2020 Afstudeerscriptie Daniëlle Haasjes by ArtEZ University of the Arts

OEKENKAMERS - AFSTUDEERVERSLAG - DANIÃ&#x2039;LLE HAASJES

boekenkamers daar waar Het boek arcHitectuur werd

colofon student: studie: Mentor: begeleiding:

daniĂŤlle Haasjes academie van bouwkunst arteZ te arnhem koen deprez annamariken Hilberink ralph brodruck Martijn brugman afstudeer coĂśrdinator: Gerard van Heel Status document: Definitief datum: Maart 2020 trefwoorden: architectuur, literatuur, afstudeerverslag, boekenkamers, werkplaats voor de boekdrukkunst.

Wanneer mijn ogen een boek hebbe vastpakken, het aanraken, het ma handen koester ik het boek. Het he wil weten welke wereld er achter d de kaft wonen en welke avonturen eerst wil ik het geluid horen van h de bladzijden die ritselend door m opsnuiven van het papier. Ik vraa meer dit boek in handen hebben g heeft samengevoegd tot een verhaa opgeschreven, wie het boek met li meer net als ik het heeft gekoester en de materialiteit met de daarbij daniĂŤlle Haasjes - tekst uit afstudeervoorstel

en gevonden wil ik het ateriaal voelen. Eenmaal in mijn eeft mij nieuwsgierig gemaakt, ik de kaft afspeelt, wie er achter er zullen plaatsvinden. Maar het openslaan van het boek, mijn vingers gaan en de geur ag mezelf daarbij af wie nog gehad, wie de woorden zorgvuldig al en dit met passie heeft iefde heeft gemaakt en wie nog rd om de wereld achter de kaft j behorende beleving.

boekenkamers Voorwoord

al als klein meisje was ik gefascineerd door twee dingen: huizen (architectuur) en boeken (zowel literatuur als de boekdrukkunst). waar deze fascinatie vandaan komt weet ik niet, in mijn familie heeft niemand hier iets mee. toch wist ik dat ik later architect wilde worden en ooit een eigen bibliotheek wilde in mijn huis. nu sta ik op het punt om af te studeren aan de academie van bouwkunst en de boeken stapelen zich steeds hoger op in mijn kamer. beide kinderdromen lijken uit te komen. Hoe mooi is het dan om ook het afstuderen in het teken van mijn fascinatie te kunnen afronden. Zolang ik mij kan herinneren heb ik een passie voor boeken, zowel de wereld achter de kaft als de materialiteit en de ambacht van het boek, met al de daarbij behorende belevingen. Hierbij staat het boek in mijn beleving voor ambacht en poëzie/literatuur, het maken en het verhaal. wat ook terug te vinden is in de architectuur. Voor mij hebben boeken en architectuur dan ook altijd al een verbinding met elkaar gehad. Maar meer dan door alleen de ambacht en de poëzie; met een boek creëer je een plek waar mensen leven, waar gebeurtenissen plaatsvinden en verhalen ontstaan. deze verhalen zijn vastgelegd in het boek. bij architectuur ben je ook plekken aan het creëren waar mensen leven, waar gebeurtenissen plaatsvinden en verhalen ontstaan. echter richt je je vaak alleen op de plek en niet op de gebeurtenissen en de verhalen.

juist dit hiervoor genoemde overlappende stuk tussen architectuur en literatuur heb ik in mijn project als basis genomen. waarbij ik met mijn afstuderen een ode wil brengen aan de ambacht en poĂŤzie van het boek, door middel van het verhaal dat de architectuur kan vertellen. in uw handen heeft u het eindproduct van mijn afstudeerproject aan de academie van bouwkunst arteZ te arnhem. Het proces dat ik heb doorlopen om dit eindproduct te kunnen maken heeft ervoor gezorgd dat ik mijn kennis heb kunnen verruimen. tevens heb ik mijn al opgedane kennis kunnen toepassen. dit proces gaf mij de mogelijkheid om mezelf uit te dagen en om voor mij onbekende paden te bewandelen. Het is een zoektocht geworden naar nieuwe inzichten, waar ik veel van heb mogen leren. Het was niet altijd makkelijk, maar wel altijd even waardevol. in het project heb ik ervoor gekozen om een werkplaats te ontwerpen voor de boekdrukkunst. in deze werkplaats is alles aanwezig voor het ambacht van het boek: voor het schrijven, het drukken, het binden en het lezen. Het gebouw kent drie gebruikers; de schrijver, de boekdrukker/binder en de lezer. conceptueel gezien zou je de drie gebruikers ook op een andere manier kunnen zien. je kunt namelijk zeggen dat de schrijver staat voor de poĂŤzie of het verhaal, de boekdrukker/binder voor het ambacht of het maken en de lezer voor de ervaring of de verbeelding. Het is goed om te weten dat mijn eindproduct, dit boek, geen gebouw vertegenwoordigt, maar juist architectuur in de vorm van literatuur. waarbij literatuur en architectuur samengevoegd worden en elkaar versterken; je komt hier niet binnen via een deur, maar via tekst.

Een ruimte vol met Gedachtes. Onuitgesproken. Chaotisch. Consta Een ruimte vol met woorden. Opgeschreven vanuit het diepste v Een ruimte vol met Verhalen. Gevangen in woorden. Verzegeld op Een ruimte vol met Boeken. Om steeds een nieuwe wereld binn daniĂŤlle Haasjes - tekst uit afstudeervoorstel

ant aanwezig.

van ons wezen.

p papier.

nen te stappen.

boekenkamers inHoudsopGaVe

Voorwoord

inhoudsopgave

Deel I Het woordenboek Het onderzoek en het proces

samenvatting

inleiding

woorden uit de boekdrukkunst betekenis woorden uit de boekdrukkunst Reflectie onderzoek boekdrukkunst

23 25 31

woorden van de gebruikers wie zijn de gebruikers? Reflectie onderzoek gebruikers

39 41 50

woorden in de kamers de kamers Reflectie onderzoek kamers Ontwikkeling en reflectie ontwerp kamers Het ontwerp

51 52 77 79 97

woorden in de literatuur literatuurlijst

123 123

Deel II Bijlagen 11

125

deel i Het woordenboek Het onderZoek en Het proces

Je komt mijn ontwerp niet binnen maar via de tekst.

via een deur,

saMenVattinG

boekenkaMers, het boek dat architectuur werd, is ontstaan vanuit mijn liefde voor boeken. Het was voor mij meteen duidelijk dat ik boeken, literatuur en architectuur wilde combineren in mijn afstuderen. waarbij ik met mijn afstuderen een ode wil brengen aan de ambacht en poëzie van het boek, door middel van het verhaal dat de architectuur kan vertellen. Met een boek creëer je een plek waar mensen leven en waar gebeurtenissen plaatsvinden. in de architectuur worden ook plekken gecreëerd waar mensen leven, waar gebeurtenissen plaatsvinden en verhalen ontstaan. je zou de architectuur als het theater kunnen zien en de literatuur als het script. je kunt ze niet los van elkaar zien, maar ook niet letterlijk met elkaar vergelijken als twee gelijkwaardigen. want ze zijn verschillend van elkaar, maar wel onlosmakelijk met elkaar verbonden. de plek die ik wou creëren zou de schrijver, de boekdrukker/binder en de lezer samenbrengen in één werkplaats, waar alle facetten van het boek aan bod zouden komen. ik ben daarom in de huid gekropen van de gebruikers en heb ik me ondergedompeld in de wereld van het boek. Hierdoor wist ik welke ruimtes nodig waren en wat de gebruikers zelf nodig hadden om hun werk en ambacht te kunnen uitvoeren. uit dit onderzoek volgden 6 kamers, de basis voor de werkplaats: de gedachte kamer; de plek waar de ideeën voor een verhaal gevormd worden , de geschreven kamer; de plek waar woorden zorgvuldig uitgekozen worden om een verhaal te vormen op papier, de papieren kamer; de plek waar al het papier, geschreven vellen en gedrukte vellen in opslag liggen, de gedrukte kamer; de plek waar de verhalen op het papier gedrukt worden, de gebonden kamer; de plek waar de verhalen gebonden worden tot een boek en de verhalende kamer; de plek waar alle boeken tentoongesteld worden en waar de verhalen tot leven komen. de gebruikers zijn de basis, het belangrijkste. Zij brengen niet alleen het boek tot leven, maar ook de werkplaats en dus de architectuur. ik ben daarom door de ogen van de gebruikers gaan kijken naar het ontwerp, ik ben gaan schrijven over hoe zij zich door de verschillende kamers bewegen, wat zij ervaren en wat zij zien, ruiken en voelen. Het ontwerp van de werkplaats is daarom ook niet uitgewerkt in beeld, maar bewust 15

alleen in tekst. juist omdat de werkplaats gaat over de beleving van de gebruikers, om de binnenwereld, is er geen locatie aan gekoppeld. net als een boek maakt het niet uit waar het staat. Het verhaal verandert er niet door. waar je het boek ook leest, op welke plek dan ook, het verhaal blijft hetzelfde. je komt mijn ontwerp niet binnen via een deur, maar via de tekst.

inleidinG

naar aanleiding van mijn afstudeerproject ben ik in de huid gekropen van mijn drie gebruikers. ik ben gaan lezen, drukken, binden en schrijven. Hieruit heb ik veel informatie gehaald. Voor mij was het daarom van essentieel belang dat ik deze informatie vast ging leggen, om de lezer mee te kunnen nemen in mijn verhaal en mijn ontwerp. Mijn eindproduct is een boek met de verhalende architectuur, mijn ontwerp. echter is dit boek mijn afstudeerverslag, het woordenboek. Het eerste boek, de verhalende architectuur, is het verhaal van de architectuur. Hier heb ik door middel van tekst de kamers beschreven en heb daarbij ook gebruik gemaakt van de ervaringen van de gebruikers; hoe zij de ruimtes zien, ervaren en er gebruik van maken. in dit deel maak je kennis met het gebouw dat ik door middel van ambacht en poĂŤzie heb ontworpen. Het tweede boek, het woordenboek, is de verzameling van mijn onderzoek en mijn proces om tot het ontwerp te komen. Hierin heb ik onder andere een lijst met woorden opgenomen uit zowel de boekdrukkunst als de architectuur, die ik gebruik in mijn project. de reden hiervoor is vooral dat ik iedereen mee kan nemen in mijn project, ook de mensen die niet bekend zijn met de boekdrukkunst (of de architectuur). je kunt dit boek daarom ook letterlijk zien als een woordenboek voor mijn afstudeerproject. dit woordenboek is opgedeeld in vier onderdelen: woorden uit de boekdrukkunst; Hier staan de woorden waarvan de oorsprong uit de boekdrukkunst komt. in dit deel krijgen deze woorden uitleg van wat ze betekenen. in deze lijst met woorden zijn ook een aantal architectuur begrippen mee genomen die ik ook belangrijk vond om iets meer uitleg te geven. woorden van de gebruikers; in dit deel is een korte maar duidelijke omschrijving te vinden van wie de gebruikers zijn. omdat we door de ogen van de gebruikers het gebouw gaan bekijken is het van belang te weten wie deze gebruikers zijn. doordat ik in de huid ben gekropen van de gebruikers, heb ik een omschrijving van ze kunnen maken. 17

woorden in de kamers; in dit deel maak je kennis met de kamers die de gebruikers nodig hebben. Hier komen de woorden en mijn project samen. je zou het dus als een soort conclusie kunnen zien. ook staat in dit deel het ontwerp proces van de kamers, hier ga ik dieper in op mijn ontwerp keuzes. woorden uit de literatuur; Hier heb ik de boeken benoemd die ik voor mijn afstuderen gelezen heb. bij de bijlage heb ik de uitgebreide literatuurlijst waar in bij de boeken ook de stukjes tekst genoteerd heb die mij inspireerden.

afstudeer Voorstel

onderwerp Mijn onderwerp voor het afstuderen wordt het ontwerpen van een werkplaats voor de boekdrukkunst. waarbij ambacht centraal staat. de werkplaats zal vier gebruikers kennen: het boek, de schrijver, de drukker en de lezer. Het ontwerpen van dit project zal vooral een conceptueel en creatief proces worden. probleeM we zitten middenin het digitale tijdperk. informatie, en dus ook digitale teksten, is overal en altijd voor handen. dit lijkt allemaal ideaal, maar er zitten wel degelijk nadelen aan. Zoals grote druk vanuit de maatschappij, bijna geen privacy meer, sociale druk, stress, concentratieproblemen en ga zo maar door. we willen met zijn allen te veel doen in te weinig tijd. de factoren tijd en geld zorgen onder andere voor minder kansen voor het gedrukte doek. in mijn afstudeerproject staat naast de herwaardering van de boekdrukkunst en ambacht ook het creĂŤren van een plek waar je in een andere wereld kunt stappen centraal, de wereld van het boek. arcHitectoniscHe opGaVe Het vormgeven van een verblijfplaats en werkplaats voor het boek, een boekdrukker, een schrijver en een lezer. waarin iedere gebruiker een plek en functie heeft en waar vooral ambacht naar voren zal komen. door het samenvoegen van deze gebruikers komt het aspect tijd naar voren. normaal gesproken volgen de schrijver, de drukker en de lezer elkaar chronologisch op zonder contact met elkaar te hebben, ze zijn alleen verbonden door het boek. door het spanningsveld rond de tijd zullen er ruimtelijke vraagstukken komen. daarnaast wil ik in dit project niet alleen ambacht als thema gebruiken maar ook als middel om tot het ontwerp en het eindproduct te komen. Hiermee bedoel ik niet alleen de ambacht van het boek, maar juist in de breedste zin van het woord. Het zal een poĂŤtische benadering zijn van de gebruiker en materialiteit. 19

MotiVatie en fascinatie al als klein meisje was ik gefascineerd door twee dingen: Huizen (architectuur) en boeken (zowel literatuur als de boekdrukkunst). waar deze fascinatie vandaan komt weet ik niet, in mijn familie heeft niemand hier iets mee. toch wist ik dat ik later architect wilde worden en ooit een eigen bibliotheek wilde in mijn huis. nu sta ik op het punt om met het afstuderen te beginnen aan de academie van bouwkunst en de boeken stapelen zich steeds hoger op in mijn kamer. beide kinderdromen lijken uit te komen. Hoe mooi is het dan om ook het afstuderen in het teken van mijn fascinatie te kunnen afronden. Mijn fascinatie komt vooral voort uit ambacht: Het bedenken, het uitvoeren en maken. dit geldt zowel voor architectuur als voor de boeken. de liefde voor boeken is voor mij: de ambacht van het bedenken van het verhaal, het schrijven van het verhaal, het drukken van de woorden, het binden van de paginaâ&#x20AC;&#x2122;s, het lezen en de kunst van het boek zelf. de beleving van architectuur met al je zintuigen is niet te evenaren met een boek, al zie ik het boek ook als een ervaring: wanneer mijn ogen een boek hebben gevonden wil ik het vastpakken, het aanraken, het materiaal voelen. eenmaal in mijn handen koester ik het boek. Het heeft mij nieuwsgierig gemaakt, ik wil weten welke wereld er achter de kaft schuil gaat, wie er achter de kaft wonen en welke avonturen er zullen plaatsvinden. Maar eerst wil ik het geluid horen van het openslaan van het boek, de bladzijden die ritselend door mijn vingers gaan en de geur opsnuiven van het papier. ik vraag mezelf daarbij af wie nog meer dit boek in handen hebben gehad, wie de woorden zorgvuldig heeft samengevoegd tot een verhaal en dit met passie heeft opgeschreven, wie het boek met liefde heeft gemaakt en wie nog meer, net als ik, het heeft gekoesterd om de wereld achter de kaft en de materialiteit met de daarbij behorende beleving. ik wil met dit afstudeerproject de kunst van het boek nieuwe waardering geven in deze digitale maatschappij, waarin mensen zichzelf bijna geen tijd gunnen om juist te gaan zitten voor een boek en hiervan te genieten. door het boek te koppelen aan architectuur denk ik een heel interessant afstudeer project te krijgen.

releVantie door de komst van het internet met de sociale media en het digitale boek, lijkt de toekomst van het gedrukte boek niet heel rooskleurig te zijn. waar het boek eerst een product van luxe was is het nu een massaproductie dat bereikbaar is voor iedereen. de echte kunst van het boekdrukken lijkt vergeten te worden tussen alle fabrieken gevuld met machines die duizenden boeken uitspugen. af en toe is er nog een individu die kunst maakt van het drukken van boeken. Hoelang zullen deze individuen nog bestaan? daarnaast gunnen wij onszelf in deze drukke samenleving steeds minder tijd voor het lezen van een boek. sterker nog, alle stukken tekst langer dan de 144 tekens van twitter lijken ons te veel tijd te kosten. scrollend en scannend gaan we door de essays, de nieuwsberichten, de betogen en de korte romans die voorbijkomen op schermen van onze computers, mobieltjes, tablets en e-readers. nemen we nog wel echt de tijd voor onszelf om een fantastisch boek te lezen en ervan te genieten zonder ons schuldig te voelen wegens alle taken die we eigenlijk ook nog moeten doen? kunnen we nog echt genieten van de beleving dat een boek met zich mee brengt? Verzamelen we in ons leven nog wel alle boeken die ons dierbaar zijn? als we eerlijk op al deze vragen antwoord geven, lijkt het boek in waardering te zijn gedaald,

woorden uit de boekdrukkunst

Zoals ik al eerder benoemd heb, ben ik in de wereld van het boekdrukken gedoken. ik wilde weten wat er bij de ambacht van het drukken en het binden komt kijken. om deze reden ben ik zelf de werkplaats ingestapt om aan de slag te gaan. ook ben ik over de boekdrukkunst gaan lezen. ik wilde weten wat er nodig is om deze ambacht uit te kunnen oefenen. Maar ook ruimtelijke inrichting; waar moet alles staan, hoe wil je je door de ruimte bewegen, hoe veel ruimte heb je nodig en hoeveel licht heb je nodig? terwijl ik kennis maakte met de ambacht van het drukken en het binden heb ik ook de vaktermen geleerd, deze hebben mij geholpen om de ambacht van het boek beter te begrijpen. bovendien zijn deze ook bepalend geweest voor het verwoorden van de activiteiten en de handelingen in mijn ontwerp. in dit deel, woorden uit de boekdrukkunst, staan deze vaktermen benoemd en uitgelegd, als een kort naslagwerk. er staan een aantal woorden tussen die uit de architectuur komen, maar die ik wel wilde benoemen. achter deze woorden staat (a). ik wil namelijk dat iedereen, ongeacht zijn of haar achtergrond, mijn afstudeerproject kan volgen. Ook staat hier een kort verslag van mijn onderzoek en de reflectie daarop. deze lijst met woorden en hun betekenis zou je letterlijk kunnen gebruiken als naslagwerk, je zou het eerst kunnen overslaan en pas wanneer je een woord in mijn verslag tegenkomt waarvan je de betekenis niet kent, het opzoeken. of je kunt er scannend doorheen gaan voor je verder gaat lezen, zodat je al kennis hebt gemaakt met de woorden.

betekenis woorden uit de boekdrukkunst

Aanleg, Hier wordt de stand van het gedrukte op het papier mee bepaald, hoe het vel in de pers gelegd wordt is bepalend voor de witranden. ~ Zie ook inslaan, Adelaar, papierformaat 75x100 cm. Afdraaien, werkplaats woord voor afdrukken. Afloopkant, Het gedeelte van een vel dat op de snelpers (pers waarbij het papier met de cilinder meedraait door middel van grijpers die het papier vasthouden) het laatste bedrukt wordt. Ambacht, Het met de hand vervaardigen van producten. waarbij kennis van de gebruikte materialen van essentieel belang is. denkend vanuit het materiaal waarvan de eigenschappen bepalend zijn voor de vormgeving, techniek en productie. Arceren, Het graveren of tekenen van dunne lijntjes, o.a. om schaduw te suggereren Atlas, papierformaat 64x75 cm. Augustijn, Maateenheid voor zetwerk, 1 augustijn is 12 didotpunten, (typografische maateenheid, 1 punt is 0,3760650 mm, 1 Augustijn is 12 x 0,3760650 = 4,51278 mm, gebaseerd op het maatsysteem parijse voet). Band, buitenste omhulsel van een gebonden boek gemaakt van ‘hard karton’. ook wel kaft of omslag genoemd. Bijkorf, papierformaat 37,5x47 cm. Blinddruk, afdruk zonder inkt, zodat alleen het reliëf zichtbaar is. Boekblokken, aan elkaar genaaide katernen, zonder band, omslag en/of schutblad. Borden, Harde omslagen aan de voor- en achterkant van boeken. Breedlopend, papier waarvan de vezelrichting evenwijdig loopt aan de korte kant van het vel. ~ lettersoort die meer dan gemiddelde ruimte op de regel in beslag neemt. Cambreerblad, extra blad tussen schutbladen en de borden in de verkeerde looprichting. Zorgt er voor dat het bord niet krom gaat trekken. Carré, papierformaat 100x100 cm. Cilinderpers, een type boekdrukpers waarbij de afdruk tot stand komt doordat het te drukken vel papier om een cilinder is geklemd. de

drukvorm is vlak en gaat, onder bepaalde drukspanning, onder de

roterende cilinder door. Colombier, papierformaat 62x85 cm. Corps, de grote van een letter uitgedrukt in punten. Dansen, Zetsel waar de letters niet zuiver in de lijn staan. Doorgang (A), moment van een overgang. een scheiding tussen van elkaar verschillende ruimtes, hierbij geeft de doorgang een moment van overweging aan of er naar de andere ruimte verplaatst zal worden. de doorgang is daarbij de overgangsfase van de verschillende ruimtes, zie ook tussenruimte. Doorslaan, Het zichtbaar worden van de druk aan de achterkant van het papier. Drempel (A), moment van een overgang. een scheiding tussen van elkaar verschillende ruimtes, hierbij geeft de drempel een moment van overweging aan of er naar de andere ruimte verplaatst zal worden. de drempel is daar waar spanning het hoogste is tussen de ruimtes. Druklijn, de strook op de cilinder die contact maakt met het drukwerk, omdat de cilinder draait verschuift de druklijn steeds. Dubbel bijkorf, papierformaat 47x75 cm. Dubbel groot mediaan, papierformaat 62x94 cm. Dubbel klein mediaan, papierformaat 55x80 cm. Dubbel royaal, papierformaat 65x100 cm. Dubbel schrijf, papierformaat 44x69 cm. Dubbel super royaal, papierformaat 70x100 cm. Filter (A), Het bewust weghalen van bepaalde zintuigelijke prikkels. Formaatwit, Grote stukken wit die worden gebruikt bij het insluiten van een zetsel. Met een breedte van 2 tot 20 augustijnen en een lengte van 4 tot 72 augustijnen Galei, Houten of metalen plaat met opstaande randen aan drie kanten, waarop de gezette regels neer worden gezet wanneer de zethaak vol is. Gerezen wit, wanneer een spatie of ander witmateriaal iets te hoog is. Hierdoor kunnen ze bij de druk ook inkt afgeven en als zwarte blokjes op het papier verschijnen. Gerief, benaming voor alle zetterijmateriaal dat geen letter is, zoals interlinies, kwadraatwit, tabelwit enz. Grijpers, de metalen klemmen aan een cilinderpers, deze houden het

papier tijdens de druk vast op de cilinder. Groot mediaan, papierformaat 47x62 cm. Groot post, papierformaat 46x59 cm. Haarlijn, Een fijne lijn, vaak van koper, ter dikte van 0,07 tot 0,5 mm. Handpers, kleine pers waar het boekblok of het boek in geplaatst kan worden, zodat er aan de rug van het boek gewerkt kan worden. Hollandse hoogte, letterhoogte van 66,05 pt (24,85 mm). Hol wit, Grote stukken formaatwit die om gewicht te verminderen hol zijn. Huid (A), Het filter van de kamer, het filter tussen het buiten en het binnen. Hybride, nauwe vermenging van ongelijksoortige zaken, in dit geval architectuur en literatuur Imperiaal, papierformaat 56x75 cm. Inslaan, ofwel insluiten, het in de juiste positie plaatsten van het zetsel op een insluitraam (onderdeel van een pers), waarbij de verschillen in de lengtes van de regels wordt opgevuld met het juiste wit. waarbij het zetsel dat in positie is wordt vast gezet. ~ Zie ook aanleg Interlinie, een dunne strook lettermetaal, even hoog als wit, dat dient om de regels met enig wit van elkaar te scheiden, 1, 2 en 3 pt dik met een lengte van 28 tot 72 augustijnen (een interlinie is niet hetzelfde als een witregel). Inzagen, het snijden of zagen van kleine inhammen in de rug van de katernen op de plekken waar het lint of het touw komt. Zodat deze in de rug liggen in plaats van er bovenop. Kader, een rechthoekig hokje van lijnen of ornamenten. Kamer (A), een ruimte voorzien van een schil/huid. Kapitaal, Vakterm voor hoofdletter. Kapitaalbandjes, speciaal lint dat wordt ingezet in de rug van boeken met een ‘harde kaft’, het wordt als een luxe gezien. Katern, een gevouwen vel, dat door de binder genaaid wordt. Kerf, een gleufje aan de onderkant van het letterstaafje, waardoor de zetter op het gevoel weet hoe hij de letter in zijn zethaak moet zetten. Klein mediaan, papierformaat 40x55 cm. Klein royaal, papierformaat 52x62 cm. Kwadraatwit, grotere stukken wit, in het juiste corps van het letter.

deze dienen ervoor om uitgangsregels van alinea’s mee te vullen.

