Zielone ścieżki by Joanna Kozek FOTO

Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach

ZIELONE ŚCIEŻKI PRZEWODNIK EDUKACYJNY PO REGIONALNEJ DYREKCJI LASÓW PAŃSTWOWYCH W KATOWICACH

Źródło danych: Dla Lasu Dla Ludzi, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, 2021 r.

LASÓW W POLSCE PRZYBYWA

POW I E R ZCH N I A L ASÓW

zarządzanych przez Lasy Państwowe 1967 r.

2020 r.

6,4

7,1

mln ha

LES I STO ŚĆ PO L S K I 2018 r. – ok.

ok.

% – 1945 r.

ŚREDNIA WIEKU DRZEW 1978 r.

2020 r.

lat

lata

ILOŚĆ MARTWEGO DREWNA W LASACH

5,2

2020 r. –

8,6

m 3 /ha

m 3 /ha – 2012 r.

Z ASO BY D R E W N A W L ASACH zarządzanych przez Lasy Państwowe Lasy Państwowe rocznie pozyskują

ok.

30%

ok. %DREWNA jakie przyrasta w lasach LP

rocznego przyrostu ciągle zwiększa zasoby D R E W N A w lasach LP

D R E W N O to jeden

z najważniejszych surowców. Jego zużycie wzrasta, niemniej dzięki prowadzeniu zrównoważonej gospodarki leśnej, zasoby drewna i powierzchnia lasów w Polsce ciągle rośnie.

Drewno ma około

30 000 zastosowań

ZUŻ YCI E D R E W N A N A J E D N EG O PO L A K A 1990 r.

2020 r.

0,4

1,2

LEGENDA

Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach

ZIELONE ŚCIEŻKI PRZEWODNIK EDUKACYJNY PO REGIONALNEJ DYREKCJI LASÓW PAŃSTWOWYCH W KATOWICACH Wydanie II

Chrzanów 2022

SADZIMY, CHRONIMY, UDOSTĘPNIAMY Oto trzy najważniejsze zadania, którymi kierują się leśnicy w swojej pracy, a jednocześnie klucz do zrozumienia celów prowadzenia zrównoważonej gospodarki leśnej, której zadaniem jest bilansować potrzeby przyrody, ludzi i ekonomii. Każdego roku w Polsce leśnicy sadzą pół miliarda drzew. To nie slogan reklamowy czy hasło kampanii wizerunkowej, ale fakty, które łatwo zweryfikować. Sadząc na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach ponad 25 mln drzew rocznie, doszliśmy do miejsca, w którym Śląskie jest jednym z najbardziej zielonych województw w Polsce. Dawno wyprzedziliśmy pod tym względem regiony, w masowej świadomości mieszkańców naszego kraju uznawane za liderów w tym rankingu jak: lubelskie, małopolskie, świętokrzyskie czy nawet warmińsko-mazurskie i podlaskie. Dzięki leśnikom mieszkańcy mogą mieć pewność nie tylko trwałości naszych lasów, a przede wszystkim zachowania w nich różnorodności biologicznej. We współpracy z naukowcami, prowadzimy na szeroką skalę reintrodukcję i restytucję zagrożonych gatunków zwierząt, takich jak m.in. głuszce w Beskidach, żółwie i raki błotne na Jurze czy żubry na terenie dawnej Puszczy Pszczyńskiej. Przywracamy środowisku – współpracując z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska w Katowicach – cisa, jarzęba brekinię, ale także wspomagamy zwierzynę, sadząc w lasach rośliny biocenotyczne, w tym drzewa i krzewy owocowe. Od pierwszej połowy XX w. z inicjatywy leśników, tworzone są rezerwaty przyrody, aby ochronić cenne stanowiska roślin i zwierząt. W tej chwili możemy się pochwalić już 105 rezerwatami przyrody. Prowadzimy program pod nazwą „Leśne Gospodarstwa Węglowe”, którego celem jest taka przebudowa gatunkowa naszych lasów, aby jeszcze lepiej pochłaniały i wiązały dwutlenek węgla z atmosfery. To działania ekologiczne, mające wpływ nie tylko na ograniczenie skutków efektu cieplarnianego, ale także jakość powietrza. Jednocześnie lasy są szeroko otwarte dla mieszkańców regionu, którzy nie tylko mogą korzystać ze spacerów, ale także zbierać grzyby i owoce runa leśnego. Fakt, że odbywa się to w bezpiecznych warunkach, jest zasługą leśników, którzy w sposób odpowiedzialny i planowy prowadzą gospodarkę leśną. Jesteśmy pewni właściwego jej prowadzenia, dlatego od 1 maja 2021 r. został uruchomiony program „Zanocuj w lesie”. W każdym nadleśnictwie udostępniliśmy co najmniej 1500 ha lasu, w którym można zgodnie z tytułem akcji podczas wędrówek, pod namiotem, w hamaku albo pod gołym niebem w śpiworze – spędzić noc. Aby ułatwić nawigację i wskazać ciekawe miejsca do zwiedzania, Lasy Państwowe stworzyły portal turystyczny czaswlas.pl. Dzięki niemu można zaplanować wycieczkę do lasu w dowolnej, nie tylko w naszym regionie, części Polski, w oparciu o dostępność miejsc parkingowych, tras widokowych, zabytków czy atrakcji turystycznych i przyrodniczych. Zapraszam Państwa w podróż po Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach. Niech przewodnikiem po niej będzie misja pracy leśnika zawarta w trzech słowach: sadzimy, chronimy, udostępniamy. Damian Sieber

Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach 2

Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach

CHARAKTERYSTYKA REGIONALNEJ DYREKCJI LASÓW PAŃSTWOWYCH W KATOWICACH

Przyrasta ponad

Pozyskujemy ok.

5,1

3,4

mln. m3 drewna rocznie

ścieżki przyrodniczo-leśne

Ponad

270

km ścieżek do jazdy konnej

493

Las jest najważniejszym elementem środowiska naturalnego, bogactwem oraz dziedzictwem całego narodu. Od zarania dziejów lasy stanowiły podstawę rozwoju kultur zbierackich i łowieckich, potem zaspokajały różnorodne potrzeby związane z budownictwem i rozwojem przemysłu. Przyrodnicza mozaika, skomplikowana przeszłość historyczna tych ziem i ogromna presja procesów cywilizacyjnych przekształcających środowisko naturalne, którego centrum był Górny Śląsk, sprawiły, że utrzymanie powierzchni leśnych na tym terenie wymagało zawsze szczególnego postępowania gospodarczego i wysiłku. Dziś celem trwale zrównoważonej gospodarki leśnej jest pełnienie przez lasy wielofunkcyjnej roli, z jednakową troską o aspekty społeczne, ochronne, kulturotwórcze i gospodarcze.

Pozyskujemy mniej, niż przyrasta

Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach, druga pod względem wielkości (24,6 tys. km kw. powierzchni) spośród 17 dyrekcji w kraju, sprawuje zarząd nad lasami, bądź nadzoruje prowadzenie gospodarki leśnej na obszarze 746 tys. ha (ponad 8 proc. wszystkich polskich lasów). Stan zasobów leśnych na terenie RDLP w Katowicach systematycznie się powiększa, co stanowi realizację założeń „Krajowego programu zwiększania lesistości”. Średni wiek drzewostanów w RDLP w Katowicach wynosi 60 lat, a lesistość kształtuje się na poziomie 30,4 proc. Warto w tym miejscu wspomnieć, że powierzchnia leśna samych Katowic to aż 47 proc., co w skali kraju jest ponadprzeciętnym wynikiem. Dlatego miasto często nazywane jest w wielu publikacjach Zieloną Wyspą Śląska. Dzięki temu, że w ciągu roku w naszych lasach przyrasta ponad 5,1 mln m sześc. drewna, leśnicy z naszego regionu mogą pozyskiwać blisko 3,4 mln m sześc. tego odnawialnego surowca. Pozwoliłoby to aż trzykrotnie wypełnić po sam dach Stadion Narodowy w Warszawie, a wciąż na pniu pozostanie ponad 140 mln m sześć. drewna. Lasy naszego regionu są położone na terenie trzech krain przyrodniczo-leśnych: śląskiej, małopolskiej i karpackiej. To oznacza, że panują tutaj zróżnicowane warunki klimatyczne i glebowe. Rosną tu zarówno lasy nizinne, wyżynne, jak i górskie. Przeważają siedliska borów mieszanych i lasów mieszanych z dominującą sosną pospolitą.

parkingi leśne i miejsca postoju pojazdów

Niemal

95% drzewostanów znajduje się pod wpływem niekorzystnego oddziaływania przemysłu 3

Kraina różnorodności

Powierzchnie leśne RDLP w Katowicach znajdują się w kilku regionach geograficznych, m.in. na Wyżynie Śląskiej, w Beskidach: Śląskim, Małym i Żywieckim, na Pogórzu Cieszyńskim, Pogórzu Śląskim, w Kotlinie Oświęcimsko-Raciborskiej, na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej i Nizinie Śląskiej. Regionalna dyrekcja leży na terenie województw: śląskiego, opolskiego oraz częściowo małopolskiego, łódzkiego, świętokrzyskiego i fragmentarycznie dolnośląskiego. W zasięgu znajduje się 26 miast powyżej 50 tys. mieszkańców, 60 powiatów i 349 gmin. Regionalnej dyrekcji podlega 40 jednostek organizacyjnych, w tym 38 nadleśnictw i dwa gospodarstwa rybackie.

Dbamy o wodę

Podstawowymi zagrożeniami dla trwałości lasów i ich zrównoważonego rozwoju w naszym regionie, są nie tylko emisje pyłów i gazów oraz odkształcenia powierzchni ziemi, spowodowane przez górnictwo, lecz także coraz częściej dotkliwie odczuwane zjawiska o zasięgu globalnym: systematyczny wzrost średniorocznych temperatur spowodowany zmianami klimatycznymi, obniżaniem poziomu wód gruntowych i wynikających z tego powodu susz. Z powodu tych negatywnych czynników, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach przystąpiła do projektu małej retencji na terenach leśnych, którego głównym celem jest spowolnienie odpływu wód przez zwiększenie możliwości retencyjnych zlewni oraz przeciwdziałanie powodziom i suszom w ekosystemach leśnych. W wyniku realizacji tego przedsięwzięcia powstawały i nadal powstają zbiorniki, które jak do tej pory przyjęły i zmagazynowały prawie 3,4 mln m sześc. wody – tyle, ile pomieściłoby niemal 900 basenów olimpijskich. W projekt małej retencji wpisują się również gospodarstwa rybackie Lasów Państwowych w Krogulnej i Niemodlinie, gdzie prowadzi się hodowlę ryb w pełnym trzy-

letnim cyklu produkcyjnym – od tarła do ryby handlowej. Wysoki poziom prowadzonej gospodarki sprawia, że jednostki te są co roku nagradzane na szczeblu krajowym przez różne instytucje.

Pod presją przemysłu

Niemal 95 proc. drzewostanów z terenu Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach znajdowało się pod wpływem niekorzystnego oddziaływania przemysłu. Rozwijające się – na Górnym Śląsku w XIX i XX w. – przemysł i energetyka, powodowały wzrost zanieczyszczeń w atmosferze, glebie i wodzie, co w rezultacie stopniowo doprowadzało do zakłócenia funkcjonowania ekosystemów leśnych. Jednym z długofalowych skutków oddziaływania zanieczyszczeń było obserwowane w latach 60. ustąpienie świerka z lasów wokół aglomeracji górnośląskiej oraz postępujący rozpad świerczyn w Beskidach Zachodnich. Zmienione przez emisje przemysłowe środowisko i będące ich konsekwencją procesy chorobowe drzewostanów czyniły je podatnymi na ataki szkodliwych owadów i grzybów. Końcowym efektem tzw. choroby spiralnej stało się zwiększone tempo zamierania drzew. Leśnicy stanęli przed poważnym problemem, który wymusił opracowanie skutecznej metody zagospodarowania w tych drzewostanach. Wymuszone przez zmiany ustrojowe ograniczenie emisji gazów i pyłów przemysłowych, modernizacja przedsiębiorstw w kierunku zmniejszenia ich uciążliwości na środowisko, a przede wszystkim praca leśników ukierunkowana na utrzymanie i poprawę stanu sanitarnego lasów, rysuje ich przyszłość pozytywnie. Około 18 tys. ha tutejszych lasów znajduje się w zasięgu niekorzystnego oddziaływania górnictwa. Powierzchnia drzewostanów, na której obserwuje się osiadanie gruntu wskutek eksploatacji węgla kamiennego, cynku i ołowiu, sięga niemal 9 tys. ha i dotyczy głównie nadleśnictw: Brynek, Chrzanów, Katowice, Kobiór, Olkusz, Rybnik i Siewierz. Podtopienia terenu spowodowane działalnością górniczą obserwuje się na po-

wierzchni ok. 730 ha. Na terenie nadleśnictw: Chrzanów, Olkusz i Rudy Raciborskie, wskutek wydobywania na dużą skalę piasku podsadzkowego, osuszeniu uległo ok. 10 tys. ha, co doprowadziło do powstania leja depresyjnego.

Bogactwo przyrodnicze

Przyroda potrafi jednak zaskakiwać swoim bogactwem. Nadleśnictwa realizują zadania ochronne w rezerwatach znajdujących się na terenach leśnych oraz prowadzą ochronę gatunkową roślin i zwierząt. W granicach zasięgu terytorialnego dyrekcji w Katowicach znajduje się Babiogórski Park Narodowy, a na gruntach zarządzanych przez RDLP w Katowicach jest: 105 rezerwatów przyrody (ponad 5,6 tys. ha), 37 parków krajobrazowych (ponad 170 tys. ha), 27 obszarów chronionego krajobrazu (przeszło 116 tys. ha), 549 pomników przyrody, 139 użytków ekologicznych (niemal 800 ha), 19 zespołów przyrodniczo – krajobrazowych (4,3 tys. ha), 13 stanowisk dokumentacyjnych oraz 112 stref ochronnych wokół stanowisk lub kolonii lęgowych rzadkich roślin i zwierząt (prawie 5,4 tys. ha). Na terenach RDLP w Katowicach licznie występują zwierzęta chronione prawem. Są to m.in. niedźwiedzie na terenach górskich, blisko granicy z Czechami i Słowacją, rysie oraz wilki. W rezerwacie Żubrowisko na terenie Nadleśnictwa Kobiór żyje stado 40 żubrów. W Nadleśnictwie Wisła funkcjonuje woliera głuszca, którego hodowla sięga początków XXI w.

Najcenniejsze przyrodniczo miejsca, ważne dla zachowania bioróżnorodności nie tylko w skali kraju, to rezerwaty przyrody: Łężczok, Żubrowisko i Barania Góra. Rezerwat Łężczok należy do największych (407 ha) i jednocześnie najstarszych, chronionych obiektów w województwie śląskim. Ten urokliwy zakątek leśno-stawowy, położony na terenie Nadleśnictwa Rudy Raciborskie, ma szczególne znaczenie dla ochrony bioróżnorodności. Jest miejscem lęgów i regularnego bytowania ponad 190 gatunków ptaków, m.in. bielika, rybołowa, kani czarnej i bociana czarnego, a także gatunków południowych: ślepowrona, czapli białej, siwej i modronosej oraz wielu innych gatunków ptaków wodno-błotnych. Stanowi jedno z najważniejszych miejsc przystankowych dla migrujących na południe ptaków związanych ze środowiskiem wodno-błotnym. Rezerwat Żubrowisko, o powierzchni 742 ha, utworzony w lasach pszczyńskich w 1996 r., wraz z działającym przy nim od 1998 r. Ośrodkiem Hodowli Żubra, stanowi ważny element w krajowej strategii ochrony „króla puszczy”. Odtworzona praktycznie od dwóch osobników populacja żubra, to dzisiaj jedyne w kraju zdrowe stado żyjące w ośrodku hodowlanym. Ciekawostką jest to, że dziś w światowej populacji około 75 proc. genów żubra pochodzi z linii pszczyńskiej. 5

Rezerwat Barania Góra, zajmujący obok dwóch wcześniej wymienionych największą powierzchnię wśród rezerwatów RDLP w Katowicach (383 ha), został powołany dla ochrony terenu źródliskowego Wisły oraz fragmentów górnoreglowej puszczy karpackiej. Na szczególną uwagę zasługuje obecność na jego terenie głuszca – gatunku skrajnie zagrożonego w Polsce. Dzięki działającej w Nadleśnictwie Wisła od 2000 r. wolierowej hodowli tego kuraka udało się z sukcesem odchować 752 osobniki. Przyczyniło się to do stopniowej odbudowy naturalnej populacji w Beskidzie Śląskim oraz do zasilenia dziko żyjących stad głuszców w sąsiednich pasmach górskich, tj. w Beskidzie Żywieckim i Morawsko-Śląskim. Ponadto część odchowanych osobników zostało nabytych przez kilka ośrodków w kraju, jak również niektóre działające poza jego granicami. Różnorodność przyrodnicza RDLP w Katowicach dotyczy również świata zwierzęcego, który – wbrew stereotypom o „czarnym”, przemysłowym Śląsku – znajduje tu dogodne warunki do życia. W ostatnich 20 latach stan grubego zwierza wzrósł kilkukrotnie i liczebnością dorównuje najbardziej zasobnym w zwierzynę regionom kraju. W leśnych ostępach bez trudu można spotkać jelenie. Pod dostatkiem jest dzików. Tutejsze lasy obfitują także w sarny i daniele. Czasami można natknąć się na rysia. Bogactwem tych lasów jest również zwierzyna drobna, dobrze wpisująca się

w biologiczną bioróżnorodność. Bażanty, kuropatwy i jarząbki, ale także zające są coraz częstszym elementem krajobrazów leśno-polnych.

Gospodarka Rybacka

Unikatem w skali Lasów Państwowych jest prowadzenie na terenie RDLP w Katowicach – na nowoczesnym poziomie, zgodnie z proekologicznymi normami ochrony środowiska – gospodarki rybackiej na 85 obiektach stawowych o powierzchni lustra wody około 1100 ha. Stawy położone są głównie na terenach leśnych w 7 nadleśnictwach, m.in. Kup, Tułowice, Opole, Rudy Raciborskie. Gospodarstwa Rybackie LP Krogulna i Niemodlin prowadzą produkcję w pełnym, trzyletnim cyklu hodowlanym, głównie karpia z niewielkim udziałem suma, szczupaka, amura, tołpygi i lina. Produkcja ta wynosi rocznie około 700–800 ton ryby handlowej i w całości przeznaczona jest na rynek krajowy. Przewodnik, który oddajemy w Państwa ręce, ma służyć przekazaniu informacji o wyjątkowych, atrakcyjnych turystycznie miejscach na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach. Chcemy zainspirować Państwa do ich odwiedzania, jednocześnie zachęcając do osobistego spotkania z polską przyrodą.

EDUKACJA PRZYRODNICZO-LEŚNA NA TERENIE RDLP W KATOWICACH Leśnicy już od ponad dwóch dekad bardzo mocno są zaangażowani w edukację przyrodniczo-leśną społeczeństwa. Na terenie RDLP w Katowicach realizowana jest przede wszystkim w ośrodkach edukacyjnych (7), izbach edukacji leśnej (26), oraz na ścieżkach przyrodniczo-leśnych (94).

We wszystkich wyżej wymienionych obiektach można liczyć na opiekę profesjonalnego przewodnika – pracownika nadleśnictwa, który chętnie oprowadzi grupę po lesie i podzieli się własną wiedzą przyrodniczą. Ścieżki przyrodniczo-leśne wytyczone są w każdym z 38 nadleśnictw naszego regionu. Można je również odwiedzać samodzielnie. Trasy przygotowano tak, by zaplanować krótki spacer bądź kilkugodzinną lub nawet całodzienną wycieczkę. Część z tych ścieżek została stworzona we współpracy z Zespołem Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, miejscowymi samorządami oraz szkołami. Wiele z tych obiektów mieści się na terenie Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Beskidu Śląskiego”, który został utworzony w 1994 r. z nadleśnictw: Bielsko, Ustroń, Wisła i Węgierska Górka. Obecnie udostępniono tutaj 17 ścieżek dydaktycznych, 2 ośrodki edukacji leśnej (w Wiśle i Ustroniu-Jaroszowcu) oraz 9 izb edukacyjnych.

Po naukę do lasu

W edukacji leśnej ważną funkcję pełnią także obiekty bezpośrednio związane z gospodarką leśną np.: szkółki leśne oraz różne typy drzewostanów (np. nasienne, ochronne). Wykorzystywane są również obiekty niezwiązane z gospodarką leśną: rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, ogrody i parki dendrologiczne, obiekty kultury i tradycji regionu. Pomocne są też wieże przeciw-

pożarowe oraz obiekty małej retencji. W sumie w edukacji leśnej na terenie lasów należących do RDLP w Katowicach wykorzystywanych jest blisko 600 różnych obiektów. W Nadleśnictwie Kobiór, w miejscowości Jankowice koło Pszczyny udostępniono dla zwiedzających część zamkniętego rezerwatu faunistycznego Żubrowisko. Żubry można oglądać w zagrodzie pokazowej, dookoła której prowadzi ścieżka przyrodnicza z opisem biologii oraz historii restytucji tego największego polskiego ssaka. Atrakcyjną ofertę edukacyjną przygotowało także Nadleśnictwo Wisła. W Muzeum Świerka Istebniańskiego poznamy historię istebniańskich lasów, a w specjalnej Wolierze Pokazowej z lustrami weneckimi, podpatrzymy rzadkie, bardzo płochliwe i piękne głuszce. Edukację leśną społeczeństwa prowadzą najczęściej leśniczowie i podleśniczowie, gdyż to oni mają w swojej „opiece edukacyjnej” szkoły leżące na terytorium ich leśnictwa. Te dwie grupy pracowników Służby Leśnej dominują w działaniach edukacyjnych, ale angażują się w nią również pozostali pracownicy nadleśnictw. Na terenie całej RDLP w Katowicach edukacją w 2021 r. zajmowało się 588 osób. Szczegółowe informacje na temat oferty edukacyjnej znajdziecie na stronach internetowych nadleśnictw w zakładce edukacja.

TURYSTYKA PIESZA Spacer wśród drzew, dłuższa wędrówka czy bieganie po lesie pozwalają na doskonały kontakt z naturą. Poruszanie się pieszo pozostaje najpopularniejszą formą rekreacji, przynoszącą wiele korzyści dla naszego zdrowia, kondycji i dobrego samopoczucia. Lasy przecinają tysiące kilometrów szlaków turystycznych, a liczne ścieżki dydaktyczne przygotowane przez leśników pozwalają na łączenie ruchowej aktywności z możliwością poszerzania wiedzy o otaczającej nas przyrodzie.

