RELATIONALITEIT

Het is een besef dat zich blijft herhalen binnen de posthuman verkenning: het leven bestaat uit relaties; alles is verweven en verbonden met elkaar. Het thema relationaliteit verwijst naar de veelgebruikte term ‘entanglement’, maar het is niet een volledig juiste vertaling van het begrip. Relationaliteit is eigenlijk te vrijblijvend. Entanglement verwijst naar een diepe, innige verstrengeling, tot op ontologisch niveau. Het werk van natuurkundige Karen Barad staat aan de basis van deze ideeën. Zij stelt bijvoorbeeld dat “individuele” entiteiten nooit individueel en onafhankelijk worden bepaald. Het onderscheid tussen verschillende individuen komt alleen tot stand doordat er voortdurend interactie plaatsvindt. Om dit te benadrukken gebruikt ze de term ‘intra-actie’ in plaats van het traditionele ‘interactie’. Het komt er uiteindelijk op neer dat fenomenen nooit als vaststaand, onafhankelijk en individueel iets op zichzelf staan, maar zich continu vormen en hervormen in intra-actie met andere fenomenen.

Dit denken neemt radicaal afscheid van een dualistische kijk op de wereld. Het laat zien dat er geen hard onderscheid te maken valt tussen jou en mij, tussen mens en niet-mens, tussen cultuur en natuur. Er vallen geen scherpe grenzen te trekken, want alles is constant in interactie/intra-actie en vormt elkaar. De mens is innig verbonden met het niet-menselijke en andersom. We zouden niet zijn wie we zijn zonder al het niet-menselijke in, op, en om ons lichaam.

SCHULD?

Vertrekkend vanuit de notie van relationaliteit kwamen Derk Sijtsma, Hardley Mijnals en Sander Teunissen al snel tot de conclusie dat de mens de rest van de natuur een excuus verschuldigd is. In eerste instantie dachten zij dan ook aan het aanbieden van excuses, zoals dat tegenwoordig bijvoorbeeld ook voor het slavernijverleden wordt gedaan. Een ‘excuusbrief’ als het ware, maar dan in een andere vorm. Het gesprek dat zij vroeg in hun traject voerden met Michel Haring, hoogleraar plantenfysiologie aan de Universiteit van Amsterdam, droeg mede bij aan het inzicht dat excuses niet per se zinvol zijn. Actief (positief) handelen is belangrijker. Uiteindelijk leidde deze overtuiging tot een poëtische video, waarin de mensheid door een voice-over vermanend wordt toegesproken over de schuldvraag. Uiteindelijk luidt de conclusie gelukkig dat de natuur— en de liefde—sterker zijn: “Heb mij lief en ik zal je weer laten delen in alles wat ik te bieden heb.”

Dat delen kunnen we vrij letterlijk nemen. Ons bestaan is namelijk gebouwd op relaties en processen van geven en nemen. Zo is ook ons menselijke lichaam een samenwerking van allerlei verschillende vormen van leven. In onze darmen bevindt zich bijvoorbeeld een grote microbiotische samenleving. Deze micro-organismen verteren ons voedsel en zorgen er zo onder andere voor dat ons lichaam voedingsstoffen uit ons eten kan opnemen. We leven in symbiose; we zijn wederkerig afhankelijk van ons darm-microbioom. Wij voeden onze darmen, en onze darmen voeden ons.

SCHIMMELS

Shaila Systermans

Anouk Muller

Het plantenrijk heeft zijn eigen symbiotische relatie om aan voedsel te komen, met mycelium. Mycelium is een netwerk van schimmeldraden of hyfen waaruit vruchtlichamen, zoals paddenstoelen kunnen groeien. Mycelia bevinden zich overal in gezonde bodem, waar ze organisch materiaal afbreken en als losse bouwstenen weer beschikbaar maken, bijvoorbeeld voor plantenwortels en bodemdieren. Shaila Systermans, Anouk Muller en Tim Zomer raakten geïnspireerd door de documentaire Fantastic Funghi en werden gegrepen door mycelium en de mogelijkheden daarvan. Hoe zouden deze schimmels in architectuur kunnen worden toegepast, om zo als mens en nietmens daadwerkelijk samen te leven? Om daarachter te komen interviewden ze Ilse Rovers van het Centre of Expertise Biobased Economy aan de Avans Hogeschool te ‘s-Hertogenbosch. Rovers onderzoekt de architectonische toepassingen van schimmels onder de noemer Building on Mycelium. Daaruit blijkt dat schimmels veelzijdige organismen zijn en op vele manieren kunnen worden ingezet. Er wordt momenteel dan ook veel onderzoek gedaan naar het inzetten van schimmels in de bouwwereld. Als vervolg besloot de groep zelf schimmels te kweken en hun veelzijdige ontwikkeling fotografisch vast te leggen. Dit leverde een even gevarieerde als ‘smaakvolle’ eindpresentatie op.

Jasper Kap, Dean Peiniger en Brenda Evink waren geïntrigeerd door de onbalans die de mens in het web van relationaliteit veroorzaakt. De mensheid valt—voor het overgrote merendeel— momenteel buiten het relationele evenwicht. Wat is hier de oorzaak van, vroegen zij zich af. Om daarachter te komen spraken ze neuroloog Dorus Fenning. Waarom is de mens zo zelfzuchtig, zo gierig als het ware, dat het bijdraagt aan ons eigen verval? Dat blijkt voor een belangrijk deel neurologisch en psychologisch verklaarbaar te zijn. Zo blijken onze daden voor een groot deel te maken te hebben met oorzaak-gevolg relaties die we als korte-termijn denkers niet voldoende overzien. Daar komt nog bij dat de genotsprikkel een heel sterke (gedrags)onderhoudende factor is. Verklaren is dus één ding, oplossen echter iets heel anders. Dus kon de conclusie van de groep uiteindelijk helaas niet anders luiden dan: de oorzaak zijn wij.

Georgios Maridakis en Tomas van Middelkoop , doordrongen van de ernst van de situatie, besloten niet weg te kijken van de donkere horizon. Zij vroegen zich af of de mens, als een van nature destructief wezen, zich niet simpelweg moet verzoenen met de aanstaande apocalyps. Zijn we immers niet al lang te laat, te laat met het redden van onze wereld? Kunnen we niet beter gewoon genieten van wat er nog is, gebruiken wat we nog hebben en feesten tot het niet meer kan? Evengoed besloten ze ecoloog, filosoof en buitengewoon hoogleraar aan de Universiteit Leiden, Matthijs G.C. Schouten te interviewen. Iemand die er nog wel de moed inhoudt. Zijn overtuiging is dat de grootste veranderingen in de geschiedenis zijn voortgekomen uit de kleinste bewegingen. Een minimale verschuiving—net als wanneer je een kaleidoscoop kantelt—is onomkeerbaar en zorgt voor grootse verdere veranderingen. Wat hem betreft zitten we aan het begin van zo’n (paradigma)verschuiving en kan het nu snel gaan. Het hoeft dus nog niet te laat te zijn, was de uiteindelijk toch nog hoopvolle conclusie van deze groep.