kwadraatwit heeft een breedte van 1, 2, 3, 6, 12, 16 en 18 punten en een lengte van 2 tot 24 augustijnen. Langlopend, papier waarvan de vezelrichting evenwijdig is met de lange kant van het vel. bij het boekbinden moet de vezelrichting evenwijdig aan de rug van het boek lopen, anders gaat het moeilijk open. Leeslint, extra lint dat in de rug van het boek wordt ingezet, dat tussen de bladzijdes geplaatst wordt. Het wordt als een luxe gezien. Letterlijn, de denkbeeldige lijn waarop de letters in de regel staan. Letterwit, wit voor spatiëren van de letters en wit voor spaties. letterwit heeft de breedte van de lettergrootte en ligt ook bij het lettertype in de letterkast. letterwit is niet dikker dat de desbetreffende lettergrootte. Loden letter, loden staafjes met in spiegelbeeld de lekkers in een bepaalde lettergrootte en lettertype. Looprichting, vezelrichting van het papier. Lumbecken, manier van inbinden zonder draad of garen. Marges, zijn de witranden, die een gedrukte pagina begrenzen. echter wordt er vaak van rugwit, kopwit, zijwit en staartwit gesproken. (a) foutmarge. ruimte voor verandering, speling. Mediaan, papierformaat 47x56 cm. Naaibank, Houten rek waar het lint voor het inbinden aan vast gemaakt kan worden. door de katernen er tegenaan te leggen kunnen deze aan elkaar genaaid worden tot het boekblok. Naaidraad, draad speciaal voor het aan elkaar naaien van de katernen. Nagelvast, benaming voor een volledige gedroogde druk, waarover je met een nagel kunt krassen zonder de druk te beschadigen. Olifants, papierformaat 62x75 cm. Opaciteit, letterlijk: ondoorschijnendheid. dit is een wenselijke eigenschap van papier, zodat de druk op het volgende blad of op de achterkant van het papier niet zichtbaar is. Opdikking, een in getal uitgedrukte eigenschap van papier dat aangeeft hoe dik het papier zou zijn, wanneer je één vel met het theoretische gewicht van 1g/m2 zou meten. Optisch spatiëren, ook wel gelijkstellen genoemd. een ingreep bij het zetten van een woord of regel. sommige letter hebben aan de zijkant veel vlees, andere weinig. om een regelmatig effect te bereiken

worden er tussen twee letters met weinig vlees wat extra spatie gezet. Particuliere band, klassieke manier van inbinden met lint of verzonken touw. PochĂŠ (A), Het zwart in de tekening, de massa van het bouwwerk. pochĂŠ staat tegenover het wit, de ruimte. Post, papierformaat 44x56 cm. Priem, handgereedschap om gaatjes in de katernen te maken voor het naaien. Punt, De kleinste eenheid in het typografische maatsysteem. Raam, ook wel insluitraam genoemd. een rechthoekige lijst van gesmeed ijzer, die op de drukpers kan worden bevestigd en waarbinnen de te drukken vorm is ingesloten. Register mediaan, papierformaat 42x55 cm. Regletten, langere stukken wit voor opvulling tussen regels en voor de opvulling van de pagina. in de breedte 6, 12, 16 en 18 punten met een lengte van 28 tot 72 augustijnen. Royaal, papierformaat 50x65 cm. Ruimte (A), een plek, een door grenzen bepaalde plaats. Hierbij geldt dat de afstand tussen objecten en tussen personen en objecten bepalend is of er een ruimte wordt ervaren en hoe de ruimte wordt ervaren. een ruimte hoeft geen schil of huid te hebben om te worden ervaren. Schil (A), omhulsel van een kamer, een afscheiding tussen het buiten en het binnen. Schreven, Voetjes aan de stokken van een letter. deze zijn een belangrijk hulpmiddel om de stijl van de letter te bepalen. Schreefloze letters zijn letters zonder schreven. Schrijf, papierformaat 34,5x44 cm. Schutbladen, extra blad dat aan de omslag en het boekblok gelijmd wordt. soms wordt ook het eerste blad van het eerste katern en het laatste blad van het laatste katern gebruikt als schutbladen. Shirting, materiaal voor het verstevigen van de rug van het boek. Super royaal, papierformaat 50x70 cm. Tussenruimte (A), een onbepaalde ruimte tussen twee bepaalde ruimtes in. als een overgangsgebied. Hier bij is het verschil tussen

een drempel en een tussenruimte dat een drempel geen plek is en

waarbij de ruimtes elkaar frontaal ontmoeten, een tussenruimte is wel een plek en hier is een zachte overgang van verschillende ruimtes, waarbij niet duidelijk is waar de ene ruimte stopt en de ander begint. Uitdrijven, Methode om een tekst of regel langer te maken, meestal met de bedoeling om een hoerenjong (laatste woord van een alinea dat op de volgende pagina valt) te vermijden. er wordt daarbij gezocht naar een uitgang (laatste woord of woorden van een alinea) die bijna volloopt. in de voortgaande drie of vier regels worden de woordspaties vergroot, zodat het laatste woord van de uitgang op een afzonderlijke regel komt te staan. Voorprikmal, gereedschap waar je het katern in kan leggen voor het prikken van gaatjes in de rug voor het binden. Vouwbeen, gereedschap waarmee je over de vouwen heen strijkt, voor extra scherpe vouwen. Wegslaan, Het drogen van de inkt in de poriën van het papier. Zethaak, instrument waarin de handzetten de loden letters in de juiste volgorde plaatst voordat hij het zetsel in het galei plaatst. Zetsel, alles wat gezet is, in de werkplaats vaak ‘schrift’ genoemd.

reflectie onderZoek boekdrukkunst

Voor mijn eerste schouw heb ik een workshop op maat gevolgd bij de Grafische Werkplaats Amsterdam. Hier hebben zij mij een hele dag geleerd hoe het letterzetten, de cilinderpers en alles wat daarbij hoort werkt. aan het eind van de dag had ik kennis gemaakt met de loden- en de houten letters in de letterlades, het gerief, de zethaak, het galei, augustijnen en punten, de Hollandse hoogte, het raam van de pers en de pers zelf. ik heb het hele proces doorlopen, van het uitzoeken van een lettertype tot het te drogen hangen van het gedrukte vel. Gedurende de dag kwam ik er achter dat het drukken niet alleen draait om het ambacht van het drukken zelf, maar ook juist om het vormgeven van het drukwerk op het vel papier. waar de tekst op het vel papier moet komen is bepalend voor waar het zetwerk op het raam komt te staan. ook de ruimte tussen de letters is geheel te bepalen door er iets meer of minder wit tussen te plaatsen. je bent constant op de millimeter (of beter gezegd; op de punt) nauwkeurig het zetwerk aan het ontwerpen. na deze dag ben ik nog meer van het boek gaan houden en zeker ook van de boekdrukkunst zelf. ik had daarom besloten om in deze werkplaats mijn presentatie voor de eerste schouw te gaan drukken. naast het drukken ben ik een workshop gaan volgen voor het boekbinden. dit heb ik gevolgd bij toon van camp in antwerpen. deze workshop bestond uit twee dagen waarin ik twee verschillende technieken heb geleerd. Zo heb ik één boek gemaakt met de particuliere band en één boek via lumbecken (garenloos). de werkplaats was klein en lag helemaal vol met verschillende materialen die nodig zijn voor het maken en het inbinden van het boek; verschillende papiersoorten, leer, linnen, lint, garen, lijm, karton en nog veel meer. Zo heb ik geleerd dat het materiaal bij het boekbinden belangrijk is. je moet weten welk papier je waarvoor kunt (of eventueel zou kunnen) gebruiken. ook de looprichting van het papier is van belang, anders kan het boek gaan krom- of boltrekken. ik heb kennis gemaakt met het gereedschap dat nodig is voor het binden; een vouwbeen, een voorprikmal, een 31

naaibank, persen, handpersen en een priem. deze kennismaking met de boekdrukkunst was van grote waarde voor mijn afstuderen en ik ben blij dat ik de tijd en de middelen heb geĂŻnvesteerd om deze kennis op te doen. ik kon door deze informatie vaststellen wat de gebruikers in mijn project nodig hebben en welke ruimtes/kamers er nodig zouden zijn.

Grafisch Werkplaats Amsterdam: het letterzetten

toon van camp, antwerpen: het boekbinden

artez, arnhem: etsen

woorden Van de Gebruikers

nadat ik kennis had gemaakt met de boekdrukkunst zelf, was het tijd om te achterhalen en benoemen wie de gebruikers zijn in mijn afstudeerproject. aan de hand van mijn nieuw opgedane kennis ben ik gaan schrijven over de gebruikers; wie zijn ze, wat doen ze en wat hebben ze nodig. Voor mijn eerste schouw heb ik deze informatie conceptueel proberen vast te leggen in gedrukte vellen. de vervolgstap was om ze een naam en een karakter te geven, zodat ze realistischer zouden worden. Vooral omdat de drie gebruikers centraal staan in het desbetreffende ambacht; het schrijven, het boekdrukken/binden en het lezen. op deze manier kon ik ze poĂŤtisch verwerken in mijn afstudeerproject en ze echte gebruikers van mijn gebouw maken. in dit deel, woorden van de gebruikers, staat een korte omschrijving van de gebruikers. ook staan hier de gedrukte vellen in die ik tijdens mijn eerste schouw heb gepresenteerd en de reflectie daarop.

wie Zijn de Gebruikers?

de schrijver: hij creĂŤert de verhalen. Hier is het uiteindelijke verhaal nog niet vast, zijn gedachtes veranderen bij iedere ervaring. Het verhaal is hier beweeglijk, open en fragiel. door zijn open houding, zijn nieuwsgierigheid en zijn kracht in de taal, kan hij anders naar het vanzelfsprekende kijken. Zelfs de kleinste details ontgaan hem hierin niet. Hij kan zelfs het meest gewone uitzonderlijk doen lijken met zijn passie voor het verhaal. ik heb gekozen voor dun beweeglijk en fragiel papier, die het verhaal in de gedachte van de schrijver weerspiegelt. juist de wat krachtige letter staat voor de betekenis van het verhaal voor de schrijver. Het is zijn leven, zijn passie en zijn kracht.

de boekdrukker/binder: zij zorgt dat het verhaal wordt vastgelegd, hier is het verhaal definitief maar de weerspiegeling van het verhaal in het boek nog niet. Hier kan het verhaal een andere lading krijgen, worden versterkt of zachter worden. Het geduld, de precisie en de passie die zij heeft voor deze ambacht is uitzonderlijk. Haar werkplaats is haar thuis. alle machines en gereedschap kent zij door en door, zij weet precies wat ze kunnen en hoe ze elk gewenst resultaat kan krijgen. Haar geduld tekenen haar, tijd lijkt bij haar te verdwijnen. ik heb gekozen voor een ambachtelijk stuk papier, met de hand geschept, en nog grove vezels. deze staan voor haar passie ambacht. de letters vormen samen een krachtig vlak, wat staat voor de sterke fundatie van haar persoonlijkheid.

de lezer: Hij ervaart het verhaal, hij betreedt een andere wereld, de wereld die de schrijver voor ogen had. Alles is hier definitief, het verhaal, het boek en de uitstraling met de daarbij behorende ervaring en beleving. Het enige wat open en vrij is, is de beeldvorming van het verhaal, de andere wereld wordt opnieuw vormgegeven in het hoofd van de lezer. ik heb een stevig papier uitgekozen dat staat voor het definitieve verhaal, het boek. Ook de letters refereren hier aan. Echter kun je hier de woorden, de letter of een vorm zien, iedereen zal anders kijken naar de vormen op het papier. Het proces dat zich ook in het hoofd van de lezer afspeelt

Schrijver: Kavi, (betekenis naam: poĂŤet) je zou de aanwezigheid van deze man kunnen omschrijven als een aangenaam gezelschap. Zijn rustige uitstraling en zijn vriendelijke benadering zorgen ervoor dat anderen bij hem op hun gemak voelen. Zijn kracht om het verhaal over te brengen zorgt er voor dat je aan zijn lippen hangt als hij begint te vertellen. Zelfs de meest suffe gebeurtenissen kan hij vertellen alsof het iets heel bijzonders is. dat hij al veel heeft gereisd in de 38 jaren dat hij op deze wereld is, en daardoor al veel heeft gezien en veel heeft mee gemaakt maken zijn verhalen des te interessanter. ondanks deze kracht is hij toch behoudend met zijn verhalen, hij loopt er niet mee te koop, hij is eerder ingetogen. als je iets wilt horen zul je hem echt moeten vragen. en hij zal zelfs dan niet zomaar beginnen met vertellen. Nee, je zult heel specifiek moeten vragen wat je wilt horen. als hij een gepassioneerd luisteraar in je ziet, wil hij je al zijn verhalen vertellen. Het liefst wel met goed kop koffie of een goed glas rode wijn. Zijn uitstraling zou je kunnen omschrijven als een dromerig type. Hoe hij dromerig, aandachtig en nieuwsgierig door zijn net iets te grote bril kijkt en zijn lange golvende donkere lokken vergeefs uit zijn gezicht probeert te houden. altijd zal je hem op dezelfde manier gekleed zich gaan, een blouse met een pantalon in natuurlijke kleuren en materialen. wel houdt hij van opvallende prints in zijn overhemden. wanneer het koud is draagt hij ook een jacket. Hij is altijd onafscheidelijk van zijn notitieboek, die altijd in zijn leren schoudertas zit die hij nonchalant tegen zijn slungelige lange postuur van 1,87 meter draagt. in zijn notitieboek noteert hij alles wat hij gedurende zijn dag interessant vindt. Zijn kracht om prachtig te kunnen tekenen helpen hem hier bij. bepaalde situatie vangt hij in zijn boekje met een snelle schets en een paar zinnen of woorden die hem te binnen schieten. als hij dan thuis komt legt hij zijn ideeĂŤn en verhalen vast op papier, en zo ontstaan zijn mooiste verhalen die langzaam de vorm van een boek aan gaan nemen. wanneer hij iets heeft gevonden voor zijn verhaal, heeft hij er alles voor over om zijn verhaal tot het uiterste te brengen. als hij immers ergens enthousiast over is gaat hij voor perfectie.

Boekdrukker/binder: Amilia, (betekenis naam: ambitieus, hardwerkend) als je haar voor de eerste keer zou ontmoeten zou je waarschijnlijk denken dat ze een doorsnee type is. Haar vrolijke en sociale uitstraling laten haar perfect blenden met haar omgeving. echter met haar lange rode haar zal ze wel je aandacht trekken. ondanks haar kleine verschijning van maar 1,58 meter kun je niet om haar heen. Ze draagt altijd net iets te grote kleren wat juist haar kleine verschijning nog meer accentueert. Ze is energiek met een smal postuur. Ze houdt vooral van aardetinten met af en toe een opvallender kleur er tussendoor. je zult moeten toegeven dat er iets van passie in haar schuilt. je zult het misschien niet meteen merken, maar als je beter naar haar kijkt zul je zien dat ze alles met volle overgave en passie doet. Het maakt niet uit wat het is, als ze zich er goed bij voelt, zal ze zich er in storten. Ze is een echt gevoelsmens, ze zal altijd haar intuĂŻtie volgen. naast deze kleine avontuurlijkheid die in haar schuilt, voelt ze zich toch het beste als ze thuis komt in haar vertrouwde omgeving. Ze komt namelijk uit een warm nest en een eigen plekje waardeert ze daarom erg. Haar vader is altijd al haar grote voorbeeld geweest, dat ze in zijn voetsporen lijkt te stappen is dan ook niet verrassend. als klein meisje nam haar vader haar altijd mee naar zijn atelier waar hij zijn passie voor het boek aan haar door heeft gegeven. nu, als 29 jarige vrouw, is haar atelier haar thuis, haar veilige haven, als ze hier is voelt ze zich helemaal compleet. Hier zal ze een andere kant van zich laten zien. daar waar ze buiten de deur vrolijk, uitbundig en energiek is, is ze in haar atelier juist geconcentreerd, precies, met liefde en heel veel geduld bezig met haar boeken. in haar atelier draagt ze altijd een oud leren schort die ze ooit van haar vader heeft gekregen. Ze maakt niet alleen boeken, ze leest ze ook graag. en als ze dan na een lange dag werken aan haar boeken, samen met haar vriendinnen of met haar familie aan een welverdiend biertje zit, kan ze zich geen gelukkiger moment voorstellen.

Lezer: Jaylen, (betekenis naam: kalm) je zult deze jonge man niet vaak tegenkomen, hij is namelijk erg in zichzelf gekeerd. Hij leeft in zijn eigen droomwereld; de wereld van het boek. Zijn eigen kleine wereld opent zich op het moment dat hij een boek openslaat. je zult opmerken dat hij zich niet zo op zijn gemak voelt bij mensen. Hij is een stille aanwezigheid tussen de mensen, bijna onzichtbaar. Zijn bleke huid, asblonde haar en kleine verschijning zorgen er ook voor dat hij niet opvalt. Zijn 1,71 meter is niet groot voor een man. ook zijn kleren zijn onopvallend en heel basic. Vele kleuren en prints komen bij hem niet in zijn kledingkast. ondanks zijn jonge leeftijd van 24 jaar is zijn interesse alleen op boeken gericht, de rest van de wereld lijkt hem haast niet te interesseren. Hij volgt dan ook de studie literatuur. door zijn gebrek aan inspiratie heeft hij het schrijven naast hem neergelegd en richt hij zich nu meer op de geschiedenis van de literatuur. Zijn familie maakt zich soms zorgen om hem, door zijn afzondering van de rest van de wereld. toch lijkt hij zich prima te redden, hij zorgt er in ieder geval voor dat hij zelf niets tekort komt. Zijn passie voor het verhaal heeft er voor gezorgd dat zijn kamer voor het oog is veranderd in een boekenwinkel of bibliotheek. je zou het haast niet geloven dat hij zelf tussen de boeken woont.

reflectie onderZoek Gebruikers

door de gebruikers/personages verder uit te werken kreeg ik een goede basis om verder mee te gaan. Het werden handvaten waar ik tijdens de rest van mijn afstudeerproject profijt van had. Tijdens het ontwerpen kon ik me altijd afvragen; maak ik deze keuze omdat de gebruiker het nodig heeft of omdat ik het zelf wil? op die manier kon ik dichtbij de kern van mijn project blijven. de reden dat ik er voor gekozen heb om de gebruikers zo ver uit te werken en zelfs een naam te geven, heeft hier ook mee te maken. ik ben mijn afstuderen begonnen met het uitgangspunt dat ik op een poĂŤtische en voor mij andere manier dit project wilde aanvliegen. Voor mij waren de gebruikers daar de basis voor.

woorden in de kaMers

inmiddels weet ik wie de gebruikers zijn, wat ze doen en dus ook wat ze nodig hebben. ik ben daarom nagegaan welke verschillende ruimtes ze nodig hebben, zodat elke gebruiker zijn of haar ambacht kan uitoefenen. uit deze gedachten kwamen zes kamers; de gedachte kamer, de geschreven kamer, de papieren kamer, de gedrukte kamer, de gebonden kamer en de verhalende kamer. ik heb ervoor gekozen om ze kamers te noemen omdat ze samen het gebouw vormen. Maar de kamers kunnen zelf ook uit meerdere ruimtes bestaan. bovendien roept het woord â&#x20AC;&#x153;kamerâ&#x20AC;? een andere beeldvorming op dan ruimte en heeft die beeldvorming mijn voorkeur. Voor mijn eerste schouw heb ik de verschillende kamers conceptueel proberen vast te leggen op gedrukte vellen papier. de vervolgstap was om de kamers verder uit te werken; wat moet er in de kamer te vinden zijn, welke sfeer moet de kamer hebben, hoe beweeg je door de kamer heen en welke ruimtelijke kwaliteiten heeft de kamer? Voor mijn tweede schouw heb ik zes modellen gemaakt, een conceptueel model voor elke kamer. daarin heb ik de uitgangspunten per kamer beeldend gemaakt. na dit onderzoek kwam het ontwerpen aan het bod. al mijn verzamelde informatie liet zich toen vertalen tot een ontwerp. in dit deel, woorden in de kamers, staan de gedrukte vellen, die ik tijdens mijn eerste schouw heb gepresenteerd samen met de modellen die ik tijdens mijn tweede schouw heb gepresenteerd. ook staat hier de ontwikkeling van het ontwerp van de kamers en de reflectie daarop.

de kaMers

de gebonden kamer: deze kamer is de werkplaats van de boekdrukker/ binder. in deze kamer staan de woorden materiaal, ambacht, textuur en geur centraal. Hier worden de eerste verhalen gebonden voor een boek. ik stel me voor dat hier de gedrukte paginaâ&#x20AC;&#x2122;s worden gebundeld en worden samen gevoegd tot een boek. Hier wordt het boek vormgegeven op zon manier dat het boek het verhaal weerspiegelt. ik ben hier aan het experimenteren geweest, ik wilde de structuur, de materialiteit van het binden in de druk laten zien. Hiervoor wou ik een gaas gebruiken die in het boekbinden wordt gebruikt om de rug te verstevigen. echter tijdens de druk bleek het gaas te dik te zijn en bleef de inkt alleen op het gaas zitten en niet op het vel er achter. Het product dat er hier ontstond weerspiegelt voor mij nog beter de gebonden kamer dan ik had gedacht. Mijn druk erna, zonder gaas, gaf toch de structuur van het gaas weer, hier was de inkt namelijk dunner op de letter. nog een onverwachte bijkomstigheid, ik had tijdens de druk nog een gedrukt vel als opvulling eronder liggen. door het gaas, en het bovenliggende al gedrukte vel, ontstond er een doordruk die wel heel bijzonder is.

in deze kamer staat het materiaal en de ambacht centraal. Hier moeten er keuzes gemaakt worden welke materialen er worden gebruikt voor het boek. in dit model ben ik opzoek gegaan naar het massieve, het papieren en het verankerde. waarbij vooral de nadruk op het materiaal en de textuur ligt. ik stel me een kamer voor, waar het materiaal zo belangrijk is dat alles hier omheen draait. Het papier, de draden, de stoffen, alles waaruit een boek bestaat is hier belangrijk. in dit model heb ik verschillende manieren van papiertexturen proberen te verankeren aan een houten constructie ik ben gaan experimenten hoe je papier en andere materialen kunt â&#x20AC;&#x153;tentoonstellenâ&#x20AC;?, kunt ervaren in deze kamer

de gedachte kamer: deze kamer is de inspiratiekamer van de schrijver. In deze kamer staan de woorden daglicht, filter, geluid en schaduw centraal. Hier worden de eerste prille gedachtes voor een verhaal gevormd. ik stel me voor dat hier dingen in een ander licht worden gezet, ze een nieuwe betekenis krijgen, een nieuw verhaal krijgen of het ware verhaal naar voren komt. Hier worden ideeĂŤn gevormd en verzameld. Hier stromen gedachtes, hier worden je gedachtes verkend. ik heb hier een dun, translusent en beweeglijk papier gekozen, die de gedachtes voor mij het beste weerspiegelt. Het woord gedachte op het papier is chaotisch, en lijkt steeds verder te vervagen. als gedachtes die zich vliegensvlug voordoen en weer lijken te verdwijnen, tegenover de hardnekkige gedachtes, die constant bij je lijken te blijven.

in dit model ben ik opzoek gegaan naar het dansende, het gelaagde en het zachte. ik stel mij een kamer voor, gemaakt van stof dat kan bewegen door de wind, dat kan bewegen doordat iemand er tegenaan drukt of het verplaatst. door de stof zo te plaatsen dat er ook ruimtes en interlinies ontstaan, ontstaat er ook een gelaagdheid, vooral een gelaagdheid in de filters. Hoe dichterbij het midden, hoe afgeslotener het wordt. Hoe meer richting de randen, hoe meer prikkels je kunt ontvangen. je kunt dwalen tussen de stoffen door

de gedrukte kamer: deze kamer is de werkplaats van de boekdrukker/ binder. in deze kamer staan de woorden ambacht, constructie, klanken en geur centraal. Hier worden de eerste paginaâ&#x20AC;&#x2122;s gedrukt voor het boek. ik stel me voor dat hier de woorden worden vormgegeven op papier, hier worden de paginaâ&#x20AC;&#x2122;s samengesteld, om zo de betekenis van de woorden meer naar voren te brengen, meer kracht te geven. in deze kamer staan de machine en de ambacht centraal. Hier wordt het verhaal vastgelegd op het papier. door middel van machines die handmatig bediend worden hoor je de klanken van metaal en papier door deze kamer. ik heb hier voor een wat strakker papier gekozen dat juist ook de mechanische kant van het drukken weerspiegelt. de letters heb ik over elkaar als stempels neergezet, de gelaagdheid die hierdoor wordt gecreĂŤerd geeft voor mij de ambacht weer, iets wat je met de computer veel minder makkelijk kunt bereiken. dit geeft ook de lading van de ruimte weer, een wat zwaardere, robuuste ruimte

in dit model ben ik opzoek gegaan naar het mechanische, het ritmische en het opene. ik stel me een kamer voor die niet is ingericht met machines voor het boekdrukken, maar een kamer waarbij de machines onderdeel zijn van de ruimte, van de constructie, van de schil en van de inrichting. in dit model heb ik verschillende metalen onderdelen aan elkaar gekoppeld zodat deze een kamer vormen. waarbij de machine opeens onderdeel wordt van de architectuur.

