, 46 x 146mm, hart op hart Bestaande balklaag, 46 x 146mm, 600mm, afhankelijkhouten van de staat kunnen enkele vervangen worden met dezelfde profilering hart op hart 600mm, afhankelijk van de staat kunnen enkele vervangen worden met dezelfde profilering
Horizontale betonnen lamellen, gemonteerd horizontale betonnen lamellen, blokeren het zicht naar buiten met ankers aan bestaande wand, blokeren het zicht naar buiten verticale betonnen lamellen, richten het zicht Verticale betonnen afhankelijk van positie in gebouw lamellen, gemonteerd met ankers aan bestaande wand en vloer, richten het zicht afhankelijk van positie in gebouw beton portaal, glad beton, 300 x 600mm Beton portaal, glad beton 300 x 600mm binnezijde wanden witwanden gestuct met calki Binnenzijde wit, gestuct met calki bestaande wand gezandstraald Bestaande wand, buitenzijde gezandstraalt
bestaande houten sierlijsten vervangen met nieuwe vervangen met Bestaande houten sierlijsten van gips niewe van calki
Bestaande vloer sparing, bestaande vloer opening verdiept tot 450mm400mm diep gevlinderde betonvloer, dikte varieert Gevlinderde betonvloer
180 181
Exploded view uitkijkgebouw.
FUENTE
Impressie exterieur uitkijkgebouw.
182 183
FUENTE
Maquette uitkijkgebouw.
Maquette uitkijkgebouw.
184 185
Detail interieur uitkijkgebouw.
FUENTE
Impressie interieur uitkijkgebouw.
186 187
FUENTE
CONCLUSIE & REFLECTIE
Het is mij gelukt om met vier modellen te starten en hier uiteindelijk een ontwerp mee te kunnen maken dat niet direct een letterlijk vertaling van deze modellen is. Ik heb een goede analyse kunnen doen toen ik op Aruba was, waar ik veel profijt van had toen ik weer in Nederland was. De analysefase gaf mij de antwoorden waar ik naar opzoek was. Hoe werkte dit gebied, hoe zag het er toentertijd uit? Ik ben mijzelf best wel vaak tegengekomen tijdens dit project. Het viel mij op dat ik mijzelf veel meer ruimte gaf om te experimenteren en te falen. Van een fascinatie een project maken was in het begin nogal lastig. Ik had nooit gedacht dat mijn uiteindelijke ontwerp het resultaat zou zijn. Ik kon met dit project mijzelf zijn. Hier kreeg ik ook alle ruimte voor, en ik gunde mijzelf die ruimte ook. Tussen mijn tweede en derde schouw ben ik goed vast komen te zitten. Ik wist niet hoe ik verder moest. Dankzij mijn mentoren, gesprekken met kennissen en door afstand te nemen ben ik langzaam weer losgekomen. Ik werd erg beïnvloed door beelden die ik in mijn hoofd had of ergens had gezien. Het werd op een gegeven moment een soort van waterpark/ badhuis. Naar de thermen in Vals gaan heeft ook zijn invloed gehad op mij. Je hebt dan de neiging om een ‘gaaf’ gebouw te maken, en alle details en elementen die je elders ziet wil je dan ook in je project. Baden met verschillende temperaturen, spelen met licht, plek om je om
te kleden. Het was het gewoon niet. Het schoot mijn doel voorbij gezien het toeristisch werd. Het deed niks met het probleem, droeg er alleen aan bij. Teruggaan naar mijn afstudeervoorstel en mijn concept heeft toen goed geholpen. Het materiaalonderzoek was ook een belangrijke factor in mijn ontwerpproces. Het werken met Arubaanse stenen en de betonsamenstelling bepalen door goed te kijken naar wat er allemaal op het eiland beschikbaar is. Het werd leuk, ik kreeg weer energie om verder te gaan. Na mijn derde schouw was er een cruciaal element dat nog niet op zijn plek was geland. Ik heb gekozen om het hele ontwerp van het uitkijkgebouw te heroverwegen, heb alles weggeschoven en ben opnieuw begonnen. Hier kwam ik vervolgens ook uit, het voelde goed en de keuzes waren verantwoord en logisch. Dit geldt ook voor de afwerking van het uitkijkgebouw, lokaal materiaalgebruik en weinig onderhoud. Dit afstuderen heb ik gezien als een experiment waar ik ben begonnen met vier modellen. Deze heb ik weten te distilleren tot hun essentie die overal in verschillende vormen is toegepast. Van de sociale confrontatie bij de Franse Pas, tot de ecologische observatie van het landschap en de ecologie. Jezelf inspannen om in een bepaalde mentale stand te komen zodat je een bepaalde focus hebt en dat wat je ziet, voelt en ruikt anders verwerkt. Plekken waar je even kan zitten of tot rust kan komen, om even na te denken.