Spacer po wiedzę

Turystyka piesza nie musi koniecznie wiązać się z długimi wędrówkami szlakami. Doskonałą alternatywą dla tej wymagającej dobrej kondycji formy rekreacji, jest leśna turystyka poznawcza na ścieżkach dydaktycznych. Część z nich zostało opisanych w dalszej części niniejszego przewodnika i zaznaczonych na mapach, by łatwiej było Państwu na nie trafić. Na ścieżkach oprócz tablic edukacyjnych i informacyjnych znajdziemy często podstawowe udogodnienia w postaci wiat czy ławek, a także miejsc, gdzie możemy zostawić samochód. Długość ścieżek edukacyjnych to zazwyczaj kilkaset metrów bądź kilka kilometrów, ale są też wyjątki. Należy do nich ścieżka w Nadleśnictwie Wisła, prowadząca na Baranią Górę dolinami źródliskowych potoków Wisły. Ma ok. 20 km długości, a na jej pokonanie najlepiej poświęcić cały dzień. Warto zwrócić uwagę, że wyznaczane przez leśników ścieżki dydaktyczne, pozwalają odwiedzić najciekawsze przyrodniczo miejsca znajdujące się w danej okolicy. Często są to rezerwaty przyrody, jak Żubrowisko pod Pszczyną, Śrubita niedaleko Rajczy, wspomniana już Barania Góra czy położony na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej rezerwat Góra Stołowa im. Ryszarda Malika. Z opisami przystanków na ścieżce dydaktycznej w tym ostatnim rezerwacie można zapoznać się zanim ruszymy do lasu, korzystając z bezpłatnej aplikacji „Nadleśnictwo Olkusz” dostępnej na platformach Google Play i AppStore.

Ruszamy na szlaki!

Teren RDLP w Katowicach przecinają liczne szlaki turystyczne wyznaczone przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Największe ich zagęszczenie znajduje się w południowej części omawianego obszaru. Szlaki wspinające się na grzbiety Beskidu Śląskiego, od lat są jednymi z najbardziej popularnych wśród turystów zarówno z pobliskiej aglomeracji śląskiej, jak i innych regionów naszego kraju. Szczególnie chętnie odwiedzane są okolice Szczyrku, Ustronia i Istebnej. Mniej zaprawionym wędrowcom, w dostaniu się na szczyty, pomogą kolejki górskie czynne także w okresie letnim. Funkcjonują takie na stokach Skrzycznego, Czantorii i Szyndzielni. Warto zainteresować się również szlakami w sąsiednim Beskidzie Żywickim oraz Beskidzie Małym. Szczególnie atrakcyjne wycieczki można planować w okolicy Korbielowa (na Pilsko), Zawoi (na Babią Górę, Policę i Pasmo Jałowieckie) czy w okolicy Ujsoł w tzw. Worku Raczańskim. Należy wspomnieć, że południowo-wschodnią część RDLP w Katowicach, przecina najdłuższy szlak turystyczny w polskich górach, liczący w sumie aż 496 km. To Główny Szlak Beskidzki im. Kazimierza Sosnowskiego, który biegnie od Ustronia w Beskidzie Śląskim, do Wołosatego w Bieszczadach.

Biegiem przez las

Są turyści, którym nie wystarcza chodzenie po szlakach, a także biegacze, dla których nudne stają się asfaltowe i betonowe nawierzchnie. Obie te grupy tworzą coraz większą społeczność osób biegających w terenie – najczęściej właśnie w lesie. Wyższość terenów leśnych nad tymi zurbanizowanymi dla biegających jest oczywista – wśród drzew lepsze jest powietrze, a leśna ściółka znacznie łagodniej obchodzi się z naszymi stawami, niż twardy asfalt.

Na terenach leśnych organizowane są, cieszące się dużą popularnością, zawody biegowe oraz powstają szlaki dedykowane dla tej grupy. Niekiedy sami leśnicy są organizatorami tego typu wydarzeń. Gospodarstwo Rybackie Niemodlin, będące jednostką Lasów Państwowych, od 2021 r. organizuje na dystansie 10 km „Bieg po kwiat paproci”. Jego trasa przebiega w malowniczej okolicy wokół stawów hodowlanych. Nadleśnictwo Koszęcin wraz z gminą organizuje bieg „Koszęcińska Dycha”, Nadleśnictwo Kłobuck współtworzy „Bieg Leśny” na dystansie 11 km, a w lasach Nadleśnictwa Rudy odbywa się „Kuźniański Półmaraton Leśny”. Zawody te przyciągają wielu uczestników, a trasa prowadzi urokliwymi drogami leśnymi przebiegającymi przez główny kompleks leśny nadleśnictwa.

Zanocuj w lesie!

A może ciekawie byłoby po leśnej wędrówce nie wracać do domu czy pensjonatu, tylko zanocować w lesie? Oczywiście! Coraz więcej osób przekonuje się do takiego głębszego kontaktu z naturą. Warto jednak wiedzieć, że nie wszędzie można biwakować. W tym celu na terenie każdego z nadleśnictw wyznaczono specjalne strefy „Zanocuj w lesie”, które można znaleźć w internetowej mapie Banku Danych o Lasach. Decydując się na przygodę, polegającą na spędzeniu nocy w lesie, powinniśmy pamiętać o zasadzie „leave no trace” (z ang. nie zostawiaj po sobie śladów). Fot. Maciej Chromy

TURYSTYKA ROWEROWA Rowery nie stanowią zagrożenia dla przyrody, dlatego polskie prawo dopuszcza poruszanie się tymi jednośladami po leśnych drogach i ścieżkach. Po wielu drogach leśnych wyznaczono szlaki rowerowe, które ułatwiają planowanie wycieczek. Teren RDLP w Katowicach obfituje we wspaniałe tereny do jazdy na rowerze i co najważniejsze – bardzo urozmaicone. Są miejsca, gdzie wybór roweru jako środka do przemieszczania się jest ze wszech miar uzasadniony. Doskonałym tego przykładem są rozległe kompleksy leśne w okolicy Brynka, Lublińca, Kalet, Pszczyny czy Rud Raciborskich, pokryte gęstą siecią leśnych dróg. Stosunkowo płaski teren i duże odległości pomiędzy miejscowościami sprawiają, że turystyka rowerowa ma tu największy sens. Poza rezerwatami przyrody możliwa jest także jazda szlakami turystycznymi, trzeba jednak pamiętać, że piesi mają na nich pierwszeństwo.

Na omawianym terenie jedną z najciekawszych propozycji dla kolarzy, którzy nie wahają się zjechać z gładkiego asfaltu na leśną drogę, jest szlak Leśno Rajza. Nazwa w wolnym tłumaczeniu ze śląskiego oznacza długą przejażdżkę po lesie. Trasę wyznaczono na terenie 6 gmin (Kalety, Świerklaniec, Koszęcin, Woźniki, Tworóg i Miasteczko Śląskie) w porozumieniu z nadleśnictwami: Świerklaniec, Koszęcin oraz Brynek. Szlak w zdecydowanej większości przebiega przez tereny leśne, jego długość wraz z trasami dojazdowymi to ok. 110 km. Innym wartym wspomnienia szlakiem rowerowym przecinającym obszar w zasięgu RDLP w Katowicach jest Wiślana Trasa Rowerowa. Idea tego szlaku to połączenie Beskidów z Bałtykiem jednym szlakiem. W odróżnieniu do wspomnianej powyżej Leśnej Rajzy, Wiślana Trasa Rowerowa rzadko biegnie

przez lasy. Rowerzyści mają za to okazję przemieszczać się po wałach przeciwpowodziowych zbudowanych wzdłuż naszej największej rzeki. Ze względu na rozwijającą się sieć ścieżek typu singletrack, beskidzka część RDLP w Katowicach, to prawdziwy raj dla kolarzy górskich. Ścieżki, o których tutaj mowa, często określa się mianem zrównoważonych, bo są przemyślane pod wieloma względami – między innymi wpływu na środowisko, gospodarkę leśną czy bezpieczeństwo użytkowników. Ich przebieg w terenie i sposób budowy powodują, że są atrakcyjne dla możliwie szerokiego grona rowerzystów o zróżnicowanym poziomie umiejętności. Charakterystyczne cechy nowoczesnych ścieżek do kolarstwa górskiego, to niezliczone zakręty z bandami dającymi oparcie podczas szybszej jazdy, nawierzchnia odporna na działanie warunków atmosferycznych, która jest trwała, mimo licznych przejazdów. Co więcej, na trasach tego typu, rowerzysta co rusz pokonuje liczne muldy i garby sprawiające, że cały czas musi być skupiony na jeździe. Przejazd ścieżkami typu singletrack jest możliwy z każdą prędkością, a wraz z jej wzrostem, rośnie także trudność utrzymania się na rowerze. Można nimi

zjeżdżać zachowawczo – z prędkością ok. 10 km/godz., ale jeśli ktoś potrafi, to może przyśpieszyć do 30–40 km/godz., dynamicznie wychylając się w bandach i wybijając z garbów. Prawdziwe zagłębie tego typu tras to okolice Bielska-Białej i Szczyrku. Tamtejszy ośrodek nosi nazwę Enduro Trails. Nie tak duża sieć ścieżek, ale równie atrakcyjna, to Babia Góra Trails w Zawoi. Zdecydowana większość tego typu tras znajduje się na terenach leśnych.

Pamiętaj!

Podczas wycieczki rowerowej, zwłaszcza w górach, bądź ostrożny, nie przeceniaj swoich możliwości, pamiętaj o podstawowych zasadach bezpieczeństwa. Do plecaka włóż małą apteczkę, picie, przekąski, mapę, kompas, kurtkę przeciwdeszczową oraz podstawowe narzędzia, które umożliwią usunięcie niegroźnych awarii, jak np. przebita dętka. Wkładaj kask, a osoby o bardziej agresywnym stylu jazdy powinny również zaopatrzyć się w ochraniacze na kolana i łokcie. Naładuj baterię w telefonie, dzięki niemu wezwiesz pomoc.

TURYSTYKA KONNA Jazda konna w terenie leśnym to wyjątkowa aktywność, łącząca walory krajoznawcze, sportowe oraz możliwość kontaktu z otaczającą przyrodą i zwierzęciem. Realizacja tej pięknej pasji odbywa się na specjalnie wyznaczonych przez nadleśnictwa do tego celu szlakach konnych. Na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach ich łączna długość wynosi blisko 300 km.

Chcąc posmakować jazdy konnej w terenie, trzeba liczyć siły na zamiary. Utrzymanie się na grzbiecie klaczy lub ogiera wymaga zaangażowania mięśni nóg, pośladków oraz brzucha, choć patrząc z boku, aktywność ta może się wydawać najprostszą rzeczą pod słońcem. Trzeba mieć też świadomość tego, że same konie bywają bardzo różne. I nie chodzi tu tylko o wielkość, wygląd zewnętrzny czy predyspozycje fizyczne zwierzęcia, ale przede wszystkim o temperament. Te zwierzęta cechuje również odmienność podyktowana rasą konia. Przykładowo, w jeździe bez sportowego pazura, za to w trudnym terenie, dobrze radzą sobie hucuły. To niewielkie konie, ale wytrzymałe i spokojne. Dobrze sprawdzą się w górach, a także na długich rajdach. Jednym z najprostszych sposobów na posmakowanie jazdy konnej po lesie jest znalezienie stadniny w okolicy, która nas interesuje, i wyruszenie w teren pod opieką przewodnika w grupie jeźdźców o podobnym poziomie umiejętności oraz wytrenowania. Decydując się na jazdę konną po terenach leśnych trzeba wiedzieć, że związane są z nią pewne ograniczenia. Poruszanie się konno, możliwe jest jedynie po specjalnie wyznaczonych do tego celu szlakach. Aktualną ich sieć sprawdzimy na portalu czaswlas.pl.

Warto wiedzieć,

że konie nadal są niezastąpione w wielu nadleśnictwach przy pracach leśnych. Są to silne, ciężkie konie zimnokrwiste, wykorzystywane na pierwszym etapie zrywki drewna w trudnym, górskim terenie. Namiastkę tego, jak wygląda praca z tymi zwierzętami, można zobaczyć na zawodach furmanów leśnych rozgrywanych w Węgierskiej Górce i Istebnej.

NA NARTY DO LASU I W GÓRY Wprawdzie najpopularniejszą formą narciarstwa jest szusowanie na przygotowanym przy wyciągu stoku, ale coraz większym zainteresowaniem cieszą się odmiany tego sportu, do uprawiania których nie potrzeba rozbudowanej infrastruktury. Dziś na fali powrotu do natury wielu ludzi, zamiast tłoczyć się w kolejce do krzesełka czy gondoli, woli ruszyć na nartach w las. Szczególnie popularny jest skituring, czyli górska turystyka narciarska, a także narciarstwo biegowe i śladowe.

Jeśli tylko zima i śnieg dopisują, wyjść na narciarski spacer można właściwie wszędzie. Ponadto w wielu miejscach powstają profesjonalnie przygotowane trasy do narciarstwa biegowego. Dobrym przykładem są trasy na Magurce Wilkowickiej w okolicy Bielska-Białej czy na stokach Mosornego Gronia w Zawoi. Jeśli nie nastawiamy się na bieganie na nartach, a raczej nieśpieszną turystykę, zamiast biegówek lepsze będą narty śladowe. Są od tych pierwszych szersze i posiadają łuskę na ślizgach ułatwiającą poruszanie się. W teren pagórkowaty i na głębszy śnieg najlepsze będą narty backcountry – jeszcze szersze (do 80 mm), posiadające dodatkowo metalowe krawędzie. Zarówno na biegówkach, śladówkach, jak i w stylu backcountry, używamy miękkich butów, a wiązanie nie ma możliwości zablokowania pięty. Jeśli nie nastawiamy się na szaleństwa podczas zjazdów, a jedynie spokojne przemieszczanie się, narty tego typu dobrze się sprawdzą na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej i w łagodniejszych partiach Beskidów. Ci, którzy chcą skutecznie pokonywać zaśnieżony, trudny, górski teren, powinni zainteresować się skituringiem. Sprzęt do tej aktywności przypomina ten zjazdowy. Najważniejsza różnica jest taka, że ustawienia wiązania narciarskiego pozwalają na ruch pięty góra–dół. Dzięki temu, można wykonywać długie, posuwiste kroki, co znacząco przekłada się na skuteczność prze-

mieszczania. Nie mniej istotne od wiązań są foki. Nazwa tej części ekwipunku nie wzięła się znikąd. Dawniej, były to focze skóry mocowane do ślizgów nart za pomocą skórzanych pasków; dziś foki się przykleja, a wykonane są z materiałów syntetycznych. Ich funkcja pozostała ta sama – ułożenie krótkich i dość sztywnych włosków na fokach powoduje, że narta łatwo sunie do przodu, za to nie cofa się nawet na dość stromym podejściu. Chcąc zjechać, foki się odkleja od ślizgów, a wiązania blokuje tak, żeby pięta buta była unieruchomiona. Wtedy sprzęt do podchodzenia zmienia się w zjazdowy.

Gdzie na skitury?

Wszystkie beskidzkie pasma, a także okolice Biskupiej Kopy w Sudetach, doskonale nadają się do turystyki narciarskiej na skiturach. W odróżnieniu od niżej położonych terenów w zasięgu RDLP w Katowicach, możemy tam liczyć na przyzwoite warunki śniegowe zwykle już od grudnia do końca marca. Zwłaszcza na stokach Pilska, Rysianki czy Skrzycznego.

Pamiętaj!

Zimą bądź gotowy na szybko zapadające ciemności – weź ze sobą czołówkę. W plecaku miej zapas jedzenia i ciepłe picie w termosie. Łyk herbaty z miodem, na szczycie ośnieżonej góry, jest nie do przecenienia!

NOCLEGI W LASACH PAŃSTWOWYCH Na terenie Lasów Państwowych znajdują się kwatery, które są interesujące dla pragnących zatrzymać się w cichym i bliskim naturze miejscu. W tym rozdziale zostaną pokrótce opisane, a ich lokalizacja zostanie zaznaczona na mapach w głównej części przewodnika.

Pensjonat leśny „Krystyna” (fot. Rafał Łapinski)

Pensjonat leśny „Krystyna” (Nadleśnictwo Kluczbork)

MAPA NR 2

Tel. 606 437 272

Pensjonat „Krystyna” to kameralne, oddalone od cywilizacji, przytulne miejsce, gdzie można zatrzymać się na nocleg lub spędzić urlop wśród lasów Stobrawskiego Parku Krajobrazowego. Na odwiedzających czeka 9 dwuosobowych, wygodnych pokoi o wysokim standardzie oraz inne udogodnienia (między innymi sauna).

Pokoje gościnne w Nadleśnictwie Siewierz MAPA NR 23 Tel. 32 674 29 57 Pokoje gościnne w Nadleśnictwie Siewierz

W Nadleśnictwie Siewierz przy ośrodku Edukacji Leśnej znajdują się dwa apartamenty gościnne, o powierzchni blisko 60 m kw. każdy, z możliwością wynajęcia. Wyposażone są w aneksy kuchenne i prywatne łazienki. Każdy apartament posiada dwa pojedyncze łóżka oraz rozkładaną dwuosobową kanapę, zatem także rodziny znajdą tu dobre miejsce do odpoczynku, w otoczeniu drzew i jedynego dostępnego na południu Polski, stanowiska żółwia błotnego.

Gajówka Osowiec (Nadleśnictwo Kobiór)

MAPA NR 30 Tel. 603 841 834

Gajówka Osowiec (fot. Zygmunt Kwapis)

Nadleśnictwo Kobiór prowadzi obiekt Gajówka Osowiec. Do dyspozycji gości jest 5 pokoi z łazienkami (10 miejsc noclegowych). Ponadto w Gajówce Osowiec można skorzystać z sali na ok. 35 osób oraz zewnętrznej, zadaszonej wiaty z grillem i miejscem na ognisko na ok. 100 osób.

Kwatera myśliwska w Dulowej

Kwatera myśliwska w Dulowej (Nadleśnictwo Chrzanów)

MAPA NR 32 Tel. 32 623 23 40 Kwatera myśliwska prowadzona przez Nadleśnictwo Chrzanów, położona jest w sercu Puszczy Dulowskiej, będącej dużym kompleksem leśnym między Krakowem a Katowicami. Funkcjonuje tu Ośrodek Hodowli Zwierzyny w Dulowej o łącznej powierzchni 3340 ha, z czego 2290 ha to tereny leśne. Na terenie OHZ-u organizowane są polowania indywidualne dla myśliwych krajowych i zagranicznych. W kwaterze znajduje się 6 miejsc noclegowych. 14

Regionalny Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej „Leśnik”

Regionalny Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej „Leśnik” (Nadleśnictwo Ustroń)

MAPA NR 34 Tel. 602 259 338 Ośrodek „Leśnik” posiada nowoczesną bazę hotelową. Obiekt dysponuje 93 miejscami noclegowymi, w tym znajduje się tu: 15 pokoi jednoosobowych, 21 pokoi dwuosobowych, 4 pokoje trzyosobowe, 4 pokoje czteroosobowe z aneksem kuchennym oraz 2 apartamenty. Wszystkie pokoje są nowocześnie wyposażone, posiadają pełny węzeł sanitarny i TV satelitarną. Przytulne wnętrza, meble z naturalnego drewna i bezpośrednie sąsiedztwo lasu zapewniają komfortową atmosferę sprzyjającą wypoczynkowi.

Regionalny Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej „Leśnik”

Dworek Myśliwski w Brennej (Nadleśnictwo Ustroń)

MAPA NR 35 Tel. 33 853 64 96 Dworek Myśliwski to doskonałe miejsce na wypoczynek z dala od zgiełku cywilizacji. Świetnie się tutaj czują rodziny lub bawią zgrani znajomi. Zapraszamy na weekendowy wypoczynek, na urlop lub na święta do najlepszego, drewnianego Dworku Myśliwskiego.

Dworek Myśliwski w Brennej

Sypialnie, jakie mają tu do dyspozycji goście, zaspokoją nawet tych najbardziej wymagających. Częściowo zachowały się w nich zabytkowe meble. W dworku znajdują się 22 miejsca noclegowe. Pokoje dzienne zachwycają pięknymi meblami oraz zabytkowymi piecami, które wybudowano z ozdobnych kafli. W dworku nie brakuje ciekawych detali uatrakcyjniających wnętrza oraz licznych trofeów myśliwskich.

M A PA

N R

Równina Oleśnicka, Pradolina Wrocławska

N A D LEŚ N I CT WA: B R Z EG , N A M YS ŁÓW 1

Rezerwat przyrody Barucice utworzony w 2010 r. celem ochrony naturalnych grądów i łęgów pokrytych lasami z licznymi i rzadkimi w skali regionu gatunkami roślin. Znajdziemy tam m.in. kilka gatunków szczególnie cennych storczyków, a także kwitnący wczesną wiosną wawrzynek wilczełyko (na zdjęciu). Powierzchnia rezerwatu (83 ha) czyni go drugim co do wielkości tego typu obszarem na terenie województwa opolskiego.

M A PA

N R

FAK T Y O L ASACH

Miejsce wypoczynku i edukacji „Szarlotka” leży w zasięgu obszaru Natura 2000 Lasy Barucickie, w leśnictwie Gola. Integralną częścią ścieżki jest śródleśne oczko wodne, wokół którego biegnie część trasy. Ze względu na niewielkie odległości pomiędzy poszczególnymi przystankami oraz bogatą infrastrukturę techniczną (wiata, pomosty, ławki, stoły) stanowi ona doskonałą ofertę dla najmłodszych odwiedzających. Z kolei leżąca nad stawem wiata i miejsce na ognisko przyciągają turystów chcących wypocząć w pięknym otoczeniu. Ścieżka dydaktyczna „Wokół Młyńskich Stawów” to pierwszy tego typu obiekt na terenie Nadleśnictwa Namysłów. Ma swój początek i koniec nieopodal leśniczówki na Młyńskich Stawach. Biegnie przez ciekawe krajobrazowo tereny leśnictwa Ziemiełowice, na jej trasie znajduje się użytek ekologiczny Młyńskie Stawy chroniący ekosystem bagienny. Po drodze mijamy także stawy, które są miejscem bytowania ptactwa wodno-błotnego. Tematami przewodnimi na ścieżce są praca leśnika, ochrona przyrody czy budowa i funkcje lasu. Ścieżka łączy się z rowerowym szlakiem edukacyjnym „Tropem nietoperza Gacka i Czapli Klary”. 3

PGL LP Skrótowiec, który można spotkać na budynkach albo na tabliczkach w lesie, oznacza: Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe. To największa w Unii Europejskiej, licząca prawie 100 lat organizacja zarządzająca lasami należącymi do Skarbu Państwa. Opiera się na zasadzie samofinansowania, dzięki czemu nie korzysta z pieniędzy podatników.