Geschreven kamer: deze kamer is de werkplek van de schrijver. in deze kamer staan de woorden daglicht, wit en schil centraal. Hier worden de eerste woorden geschreven voor een verhaal. ik stel me voor dat hier de woorden worden verzameld en dan het componeren van woorden tot een verhaal. Het zoeken naar de juiste woorden, naar de juiste betekenis. Zoeken naar dat, wat je echt wilt vertellen en dat vastleggen op papier. in deze kamer staat concentratie centraal. opperste concentratie voor het bedenken van nieuwe verhalen aan de hand van de verkregen ideeĂŤn uit de gedachte kamer. ik heb hier gekozen voor een niet te dik papier, die staat voor de bewegelijkheid van het verhaal tijdens het schrijven, het zoeken naar woorden. ook met de letters en de woorden probeer ik dit proces te benadrukken, het schrijven van zo veel woorden. Het herschrijven van steeds het zelfde stuk, op zoek naar de juiste combinaties van woorden die exact zeggen wat je bedoelt

in dit model ben ik op zoek gegaan naar het lege, het afgeslotene en het heldere. ik stel me een kamer voor die compleet is afgesloten van de wereld buiten deze kamer. een compleet lege kamer zonder prikkels waar je optimaal kunt concentreren voor het bedenken en het schrijven van het verhaal. ik heb in het model twee lagen translusent papier gebruikt die op een bepaalde afstand van elkaar geplaatst zijn. 1 Vel laat nog schimmen zien van de buitenwereld, twee vellen die op een bepaalde afstand van elkaar geplaatst zijn laten de schimmen niet meer door, alleen de kracht van de zon en de wolken zal nog zichtbaar blijven.

de papieren kamer: deze kamer dient voor het bewaren van papier. in deze kamer staan de woorden geur, indeling, pochĂŠ en gerezen wit centraal. Hier worden de eerste verhalen op papier verzameld. ik stel me voor dat hier alle geschreven en gedrukte verhalen worden verzameld en bewaard. in deze kamer staat papier en bewaren centraal. Het moet een functionele kamer zijn die meegroeit met de vraag van de gebruikers. ik heb gekozen voor een dik papier, een die echt de ambacht van papier uitstraalt, stevig genoeg om een verhaal te dragen. de tekst heb ik geprobeerd als een stapeling neer te zetten, als stapels papier. ook heb ik geprobeerd in de structuur van de letters de stapeling terug te laten komen. Maar ik heb nog niet gevonden wat ik zocht. in mijn zoektocht naar techniek heb ik een ets tekening gemaakt, deze vind ik misschien qau sfeer beter passen.

in dit model ben ik opzoek gegaan naar het papieren, het veranderende en het gelaagde. ik stel me een kamer voor die contant verandert door het gaan en komen van papier, hierdoor ontstaan nieuwe plekken en verdwijnen oude. de ruimtes zijn constant in beweging. in dit model heb ik stapels papier gebruikt om het spel te kunnen spelen met deze veranderende ruimtes.

de verhalende kamer: deze kamer draait om de boeken. in deze kamer staan de woorden constructie, huid, pochĂŠ en gerezen wit centraal. Hier worden de eerste gebonden boeken verzameld. ik stel me voor dat hier de boeken en hun verhalen tot leven komen. in deze kamer staat het verhaal centraal. Hier moet je optimaal kunnen opgaan in het boek. alsof je een andere wereld binnenstapt. ik heb gekozen voor dik stevig papier dat de zwaarte van de kamer weerspiegelt. Voor mij is deze kamer behoorlijk sterk, hier komen alle boeken te staan, wat letterlijk voor heel wat gewicht zorgt. ik heb de letters zo gecomponeerd dat de letters een beeld vormen, een boekenkast. de letters zijn hier beeldende elementen geworden.

in dit model ben ik op zoek gegaan naar het massieve, het omsluitende en het verspringende. ik stel me een kamer voor die compleet naar binnen is gekeerd, waar alleen jij en je boek bestaan en het verhaal dat zich in jou hoofd afspeelt. in dit model ben ik gaan kijken naar het laten verspringen van het pochĂŠ, niet alleen op de plattegrond maar ook in de doorsnede. Hierdoor ontstaan er meerdere ruimtes binnen in de kamer. waardoor je het gevoel krijgt door de kamer te kunnen dwalen. iedere nieuwe plek die ontstaat zorgt voor privacy en zorgt voor gemoedelijkheid.

reflectie onderZoek kaMers

achteraf blijkt het een goede zet te zijn geweest om de kamers uit te werken. tijdens het ontwerpen merkte ik dat ik af en toe de richting verloor, dat ik aan het afdwalen was. door de uitgangspunten die ik had gemaakt voor de kamers kon ik mij hier steeds aan toetsen. wanneer bleek dat het niet consequent was met de uitgangspunten, wist ik dat ik nog niet klaar was. in de bijlage staat bij â&#x20AC;&#x153;uitgangspunten kamersâ&#x20AC;? de tekst die ik voor mijn tweede schouw had gemaakt. sommige woorden die daar genoemd staan, zijn uiteindelijk geen onderdeel geworden van de kamers. toch is de sfeer en de basis die ik daar omschrijf precies de basis gebleven van het uiteindelijke ontwerp.

ontwikkelinG en reflectie ontwerp kaMers

nadat ik mijn tweede schouw gehaald had en ook mijn onderzoek afgerond had van de kamers, was het tijd om te gaan ontwerpen. dat bleek niet erg makkelijk te zijn. ik wilde te graag en te snel naar een ontwerp toe. ik ging ontwerpen alsof ik nog geen uitgangspunten had, zoekende naar houvast. Hierin ging ik op zoek naar nieuwe uitgangspunten, zoals een maatsysteem. tijdens mijn tweede schouw had ik namelijk benoemd dat er in de boekdrukkunst een ander maatsysteem is, dat werkt via augustijnen en punten. ik hoopte dat ik deze kon gebruiken als basis voor mijn ontwerp. echter na van alles te hebben uitgezocht, opgeschreven en uitgeprobeerd, moest ik tot de conclusie komen dat het gebruik van de augustijnen en de punten niets zou toevoegen. Het zou letterlijk niets uitmaken, ik zou alleen de millimeters en de meters vervangen door punten en augustijnen. Het enige voordeel dat hier uit kwam, is dat ik erachter kwam dat het mij niet zo zeer ging om het maatsysteem, maar om de verhoudingen van het gerief en de letters van het zetwerk. Met deze conclusie kon ik juist wel iets toevoegen aan het ontwerp. deze verhoudingen kon ik namelijk gebruiken in het ontwerp en daarmee kon ik ook in mijn ontwerp een link maken naar de boekdrukkunst. Vanuit deze verhoudingen en het letterzetten ging ik onderzoeken of ik mijn architectuur letterlijk een verhaal kon laten vertellen. de bouwstenen van de schrijver zijn de letters waarmee hij woorden vormt die een verhaal vertellen. Mijn idee was dat de bouwstenen die ik ging gebruiken overeen kwamen met de letters van het alfabet. elke letter had een eigen lengte bouwsteen. Hiermee kon ik woorden schrijven, het verhaal van mijn gebouw kon nu ook letterlijk de constructie zijn (Zie afbeelding 01). echter, waar ik tegenaan liep, was dat het verhaal dat de bouwstenen zouden vertellen natuurlijk niet meer te achterhalen is in het ontwerp 79

etogvegenvbonrantwedenzegenrilgnekeilvnpd lkenoauwotpnskospmtreawanpdeinrar verhalen

Afbeelding 01 - Zelf gemaakt lettertype waarbij elke letter een eigen lengte heeft en samen woorden als lange strepen kan vormen.

een een werkplaats werkplaats waar waar verhalen verhalen

Afbeelding 02 - Het proces hoe ik de letters verander in bouwstenen.

papier papier letterwit letterwit kwadraadwit kwadraadwit interlinie of regletten- wit interlinie of regletten- wit x- hoogte x- hoogte

corps corps

formaatwit formaatwit

letterlijn letterlijn

formaatwit formaatwit

Afbeelding 03 - de opbouw van het zetsel in de boekdrukkunst vertaald naar de bouwstenen en de ruimte er omheen.

zelf. bovendien zouden het gewone muren worden met een ‘vreemd metselwerk verband’ met 26 verschillende ‘bakstenen’ of het zou een streepjescode muur worden. beide opties spraken mij esthetisch natuurlijk niet erg aan. ik wilde het voor elkaar krijgen dat je de verschillende letters zou kunnen herkennen in het ontwerp, net zoals je de verschillende letters op papier herkent. dat bracht me op een idee; de letters zelf kunnen natuurlijk ook letterlijk de bouwstenen zijn. ik ben dit idee gaan uitwerken en het bleek dat dit een best interessant systeem opleverde (zie afbeelding 02 en 03). echter om een ruimte te kunnen omsluiten moesten woorden en zinnen dicht op elkaar geplaatst worden (Zie afbeelding 04). de plattegronden die hier uit kwamen waren dusdanig interessant dat ik hier verder ingedoken ben. als eerste ben ik gaan kijken of er verschillende ruimtes konden ontstaan en op welke manieren ik de bouwstenen van woorden kon organiseren ten opzichte van elkaar. Hieruit volgde een model dat er ruimtelijk en interessant uitzag (zie afbeelding 05). ik was erg tevreden over dit inzicht en dacht dat ik mijn uitgangspunten en handvaten gevonden had. Vooral omdat ik nu echt een link kon maken naar het letterzetten en het boekdrukken. ik kon nu letterlijk mijn architectuur opbouwen vanuit de principes van het boekdrukken. Met de kennis die ik had opgedaan uit het vakgebied ben ik gaan kijken of ik nog meer vergelijkingen kon gaan maken. bij een groot aantal vaktermen kon ik een vergelijking bedenken met de architectuur; de Hollandse hoogte kon de hoogte van mijn gebouw zijn, de papierformaten konden de plot van de verschillende kamers zijn, het wit kon letterlijk de ruimte in een kamer zijn en het drukwerk kon de massa van het gebouw zijn (zie afbeelding 06, 07 en 08). ik was er van overtuigd dat ik met deze uitgangspunten kon gaan ontwerpen.

een werkplaats waar verhalen tot leven komen gevangentot in leven woorden verzegeld op papier gebonden in kunst werkplaats waar verhalen komen gevangen in woorden verzegeld op een papier gebonden in kunst een werkplaats waar verhalen tot leven komen gevangen in woorden verzegeld op papier gebonden in kunst een werkplaats waar verhalen tot leven komen gevangen gebonden in kunst in woorden verzegeld op papier een werkplaats waar verhalen tot leven komen gevangen in woordenop verzegeld papier gebonden in kunst een werkplaats waar komen verhalen tot leven gevangen in woorden verzegeld op in kunst papier gebonden een werkplaats waar verhalen tot leven komen gevangen in woorden verzegeld op papier gebonden een werkplaats verhalen in kunst een werkplaats tot leven komen waar gevangen waar verhalen totinleven gebonden in kunst in woorden verzegeld op papier komen gevangen woorden verzegeld op papier gebonden in kunst een werkplaats waar verhalen tot leven komen gevangen in gevangen in woorden verzegeld woorden verzegeld op op papier gebonden in papier gebonden kunst een werkplaats waar in verhalen leven tot komen gevangen in woorden kunst een werkplaats waar verhalen tot leven komen gevangen in woorden verzegeld op in papier gebonden kunst een werkplaats waar verhalen tot leven komen gevangen in woorden verzegeld op in kunst papier gebonden een werkplaats waar verhalen tot leven verzegeld komen gevangen in woorden papier een werkplaats waar verhalen tot leven komen in op kunst eengebonden werkplaats waar verhalen totinleven komen gevangen woorden verzegeld op papier gebonden in kunst een werkplaats waar verhalen tot leven komen gevangentot in leven woorden verzegeld op papier gebonden in kunst werkplaats waar verhalen komen gevangen in woorden verzegeld op een papier gebonden in kunst een werkplaats waar verhalen tot leven komen gevangen in woorden verzegeld op papier gebonden in kunst een werkplaats waar verhalen tot leven komen gevangen in woorden verzegeld op papier

Afbeelding 04 - positionering van de bouwstenen bestaand uit letters en woorden om een ruimte te kunnen vormen.

Afbeelding 05 - Model bestaande uit verschillende studies bestaande uit woorden als bouwstene

en.

hoogte wit hollandse hoogte

Afbeelding 06 - principe Hollandse hoogte letterzetten

Massa - ruimte - tussenruimte - drempel Ruimte - Papierformaten

Massa - Drukwerk van loden letters

Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier,

Kamer - het zetsel

Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in

Tussenruimte - marge

woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier,

Tussenruimte

Een werkplaats waar verhalen tot leven

verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een

komen, gevangen in woorden, verzegeld op

werkplaats waar verhalen tot leven komen,

papier, gebonden in kunst. Een werkplaats

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

waar verhalen tot leven komen, gevangen in

gebonden in kunst. Een werkplaats waar

woorden, verzegeld op papier, gebonden in

verhalen tot leven komen, gevangen in

kunst. Een werkplaats waar verhalen tot

woorden, verzegeld op papier, gebonden in

leven komen, gevangen in woorden,

kunst. Een werkplaats waar verhalen tot

verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een

leven komen, gevangen in woorden,

werkplaats waar verhalen tot leven komen,

verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

werkplaats waar verhalen tot leven komen,

gebonden in kunst. Een werkplaats waar

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier,

Drempel

Een werkplaats waar verhalen tot leven

verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een

komen, gevangen in woorden, verzegeld op

werkplaats waar verhalen tot leven komen,

papier, gebonden in kunst. Een werkplaats

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

waar verhalen tot leven komen, gevangen in

gebonden in kunst. Een werkplaats waar

woorden, verzegeld op papier, gebonden in

verhalen tot leven komen, gevangen in

kunst. Een werkplaats waar verhalen tot

woorden, verzegeld op papier, gebonden in

leven komen, gevangen in woorden,

kunst. Een werkplaats waar verhalen tot

verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een

leven komen, gevangen in woorden,

werkplaats waar verhalen tot leven komen,

verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

werkplaats waar verhalen tot leven komen,

gebonden in kunst. Een werkplaats waar

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

Afbeelding 07 - vertaling papier en tekst naar architectonische uitgangspunten

Papierformaten - ruimtelijke context CarrĂŠ - de gedachte kamer

groot vierkant

Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats

Dubbel royaal - de verhalende kamer

waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar

groot rechthoek

Atlas - de papieren kamer

gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen,

vierkant

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

Een werkplaats waar verhalen tot leven

verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een

komen, gevangen in woorden, verzegeld op

werkplaats waar verhalen tot leven komen,

papier, gebonden in kunst. Een werkplaats

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot

woorden, verzegeld op papier, gebonden in

leven komen, gevangen in woorden,

verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen,

verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

werkplaats waar verhalen tot leven komen,

gebonden in kunst. Een werkplaats waar

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

Dubbel klein mediaan - de gedrukte kamer

waar verhalen tot leven komen, gevangen in

gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in

kunst. Een werkplaats waar verhalen tot

rechthoek

Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op

Mediaan - de geschreven kamer

papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in woorden,

Een werkplaats waar verhalen tot leven

verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een

komen, gevangen in woorden, verzegeld op

werkplaats waar verhalen tot leven komen,

papier, gebonden in kunst. Een werkplaats

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

woorden, verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot

woorden, verzegeld op papier, gebonden in

leven komen, gevangen in woorden,

kunst. Een werkplaats waar verhalen tot

verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een

leven komen, gevangen in woorden,

werkplaats waar verhalen tot leven komen,

verzegeld op papier, gebonden in kunst. Een

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

werkplaats waar verhalen tot leven komen,

gebonden in kunst. Een werkplaats waar

gevangen in woorden, verzegeld op papier,

klein vierkant

waar verhalen tot leven komen, gevangen in

gebonden in kunst. Een werkplaats waar verhalen tot leven komen, gevangen in

Klein mediaan - de gebonden kamer klein rechthoek

Afbeelding 08 - vertaling papierformaten naar verhoudingen kamers

Daglicht, De natuurlijke verschijning van het licht, in zijn puurste vorm: Gedachte kamer Dansend daglicht, het vermogen van het natuurlijke licht om van gedaante te wisselen, het veranderen van sterkte, het langzaam verplaatsen, de manier waarop het licht een (bewegend( voorwerp aanraakt en streelt( :mrov etsruup njiz ni ,thcil teh nav gninjihcsrev ekjilruutan eD ,thcilgaD Gefilterd daglicht, het niet geheel kunnen doordringen van het licht door iets van materie, het weghalen van een deel van de kracht van het licht( Zacht daglicht, daglicht dat niet op zijn sterkst is, bijvoorbeeld door gefilterd daglicht of door invloeden van wolken. remak ethcadeG Gedachte kamer (tleerts ne tkaarnaa prewroov (dnegeweb( nee thcil teh poraaw reinam ed ,nestaalprev maazgnal teh ,etkrets nav nerednarev teh ,nelessiw et etnaadeg nav mo thcil ekjilruutan teh nav negomrev teh ,thcilgad dnesnaD Gedachte kamer .neklow nav nedeolvni rood fo thcilgad dretlifeg rood dleebroovjib ,si tskrets njiz po tein tad thcilgad ,thcilgad thcaZ (thcil teh nav thcark ed nav leed nee nav nelahgew teh ,eiretam nav stei rood thcil teh nav negnirdrood nennuk leeheg tein teh ,thcilgad dretlifeG Gedachte kamer remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Gedachte kamer .laahrev emeitlu teh raan keoz po ,dnekrev sethcadeg nedrow reiH .dlemazrev ne dmroveg neeedi nedrow reih ,sethcadeg nemorts reiH .dmroveg nedrow laahrev nee roov sethcadeg etsree ed raaw remak neE Gedachte kamer remak ethcadeG Gedachte kamer Huid, Het filter van de kamer, het filter tussen het buiten en het binnen: Gedachte kamer remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG :nennib teh ne netiub teh nessut retlif teh ,remak ed nav retlif teH ,diuH remak ethcadeG Dansende huid, het vermogen van de huid om te veranderen van vorm, niet van vaste materie gemaakt, het vermogen om te verplaatsen van positie( remak ethcadeG Gedachte kamer Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. remak ethcadeG Gedachte kamer (eitisop nav nestaalprev et mo negomrev teh ,tkaameg eiretam etsav nav tein ,mrov nav nerednarev et mo diuh ed nav negomrev teh ,diuh ednesnaD Gedachte kamer .laahrev emeitlu teh raan keoz po ,dnekrev sethcadeg nedrow reiH .dlemazrev ne dmroveg neeedi nedrow reih ,sethcadeg nemorts reiH .dmroveg nedrow laahrev nee roov sethcadeg etsree ed raaw remak neE remak ethcadeG Gedachte kamer Gedachte kamer Lichte huid, de eigenschap dat de huid bijna gewichtloos lijkt, ook betrekking op de kleur van de huid, lichte kleur zodat het natuurlijke licht makkelijker door te treden is( remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG remak ethcadeG (si nedert et rood rekjilekkam thcil ekjilruutan teh tadoz ruelk ethcil ,diuh ed nav ruelk ed po gnikkerteb koo ,tkjil soolthciweg anjib diuh ed tad pahcsnegie ed ,diuh ethciL Gedachte kamer remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Filterende huid, de huid heeft het vermogen om bepaalde zintuigelijke prikkels te verlichten (af te zwakken of te dempen(, zoals het daglicht, het zicht en het geluid( remak ethcadeG Gedachte kamer Zachte huid, de materie waarvan de huid is gemaakt is zacht, het kan bewegen en het voelt zacht aan bij een aanraking. remak ethcadeG Gedachte kamer (diuleg teh ne thciz teh ,thcilgad teh slaoz ,(nepmed et fo nekkawz et fa( nethcilrev et slekkirp ekjilegiutniz edlaapeb mo negomrev teh tfeeh diuh ed ,diuh edneretliF Filter, Het bewust weghalen van bepaalde zintuigelijke prikkels: .gnikarnaa nee jib naa thcaz tleov teh ne negeweb nak teh ,thcaz si tkaameg si diuh ed navraaw eiretam ed ,diuh ethcaZ remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Gedachte kamer Gedachte kamer :slekkirp ekjilegiutniz edlaapeb nav nelahgew tsuweb teH ,retliF Gedachte kamer Dansende filter, een filter die niet constant het zelfde is, in sommige omstandigheden is het filter sterker dan bij andere omstandigheden( remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG remak ethcadeG Gedachte kamer (nedehgidnatsmo eredna jib nad rekrets retlif teh si nedehgidnatsmo egimmos ni ,si edflez teh tnatsnoc tein eid retlif nee ,retlif ednesnaD remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Zachte filter, een filter die subtiel bepaalde zintuigelijke prikkels weghaalt. remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Geluid, trillende bewegingen van lucht die waar worden genomen als klanken door ons lichaam: Dansend geluid, het geluid van de natuur, geluid dat niet te voorspellen is, constant veranderd( Gedachte kamer .tlaahgew slekkirp ekjilegiutniz edlaapeb leitbus eid retlif nee ,retlif ethcaZ Gedachte kamer Licht geluid, fluistertonen en zachte klanken die zich op de achtergrond bevinden( remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG (drednarev tnatsnoc ,si nellepsroov et tein tad diuleg ,ruutan ed nav diuleg teh ,diuleg dnesnaD :maahcil sno rood neknalk sla nemoneg nedrow raaw eid thcul nav negnigeweb ednellirt ,diuleG Gedachte kamer (nedniveb dnorgrethca ed po hciz eid neknalk ethcaz ne nenotretsiulf ,diuleg thciL remak ethcadeG Zacht geluid, klanken die aaibaar worden, warme klanken die aangenaam zijn( remak ethcadeG Gedachte kamer Gefilterd geluid, alleen de zachte en lichte klanken die hoorbaar zijn, overige klanken worden bewust weggehaald. remak ethcadeG Gedachte kamer Gedachte kamer (njiz maanegnaa eid neknalk emraw ,nedrow raabiaa eid neknalk ,diuleg thcaZ Gedachte kamer remak ethcadeG .dlaaheggew tsuweb nedrow neknalk egirevo ,njiz raabrooh eid neknalk ethcil ne ethcaz ed neella ,diuleg dretlifeG Gedachte kamer remak ethcadeG remak ethcadeG Gedachte kamer Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG .laahrev emeitlu teh raan keoz po ,dnekrev sethcadeg nedrow reiH .dlemazrev ne dmroveg neeedi nedrow reih ,sethcadeg nemorts reiH .dmroveg nedrow laahrev nee roov sethcadeg etsree ed raaw remak neE Gedachte kamer remak ethcadeG Schaduw, Daar waar het (natuurlijke( licht niet kan komen: Dansende schaduw, schaduw die meebeweegt met het natuurlijke licht( remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Gedachte kamer (thcil ekjilruutan teh tem tgeewebeem eid wudahcs ,wudahcs ednesnaD :nemok nak tein thcil (ekjilruutan( teh raaw raaD ,wudahcS Zachte schaduw, het licht aanwezig zijn van de schaduw, een schaduw die samen met het licht werkt, een dans opvoeren. remak ethcadeG Gedachte kamer Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. remak ethcadeG Gedachte kamer .nereovpo snad nee ,tkrew thcil teh tem nemas eid wudahcs nee ,wudahcs ed nav njiz gizewnaa thcil teh ,wudahcs ethcaZ Gedachte kamer .laahrev emeitlu teh raan keoz po ,dnekrev sethcadeg nedrow reiH .dlemazrev ne dmroveg neeedi nedrow reih ,sethcadeg nemorts reiH .dmroveg nedrow laahrev nee roov sethcadeg etsree ed raaw remak neE remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Interlinie, Wanneer de leegte tussen twee elementen niet groot genoeg is om een ruimte te kunnen vormen( remak ethcadeG Gedachte kamer Dansende interlinie het vermogen van de dansende huid om subtiel te veranderen van vorm, be(nvloedt de ruimte tussen de lagen van de huid, de ruimte binnen in de kamer( remak ethcadeG Gedachte kamer (nemrov nennuk et etmiur nee mo si geoneg toorg tein netnemele eewt nessut etgeel ed reennaW ,einilretnI Gedachte kamer remak ethcadeG (remak ed ni nennib etmiur ed ,diuh ed nav negal ed nessut etmiur ed tdeolvn(eb ,mrov nav nerednarev et leitbus mo diuh ednesnad ed nav negomrev teh einilretni ednesnaD Zachte interlinie de materie waarvan de huid is gemaakt is zacht: het kan bewegen en het voelt zacht aan bij een aanraking. De interlinie is daarmee niet vast van vorm. remak ethcadeG Gedachte kamer remak ethcadeG Gedachte kamer .mrov nav tsav tein eemraad si einilretni eD .gnikarnaa nee jib naa thcaz tleov teh ne negeweb nak teh :thcaz si tkaameg si diuh ed navraaw eiretam ed einilretni ethcaZ Gedachte kamer remak ethcadeG Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal remak ethcadeG remak ethcadeG laahrev emeitlu teh raan keoz po ,dnekrev sethcadeg nedrow reiH .dlemazrev ne dmroveg neeedi nedrow reih ,sethcadeg nemorts reiH .dmroveg nedrow laahrev nee roov sethcadeg etsree ed raaw remak neE Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Zachte interlinie de materie waarvan de huid is gemaakt is zacht: het kan bewegen en het voelt zacht aan bij een aanraking. De interlinie is daarmee niet vast van vorm. Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Dansende interlinie het vermogen van de dansende huid om subtiel te veranderen van vorm, be(nvloedt de ruimte tussen de lagen van de huid, de ruimte binnen in de kamer( Interlinie, Wanneer de leegte tussen twee elementen niet groot genoeg is om een ruimte te kunnen vormen( Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. Zachte schaduw, het licht aanwezig zijn van de schaduw, een schaduw die samen met het licht werkt, een dans opvoeren. Gedachte kamer Gedachte kamer Schaduw, Daar waar het (natuurlijke( licht niet kan komen: Dansende schaduw, schaduw die meebeweegt met het natuurlijke licht( Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gefilterd geluid, alleen de zachte en lichte klanken die hoorbaar zijn, overige klanken worden bewust weggehaald. Zacht geluid, klanken die aaibaar worden, warme klanken die aangenaam zijn( Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Licht geluid, fluistertonen en zachte klanken die zich op de achtergrond bevinden( Geluid, trillende bewegingen van lucht die waar worden genomen als klanken door ons lichaam: Dansend geluid, het geluid van de natuur, geluid dat niet te voorspellen is, constant veranderd( Gedachte kamer Gedachte kamer Zachte filter, een filter die subtiel bepaalde zintuigelijke prikkels weghaalt. Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Dansende filter, een filter die niet constant het zelfde is, in sommige omstandigheden is het filter sterker dan bij andere omstandigheden( Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Filter, Het bewust weghalen van bepaalde zintuigelijke prikkels: Gedachte kamer Gedachte kamer Zachte huid, de materie waarvan de huid is gemaakt is zacht, het kan bewegen en het voelt zacht aan bij een aanraking. Filterende huid, de huid heeft het vermogen om bepaalde zintuigelijke prikkels te verlichten (af te zwakken of te dempen(, zoals het daglicht, het zicht en het geluid( Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Lichte huid, de eigenschap dat de huid bijna gewichtloos lijkt, ook betrekking op de kleur van de huid, lichte kleur zodat het natuurlijke licht makkelijker door te treden is( Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. Dansende huid, het vermogen van de huid om te veranderen van vorm, niet van vaste materie gemaakt, het vermogen om te verplaatsen van positie( Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Huid, Het filter van de kamer, het filter tussen het buiten en het binnen: Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gefilterd daglicht, het niet geheel kunnen doordringen van het licht door iets van materie, het weghalen van een deel van de kracht van het licht( Zacht daglicht, daglicht dat niet op zijn sterkst is, bijvoorbeeld door gefilterd daglicht of door invloeden van wolken. Dansend daglicht, het vermogen van het natuurlijke licht om van gedaante te wisselen, het veranderen van sterkte, het langzaam verplaatsen, de manier waarop het licht een (bewegend( voorwerp aanraakt en streelt( Gedachte kamer Daglicht, De natuurlijke verschijning van het licht, in zijn puurste vorm: Daglicht, De natuurlijke verschijning van het licht, in zijn puurste vorm: Gedachte kamer Dansend daglicht, het vermogen van het natuurlijke licht om van gedaante te wisselen, het veranderen van sterkte, het langzaam verplaatsen, de manier waarop het licht een (bewegend( voorwerp aanraakt en streelt( Gefilterd daglicht, het niet geheel kunnen doordringen van het licht door iets van materie, het weghalen van een deel van de kracht van het licht( Zacht daglicht, daglicht dat niet op zijn sterkst is, bijvoorbeeld door gefilterd daglicht of door invloeden van wolken. Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Huid, Het filter van de kamer, het filter tussen het buiten en het binnen: Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Dansende huid, het vermogen van de huid om te veranderen van vorm, niet van vaste materie gemaakt, het vermogen om te verplaatsen van positie( Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Lichte huid, de eigenschap dat de huid bijna gewichtloos lijkt, ook betrekking op de kleur van de huid, lichte kleur zodat het natuurlijke licht makkelijker door te treden is( Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Filterende huid, de huid heeft het vermogen om bepaalde zintuigelijke prikkels te verlichten (af te zwakken of te dempen(, zoals het daglicht, het zicht en het geluid( Zachte huid, de materie waarvan de huid is gemaakt is zacht, het kan bewegen en het voelt zacht aan bij een aanraking. Gedachte kamer Gedachte kamer Filter, Het bewust weghalen van bepaalde zintuigelijke prikkels: Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Dansende filter, een filter die niet constant het zelfde is, in sommige omstandigheden is het filter sterker dan bij andere omstandigheden( Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Zachte filter, een filter die subtiel bepaalde zintuigelijke prikkels weghaalt. Gedachte kamer Geluid, trillende bewegingen van lucht die waar worden genomen als klanken door ons lichaam: Dansend geluid, het geluid van de natuur, geluid dat niet te voorspellen is, constant veranderd( Gedachte kamer Licht geluid, fluistertonen en zachte klanken die zich op de achtergrond bevinden( Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Zacht geluid, klanken die aaibaar worden, warme klanken die aangenaam zijn( Gedachte kamer Gefilterd geluid, alleen de zachte en lichte klanken die hoorbaar zijn, overige klanken worden bewust weggehaald. Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Schaduw, Daar waar het (natuurlijke( licht niet kan komen: Dansende schaduw, schaduw die meebeweegt met het natuurlijke licht( Gedachte kamer Gedachte kamer Zachte schaduw, het licht aanwezig zijn van de schaduw, een schaduw die samen met het licht werkt, een dans opvoeren. Gedachte kamer Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Interlinie, Wanneer de leegte tussen twee elementen niet groot genoeg is om een ruimte te kunnen vormen( Dansende interlinie het vermogen van de dansende huid om subtiel te veranderen van vorm, be(nvloedt de ruimte tussen de lagen van de huid, de ruimte binnen in de kamer( Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Zachte interlinie de materie waarvan de huid is gemaakt is zacht: het kan bewegen en het voelt zacht aan bij een aanraking. De interlinie is daarmee niet vast van vorm. Gedachte kamer Gedachte kamer Gedachte kamer Een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeen gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal

Afbeelding 09 - eerste opzet ontwerp de gedachte kamer

gelaagde

indeling,

veranderend

indeling, Poché,

veranderend

poché, papieren

poché,

Constructie,

Gelaagde

constructie,

stevige

constructie,

veranderend

constructie,

langlopende

constructie

Geur,: papieren

geur, stevige

geur, Indeling,

papieren

indeling,

gelaagde

indeling,

veranderend

indeling, Poché,

veranderend

poché, papieren

poché,

gelaagde poché,

Gerezen wit,

veranderend

gerezen wit

Constructie,

Gelaagde

constructie,

stevige

constructie,

veranderend

constructie,

langlopende

constructie

Geur,: papieren

geur, stevige

geur, Indeling,

papieren

indeling,

gelaagde

indeling,

veranderend

indeling, Poché,

veranderend

poché,

papieren poché,

gelaagde poché,

Gerezen wit,

veranderend

stevige

constructie,

veranderend

constructie,

langlopende

constructie

Geur,: papieren

Afbeelding 10 - eerste opzet ontwerp de papieren kamer

Met de uitgangspunten van de kamers zelf (zie bijlage) ernaast ben ik de plattegronden gaan ontwerpen. elke kamer apart, als een los element, op een eigen plot of beter gezegd een eigen vel papier. de ideeën die ik had gevormd tijdens mijn tweede schouw over de kamers kon ik redelijk makkelijk verwerken in deze plattegronden. ik zal inhoudelijk niet ingaan op deze ontwerpen, omdat deze niet het eindresultaat geworden zijn. wel zijn op afbeelding 09, 10, 11 en 12 de plattegronden te zien. nadat ik voor mijn gevoel de basis van de plattegronden had, ben ik gaan onderzoeken of de woorden in de plattegrond ook meer betekenis konden krijgen met de betekenis van het woord. Zodat niet alleen de betekenis van het woord betrekking had op de kamer, maar dat het woord ook uitstraalde wat het betekende als bouwsteen. bijvoorbeeld dat het woord ‘massief’ ook een massieve bouwsteen was en dat het woord ‘zacht’ ook een zachte bouwsteen was. dit ben ik gaan testen door op een typemachine woorden op verschillende manieren op het papier te zetten (zie afbeelding 13 en 14). dit was een grappig zijspoor, maar het leverde voor de architectuur niets op. Het was veel te grafisch en had geen relatie met hoe de bouwstenen daadwerkelijk zouden kunnen worden. juist door dit zijspoor werd mij ook duidelijk dat zelfs de plattegronden die ik gemaakt had ook veel te grafisch waren, om deze reden ben ik de plattegronden gaan uitwerken in 3d (zie afbeelding 15). de streepjescode waar ik bang voor was bij mijn eerste idee, bleek ook nu nog steeds van toepassing. Het gaf wel een bijzonder textuur, alleen was de tekst niet te herkennen in de plattegronden. omdat het me juist ging om het feit dat de architectuur een verhaal moest gaan vertellen was ik teleurgesteld in het eindresultaat van het systeem. ik heb een poos getwijfeld over wat ik er mee moest doen. ik hoopte dat ik iets over het hoofd had gezien in het ontwerp. echter hoe langer ik nadacht over mijn onderzoek en het ontwerp dat er lag, des te meer ik teleurgesteld raakte. Het ontwerp deed afbreuk aan mijn onderzoek.

Gebonden kamer, Hier worden de eerste verhalen gebonden voor een boek. Hier worden de gedrukte pagina’s gebundeld en samen gevoegd tot een boek. Hier wordt het boek vormgegeven naar het verhaal dat het verteld. Materiaal, een natuurlijke geproduceerde stof, bestemd om verwerkt te worden. Waarbij het geselecteerd wordt op basis van zijn eigenschappen; warm materiaal hiermee wordt een aangename uitstraling bedoeld, zowel in kleur en temperatuur als in textuur en zachtheid/vervormbaarheid; massief materiaal volledig bestaande uit het desbetreffende materiaal; verankerd materiaal materiaal dat bevestigd is zodat het niet kan verplaatsen en/of kan vervormen. Ambacht, het met de hand vervaardigen van producten. Waarbij kennis van de gebruikte materialen van essentieel belang is. Denkend vanuit het materiaal waarvan de eigenschappen bepalend zijn voor de vormgeving, techniek en productie. In dit geval zegt het ambacht iets over het ambacht van de kamer, hoe deze is vervaardigd; papieren ambacht ambacht dat draait om papier, waarin papier zowel het eindproduct is al het materiaal of het doel; geduldige ambacht. ambacht waar de tijd voor is genomen, waarbij de tijd verdwenen lijkt te zijn. Een ambacht die tot in perfectie door gaat. Textuur, Het voelbare oppervlakte van een materiaal; papieren textuur de texuur van het papier, wat kan variëren in onder andere grofheid, dikte en vezels; verankerde textuur een textuur die onveranderlijk aanwezig is. Een textuur die door de tijd heen gelijk blijft en zijn kracht blijft behouden. Geur, vluchtige stoffen (lucht, gas) die je waarneemt met je neus, die de reukzintuigen prikkelt; papieren geur de geur van papier; massieve geur een geur die duidelijk aanwezig is, een geur die de hoofdrol heeft. Gebonden kamer, Hier worden de eerste verhalen gebonden voor een boek. Hier worden de gedrukte pagina’s gebundeld en samen gevoegd tot een boek. Hier wordt het boek vormgegeven naar het verhaal dat het verteld. Materiaal, een natuurlijke geproduceerde stof, bestemd om verwerkt te worden. Waarbij het geselecteerd wordt op basis van zijn eigenschappen; warm materiaal hiermee wordt een aangename uitstraling bedoeld, zowel in kleur en temperatuur als in textuur en zachtheid/vervormbaarheid; massief materiaal volledig bestaande uit het desbetreffende materiaal; verankerd materiaal materiaal dat bevestigd is zodat het niet kan verplaatsen en/of kan vervormen. Ambacht, het met de hand vervaardigen van producten. Waarbij kennis van de gebruikte materialen van essentieel belang is. Denkend vanuit het materiaal waarvan de eigenschappen bepalend zijn voor de vormgeving, techniek en productie. In dit geval zegt het ambacht iets over het ambacht van de kamer, hoe deze is vervaardigd; papieren ambacht ambacht dat draait om papier, waarin papier zowel het eindproduct is al het materiaal of het doel; geduldige ambacht. ambacht waar de tijd voor is genomen, waarbij de tijd verdwenen lijkt te zijn. Een ambacht die tot in perfectie door gaat. Textuur, Het voelbare oppervlakte van een materiaal; papieren textuur de texuur van het papier, wat kan variëren in onder andere grofheid, dikte en vezels; verankerde textuur een textuur die onveranderlijk aanwezig is. Een textuur die door de tijd heen gelijk blijft en zijn kracht blijft behouden. Geur, vluchtige stoffen (lucht, gas) die je waarneemt met je neus, die de reukzintuigen prikkelt; papieren geur de geur van papier; massieve geur een geur die duidelijk aanwezig is, een geur die de hoofdrol heeft. Gebonden kamer, Hier worden de eerste verhalen gebonden voor een boek. Hier worden de gedrukte pagina’s gebundeld en samen gevoegd tot een boek. Hier wordt het boek vormgegeven naar het verhaal dat het verteld. Materiaal, een natuurlijke geproduceerde stof, bestemd om verwerkt te worden. Waarbij het geselecteerd wordt op basis van zijn eigenschappen; warm materiaal hiermee wordt een aangename uitstraling bedoeld, zowel in kleur en temperatuur als in textuur en zachtheid/vervormbaarheid; massief materiaal volledig bestaande uit het desbetreffende materiaal; verankerd materiaal materiaal dat bevestigd is zodat het niet kan verplaatsen en/of kan vervormen. Ambacht, het met de hand vervaardigen van producten. Waarbij kennis van de gebruikte materialen van essentieel belang is. Denkend vanuit het materiaal waarvan de eigenschappen bepalend zijn voor de vormgeving, techniek en productie. In dit geval zegt het ambacht iets over het ambacht van de kamer, hoe deze is vervaardigd; papieren ambacht ambacht dat draait om papier, waarin papier zowel het eindproduct is al het materiaal of het doel; geduldige ambacht. ambacht waar de tijd voor is genomen, waarbij de tijd verdwenen lijkt te zijn. Een ambacht die tot in perfectie door gaat. Textuur, Het voelbare oppervlakte van een materiaal; papieren textuur de texuur van het papier, wat kan variëren in onder andere grofheid, dikte en vezels; verankerde textuur een textuur die onveranderlijk aanwezig is. Een textuur die door de tijd heen gelijk blijft en zijn kracht blijft behouden. Geur, vluchtige stoffen (lucht, gas) die je waarneemt met je neus, die de reukzintuigen prikkelt; papieren geur de geur van papier; massieve geur een geur die duidelijk aanwezig is, een geur die de hoofdrol heeft. Gebonden kamer, Hier worden de eerste verhalen gebonden voor een boek. Hier worden de gedrukte pagina’s gebundeld en samen gevoegd tot een boek. Hier wordt het boek vormgegeven naar het verhaal dat het verteld. Materiaal, een natuurlijke geproduceerde stof, bestemd om verwerkt te worden. Waarbij het geselecteerd wordt op basis van zijn eigenschappen; warm materiaal hiermee wordt een aangename uitstraling bedoeld, zowel in kleur en temperatuur als in textuur en zachtheid/vervormbaarheid; massief materiaal volledig bestaande uit het desbetreffende materiaal; verankerd materiaal materiaal dat bevestigd is zodat het niet kan verplaatsen en/of kan vervormen. Ambacht, het met de hand vervaardigen van producten. Waarbij kennis van de gebruikte materialen van essentieel belang is. Denkend vanuit het materiaal waarvan de eigenschappen bepalend zijn voor de vormgeving, techniek en productie. In dit geval zegt het ambacht iets over het ambacht van de kamer, hoe deze is vervaardigd; papieren ambacht ambacht dat draait om papier, waarin papier zowel het eindproduct is al het materiaal of het doel; geduldige ambacht. ambacht waar de tijd voor is genomen, waarbij de tijd verdwenen lijkt te zijn. Een ambacht die tot in perfectie door gaat. Textuur, Het voelbare oppervlakte van een materiaal; papieren textuur de texuur van het papier, wat kan variëren in onder andere grofheid, dikte en vezels; verankerde textuur een textuur die onveranderlijk aanwezig is. Een textuur die door de tijd heen gelijk blijft en zijn kracht blijft behouden. Geur, vluchtige stoffen (lucht, gas) die je waarneemt met je neus, die de reukzintuigen prikkelt; papieren geur de geur van papier; massieve geur een geur die duidelijk aanwezig is, een geur die de hoofdrol heeft. Gebonden kamer, Hier worden de eerste verhalen gebonden voor een boek. Hier worden de gedrukte pagina’s gebundeld en samen gevoegd tot een boek. Hier wordt het boek vormgegeven naar het verhaal dat het verteld. Materiaal, een natuurlijke

Afbeelding 11 - eerste opzet ontwerp de gebonden kamer

bevindt; ruimtelijk wit door de hoogte en de leegte van het wit lijkt deze van een ruimte. De ruimtes die opgevuld zijn met lucht; afgesloten helderheid van het licht versterken en gebruiken; gefilterd de juiste betekenis, zoeken naar dat wat je echt verhaal. Het zoeken naar de juiste woorden, naar

afgesloten schil de schil laat geen zintuigelijke prikkels door, waardoor hoger dan breder, waardoor er relatief veel lucht in deze kamer te verliezen. Wit, De aanduiding van de leegte (wit) van een een leegte gevuld met alleen lucht; hoog wit in verhouding kamer; leeg wit geen obstakels aanwezig in deze kamer, te verliezen. Wit, De aanduiding van de leegte (wit)

zelf zou gezien kunnen worden als een leeg je genoodzaakt bent je te richten op je geen zintuigelijke prikkels door, waardoor de schil geen zintuigelijke prikkels bewegingsvrijheid. Schil, omhulsel veel lucht in deze kamer bevindt; daglicht, het daglicht gebruiken

vlak (vlakken); heldere schil ondanks dat gedachtes, het verhaal; lege schil de schil er een lege ruimte ontstaat waarbinnen ruimte. De ruimtes die opgevuld zijn met halen, zonder de helderheid van het licht materie, de scherpte van het licht er uit naar de juiste betekenis, zoeken naar dat daglicht. De schil lijkt hierdoor zelf licht te

een ruimtelijk wit

zonder de helderheid van het licht

een ruimtelijk wit

lucht; afgesloten wit de ruimte afgebakend, begrensd. Er komen geen prikkels binnen van buiten de begrenzing. Hierdoor wat je echt wilt vertellen en dat vast leggen op papier. Daglicht, De natuurlijke verschijning van het licht, in zijn geven, hoge schil in verhouding loopt de schil hoog door, waardoor de ruimte binnen optisch groter er een lege ruimte ontstaat waarbinnen je genoodzaakt bent je te richten op je gedachtes, het verhaal;

om de kamer te verlichten, de leggen op papier. Daglicht, De gecomponeerd tot een wilt vertellen en dat vast Geschreven kamer, Hier kunnen doordringen van

begrenzing. Hierdoor is het mogelijk om je optimaal te concentreren in deze het licht door iets van materie, de scherpte van het licht er uit halen, natuurlijke verschijning van het licht, in zijn puurste vorm; helder een verhaal. Hier worden de woorden verzameld en worden de eerste woorden geschreven voor

kamer zeer ruimtelijk, er is veel prikkels binnen van buiten de is het mogelijk om je optimaal begrensd. Er komen geen wit de ruimte afgebakend, daglicht het niet geheel

van het licht versterken en gebruiken; gefilterd daglicht het niet geheel kunnen doordringen van het licht door iets van worden de woorden verzameld en gecomponeerd tot een verhaal. Het zoeken naar de juiste woorden, schil ondanks dat de schil geen zintuigelijke prikkels doorlaat versterkt het wel de kracht van het bewegingsvrijheid. Schil, omhulsel van een kamer, een afscheiding tussen het buiten en het binnen;

doorlaat versterkt het wel de kracht van het daglicht. De schil lijkt hierdoor zelf licht te geven, van een kamer, een afscheiding tussen het buiten en het binnen; afgesloten schil de schil laat ruimtelijk wit door de hoogte en de leegte van het wit lijkt deze kamer zeer ruimtelijk, er is veel gevuld met alleen lucht; hoog wit in verhouding hoger dan breder, waardoor er relatief te concentreren in deze kamer; leeg wit geen obstakels aanwezig in deze kamer, een leegte puurste vorm; helder daglicht, het daglicht gebruiken om de kamer te verlichten, de helderheid lijkt. Geschreven kamer, Hier worden de eerste woorden geschreven voor een verhaal. Hier lege schil de schil zelf zou gezien kunnen worden als een leeg vlak (vlakken); heldere

Afbeelding 12 - eerste opzet ontwerp de geschreven kamer

ik begon met het idee dat ik een voor mij onbekende aanpak zou gebruiken voor het aanvliegen van mijn afstudeerproject. Hier ben ik mee begonnen in mijn onderzoek, echter heb ik dit tijdens het ontwerpen links laten liggen, ik wilde te snel een ontwerp hebben. door dit inzicht kwam ik erachter dat ik de gebruikers compleet uit het oog verloren was. ik was juist in de huid gekropen van de gebruikers om voor hun een gebouw te kunnen ontwerpen, om vervolgens die informatie niet te gebruiken. ik was alleen met het programma van eisen, de kamers, aan de slag gegaan. dit bracht me op het punt dat ik een keuze moest maken. ik ben terug gaan kijken naar wat ik allemaal had gedaan en waar ik het punt bereikte dat ik een verkeerde richting in ben geslagen. tussen de documenten vond ik een aantal teksten die mij opvielen. in de periode richting de eerste schouw was ik gaan schrijven; over de gebruikers, maar ook over de kamers (zie bijlage oriĂŤnterende tekst Gedachte kamer). dit bracht me veel inzichten en de teksten waren al heel beeldend. Hiermee kwam ik tot de conclusie dat dit hetgene was waar ik naar zocht. al in dat stadium wou ik architectuur en literatuur niet alleen verbinden door architectuur te maken voor de literatuur, ik wilde beide vakgebieden gebruiken om elkaar te versterken; ze samenvoegen om het grijze gebied tussen beide vakgebieden te verkennen. ik besloot daarom om te gaan schrijven. beter gezegd te gaan ontwerpen door middel van te gaan schrijven. ik pakte al mijn onderzoeken er weer bij, en ik ben per kamer gaan kijken hoe ik, door de ogen van de gebruikers, de kamer binnen wilde komen. ik ben gaan beredeneren wat ik zou zien als ik de kamer binnen zou komen, hoe ik me dan door de kamer bewoog en er werkte. welke ervaringen krijg in de kamers en welke herinneringen roept het op?

Afbeelding 13 en 14 - studie naar de ruimtelijke kwaliteiten van letters, woorden en zinnen

door te schrijven werd ik gedwongen om op een voor mij compleet andere manier te ontwerpen. Het werk dat ik hiervoor gedaan had kwam wel van pas, bepaalde informatie kon ik nog prima gebruiken. bovendien had ik dit hele traject nodig om tot de beslissing te komen om te gaan schrijven. ik kon nu uitsluiten dat de manier die ik geprobeerd had, zou werken. ik wist ook dat als ik het opnieuw zou proberen, ik niet het eindresultaat zou halen dat ik zou willen. ik wist ook dat er best een mooi ontwerp uit zou kunnen komen, maar het zou niet de lading hebben met de literatuur, de boekdrukkunst en de gebruikers dan wanneer ik zou gaan schrijven. elke keer wanneer ik een stukje had geschreven ben ik het in plattegrond gaan tekenen. de conclusies die ik uit het tekenen haalde verwerkte ik weer in de tekst. wanneer ik weer iets ontwerpen had in de tekst of een nieuw inzicht had in de tekst, verwerkte ik dat weer op tekening. Er ontstond een hele fijne wisselwerking tussen tekst en tekening. toch voelde ik als architectuurstudent de neiging om het ontwerp beeldend te maken. af en toe dwaalde ik af met het maken van impressies of extra tekeningen om vervolgens tot de conclusie te komen dat de tekst eigenlijk meer vertelde en de impressie of de tekening niets toevoegde. Zo ontwikkelden de teksten steeds meer tot het eindproduct. omdat dit afwijkt van de gebruikelijke manier van presenteren ben ik met de begeleiders en de afstudeercoรถrdinator om tafel gegaan om te bespreken of het binnen de reglementen valt van het afstuderen. ik kreeg groen licht, met als kanttekening dat ze het aanraadde om een schrijver bij mijn project te betrekken. samen met Martijn brugman, docent creative writing artez, heb ik mijn teksten doorgenomen. waarvan het resultaat nu in het eerste boek, de verhalende architectuur, te vinden is.

Afbeelding 15 - opzet 3D model/render van de geschreven kamer

Afbeelding 16 - opzet 3D model en schets van de gang en de gebonden kamer van het uiteindelij is. Door de combinatie van het schrijven met daarnaast het tekenen en het ontwerp in 3D, is er h

jke ontwerp. Waarbij dit niet het definitieve ontwerp geworden het definitieve ontwerp uitgekomen volledig in tekst.

Het ontwerp

per kamer heb ik één tekst geschreven, die het ontwerp uitlegt door de ogen van de gebruikers. ik wil jullie kennis laten maken met mijn ontwerp doormiddel van korte stukjes tekst samen met een korte uitleg van het ontwerp. in deze korte uitleg ga ik dieper in op ontwerpkeuzes. de stukjes tekst komen uit de volledige teksten en zijn dus niet compleet. de volledige teksten zijn te vinden in een los boekje. ik heb alles zo uitgekozen dat ik het meeste vertel, maar voor degene hier die de tekst niet heeft gelezen raad ik aan, als je meer wilt weten, dit wel te doen. ook wil ik kort iets zeggen over de context van mijn ontwerp. ik heb er voor gekozen dat bij mijn ontwerp de context niet belangrijk is. namelijk omdat het om de wereld binnenin het ontwerp gaat. net als een boek maakt het niet uit waar het staat, het verhaal verandert er niet door. waar je het boek ook leest, op welke plek dan ook, het verhaal blijft hetzelfde. als korte toelichting op mijn ontwerp wil ik een aantal punten benoemen: Voordat je één van de kamers betreedt in mijn teksten, beland/start je in de stenen gang. deze gang is de basis van mijn ontwerp, via deze plek kun je alle 6 de kamers bereiken. echter is deze gang niet alleen belangrijk als route, ook de structuur van deze kamer, de uit stenen bestaande muren en gewelfde plafond, is de basis van mijn ontwerp. de steen in het ontwerp is gebaseerd op de interlinie. de kleinste maat steen in het ontwerp de maat van de kolommen. dat was mijn uitgangspunt. ik ben gaan zoeken naar een verhouding waarbij twee stenen de basis van een vierkante kolom kunnen vormen en waarbij zowel de lengte als de diepte en de hoogte van de steen terug te vinden is tussen het gerief. ik ben op een veelvoud terechtgekomen van 2 en 4 augustijnen. dit zijn veel gebruikte maten wit in het letterzetten, sterker nog lengtes worden met 4 augustijnen verlengd in het letterzetten. 97

tussen de kolommen past ook een veelvoud van deze maat. waardoor de structuur van het hele ontwerp gebaseerd is op een steen met de afmetingen uit de zetterij. tijdens het schrijven van mijn teksten heb ik er bewust voor gekozen om deze informatie daar niet te noemen, omdat het de tekst veel te ingewikkeld zou maken en het veel te technisch zou worden. bovendien ook slecht leesbaar. de gang is geen kamer, maar onderdeel van de verhalende kamer. omdat je altijd vanuit deze gang het gebouw binnenkomt via de tekst, vond ik het belangrijk om deze toch te benoemen. Het ontwerp van de gedrukte kamer, de geschreven kamer en de gebonden kamer is gebaseerd op mijn ervaringen met de verschillende ambachten en de werkplaatsen die ik heb bezocht. dit heeft vooral de vorm en de structuur van deze kamer bepaald, maar ook de ervaring van materialen, geluid en geur.