Ik heb aan mijzelf bewezen dat ik een bepaald gevoel of bepaalde ervaring ruimtelijk kan vertalen en dit vervolgens toe kan passen in een ontwerp. Dit zie ik door heel kritisch terug te kijken naar mijn ontwerp. Alle elementen die ik in mijn project wenste te hebben, zijn er ook. Alle thema’s die ik benoemde bij de vier modellen zijn in de elementen terug te vinden. Het is me gelukt om met een fascinatie voor processen een afstudeerproject te bedenken. Waar vroeger zeer vervuilende processen plaatsvonden, is nu ruimte gecreÍerd voor een nieuw type proces. Een proces dat het landschap voedt in plaats van afbreekt, verschoont in plaats van vervuilt en een proces dat overtoerisme demotiveert in plaats van bevordert.
188 189
DANKWOORD
Ik wil hier alle mensen bedanken die betrokken zijn geweest bij mijn afstuderen. In het bijzonder Masja, die mij alle ruimte en steun heeft gegeven die mijn afstuderen nodig had. Mijn grootste bron van motivatie.
Wim Spijker nogmaals voor de vele uren die hij met mij heeft doorbracht voor het vastleggen van mijn maquettes. Meeske Mulderij voor het zorgen voor een grondige grammaticale controle.
Gianni Cito en Anouk Vogel, mijn mentoren, wil ik bedanken voor hun tijd, geduld, deskundigheid en begeleiding. Ze wisten op het goede moment bij te sturen en stonden altijd klaar om mij te adviseren. De begeleiding vanuit ArtEZ, Ralph Brodruck en Annemarieken Hilerink, af en toe Gerard van Heel toen ik het even niet zag zitten, “be water”! Ik wil Bram Otten ook bedanken voor alle extra hulp met het voorbereiden van mijn maquettes.
Verschillende gesprekken met de volgende personen: Gert Anninga, Lars Courage, Koosjan van der Velde, Jochem Heijmans, Frans Sturkeboom, Teun Leene en Ronald Wentink (ABT).
Giel Sengers, Sarina Bleumink, Wim Spijker en Ted Maters voor het sparren, meedenken en hun oprechte mening. Mijn collega’s bij FIER architecten, in het bijzonder Willem-Alex Jansen en Alex Drost. Het was soms lastig mij vage hersenspinsels te volgen, maar jullie stonden daar altijd voor open.
Advies van verschillende medewerkers en conciërges van ArtEZ: Wouter Roemaat (houtwerkplaats), Tom van Wagensveld (conciërge), Walter Huinink (grafische werkplaats) en Sjoerd van Ree (grafische werkplaats).
Ik ben jullie voor altijd dankbaar. Te oro, Antoine.
Glenda Tromp en Graciela Nedd wil ik bedanken voor het zoeken naar archiefstukken en mij voorzien van de informatie die ik nodig had voor mijn onderzoek. Derrick Solognier en Michael Salazar die op Aruba speciaal voor mij naar de locatie gingen om extra foto’s en droneopnames te maken.
Dronefie.
190 191
BRONVERMELDING
LITERATUUR • Walhain, Joop. Oro Ubao. UNOCA, 2005.