Ścieżka dydaktyczna przy Nadleśnictwie Namysłów utworzona została w 2017 r. i przebiega przez las sosnowy w pobliżu siedziby nadleśnictwa. Niewątpliwą jej zaletą jest lokalizacja praktycznie na terenie miasta Namysłów, co w powiązaniu z tematyką prezentowaną na tablicach zapewnia liczną frekwencję zwiedzających, wybierających jej trasę jako miejsce spacerów i rekreacji. Przy wejściu na ścieżkę, obok siedziby nadleśnictwa, zostało udostępnione miejsce postoju ułatwiające korzystanie z obiektu. 4

Rowerowy szlak edukacyjny ,,Tropem nietoperza Gacka i czapli Klary’’. Szlak o długości ok. 26 km, wytyczony drogami leśnymi prowadzącymi przez najciekawsze fragmenty zachodniej części nadleśnictwa: użytki ekologiczne Bagno Młynki i Młyńskie Stawy, obok pomników przyrody czy szkółki leśnej. Na jego trasie znajduje się także kompleks Młyńskie Stawy z odbudowanym budynkiem „rybaczówki” i zrekonstruowanym młynem wodnym. Przewodnim motywem edukacyjnym szlaku jest różnorodność biologiczna ekosystemów leśnych, łąkowo-bagiennych, wodno-stawowych. 5

„Nietoperzarnia” to 50 m2 powierzchni ekspozycyjnej w starym betonowo-ceglanym ,,bunkrze’’, w którym zwiedzający mogą zapoznać się z życiem i biologią nietoperzy – chronionych ssaków latających, których mamy w kraju 26 gatunków. Zostały w nim zaaranżowane siedliska, w których żyją te małe ssaki, a także zastosowane zostały sposoby ich wspierania poprzez odpowiednie przystosowanie budowli wznoszonych przez ludzi. Obiekt ten jest jednym z głównych punktów ścieżki edukacyjnej przy Nadleśnictwie Namysłów oraz rowerowego szlaku edukacyjnego „Tropem nietoperza Gacka i czapli Klary”. 6

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Klub jeździecki 8. Browar Namysłów 9. Muzeum Techniki Młynarskiej 10. Ratusz w Namysłowie 11. Mury obronne i Brama Krakowska

M A PA

N R

Równina Oleśnicka, Równina Opolska, Wysoczyzna Wieruszowska

N A D LEŚ N I CT WA: K LUC Z BO R K , N A M YS ŁÓW 2

Ścieżka przyrodniczo-krajobrazowa między Dąbrówką Dolną a Zawiścią. Poruszając się po trasie ścieżki rowerowej, obejrzymy bogate florystycznie podmokłe łąki „Szubienik” położone w dolinie rzeki Bogacicy, liczne drzewa pomnikowe oraz stawy hodowlane. Lokalizacja i przebieg trasy zapewnia prowadzenie bardzo udanych obserwacji dla pasjonatów ornitologii, z uwagi na różnorodność gatunków ptaków związanych ze środowiskami wodno-szuwarowymi. Długość ścieżki wynosi 10 km.

M A PA

N R

Ścieżka edukacyjna „Wierzbica” – utworzona w 2018 r., przebiega w pobliżu miejscowości Wierzbica, w drzewostanie sosnowym, typowym dla większości terenów w Polsce. Dla odwiedzających przybliżone są zagadnienia związane z funkcjami lasu, jego budowa, ochrona oraz praca leśnika. W miejscu stanowiącym początek i koniec trasy znajduje się drewniana wiata, gdzie po spacerze można odpocząć w cieniu wiekowych dębów. 2

FAK T Y O L ASACH

Rezerwat przyrody Komorzno jest położony na terenie dawnej „Puszczy Komorzyńskiej” około 1,5 km na północny-zachód od miejscowości o tej samej nazwie. Najmniejszy z rezerwatów przyrody w Nadleśnictwie Namysłów o powierzchni 3,70 ha, utworzony w 1969 r. w celu ochrony pozostałości naturalnych fragmentów drzewostanów o cechach żyznej buczyny niżowej. Gatunkiem panującym jest buk, którego pojedyncze egzemplarze w wieku około 250 lat mają obwody w pierśnicy sięgające ponad 400 cm. 3

RDLP KATOWICE Skrótowiec oznacza Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych. RDLP w Katowicach jest jedną z 17 dyrekcji w kraju. Do jej zadań należy przede wszystkim nadzór nad podległymi jednostkami oraz koordynacja działań na swoim terytorium. RDLP w Katowicach obejmuje swym zasięgiem 40 jednostek, które są położone w województwach: śląskim, opolskim, małopolskim, łódzkim i świętokrzyskim.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Kościół w Smogorzowie 8. Kościół w Michalicach 9. Taras widokowy nad stawami w Krogulnej 10. Kościół w Baldwinowicach 11. Park dworski w Baldwinowicach 12. Kościół w Wierzbicy Górnej 13. Pałac i park w Krzywiczynach

Rezerwat przyrody Krzywiczyny położony jest około 2 km na południowy zachód od miejscowości Komorzno. Jego powierzchnia wynosi 19,84 ha. Od 1969 r. ochronie podlega fragment charakterystycznego dla regionu lasu mieszanego z okazami jodeł, które osiągają wysokość ponad 30 m, a ich wiek szacuje się na ok. 200 lat. Ciekawostką jest fakt, że jodła występuje tutaj na krańcach swojego północnego zasięgu na Śląsku. Nieopodal rezerwatu przebiega urokliwa i malownicza ścieżka rowerowa „Aleja Kasztanowa”. 4

Drewniany kościół w Krzywiczynach. Świątynia w stylu neogotyckim z XVII w. z efektowną 20-metrową wieżą, zbudowana w miejscu wcześniej istniejącego, strawionego przez pożar drewnianego kościoła, o którym zachowały się wzmianki z 1038 r. W XI w. znajdowała się tutaj przejściowo siedziba biskupstwa wrocławskiego. W latach 1564–1654 świątynia była w rękach ewangelików. Cennym zabytkiem jest tam rzeźba św. Anny Samotrzeciej z końca XV w. oraz oryginalne, XIX-wieczne witraże. 5

Ścieżka przyrodniczo-krajobrazowa między Nową Bogacicą a Radomierowicami. Dwunastokilometrowa ścieżka rozpoczyna się i kończy na leśnym parkingu w osadzie Nowa Bogacica-Piec. Prowadzi lasami położonymi w dolinie rzeki Bogacicy i poświęcona jest zbiorowiskom leśnym Stobrawskiego Parku Krajobrazowego i Nadleśnictwa Kluczbork. Motywem przewodnim są rodzime gatunki drzew tutejszych lasów. 6

M A PA

N R

Wysoczyzna Wieruszowska, Próg Woźnicki, Równina Opolska, Obniżenie Liswarty, Równina Oleśnicka

N A D LEŚ N I CT WO K LUC Z BO R K 3

Gród Rycerski Byczyna w Biskupicach jest położony w malowniczej okolicy nad zbiornikiem retencyjnym Biskupice-Brzózki. Ta jedna z ciekawszych atrakcji turystycznych w okolicach Byczyny powstała w latach 2006–2007. Przygotowano tam szereg atrakcji zarówno dla dzieci, jak i dorosłych, których wspólnym mianownikiem jest kultura rycerska i rzemiosło z okresu średniowiecza. Można tutaj spróbować swoich sił w rzucaniu toporem, włócznią, nożem czy też strzelając z łuku. Organizowane są tu również warsztaty z kowalstwa, płatnerstwa, a także mincerstwa, które jest sztuką bicia monet i medali. Nie lada atrakcją grodu pod Byczyną są pokazy rycerskich bitew, pokazy katowskie i scen inkwizycji, a także koncerty.

M A PA

N R

Mury obronne w Kluczborku. Kluczbork to miasto o bardzo bogatej historii, powstałe w 1253 r. podczas wypraw krzyżowych do Palestyny. Ciekawostką jest nazwa miejscowości, która wywodzi się z połączenia dwóch polskich słów: klucz oraz bór oznaczający las iglasty. W pierwotnym brzmieniu oznaczało „Leśny zamek” lub „Leśny klucz”. Do dnia dzisiejszego zachowały się liczne zabytki, które warto zobaczyć, m.in. pozostałości XV-wiecznych budowli: unikatowe mury obronne oraz wieża Bramy Krakowskiej. 2

FAK T Y O L ASACH

NADLEŚNICTWO To podstawowa jednostka gospodarcza i organizacyjna w strukturze Lasów Państwowych. Jej zadaniem jest prowadzenie hodowli i ochrony lasu, ochrony przeciwpożarowej, pozyskania drewna, a także melioracji gruntów leśnych i nieleśnych, budowy dróg leśnych i budowli związanych z gospodarstwem leśnym. W RDLP w Katowicach jest 38 nadleśnictw. Na czele nadleśnictwa stoi nadleśniczy kierujący całokształtem jego działalności.

Z O B AC Z TA K Ż E: 4. Pałac w Pawłowicach

Zabytki w Byczynie. Jedną z nielicznych, tak dobrze zachowanych atrakcji tego typu w Polsce są mury miejskie w Byczynie. Zachowały się na długości ponad 900 m. W linii zbudowanych z cegły i kamienia, grubych na ok. 1,5 m murów wyróżniają się trzy wieże. Wieża bramna wschodnia, zwana również polską, skierowana na większą część kraju, zbudowana została w XV w. Wieża bramna zachodnia, skierowana w stronę Niemiec, również pochodzi z XV w., cechuje się ostrołukowymi przejściami, jej podstawa została wybudowana z kamienia natomiast górna część, czyli wieża, jest wzniesiona z cegieł. Baszta południowa, zwana piaskową, została wybudowana w XVI w., charakteryzuje się małymi okienkami strzelniczymi położonymi w górnej części baszty. Ratusz w Byczynie znajduje się na rynku i został wybudowany w 1766 r. Pełnił funkcje urzędu miejskiego. Budynek nosi cechy baroku i klasycyzmu. Na ratusz składają się budynek główny oraz piętrowe domy, które zostały dobudowane w miejscu dawnych kramów. Ratusz znacznie ucierpiał w czasie II wojny światowej, ale został wyremontowany w 1968 r. W 2011 r. w ramach inwestycji z Funduszy Europejskich powstała tu Byczyńska Izba Tradycji. Wówczas otwarto również punkt widokowy, z którego rozpościera się panorama na miasto i okolicę. Piwnice zaś zostały zaadaptowane jako kawiarnia. Można się do niej dostać od strony południowej, gdzie znajduje się wart uwagi kamienny portal renesansowy z XVI w. Od strony wschodniej możemy podziwiać tzw. kartusze z herbem miasta oraz orłami Habsburgów. Kościół pw. św. Mikołaja został wybudowany pod koniec XIV w. Od czasu reformacji pełni funkcję świątyni protestanckiej. Gotycką bazylikę wzniesiono z kamienia i cegły. Do 1750 r. wokół kościoła był cmentarz, który później ze względów sanitarnych przeniesiono w inne miejsce. W murach świątyni znajduje się wiele ciekawych zabytków sztuki sakralnej. Warte choćby wzmianki są: średniowieczny drewniany krucyfiks, epitafia oraz krypty grobowe: księcia von Württemberga, rodziny Frankenbergów, miejscowych pastorów: Daniela Opolliusam i Jana Kośnego. 21

M A PA

N R

Wyżyna Wieluńska, Obniżenie Krzepickie, Próg Herbski, Kotlina Szczercowska, Wysoczyzna Wieruszowska, Obniżenie Liswarty

N A D LEŚ N I CT WA: O LES N O, K ŁO BUCK 4

Lej ziemny po wybuchu rakiety. Wielki lej po wybuchu pocisku V-1 lub V-2, czyli tajnej broni Hitlera, znajduje się w okolicy miejscowości Kościeliska. Jest to ciekawa zagadka historyczna skrywana w naszych lasach. Niestety nadleśnictwo nie trafiło dotąd na żadną pracę naukową poświęconą temu wydarzeniu. Jednak większość okolicznych mieszkańców zna i potwierdza to zdarzenie sprzed kilku dekad. Ciekawe miejsce do odwiedzenia dla miłośników odkrywania tajników historii II wojny światowej.

M A PA

N R

Fragment stołu ofiarnego z czasów starożytnych. To pradawne miejsce kultu sprzed kilkunastu wieków można znaleźć w głębi lasu w okolicach Kościelisk. Budowla powstała w czasach, kiedy wierzono w święte gaje i siły natury. Nie jest to stanowisko archeologiczne, informacje na jego temat pochodzą od lokalnych ar2

FAK T Y O L ASACH

cheologów i pasjonatów historii. Jednak świadomość wieku konstrukcji, związanych z nią czasów, wierzeń i wręcz wyczuwalnej w otoczeniu magii powoduje, że jest to wyjątkowe, godne odwiedzenia miejsce.

Rezerwat przyrody Stawiska stanowi enklawę lasów liściastych o powierzchni 6,28 ha położoną wśród pól uprawnych i łąk z okazałymi, sędziwymi 500-letnimi dębami szupułkowymi o obwodach pnia do 700 cm, tworząc cenne zbiorowiska łęgowe i grądy niskie. Powstał w 1959 r., a następnie został włączony do sieci Natura 2000 ze względu na występowania rzadkiego gatunku chrząszcza – pachnicy dębowej. 3

LEŚNICZY Jest pracownikiem Służby Leśnej w nadleśnictwie, który najczęściej ma kontakt z mieszkańcami. Sprawuje opiekę nad swoim leśnictwem, w którego skład wchodzą lasy należące do Skarbu Państwa, a także czasami lasy prywatne powierzone do nadzoru przez starostę. Podczas wykonywania prac leśnych leśniczy współpracuje z podleśniczym – obsada leśnictwa jest zazwyczaj dwuosobowa.

Rezerwat przyrody Modrzewiowa Góra stanowi objęty ochroną od 1975 r. 50-hektarowy kompleks lasu mieszanego z naturalnym stanowiskiem modrzewia polskiego w wieku 100–170 lat oraz ponad 200-letnich dębów. Zwiedzając go, najlepiej korzystać z istniejącej ścieżki edukacyjnej. Trafimy tam również na drewnianą, zabytkową kapliczkę, upamiętniającą powstańców styczniowych z 1863 r. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Synagoga w Krzepicach 6. Kościół św. Jakuba w Krzepicach 23

M A PA

N R

Wyżyna Wieluńska, Kotlina Szczercowska, Niecka Włoszczowska, Wysoczyzna Bełchatowska

N A D LEŚ N I CT WO K ŁO BUCK 5

Rezerwat przyrody Szachownica. W uroczysku Lipie, na zalesionym wapiennym wzgórzu Krzemienna Góra, znajdziemy jaskinię Szachownica z systemem licznych korytarzy. Obszar o powierzchni 12,74 ha jest od 1978 r. rezerwatem przyrody nieożywionej. Miejsce to stanowi drugie pod względem liczebności zimowisko nietoperzy w Polsce – stwierdzono tutaj występowanie 10 gatunków. Ze względów bezpieczeństwa jaskinie nie są udostępnione, można je oglądać wyłącznie z zewnątrz. W pobliżu obiektu znajduje się miejsce postojowe i ścieżka edukacyjna.

FAK T Y O L ASACH

M A PA

N R

Kalwaria w Wąsoszu Górnym powstała w 1936 r. w zakolu rzeki Warty z inicjatywy miejscowego proboszcza, który na 14 niewielkich miejscowych wzgórzach ustawił 14 krzyży jako zaczątek drogi krzyżowej. Z czasem każda wieś przynależąca do lokalnej parafii wybudowała jedną kaplicę z kamienia i cegły. Kalwaria ma kształt krzyża i po wielu późniejszych modyfikacjach i rozbudowach doczekała się 33 stacji dróżek Męki Pańskiej, co odzwierciedla lata życia Chrystusa na ziemi. 2

Izba edukacyjna w Nowym Folwarku została utworzona w 2013 r. i jest zlokalizowana na terenie szkółki leśnej w pomieszczeniach byłej wyłuszczarni nasion. Stanowi ciekawy obiekt edukacyjny, gdzie możemy się przekonać, jak wygląda las w różnych porach roku. Pomogą nam w tym oryginalne atrakcyjne eksponaty oraz nowoczesne wyposażenie multimedialne. Możemy 3

DREWNO Jest najbardziej naturalnym i przyjaznym materiałem, który towarzyszy współczesnemu człowiekowi. Według szacunków drewno oraz materiały drewnopochodne mają dziś ok. 30 tys. zastosowań.

również poznać od podszewki produkcję sadzonek w szkółce leśnej oraz podglądać prace leśniczego szkółkarza. Do dyspozycji mamy także miejsca postojowe, gdzie bez obawy możemy pozostawić samochody.

Lemańskie Jodły. W uroczysku Zasmole, położonym w gminie Mykanów nad rzeką Kocinką, znajdziemy dobrze zachowany 150-hektarowy drzewostan jodłowy. Został objęty ochroną i włączony do sieci obszarów Natura 2000. Występują tam wyjątkowe 120-letnie okazy tych drzew, osiągające wysokość 30 m i 50 cm pierśnicy. Trzeba przypomnieć, że jodły należą do najwyższych drzew w Polsce. Mierząca 51 m wysokości, 290-letnia jodła rosnąca w Świętokrzyskim Parku Narodowym jest prawdopodobnie trzecim najwyższym drzewem w Polsce. Warto wiedzieć, iż igły jodły zawierają olejki eteryczne stosowane m.in. do nacierania ciała przy bólach reumatycznych; są też używane przy inhalacji w stanach zapalnych gardła i oskrzeli. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Ruiny zamku w Dankowie

M A PA

N R

Niecka Włoszczowska, Wysoczyzna Bełchatowska, Wzgórza Radomszczańskie

N A D LEŚ N I CT WO G I D LE 6

Dęby – drzewa pomnikowe. W Nadleśnictwie Gidle, w leśnictwie Wikłów odnajdziemy uznane za pomniki przyrody okazałe, sędziwe dwa dęby szypułkowe o wysokości ponad 25 m i obwodzie od 450 do 510 cm, stanowiące pozostałość po dawnych rozległych lasach. Ponieważ dąb jest gatunkiem długowiecznym, dożywającym ponad 1000 lat, jest uznawany za symbol siły, długowieczności i mocy. Odgrywa istotną rolę w symbolice i kultach religijnych.

M A PA

N R

Aleja lip szerokolistnych w Łochyni. Urokliwy szpaler 52 drzew znajduje się po obu stronach szosy, przy wjeździe do miejscowości Łochynia w gminie Mykanów. Korony niektórych lip z uwagi na nadmierny rozrost zostały zabezpieczone stalowymi linami. Warto wiedzieć, że lipa jest podstawowym drzewem w pszczelarstwie. Jej nektar, pyłek i spadź zwabiają do siebie ogromne ilości pszczół. Natomiast w dawnych czasach wyrabiano z jej drewna chodaki, a z łyka młodych drzewek wyplatano maty, sznury, koszyki i łapcie. 2

FAK T Y O L ASACH

Szlak konny. Przez teren Nadleśnictwa Gidle przebiega odcinek najdłuższej w Europie trasy (2000 km!) przeznaczonej dla turystyki konnej, tzw. Łódzki Szlak Konny. Trasy nr 19, 20 i 24 przecinają najbardziej malownicze zakątki nadleśnictwa, a tematycznie związane są z postacią legendarnego majora „Hubala”. Znajdują się tam również miejsca postojowe dla koni wraz z niezbędną infrastrukturą. 3

CZASWLAS.PL Leśny Przewodnik Turystyczny Czaswlas.pl przedstawia nie tylko ofertę turystyczną Lasów Państwowych, lecz także ponad 1160 najciekawszych obiektów i pięknych miejsc, które warto zobaczyć na terenie LP. Za pomocą prostej wyszukiwarki, zintegrowanej ze szczegółową mapą, można szybko i łatwo uzyskać kompletne informacje o bazie rekreacyjnej i noclegowej, udostępnianej przez leśników.

Bazylika Mniejsza w Gidlach pw. Wniebowzięcia NMP. Wraz z klasztorem Dominikanów jest maryjnym sanktuarium, słynącym z licznych cudów, pochodzących od Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Wczesnobarokowy kościół klasztorny pochodzi z pierwszej połowy XVII w. Według legendy wybudowano go na miejscu znalezienia przez miejscowego rolnika maleńkiej, kamiennej figurki Matki Boskiej. W pierwszą niedzielę maja każdego roku odbywa się „Kąpiółka” – ceremoniał zanurzenia cudownej figurki w winie. Rangę Bazyliki Mniejszej świątynia uzyskała w 1998 r. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Kościół pw. św. Marii Magdaleny w Gidlach 6. Kościół pw. Matki Boskiej Bolesnej w Gidlach 27

M A PA

N R

Wzgórza Radomszczańskie, Niecka Włoszczowska, Równina Piotrkowska

N A D LEŚ N I CT WA: G I D LE , R A D O M S KO 7

Ścieżka edukacyjna „Strzałków” znajduje się kilka kilometrów od granic Radomska. Znajdziesz tam zadziwiający świat leśnych zbiorowisk. Czy zdawałeś sobie sprawę, że w jednym miejscu możesz spotkać prawie wszystkie rodzime gatunki drzew? Nadleśnictwo Radomsko przygotowało tu ścieżkę edukacyjną, która przywita cię innym obrazem o każdej porze roku. Zwiedzanie lasu zacznij od podziwiania majestatycznych buków, które najpiękniej wyglądają wczesną wiosną. Przejdź się tajemniczym i ciemnym lasem jodłowym, by na końcu powdychać sosnowe olejki i zachwycić się widokami nad urokliwym śródleśnym jeziorkiem Biały Ług. Grupy zorganizowane podczas zwiedzania ścieżki edukacyjnej mają możliwość zajrzeć do szkółki leśnej. W tym leśnym przedszkolu hoduje się wiele gatunków drzew i krzewów, które później wysadzane są w lasach prywatnych i państwowych. Na terenie szkółki znajduje się Izba Edukacyjna, gdzie można przeprowadzić ciekawe zajęcia i pogadanki z leśnikami, szczególnie podczas słabszej pogody.

FAK T Y O L ASACH

M A PA

N R

Punkt edukacyjny „Podświerk” to spokojna polana położona na uboczu lasu, gdzie prowadzone są zajęcia dla zorganizowanych grup, szczególnie najmłodszych adeptów leśnej wiedzy. Ogrodzony teren z wiatą i miejscem do grilla pozwala nie tylko na prowadzenie zajęć przyrodniczych, ale też zachęca do odpoczynku w leśnym otoczeniu. Na terenie punktu można swobodnie pobiegać, pograć w piłkę i nacieszyć się świeżym powietrzem. Po zabawie podejdź do naszych tablic i poznaj kilka przyrodniczych ciekawostek. 2

SYMETRYCZNE BLIZNY Spała żywiczarska to pokaźna rana wykonana ręką człowieka, by zachęcić drzewo iglaste (najczęściej sosnę) do jej zabliźnienia żywicą – surowcem szeroko wykorzystywanym w wielu gałęziach przemysłu. W połowie lat 90. w Polsce zaprzestano tej metody użytkowania lasu, ale gdzieniegdzie można jeszcze spotkać drzewo z symetryczną blizną.

Ścieżka edukacyjna „Kodrąb” w Nadleśnictwie Radomsko pozwala zanurzyć się w świecie suchych borów iglastych, poczuć zapach sosnowych igieł i zrelaksować się nad pięknym śródleśnym jeziorkiem, dlatego koniecznie ją odwiedź. Ścieżka nie jest wymagająca. Rozpoczyna się przy drodze Kodrąb–Lipowczyce (w pobliżu osady leśnej) i zawiera w półtorakilometrowej pętli, którą z powodzeniem pokonają nawet najmłodsi w wózkach. Podczas spaceru zatrzymaj się przy tablicach, dowiesz się wiele ciekawych rzeczy o otaczającym cię leśnym świecie. Grupy zorganizowane po zajęciach mogą odpocząć na śródleśnej polanie, a w razie niesprzyjającej pogody – schronić się pod drewnianą wiatą. Na polanie rośnie dąb posadzony w 2006 r., z nasion poświęconych przez papieża Jana Pawła II. (Takie drzewka rosną w kilkuset różnych zakątkach Polski, a nasiona pochodzą od dębu „Chrobry”). 3

M A PA

N R

Równina Wrocławska, Równina Grodkowska, Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie

N A D LEŚ N I CT WA: PRU D N I K , H E N RY KÓW Klasztor Ojców Cystersów położony w Henrykowie, wraz z kościołem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Jana Chrzciciela, to jeden z największych i najpiękniejszych zespołów budowli barokowych na

M A PA

N R

Śląsku. W 1990 r. opactwo w całości przeszło na własność archidiecezji wrocławskiej i w klasztorze utworzono Annus Propedeuticus, jako oddział Metropolitarnego Wyższego Seminarium Duchownego we Wrocławiu.