-4

-2

-3

-5

-3

-2

-4

-3

-2

-1

-3

-2

-1

-2

-3

-2

-1

-3

-6

-7

-10

-11

-4

-9

-8

-5

-4

-1

-2

-1

-2

-1

-3

-2

-1

-3

-2

-3

-2

-3

-4

de totale plattegrond

-3

-5

-3

-4

-3

-2

-3

-1

-2

-3

-1

-4

-2

-3

-2

-3

-1

-3

-2

-1

-5

-3

-1

-4

-3

-1

-2

-1

-5

-4

-2

-3

-1

-2

-3

-2

-1

-3

-2

-1

-2

-3

-4

-3

-1

-4

-5

-2

-1

-2

-1

-2

-1

-3

-4

-2

-3

-2

-4

de gang

de hele ruimte bestaat uit alleen maar dezelfde grijze ruwe steen, die als een lange grijze massa zich om haar heen vouwt. Haar blik volgt de lengte van de stenen, de smalle en lange ruimte door. Het einde van de steen kan ze niet waarnemen. Het lijkt of de stenen dezelfde lengte hebben als de ruimte zelf. al valt het haar op dat de stenen op sommige plekken dunne naadjes hebben, alsof de stenen zonder voeg tegen elkaar aan geplaatst zijn. de ruimte moet wel een gang zijn, waarom zou het anders een smalle en lange ruimte zijn? de lengte van de stenen doet haar denken aan haar koperen en loden gerief. Vooral de interlinies; lange dunne koperen platen die bij het letterzetten voor de ruimte tussen regels zorgen. als lange saté-prikkers zijn de stenen op elkaar gestapeld. op de vloer gaat de stapeling van stenen door, als een omgevallen muur. de stenen vormen lange lijnen die je de weg lijken te wijzen door de gang heen. wat versterkt wordt door de belijningen in het reliëf van de steen. alsof de steen uit dunne laagjes bestaat. de stenen doen haar altijd denken aan de gangen van een oud klooster of kasteel. alleen zijn deze stenen geen grote blokken, maar elegantere lange lijnen. Het plafond bestaat uit een aaneenschakeling van kruisgewelven, waarbij de breedte van de gang uit slechts één gewelf bestaat. de kruisgewelven staan aan weerszijden op een hoge muur. in de muur waar zij tegenaan leunt lopen de lange stenen door tot ze de boog van het gewelf raken, hier is de gehele muur gesloten. de muur tegenover haar stopt waar de gewelven beginnen, waardoor er gebogen openingen ontstaan. door die openingen kan ze het blauw-grijze van de lucht zien en betreedt het zonlicht de gang. de muren zijn hoog en laten alleen een kleine glimp van de lucht zien in de vorm van een halve cirkel. Het is net als de gangen uit haar herinneringen, waar ze het idee had compleet van de buitenwereld gescheiden te zijn en een nieuwe wereld te zijn betreden.

101

plattegrond gang, isolatie uit de totale plattegrond 102

de papieren kamer

Het eerste wat ze ziet als ze de ruimte betreedt zijn de metershoge stapels de gang

102

papier en honderden vellen die hangen te drogen. de kamer is vrij hoog en de gedrukte vellen hangen in verschillende lagen boven elkaar. de kamer lijkt ook groot, al kan ze niet met zekerheid zeggen hoe groot. al het papier ontneemt haar het zicht op de gehele ruimte. soms krijgt ze kleine doorkijkjes tussen het papier door, maar de gehele kamer blijft een raadsel voor haar. Het lijkt dat het papier allemaal kleine ruimtes in deze grote ruimte maakt. soms doet deze kamer haar denken aan hoe ze vroeger verschillende hutten maakte in haar kamer, van het meubilair en heel veel dekens en kussens. de knusse ruimtes die ontstonden gaven haar een gemoedelijk gevoel, veilig en verstopt in haar eigen gecreëerde wereld. soms lijken de stapels papier en de hangende vellen ook hutten te vormen met het zelfde knusse, veilige en gemoedelijke gevoel. doordat alles op een duidelijke manier geordend is blijft alles, hoe veel het ook is, steeds overzichtelijk. omdat het nieuwe papier het meeste van de kamer in beslag neemt ligt dat rondom tegen de muren van de kamer. Het ligt trapsgewijs zodat, als je in het midden van de kamer loopt, je elk soort papier kunt zien dat op die plek omhoog tot aan de muur ligt. beneden, in het midden liggen de grote formaten en helemaal bovenaan tot aan de muren liggen de kleine formaten. de vloer van de kamer verandert hierdoor in een golvend landschap van papier dat in het midden van de kamer laag is en omhoog loopt tegen de muren. Hierdoor zijn de muren geheel verscholen achter het papier. tussen al het papier is op willekeurige plaatsen ruimte om naar boven te kunnen komen. onbewust raakt ze elke stapel aan waar ze langs loopt en voelt de structuur van het papier onder haar vingers. de trapsgewijze vloer, waar het papier op ligt, is gemaakt van donker eikenhout. Gedrukte vellen hangen aan rekken aan het plafond. Het plafond bestaat uit een raster van framewerk waar het translusente glas in ligt en waar de rekken met dunne stalen kabels aan vast hangen. Het plafond van de kamer en het bovenste deel van de muren is 103

in het geheel van een translusent materiaal gemaakt, dat zorgt voor indirect en zacht licht. Ze zou uren kunnen kijken naar alle vellen papier en het licht dat zich er een weg doorheen zoekt. de gebundelde geschreven verhalen en de gedroogde gedrukte vellen hebben ook hun eigen plek in het midden van de kamer. deze staan gestapeld te wachten tot ze opgehaald worden. Momenteel is het daar angstaanjagend leeg. door deze drie systemen ontstaat er een spel van ruimtes die per ongeluk lijken te zijn ontstaan door de stapels papier, hangende gedrukte vellen en de gebundelde verhalen. Zowel als een landschap op de vloer als een landschap in de lucht.

104

plattegrond papieren kamer, isolatie uit de totale plattegrond 105

106

de gedachte kamer

Zijn ogen vallen op een dunne strook zonlicht die zichtbaar is geworden op de vloer, het licht golft en danst op de lange dunne stenen alsof het golvend water is. Het zonlicht komt op vele plekken in de gang naar binnen, maar dit is de enige plek waar het danst en golft alsof de wereld buiten van water gemaakt is. Het doet hem denken aan de weerspiegeling van zwembadwater op het plafond. alleen is dit licht te traag om water te kunnen zijn. Het dansende licht verraadt het bestaan van de gedachte kamer. Het licht dringt de gang binnen door een verticale ruimte tussen de stenen van de muur. door de dikte van de muur is er alleen op een bepaald moment op de dag het dansende en golvende licht zichtbaar op de vloer. Hij gaat voor de opening staan, het licht valt nu op zijn gezicht en hij knijpt onbewust zijn ogen iets samen. wanneer zijn ogen wat meer zijn gewend aan het fellere licht is achter de doorgang een muur zichtbaar van een lichte zandkleurige, bijna witte stof. achter de opening gaan de stenen van de gang over in grind. de stof is de reden voor het doorlaten van het licht, op een dansende en golvende manier. langzaam schuifelt hij door de doorgang. Zo dicht op de stenen voelt hij de kou tegen zijn gezicht en zijn lichaam. aan beide zijden van hem wordt een ontzettend lange en smalle gang zichtbaar, met aan ĂŠĂŠn kant de stoffen muur en aan de andere kant de stenen muur. overal is er op de stenen muur het dansende en golvende licht en schaduw spel zichtbaar. Zijn stappen maken een krakend geluid door het grind dat bijna vrolijk klinkt. alsof het geluid van het knisperende grind bij deze setting hoort, alsof het niet compleet is zonder het geluid.

107

plattegrond gedachte kamer, isolatie uit de totale plattegrond 108

de gedrukte kamer

Hij loopt vanuit de stenen gang de doorgang in, gaandeweg veranderen de stenen naar hout met staal. de kolommen veranderen van steen naar zwart metaal, terwijl de stenen muren tussen de kolommen veranderen in stroken van donker eiken. de vorm van de gang blijft echter onveranderd. dezelfde gebogen gewelven en dezelfde opening in de ronding van het plafond. Hij vindt dit deel van de gedrukte kamer fascinerend, de patronen van het staal en het hout lijken op de letterkasten in de kamer zelf. letterkasten die zich helemaal over hem heen buigen en via de opening naar buiten lijken te gaan. aan zijn rechterkant verandert de muur in kolommen en buigt in een ruime bocht naar rechts. de gedrukte kamer zelf is namelijk rond, maar staat in een vierkante kamer in het rechte raster van de kolommen. Hier staan echter niet alle kolommen in het rechte raster. de contouren van de gang worden in stand gehouden door kolommen die verschijnen uit de rechte muren en meelopen met de bocht naar rechts. de gang met zijn gewelfde plafond lijkt hierdoor door te lopen tussen de kolommen om de gedrukte kamer heen. achter de kolommen zijn aan zijn rechterkant de houten achterkanten van kasten zichtbaar, kasten die als een ronde muur om de kamer heen bewegen. Hij loopt met de ronding mee op zoek naar de doorgang van de kamer tussen deze kasten. dit deel van de kamer, een soort tussenruimte, voelt voor hem aan alsof hij achter de schermen loopt van de kamer zelf. af en toe zijn er kleine doorkijkjes tussen de kasten naar de gedrukte kamer zelf. alsof je tijdens een optreden achter de schermen in een theater loopt en af en toe tussen de gordijnen zicht hebt op het podium. Hij weet dat deze kastenwand uit drie lagen achterelkaar staande kasten bestaat en dat hij de plek moet vinden waar in alle drie de rijen geen kast staat. de werkplaats zelf is warm en ruim, in het midden staan de persen met daaromheen de werktafels, rondom staan de kasten die tot aan het plafond 109

reiken. om bij elke kast te kunnen komen, kunnen de kasten over de rails in zowel het plafond als in de vloer verschuiven, alleen dan kan zijn ook de achterste kasten bereikbaar. bij de kasten is het plafond vrij laag, zodat de kasten bereikbaar zijn voor iedereen, zodat iedereen bij de bovenste lade kan, zonder een opstapje. Het plafond bestaat uit een stalen constructie met daar bovenop een houten afwerking, die exact het zelfde patroon heeft als de vloer eronder. boven de persen en de werktafels is het plafond hoger. de muren die er voor nodig zijn om het plafond te verhogen zijn van glas gemaakt, omlijst door stalen profielen, waardoor de werkplek bij de machines helder en licht is. Hierdoor krijgen de machines nog meer aanzicht en allure dan ze al hebben volgens hem. Met een glimlach kijkt hij er naar, soms lijkt het net of de werkplaats een kroon draagt. een kroon van licht, dat de machines het middelpunt van de kamer maakt. omdat de kamer rond is, loopt vanaf de kolommen achter de kasten de vloer naar het midden toe, als twintig taartpunten die door een zwart metalen strip van elkaar gescheiden worden. in het midden van de kamer, waar de persen staan, is de vloer geheel van metaal gemaakt. daardoor lijken de vloer en persen uit ĂŠĂŠn geheel te bestaan.

110

-4

-5

-4

-2

111

-2

-3

-2

-3

-2

-3

-1

-3

-1

plattegrond gedrukte kamer, isolatie uit de totale plattegrond 112

de geschreven kamer

achtervolgd door zijn galmende passen loopt hij op hoog tempo door de

stenen gang. Hij volgt de lange lijnen van de stenen op de vloer en de muren. de geschreven kamer lijkt een zijtak van de stenen gang te zijn. exact dezelfde gang sluit loodrecht aan op de stenen gang. alleen is hier aan de rechterkant een lagere muur tussen de stenen kolommen, het zal niet veel hoger dan een meter zijn. Hij zet zijn kopje koffie bovenop de muur, het papier in zijn handen is verschoven en het voelt aan alsof een deel elk moment uit zijn handen kan

vallen. Met twee handen klopt hij de stapel op de muur recht. over de lage muur ziet hij de structuur doorlopen van de gewelven en de kolommen. bij elk gewelf dat verder van hem afstaat is de muur tussen de kolommen hoger. na drie gewelven is de muur zo hoog dat het eindigt in de ronding van het gewelf. Kavi pakt zijn koffie en loopt verder de gang in. Hij vind dit deel van geschreven kamer het meest imposante. dit is de enige plek in de kamer waar je een glimp krijgt van totale kamer. terwijl hij verder de kamer in loopt, wordt de muur naast hem geleidelijk aan iets hoger terwijl de vloer langzaam iets naar beneden loopt. Het einde van deze gang maakt een haakse hoek naar rechts. ook in dit deel loopt de muur weer iets omhoog en de vloer iets naar beneden. Het is een minimaal

verschil, hij kan het verschil bijna niet zien. Hij merkt het vooral tijdens het lopen dat de vloer iets afloopt. Dat de muur iets oploopt is iets beter te zien, maar merkt hij vooral doordat de muur gaandeweg steeds hoger komt. aan het eind van dit deel, voordat de gang weer naar rechts buigt, is het verschil zo groot geworden dat de muur net boven hem uitkomt. Hij kan nog net de structuur van kolommen in de gang achter deze zien met een hogere muur ertussen. Hij loopt verder de bocht om, waar ook daarna weer een bocht naar recht komt. de gangen worden steeds korter en de muren naast hem steeds hoger. de geschreven kamer heeft de vorm van een vierkant spiraal, dat steeds verder naar binnen loopt. een spiraal met als eind punt zijn bureau. een route 113

-2

-3

die steeds dieper gaat, steeds stiller wordt en je steeds meer afschermt van de wereld om je heen. Hij kan de kamer niet voorstellen zonder deze route ernaar toe. Hij heeft deze wandeling tussen steeds hoger wordende muren nodig om alles van zich af te schudden, om in zijn concentratie te komen. Het is als een -1 -2 -1 ritueel dat je uitvoert voordat je daadwerkelijk begint met een taak.

-2

-3

-6

-7

-10

-11

-4

-3

-1

-9

-8

-5

-4

-1

-2

-1

plattegrond geschreven kamer, isolatie uit de totale plattegrond 114

de gebonden kamer

deze ruimte lijkt op de stenen gang. Het grootste verschil is dat deze aan de rechterkant in plaats van een stenen muur, kolommen heeft, met kasten ertussen. deze kasten zijn gevuld met kleine handpersen. ook zijn er lades met kleingereedschap. er staan lijmpotten, een papiersnijder en ander los gereedschap. ook liggen hier stoffen en papieren die speciaal voor het boekbinden zijn. deze ruimte is de voorraadkamer voor de gebonden kamer. in de stenen muur tegenover de kasten zijn twee openingen, waardoor de stenen muur in drie gelijke delen opgesplitst wordt. Hij loop naar de dichtstbijzijnde opening. achter de stenen muur is een kleine houten ruimte met een houten trap. Het is er vrij donker, er komt alleen een beetje licht binnen via een glas in lood raam dat op de grens van de houten muur en het plafond zit. de trap is net iets te steil en kraakt bij elke stap die hij zet. Het plafond is niet erg hoog en loopt met de trap mee. deze trap lijkt als een extra ruimte tegen de stenen muur aan te zijn geplaatst. Hoe hoger hij komt, hoe meer hij het gevoel krijgt een zolder te betreden. boven aan de trap is een klein plateau, tegenover hem op het plateau begint meteen weer een trap naar beneden. net als de twee trappen is alles hier van donker eikenhout gemaakt, hetzelfde hout als in de gedrukte kamer. de schuintes van de twee daken boven beide trappen ontmoeten elkaar in een nok precies in het midden van het plateau. Grote balken die meelopen in de helling ondersteunen het dak, terwijl ze verticaal kruislings langs elkaar scharen. Het doet hem aan japanse houtconstructie denken, al zou het ook Zwitsers kunnen zijn. ondanks het scharen van de balken is de nok aanzienlijk hoog. wanneer hij een stap richting het midden van het plateau zet, valt er gekleurd zonlicht op zijn gezicht. Hij draait zijn hoofd in de richting waar het licht vandaan komt en sluit zijn ogen. Hij voelt de vroege ochtendzon op zijn wangen. Zijn hand beweegt naar zijn gezicht en terwijl hij zijn ogen weer opent houdt hij met zijn hand het meeste licht tegen. wit, grijs-zilver, geel-brons en donker rode kleuren worden zichtbaar. op de plek waar het dak en de muur naar de trap elkaar ontmoeten is een 115

sierrand van glas in lood. de sierrand loopt in dezelfde lijnen mee als de houten balken en het lood lijkt de stukjes glas aan elkaar te hebben geweven alsof het bladzijdes van boeken zijn. Het doet hem denken aan de art deco patronen van de jaren twintig en dertig. terwijl hij de kamer verder in loopt kraken de oude planken onder zijn voeten. de muur tegenover de doorgang van de trappen heeft een werkblad over de hele breedte. op de plek waar de balken elkaar kruisen lopen verticale balken als een knieschot naar beneden. echter is het geen dichte wand die ze vormen, maar een kast met verticale lades. elke verticale balk is een lade waar karton, speciaal papier, leer, linnen en katoen in is opgeslagen. op ĂŠĂŠn plek is een opengewerkt vak naar binnen. Hier lopen geen balken maar is plaats gemaakt voor een kleine pers.

116

plattegrond gebonden kamer, isolatie uit de totale plattegrond 117

118

de verhalende kamer

terwijl ze zo door de gang lopen gaat aan de linkerkant de stenen muur over in kolommen. de tussenruimte is opgevuld met hout. Houten boekenkasten om precies te zijn. Maar tussen sommige kolommen zijn doorgangen bij deze doorgangen is de ruimte achter de kolommen niet goed zichtbaar, hier zijn tussen de achtergelegen kolommen ook houten kasten zichtbaar. bij elke doorgang is de verdeling waar wel en waar geen kast zit anders. er lijkt een route te zijn tussen de kolommen, gevormd door waar de kasten staan, als een labyrint. Hij stapt tussen twee kolommen door, amilia volgt hem in stilte. aan beide zijden van hem bevinden zich nu houten kasten. de kasten zijn van een warme kleur eikenhout gemaakt. Het hout volgt de vorm van de kolom naar het plafond om weer terug te komen bij de volgende kolom. Het hout heeft dezelfde diepte als de kolommen waardoor het aan de voorkant gelijk ligt met de stenen. door het gewelfde plafond lijken de kasten een sierlijke beweging te maken, de kasten volgen de rondingen. de structuur van de verhalende kamer is exact hetzelfde als die van de stenen gang, alsof de verhalende kamer en de stenen gang dezelfde ruimte zijn. Vooral omdat de kasten met boeken op sommige plekken al in de stenen gang beginnen. Het is net alsof de verhalende kamer met haar structuur van kolommen alle andere kamers omarmt en in zich opneemt. alsof de verhalende kamer de verbinding is tussen alle kamers. Zoals het zetsel in de boekdrukkunst, de basis is om een boek te kunnen maken. bij de volgende twee kolommen die ze passeren verspringt de vloer naar beneden en stappen ze drie traptreden af, die samen even diep zijn als de kolom. de vloer gaat hier naar beneden, maar de structuur van kolommen en het gewelfde plafond blijven op de zelfde hoogte. in dit wat lager gelegen deel zijn de kasten hoger. Ze zijn gevuld met mooie versierde boeken. niet elke kast is helemaal vol en sommige kasten dienen als vitrines die boeken tentoonstellen. deze hele kamer bestaat uit een raster van kolommen, opgevuld met boekenkasten tussen kolommen. Hierdoor is de kamer een aaneenschakeling 119

van kleine ruimtes, waarbij elke 4 kolommen een kleine ruimte vormt. omsloten door boekenkasten, met altijd ĂŠĂŠn of meerdere openingen en waardoor een doolhofachtige route ontstaat, maar hij heeft het idee dat het niet uitmaakt waar je langsloopt, je kunt altijd doorlopen er is nooit een doodlopend eind. een labyrint waarin je nooit vastloopt. als hij er zo over na denkt heeft het iets weg van een oud stadscentrum. wanneer hij op reis gaat neemt hij zelden een stadskaart of navigatie mee, hij dwaalt graag door een stad. steden lijken zo te zijn ingericht dat je altijd weer op bepaalde punten uitkomt, zoals een plein of bij een kerk

120

-4

-2

-3

-5

-3

-2

-4

-3

-2

-1

-3

-1

-2

-1

-3

-4

-2

-1

-2

-1

-3

-2

-1

-3

-2

-3

plattegrond verhalende kamer, isolatie uit de totale plattegrond 121

-3

-2

-3

-4

-5

-3

-4

-2

-3

-1

-3

-2

-1

-4

-2

-3

-1

-3

-2

-1

-5

-3

-1

-4

-3

-1

-2

-1

-5

-4

-2

-3

-1

-2

-3

-2

-1

-3

-2

-1

-2

-4

-3

-1

-4

-5

-2

-1

-2

-1

-2

-1

-3

-4

-2

-3

-4

-2

122

woorden in de literatuur

krimpen, H van; Vergeetboekje: termen en begrippen uit de praktijk van de boekdruk, amsterdam: de buitenkant, 1999. krimpen, H van; boek over het maken van boeken, Gaade, Veenendaal, 1986, sevenant, a. van; poĂŤtica van de architectuur, antwerpen-baarn: Hadewijch antwerpen-baarn uitgeverij, 1994. Visscher, j. de; over de drempel, van architectonisch minimum tot symbolisch maximum, best: uitgeverij damon bv, 1998. Verschaffel, b. ; Van Hermes en Hestia, teksten over architectuur, Gent: a&s/books, 2006. laan, d. H. van der ; de architectonische ruimte, vijftien lessen over de dispositie van het menselijke verblijf, leiden: e. j. brill, 1983.

Zie bijlage voor uitgebreide literatuurlijst, waarin dieper wordt ingegaan op de bovengenoemde boeken.

123

124

deel ii bijlaGen

Een werkplaats waar verhalen tot Gevangen in woorden, Verzegeld op papier, Gebonden in kunst daniĂŤlle Haasjes - tekst uit afstudeervoorstel

125

t leven komen,

126

bijlaGen

in dit deel zijn drie bijlagen te vinden; oriënterende tekst uitgangspunten kamers, uitgebreide literatuurlijst, dialogen en oriënterende tekst Gedachte kamer. deze teksten zijn als extraatje, je hoeft ze namelijk niet te lezen om mijn afstudeer project te begrijpen, maar ze geven extra achtergrond informatie over mijn proces. de oriënterende tekst uitgangspunten kamers heb ik geschreven voor mijn tweede schouw, dit waren de uitgangspunten voor ik begon met ontwerpen. deze tekst is gedeeltelijk terug te vinden onder deel i Het woordenboek, woorden in de kamer, de kamers, bladzijde 51-74. de uitgebreide literatuurlijst bestaat uit korte stukjes tekst uit de boeken die ik heb gelezen voor mijn afstuderen. deze stukjes tekst hebben mij geïnspireerd en op nieuwe ideeën gebracht. de dialogen zijn teksten die ik heb geschreven om mijn gebruikers beter te leren kennen, om te begrijpen hoe ze in bepaalde situaties zouden reageren. de oriënterende tekst Gedachte kamer was de eerste tekst die ik heb geschreven voor mijn afstudeerproject. deze tekst heeft mij geholpen om in te leven in het werk van de schrijver. daarnaast heeft het me geholpen om een beter beeld te krijgen van de uitgangspunten van de gedachte kamer.