• •
RAPPORTEN • De Centrale Bank van Aruba. (2018). ANNUAL STATISTICAL DIGEST 2017 (12). Geraadpleegd van https://www. c b a r u b a .o r g /c b a /m a n a g e D o c u m e n t . do?dispatch=view&id=3676 WEBSITES • Wikipedia-bijdragers. (2020b, 6 april). Lijst van landen naar bevolkingsdichtheid. Geraadpleegd op 19 april 2020, van https:// nl.wikipedia.org/wiki/Lijst _van_landen_ naar_bevolkingsdichtheid • Wikipedia-bijdragers. (2020, 1 april). Aruba. Geraadpleegd op 19 april 2020, van https:// nl.wikipedia.org/wiki/Aruba • Wikipedia-bijdragers. (2020c, 11 april). Texel. Geraadpleegd op 19 april 2020, van https:// nl.wikipedia.org/wiki/Texel • Wikipedia-bijdragers. (2020d, 18 april). Curaçao. Geraadpleegd op 19 april 2020, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Cura%C3%A7ao • Wikipedia-bijdragers. (2020a, 29 maart). Bonaire. Geraadpleegd op 19 april 2020, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Bonaire BOEKEN TER INSPIRATIE • Rietveld, Ronald, e.a. Vacancy studies. nai010, 2014. • Kirfel, Florian, e.a. Architectural Concrete in Detail. Quart, 2011.
Klooster, Olga van der, e.a. Bouwen Op de Wind. Ars Aequi Libri, 2007. Dania, Abel. Produccion di calki na Aruba. UNOCA, 2005.
FACEBOOK GROEPEN • Facebook. (z.d.). If you grew up in Aruba, you remember (Uncensored version). Geraadpleegd op 19 april 2020, van https:// w w w. f a c e b o o k . c o m / I f - y o u - g r e w - u p in-Aruba-you-remember-Uncensoredversion-235415876497575/ • Facebook. (z.d.-b). Nos dushi Aruba di antaño. Geraadpleegd op 19 april 2020, van https://www.facebook.com/arubadinos AFBEELDINGEN • Pagina 54 Impluvium. (2018). [Illustratie]. Geraadpleegd van https://atriome.fr/wpcontent/uploads/2018/10/atrium-romain.jpg • Pagina 54 Doorsnede impluvium . (1999). [Illustratie]. Geraadpleegd van https://www. stilus.nl/oudheid/wdo/ROME/GEWOON/ PLAATJES/IMPLUVIU.jpg • Pagina 150 CruiseBe. (2010). Aruba Balashi Ruins [Foto]. Geraadpleegd van https:// www.cruisebe.com/aruba-balashi-ruins FOTO’S • Archipix, Wim Spijker (p 14-17,32-33, 56-57, 98-99, 108-111, 114-119, 126-127, 150-121, 156, 158163, 172-173, 196-203, 222-233) • Bea Croes (p 60-61) • Michael Salazar (p 43,146-147,152-153)
• • • • • • •
Dyanne Lopez-Schipper (p 58-59, 90) Derrick Solognier (p 63) Armando Goedgedrag (p 24-25,34-35,62-63, 118) Greg Peterson (p 22) Archivo (p 4-5, 44-45, 49, 53) National Park Aruba (p 21, 46-47, 100) Dilma Croes Arends (p 141)
LOCALE BRONNEN • Glenda Tromp (archivo) • Graciela Nedd (Arubiana-Caribiana) • Yvonne Webb-Kock (Monumentenfonds) • Raffy Kock (3D-scan) • Michael Lampe (muziek)
192 193
FUENTE EXPO
In verband met de COVID-19 pandemie is een fysieke presentatie niet mogelijk voor het examen. Om die reden heb ik ervoor gekozen om mijn project tentoon te stellen in een ruimte die beschikbaar is gesteld door mijn werkgever. Nu volgt een beeldrapportage van de expo die heeft plaats gevonden in het Tabakhuis in Nijkerk. Ik wil hier nogmaals Willem-Alex Jansen en Alex Drost bedanken voor het ter beschikking stellen van deze ruimte.
194 195
196 197
198 199
200 201
202 203
204 205
206 207
208 209
210 211
212 213
214 215
EERSTE SCHOUW
216 217
218 219
TWEEDE SCHOUW
220 221
222 223
DERDE SCHOUW
224 225
226 227
228 229
230 231
232 233
ANTOINE BOWERS Master Architectuur | Academie van bouwkunst Arnhem | ArtEZ hogeschool voor de kunsten