FAK T Y O L ASACH

Bazylika w Ziębicach to kościół parafialny należący do dekanatu Ziębice archidiecezji wrocławskiej. Dwunawowa świątynia została wybudowana w XIII w., kaplica Mariacka pochodzi z XV w., a prezbiterium to kunszt rzemieślników z XVI w. Warte uwagi są też cenne średniowieczne ołtarze. W 2008 r. kościół otrzymał honorowy tytuł bazyliki mniejszej. 2

Las Biskupi to kompleks leśny posiadający duże walory turystyczne i dydaktyczne. Nazwa związana jest z historyczną przynależnością regionu do nyskiego księstwa biskupów wrocławskich. Na ścieżce prowadzone są zajęcia 3

ZUŻYCIE DREWNA Statystycznie każdy z nas zużywa rocznie równowartość ok. 1 m sześc. drewna, czyli tzw. kubik drewna. W ostatnich 20 latach zużycie drewna w Polsce wzrosło ponad dwukrotnie i ciągle rośnie. Dla porównania Niemiec zużywa rocznie średnio 1,7 m sześc. drewna, a Czech – prawie 1,5 m sześc.

edukacyjne obejmujące m.in. gospodarkę leśną, małą retencję wodną, geologiczną przeszłość okolicznych terenów i ochronę przyrody. Ścieżka rozpoczyna się od parkingu, w którego pobliżu znajduje się polana z drewnianą wiatą na ognisko – miejsce imprez o charakterze turystycznym.

Grodzisko w Gierowie. Położone przy północno-zachodniej granicy nadleśnictwa zagadkowe grodzisko wiązane jest najczęściej z systemem obronnym plemienia Ślężan. Jest to jednak domniemanie oparte na położeniu obiektu. Na grodzisku nie prowadzono jak dotąd żadnych szczegółowych badań archeologicznych. Otoczony wałem teren o powierzchni blisko 2 ha porasta dziś 150-letni las liściasty zdominowany przez dęby, z mniejszym udziałem lipy i grabu. 4

Równina Grodkowska, Pradolina Wrocławska, Dolina Nysy Kłodzkiej, Równina Niemodlińska, Równina Oleśnicka

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: B R Z EG , T U ŁOW I CE Rezerwat przyrody Przylesie to objęty ochroną częściową obszar lasu o powierzchni ok. 17 ha, utworzony celem zachowania fragmentów drzewostanów naturalnego pochodzenia na grądach i olsach. Szczególnie efektownie prezentuje się tam 200-letni drzewostan dębowy, stanowiący unikat na skalę kraju. Rezerwat powstał w 1969 r. Występująca tu konwalia majowa tworzy wiosną malownicze łany.

N R

M A PA

FAK T Y O L ASACH

Polana śmierci to miejsce mordu ok. 160 żołnierzy wyklętych z oddziału Narodowych Sił Zbrojnych dowodzonych przez kpt. Henryka Flamego, legendarnego „Bartka”. Odnaleziono je po latach poszukiwań w okolicach wsi Barut na terenie dawnego niemieckiego lotniska wojskowego w Starym Grodkowie. Zbrodnia popełniona w pierwszej dekadzie września 1946 r. była szczegółowo zaplanowana przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego pod kryptonimem „Lawina”. Zabytki w Brzegu. Brama Odrzańska, budowla w formie łuku triumfalnego w systemie fortyfikacji miasta broniąca zamek od strony Odry, powstała według projektu architektów włoskich w 1595 r. W 1895 r. bramę przeniesiono do przyzamkowego ogrodu. Zamek Piastów Śląskich w Brzegu pochodzi z 1235 r. W latach 1966–90 w pełni go odrestaurowano i przywrócono renesansowy wystrój według oryginalnych planów budowy z XVI w. Obecnie znajduje się tam siedziba Muzeum Piastów Śląskich. Ratusz w Brzegu budowano etapami od ok. 1300 r. Obecny kształt nadała mu przebudowa po pożarze miasta w XVI w. W środku znajduje się słynna Wielka Sala Stropowa z 1648 r. z modrzewiowym stropem oraz wczesnorokokowa Sala Rajców z 1746 r. Kościół św. Mikołaja w Brzegu wybudowany został w XIV w. w miejscu starszej świątyni z 1279 r. W 1525 r. kościół przeszedł w ręce protestantów. Został częściowo zniszczony podczas szturmu przez Rosjan w początkach 1945 r. Odbudowany po 1958 r. 3

BUDOWNICTWO Drewno i jego pochodne stają się ważną technologią budowy domów i obiektów użyteczności publicznej. Już ok. 750 wyspecjalizowanych firm w naszym kraju buduje 5– 6 proc. wszystkich domów jednorodzinnych w technologii drewnianej. Wiele z nich dostarcza produkty również zagranicznym odbiorcom.

Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy w Lipnie o powierzchni 190 ha utworzony został w 1998 r. dla ochrony terenów dawnego parku właścicieli dóbr niemodlińskich. W jego w skład wchodzi ogród dendrologiczny (4,18 ha) z rzadkimi i cennymi drzewami oraz krzewami, uznawany za jeden z najstarszych w Polsce, gdzie pierwsze okazy posadzono w 1782 r. Najlepiej zwiedzać go korzystając ze ścieżek dydaktycznych, które przybliżą historię tego pięknego miejsca. 4

Zamek w Niemodlinie. Mający ponad 700 lat Zamek Książęcy Niemodlin jest jednym z najbardziej wartościowych historycznie oraz najpotężniejszych zamków w Polsce. Późnorenesansowa budowla, rezydencja książąt opolskich, niemodlińskich i strzeleckich, kilka razy w swojej wielowiekowej historii była niszczona i odbudowywana. W 2015 r. zamek trafił w ręce nowego właściciela, który zamierza przywrócić mu dawną świetność. 5

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Kościół w Małujowicach

Równina Opolska, Pradolina Wrocławska, Równina Niemodlińska

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: K U P, O PO LE , T U R AWA Rezerwat przyrody Złote Bagna znajduje się niedaleko wsi Szydłów. Ochronie podlega tu torfowisko przejściowe na powierzchni 33 ha, z występującą wełnianką wąskolistną, bagnem zwyczajnym i czermienią błotną. Obszar włączony został także do sieci Natura 2000 Bory Niemodlińskie. W dawnych czasach pozyskiwano tutaj na wielką skalę torf na cele opałowe, czego dowodem są ślady nasypów po kolejce wąskotorowej. W czasie II wojny światowej funkcjonował tutaj niemiecki poligon wojskowy.

N R

M A PA

FAK T Y O L ASACH

Pomnik Mosty zlokalizowany jest w leśnictwie Lubienie przy trasie kolejowej Opole-Wrocław, między miejscowościami Popielów i Karłowice. Upamiętnia on akcję „Mosty”, na którą składało się wysadzenie siedmiu mostów na liniach kolejowych łączących Śląsk z resztą Niemiec. Licząca 5 członków grupa dywersyjna „Wawelberg” wysadziła most kolejowy na rzece Budkowiczance. Akcja pod dowództwem podchorążego Stanisława Pelca miała miejsce w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. Działania te rozpoczęły III powstanie śląskie. Wszyscy uczestnicy akcji przeżyli powstanie. W roku 1931 zostali odznaczeni Krzyżami Niepodległości. Użytek ekologiczny Gęsi Staw jest częścią starorzecza Odry. Usytuowany jest przy wale przeciwpowodziowym na południe od wsi Popielów, a jego powierzchnia wynosi 3,14 ha. Otoczony jest gęstym lasem dębowo-grabowym. Występują tutaj rzadkie gatunki roślin: kotewka orzech wodny, salwinia pływająca, grzybień biały, grążel żółty. Świat zwierząt reprezentują m.in. szczeżuja, zaskroniec oraz liczne płazy i ważki. W okresie wiosenno-letnim można zaobserwować tutaj kanie rudą i czarną. 3

PAPIER Do wyprodukowania 1 tony papieru potrzebny jest m.in. ścier drzewny uzyskany z 17 średniej wielkości drzew, 26,5 tys. litrów wody oraz dodatki surowców wtórnych w postaci makulatury. Statystyczny Polak zużywa 100 kg papieru rocznie (średnia w Unii Europejskiej to 160 kg).

Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej im. Jarosława Janickiego to jeden z najstarszych obiektów tego rodzaju na terenie RDLP w Katowicach. Poszczególne pomieszczenia zawierają ekspozycje dotyczące hodowli i ochrony lasu, pozyskania drewna, łowiectwa oraz historii leśnictwa. Znajdują się tu ciekawe kolekcje: płazów, gadów, ptaków, minerałów, szyszek, pędów, nasion oraz narzędzi używanych dawniej w pracach leśnych. Zwiedzający mogą zapoznać się z gatunkami zwierząt i roślin występujących w pobliskich lasach. Ponadto w galeriach „Małej” i „Pod Skrętakiem” prezentowane są prace dzieci i młodzieży o tematyce przyrodniczej oraz wystawy czasowe malarstwa, rzeźby i fotografii. W ośrodku przeprowadzane są zajęcia edukacyjne dla uczniów pobliskich szkół. Zielone Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej przy siedzibie Nadleśnictwa Opole. Znajdują się tutaj izba leśna oraz sala multimedialna. Wyposażone są w gabloty poruszające zagadnienia związane z przyrodą Opolszczyzny oraz pracą w leśnictwie. Podczas pokazów gra świateł, dźwięków, powiewy wiatru, uderzenia mroźnego powietrza czy orzeźwiające krople deszczu w połączeniu z eksponatami umożliwiają przeżycie spektaklu, przez który przeprowadza lektor. 5

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Wydma śródlądowa Stare Kolnie 8. Stawy w Bielicach 9. Zamek w Dąbrowie 10. Park francuski i angielski w Pokoju 11. Pomnik leśniczego 12. Stożkowe grodzisko w Murowie 13. Ewangelicki cmentarz w Grabicach 14. Huta w Zagwiździu

Studzionka. W pobliżu miejscowości Dąbrówka Łubniańska warto odszukać Studzionkę. To kapliczka w lesie z figurą Matki Boskiej i cudownym źródełkiem, którego właściwości były znane już w XVIII w. Trafić tu można z parkingu leśnego położonego 200 m na północ od ostatnich zabudowań wsi. Po zaparkowaniu samochodu należy udać się leśną drogą w kierunku zachodnim; po przejściu ok. 800 m dojdzie się do Studzionki. 35

Równina Opolska, Próg Woźnicki

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: T U R AWA , O LES N O, Z AWA DZ K I E Siedziba Nadleśnictwa Turawa z ogrodem edukacyjnym. Budynek nadleśnictwa został zbudowany 1899 r. jako willa – wycug dla wdowy Hedwigi von Garnier. Następnie budynek został zaadaptowany na biura Rentamtu i nadleśnictwa. W bezpośrednim sąsiedztwie siedziby nadleśnictwa funkcjonuje ogród edukacyjny, w którym odbywają się zajęcia z dziećmi i młodzieżą.

N R

M A PA

Dąb bezszypułkowy Klemens. W sąsiedztwie Zbiornika Turawskiego, przy szosie z Turawy do Dobrodzienia, rośnie najstarszy dąb bezszypułkowy w Polsce, który liczy ok. 400 lat. Warto wiedzieć, że w Polsce rosną trzy rodzime gatunki dębów – szypułkowy, bezszypułkowy i omszony. Ten ostatni rośnie jedynie na izolowanym stanowisku w rezerwacie Bielinek nad dolną Odrą. 2

FAK T Y O L ASACH 3

Ścieżka „W pobliżu stawów przez las” powstała w ramach akcji „Wolność jest w naturze” w leśnictwie Kadłub Turawski. To jedna z 25 takich tras w Polsce. Ma długość 5,7 km, zapewnia liczne atrakcje turystyczne i edukacyjne. Start i metę zlokalizowano w sąsiedztwie miejsca postoju pojazdów, pomnika przyrody oraz dworku Polskiego Związku Wędkarskiego w Poliwodzie. Ścieżka edukacyjna „Szumi las w Szumiradzie”. Szumirad słynie z rezerwatu florystycznego Smolnik obejmującego staw ze stanowiskiem kotewki orzecha wodnego, torfowiska i las o naturalnym charakterze z licznie występującymi roślinami chronionymi. Spotkać tu można również wiele gatunków ptactwa wodnego. Ścieżka edukacyjna zaczyna się i kończy przy zadaszonej wiacie w Szumiradzie, w miejscu przystosowanym do przyjmowania grup zorganizowanych oraz prowadzenia zielonych lekcji. Trasa ścieżki edukacyjnej wiedzie przez las i wzdłuż granicy rezerwatu, obejmując najciekawsze i zróżnicowane fragmenty lasu. 4

ODNOWIENIA Tak leśnicy nazywają wprowadzenie nowego pokolenia lasu poprzez wykorzystanie naturalnego obsiewu lub sadzenia. W miejsce jednego wyciętego drzewa sadzonych jest ok. 20 nowych. Rocznie w RDLP w Katowicach odnawianych jest ponad 5,5 tys. ha lasu; powierzchnia ta jest równa 8 tys. boisk piłkarskich.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Pałac i park przypałacowy w Turawie 8. Jezioro Turawskie 9. Kościół w Laskowicach 10. Rezerwat przyrody Srebrne Źródła 11. Kościół w Bierdzanach 12. Użytek ekologiczny Tuły 13. Rezerwat przyrody Bażany 14. Most Wiszący w Ozimku 15. Leśna Ścieżka Edukacyjna im. Janusza Goebla 16. Park Nauki i Ewolucji Człowieka 17. Szczyrkowiska

Miejsce edukacyjno-turystyczne „Wiata na Sobiszu”. Położone w dużym kompleksie leśnym miejsce przygotowane jest z myślą o prowadzeniu edukacji leśnej oraz spotkań integracyjnych. Duża zadaszona wiata z solidnym paleniskiem i ławostołami otoczona jest tablicami edukacyjnymi. To doskonałe miejsce na dłuższy przystanek dla uczestników wycieczek rowerowych oraz turystów odwiedzających pobliski (3 km) rezerwat florystyczny Kamieniec oraz Dolinę Budkowiczanki. 5

Leśne Arboretum i Izba PrzyrodniczoLeśna przy leśniczówce Jaźwin. Podziwiać tu można fragment ogrodu utrzymany w stylu japońskim, ze szczepionymi iglakami, kolorowymi klonami i elementami azjatyckiej architektury. Jest też alpinarium, kolekcje unikalnych drzew liściastych i iglastych oraz oczka wodne. Jesienią zachwycają wrzosy oraz trawy ozdobne z całego świata. Sercem ogrodu jest unikalna w skali świata kolekcja irysów. Hodowlą i rejestracją nowych odmian zajmuje się leśniczy Robert Piątek. W zabytkowej stodole, zmodernizowanej i wyposażonej w liczne pomoce dydaktyczne, prowadzone są zajęcia edukacyjne. 6

Obniżenie Liswarty, Równina Opolska, Próg Woźnicki, Próg Herbski

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: O LES N O, Z AWA DZ K I E , LU B LI N I EC Leśne uroczysko Siedem Źródeł położone jest na północ od miejscowości Olesno. Od zabytkowego, drewnianego kościoła pw. św. Anny (wpisanego na listę polskich Pomników Historii) do Siedmiu Źródeł biegnie droga krzyżowa. Jest to miejsce kultu religijnego. W 2006 r. posadzono w tym miejscu Dąb Papieski nr 57, poświęcony przez Papieża Jana Pawła II. Siedem Źródeł to również punkt turystyczno-edukacyjny wyposażony w tablice edukacyjne, wiatę, z możliwością rozpalenia ogniska czy grillowania – miejsce niedzielnego odpoczynku mieszkańców Olesna.

N R

M A PA

Izba leśno-łowiecka w Muzeum Regionalnym w Oleśnie. Oprócz historii lasów i leśnictwa w Polsce oraz przyrządów używanych w przeszłości przez leśniczych, zgromadzono tutaj imponującą kolekcję ptaków, zbiory pędów, szyszek, owadów, ssaków i trofeów myśliwskich. Odbywają się tu zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży oraz wystawy czasowe. Izbę można również zwiedzać samodzielnie, jest dostępna przez cały rok w godzinach pracy muzeum.

FAK T Y O L ASACH

Letnia Leśna Izba Edukacyjno-Turystyczna. Powstała na bazie drewnianej stodoły z 1920 r. Uwagę przykuwa unikalna konstrukcja jej dachu, z zastosowaniem tzw. bawolich oczu. Izba jest od kilku lat celem rajdów rowerowych, pieszych, kijkowych oraz miejscem, w którym odbywają się imprezy edukacyjne i turystyczne, organizowane przez Nadleśnictwo Zawadzkie. Wokół obiektu przygotowano infrastrukturę turystyczną w postaci stołów, ławek i zadaszeń. Izba cieszy się dużą popularnością wśród turystów należących do lokalnego oddziału PTTK oraz biegaczy jako miejsce startu i mety popularnej imprezy biegowej Cross Doliny Małej Panwi „W pogoni za bobrem”. 3

TLEN Zdrowe 10-metrowe drzewo produkuje średnio ok. 118 kg tlenu rocznie, człowiek zużywa go 176 kg. Dwa drzewa średniej wielkości zaspokajają zapotrzebowanie na tlen jednej osoby, a hektar lasu – 45 osób. Stuletni buk wytwarza w ciągu godziny 1200 litrów tlenu; taką samą ilość jest w stanie dostarczyć do atmosfery ok. 2700 młodych drzewek.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Leśna ścieżka edukacyjna Przez Oleskie Bory 8. Pałac myśliwski z kaplicą 9. Miejsce odpoczynku Regolowiec 10. Stanica myśliwska Żubr Księży Las 11. Głaz narzutowy Czarci Tron 12. Grodzisko w Dzielnej 13. Pałac w Sierakowie Śląskim 14. Zespół Pałacowo-Parkowy w Patoce 15. Zespół Pałacowo-Parkowy w Wędzinie 16. Grodzisko w Panoszowie 17. Sanktuarium Matki Bożej w Lubecku 18. Zabytkowa fabryka fajek 19. Kościół w Pawełkach 20. Zamek Lubliniec

Izba Leśno-Przyrodnicza przy siedzibie Nadleśnictwa Zawadzkie. Zgromadzono tutaj wiele interesujących eksponatów związanych z gospodarką leśną i codzienną pracą leśnika. Ciekawa ekspozycja w formie makiet środowiska leśnego wraz z spreparowanymi zwierzętami leśnymi z terenu nadleśnictwa sprawia, że zajęcia edukacyjne prowadzone dla grup zorganizowanych są niezwykle atrakcyjne. Popularnością cieszy się tablica multimedialna „Leśny Koncert” z głosami zwierząt leśnych oraz szklana gablota z ogromnym gniazdem os. Za obiektem rozpoczyna się trzykilometrowa ścieżka edukacyjna „Nad Małą Panwią”, poprowadzona wzdłuż rzeki z miejscem widokowym oraz tzw. Dziką Plażą. 4

Trasy rekreacyjne „Przy nadleśnictwie”, „Przy leśniczówce” oraz „7 górek” to w sumie kilkanaście kilometrów oznaczonych tras pieszo-rowerowych, położonych na obszarze dawnej Puszczy Śląskiej. Stanowią doskonałe miejsce do rekreacji, odpowiednie zarówno dla sympatyków biegania, nordic walking czy rodzinnych wycieczek rowerowych. Każdy znajdzie tutaj coś dla siebie, nawet z pozoru zwyczajny spacer leśnym duktem będzie przyjemnością. 5

Miejsce rekreacyjne przy leśniczówce Lubliniec to leśna strefa relaksu. Znajdziecie tutaj zadaszone ławki oraz miejsce na ognisko, przy którym można zjeść posiłek po długim grzybobraniu w Lasach Lublinieckich, odpocząć podczas wycieczki rowerowej czy przyjść na rodzinny piknik. Ta przestrzeń to również doskonałe miejsce na zorganizowanie wycieczki szkolnej połączonej z lekcją biologii oraz leśnej gimnastyki. Odbywają się tutaj także imprezy sportowe pod patronatem Nadleśnictwa Lubliniec. 6

Obniżenie Liswarty, Próg Herbski, Obniżenie Krzepickie, Próg Woźnicki, Obniżenie Górnej Warty, Wyżyna Wieluńska

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: H E R BY, KO S Z ĘCI N , K ŁO BUCK Użytek ekologiczny Brzoza znajduje się w sercu bogatego przyrodniczo obszaru leśnego, położonego w granicach Parku Krajobrazowego „Lasy nad górną Liswartą”. Teren ten objęty jest ponadto programem leśnego survivalu w ramach akcji „Zanocuj w lesie”. Użytek ekologiczny jest również punktem ścieżki edukacyjnej „Na Brzozę”, a w pobliżu przebiegają ścieżki rowerowe i szlaki piesze. Na obszarze tym możemy podziwiać drzewa – pomniki przyrody oraz stanowisko pomnikowe różanecznika katawbijskiego.