127

128

oriënterende tekst uitGanGspunten kaMers

Gebonden kamer, Hier worden de eerste verhalen gebonden voor een boek. Hier worden de gedrukte pagina’s gebundeld en samengevoegd tot een boek. Hier wordt het boek vormgegeven naar het verhaal dat het vertelt. in deze kamer staat het materiaal en de ambacht centraal. Hier staat het materiaal in het middelpunt, er moeten keuzes gemaakt worden welke materialen er worden gebruikt voor het boek. deze kamer is de werkplaats van de boekdrukker/binder. in deze kamer staan de woorden materiaal, ambacht, textuur en geur centraal. materiaal, een natuurlijke geproduceerde stof, bestemd om verwerkt te worden. waarbij het geselecteerd wordt op basis van zijn eigenschappen; warm materiaal hiermee wordt een aangename uitstraling bedoeld, zowel in kleur en temperatuur als in textuur en zachtheid/vervormbaarheid; massief materiaal volledig bestaande uit het desbetreffende materiaal; verankerd materiaal materiaal dat bevestigd is zodat het niet kan verplaatsen en/of kan vervormen. ambacht, het met de hand vervaardigen van producten. waarbij kennis van de gebruikte materialen van essentieel belang is. denkend vanuit het materiaal waarvan de eigenschappen bepalend zijn voor de vormgeving, techniek en productie. in dit geval zegt het ambacht iets over het ambacht van de kamer, hoe deze is vervaardigd; papieren ambacht ambacht dat draait om papier, waarin papier zowel het eindproduct is al het materiaal of het doel; geduldige ambacht. ambacht waar de tijd voor is genomen, waarbij de tijd verdwenen lijkt te zijn. een ambacht die tot in perfectie door gaat. Textuur, Het voelbare oppervlakte van een materiaal; papieren textuur de texuur van het papier, wat kan variëren in onder andere grofheid, dikte en vezels; verankerde textuur een textuur die onveranderlijk aanwezig is. een textuur die door de tijd heen gelijk blijft en zijn kracht blijft behouden. Geur, vluchtige stoffen (lucht, gas) die je waarneemt met je neus, die de reukzintuigen prikkelt; papieren geur de geur van papier; massieve geur een geur die duidelijk aanwezig is, een geur die de 129

hoofdrol heeft. Gedachte kamer, een kamer waar de eerste gedachtes voor een verhaal worden gevormd. Hier stromen gedachtes, hier worden ideeĂŤn gevormd en verzameld. Hier worden gedachtes verkend, op zoek naar het ultieme verhaal. deze kamer is de inspireatie kamer van de schrijver. In deze kamer staan de woorden daglicht, huid, filter, geluid, schaduw en interlinie centraal. Daglicht, de natuurlijke verschijning van het licht, in zijn puurste vorm: dansend daglicht, het vermogen van het natuurlijke licht om van gedaante te wisselen, het veranderen van sterkte, het langzaam verplaatsen, de manier waarop het licht een (bewegend) voorwerp aanraakt en streelt; gefilterd daglicht, het niet geheel kunnen doordringen van het licht door iets van materie, het weghalen van een deel van de kracht van het licht; zacht daglicht, daglicht dat niet op zijn sterkst is, bijvoorbeeld door gefilterd daglicht of door invloeden van wolken. Huid, Het filter van de kamer, het filter tussen het buiten en het binnen: dansende huid, het vermogen van de huid om te veranderen van vorm, niet van vaste materie gemaakt, het vermogen om te verplaatsen van positie; lichte huid, de eigenschap dat de huid bijna gewichtloos lijkt, ook betrekking op de kleur van de huid, lichte kleur zodat het natuurlijke licht makkelijker door te treden is; filterende huid, de huid heeft het vermogen om bepaalde zintuigelijke prikkels te verlichten (af te zwakken of te dempen), zoals het daglicht, het zicht en het geluid; zachte huid, de materie waarvan de huid is gemaakt is zacht, het kan bewegen en het voelt zacht aan bij een aanraking. Filter, Het bewust weghalen van bepaalde zintuigelijke prikkels: dansende filter, een filter die niet constant het zelfde is, in sommige omstandigheden is het filter sterker dan bij andere omstandigheden; zachte filter, een filter die subtiel bepaalde zintuigelijke prikkels weghaalt. Geluid, trillende bewegingen van lucht die waar worden genomen als klanken door ons lichaam: dansend geluid, het geluid van de natuur, geluid dat niet te voorspellen is, constant verandert; licht geluid, fluistertonen en zachte klanken die zich op de achtergrond 130

bevinden; zacht geluid, klanken die aaibaar worden, warme klanken die aangenaam zijn; gefilterd geluid, alleen de zachte en lichte klanken die hoorbaar zijn, overige klanken worden bewust weggehaald. schaduw, daar waar het (natuurlijke) licht niet kan komen: dansende schaduw, schaduw die meebeweegt met het natuurlijke licht; zachte schaduw, het licht aanwezig zijn van de schaduw, een schaduw die samen met het licht werkt, een dans opvoeren. Interlinie, wanneer de leegte tussen twee elementen niet groot genoeg is om een ruimte te kunnen vormen; dansende interlinie het vermogen van de dansende huid om subtiel te veranderen van vorm, beĂŻnvloedt de ruimte tussen de lagen van de huid, de ruimte binnen in de kamer; zachte interlinie de materie waarvan de huid is gemaakt is zacht: het kan bewegen en het voelt zacht aan bij een aanraking. de interlinie is daarmee niet vast van vorm. Gedrukte kamer, Hier worden de eerste paginaâ&#x20AC;&#x2122;s gedrukt voor het boek. Hier worden de woorden vormgegeven op papier, hier worden de paginaâ&#x20AC;&#x2122;s samengesteld, om zo de betekenis van de woorden meer naar voren te brengen, meer kracht te geven. in deze kamer staat de machine en de ambacht centraal. Hier wordt het verhaal vastgelegd op papier. door middel van machines die handmatig bediend worden klinken de klanten van metaal en papier door deze kamer. deze kamer is de werkplaats van de boekdrukker/binder. in deze kamer staan de woorden ambacht, constructie, klanken en geur centraal. ambacht, het met de hand vervaardigen van producten. waarbij kennis van de gebruikte materialen van essentieel belang is. denkend vanuit het materiaal waarvan de eigenschappen bepalend zijn voor de vormgeving, techniek en productie. in dit geval zegt het ambacht iets over het ambacht van de kamer, hoe deze is vervaardigd; geduldige ambacht ambacht waar de tijd voor is genomen, waarbij de tijd verdwenen lijkt te zijn. een ambacht die tot in perfectie door gaat; mechanische ambacht een ambacht waarbij gebruik wordt gemaakt van machines/werktuigen; ritmische ambacht een ambacht met een herhalende beweging of handeling; trage ambacht tijd is hier niet relevant, het ambacht neemt alle tijd die het nodig heeft om het resultaat te leveren 131

dat er wordt verwacht. er wordt de tijd genomen voor het maken; papieren ambacht een ambacht waarbij papier noodzakelijk is, in het middelpunt staat. Constructie, de stevige basis waar een bouwwerk door gedragen wordt of zijn sterkte aan ontleent; mechanische constructie vervaardigd met machines, onderdeel van een machine; open constructie een constructie die zorgt voor openheid en vrijheid in de ruimte, een constructie die de ruimte niet afsluit; ritmische constructie een constructie met een herhaling, met een duidelijke spatiĂŤring; breedlopende constructie de constructie loopt evenwijdig aan de korte zijde, hierdoor zal de constructie lichter uitgevoerd kunnen worden om de overspanning te kunnen overbruggen. klanken: manier waarop wij geluid horen: trillende bewegingen van lucht die waar worden genomen als klanken door ons lichaam; mechanische klanken het geluid van werkende machines, gereedschap, metaal en mechanische ambacht; ritmische klanken klanken die herhalen, in een ritme. tot de ambacht is afgerond en de volgende zich aanbied; trage klanken klanken die indruk maken, lang in de lucht blijven hangen, klanken die de moeite nemen om gehoord te worden; papieren klanken het geluid van papier, ritselend papier. elk papier heeft zijn eigen klank. aan deze klank kan men horen of papier hard of zacht is. Zachte papiersoorten bezitten bijna geen klank. Geur, vluchtige stoffen (lucht, gas) die je waarneemt met je neus, die de reukzintuigen prikkelt; mechanische geuren de geur van metaal, olie, inkt en liefde voor het vak; trage geuren geuren die blijven hangen, geuren die door en door in de ruimte zitten; papieren geuren de geur van het papier. Geschreven kamer, Hier worden de eerste woorden geschreven voor een verhaal. Hier worden de woorden verzameld en gecomponeerd tot een verhaal. Het zoeken naar de juiste woorden, naar de juiste betekenis, zoeken naar dat wat je echt wilt vertellen en dat vast leggen op papier. in deze kamer staat concentratie centraal. opperste concentratie voor het bedenken van nieuwe verhalen aan de hand van de verkregen ideeĂŤn uit de gedachte kamer. deze kamer is de werkplek van de schrijver. in deze kamer staan de woorden daglicht, wit en schil 132

centraal. Daglicht, de natuurlijke verschijning van het licht, in zijn puurste vorm; helder daglicht, het daglicht gebruiken om de kamer te verlichten, de helderheid van het licht versterken en gebruiken; gefilterd daglicht het niet geheel kunnen doordringen van het licht door iets van materie, de scherpte van het licht er uit halen, zonder de helderheid van het licht te verliezen. Wit, de aanduiding van de leegte (wit) van een ruimte. de ruimtes die opgevuld zijn met lucht; afgesloten wit de ruimte afgebakend, begrensd. er komen geen prikkels binnen van buiten de begrenzing. Hierdoor is het mogelijk om je optimaal te concentreren in deze kamer; leeg wit geen obstakels aanwezig in deze kamer, een leegte gevuld met alleen lucht; hoog wit in verhouding hoger dan breder, waardoor er relatief veel lucht in deze kamer bevindt; ruimtelijk wit door de hoogte en de leegte van het wit lijkt deze kamer zeer ruimtelijk, er is veel bewegingsvrijheid. schil, omhulsel van een kamer, een afscheiding tussen het buiten en het binnen; afgesloten schil de schil laat geen zintuigelijke prikkels door, waardoor er een lege ruimte ontstaat waarbinnen je genoodzaakt bent je te richten op je gedachtes, het verhaal; lege schil de schil zelf zou gezien kunnen worden als een leeg vlak (vlakken); heldere schil ondanks dat de schil geen zintuigelijke prikkels doorlaat versterkt het wel de kracht van het daglicht. de schil lijkt hierdoor zelf licht te geven, hoge schil in verhouding loopt de schil hoog door, waardoor de ruimte binnen optisch groter lijkt. Papieren kamer, een kamer waar de eerste verhalen verzameld en gebundeld worden op papier. Geschreven en gedrukte vellen vullen deze kamer. een kamer gevuld met papier, een kamer van papier. in deze kamer staat papier en bewaren centraal. Het is een kamer die meegroeit met de vraag van de gebruikers. in deze kamer staan de woorden constructie, geur, indeling, pochĂŠ en gerezen wit centaal. Constructie, de stevige basis waar een bouwwerk door gedragen wordt of zijn sterkte aan ontleent, in dit geval bestaande uit wanden, vloeren en plafonds: Gelaagde constructie, een constructie bestaande uit gestapelde onderdelen, zowel op als naast elkaar; stevige constructie, een overgedimensioneerde constructie. een 133

constructie die uit verhouding lijkt te zijn gehaald, veel te dik, zwaar of herhalend aanwezig; veranderende constructie, een constructie die mee beweegt met de behoefte van de kamer; langlopende constructie de constructie loopt evenwijdig aan de lange zijde, hierdoor zal de constructie zwaarder uitgevoerd worden om de grotere overspanning te kunnen overbruggen. Geur, datgene waardoor het reukorgaan wordt geprikkeld: papieren geur, de geur van papier; stevige geur, een geur die duidelijk aanwezig is. Indeling, de vorm en verhouding van de kamer bestaande uit niets meer dan de constructie en de invulling van de verzamelingen papier: papieren indeling, de grenzen van de kamer bestaande uit papier; gelaagde indeling, bestaande uit stapelingen en schakelingen van kleinere ruimtes; veranderende indeling, de eigenschap van de ruimte dat deze mee beweegt met de hoeveelheid verzameld papier, een indeling die mee beweegt met de behoefte van de kamer. Poché, Het zwart in de tekening, de massa van het bouwwerk; veranderende poché het zwart in de tekening is een variabele in deze kamer. Het is afhankelijk van het opgeslagen papier, het papier is namelijk onderdeel van de constructie; papieren poché het opgeslagen papier is in deze kamer onderdeel van het poché, de gelaagdheid, de structuur, de textuur en de afmetingen van het papier zijn hierin terug te vinden; gelaagde poché, Het poché bestaat uit meerdere lagen, gestapelde onderdelen. Gerezen wit, wanneer de leegte in een ruimte betekenis krijgt, een bepaalde vorm aanneemt of een plek wordt; veranderend gerezen wit het gerezen wit is afhankelijk van het poché, hoe groter de poché is in de ruimte hoe minder gerezen wit, echter wordt het gerezen wit bij meer poché wel interessanter. Hoe meer papier in de kamer gestapeld wordt, des te meer nieuwe ruimtes er ontstaan. bijvoorbeeld tussen stapels papier of op stapels papier. Verhalende kamer,Hier worden de eerste gebonden boeken verzameld. Hier komen de boeken en hun verhalen tot leven. in deze kamer staat het verhaal centraal. Hier moet je optimaal kunnen opgaan in het boek. alsof je een andere wereld binnenstapt. in deze kamer staan de woorden constructie, huid, poché en gerezen wit centraal. 134

Constructie, de stevige basis waar een bouwwerk door gedragen wordt of zijn sterkte aan ontleent; zware constructie een constructie die overgedimensioneerd is waardoor het een zware logge uitstraling heeft; massieve constructie de constructie bestaat uit een volledig gevuld materiaal, er zijn geen maatregelen getroffen om het gewicht te reduceren; gesloten constructie door het massieve materiaal bestaat de constructie uit schijven en platen, de constructie begrenst de ruimte en sluit deze af. Huid, Het filter van de kamer, het filter tussen het buiten en het binnen. bij deze kamer hebben de huid en de constructie een directe relatie met elkaar; massieve huid de huid van kamer bestaat uit het massieve materiaal van de constructie, de constructie is in dit geval de huid van de kamer; gesloten huid door het massieve materiaal van de constructie sluit deze de zintuigelijke prikkels af. de kamer is een gesloten ruimte door de begrenzing en de afwezigheid van prikkels van buiten de kamer; omsloten huid de huid vouwt zich als een deken om je heem, dit zorgt voor kleine ruimtes binnen een massief blok van constructie en huid. Poché, Het zwart in de tekening, de massa van het bouwwerk; massieve poché relatief veel zwart in de tekeningen, meer poché dan wit in de kamer. waarbij al het poché ook daadwerkelijk van massief materiaal is; verspringend poché in zowel breedte als lengte richting verspringt het poché, dat wil vooral zeggen dat het poché vrijwel nergens een constante dikte heeft. ook in de hoogte verspringt het in dikte. door het verspringen van het poché ontstaan er meerdere kleinere ruimtes binnen het massieve poché. Gerezen wit, wanneer de leegte in een ruimte betekenis krijgt, een bepaalde vorm aanneemt of een plek wordt; omsloten gerezen wit door het massieve en verspringend poché ontstaan er meerdere ruimtes binnen de kamer, de nieuwe ruimtes worden door het vele aanwezige materiaal meteen omsloten. Hoewel deze ruimtes allemaal in contact met elkaar staan voelen ze toch als omsloten nieuwe ruimtes in het geheel; verspringend gerezen wit het verspringend gerezen wit is het residu van het verspringend poché. door het verspringen van het massieve materiaal ontstaan er nieuwe ruimtes en plekken binnen de kamer. 135

136

uitGebreide literatuurlijst

Sevenant, A. van; poëtica van de architectuur, Hadewijch AntwerpenBaarn Uitgeverij, 1994, architectuur en poëtica, blz 7 “de wijze waarop het lichaam beschouwd wordt hangt nauw samen met de manier waarop een gebouw opgevat wordt.” architectuur en poëtica, blz 8 “in het nederlands slaat de term ‘poëtica’ traditiegetrouw op de studie over poëzie en literatuur in het algemeen…. Verwijst de notie ’poëtica’ vooral in frankrijk en italic, ook naar de studie van esthetische oriëntatie in het werkprogramma van een auteur.” “het Griekse werkwoord ‘poiein’ dat erin bevat is: doen, maken, voortbrengen.” “vandaar dat Mikel dufrenne de poëtica zeer algemeen omschrijft als de reflectie over de activiteit van de kunst.” architectuur en poëtica, blz 9 “men noemt iets wat deel uitmaakt van de gebouwde omgeving architectuur wanneer het als een artistieke uiting beleefd wordt.” “onze ruimtebeleving is geen dagelijks drama, maar een dagelijks feest, het volstaat om het poëtische ervan te affirmeren en te ontdekken, opdat ze zo zou zijn.” De filosofen en de arcitectuur. De klassieke visie, blz 11 “De architectuur is de kunst en de techniek van het bouwen” “adorno benadrukt daarbij dat men verder dan kunst moet gaan, en dus voorbij het voorbij gestreefde verschil tussen wat gebonden is aan een doel en wat vrij is van een doelstelling.” “De vitruvlaanse triade: venustas (schoonheid) firmitas (stabiliteit) utilitas (bruikbaarheid)” De filosofen en de architectuur. De klassieke visie, blz 14 “Het verschijnsel van de architectuur wordt door schelling gedefinieerd als ‘de vorm van het nuttige en niet de essentie ervan’ maar hij voegt eraan toe dat wanneer ze vorm, die op het nuttige gericht is, ook vorm van schoonheid wordt alleen in die verhouding verheft architectuur zich tot schone kunst.” 137

“ de architectuur, die de anorganische vorm van de beeldhouwkunst is omdat ze ‘een allegorie van het organische is die door het anorganische uitgedrukt wordt’, imiteert het organische niet – in dat geval was ze beeldhouwkunst – maar ze werkt op basis van het rechtlijnige.” wand, de architectuur als constructie, de dualiteit lichaam-ziel, blz 25 “de term lichaam wil etymologisch zeggen ‘vleselijk omhulsel’; het lichaam incorporeert iets van een heel andere aard dan het lichaam zelf, namelijk de ziel. Zoals het lichaam de ziel incorporeert, zo ommuurt de woning de bewoner. dat is de meest verspreide opvatting in het westen: de woning als materiele omsluiting van de geest die erin woont” wand, de architectuur als constructie, de dualiteit lichaam-ziel, blz 26 “Het eigenaardige aan dualistisch opgevatte constructies is dat er in vele gevallen architectuur uit voortkomt” wand, de architectuur als constructie, thuis, blz 26 “de wens om zich ergens te vestigen is voor de mens een antwoord op zijn angst voor de ruimte en op zijn behoefte zich beschermd te voelen.” wand, de architectuur als constructie, thuis, blz 27 “de angst voor de ruimte en de nostalgie naar wat verwijderd is, gaan steeds hand in hand. Het zijn twee categorieën die tot op heden geldig zijn.” (vooral na de ontdekking van het oneindige van de kosmos) “architectuur ‘die een fysieke omgeving schept voor de emotionele en fysieke behoeften van de mens’.” (ciaM 6) “in het nederlands bestaan er twee termen om twee diverse dingen aan te duiden: verwijst ‘huis’ naar de fysieke dimensie van het wonen, dan slaat ‘thuis’ eerder op de eventuele emotionele kwaliteiten van een woning.” wand, de architectuur als constructie, thuis, blz 28 “… de mens die in het wonen zichzelf is” wand, de architectuur als constructie, Genius loci, blz 28 “de dualistische opvatting van de woning als constructie impliceert een fundamenteel probleem, dat van de relatie tussen de woning en bewoner.” “Het lichaam vertaalt wat de ziel is, geeft te kennen wat de ziel betekent. ook de woning is het teken van de bewoner. plato zelf had op een zekere band tussen de staat van de ziel en de interne staat 138

van de woning gewezen. de ziel, net als de woning, kunnen zich in een goede staat van orde en harmonie ofwel in een slechte staat van wanorde bevinden.” wand, de architectuur als constructie, Genius loci, blz 29 “de idee ‘genius loci’ gaat uit van de veronderstelling van het bestaan van een eigen plek. Ze impliceert de mogelijkheid van een echt en authentiek wonen waarbij de architectuur beschouwd wordt als de verzoening tussen bewoner en plek.” wand, de architectuur als constructie, Genius loci, blz 30 “een oord is een verzamelpunt, een ontmoetingspunt in de ruimte en in de tijd waar we dagelijks doorheen gaan; ten opzichte van de mathematische ruimte die mogelijk maakt dat we ons effectief verplaatsen, komen oorden vanuit ons bewegen tot stand.” Visscher, J. de; over de drempel, van architectonisch minimum tot symbolisch maximum, Uitgeverij Damon bv, Best, 1998, stilstaan bij de drempel, blz 13 “een sacrale drempel is niet een ander soort van drempel, maar een drempel die tot voorwerp is gemaakt van aandacht. of ook: toegespitste aandacht maakt dingen van deze ene wereld heilig en transponeert ze niet naar een andere wereld waarin zij iets heel anders worden.” “het zijn dragers van bedoelingen; zij zijn kunstmatig aangelegde, architectonische markeringen van een overgang tussen twee ruimten of twee delen van ruimte.” “op het moment van de overgang is de drempel niet meer dan een herinnering aan de aanwezigheid en de functie van een deur en de muur. die herinnering vooral is de functie van de drempel.” stilstaan bij de drempel, blz 14 “de symboliek van deur en drempel is een manier van denken en benaderen waarin de drempel zijn vanzelfsprekend verliest en voorwerp wordt van reflecties die eerder te maken hebben met de uitnodiging tot stilstaan dan met het besluit het te overschrijden.” “dit is een stelling over de ontwikkeling van de architectuur als een manier om de ruimte in te delen en daarmee niet alleen afzonderlijke ruimtes te scheppen, maar tegelijk ook het besef van die verdeling en het onderscheid op te wekken en wakker te houden.” 139

stilstaan bij de drempel, blz 15 “die symbolische functie is een gevolg van het feit dat de drempel een architectonisch product is, iets kunstmatig. Hij is iets wat ons dwingt tot een bewust benaderen en passeren.” “de natuur, die volgens leibniz geen sprongen maakt, kent wel obstakels voor wie het verkiest in een rechte lijn verder te gaan, zij kent allerlei niveauverschillen en diepe kloven; maar zij heeft daar geen bedoelingen mee en kent dus geen drempel, geen deuren met een slot erop en geen muren, geen binnen en geen buiten.” “we zouden ook kunnen zeggen dat de dorpel, als markering van de grens tussen een chaotisch buiten en een geordend binnen, een architectonisch minimum is, een gematerialiseerde lijn.” stilstaan bij de drempel, blz 16 “aan het overschrijden van een drempel ligt een besluit ten grondslag en aan het besluit een overweging over de aard van de plaats die wordt betreden. de drempel nodigt door zijn nadrukkelijke aanwezigheid uit tot die overweging en met het oog op dat effect is hij daar ook geplaatst.” “Het stappen over de drempel vraagt om een andere instelling en geeft de gelegenheid om te schakelen.” stilstaan bij de drempel, blz 17 “de drempel vertegenwoordigt een zo klein mogelijke verticale onderbreking van een horizontale voortgaande beweging.” stilstaan bij de drempel, blz 19 “de drempel is dus niet een ‘tussen”, een gang, een plaats of een stadium op zich, maar eerder de ontkenning daarvan.” de liturgie van de drempel, blz 23 “bevoorrecht ogenblik waar iets ophoudt en iets begint, gunstig of ongunstig.” de liturgie van de drempel, blz 25 “wie over de verschillende ervaringen nadenkt, de schemering, het betreden van een cultusoord, het grootste, het sublieme in de natuur, wordt zich van de betekenis van de overgangen bewust: er is een entre-deux, een midden tussen twee elementen of polen, waar de werkelijkheid haar doorzichtige ondoorzichtigheid laat doorschemeren.” de liturgie van de drempel, blz 27 “wat blijkt uit het voorafgaande is dat de spanning tussen de tegengestelden een van de voorwaarden is van het menselijke denken; zonder die opposities vervalt het menselijk bestaan in onbeduidendheid, verliest het zijn oriëntatie. 140

de zin, voor zover zingeving mogelijk is, ontstaat in l’entre-deux, op de drempel, bij de overgang tussen de polen, daar waar de spanning het hoogste is, waar de tegengestelden tegen elkaar botsen. daarom zijn drempels, hun liturgie en hun topologie zo fascinerend, tevens betekenisvol en dreigend.” de liturgie van de drempel, blz 28 “Het menselijke van de mens bestaat erin de ervaring van de polariteit, van l’entre-deux, en van de spanning tussen deelgebieden te aanvaarden, alsook te weigeren in één polariteit of één deelgebied op te gaan; het komt er op aan naar eenheid te streven.” de liturgie van de drempel, blz 29 “steunend op verhalen, op mythen heeft hij zichzelf en de wereld getransfigureerd; hij heeft het materiële via het menselijke taalvermogen tot het geestelijke verheven.” de liturgie van de drempel, blz 30 “wij betreden dus een nieuwe drempel, waar de symbolische verhalen, die ons onze oriëntatie in de wereld verschaften, niet meer deugen; met ons ‘operatoir kunnen’ zijn we in staat het zijn, de dingen en onszelf, te wijzigen, maar we zijn zonder oriëntatie omdat wij onze normen en regels niet meer uit het zijn, dat wij nu manipuleren, kunnen afleiden.” de liturgie van de drempel, blz 31 “de drempel is een bevoorrechte plaats omdat het juist daar is dat de spanning tussen de polen of de tegengestelde elementen het hoogste is, daar waar zij tegen elkaar botsen, elkaar frontaal ontmoeten.” ‘centre pompidou’ – een drempelloos gebouw, blz 33 “Heel wat indrukken wekkende gebouwen, zoals kerken, tempels en paleizen, nodigen mij tot een zekere schroomvalligheid uit en maken mij duidelijk dat het niet goed is achteloos de stap van buiten naar binnen te zetten.” ‘centre pompidou’ – een drempelloos gebouw, blz 33 “steeds wordt het doel duidelijk in de belangrijkste delen van een gebouw. laten we die delen de grote dienaren van een gebouw noemen.” “ook de niet zelden imponerende ingang van een museum is een grote dienaar. door de ingang krijgen we toegang tot de museumzalen. daardoorheen lopend kunnen we ons zelfs de lichamelijke gestalte geven die het gebouw van ons vergt.” ‘centre pompidou’ – een drempelloos gebouw, blz 41 “noch voelt 141

iemand behoefte het te weten te komen waar de waterleiding, de verwarmingsbuis, de toiletafvoer licht. dat interesseert niemand en mag ook niemand interesseren want dat zou de aandacht afleiden. nagenoeg niemand stelt belang in de kleine dienaren, die we om die reden klein noemen.” Het altaar als archetype van alle drempels, blz 43 “de eerste houding geeft toegang tot de wereld van het werk. Ze tracht de natuurlijke wereld op zo’n manier om te vormen dat die beter tegemoetkomt aan onze specifieke lichamelijke en materiële behoeften…. Het centrale thema van die wereld van alledag, van technologie en natuurwetenschappen, is het omvormen en uiteindelijk het zich volledig toe-eigenen van onze natuurlijke omgeving.” “de tweede houding geeft toegang tot een feestelijke wereld en cultiveert nauwe banden met menselijke, goddelijke en natuurlijke wezens. dit gebeurt op zo’n manier dat zowel het ‘zelf’ als de ‘ander’ daarbij aan elkaar worden geopenbaard.” Het altaar als archetype van alle drempels, blz 47 “wat deze formatie van de haar omringende wereld van het onpersoonlijke onderscheidt, is het feit dat ze een doelbewuste en uitdrukkingsvolle wereld uitademt van ‘zij is gebouwd, staat daar’, ze is van dezelfde orde als ‘wij leven en wij sterven’” “deze arena van doorslaggevende keuze, van beoordeling en van het ervoor kiezen eerder het ene te doen dan het andere, past niet binnenin een geologisch landschap dat volledig is gestoeld op het principe van onpersoonlijke krachten. ‘Het’ kan reageren maar ‘het’ kan niet beslissen, oordelen of kiezen.” Het altaar als archetype van alle drempels, blz 50 “een monument spreekt ons aan. Het vraagt van ons een persoonlijke erkenning; het opent voor ons een ruimte die ontvankelijk is voor een gesprek; het nodigt ons uit over te gaan tot een dialoog met verleden. we zijn dus aanwezig bij een graf op een manier waarop we nooit aanwezig kunnen zijn bij stenen uit de geologie, bij krachten uit de fysica of bij substanties uit de chemie.” Het altaar als archetype van alle drempels, blz 52 “een andere manier om dit te verwoorden, is dat zowel de wereld van het werk als de wereld van het feestelijke kunnen worden opgevat als twee verschillende manieren om het verschil tussen wat ‘zelf’ is en wat 142

‘ander’ in cultuur te brengen.” Het altaar als archetype van alle drempels, blz 57 “door de bouw van dat altaar schiepen ze een drempel tussen het rijk van de goden en dat van de sterfelijke mensen en daarbij stelden ze een definitie op van de ‘condition humaine’ die haar zowel van het domein van de onsterfelijke goden afscheidde als haar ermee verbond.” Het altaar als archetype van alle drempels, blz 60 “tussen de twee rijken stond als een symbool van zowel hun aparte status als hun verbond, het altaar dat prometheus heeft opgericht. Zo’n altaar mogen we inderdaad opvatten als het absolute archetype van alle drempels.” “Gastvrijheid in haar grondvorm is altijd een ontmoeting aan de drempel waar ze toegang geeft tot een bijzonder soort gesprek dat begint met de vraag: ‘wie ben je? Geef alsjeblieft een verklaring en een identificatie van jezelf, maak alsjeblieft je zijn, je waarheid, je aard kenbaar!’” Het altaar als archetype van alle drempels, blz 62 “alleen een verhouding van gastvrijheid, gebaseerd op de heiligheid van de drempel, opend voor ons een betekenisvol gezichtspunt op de wereld zodat alle soorten voorwerpen en levende wezens in hun volle en ware dimensies kunnen verschijnen.” “de drempel is een plaats waar we verschillen gastvrij ontvangen en op zo’n manier erkennen dat we ze met elkaar in een verhouding kunnen plaatsen.” “deze ultieme grenzen eisen van ons een andere respons dan diegene die door barrières en obstakels wordt opgeroepen. Ze eisen dat we voor het moment onze wapens neerleggen, onze instrumenten van vooruitgang opzijschuiven, ons van strategieën onthouden, alle plannen voor geestelijke of lichamelijke verovering verwaarlozen en in de plaats daarvan wachten op de verschijning van een andere als een ander.” Het altaar als archetype van alle drempels, blz 63 “deze schilderijen tonen dus de andere kant van het leven van de jager. niet wanneer hij in volle achtervolging is van zijn prooi, niet wanneer hij wordt opgeslorpt door de ‘struggle for life’ in een wereld van obstakels, maar wanneer hij is teruggekeerd naar de wereld van de drempel en zichzelf aan de sacrale grens tussen ‘zelf’ en ‘ander’ plaatst.” 143

Het altaar als archetype van alle drempels, blz 64 “tussen mensen en goden ligt de drempel in de vorm van het altaar, van een heilige plaats, van een plaats van verering. die drempel ontwijden of verwijderen zou niet alleen betekenen dat we de mensenwereld zijn gekoesterd geloof ontzeggen, maar het zou de mensheid ook beroven van een belangrijk middel tot zelf-bepaling en zelf-begrip.” “tussen de levende en doden ligt de drempel in de vorm van het graf en het grafmonument. de mensheid van de drempel beroven, zou de doden vervormen tot pure stoffelijke overschotten en onze herinneringen aan hen tot leeg en inhoudsloos gebabbel.” de drempel als teken van rituele bescherming in bhutan: de drempel in werking gesteld, blz 66 “Vooreerst is de drempel eigen aan de mens en dus ‘universeel’, maar tegelijk zeer verscheiden in zijn uitdrukkingsvorm, interpretatie en ‘context’” de drempel als teken van rituele bescherming in bhutan: de drempel in werking gesteld, blz 66 “Misschien nog belangrijker voor ons is de vaststelling van de metaforische kracht die uitgaat van een ruimtelijke drempel op het moment dat hij symbolisch of ritueel wordt geladen in relatie tot kosmologische en antropologische thema’s die berusten op polariteiten zoals de tegenstelling tussen onthaal en uitwijzing, blijven of vertrekken, binnen of buiten, boven en onder, rein en onrein, licht en donker, goed en kwaad.” Verschaffel, B. ; Van Hermes en Hestia, teksten over architectuur, A&S/ books, Gent, 2006, architectuur (als) een gebaar, blz 30 “wat gericht is op zijn ‘werkelijke doel’ en zijn ‘ware bestemming’, wat, zoals de dienstbode, geheel op zijn taak gericht is, is sterk en wezenlijk, en valt met zichzelf samen. ‘een kast, een kast’; ‘een dak, een dak’. naakt substantief, substantie, wezen.” architectuur (als) een gebaar, blz 32 “architectuur is een gebaar. niet elk doelgerichte beweging van het menselijk lichaam is een gebaar. even weinig als elk doelmatig gebouw architectuur is.” architectuur (als) een gebaar, blz 35 “Het ritueel, schrijft staal, ‘heeft geen zin, doel of bedoeling’. er zijn dus geen alternatieve middelen denkbaar, en de handeling heeft waarde in zichzelf.” “Men kan ze niet interpreteren of zich toe-eigenen Men kan er zelf 144

niets mee eggen of bedoelen. in het deelnemen aan een ritueel lost het persoonlijke op.” “Het gebaar – nemen we als voorbeeld het groeten of wijn schenken – is een duidelijk doelgerichte handeling die deel uitmaakt van het leven en ‘gewoon’ is. Groeten ligt niet buiten de profane tijd en is niet ritueel. Maar het is evenmin een instrumentele handeling. Men groet niet om iets bepaalds te veroorzaken of te bereiken.” Monumentaliteit: de betekenis van een vorm, blz 47 “Het verleden is een subtiel gif dat via zijn ruimtelijke gedaante ook op de volgende generatie blijft inwerken. we moeten dat verleden onschadelijk maken, de geest richten op de toekomst. - renaat braem” Monumentaliteit: de betekenis van een vorm, blz 48 “Het monumentale zet in de ruimte een beeld uit van de tijd.” “Men kan de tijd niet opmerken of tonen tenzij via bewegingen of veranderingen. wat onveranderlijk duurt lijkt ontijdelijk.” “alle metaforen die we gebruiken om de tijd te benoemen, zoals verandering, beweging, stroming, meten de beweging af tegen een traagheid of een zwaarte. Zo wordt ‘verandering’ een substantie aangedaan.” Monumentaliteit: de betekenis van een vorm, blz 54 “Het monumentale waardigt het alledaagse doordat ook gewone levens hun tijd en bezigheden kunnen verdelen tussen het pragmatische en het luxueuze, tussen het gewone en het uitzonderlijke.” achterkant, binnenkant, oppervlakte: kunst voor de stad?, blz 57 “de stad gold als het midden van een verticale as, tussen hoog en laag, boven en beneden: ze was een plaats waar de aarde naar de hemel reikt en waar torens en trappen gebouwd worden.” “in de stad leeft de mens in een zelfgemaakte, mensgemaakte orde en organisatie. de stad sluit de natuur uit, relativeert de natuurlijke ritmes, stelt zich tegenover het ‘land’ of tegenover ‘buiten’, en maakt een ‘binnen’ van gedwongen nabijheid en gedwongen confrontatie.” achterkant, binnenkant, oppervlakte: kunst voor de stad?, blz 63 “waarvan is de stad gemaakt? Geheel onbekend en onvoorzien is hoe het licht over de stad en de stroom schuift en aan de huizen blijft hangen, hoe een wolkenlucht of gezichten zullen spiegelen in een spatbord, hoe een blikje een rode vlek wordt op de stenen, hoe een opengescheurde vuilzak op een oud schilderspalet zal lijken. 145

stadjutten.” de betekenis van huiselijkheid, blz 83 “wat is een huis? in de premoderne culturen hebben de dingen en de mensen hun plaats.” “de premoderne architectuur betrekt haar betekenis voor het grootste deel uit de manier waarop ze, binnen deze logica, mee plaats bepaalt.” de betekenis van huiselijkheid, blz 84 “een huis is daarom meer dan een plaats: het is het principe van een orde of van een systeem dat plaatsen toewijst en zo de verhoudingen regelt tussen de dieren en de mensen, de levende en de doden, de mannen en de vrouwen, de volwassenen en de kinderen, de dag end e nacht, de maaltijd en de spijsvertering, enzovoort.” “Het is ook de plaats waar deze orde kwetsbaar blijkt wanneer de dingen gaan dwalen of zich zomaar mengen, en het is de plaats waar de orde en de leefbaarheid quasi-ritueel elke dag opnieuw hersteld en gereinigd wordt.” de mythe van de straat over het begrip van ‘publieke ruimte’ en de (cultuur)politiek, blz 102 “de straat zou ‘democratisch’ zijn: het is de plaats waar iedereen komt. wat er op straat gebeurt richt zich dus gelijkelijk en zonder onderscheid tot iedereen; wat zich op straat afspeelt is vrij, spontaal en authentiek.” de mythe van de straat over het begrip van ‘publieke ruimte’ en de (cultuur)politiek, blz 103 “de kritiek op de instituties wordt vertaald in de architectuuropvatting dat de nieuwe cultuurhuizen ontmoetingsplaatsen, en dus straten-en-pleinen-met-een-dak moeten zijn. Zo is de logica van de straat vandaag het model en zelfs de norm voor cultuurarchitectuur geworden.” de mythe van de straat over het begrip van ‘publieke ruimte’ en de (cultuur)politiek, blz 110 “de drempel is echter meer dan een hindernis. Hij markeert ook een overgang van de straat naar een geconditioneerde ruimte: men komt het theater of het museum binnen op voorwaarde dat men ‘het spel speelt’ en deelneemt aan wat zich daar afspeelt.” de mythe van de straat over het begrip van ‘publieke ruimte’ en de (cultuur)politiek, blz 112 “de ruimtes zijn publiek toegankelijk en openbaar maar dan op de voorwaarde dat men bereid is ‘de taal van de instelling’ te spreken en dus ten minsten te doen alsof het 146

om het spel zelf gaat. de architectuur creëert dus een drempel. Ze geeft de grens aan waarbinnen een relatieve autonomie geldt, en ze dwingt een contract af: wie een theater of een museum binnenstapt, aanvaart dat hij of zij ‘deelneemt’, en accepteert daardoor ‘de zaak’ van het theater of de kunst enigszins als zijn eigen zaak. dat houdt in dat men ‘binnen’ en dergelijke institutie wel zeer sceptisch en kritisch kan zijn.” de mythe van de straat over het begrip van ‘publieke ruimte’ en de (cultuur)politiek, blz 114 “de modernistische opvattingen over architectuur en stedenbouw en de nieuwe bouwtechnieken hebben echter een neutraal en functioneel uitzicht van de architectuur bevorderd, en hebben een mainstream van kantoorachtige architectuur voortgebracht, waarbij elkel nog naamplaten en logo’s aangeven of een gebouw nu een ziekenhuis, een conservatorium, een zakenkantoor, een hotel of een ministerie is.” publiek/privaat: het krachtverlies van een metafoor, blz 119 “wanneer concepten gesmeed worden uit woorden die door een prereflexief gebruik met dat referentieveld verbonden zijn, wordt een vertrouwdheid met dat referentieveld een voorwaarde voor het verstaan van de begrippen zelf. de bodem van elk begrip is een metafoor, de voorkennis van een ervaringsveld werkt door in het theoretische denken.” publiek/privaat: het krachtverlies van een metafoor, blz 120 “het vocabularium wordt gedomineerd door visuele metaforen.” publiek/privaat: het krachtverlies van een metafoor, blz 122 “Het private en het publieke worden normaal of in de eerste plaats niet opgevat als dimensies of aspecten van het leven of van het samenleven, maar als gebieden of ruimtes, als ‘plaatsen’ en verhoudingen tussen plaatsen in de wereld.” publiek/privaat: het krachtverlies van een metafoor, blz 125 “de meest ingrijpende verandering – het effect van de communicatienetwerken – is wellicht dat het spreken geheel loskomt van een specifieke plaats. de plaats waar men zich daadwerkelijk bevind (dat wil zeggen waar het lichaam is) komt los van het preken en luisteren, en bepaalt het spreekbereik niet.” publiek/privaat: het krachtverlies van een metafoor, blz 127 “Het huis representeert de persoon: het wordt beleefd en gelezen 147

als een drager van sociale identiteit en – in het tijdperk van de individualisering – zelfs als het uitdrukking van een persoonlijkheid. Het huis is dus een private ruimte met een publiek gezicht: het huis wordt ook getoond, het is façade.” Laan, D. H. van der ; De architectonische ruimte, vijftien lessen over de dispositie van het menselijke verblijf, E. J. Brill, Leiden, 1983, i natuur en architectuur, 1, blz 1 “de sandaal hecht zich aan de voet om het lichaam te voltooien en in staat te stellen de harde grond te verdragen; het huis daarentegen moeten wij beschouwen als een toevoeging aan de natuur, een voltooiing van de natuurlijke ruimte om deze voor ons bewoonbaar te maken.” i natuur en architectuur, 1, blz 2 “tussen de beide uiterste termen, mens en natuur, bevindt zich dus het huis als een verzoenend element, dat de mens in staat stelt zich in de natuur te handhaven.” i natuur en architectuur, 2, blz 2 “wij maken de materialen die wij voor het huis nodig hebben, uit hun natuurlijk verband los, om ze daarna op een andere plaats tot een kunstmatig geheel samen te voegen.” i natuur en architectuur, 2, blz 3 “in het volledige behuizingsproces staan steeds vier termen respectievelijk tot elkaar in functie: de natuur, het materiaal, het huis en de mens.” i natuur en architectuur, 4, blz 4 “omdat het vak van de architect is beperkt tot de middelste functie van het totale behuizingsproces, bestaat er voor hem het grote gevaar, dat hij de algemene functie van het huis, de verzoening van mens en natuur, uit het oog verliest en aan de eerste grondslagen voor de vorm van het huis niet de nodige aandacht schenkt.” i natuur en architectuur, 6, blz 5 “de tegenstelling van het massief der aarde onder en de ruimte van de lucht boven, die elkaar in het aardvlak ontmoeten, is het oergegeven van die ruimte.” i natuur en architectuur, 7, blz 5 “uit deze oorspronkelijke tegenstijdigheid der beide ruimtes – die van onze ervaring met zijn horizontale en die van de natuur met zijn verticale oriëntatie – wordt de architectuur geboren; zij begint als wij verticale wanden toevoegen aan het horizontale oppervlak van de aarde. door de architectuur wordt als het ware een stukje natuurlijke ruimte op 148

zijn kant gezet om aan de oriëntatie van onze ervaringsruimte te beantwoorden.” i natuur en architectuur, 7, blz 6 “door deze ruimte ontvangt de natuurlijke ruimte een voltooiing, waardoor zij met onze ervaringsruimte in betrekking kan worden gebracht en waardoor anderzijds onze specifiek menselijke ruimte in het homogeen natuurlijk bestel kan worden opgenomen.” i natuur en architectuur, 12, blz 9 “in dit laatste geval scheidt een massieve vorm ruimte van ruimte, terwijl in het eerste geval, bij de uitgeholde ruimte, massief en ruimte elkaar in een oppervlak ontmoeten.” i natuur en architectuur, 13, blz 9 “een dergelijke opgerichte staafvorm moet daarom beschouwd worden als het eerste architectonische gegeven.” i natuur en architectuur, 14, blz 10 “uit deze horizontale verbreding van de opgerichte staafvorm wordt de wand geboren, die als tweede architectonische gegeven moet worden beschouwd.” i natuur en architectuur, 15, blz 10 “behalve een scheiding der grote ruimte door iedere wand op zich, komt hier een afscheiding tot stand van een ruimte tussen de wanden in en wordt als derde gegeven de architectonische ruimte geboren.” ii ruimte, vorm en grootte, 2, blz 13 “bij de ruimtevorming ligt dus de volte rondom een leegte; bij de ruimte-ervaring daarentegen ligt de volte te midden van een leegte.” ii ruimte, vorm en grootte, 4, blz 14 “doordat wij de architectonische ruimte als een leegte aan de natuurlijke ruimte onttrekken en deze vullen met een ruimte die wij door onze ervaring beheersen, onttrekken wij die menselijke ervaringsruimte aan de leegte van de haar omringende natuurlijke ruimte.” ii ruimte, vorm en grootte, 5, blz 14 “Het samengaan van binnen en buiten moeten wij beschouwen als het resultaat van het behuizingsproces, waar de functionaliteit van het huis op gericht is. Het menselijk verblijf moeten wij niet beperken tot een binnen, maar beschouwen als een samengaan van binnen en buiten.”

149

150

DialooG 01

Het iDee

boekbinder/drukker: fascinerend dat je een idee hebt voor een nieuw verhaal, ik snap alleen niet waarom wij hier zijn… lezer: als ik had geweten dat je ging vertellen wat je nieuwe boek gaat worden was ik niet gekomen, niet dat ik het niet waardeer, maar ik laat me liever verassen door het boek zelf. schrijver: Mijn idee is fantastisch, dit is echt het beste idee dat ik ooit heb gehad, dit gaat mijn masterpiece worden! let op mijn woorden, dit boek komt in iedere boekenkast te staan. en jullie staan in het middelpunt! owh.. ik weet gewoon niet waar ik beginnen moet! ik ben zo enthousiast over mijn plan! boekbinder/drukker: je maakt het wel heel spannend met je plan… als ik eerlijk ben begin ik nattigheid te voelen, wat wil je dat wij gaan doen? schrijver: jullie hoeven helemaal niets te doen, dat is het mooie er aan! blijf vooral jullie zelf. lezer: is het nu wel de bedoeling dat je ons je ideeën vertelt? of wou je alleen laten weten dat je ideeën goed zijn? schrijver: ik ga jullie alles vertellen! Voor mijn nieuwe boek heb ik jullie namelijk nodig. niet dat jullie iets voor mij moeten doen, maar mijn boek gaat over jullie. nee nee… ik zeg het verkeerd, het boek gaat over ons. boekbinder/drukker: … over ons? wat wil je nou over ons schrijven? over mij val er niet veel te vertellen… ik zit hele dagen in mijn werkplaats waar ik boeken maak, ik hoor er niet in te staan, dat zou raar zijn. lezer: ik weet het ook niet hoor, een boek lezen over mijzelf lijkt me niet echt een pretje… 151

schrijver: nee nee, jullie zien het echt verkeerd. Het is een fantastisch idee. wij zijn zo van elkaar afhankelijk, en toch krijgen we niets van elkaar mee. en daar ga ik verandering in brengen! in mijn boek komen we samen, en die confrontatie gaat schitterende verhalen opleveren! boekbinder/drukker: oke, je wil ons dus samenbrengenâ&#x20AC;Ś hoe wou je dat gaan doen? wij komen, zoals je al zei, nooit samen, vandaag is eerder een uitzondering dan gebruikelijk. schrijver: we gaan samen in hetzelfde gebouw wonen! lezer: we gaan wat doen? boekbinder/drukker: wat! en mijn werkplaats dan? ik ga niet uit mijn werkplaats! en jullie komen er ook niet in, daar is het veel te klein voor! schrijver: ja daar heb ik al over nagedacht, het lijkt mee een goed plan dat we een gebouw laten ontwerpen voor ons. Zodat we allemaal onze eigen plek en voorzieningen hebben, maar we wel samen zijn. boekbinder/drukker: ik twijfel nog steeds, het is wel heel veel werk en veel gedoe voor een nieuw boek. lezer: betekent dat als we samen in dat gebouw zitten ik wel al mijn boeken heb? en ik dus kan zien en ervaren hoe ze van idee tot het boek in mijn boekenkast komen? schrijver: ja! en je krijgt zelfs nog meer boeken tot je beschikking, je krijgt een hele bibliotheek voor je zelf! lezer: ik ben om! wanneer gaan we beginnen?

152

DialooG 02

Het plan

architect: oke, dus jullie willen dat ik een gebouw voor jullie ontwerp. Vertel wat is jullie plan. schrijver: ik wil een boek schrijven, een boek over ons drieën. Maar omdat wij nooit samen zijn, en dan bedoel ik echt nooit, moeten we iets verzinnen wat ons samenbrengt. boekbinder/drukker: dat is wat hij wil, van mij hoeft het allemaal niet zo... ik wil liever in mijn werkplaats blijven... schrijver: dan zijn er twee opties, of jouw werkplaats is ons nieuwe uitgangspunt of we nemen het mee? architect: Mmm… interessant... jullie willen dus iets waar jullie samen kunnen komen, voor een bepaalde tijd? en waar een werkplaats voor de boekdrukkunst is als ik het goed begrijp? boekbinder/drukker: als ik er maar rustig kan werken… en geen last heb van deze twee... schrijver: ik denk dat het proces van het boek voorop staat… tenminste… nee, nee het verhaal is van belang. Het verhaal! ik bedoel niet mijn ideeën en wat ik opschrijf maar het verhaal van het boek! architect: Het gaat dus om hoe jullie met het boek omgaan? en de ontmoetingen... confrontaties... die er zullen zijn als jullie samen zijn, die anders niet zouden kunnen plaats vinden? schrijver: ja, dat is de bedoeling. architect: ik moet dit even laten bezinken... boekbinder/drukker: dat gevoel had ik dus ook... 153

schrijver: ik heb alle vertrouwen dat het een mooi ontwerp wordt, maar het is echt belangrijk dat er een ruimte is waar ik aan het boek kan werken! boekbinder/drukker: vergeet mijn werkplaats niet! schrijver: we moeten er alle drie voor een bepaalde tijd kunnen blijven zonder weg te moeten voor onze verplichting, dat moet allemaal daar kunnen.. lezer: als er maar genoeg boeken zijn... architect: ik stel voor dat we elke handeling die nodig is rond het boek en dus jullie werkzaamheden een eigen kamer te geven. waarbij de overgangen en dus de ontmoetingen het belangrijkste zijn. jullie hoeven dus alleen maar aan te geven wat je nodig bent en ik doe de rest. boekbinder/drukker: ik heb een werkplaats nodig. een werkplaats om te drukken en een werkplaats voor het binden. en vergeet mijn materiaal niet! lezer: als ik maar genoeg boeken heb om te lezen, en een plek waar het stil is... schrijver: je weet al dat ik een plek nodig ben om te schrijven en aan mijn boek te werken, misschien ook een plek om na te denken en nieuwe ideeĂŤn op te doen? dit wordt een fantastische plek, de beste plek voor een schrijver! architect: Het moet voor jullie alle drie een goede plek zijn... maar 6 kamers dus... een voor gedachtes, een om te schrijven, een voor papier, een voor het drukken, een voor het binden en als laatste een voor de boeken... dit moet vast lukken.

154

DialooG 03

Het overleG

schrijver: al wat ideeĂŤn opgedaan? architect: Genoeg! ideeĂŤn zijn nooit een probleem. schrijver: Mmm... ik ben zo benieuwd, het wordt vast en zeker fantastisch. architect: dan hoop ik dat ik je niet ga teleurstellen... schrijver: Haha, ik denk niet dat je dat gaat doen. Maar vertel, het laatste wat ik weet is dat er 6 kamers gaan komen. architect: dat klopt. ik heb ze de gedachte-kamer, de schreven-kamer, de papieren-kamer, de gedrukte kamer, de gebonden-kamer en de verhalende-kamer genoemd. deze 6 kamers zijn nodig om jullie werkzaamheden te kunnen faciliteren. er is echter een ander element van belang die het interessant gaan maken. namelijk de overgangen. en dat bedoel ik op verschillende manieren; de overgang/schakeling van de kamers in organisatie, de overgang van de kamers zelf en de overgang van buiten naar binnen. schrijver: oke, dat klinkt logisch. Maar hoe wil je dat gaan doen? ik heb daar namelijk totaal geen beeld bij. architect: Het gaat hier echt om de binnenwereld, daar willen... nee moeten jullie zijn. waar het gebouw komt te staan maakt daarom niet uit, het is net als een boek; het maakt niet uit waar het boek ligt, het verhaal verandert er niet door. daarom dacht ik het moet een gesloten gebouw zijn, waar jullie bovendien niet makkelijk uit kunnen wandelen. dat is het doel immers, jullie willen er voor een bepaalde tijd in blijven, dus de verleiding om even naar buiten, naar de stad of de natuur te gaan moet zo klein mogelijk zijn. daarom leek het me een goed uitgangspunt om te zeggen dat het gebouw ondergronds moet komen! 155

als een soort ondergronds tunnel stelsel, alleen dan moet jullie kamer! is dat geen gave gedacht! schrijver: Helemaal ondergronds?!... ik weet het niet hoor, dat klinkt wel heel donker en afgesloten... ik bedoel het moet ook afgesloten zijn! Zoals je al aangaf moeten we niet zo makkelijk buiten de muren van het gebouw kunnen komen, maar dit is wel heel extreem... een beetje zonlicht zou wel fijn zijn architect: Mmm... misschien is het inderdaad wat extreem... maar dat hoeft niet te betekenen dat het helemaal uitgesloten wordt, toch? schrijver: als het wel echt allemaal ondergronds is... dat staat me nog tegen... architect: Mmm... misschien kunnen we 1 of 2 kamers boven de grond doen? schrijver: dat klinkt al beter inderdaad architect: wacht ik heb een idee! ik zat de hele tijd te dubben over de organisatie van de kamers, je wilt namelijk dat jullie drieĂŤn gaan dwalen om van je ene kamer naar de andere te komen, zodat je de anderen tegen kunt komen. wat nou als we de kamers in een onlogische volgorde boven elkaar stapelen, waarbij er 4 of 5 onder de grond zitten en 1 of 2 er boven. de kamer die het meest gebruikt gaat worden zoals de papieren-kamer kan helemaal onderaan komen, en de kamer waar jullie het liefste willen zijn, in de buitenlucht, komt bovenaan! waarbij de overgang van de kamers dus eigenlijk ook een trap is!... Misschien zelfs wel dat je ook daadwerkelijk door de kamers heen moet als je je wilt verplaatsen in het gebouw... ! schrijver: ik denk dat dit wel zou kunnen werken...