N R

M A PA

Dydaktyczna ścieżka pieszo-rowerowa „Szlakiem kropli wody” zaprojektowana została z myślą o miłośnikach przyrody, którzy lubią spędzać czas na łonie natury. Na odcinku o długości ok. 8 km można zobaczyć efekty pracy leśników w zakresie ochrony wód, jej retencjonowania i znaczenia wody dla obszarów leśnych. Ciekawym punktem na trasie ścieżki będzie wizyta na grobli czołowej rezerwatu „Jeleniak Mikuliny”. Rezerwat został utworzony z inicjatywy miejscowych leśników w 1957 r., a jego aktualna powierzchnia to 120,26 ha. 2

FAK T Y O L ASACH

CZERWONE PLAKIETKI Drewno w PGL LP jest ewidencjonowane. Unikalne numery na czerwonych plakietkach przybijanych do drewna zawierają informacje o długości, grubości i jakości danego stosu lub sztuki. Dane te są zapisywane w rejestratorze i przesyłane do biura nadleśnictwa, które prowadzi sprzedaż surowca. Pozwalają one określić m.in. z jakiej dyrekcji, nadleśnictwa i leśnictwa pochodzi dane drewno.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Kompleks stawowy Kokotek 8. Rezerwaty przyrody Cisy w Łebkach 9. Rezerwaty przyrody Cisy nad Liswartą 10. Uroczysko Potempowe 11. Siedziba Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk” 12. Wystawy historycznoprzyrodnicze w piwnicach Nadleśnictwa Koszęcin 13. Użytek ekologiczny Bagno w Jeziorze 14. Kościół w Borze Zapilskim 15. Izba Historii Kolei w Herbach Nowych 16. Miejsce turystyczne Sześć Dróg 17. Rezerwat Dębowa Góra 18. Zalew w Blachowni 19. Użytek ekologiczny Dzicze Bagno 20. Rezerwat przyrody Rajchowa Góra

Diabelski Kamień we wsi Olszyna. Na niewielkim wzgórzu pokrytym lasem natrafimy na okazały, tajemniczy głaz narzutowy (granit czerwony) o obwodzie 510 cm, wysokości 180 cm oraz wadze około 15 ton. Wokół niego zauważymy sześć mniejszych głazów ułożonych w okręg. Miejsce to owiane jest wieloma barwnymi i ciekawymi legendami z diabłem w roli głównej, który to rzekomo pokłócił się z miejscowym proboszczem i w zemście postanowił zburzyć kościół przy użyciu głazu. W 1957 r. zostało objęte ochroną prawną jako pomnik przyrody nieożywionej. 3

Izba dydaktyczno‑edukacyjna wraz ze ścieżką przy Nadleśnictwie Herby. Oddana do dyspozycji zwiedzających w 2007 r. celem promowania działań leśników związanych z prowadzeniem gospodarki leśnej, powiązanej z ochroną przyrody i ekologią. Wyposażenie obiektu w liczne interesujące eksponaty, atrakcyjne pomoce dydaktyczne i nowoczesne multimedia pozwala na prowadzenie ciekawych zajęć dla każdej grupy odbiorców. Czas zwiedzania obiektu: od 1 do 4 godzin. 4

Położone na granicach miasta Blachownia źródełko Św. Huberta jest miejscem o znaczeniu przyrodniczym i kulturowym. Z wody pobieranej ze źródełka korzystają okoliczni mieszkańcy, a w bezpośrednim sąsiedztwie źródełka stoi kapliczka Św. Huberta ufundowana przez myśliwych. Źródełko jest częścią ścieżki dydaktycznej „Blachownia”, wykorzystywanej przez nadleśnictwo w edukacji leśnej. 5

Rezerwat przyrody Zamczysko o powierzchni 1,35 ha położony jest na wzniesieniu w okolicach wsi Grodzisko, w dolinie Czarnej Okszy. Utworzony został w 1953 r. celem ochrony drzewostanu dębowego, rosnącego na wałach obronnych grodu z przełomu XII i XIII w. Rozpoznamy położony pośrodku majdan, otoczony wałem ziemnym, oraz fosę. Dotrzemy tam, korzystając z biegnącego nieopodal niebieskiego Szlaku Rezerwatów Przyrody. 6

Wyżyna Częstochowska, Obniżenie Górnej Warty, Wyżyna Wieluńska, Niecka Włoszczowska, Próg Herbski, Próg Woźnicki

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WO Z ŁOT Y POTO K Ścieżka dydaktyczna na terenie Leśnictwa Poraj. Wędrując lasem, ścieżką o długości 0,5 km w kształcie pętli, zwiedzający poznają występujące tutaj zwierzęta, drzewa i rośliny runa leśnego, a także dowiadują się o zasadach zachowania w lesie oraz gospodarki leśnej. Ścieżka zlokalizowana jest ok. 3 km na południowy zachód od miejscowości Poraj, w pobliżu malowniczego zbiornika wodnego powstałego przez spiętrzenie wód rzeki Warty, tj. Zalewu Porajskiego.

N R

M A PA

Ścieżka i rezerwat Zielona Góra. Ścieżka o długości 2 km w kształcie pętli z rozmieszczonymi 14 tablicami informacyjnymi, drewnianą wiatą wyposażoną w ławki oraz stoły, a także miejscem na ognisko. Zlokalizowana jest ok. 4 km na północny zachód od miejscowości Olsztyn, w pobliżu rezerwatu Zielona Góra. Natrafimy tam na jaskinię, gdzie zobaczymy charakterystyczne dla niej kolumny naciekowe. 2

FAK T Y O L ASACH

Ścieżka dydaktyczna „Sokole Góry” zlokalizowana jest na terenie jednego z największych rezerwatów Jury Krakowsko-Częstochowskiej Sokole Góry o powierzchni prawie 216 ha. Malownicza czterokilometrowa trasa, rozpoczynająca się przy skale Pielgrzym, wytyczona jest w bukowym lesie, wśród licznych ostańców wapiennych. Posiada dziewięć przystanków wyposażonych w ciekawe tablice informacyjne. 3

Ruiny Zamku w Olsztynie. Zamek został wzniesiony w latach 1349–1359 z inicjatywy Kazimierza Wielkiego. W czasach świetności (XVI w.) składał się z dwóch przedzamczy, zamku dolnego, środkowego i górnego. W 1655 r. zdobyty przez Szwedów, od połowy XVII w. popadał w ruinę. W 1722 r. częściowo rozebrany na budowę kościoła w Olsztynie. Do naszych czasów zachowały się fragmenty murów obronnych z charakterystyczną gotycką basztą o wysokości 35 m. 4

KRAINA TYSIĄCA JEZIOR Przekornie tak można nazwać nie Warmię i Mazury, lecz teren RDLP w Katowicach, gdzie znajduje się 27 824 zbiorników wód powierzchniowych stojących. Od 2010 r. powstało tu ok. 1200 obiektów retencjonujących wodę. Urządzenia te spowalniają i ograniczają gwałtowny spływ wód w potokach górskich oraz wzrost retencjonowania wód opadowych w ściółce i glebie leśnej, dzięki czemu skutecznie chronią przed powodzią, a także zabezpieczają przed suszą.

Muzeum Starych Rzemiosł w Żarkach. Młyn elektryczny, w którym mieści się muzeum, został zbudowany na przełomie lat 20. i 30. XX w. Zgromadzone w nim oryginalne wyposażenie wraz z wieloma innymi eksponatami, wzbogacone interaktywnymi multimediami, prezentuje rzemiosła uprawiane od wieków na tych terenach. Poza młynarstwem poznamy tu jeszcze m.in. tajniki bednarstwa, kołodziejstwa oraz historię miasta. 5

Brama Twardowskiego to znajdujący się na terenie rezerwatu przyrody Parkowe pomnik przyrody zawdzięczający nazwę legendzie. Opowieść wiąże wapienny ostaniec z postacią Twardowskiego, który miał uciekać tędy przed diabłem. Sprytny szlachcic dosiadł wówczas koguta, a odbijając się od stojącej tu skały i wybijając w niej dziurę, poszybował na Księżyc. 6

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej na Jasnej Górze 8. Sanktuarium Matki Bożej Leśniowskiej 9. Rezerwat przyrody Ostrężnik

Niecka Włoszczowska, Próg Lelowski, Wyżyna Częstochowska

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: KO N I ECPO L , Z ŁOT Y POTO K , G I D LE Źródła Zygmunta i Elżbiety. Źródło Zygmunta posiada piaszczyste dno i na długości 500 m tworzy kilka meandrów. W jego zakolach introdukowano endemiczną roślinę – warzuchę polską. Źródło Elżbiety ma dno kamieniste i jest nieznacznie głębsze. Woda obu źródeł nadaje się do picia, jest bardzo czysta i najlepszej jakości – ma klasę I a. Wskaźnikiem czystości są występujące tu relikty epoki lodowcowej – kiełż zdrojowy i ślimak źródlarka karpacka.

N R

M A PA

Izba edukacji leśnej w Nadleśnictwie Złoty Potok. W siedzibie nadleśnictwa znajduje się ekspozycja zwierząt i ptaków uzupełniona o nagrania ich odgłosów oraz tablice dydaktyczne. W czasie zajęć dydaktycznych uczestnicy korzystają z różnych pomocy naukowych np: atlasów oraz kluczy do rozpoznawania roślin i zwierząt. Edukacja leśna obejmuje liczne zagadnienia dotyczące świadomości ekologicznej, kształtowania właściwych zachowań w lesie, postaw proekologicznych oraz wielofunkcyjnej, zrównoważonej gospodarki leśnej. 2

FAK T Y O L ASACH

Najstarsza i najgrubsza lipa Polski. W niewielkiej miejscowości Cielętniki w gminie Dąbrowa Zielona, przy kościele pw. Przemienienia Pańskiego znajdziemy najstarsze w Polsce drzewo tego gatunku. Jego wiek oszacowano na 520 lat, a obwód pnia wynosi ponad 10 m. Sędziwą lipę ogrodzono niegdyś płotem, aby zabezpieczyć pień przez ogryzaniem przez… pątników, którzy wierzyli w cudowne właściwości jej kory chroniące przed bólami zębów. 3

Borzykowa mogła według historyków istnieć już na długo przed chrztem Polski. Pierwsze pisemne wzmianki na jej temat pojawiają się natomiast w 1098 r., a zapisy z 1105 r. potwierdzają istnienie miejscowej parafii, która w XIII w. była uznawana za drugą co do wielkości na ówczesnych ziemiach polskich. W 1991 r. sprowadzono do miejscowego kościoła relikwie bł. Wincentego Kadłubka. 4

POŻARY LASÓW Lasy w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach płoną średnio 320 razy w roku, a spaleniu ulega ok. 120 ha lasu. To tyle, co ok. 120 boisk piłkarskich. W sezonie zagrożenia pożarowego, trwającym około siedmiu miesięcy, średnio co trzy dni pali się las na łącznej powierzchni równej dwóm boiskom piłkarskim. W wyjątkowo suchym 2012 r. spaleniu uległo ponad 409 ha, ale już rok później mniej niż 62 ha. Pożary na terenie lasów są coraz mniejsze, a to dzięki sprawnemu ich wykrywaniu przez system obserwacyjno-alarmowy oraz szybkiemu podejmowaniu działań gaśniczych przez statki powietrzne i straż pożarną.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Muzeum Regionalne im. Z. Krasińskiego 8. Ścieżka dydaktyczna Dziadówki 9. Ruiny zamku w Mirowie 10. Zamek w Bobolicach 11. Zbiornik Machniacz

Izba i arboretum przy siedzibie Nadleśnictwa Koniecpol to miejsce edukacji głównie dzieci i młodzieży. Teren obiektu obsadzony jest wieloma gatunkami drzew i krzewów. Ponadto została tu wytyczona ścieżka dydaktyczna, którą można poznać pod opieką wykwalifikowanego personelu. Cała jej idea opiera się o naszą zdolność do odbierania bodźców zewnętrznych. Urządzenia edukacyjne pobudzają zmysł dotyku, wzroku i słuchu. Są to: tablice edukacyjne, leśna skocznia, trzy zestawy interaktywne, ścieżka zmysłów długości 10 m, kostki wiedzy, dendrofon i leśna fotościanka. Miejsca te są utworzone z myślą o wszystkich, którzy chcieliby zobaczyć efekty pracy leśnika oraz poznać różne zagadnienia i czynności związane z prowadzoną gospodarką leśną, ochroną przyrody i bogactwem przyrodniczym. Ścieżka dydaktyczna w leśnictwie Załęże przeznaczona jest dla miłośników rowerowych wycieczek i pieszych wędrówek. W najkorzystniejszych, z punktu widzenia przyrody i turystyki, miejscach wyznaczone zostały strefy wypoczynku wyposażone w tablice edukacyjne. Dowiemy się z nich m.in. o roślinach i zwierzętach tworzących ekosystemy leśne, podstawach gospodarowania zasobami leśnymi, drewnie i jego roli w codziennym życiu oraz historii otaczających nas terenów (łącznie jest ich 21). Trasa jest łatwa, liczy około 6 km i pozwala całym rodzinom na aktywne spędzanie wolnego czasu. Jej początkowy bieg pokrywa się z wytyczoną trasą Nordic Walking Park o łącznej długości blisko 14 km. 6

Niecka Włoszczowska, Płaskowyż Jędrzejowski, Pasmo Przedborsko-Małogoskie

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WO KO N I ECPO L Ścieżka przyrodniczo-leśna „Od nasiona do drzewa”. Aby móc w pełni zaspokoić potrzeby nadleśnictwa, w leśnictwie Małachów, na powierzchni 10 ha, funkcjonuje szkółka leśna, produkująca rocznie blisko 3 mln szt. sadzonek ok. 30 gatunków drzew i krzewów. Poznanie tajników produkcji szkółkarskiej to temat, który wzbudza zainteresowanie u szerokiego grona gości Nadleśnictwa Koniecpol. Altana dydaktyczna, salka edukacyjna i ścieżka, wyposażona w bogate w treści tablice edukacyjne, pomagają w odkrywaniu tajemnic szkółkarstwa, nasiennictwa i hodowli selekcyjnej drzew. Trasa dydaktyczna liczy 1,4 km. Wzdłuż niej wyznaczonych jest 13 punktów informacyjnych.

N R

M A PA

Ekologiczno-dydaktyczna trasa rowerowa „W Dolinie Pilicy” zlokalizowana jest na północny zachód od miejscowości Szczekociny i sąsiaduje z rzeką Pilicą. W najciekawszych z punktu widzenia przyrody i turystyki terenach wyznaczone zostały miejsca wypoczynku (łącznie jest ich pięć) wyposażone w zasobne w infor-

FAK T Y O L ASACH

macje tablice edukacyjne. Dowiemy się z nich m.in. o roślinach i zwierzętach tworzących ekosystemy leśne, podstawach gospodarowania zasobami leśnymi, rodzimych gatunkach drzew i krzewów oraz historii i atrakcjach otaczających nas terenów. Zaklasyfikowana do łatwych trasa liczy około 19 km i pozwala całym rodzinom na aktywne spędzanie wolnego czasu. 3

DOSTRZEGALNIE Pożary są wykrywane przez sieć wież obserwacyjnych – dostrzegalni pożarowych, które zasięgiem obserwacji obejmują większość lasów najbardziej zagrożonych przez ogień. Wszystkie dostrzegalnie obsługują doświadczeni obserwatorzy i operatorzy kamer monitorujących las. Lasów katowickiej dyrekcji strzeże 67 dostrzegalni pożarowych, które wykrywają ok. 35 proc. pożarów.

Ścieżka przyrodnicza „Gąszcze” przebiega przez tereny leśnictwa Dębowiec. Wyznaczone zostały na niej strefy wypoczynku wyposażone w 18 tablic edukacyjnych. Dowiemy się z nich m.in. o występujących tu roślinach i zwierzętach, podstawach gospodarki leśnej, drewnie i jego roli w codziennym życiu oraz historii pobliskich terenów. Poznamy ptasi zegar oraz nauczymy się rozpoznawania grzybów, które można spotkać w otaczających drzewostanach. Odwiedzający w trakcie zwiedzania ścieżki będą mogli również odpocząć na rozstawionych wzdłuż niej ławkach oraz ławo-stołach. Ta licząca ok. 4 km, uznana za łatwą trasa, pozwala całym rodzinom na spędzenie czasu na łonie natury. Ścieżka to także znakomite miejsce do poprowadzenia lekcji przyrody i ciekawa atrakcja turystyczna naszego rejonu.

Miejsce rekreacyjne na terenie Leśnictwa Radków to obszar, na którym znajduje się zadaszenie z ławkami i wyznaczonym miejscem pod palenisko, a piękno otaczających drzewostanów zachęca do spacerów. Również tu początek swój ma ścieżka przyrodniczo-leśna „Sarenka” o łącznej długości ok. 2 km. To doskonała baza wypadowa do wycieczek pieszych i rowerowych, co pozwala na wypoczynek pośród drzew. Elementy małej architektury wraz z ciekawym otoczeniem dają także możliwość na zorganizowanie wyprawy szkolnej. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Meandrująca rzeka Pilica 6. Obelisk upamiętniający 150 rocznicę bitwy powstania styczniowego pod Rudnikami i Zarogiem

Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie, Obniżenie Otmuchowskie, Przedgórze Paczkowskie, Góry Złote, Równina Grodkowska

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WO PRU D N I K Paczków to powstałe w XIII w., silnie ufortyfikowane miasto. Na turystów czekają tu liczne zabytki, m.in.: mury obronne z XVI w. z basztami, renesansowy ratusz czy legendarny Dom Kata Miejskiego. Paczków nazywany jest często polskim Carcassonne, z uwagi na liczne podobieństwa do tego średniowiecznego miasta położonego na południu Francji, będącego perełką Langwedocji.

M A PA

N R

FAK T Y O L ASACH 2

Jezioro Otmuchowskie to zbiornik zaporowo-retencyjny z małą hydroelektrownią, wybudowany w latach 1928–1933 na rzece Nysa Kłodzka. Jezioro ma powierzchnię 20,6 km kw. i wraz z Jeziorem Nyskim i okolicznymi terenami tworzy Otmuchowsko-Nyski Obszar Chronionego Krajobrazu. Jest ważną ostoją dla ptaków migrujących, a w jego sąsiedztwie znajduje się kolonia lęgowa czapli siwej. Wody zbiornika są zasobne w ryby, zwłaszcza sandacze, co przyciąga wędkarzy. Zamek w Otmuchowie to potężna XIII-wieczna warownia zbudowana nad lewym brzegiem Nysy Kłodzkiej. Mieścił się tutaj początkowo skarbiec oraz nieco później rezydencja biskupów wrocławskich (do 1810 r.). Zamek był wielokrotnie poddawany licznym przebudowom, nadano mu ostatecznie w XVII w. styl barokowy. Obecnie mieści się tam m.in. hotel i restauracja. 3

STATKI POWIETRZNE Samoloty patrolowo-gaśnicze dyżurujące w leśnych bazach lotniczych szybko docierają do najbardziej niedostępnych dla strażaków leśnych ostępów i w razie pożaru natychmiast rozpoczynają akcję gaśniczą. Na terenie RDLP w Katowicach pracuje sześć statków powietrznych rozlokowanych w pięciu bazach lotniczych: Rybniku, Brynku, Polskiej Nowej Wsi koło Opola, Rudnikach koło Częstochowy i Niegowoniczkach.

Grodzisko w Cieszanowicach to okazałe grodzisko pierścieniowate należące do najlepiej zachowanych zabytków wczesnośredniowiecznego budownictwa obronnego w województwie opolskim. Obiekt znajduje się na szczycie zalesionego wzniesienia, ma owalny kształt i długość ok. 145 m. Nieregularny majdan otoczony jest wałem ziemnym o wysokości do 2 m. Szerokość wału u podstawy to średnio około 4 m. Po obu stronach wału przebiegają fosy: wewnętrzna o szerokości około 6 m i zewnętrzna o szerokości 5 m. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Zbiornik Kozielno 6. Pałacyk myśliwski w Zwierzyńcu

Płaskowyż Głubczycki, Dolina Nysy Kłodzkiej, Równina Grodkowska, Równina Niemodlińska, Przedgórze Paczkowskie

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WO PRU D N I K Ścieżka dydaktyczna „Las Biechowski”. Kompleks leśny przylegający do miejscowości Biechów powstał na bazie istniejącego tu wcześniej parku rozrywki stanowiącego część większego założenia pałacowego wokół XIX-wiecznego zamku. Ostatnimi świadkami ich parkowego charakteru są zachowane do dziś aleje kasztanowców, groble stawowe, pozostałości kamiennej bramy, zagadkowy kamienny plac i dwa okazałe różaneczniki. Po II wojnie światowej tereny zadrzewione odłączono od pałacu, co doprowadziło do ich obecnego, typowo leśnego charakteru.

M A PA

N R

Jezioro Nyskie powstało w 1971 r. na Nysie Kłodzkiej, jako zbiornik retencyjny o powierzchni 20 km kw. Północno-wschodnią część brzegu jeziora w stanowią piaszczyste plaże z dobrze zagospodarowanym zapleczem turystycznym. Od Skorochowa w stronę Nysy zbudowana została betonowa zapora o długości 5 km i wysokości 20 m, a przy odpływie zbiornika znajduje się elektrownia wodna. Akwen jest rajem dla ornitologów, wędkarzy i żeglarzy, można tutaj plażować i uprawiać sporty wodne. 2

FAK T Y O L ASACH

Rezerwat przyrody Przyłęk jest jednym z najmniejszych na Opolszczyźnie. Ochronie podlega fragment (0,8 ha) naturalnego lasu grądowego, występującego niegdyś powszechnie na obszarze Pogórza Sudeckiego. Rezerwat włączono do sieci obszarów Natura 2000. Warto wiedzieć, że grądy były najbardziej niszczone przez człowieka ze względu na żyzność gleby. Na zajmowanych przez nie niegdyś terenach dziś najczęściej znajdują się pola uprawne. Resztki grądów zachowały się jedynie w miejscach trudnych do zajęcia ich pod uprawy rolne. 3

PTAKI W LASACH Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych realizowany przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków wykazuje, że liczebność ptaków leśnych stale wzrasta. Wskaźnik liczebności pospolitych ptaków leśnych był w 2016 r. o 35 proc. wyższy niż 15 lat wcześniej. To znak, że planowane pozyskanie drewna nie ma negatywnego wpływu na populacje ptaków.

Głuchołazy to miejscowość uzdrowiskowa słynąca z wodolecznictwa. Pod koniec XIX w. utworzony został w Głuchołazach Park Zdrojowy zlokalizowany na zboczach Przedniej Kopy. Wzdłuż przepływającego potoku powstały miejsca z możliwością zanurzenia nóg, a na terenie parku rozmieszczone są specjalne misy do zamaczania rąk. Odwiedzający mogą też zobaczyć kamień z sentencją „Nic lepszego nad wodę”.

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Pałac w Rysiowicach 7. Kamień upamiętniający ofiary marszu śmierci 8. Pałac we Frączkowie 9. Bastion św. Jadwigi 10. Katedra w Nysie 11. Muzeum w Nysie 12. Kościół św. Anny na Górze Chrobrego 13. Rezerwat przyrody nad Białką 14. Rezerwat przyrody Las Bukowy 15. Grota w Rudziczce

Rezerwat przyrody Olszak. Utworzony w 2012 r. rezerwat przyrody zajmuje powierzchnię 24 ha. Znajduje się po północnej stronie Pokrzywnej i północno-wschodniej stronie Jarnołtówka, na ciepłych południowych stokach góry Olszak. Powstał dla zachowania dobrze wykształconych jaworzyn, klonowo-lipowych lasów stokowych oraz kwaśnej dąbrowy. Rezerwat jest także niezmiernie ciekawy entomologicznie. Znajdują się tu stanowiska kilkuset gatunków motyli, w kilku wypadkach jedyne w Sudetach i kraju. Rezerwat znajduje się na zboczach przebiegających wzdłuż przełomu Złotego Potoku, a przy górnej krawędzi doliny ciągnie się pas wychodni skalnych o nazwie Karolinki (kilka punktów widokowych na rzekę i masyw Biskupiej Kopy). 5

Równina Niemodlińska, Kotlina Raciborska, Płaskowyż Głubczycki

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: PRU D N I K , T U ŁOW I CE , PRÓ S Z KÓW

Klasztor Franciszkanów. Sanktuarium św. Józefa w Prudniku to jedna z najbardziej znanych wizytówek miasta, przede wszystkim jako trzecie miejsce uwięzienia prymasa Stefana Wyszyńskiego. Klasztor powstał w połowie XIX w. w istniejącym do dziś lesie w odległości ok. 2 km od miasta. W pobliżu kościoła znajduje się Grota Lurdzka wykonana z tufu wulkanicznego sprowadzonego z Nadrenii. W sanktuarium corocznie odbywają się uroczyste obchody Dnia św. Huberta (3 listopada).