156

DialooG 04

Het ontwerp

schrijver: Zo, je hebt dus een ontwerp gemaakt? Hou ons niet langer in spanning! Boekbinder/drukker: Niet zo snel, eerst wil ik koffie... Architect: Goed idee, ik kan ook wel een koffie gebruiken. Schrijver: We zijn hier om het ontwerp te bespreken! Niet voor koffie! architect: oke vooruit, het ontwerp... de architect trekt een aantal grote vellen tekeningen tevoorschijn en legt deze uit over de tafel. er zullen 6 duidelijke kamers zijn, die bevinden zich hier, waarvan er 4 verdwijnen onder de grond. Ze lopen in deze plekken in elkaar over en hier op deze plek zal er een soort overgangsruimte zijn. dat is nodig zodat je bewust wordt dat je een compleet andere kamer gaat betreden. daarnaast zijn de kamers zo georganiseerd dat je niet in je eigen wereldje kunt blijven zitten, maar er ook uit moet, door de kamers van anderen om bij je volgende bestemming aan te komen. boekbinder/drukker: dus als ik het goed begrijp heb je in plaats van alles zo efficiĂŤnt mogelijk te ontwerpen het juist zo in-efficiĂŤnt mogelijk gemaakt?... architect: Zoiets, elke kamer bevat een bepaalde activiteit. om dat goed te doen, bevindt zich alles daarvoor in die kamer. echter als je een andere activiteit wilt gaan doen, moet je ook andere kamers door. bijvoorbeeld de werkplaats voor het drukken bevindt zich hier, terwijl de werkplaats voor het binden zich hier bevindt, je zult dus nog twee kamers door moeten om daar te komen. boekbinder/drukker: aah, dat klinkt al iets minder beangstigend. 157

schrijver: fantastisch idee, nu heeft iedereen niet alleen zijn eigen plek in het geheel, maar komen we elkaar ook echt vaak tegen! lezer: ik ga niet weg bij mijn boeken hoor... architect: dat hoef je ook niet, jij bent de enige die op zijn plekje mag blijven. ik heb jouw kamer zo georganiseerd dat het in het midden is, zo moeten de anderen steeds door jouw kamer heen! komen jullie elkaar alsnog tegen! schrijver: Misschien best wel een goed idee, dan zie ik mijn geschreven verhalen ook wat vaker, normaal ben ik alleen bezig met alleen het boek waar ik op dat moment bezig ben. boekbinder/drukker: dus je hebt voor ons een ondergrondse toren ontworpen? architect: Gedeeltelijk ondergronds, de gedachte-kamer kan niet ondergronds, deze kamer moet contact maken met het buiten. de gedrukte kamer is ook boven de grond, deze kamer is de eerste die je betreedt als je vanbuiten af komt. de gedachte kamer zal niet meer alleen van de schrijver zijn, iedereen zal deze kamer het fijnste vinden en er graag willen zijn. daarom is de papieren kamer trouwens ook helemaal beneden geplaatst, daar moeten jullie zijn, er zal daarom een route zijn van boven naar onder en weer terug. boekbinder/drukker: als we inderdaad het daglicht kunnen zien en frisse buitenlucht kunnen inademen, vind het idee van een ondergrondse toren best wel heel erg gaaf.

158

DialooG 05

De ontmoetinG

schrijver schrikt op van een vreemd gestommel schrijver: .... Hallo?... lezer: he.. hallo, ik had niet gezien dat je aan het werk was, excuses schrijver: dat geeft niet, het schrijven aan mijn boek gaat nog niet zo goed als ik had gehoopt, een beetje afleiding is niet verkeerd nu. Maar ik moet wel eerlijk toegeven dat ik hier niemand had verwacht, en vooral jou niet, is er iets aan de hand? lezer: nouja er is niet echt iets aan de hand... ik ben alleen een boek kwijt. ik had hem klaar gelegd om hem te gaan lezen als ik mijn huidige boek uit had. nu is het zo ver, maar kan ik het nergens meer vinden... schrijver: .... je bent een boek kwijt? .... en je dacht hem hier te kunnen vinden? lezer: deze kamer is wel heel erg leeg... dus ik denk dat ik maar weer verder ga kijken... of heb je hem misschien ergens zien liggen? Het boek heeft een robijnrode kaft gemaakt van zacht fluweel, en het is ongeveer zo groot. schrijver: nee sorry, ik ben hier al vier dagen onafgebroken aan het werk, behalve mijn eigen papier wat uiteindelijk een boek moet gaan worden heb ik geen boek gezien... lezer: Helaas... schrijver: ben je al in de gebonden kamer geweest? Misschien heeft de boekbinder/drukker je boek gehad om hem te repareren? lezer: nee nog niet... maar hoe kom ik daar eigenlijk? 159

schrijver: Hoe bedoel je hoe je daar komt? dat weet je toch wel? lezer: eerlijk gezegd is dit de eerste keer dat ik uit de verhalende kamer ben, dit is allemaal nieuw voor me. schrijver: aah, vandaar. nou gelukkig voor jou is het niet moeilijk, je gaat eenzelfde weg terug, alleen in plaats van dat je omhoog gaat naar de verhalende kamer loop je door. lezer: wacht, moet ik dan door die donkere ruimte?... schrijver: ja dat is de goede weg, zorg wel dat je je handen voor je houdt, als je papier voelt dan ben je er. lezer: was ik maar nooit uit de verhalende kamer gekomen... daar is het tenminste fijn en veilig,. schrijver: Haha, je kunt ook gewoon even wachten tot je ogen aan het donker gewend zijn, dan kun je zien waar je loopt. daarnaast zul je het ook ruiken, hoe dichterbij je komt hoe meer de geur van papier, leer en lijm je ruikt lezer: waarom is er niet gewoon een deur? dat zou een stuk makkelijker zijn... schrijver: omdat je moet ervaren dat je naar een andere kamer gaat, een kamer waar ambacht en materiaal centraal staat, je moet je dus eerst bewust worden van de materialen. net zoals waarom je omhoog klimt naar de verhalende kamer, alsof je naar een zolderkamertje gaat, afgesloten van de rest, alsof je een andere wereld betreedt. lezer: dat klinkt logisch... laat ik dan maar het donker gaan trotseren!

160

oriĂŤnterende tekst GedacHte kaMer

een strook zonlicht dat vluchtig over mijn wang streek deed me tot stilstand brengen. Het was me niet eerder opgevallen dat er in deze gang zonlicht naar binnen kon komen. om zeker te weten of ik het wel goed gezien had deed ik een aantal stappen terug, nieuwsgierig waar het licht vandaan kwam. opnieuw viel er een strook zonlicht in mijn gezicht. een hoge deur die niet helemaal goed gesloten was liet net genoeg licht door om mijn aandacht te trekken. Vreemd, de deuren in deze gang zijn altijd gesloten. Vaak maakte ik me voorstellingen van wat zich achter de deuren zou bevinden, van wie de ruimte erachter zou zijn. op elke deur hangt een naambordje, ik ben er daarom altijd van uitgegaan dat het kantoren waren. Vluchtig kijk ik om me heen om te kijken of er andere mensen in de ruimte aanwezig zijn. stilte, niemand die zich in dit deel van het gebouw lijkt te bevinden. Voorzichtig zet ik een paar stappen richting de deur, het duurt een paar seconden voordat mijn ogen gewend zijn aan het felle licht. de kier is te klein om echt te kunnen zien wat er in de ruimte achter deze mysterieuze deur bevindt. ik buig wat verder richting de deur en zet daarbij wat meer gewicht op mijn tenen. Het lijkt alsof ik langs een grote kast kijk, ik kan niet zien wat er in staat of waar de kast eindigt. de ruimte moet groter zijn dan ik altijd had gedacht. Het is er heel licht, al kan ik niet zien waar het licht vandaan komt, ik zie nergens een raam. Met mijn hand tegen de deurpost en mijn wang tegen de deur sta ik daar mijn best te doen te onderscheiden wat er achter de deur te zien is. er lijkt iets groots en groens een eindje bij de deur vandaan te staan, ik denk een plant, maar door het felle licht en de kleine kier kan ik het niet goed zien. Geconcentreerd met mijn adem ingehouden probeer ik nog iets verder langs de deur te kijken. ik voel mijn schouder zacht tegen de deur aan komen, wat een krakend geluid oplevert. Het krakende geluid galmt door de gang, voor mijn gevoel duurt het een eeuwigheid voor de stilte weer is teruggekeerd in de gang. Verschrikt doe ik een stap achteruit en kijk nogmaals om me heen. niemand, in tweestrijd kijk ik naar de deur, ik wil heel graag weten wat er zich er achter bevindt maar de angst om betrapt te worden is ook groot. Voetstappen klinken 161

aan de andere kant van de deur, ze komen steeds dichterbij. de temperatuur lijkt plots een aantal graden te stijgen, met mijn hartslag in mijn keel draai ik me om en wil weglopen van de deur. Het krakende geluid van de deur weerklinkt opnieuw in de gang, nu luider en houdt het geluid langer aan. ik voel de ogen op mijn rug branden, maar ik blijf lopen, weg van het gênante moment. ‘Hé, wacht, je mag best binnen komen als je wilt.’ een vriendelijke stem vult de ruimte. ik voel me meteen minder gespannen. alsof de woorden mijn schaamte meevoeren en langzaam wegebben in de gang. ik voel mijn passen kleiner en langzamer worden, tot ik stil sta. ik draai me voorzichtig om en kijk richting de deur. tegen het licht is een lang mannelijk postuur zichtbaar. Hij leunt nonchalant tegen de deurpost. blijkbaar vermaakt hij zich om mijn actie, opnieuw valt de spanning van mijn schouders, hij is in ieder geval niet boos dat ik stiekem de ruimte in probeerde te gluren. ‘niet zo verlegen, kom binnen.’ Hij duwt de deur nog iets verder open, en loopt zelf weer naar binnen. ‘doe je wel de deur achter je dicht? straks krijg ik nog meer nieuwsgierige mensen die hier graag naar binnen willen.’ Hij kijkt me op een lachende manier aan. ‘sorry dat was gemeen van me’. Zonder tegen te stribbelen loop ik achter hem aan en sluit voorzichtig de deur achter me. nog enigszins onwennig probeer ik mezelf een houding te geven. ongemakkelijk sta ik naast de deur, wiegend van mijn ene been op het andere. de ruimte ziet er heel anders uit dan ik me had voorgesteld. ik vraag me af hoe deze ruimte zo licht en ruimtelijk kan zijn met zo veel spullen die er in opgestapeld zijn. de kast die ik dacht te hebben gezien staat er inderdaad en is nog imposanter dan ik had verwacht. Het is niet de enige kast in de ruimte, overal in de ruimte zijn torenhoge kasten, die zo hoog reiken dat je het einde ervan niet kunt zien. Het is alsof alle wanden in deze ruimte van glas zijn en dat de zon er volop tegenaan schijnt. er stroomt zo veel licht de ruimte binnen, dat het haast lijkt of de voorwerpen in de kasten licht geven. Verbaasd kijk ik de ruimte rond, hoe kan iemand zo veel spullen verzamelen en hoe kan het dat het allemaal in deze kleine ruimte past. ‘wil je een kopje thee? ik heb net een nieuwe theepot en ik ben er nog niet aan toe gekomen om voor mezelf een kopje te zetten. jouw aanwezigheid is een goed excuus om er tijd voor te maken.’ 162

ik schrik op uit mijn gedachten, ik ben blijkbaar dieper verzonken in deze ruimte dan ik dacht. ‘dat lijkt me heerlijk’ knik ik zijn kant op. Hij schenkt mij een korte glimlach voordat hij in een tas begint te rommelen. de klanken van het botsende metaal klinken heel vertrouwd en zacht in deze ruimte. uiteindelijk haalt hij een voorwerp uit zijn tas dat in doeken is gewikkeld. behendig pakt hij het pakketje aan de knoop van de doeken op. op een te vol tafeltje, dat me niet eens was opgevallen door alle spullen waaronder het begraven ligt, zet hij het pakketje neer. Zorgvuldig maakt hij de knoop los en wikkelt hij het doek rond het voorwerp weg. een kleine metalen theepot (1) komt te voorschijn. Het lijkt van verschillende stukken metaal te zijn gemaakt. door het licht dat er op valt lijkt het licht grijs van kleur te zijn, maar wanneer ik goed kijk is het eigenlijk van donkerblauw bijna zwart metaal in verschillende tinten. de theepot ziet er uit alsof het metaal met de hand aan elkaar gesmeed is, misschien oogt het metaal op sommige plekken wat grof, de theepot zelf heeft een elegante en subtiele uitstraling. ‘wat een prachtige theepot, het lijkt haast kunst, daar moet vast een verhaal achter zitten’ ik probeer voorzichtig een gesprek te open dat leidt naar zijn grote verzameling spullen. Hoe langer ik hier in deze vreemde ruimte sta met een man die ik nauwelijks ken, hoe groter de drang wordt om meer van deze man te weten te komen. ‘je hebt gelijk, er zit een verhaal achter. eigenlijk alles in deze ruimte heeft een verhaal. Maar daar zal ik je niet mee lastigvallen. deze theepot komt uit japan, een kunstenaar heeft hem speciaal voor mij gemaakt in de tijd dat ik bij hem in huis verbleef. ik huurde een kamer bij de beste man. Het bijzondere was dat deze beste man blind is. samen met zijn zoon maakte hij theepotten en kopjes, zodat hij de studie voor zijn zoon kon betalen.’ ‘wauw, dat moet vast een bijzondere ervaring zijn geweest om onderdeel te zijn van dat gezin?’ ‘ja dat was het zeker, en deze theepot zal me daar altijd aan blijven herinneren. Het ontmoeten van mensen met een verhaal is de reden dat ik graag reis. eigenlijk hoeven het niet altijd de mensen te zijn met een verhaal, ook spullen of plekken kunnen dat.’ ‘is dat de reden waarom u zo veel spullen hier verzameld?’ 163

Hij begint te lachen. ‘wanneer je lang genoeg door de wereld hebt gedwaald, mensen hebt gezien en gesproken, culturen hebt bewonderd en wanneer je lang genoeg geen thuis hebt gekend ga je verlangen naar een plek die je juist thuis kunt noemen. door al deze nieuwe indrukken en nieuwe werelden wordt je gedachten gevuld en gevoed, tot het moment dat het overstroomt en je misschien ervaringen gaat vergeten door de overvloed ervan. Het verlangen naar een thuis is daarom niet meer dan het verlangen naar een veilige haven. daar waar alle indrukken, alle nieuwe werelden, alle ervaringen en alle ontmoete mensen een veilige plek krijgen. daar waar alles vast gelegd kan worden, zodat het niet vergeten wordt. deze ruimte noem ik thuis, je kunt deze ruimte zien als mijn gedachtes, hier sla ik mijn inspiratie op, en grijp het als ik het nodig ben. in deze ruimte waarin alles is vastgelegd mag niets verloren gaan. Gedachtes en ervaringen komen en gaan, en als je niet uitkijkt vervliegen ze. Hier sla ik die van mij op, zodat ze veilig zijn en altijd blijven bestaan.’ Met deze gegevens kijk ik de ruimte nog eens rond, ik zie de spullen nu heel anders. opeens begint alles in deze ruimte te leven. er vallen me nu dingen op die ik niet eerder heb gezien. Maar helemaal snap ik het nog niet, hoe kan deze ruimte nu alleen uit gedachtes bestaan? ‘Hier is je thee, ik hoop dat je van groene thee houdt? ik kon zo snel niet anders vinden.’ ik pak het kopje aan, de warmte stroomt meteen door mijn vingers heen. ik kan mijn nieuwsgierigheid niet verbergen. Vragend kijk ik hem aan ‘Hoe is het mogelijk dat deze ruimte uit alleen gedachtes bestaat? dat doet het toch?’ ‘ja zo zou je het wel kunnen zeggen.’ Het blijft even stil, blijkbaar zoekt hij naar woorden om het me uit te leggen. ‘Ga alsjeblieft zitten, ik heb hier niet vaak bezoek en al helemaal geen bezoek dat geïnteresseerd is in deze ruimte en wat er in bevindt.’ ik kijk de ruimte rond, een fauteuil die me nog niet eerder was opgevallen staat naast een oud bureau. Hoe kon mij die fauteuil nou niet eerder zijn opgevallen, het ding is reusachtig. ik ga daar zitten. ik zak een stuk weg in de stof, de fauteuil is veel te groot voor mij, ik verdwijn er bijna in. ik strijk met mijn vrije hand over de stoel leuning, 164

de donkergroene stof voelt zachter aan onder mijn vingers dan ik had verwacht. Het past niet in deze ruimte, het is te groot en te donker. Zo ver ik zie is de fauteuil het enige voorwerp dat niet lichter lijkt door het licht, misschien dat ik het daarom misplaatst vind. de man neemt plaats op stoel die onder het bureau geschoven stond.

‘je zou deze kamer de gedachte-kamer kunnen noemen. je zou namelijk deze kamer kunnen vergelijken met je gedachtes. de spullen hier komen en gaan allemaal met een betekenis, een mening, een gevoel, een beleving en een verhaal. allemaal even persoonlijk. Het enige verschil met je gedachtes en deze ruimte is dat hier alles veilig wordt opgeslagen en hier niets verloren gaat. deze ruimte is persoonlijk voor degene die hier naar binnen stapt. deze ruimte voelt veilig en vertrouwd, hier durf je open te zijn en het diepste van je wezen te laten zien. ook geeft deze ruimte veel vrijheid. Vrijheid om jezelf te zijn, van mening te wisselen of ergens anders over te gaan denken. Het zet dingen in een ander licht, het laat je anders kijken en je kunt hier je eigen gedachtes analyseren. deze ruimte verandert met je mee maar is toch altijd hetzelfde vertrouwde.’ ik moet er even over nadenken. Het verklaart wel het bijzondere licht in deze ruimte. Het verklaart waarom ik op een andere manier dingen zag. dingen die eerst vanzelfsprekend waren. Zou het deze ruimte zijn die mij aan het denken zet, of deze onbekende man. Zou deze ruimte letterlijk dingen in een andere licht zetten, of komt het door de misplaatsing van dingen? dingen die hier niet horen waardoor ik er anders naar ga kijken. ‘Mensen verzamelen in hum leven spullen, waar ze een waarde aan hechten, waar herinneringen, ervaringen en emoties aan worden gekoppeld. in de loop van hun leven wisselen deze spullen. spullen die hun waarde hebben verloren gaan weg, spullen die een nieuwe waarde invullen komen er bij. deze spullen weerspiegelen je, ze laten zien wie je bent. Maar alleen de persoon zelf weet welke waarde en welke herinneringen er aan gekoppeld zijn. neem bijvoorbeeld jouw kettingen, twee kleine huisjes. deze hebben betekenis voor jou, anders zou je ze niet dragen. ik zie ze en vorm er mijn eigen ideeën bij, maar alleen jij weet wat ze echt betekenen.’ 165

ik kijk omlaag naar mijn twee kettinkjes om mijn hals. Ze hangen boven elkaar, niet helemaal recht ten opzichte van elkaar. bij één is de sluiting zichtbaar geworden terwijl ik altijd in de ochtend zorg dat deze verdwijnen onder mijn haar als ik ze achter mijn hals breng. in de loop van de dag is dat naar beneden geschoven. Ze wiebelen zacht met hele kleine bewegingen wat heen en weer. de bovenste lijkt haast niet te bewegen, maar ik zie hem toch licht meebewegen op mijn ademhaling, de onderste daarentegen reageert op elke bewegingen die ik zelf maak. ik pak het langste kettinkje vast, beweeg met mijn duim langs het kettinkje richting het huisje. Het huisje leg ik in mijn handpalm en kijk er naar. de hoekjes van het bronzen huisje zijn wat lichter geworden. door alle aanrakingen zijn ze niet meer zuiver van vorm, kleine deukjes doen de randen zachter lijken. ook kleine bijna niet zichtbare krasjes en deukjes in de vlakke delen worden zichtbaar als ik het huisje langzaam beweeg in het licht, ook de lichter geworden randen veranderen van helderheid door de bewegingen. Het licht laat het huisje tot leven komen, in de kleur van het materiaal zit opeens veel meer variatie dan me eerder was opgevallen. kleine donkere en lichte vlekjes lijken een verhaal te willen vertellen. en even ben ik er van overtuigd een deel van mijn vingerprint te zien in het materiaal. Zelfs de kleuren lijken te veranderen in het licht, door de beweging en de manier waarop het licht op het huisje valt lijkt een rode gloed over het gele materiaal te gaan, terwijl op sommige plekken juist een blauwe gloed zichtbaar te worden. Gefascineerd blijf ik naar mijn huisjes kijken. Het lijkt bijna alsof ik ze voor het eerst echt zie. al zijn alle krasjes, vormen en kleuren mij bekend. ik draag ze elke dag, en ze hangen niet zomaar om mijn hals, elke dag heb ik ze in mijn handen. elke dag voel ik de randen met mijn vingertoppen en voel ik het gewicht van het kleine huisje in mijn handen. ik kan me niet voorstellen dat er een dag zal komen dat ik ze niet met liefde zal dragen. ‘als ik eerlijk ben heb ik nooit stil gestaan bij het verhaal achter mijn twee huisjes, sterker nog ik vraag me af of er echt letterlijk een verhaal is. ik heb ze ooit gekocht omdat ik opzoek was naar een klein kettinkje dat niet in de weg zou zitten of waar ik last van zou krijgen als ik het zou dragen. dat ik juist deze twee heb gekocht is door de vorm van de huisjes en het idee dat het meisje waarvan ik ze had gekocht ze zelf met de hand had gemaakt. Met dezelfde liefde dat ze ooit zijn gemaakt 166

draag ik ze nu nog steeds elke dag. wel moet ik toegeven dat in de loop van de tijd ze eigenlijk steeds meer voor me zijn gaan betekenen. Ze weerspiegelen mijn passie voor architectuur en ambacht. Ze laten voor mij zien wat ik belangrijk vind. elke ochtend als ik ze omdoe krijg ik een glimlach op mijn gezicht en realiseer ik me wat voor prachtig vakgebied ik heb. ook al zit het even tegen of wordt het me lastig gemaakt, een blik op mijn huisjes herinnert me er aan waar ik het voor doe en waarom ik er voor wil vechten. en op de momenten dat het meezit kijk ik naar mijn huisjes en kan ik zeggen, ‘kijk hier doe ik het dus voor’. onbewust zijn ze meer voor me gaan betekenen en zonder dat ik het wist heb ik twee kettingen gekocht die mij kracht geven. ik ben trots als ik ze draag, ze laten mijn passie zien, waar mijn wereld om draait. Ze weerspiegelen mij, misschien zonder dat iemand anders dat kan zien, maar ik voel het en daar gaat het toch om.’ ‘precies, daar draait het om’ er valt een stilte waarin we beide de ruimte in kijken, deze vreemde ruimte die ons anders laat kijken naar het vanzelfsprekende. na nog een kop thee te hebben gedronken en nog even te hebben gepraat over de ruimte en de spullen die zich hier bevinden sta ik nu in de deuropening afscheid te nemen. ik was compleet de tijd vergeten en de daadwerkelijke reden waarom ik in dit deel van het gebouw was. ‘ontzettend bedankt voor de thee en de mooie verhalen. ik hoop dat ik u niet heb opgehouden vandaag.’ ‘integendeel, je hebt me juist geholpen, door er over te praten besef ik pas echt de waarde van mijn ervaringen en herinneringen. neem de theepot bijvoorbeeld, dat geschenk van mijn reis is voor mij nu nog waardevoller geworden. door erover te praten vallen puzzelstukjes op hun plek voor nieuwe verhalen.’ ik kan er niets aan doen, maar er verschijnt een glimlach op mijn gezicht. blij dat deze vreemde en bijzondere ontmoeting van waarde is. ‘fijn om te horen dat ik u daarmee kom helpen.’ ‘Geloof me je bent hier altijd welkom, al is het alleen maar omdat je behoefte hebt aan een kopje thee of koffie.’ Ik geef hem een hand, wens hem nog een fijne dag en loop de gang in waar ik vanochtend liep, niet wetende wat deze dag zou brengen. in mijn hand voel ik na de handdruk iets zitten, ik kijk en zie een 167

klein papiertje. als ik achterom kijk is de deur al gesloten. ik vouw het voorzichtig open.

Verlies nooit de passie uit je leven, en mochten je huisjes even niet genoeg zijn, dwaal dan door deze ruimte, de deur zal voor je open zijn â&#x20AC;&#x201C; kavi in het midden ligt een paperclip in de vorm van een huisje gebogen, met een glimlach op mijn gezicht loop ik verder.

168