M A PA

N R

Pałac w Tułowicach. Budowla pochodzi z XVIII i XIX w., powstała w wyniku przebudowy istniejącego wcześniej zamku. Posiada również zaplecze dworskie i rozległy taras ze schodami prowadzącymi do zabytkowego parku. Warto wiedzieć, że w 1813 r. w pałacowych stajniach uruchomiono pierwszą wytwórnię znanej w świecie tułowickiej porcelany. Manufaktura ta działała nieprzerwanie do stycznia 1945 r. Obecnie w pałacu mieści się internat technikum leśnego. 2

FAK T Y O L ASACH

Użytek ekologiczny Suchy Ług to śródleśna polana, w przeszłości użytkowana rolniczo, która obecnie podlega naturalnej sukcesji. Odradza się tutaj naturalna roślinność typowa dla torfowisk niskich oraz terenów podmokłych. Spotkać tu można żurawia, a jesienią w czasie rykowiska posłuchać jelenich godów. Dawniej na polanie odbywało się tokowisko cietrzewi. 3

Wyłączony drzewostan nasienny sosny wejmutki to obiekt cenny i chroniony, zagospodarowany w celu produkcji nasion o jak najlepszej jakości. Jest najstarszym drzewostanem tego gatunku w Polsce, pamięta czasy zaborów i wojen. Został posadzony na początku XIX w. Zlokalizowany na terenie leśnictwa Smolarnia, zajmuje powierzchnię 2,94 ha. Pod ponad 200-letnimi strzelistymi drzewami doborowymi pojawia się nowe pokolenie lasu. To znak przemijania i odradzania. 4

SZACUNKI BRAKARSKIE W lasach, gdzie w kolejnych latach planowane są zabiegi pielęgnacyjne lub cięcia, leśniczowie szacują ilość i jakość drewna do pozyskania. Służy to m.in. rzetelnemu zaplanowaniu rozmiaru prac gospodarczych, ich kosztów oraz przychodów ze sprzedaży drewna.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Pomnikowe dęby 8. Wieża Woka 9. Ruiny Zamku w Łączniku 10. Zamek i stadnina koni w Mosznej 11. Park Arboretum w Prószkowie 12. Muzeum Kowalstwa w Prószkowie 13. Zamek w Głogówku 14. Zespół pałacowo-parkowy w Dobrej

Leśna Izba Edukacji Ekologicznej przy Nadleśnictwie Prószków prezentuje ekspozycję o tematyce leśno-przyrodniczej oraz tzw. pokój leśniczego – kancelarię leśniczego z dawnych czasów. W izbie poznać można m.in. główne gatunki drzew wraz z owadami na nich żerującymi i narzędzia stosowane w leśnictwie. Ekspozycję swoich nagród ma tu również zespół sygnalistów Leśny Róg. 5

Park przy siedzibie Nadleśnictwa Prószków to miejsce częstych spacerów okolicznych mieszkańców. Znajdują się w nim tablice oraz stanowiska edukacyjne m.in.: mrowisko, wystawa pułapek feromonowych czy budek lęgowych. Jest też wiata edukacyjna z miejscem na rozpalenie ogniska, wykorzystywana w trakcie spotkań edukacyjnych. Rośnie tu również dąb papieski wyhodowany z żołędzi poświęconych przez Jana Pawła II. W parku można także zobaczyć kolekcję różnych odmian dębów, która co roku uzupełniana jest o nowe egzemplarze. 6

Kotlina Raciborska, Chełm, Równina Opolska, Pradolina Wrocławska, Płaskowyż Głubczycki

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: STR Z E LCE O PO L S K I E , K Ę DZ I E R Z Y N

Ścieżka edukacyjna w leśnictwie Górażdże biegnie wzdłuż starego koryta Odry, położona jest pomiędzy wsią Odrowąż a miastem Krapkowice. Atrakcją dla korzystających ze ścieżki są m.in. pomniki przyrody, w tym okazały dąb szypułkowy mierzący w pierśnicy ponad 145 cm, którego wiek szacuje się na ok. 300 lat. Trasę o długość ok. 3,5 km można pokonać pieszo lub rowerem. Ścieżka wyposażona jest w tablice, dwa punkty widokowe oraz miejsca do odpoczynku.

M A PA

N R

FAK T Y O L ASACH

Z Żyrowej do Góry św. Anny przez rezerwat Lesisko. Ta typowo przyrodnicza ścieżka dydaktyczna swój bieg rozpoczyna przy zabytkowej kapliczce o nazwie Studzionka w miejscowości Żyrowa, gdzie można podziwiać m.in. pałac byłych właścicieli tego terenu – Gaszynów, okazały park z licznymi okazami drzew o cechach pomników przyrody oraz zabytkowy kościół św. Mikołaja. Dalej ścieżka biegnie przez rezerwat przyrody Lesisko. Na jego terenie rośnie ponad 20 buków o obwodzie powyżej 320 cm. Atrakcją dla korzystających ze ścieżki jest platforma widokowa przy autostradzie A4, z której widać Górę św. Anny uznaną w 2004 r. za pomnik historii. Stare miasto w Koźlu. Koźle zyskało prawa miejskie w XIII w., jednak z czasów piastowskich zostało dziś niewiele śladów. W miejscu dawnej warowni znajdują się fragmenty zamku z XVI w. W okresie pruskim Koźle było bardzo ważną twierdzą. Interaktywna ścieżka poprowadzi turystę przez wszystkie najciekawsze miejsca Koźla, takie jak np. rynek z zachowanymi kamienicami z XIX w., kościół pw. św. Zygmunta i św. Jadwigi, planty miejskie, reduty, magazyn prochu czy też wspomniany zespół zamkowy. 3

ZASOBY W polskich lasach objętość wszystkich drzew żywych wynosi 2,5 mld m sześc., co plasuje nasz kraj na piątym miejscu w Europie. W 2015 r. w Lasach Państwowych pozyskano na potrzeby gospodarki narodowej 38,4 mln m sześc. surowca drzewnego.

Rezerwat przyrody Góra św. Anny to rezerwat geologiczny, który został utworzony w 1972 r. na powierzchni 2,69 ha, w celu zachowania rzadkich profili oraz zjawisk geologicznych m.in. odsłonięć skał wulkanicznych. Góra św. Anny – najwyższe wzniesienie Masywu Chełmu, to nek wulkaniczny zbudowany z lawy zakrzepłej w kominie wulkanicznym. Rezerwat został udostępniony dla turystów, a przez jego teren biegnie piesza ścieżka edukacyjna, na której trasie wybudowano kładki, pomosty, schody oraz platformę widokową. Na obszarze rezerwatu występują również ciekawe zbiorowiska roślinne. 4

Na Górze św. Anny zlokalizowane jest sanktuarium składające się z bazyliki oraz klasztoru Franciszkanów. Jednonawowa bazylika z XVI w. stanowi całość wraz z prostokątnym dziedzińcem arkadowym (Rajskim Placem) otoczonym krużgankami. Sufit kościoła pokryty jest malowidłami z życia św. Anny oraz historii zakonu Franciszkanów. Na szczególną uwagę zasługuje tutaj wykonana z drewna lipowego figurka świętej, słynąca z wielu cudów. Na zboczach góry umieszczone są kolejne stacje drogi krzyżowej oraz kaplice, jest to tzw. kalwaria. To miejsce kultu przyciąga rzesze pielgrzymów z odległych zakątków Polski. 5

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Zamek w Rogowie Opolskim 7. Pałac Większyce 8. Kamieniołom Ligota Górna, rzeźba Ikara 9. Muzeum Czynu Powstańczego 10. Przepust syfonowy rzeki Kłodnicy pod Kanałem Gliwickim

Kotlina Raciborska, Równina Opolska, Chełm

M A PA

N R

NADLEŚNICTWA: STRZELCE OPOLSKIE, KĘDZIERZYN, RUDZINIEC, ZAWADZKIE

Izba Edukacyjna Nadleśnictwa Strzelce Opolskie obejmuje salę dydaktyczną na ok. 50 osób, wyposażoną w sprzęt multimedialny oraz różnego rodzaju pomoce edukacyjne. Obiekt przystosowany jest do prowadzenia edukacji przyrodniczej dzieci i młodzieży szkolnej oraz osób dorosłych.

M A PA

N R

Filia obozu Auschwitz-Birkenau. Na terenie leśnictwa Czajka, na południe od Sławięcic, znajdują się pozostałości po obozie pracy przymusowej oraz obozie koncentracyjnym z czasów II wojny światowej. Obóz powstał dla zabezpieczenia siły roboczej podczas budowy potężnych zakładów chemicznych, których głównym zadaniem była produkcja benzyny syntetycznej – strategicznego paliwa na potrzeby trwającej wojny. O tragedii kilku tysięcy ludzi przypomina pomnik ku ich czci oraz pozostawione ku przestrodze krematorium. W okolicznych lasach zachowało się również wiele budowli w postaci bunkrów, schronów i stanowisk obserwacyjnych, wzniesionych rękami jeńców. 2

FAK T Y O L ASACH

Siedziba Nadleśnictwa Kędzierzyn znajduje się w malowniczo położonym kompleksie budynków z XIX w, w środku kompleksu leśnego na skraju miejscowości Stara Kuźnia. Zabudowania, w skład których wchodzi dom, stajnia, stodoła i wieża, powstały w 1876 r. Gospodarzem obiektu do II wojny światowej był łowczy książęcego rodu Hohenlohe. Od 1945 r. nad tym miejscem zarząd sprawuje Nadleśnictwo Kędzierzyn. W latach 2005–2006 obiekt został całkowicie odrestaurowany. Z tej okazji posadzono również pamiątkowy dąb z nasion pobłogosławionych przez papieża Jana Pawła II. 3

Staw Kozieławy. Nadleśnictwo Kędzierzyn dzięki programowi Małej Retencji Nizinnej odbudowało zbiornik stawu Kozieławy. W okresach nadmiaru wody pozwala na spowolnienie odpływu wody, natomiast w okresach niedoboru – na jej zatrzymanie. Staw spełnia również funkcje turystyczne i krajobrazowe. W jego pobliżu znajduje się pamiątkowy pomnik „Pamięci 10 000 ha lasu, który strawił wielki pożar w sierpniu 1992 roku”. Pomnik wzniesiono w miejscu, gdzie przed II wojną światową stał domek myśliwski. 4

ZALESIENIA W odróżnieniu od odnowień to wprowadzanie młodych drzewek na powierzchniach, gdzie dotychczas lasu nie było. Od 1945 r. dzięki zalesieniom przybyło w całej Polsce 2 mln ha lasu, czyli tyle, ile wynosi łączna powierzchnia województw śląskiego i opolskiego.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Ruiny zamku, brama zamkowa, mury miejskie i park w Strzelcach Opolskich 8. Park w Sławęcicach 9. Śluza Nowa Wieś 10. Ruiny zamku biskupów wrocławskich w Ujeździe 11. Krzyż na Łączy 12. Zielony Park Rekreacji 13. Śląski Katyń 14. Zespół pałacowo-parkowy w Pławniowicach 15. Zamek w Toszku 16. Ludwisarnia Felczyńskich 17. Zabytkowa Chata w Kielczy

Paciorkowe zbiorniki wodne. Te malownicze łańcuchy stawów o charakterze przepływowym w wyniku zamulenia straciły zdolności retencyjne. Zostały odtworzone w ramach programu małej retencji nizinnej, którego celem jest wzmocnienie odporności ekosystemów leśnych na zagrożenia związane ze zmianami klimatu. Urozmaicające krajobraz oczka wodne zatrzymują w lesie wodę pochodzącą z opadów, stopniowo uwalniając ją w okresach suszy. Ciąg Na Widów tworzy 11 zbiorników, Na Buczek – 8, a w Leśnictwie Ostropa – 4. Łącznie w Nadleśnictwie Rudziniec znajduje się 29 zbiorników MRN. 5

Zespół Administracyjno-Edukacyjny przy leśniczówce Zarzecze. W skład zespołu wchodzi leśniczówka Zarzecze z 1902 r., oraz udostępnione dla zwiedzających: izba geologiczna oraz izba historyczno-łowiecka. W pierwszej z izb prezentowane są eksponaty z zakresu geologii i paleobiologii, a w piwnicach wystrój dawnej chaty kuźników, którzy przed wiekami zajmowali się wytapianiem rud żelaza na terenie Doliny Małej Panwi. W izbie historyczno-łowieckiej prezentowane są dawne mapy, dokumenty i publikacje książkowe dotyczące nadleśnictwa. Na terenie obiektu znajduje się również wiata z ławami i stołami oraz przekrój mielerza o naturalnych wymiarach. 6

Równina Opolska, Wyżyna Katowicka, Garb Tarnogórski

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: RUDZINIEC, BRYNEK, KOSZĘCIN, ŚWIERKLANIEC

Rezerwat przyrody Las Dąbrowa zachwyca szczególnie wiosną, gdy pokrywają go kobierce białych zawilców, żółtych ziarnopłonów i nielicznych fioletowych przylaszczek. Latem w podmokłych miejscach odnaleźć można ciemiężycę zieloną. Obszar rezerwatu objęty jest ochroną ścisłą, zatem spacer możliwy jest wyłącznie po wyznaczonym w tym celu szlaku pieszym. Zagrożeniem dla bioróżnorodności rezerwatu jest obecność inwazyjnej rośliny rdestowiec sachaliński. Od 2021 r. GDOŚ wraz z ekspertami z Uniwersytetu Śląskiego realizują na terenie rezerwatu pilotażowy program zwalczania inwazyjnych gatunków roślin.

M A PA

N R

Izba edukacyjna i ścieżka przyrodnicza przy Nadleśnictwie Brynek. Izba edukacyjna powstała z zaadoptowanej na ten cel murowanej stodoły. Znajduje się tutaj wystawa narzędzi leśnych, eksponatów zwierzęcych oraz trofeów myśliwskich. Jest to także miejsce ekspozycji nagrodzonych prac z konkursów plastycznych czy fotograficznych. Izba wyposażona jest w drewniane stoły i ławy oraz kominek. Uzupełnieniem bazy edukacyjnej jest Leśna Ścieżka Poznawcza przy Nadleśnictwie Brynek. Na całej jej trasie ustawione zostały tablice edukacyjne. Ścieżka bezpośrednio sąsiaduje z placem zabaw oraz lądowiskiem dla helikopterów, które stacjonują tutaj w okresie zagrożenia przeciwpożarowego. 2

FAK T Y O L ASACH

Trasy orienteringowe Zielony Punkt Kontrolny. Przed wyjściem na trasy należy ściągnąć ze strony internetowej nadleśnictwa mapę oraz kartę startową. Orientering polega na odnajdywaniu punktów w terenie według podanej kolejności, w jak najkrótszym czasie. Swoją obecność w danym punkcie zawodnik zaznacza na karcie startowej za pomocą perforatora znajdującego się na drewnianym słupku widocznym na zdjęciu. 3

Uroczysko Źródełko Krywałd to urokliwe miejsce turystyczne położone w środku lasu nieopodal miejscowości Brusiek. Znane jest ono przede wszystkim ze źródła wody, która tryska spod ziemi już od początku lat 70. XX w. Woda ze źródełka przelewa się do niewielkiego stawu, a następnie wpływa do meandrującej Małej Panwi. W obrębie uroczyska postawiono dużą wiatę z miejscem na rozpalenie ogniska. 4

WODA DO GASZENIA Do gaszenia pożarów lasu niezbędna jest woda. Skąd ją wziąć w lesie? Gromadzona jest w zbiornikach naturalnych i sztucznych. Wykorzystywana jest też woda hydrantowa. W lasach RDLP w Katowicach znajduje się 1100 miejsc, skąd strażacy w łatwy sposób mogą pobierać wodę do gaszenia pożarów.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Radiostacja Gliwice 8. Użytek ekologiczny Wydmy Kokotek 9. Zespół pałacowo-parkowy w Brynku 10. Sztolnia Czarnego Pstrąga 11. Aleja Dębowa 12. Zespół pałacowo-parkowy w Nakle Śląskim 13. Zalew Nakło-Chechło 14. Użytek ekologiczny Łąka Trzęślicowa w Kaletach

Rezerwat przyrody Segiet chroni drzewostan bukowy, będący efektem naturalnej sukcesji na terenie dawnych wyrobisk górniczych. Najstarsze drzewa liczą 150–180 lat i osiągają ok. 40 m wysokości. Rezerwat sąsiaduje z dawnym kamieniołomem dolomitu „Blachówka”, chronionym w ramach stanowiska dokumentacyjnego. Wchodzi on również w skład obszaru Natura 2000 Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie. Są to wielokilometrowe sztolnie, szyby i chodniki, w których zadomowiły się rzadkie gatunki nietoperzy. 5

Cis Donnersmarcka. Około 500–600 lat temu pośród drzew Puszczy Śląskiej wyrósł cis, który przetrwał dzięki ówczesnemu właścicielowi lasów świerklanieckich. Książę Donnersmarck nakazał podjęcie działań ochronnych względem tego wartościowego drzewa. Po dziś dzień rośnie ono w kaletańskim lesie, w mocno prześwietlonym drzewostanie sosnowo-świerkowym. Cis ma ok. 214 cm obwodu i 16 m wysokości. Obecnie jest to jedyny egzemplarz na terenie Lasów Państwowych o obwodzie większym niż 200 cm na 1,3 m wysokości. 59

Garb Tarnogórski, Wyżyna Katowicka, Równina Opolska, Próg Woźnicki, Obniżenie Górnej Warty

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: ŚW I E R K L A N I EC, S I E W I E R Z

Pasieki Bibiela to użytek ekologiczny, gdzie znajduje się zatopiona kopalnia srebrnonośnych rud ołowiu „Bibiela”, którą uruchomiono w 1898 r. Była ona własnością magnackiego rodu Henckel von Donnersmarcków. Wydobytą rudę transportowano zbudowaną w tym celu kolejką wąskotorową. Częste podtopienia spowodowały zamknięcie kopalni w 1911 r. Obecnie znajduje się tutaj kilka stawów, które posiadają ciekawe nazwy własne, m.in. Morskie Oko. Po kopalni został ledwo widoczny otwór w ziemi, wylot sztolni górniczej oraz fundamenty zabudowań.

M A PA

N R

Bagno Bruch koło Pyrzowic znajdziemy kilka kilometrów na północ od portu lotniczego Katowice-Pyrzowice, w gminie Woźniki. Wchodzący w skład tzw. Lasów Lublinieckich obszar torfowiska o powierzchni 39 ha objęty jest ochroną w ramach sieci Natura 2000. Natrafimy tam m.in. na rosiczkę okrągłolistną, występującą łanowo (kilkadziesiąt tysięcy osobników), oraz rzadką, podlegającą ochronie modrzewnicę zwyczajną. 2

FAK T Y O L ASACH

Zamek biskupi w Siewierzu. Gotycki zamek książęcy, a w latach późniejszych biskupi w Siewierzu, jest jednym z lepiej zachowanych zamków na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej w postaci tzw. trwałej ruiny. Wybudowany w XIV w. na miejscu wcześniejszej budowli drewnianej z XIII w. Charakterystyczny dla tej budowli jest działający most zwodzony, jeden z dwóch tego typu zachowanych w naszym kraju. W ostatnich latach prowadzone były dalsze prace renowacyjne, które odsłoniły przedmurza zamku. 3

Ścieżka edukacyjna „Wzgórza Trzebiesławickie”. Trasa przebiega w granicach administracyjnych miasta Dąbrowa Górnicza, obejmując lasy położone na malowniczych wzgórzach wapiennych. Posiada 20 punktów edukacyjnych, wyposażonych w tablice informacyjne o miejscowych atrakcjach przyrodniczych, ponadto rozbudowana o geocaching. Ścieżka ma dwa warianty trasy: krótki i długi. Na całym obszarze stwierdzono występowanie znacznej liczby gatunków chronionych roślin, takich jak wilczomlecz pstry, kosaciec syberyjski, goryczka wąskolistna czy pełnik europejski.

WAŻNE! Warto pamiętać, że na terenie lasu i w bezpośredniej jego bliskości nie wolno używać otwartego ognia, czyli palić ognisk, tytoniu itp. Ognisko można rozpalić tylko w miejscu specjalnie do tego celu wyznaczonym. Widząc pożar w lesie, nie zwlekając, alarmuj straż pożarną (tel. 998 lub 112). Warto podać swoje współrzędne GPS (np. z telefonu komórkowego), żeby ratownicy łatwo mogli dotrzeć na miejsce pożaru.

Ośrodek Edukacji Leśnej przy Nadleśnictwie Siewierz jest to pochodzący z 1898 r. budynek, od początku należący do administracji leśnej. W późniejszym okresie przekształcono go w Stację Oceny Nasion, a ostatecznie został Ośrodkiem Edukacji Leśnej. Jest to zatem miejsce, gdzie historia przeplata się z nowoczesnością. Przez cały rok prowadzone są tam nieodpłatne zajęcia edukacyjne dla każdej grupy wiekowej. Przy budynku znajduje się oczko wodne, gdzie można obserwować żółwia błotnego – jedyny rodzimy gatunek żółwia w Polsce, oraz raki błotne. 5

Ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza w leśnictwie Maczki. Powstała w 1998 r. ścieżka edukacyjna obejmuje obszar wilgotnych łąk po obu stronach koryta strumienia Jamki. Można tu zaobserwować mozaikę wielu kompleksów leśnych, w sąsiedztwie których znajdują się zbiorniki wodne oraz tereny bagienne. Na odcinku 1,3 km rozstawiono liczne tablice edukacyjne, opisujące niektóre rodzime gatunki roślin czy zwierząt żyjących w ekosystemie leśnym. 6

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Pałac Kawalera i park w Świerklańcu 8. Rezerwat przyrody „Góra Grojec” 9. Międzynarodowy Port Lotniczy w Pyrzowicach 10. Rezerwat Cisy w Hucie Starej

Wyżyna Częstochowska, Garb Tarnogórski, Obniżenie Górnej Warty, Wyżyna Olkuska

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: S I E W I E R Z , O LK US Z

Ścieżka dydaktyczna „Dolina Białej Przemszy”. Długa na 15 km ścieżka dydaktyczna pozwala na aktywny odpoczynek z całą rodziną. Trasa wiedzie przez dolinę Białej Przemszy, Bagna Błędowskie aż po Pustynię Błędowską do punktu obserwacyjnego „Czubatka”. Przez tereny bagienne prowadzą drewniane kładki i pomosty, dzięki którym możemy się znaleźć bliżej natury. Na całej trasie ustawiono 10 tablic dydaktycznych.

M A PA

N R

Rezerwat przyrody Góra Chełm powołany został w 1957 r. i jego powierzchnia wynosiła wówczas 12,41 ha. W roku 2012 został powiększony i dziś ma powierzchnię 23,52 ha, z czego na 1 ha obowiązuje ochrona czynna, a na pozostałej części ścisła. Znajduje się na obszarze Ostoi Środkowojurajskiej w miejscowości Hutki-Kanki i objęty jest granicami Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Przedmiotem ochrony jest las bukowy o charakterze naturalnym na wzgórzu wapiennym. Na terenie rezerwatu stwierdzono 221 gatunków roślin naczyniowych tworzących cenne zbiorowiska roślinne. Nagromadzona duża ilość martwego drewna sprzyja występowaniu śluzowców i grzybów saprofitycznych, a także owadów i pajęczaków. 2

FAK T Y O L ASACH

Pustynia Błędowska to obszar chroniący wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi. Pustynia podzielona jest na dwie części – północną „wojskową” – z punktem turystycznym na wzgórzu Dąbrówka k. Chechła oraz południową z punktem widokowym na wzgórzu Czubatka w Kluczach i „Różą Wiatrów” między Hutkami a Kluczami. Pustynię przecina Dolina rzeki Białej Przemszy. Przebiega przez nią również Szlak Pustynny i ścieżka dydaktyczna „Dolina Białej Przemszy”. 3

Zamek Ogrodzieniec. Największy na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej gotycki zamek z XIV w. znajduje się we wsi Podzamcze na najwyższej w okolicy górze zwanej Zamkową (515 m n.p.m.). Twierdza, podobnie jak zamki w Mirowie i Bobolicach, została wybudowana w systemie Orlich Gniazd, usytuowanych na wysokich, trudno dostępnych skałach. Miejsce słynie z organizowanych imprez rekonstruktorskich, w tym turniejów rycerskich. 4

SZKÓŁKA LEŚNA Jest to miejsce, w którym leśnik hoduje z zebranych nasion młode drzewka i krzewy. Co czwarta sadzonka jest produkowana na specjalistycznych szkółkach kontenerowych z wykorzystaniem najnowszych technologii. Tego typu sadzonki są przeznaczone do odnowień w szczególnie trudnych warunkach. Każdego roku w RDLP w Katowicach hodowanych jest ok. 40 mln sadzonek różnych gatunków, czyli na każdego mieszkańca województwa śląskiego przypada 13 sadzonek.

Rezerwat przyrody Góra Stołowa im. Ryszarda Malika zajmuje obszar 96,09 ha, a 109 ha stanowi jego otulina. To teren porośnięty buczynami, poprzecinany wieloma wapiennymi ostańcami. Obecne są tu też jaskinie, np. Pod Porzeczką czy Lodowa. Ochronie podlegają naturalne zbiorowiska leśne: żyzna buczyna sudecka, jaworzyna z języcznikiem, storczykowa buczyna jurajska oraz stanowiska chronionych gatunków roślin i grzybów. Zbiorowiska leśne zachowały się tu w bardzo dobrym stanie i cechują się wysokim stopniem naturalności. W rezerwacie wyznaczono ścieżkę dydaktyczną. Opisy jej przystanków znajdują się w aplikacji „Nadleśnictwo Olkusz” dostępnej na platformie Google Play i AppStore. 5

Rezerwat przyrody Pazurek chroni część wiekowych lasów, które niegdyś otaczały Olkusz. Wyróżniają się one naturalnym pochodzeniem i stanowiskami wielu chronionych i zagrożonych gatunków. Częściowo przez teren rezerwatu przechodzi ścieżka dydaktyczna. Prowadzi między ciekawymi formami lasu bukowego i ostańcami skalnymi. Jednym z najciekawszych miejsc rezerwatu są Zubowe Skały – grupa ostańców, których wysokość sięga 440 m n.p.m. 6

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Dwór w Krzykawce 8. Ruiny prochowni 9. Rezerwat przyrody „Góra Zborów” 10. Zamek w Rabsztynie

Wyżyna Częstochowska, Wyż. Miechowska, Próg Lelowski, Wyż. Olkuska, Niecka Włoszczowska, Płaskowyż Jędrzejowski

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: O LK US Z , KO N I ECPO L Zamek w Bydlinie to XIV-wieczny zamek, który składał się z murowanego budynku o min. trzech kondygnacjach, do którego później dostawiono mur obwodowy z wieżą bramną. Całość otaczała fosa oraz obwałowania kamienno-ziemne. Na przełomie XVI i XVII w. obronna rezydencja przebudowana została na kościół pw. św. Krzyża. Po spaleniu w 1655 r. przez Szwedów kościół został odbudowany w XVIII w. Wkrótce jednak opuszczony, zaczął

FAK T Y O L ASACH

M A PA

N R

popadać w ruinę. Na zboczach wzgórza zachowały się zarysy okopów przypominające o bojach stoczonych tu i pod Krzywopłotami w dniach 17–18 listopada 1914 r. z wojskami rosyjskimi przez dwa bataliony Legionów Polskich (J. Piłsudskiego). Bratnia mogiła poległych Legionistów znajduje się na położonym u stóp zamkowego wzgórza cmentarzu parafialnym.

Dolina Wodącej. W Dolinie Wodącej krzyżują się liczne szlaki turystyczne oraz zlokalizowana jest ścieżka dydaktyczna. W tej suchej, krasowej dolinie znajdują się malownicze skały i ciekawe jaskinie (Biśnik, Psia, Zegar). Jaskinia Biśnik jest najstarszym znanym w Polsce miejscem bytowania człowieka Homo erectus. Będąc w dolinie, warto wspiąć się szlakiem na Zegarowe Skały bądź Grodzisko Pańskie. 2

KOLOROWE WIERZCHOŁKI Białe, czasem nawet różowe wierzchołki młodych drzewek to nie oznaka chorobowa, żadna pleśń ani wada genetyczna, tylko jeden z wielu sposobów ochrony przed zgryzaniem przez dużych roślinożerców. Preparat na wierzchołku drzewka to repelent, który ma za zadanie zniechęcić do zgryzania poprzez zły smak, składniki i kolor.

Rezerwat przyrody i zamek Smoleń. Na terenie rezerwatu Smoleń znajduje się średniowieczny zamek rycerski Pilcza, zwyczajowo nazywany zamkiem Smoleń. Wznosi się on na wzgórzu porośniętym lasem bukowo-grabowo-modrzewiowym. Wokół zamku, składającego się z wieży i dwóch podzamczy, przebiega ścieżka dydaktyczna. Będąc w rezerwacie Smoleń, warto udać się także do pobliskiej Doliny Wodącej.

Rezerwat przyrody Kępina. Obszar chroniony, zajmujący blisko 90 ha, powstał, by chronić niżowy las łęgowy, ols porzeczkowy i ziołorośla związane z podmokłymi terenami, a także źródliska i wywierzyska. Tu właśnie znajdują się źródliska potoku Rajecznica – miejsce występowania warzuchy polskiej oraz innych cennych gatunków związanych z terenami podmokłymi: borówki bagiennej, zachylnika oraz siedmiopalecznika błotnego. 4

Płaskowyż Głubczycki, Góry Opawskie

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WO PRU D N I K Biskupia Kopa (889 m n.p.m.) to szczyt leżący na granicy Polski i Czech w Górach Opawskich. Jest to najwyższe wzniesienie w województwie opolskim. Znajduje się tu charakterystyczna murowana wieża widokowa wybudowana w 1898 r. Możemy z niej podziwiać m.in. panoramę czeskiego miasteczka Zlate Hory, a przy dobrej widoczności dojrzeć odległy o 45 km Śnieżnik, a nawet oddaloną o 85 km Ślężę. Pod szczytem znajduje się schronisko turystyczne.

M A PA

N R

FAK T Y O L ASACH

Rezerwat przyrody Cicha Dolina został utworzony w 1999 r. i zajmuje powierzchnię blisko 60 ha. Choć nie ma wyznaczonych ścieżek, można go podziwiać z dwóch stron: od dołu, spacerując w górę doliny Bystrego Potoku drogą z Pokrzywnej na Biskupią Kopę, lub od góry, wędrując żółtym szlakiem turystycznym. Przedmiotem ochrony w rezerwacie są fragmenty lasów zbliżonych do naturalnych: kwaśnej buczyny górskiej, kwaśnej dąbrowy oraz podgórskiego łęgu jesionowego. Większość drzew przekroczyła wiek 100–120 lat. Dominującym gatunkiem jest buk zwyczajny.

LEŚNA BIŻUTERIA Liście same w sobie mają niepowtarzalne kształty i barwy, czasem jednak dopinają korale i broszki, także różnorodne w formie i kolorze. Te dodatki to galasy – twory powstałe wskutek działalność owadów, które składając jaja uszkadzają blaszkę liścia. Galasy to solidny schron i pożywienie dla młodych larw.

Wieża widokowa na Górze Granicznej znajduje się po czeskiej stronie granicy, na szczycie noszącym nazwę Hraniční vrch. Została zbudowana w 2011 r., ma 25 m wysokości i unikatową metalową konstrukcję. Składają się na nią dwie wieże telekomunikacyjne połączone na górze kładką. Pierwotnie służyły one do przekazywania sygnału telefonicznego drogą radiową. Z wieży widokowej roztacza się widok na Sudety Wschodnie oraz Płaskowyż Głubczycki, a także na Bramę Morawską i Beskidy. Prowadzą do niej piesze szlaki turystyczne. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Tama w Jarnołtówku 6. Gwarkowa Perć

Kościół w Opawicy. Barokowa świątynia została zbudowana na początku XVIII w. w miejscu spalonego średniowiecznego kościoła pw. św. Elżbiety, z którego zachowały się do dziś krypty. W kościele, będącym zabytkiem klasy zerowej, szczególną uwagę zwraca ambona z 1772 r. w kształcie łodzi z płaskorzeźbionymi postaciami rybaków trzymających sieć na koszu, z żaglem na baldachimie i palmą znajdującą się przy bramce schodów. Inne unikatowe zabytki sztuki śląskiej to polichromia wykonana w 1733 r. przez Józefa Mateusza Lassera, rokokowa chrzcielnica ołtarzowa, marmurowe epitafium dla fundatora oraz organy z 1763 r. 67

Płaskowyż Głubczycki

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: PRUDNIK, KĘDZIER Z YN, RUDY R ACIBORSKIE

Karniów (czes. Krnov) to miasto w Czechach, na Śląsku Opawskim, położone ok. 20 km od Głubczyc, nad rzeką Opawą. Około 1260 r. Karniów uzyskał prawa miejskie nadane z ramienia książąt opawskich z rodu Przemyślidów, a w XIII w. zbudowano tu murowany zamek, dzięki czemu Karniów stał się znaczącym grodem na pograniczu śląsko-morawskim. W Karniowie możemy odwiedzić licznie występujące tam zabytki, a wśród nich m.in.: gród Cvilín, którego ruiny znajdują się przy ścieżce przyrodniczej „Zamek w Krnovie”, pałac Silesia, który służył jako targ włókienniczy, a także wiele innych zabytków i obiektów wartych zobaczenia.

M A PA

N R

FAK T Y O L ASACH Punkt widokowy na Ciemięcickiej Górze (411 m n.p.m.), zwanej także Baranią Kopą lub Czeską Górą. Znajduje się w południowo-wschodniej części Obszaru Chronionego Krajobrazu Mokre-Lewice. Do 1959 r. przez szczyt przebiegała granica państwowa, obecnie cała góra znajduje się w granicach Polski. Na szczycie znajduje się krzyż oraz ślady dawnej drogi krzyżowej. Atrakcyjna panorama widoczna z tego miejsca obejmuje m.in. czeskie miasto Krnov. 2

Wieża widokowa we Włodzieninie. Punkt widokowy powstał poprzez wykorzystanie wieży zniszczonego w trakcie działań wojennych kościoła św. Mikołaja. Rozciąga się stąd widok na Płaskowyż Głubczycki oraz na Sudety Wschodnie, w tym czeskie Jesioniki z najwyższym szczytem Pradziadem (1491 m n.p.m.). We Włodzieninie znajduje się wiele stanowisk archeologicznych, na czele z pozostałościami prehistorycznej osady obronnej sprzed 3,5 tysiąca lat. W latach 2005–2007 wybudowano tu także 86-hektarowy zbiornik retencyjny. 3

ZBIÓR NASION Hodowla lasu zaczyna się od zbioru nasion z wytypowanych, najdorodniejszych drzew i drzewostanów rodzimych pochodzeń. Ich powierzchnia w RDLP w Katowicach odpowiada powierzchni Katowic. Pozyskane nasiona wymagają odpowiedniego przechowywania i przygotowania do wysiewu w szkółkach leśnych. Rocznie zbieranych jest ok. 100 ton szyszek i nasion różnych gatunków drzew i krzewów.

Drewniany kościół w Bryksach pochodzi z XVII w. Nazwa Bryksy związana jest z położoną przy kościółku kapliczką, zbudowaną w XIII w. nad cudownym źródełkiem i poświęconą św. Bryksjuszowi. Obecna kapliczka zbudowana została w 1880 r. Od 1916 r. jest poświęcona pamięci poległych w I wojnie światowej. Przy kościółku jest też dawna pustelnia założona w 1771 r., w której obecnie funkcjonuje schronisko. 4

Rezerwat przyrody Góra Gipsowa usytuowany jest na południowym stoku Góry Gipsowej, w sąsiedztwie miasta Kietrz. Rezerwat ten został utworzony z uwagi na ciekawą i bogatą florę tego terenu. Znajdują się tutaj stanowiska roślin stepowych oraz zaroślowych, m.in. dzwonka bolońskiego, storczyka bzowego czy omanu szorstkiego (na zdjęciu). 5

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Wilcze Stawy

Płaskowyż Głubczycki, Kotlina Raciborska, Płaskowyż Rybnicki

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: RU DY R ACI BO RS K I E , K Ę DZ I E R Z Y N

Arboretum Bramy Morawskiej w Raciborzu to ogród botaniczny zajmujący powierzchnię ponad 160 ha, którą można podzielić na dwie części. Mniejszy obszar – ok. 35 ha to ogrodzony ogród z kolekcjami roślin. Pozostała powierzchnia to przede wszystkim tereny leśne

M A PA

N R

z licznymi starodrzewami, naturalnymi jarami, stawami i źródliskami. Dla odwiedzających dostępna jest ścieżka zdrowotna oraz dwie ścieżki dydaktyczne: ekologiczna i dendrologiczna.

FAK T Y O L ASACH

Rezerwat przyrody Łężczok powstał w 1957 r. w celu ochrony cennych zbiorowisk wodnych i starych lasów o łącznej powierzchni ponad 470 ha, w jego skład wchodzi kompleks ośmiu stawów wraz z otaczającymi drzewostanami. Cennym elementem jego krajobrazu są aleje kilkusetletnich, pomnikowych dębów oraz dobrze zachowane fragmenty olsów i łęgów. Stawy utworzone ręką człowieka w XIII w. istnieją dzięki prowadzeniu zrównoważonej gospodarki rybackiej. 2

Symboliczne groby strażaków. 26 sierpnia 1992 r. około godziny 13:50 nieopodal tego miejsca powstał pożar, który zniszczył ponad 9 tys. ha lasu na terenie nadleśnictw: Rudy Raciborskie, Rudziniec i Kędzierzyn. Był to największy w powojennej Europie pożar lasu. Niestety w pierwszych godzinach walki z żywiołem śmierć poniosło dwóch strażaków. Ich symboliczne mogiły, pamiątkowy krzyż i obelisk przypominają o tych tragicznych wydarzeniach. 3

LEŚNE SŁUŻBY PORZĄDKOWE Te, na które chcemy zwrócić uwagę, działają bez przetargów i zleceń, a tym bardziej bez zachęty człowieka. Gdyby nie tytaniczna praca mrówek, żuków, olejnic czy grabarzy, las pośród szczątków organizmów i drzew nie miałby tak kojącego zielonego widoku.

Leśny Ośrodek Edukacyjny Stampnica położony jest w urokliwym miejscu w otoczeniu lasów Leśnictwa Stampnica oraz Leśnictwa Stara Kuźnia. Miejsce to wyposażone jest w tablice edukacyjne, wiatę, ławki, miejsce na ognisko oraz plac zabaw. Idealny przystanek w czasie wędrówki po lesie w rodzinnym gronie. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Punkt edukacyjny w leśnictwie Ponięcice 71

Płaskowyż Rybnicki, Kotlina Raciborska, Wyżyna Katowicka

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: RU DY R ACI BO RS K I E , RU DZ I N I EC, RY B N I K

Magdalenka to drewniana kapliczka ocalała z pamiętnego pożaru, który spustoszył tutejsze lasy w 1992 r. Od strony miejscowości Rudy dotrzemy do niej, poruszając się pieszo lub na rowerze szlakiem utworzonym przez Lasy Państwowe w 2015 r. w ramach akcji „Wolność jest w naturze”.

M A PA

N R

Szlak rowerowy „Wolność jest w naturze” utworzony został w 2015 r. Trasa rozpoczyna się w miejscu postoju pojazdów na końcu ul. Sobieskiego w Rudach-Brantolce. Ścieżkę tworzą dwie pętle: większa o długości 23 km i mniejsza 16-kilometrowa. Wzdłuż ścieżki ustawiono tablice informujące o prowadzonej gospodarce leśnej oraz historii tego terenu, nierozerwalnie związanej z działalnością zakonu cystersów. To świetna propozycja dla osób poszukujących ciszy, spokoju i wytchnienia od codziennego zgiełku. 2

FAK T Y O L ASACH 3

Ścieżka przyrodniczo-leśna „Rachowice” prowadzi przez urokliwy teren zwany Szwajcarią Rachowicką. Okolica ta, pełna jarów, wzniesień i mokradeł, zawdzięcza swą nazwę bogactwu przyrodniczemu oraz niezwykłym walorom krajobrazowym. Położona wzdłuż dolinki Potoku Sierakowickiego, w pobliżu wsi Rachowice, urzeka swoim pięknem o każdej porze roku. Osobliwością przyrody w tym miejscu są dwa zrośnięte w uścisku buki oraz połączone gałęzią graby. Panoramę Potoku Sierakowickiego można podziwiać z drewnianego tarasu widokowego, znajdującego się na trasie ścieżki. Ścieżka dydaktyczna „Głębokie Doły” powstała w 2005 r. Z miejscem tym związanych jest kilka legend. Jedna z nich głosi, że dawno temu na terenie obecnego uroczyska Głębokie Doły stała karczma. W czasie wielkiego postu odbywały się w niej „rozpustne zabawy”. Podczas jednej z nich karczma zapadła się, tworząc głęboki dół. W XVIII w. odnaleziono w tym miejscu stare dębowe belki, które świadczą o tym, że dawniej stał tam duży budynek. Ścieżka wiedzie przez różnowiekowe drzewostany, stare buczyny, pokazując bogactwo fauny i flory. Jednym z ciekawszych miejsc jest zagroda danieli przy leśniczówce, a także drzewostan daglezjowy. 4

DWUTLENEK WĘGLA Jedno duże drzewo o wysokości ok. 25 m pochłania tyle CO2, ile produkują dwa gospodarstwa domów jednorodzinnych, a jeden samochód zamienia w spaliny tyle tlenu w ciągu godziny, ile zużywa do oddychania w tym samym czasie 800 osób.

Ścieżka dydaktyczna „Dróżka Kopruszka” w miejscowości Przegędza. Dawniej istniało w tym miejscu ponad 40 stawów, gdzie hodowano ryby, a także roślinę kotewkę orzech wodny. Jest to miejsce, gdzie przebiegają szlaki rowerowe i piesze, często uczęszczane przez mieszkańców Rybnika i okolic. Jej nazwa pochodzi od słowa „kopruch”, co w mowie śląskiej oznacza komara. 5

Pojezierze Palowickie położone jest na skraju kompleksu leśnego w granicach Parku Krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”. Nazwa tego miejsca pochodzi od miejscowości Palowice, jak również od kompleksu stawów przypominającego pojezierze. Miejsce to jest niewątpliwie jedną z ładniejszych atrakcji turystycznych, a także ostoją wielu gatunków ptactwa wodnego i lądowego. Znajduje się tu stary drewniany kościółek zbudowany na przełomie XVI i XVII w., a także dwór zwany zamkiem. Jadąc od strony Żor przed stawami stoi Gichta – pozostałość po działającej w pierwszej połowie XIX w. hucie „Waleska”. Budowla powstała w latach 30. XIX w., a jej zadaniem było wyciąganie rudy darniowej. 6

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Pocysterski zespół klasztornopałacowy w Rudach 8. Zabytkowa stacja kolejki wąskotorowej w Rudach 9. Zalew Gzel 10. Ścieżka dydaktyczna Smolnica

Wyżyna Katowicka, Równina Pszczyńska, Płaskowyż Rybnicki

M A PA

N R

NADLEŚNICT WA: KOBIÓR, KATOWICE

Dębina w Baranowicach to ponad 600-hektarowy kompleks leśny pomiędzy Żorami a Mizerowem. Należał on do właścicieli miejscowych dóbr rycerskich. Ostatnimi byli baronowie von Durant. Na tym terenie rosną sędziwe dęby pomnikowe, a także liczne drzewa o wymiarach pomnikowych. Na szczególną uwagę zasługuje właśnie aleja dębów pomnikowych, która wiedzie przez las. Niektórzy nazywają ten las Śląskim Rogalinem. W starych dębach kryje się prawdziwy skarb tego miejsca, czyli kozioróg dębosz.

M A PA

N R

Maryjka Branicka – XIX-wieczna figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem to miejsce spotkań okolicznych mieszkańców i pielgrzymek. Postawił ją w listopadzie 1807 r. niejaki Johan Lukas, leśniczy w lasach książąt Anhalt-Köthen w Pszczynie, w podzięce za uratowanie życia. Przed kilku laty figura wraz z otoczeniem została odnowiona przez suszeckie Koło Związku Górnośląskiego, przy udziale Nadleśnictwa Kobiór i władz samorządowych.

FAK T Y O L ASACH

Rezerwat Babczyna Dolina utworzony w 2002 r., ma powierzchnię ok. 76 ha. Obejmuje fragmenty doliny rzecznej w górnym biegu Korzeńca Południowego, który płynie w naturalnym korycie, tworząc malownicze meandry i starorzecza. Walorem przyrodniczym są tu licznie występujące gatunki chronionych mszaków. Dno doliny zajmują niewielkie fragmenty niżowego łęgu jesionowo-olszowego z płatami olsu torfowcowego. Rezerwat jest dostępny od strony Kobióra, idąc z centrum ul. Leśników, lub Suszca. 3

PIELĘGNACJA LASU Wyhodowanie zdrowych i dorodnych drzewostanów osiąga się poprzez wykonywanie wielu zabiegów. W pierwszych latach pielęgnacja lasu polega m.in. na wykaszaniu chwastów w uprawach leśnych, w kolejnych – na usuwaniu drzew chorych, uszkodzonych i przeszkadzających innym w rozwoju. Pielęgnacje wykonywane są z różną częstotliwością w zależności od wieku drzew i potrzeb hodowlanych.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Dąb Maryjny w Żorach 8. Kopalnia Guido w Zabrzu 9. Śląski Ogród Botaniczny 10. Kamieniołom piaskowców karbońskich z XIX/XX w. w Łaziskach Górnych 11. Kamień poksiążęcy Pitterman 1855-1895 w Kobiórze 12. Schron bojowy Sowiniec 13. Ścieżka dydaktyczna „Zadole” 14. Leśne Pogotowie 15. Muzeum Smolarnia w Kobiórze 16. Zamek w Pszczynie 17. Pałac Myśliwski w Promnicach 18. Śląski Ogród Zoologiczny 19. Jezioro Paprocańskie 20. Galeria ASP Rondo Sztuki Katowice 21. Pomnik Bitwy Pszczyńskiej z 1939 r. w Ćwiklicach

Ścieżka dydaktyczna „Uroczysko Buczyna” pozwala poznać fragment starego drzewostanu, w którym zachowały się okazałe drzewa. Teren obfituje w rzadkie gatunki roślin, bogaty świat zwierząt, a szczególnie licznie występują tu płazy i gady. Leśna Sala Edukacyjna. W podziemiach ponad 150-letniego budynku dawnej huty Ida można poznać bogactwo przyrodnicze Górnego Śląska. Zwiedzający mają do dyspozycji multimedialne scenariusze, przygotowane zarówno dla dzieci przedszkolnych, jak i młodzieży oraz osób dorosłych. Można zatem posłuchać odgłosów przyrody i dowiedzieć się jak odzywają się leśni mieszkańcy, a także poprzez dotyk porównać różne futra zwierząt. Sala przystosowana została dla osób niewidomych i niedowidzących oraz dla poruszających się na wózkach inwalidzkich. 4

Leśna Ścieżka Dydaktyczna. Na ponad 20 tablicach przedstawiono historię związaną z hutnictwem oraz faunę i florę Nadleśnictwa Katowice. Ścieżka położona jest w widłach rzeki Kłodnicy oraz potoku Kokociniec. To tutaj zgłębimy wiedzę o łowiectwie. Od wiosny do jesieni bezpieczny, przeszklony ul jest idealnym miejscem do obserwacji zwyczajów pszczoły miodnej. Ogród Zmysłów, przystosowany dla osób niepełnosprawnych, pozwala poznać rośliny występujące w lesie, a nawet ich posmakować. 5

Faunistyczny rezerwat przyrody Żubrowisko położony jest w środkowej części kompleksu lasów pszczyńskich. Jest największym rezerwatem województwa śląskiego – zajmuje powierzchnię ponad 745 ha. Został utworzony w 1996 r. dla zachowania populacji żubrów linii nizinnej, w tym żubrów pszczyńskich. W 2022 r. minie 157 lat od sprowadzenia tych zwierząt. W 1865 r. książę pszczyński Jan Henryk XI Hochberg dokonał zamiany z carem Aleksandrem II 20 jeleni na cztery żubry z Puszczy Białowieskiej. W sąsiedztwie rezerwatu znajduje się Ośrodek Hodowli Żubrów i Edukacji Leśnej w Jankowicach wraz z zagrodą pokazową oraz ścieżką dydaktyczną. 6

Pagóry Jaworznickie, Dolina Górnej Wisły, Wyżyna Katowicka, Równina Pszczyńska, Rów Krzeszowicki

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: CH R Z A N ÓW Ścieżka dydaktyczna „Las Murckowski” biegnie przez tereny pięknych buczyn, które są fragmentem dawnej Puszczy Śląskiej. Spacer nią daje możliwość poznania nie tylko fauny i flory ponad dwustuletnich buków znajdujących się w rezerwacie, ale także negatywnego wpływu działalności człowieka na środowisko oraz przykładu rekultywacji terenów zdegradowanych.

M A PA

N R

Ośrodek Edukacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera to 8 hektarowy park tematyczny z ogrodami i atrakcjami dla dzieci. Zagospodarowano dno kamieniołomu Sadowa Góra, które okazało się prawdziwym skarbem geologicznym. Odnalezione pofalowane wapienne dno morza triasowego, to skamieniały zapis przetaczających się w tamtym okresie huraganów tropikalnych, zatem wyprawa tutaj to 2

FAK T Y O L ASACH prawdziwy powrót do przeszłości. Dla odwiedzających dostępne są szlaki spacerowe, punkty widokowe, grilowisko, mały amfiteatr, plac zabaw, pawilon riplemarków, sala dydaktyczna, staw, zegar pór roku, wrzosowisko, ogród sensoryczny oraz tężnia solankowa. W ofercie ośrodka jest również wiele tematycznych zajęć dla grup zorganizowanych.

Rezerwat przyrody Żaki to najstarszy obszar chroniony tego typu w granicach Nadleśnictwa Andrychów. Został utworzony w 1959 r. i obejmuje ochroną obszar 12,06 ha lasów grądowych na terenie gminy Oświęcim. Dominuje tu starodrzew lipowy z domieszką grabów i dębów szypułkowych. 3

PLAN URZĄDZENIA LASU To podstawowy dokument opisujący stan lasu, według którego prowadzona jest gospodarka leśna. Określa on jaką ilością drewna dysponujemy i ile go przyrasta. Dzięki tym informacjom ilość pozyskanego drewna jest mniejsza od przyrostu, co jest podstawową zasadą zrównoważonego użytkowania i zachowania trwałości lasu.

Rezerwat przyrody Przeciszów położony jest w Kotlinie Oświęcimskiej, w Dolinie Górnej Wisły. Utworzony został w 1995 r. w celu ochrony wielogatunkowego lasu grądowego. Obszar rezerwatu zajmuje 85,51 ha. Dominuje tu starodrzew lipowy z domieszką dębów szypułkowych, grabów, klonów i jesionów. 4

Rezerwat przyrody Dolina Żabnika zajmuje powierzchnię 47,99 ha. Położony jest w obrębie rozległego kompleksu leśnego we wschodniej części Jaworzna. Obejmuje całą dolinę potoku Żabnik, płynącego doliną porośniętą rzadkimi i zagrożonymi roślinami wodnymi, szuwarowymi oraz torfowiskowymi. Potok otaczają bory sosnowe i mieszane. Teren rezerwatu niewątpliwie charakteryzuje bogactwo świata zwierząt z uwagi na różnorodność siedlisk i warunków w nich panujących. 5

Rezerwat przyrody Bukowica został powołany w 1987 r. w celu ochrony fragmentu buczyny karpackiej. W drzewostanie dominuje różnowiekowy buk z domieszką innych gatunków. Atrakcją rezerwatu jest ściana skalna z triasowych wapieni o długości kilkunastu metrów, a także rzadko spotykane kwitnące okazy bluszczu pospolitego, które wspinają się po sosnach na wysokość 5–10 m. 6

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Zabytkowe osiedle Nikiszowiec 8. Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau 9. Park Gródek

25 Wyżyna Olkuska, Garb Tenczyński, Dolina Górnej Wisły, Rów Krzeszowicki, Pagóry Jaworznickie, Obniżenie Cholerzyńskie

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: CH R Z A N ÓW, K R Z ES ZOW I CE

Wały Wiślane i Wiślana Trasa Rowerowa. Wykorzystanie wałów ochronnych Wisły, które włączono do projektu województwa małopolskiego budowy zintegrowanej sieci głównych tras rowerowych „VeloMałopolska”, pozwoliło na ich udostępnienie na cele rekreacyjno-turystyczne poprzez utworzenie Wiślanej Trasy Rowerowej. Warto dodać, że dolina Wisły to miejsce występowania wielu rzadkich i cennych gatunków ptaków, m.in. ślepowrona, rybołowa i kormorana czarnego.

M A PA

N R

FAK T Y O L ASACH

Rezerwat przyrody Lipowiec zajmuje powierzchnię 10,80 ha. Wzgórze o wysokości 362 m n.p.m. z ruinami zamku na szczycie porastają lasy bukowe w wieku 120–160 lat. W formie domieszki występuje sosna, która naturalnie obumierając tworzy luki; obserwowana jest w nich silna ekspansja grabu i bzu czarnego. Osobliwością rezerwatu jest odkryte w 1926 r. przez prof. Pawłowskiego stanowisko kruszczyka drobnolistnego (bardzo rzadkiego gatunku storczyka). Ponadto wśród cennych roślin chronionych należy wymienić: lilię złotogłów, buławnika wielkokwiatowego, buławnika czerwonego oraz kruszczyka szerokolistnego. Piaskownia. Kopalnia Piasku „Szczakowa” rozpoczęła eksploatację piasku w 1954 r. Obiekt o powierzchni 3400 ha był wówczas największą kopalnią piasku w Europie. Po zakończeniu eksploatacji, tj. od roku 1998, wyrobisko popiaskowe zaczęto sukcesywnie rekultywować i zalesiać. Dodatkową atrakcją są dwa symbole widoczne na piaskowni z lotu ptaka: strzałka północy oraz skrót JP II oznaczający św. Jana Pawła II. Utworzyła je mozaika gatunków drzew specjalnie dobranych przez Jacka Chmurę, leśniczego leśnictwa Bukowno. 3

ZRĄB Tak nazywa się powierzchnia leśna, na której prowadzi się ścinkę drzew. Podczas zrębu ścina się jednorazowo (zrąb zupełny) lub etapami wszystkie drzewa na powierzchni. W taki sposób użytkuje się drzewostan, dostarczając drewna społeczeństwu. Zręby planowane są przez leśników na okres 10 lat. Mogą zdarzyć się zręby nieplanowane, wynikające z wystąpienia klęski żywiołowej, chorób lub gradacji szkodliwych owadów.

Ścieżka przyrodniczo-leśna w Dulowej „Tropem Bobra” to ścieżka o długości 5,5 km na terenie Puszczy Dulowskiej, która wiedzie przez centralną jej część. Poruszając się nią, możemy obserwować różnorodność gatunkową drzew oraz ślady działalności licznie występujących tu bobrów – żeremie, tamy oraz będące ich skutkiem zalewiska. Tablice edukacyjne umieszczone przy trasie oraz miejsca wyposażone w drewniane ławy i stoły pozwalają traktować ją również rekreacyjnie. 4

Klasztor w Alwerni. Barokowy kościół w Alwerni wzniesiono w latach 1625– 1656, później (1703–1708) dobudowano niedużą kaplicę, w której umieszczono słynący łaskami obraz przedstawiający Chrystusa „Ecce Homo”. Historia malowidła sięga średniowiecza, pierwsza wzmianka o nim pochodzi z Konstantynopola z 1453 r. 5

Zamek Tenczyn w Rudnie. Wzmiankowany już w 1308 r. zamek, został wybudowany na dawnym stożku wulkanicznym, będącym najwyższym wzniesieniem Garbu Tenczyńskiego (401 m n.p.m.). Do dziś przetrwał w postaci dobrze zachowanych, malowniczych ruin, które niedawno zostały ponownie udostępnione zwiedzającym. 6

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Park Rozrywki Zatorland 8. Źródła Sztoły 9. Rezerwat Ostra Góra 10. Rezerwat Dolina Eliaszówki 11. Dolina Będkowska

Płaskowyż Rybnicki, Kotlina Raciborska, Płaskowyż Głubczycki, Kotlina Ostrawska

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: RY B N I K , RU DY R ACI BO RS K I E

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Wielikąt to malowniczy kompleks składający się ze stawów hodowlanych wraz z otaczającymi je polami i łąkami. Położony jest w dolinie górnej Odry. Obiekt ten jest doskonałym przykładem korzystnego wpływu działalności człowieka na środowisko przyrodnicze, jego bogactwo i walory. Stawy hodowlane utworzono dla prowadzenia gospodarki rybackiej prawdopodobnie już w średniowieczu. Stanowią niezwykle atrakcyjne siedlisko dla ornitofauny.

M A PA

N R

Grodzisko Gołęszyców z okresu wczesnego średniowiecza znajduje się w miejscowości Lubomia. Zostało założone przez słowiańskie plemię Gołęszyców między XII a IX w. Gród powstał na miejscu nieufortyfikowanej osady powstałej w VII w. Jej umocnienia zaczęto wznosić na przełomie VII i IX w. W drugiej połowie IX w. gród ten uległ zniszczeniu w wyniku pożaru. Po tym zdarzeniu nie został już odbudowany. Grodzisko zajmuje blisko 6 ha. W 1965 r. obiekt ten został wpisany do rejestru zabytków. 2

FAK T Y O L ASACH

Wieża widokowa na Granicznych Meandrach Odry ma ponad 27 m wysokości. Można z niej podziwiać odcinek rzeki Odry meandrujący pomiędzy mostem Bogumin– Chałupki a ujściem Olzy. Same meandry, jak i przylegające do rzeki grunty – łąki i lasy zalewowe, mają wysokie wartości przyrodnicze i krajobrazowe. Występują tu ciekawe zbiorowiska roślinne takie jak łęgi wierzbowo-topolowe. Można tu spotkać rzadkie owady: modraszka, pachnicę dębową czy zgniotka cynobrowego. 3

HARWESTER Inaczej zwany jest kombajnem zrębowym. I jak przystało na kombajn, jest maszyną samobieżną wyposażoną w głowicę ściankową, której elementem roboczym są noże lub piła. Głowica jest zwykle zamontowana na przegubowym wysięgniku sterowanym hydraulicznie. Harwestery nadają się do pracy w drzewostanach, w których drzewa wytwarzają pień w kształcie strzały. Najlepiej, jeśli drzewo ma drobne gałęzie, zrośnięte pod kątem prostym lub w dół (np. sosna, świerk).

Kalwaria Pszowska. Historia kalwarii sięga XIX w., kiedy to powstała parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Na początku XX w. ówczesny proboszcz postanowił zbudować kompleks kaplic, które miały odpowiadać stacjom drogi krzyżowej. Budowa trwała ponad 20 lat, przerywana wojną i pożarem. W czasie II wojny światowej miejsce to zostało zapomniane. Po jej zakończeniu kaplicami oraz kościołem zaopiekował się ksiądz z Rydułtów, który po przejściu na emeryturę zamieszkał w okolicy i został rektorem świątyni. W sąsiedztwie kaplic na terenie nadleśnictwa znajduje się niewielka wiata, ławeczki oraz tablice edukacyjne. 4

Baszta Rycerska w Wodzisławiu Śląskim wzniesiona została w latach 1867–68 na terenie lasu miejskiego, na historycznym grodzisku. Budowla ma ok. 20 m wysokości. Inicjatorem budowy i pierwszym właścicielem baszty był Edward Brauns, ówczesny właściciel Wodzisławia Śląskiego. Postanowił on wznieść myśliwski zameczek, zbudował także drogę spacerową od strony miasta, a wokół obiektu wytyczył alejki oraz stworzył mały ogród zoologiczny. Do naszych czasów dotrwała jedynie baszta. Mimo burzliwej historii obiektu: popadnięcia w ruinę, odrestaurowania, a później celowego jego zniszczenia, możemy od 2021 r. w sezonie od wiosny do jesieni odwiedzać ponownie wyremontowaną basztę. 5

Dolina Górnej Wisły, Pogórze Śląskie, Płaskowyż Rybnicki, Beskid Śląski, Wysoczyzna Kończycka, Równina Pszczyńska

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WO USTRO Ń Ścieżka edukacyjna „Źródełko Borgońka” została wytyczona w hażlaskim uroczysku Czarne Doły, gdzie możemy podziwiać ponad 170-letnie buki oraz młodsze od nich graby i olchy. Gdzieniegdzie dostrzeżemy pojedyncze stare sosny, dęby i modrzewie. Z tym miejscem wiąże się legenda o pięknej hrabinie, która podczas podróży przemyła oczy wodą ze źródełka i pozbyła się dzięki temu dolegliwości związanych ze wzrokiem. Na trasie ścieżki zostały umieszczone tablice informacyjne pełniące rolę przewodnika.

M A PA

N R

Czantoria (995 m n.p.m.). Przez szczyt przebiega granica między Polską a Czechami. Na położoną poniżej wzniesienia polanę Stokłosica da się dotrzeć kolejką krzesełkową. Z wieży na Czantorii obserwować można panoramę Beskidów, a przy dobrej widoczności nawet Tatry oraz Małą i Wielką Fatrę. Nadleśnictwo Ustroń urządziło tu ścieżkę przyrodniczoleśną „Czantoria” o długości 8 km. 2

FAK T Y O L ASACH

FORWARDER Jest to maszyna ładująca i transportująca drewno, często współpracująca z harwesterem. Drewno za pomocą żurawia jest ładowane na maszynę i podczas zrywki nie ma kontaktu z podłożem. Powoduje to znaczne ograniczenie szkód w glebie podczas zrywki.

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Zabytki Cieszyna 7. Biwak pod Małą Czantorią 8. Centrum Kultury i Sztuki „Dwór Kossaków” 9. Biwak Dobka 10. Chlebowa Chata

Ścieżka edukacyjna „Skalica”. Wzdłuż czterokilometrowej trasy można podziwiać bogactwo beskidzkich lasów oraz różnorodność świata flory i fauny. Początek ścieżki znajduje się obok „Leśnika”. W zależności od pory roku obserwować można wiele gatunków roślin. To m.in.: barwinek pospolity, bluszcz zwyczajny, parzydło leśne i pióropusznik strusi. Świat chronionej fauny reprezentują: jastrzębie, myszołowy, pustułki, zimorodki, salamandra plamista, traszki, kumaki, ropuchy, rzekotka, żaba trawna i wiele innych ciekawych gatunków. W Regionalnym Leśnym Ośrodku Edukacji Ekologicznej „Leśnik” znajduje się pięć sal ze stałymi ekspozycjami, po których oprowadzają leśnicy. Tematyka wystaw obejmuje: gospodarowanie lasami i pracę leśnika, typowe dla Beskidu Śląskiego rośliny i zwierzęta, gleby leśne, wykorzystanie drewna czy łowiectwo. Kuchnia „Leśnika” słynie z serwowania dań regionalnych, przygotowywanych ze świeżych, lokalnych produktów. 4

Równica jest widokowym szczytem górskim o wysokości 885 m n.p.m., położonym pomiędzy dolinami Wisły i Brennicy. Prowadzi tu droga asfaltowa, co czyni to miejsce łatwo dostępnym. Na podszczytowej polanie znajduje się schronisko górskie oraz restauracje i pensjonaty. Z Równicy rozciąga się rozległa panorama na szczyty Beskidu Śląskiego oraz Żywieckiego i Tatr, a także piękny widok na Pogórze Śląskie. 5

Pogórze Śląskie, Dolina Górnej Wisły, Beskid Śląski, Kotlina Żywiecka, Beskid Mały, Podgórze Wilamowickie

M A PA

N R

NADLEŚNICT WA: USTROŃ, BIELSKO, WĘGIERSKA GÓRKA, JELEŚNIA

Dworek Myśliwski został zbudowany w 1924 r. przez Brunona Konczakowskiego w Brennej, na południowym stoku Czupla, na wysokości 640 m n.p.m., i nazywany jest Perłą Beskidu Śląskiego. Budowlę stawiali majstrowie ze Śląska Cieszyńskiego, z bali układanych na zacios, bez użycia gwoździ. Obok dworku znajduje się kaplica św. Huberta poświęcona przez ks. kard. Adama Sapiehę, wykonana z piaskowca breńskiego, kryjąca witraż z wizerunkiem patrona myśliwych.

M A PA

N R

Ścieżka Brenna – Bukowa – Karkoszczonka. Jest to jeden z najbardziej popularnych szlaków spacerowych w Beskidzie Śląskim. Wiedzie przez piękne lasy jodłowo-bukowo-świerkowe. Na wytrwałych wędrowców, którzy wdrapią się na przełęcz Karkoszczonkę, czeka słoneczna polana, gdzie można zrobić rodzinny piknik lub skorzystać z oferty prywatnego schroniska – Chaty Wuja Toma. 2

FAK T Y O L ASACH

Dolina Wapienicy położona jest pomiędzy stokami Szyndzielni, Błatniej, Palenicy i Trzech Kopców. W jej najniższej, najłatwiej dostępnej części przeprowadzono ścieżkę dydaktyczną. Tu też zaczyna się ścieżka biegowa w pętli o długości 12 km. W centralnej części doliny w latach 20. ubiegłego wieku wzniesiono zaporę, tworząc sztuczne jezioro, będące rezerwuarem wody dla Bielska-Białej. 3

Schronisko na Dębowcu. Położone na polanie pod Dębowcem, na wysokości 526 m n.p.m., było pod koniec XIX w. gospodą Baumgärtel, a następnie zaczęło pełnić funkcję schroniska. W roku 1945 budynek został przekazany Dyrekcji Lasów Państwowych. W 2002 r. obiekt został poddany generalnemu remontowi. Dziś znowu pełni tradycyjną funkcję górskiej gospody, z której roztacza się przepiękna panorama na Bielsko-Białą i zachodnią część Beskidu Małego. 4

TRZEBIEŻ To sukcesywne usuwanie z lasu nadmiaru drzew. W ten sposób poprawia się warunki wzrostu i rozwoju pozostałym drzewom poprzez zmniejszenie konkurencji o światło, składniki pokarmowe i wodę. Pozytywnym aspektem jest również przyspieszenie rozkładu materii organicznej na dnie lasu przez zwiększenie dopływu światła i ciepła do gleby.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Zapora Jeziora Goczałkowickiego 8. Skrzyczne 9. Wzgórze zamkowe w Bielsku-Białej 10. Trasy narciarstwa biegowego 11. Pałac Czeczów 12. Krzyż na Hrobaczej Łące 13. Wilczy Staw 14. Stary Zamek w Żywcu 15. Zapora Porąbka 16. Rezerwat Przyrody Zasolnica 17. Jezioro Żywieckie

Ścieżka przyrodniczo-leśna „Doliną Zimnika” jest usytuowana w dolinie Leśnianki, która należy do najpiękniejszych na Żywiecczyźnie. Główną atrakcją ścieżki są malownicze kaskady potoku, a także rzadkie dla rejonów górskich podmokłe siedliska lasu jesionowego. Znajduje się tu miejsce pamięci Polaków zamordowanych przez hitlerowców. Najbardziej oddalonym punktem jest historyczne miejsce polowań Habsburgów – drewniana osada zlokalizowana w masywie Magurki. 5

Ścieżka edukacyjna „Gajówka Cieniowa” położona na terenie Leśnictwa Czernichów. Znajduje się tu częściowo drewniana Gajówka wykonana pierwotnie według projektu Karla Pietschki, adiunkta budowlanego u księcia Albrechta Fryderyka Habsburga. Przy ścieżce, oprócz tablic edukacyjnych na temat zwierząt leśnych i osobliwości przyrodniczych nadleśnictwa, znajdziemy miejsce na ognisko oraz urządzenia służące do aktywnego wypoczynku. 6

Beskid Mały, Beskid Makowski, Podgórze Wilamowickie, Pogórze Wielickie, Kotlina Żywiecka, Pogórze Śląskie

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: A N D RYCH ÓW, J E LEŚ N I A , SUCH A

Ścieżka dydaktyczna przy siedzibie Nadleśnictwa Andrychów powstała w 2019 r. Poru-szając się jej trasą, możemy poznać gatunki roślin i zwierząt naszych lasów, pól i łąk. A dzięki umieszczonym na niej ciekawym tablicom edukacyjnym poszerzamy swoją wiedzę o otaczającym nas świecie przyrody. Przy ścieżce oprócz tablic edukacyjnych i ciekawostek terenowych znajduje się też wiata z miejscem przeznaczonym na ognisko. Ścieżka otwarta jest dla zwiedzających codziennie w dni robocze. Nadleśnictwo organizuje tutaj również zajęcia edukacyjne dla wszystkich grup wiekowych.

M A PA

N R

Ścieżka dydaktyczna w leśnictwie Inwałd. Ścieżka edukacyjna powstała w 2004 r. i ma długość ok. 3 km. Przemierzając ją można zapoznać się z podstawowymi informacjami o lesie i gospodarce leśnej zawartymi na kilkunastu tablicach informacyjnych. W pobliżu szlaku znajduje się potężna czereśnia ptasia – pomnik przyrody. Ponadto ścieżka przebiega przez szlak „3 Panienek”, gdzie zlokalizowana jest kapliczka leśna dedykowana św. Hubertowi i św. Franciszkowi. 2

FAK T Y O L ASACH

Rezerwat przyrody Madohora położony jest w Paśmie Łamanej Skały (929 m n.p.m.), w zasięgu działania nadleśnictw Andrychów i Jeleśnia. Szczyt stanowią wychodnie piaskowca i zlepieńca istebniańskiego. Za sprawą ubogiego podłoża skalnego występują tu gatunki charakterystyczne dla boru wysokogórskiego, na mniejszej niż zazwyczaj wysokości. Jaskinia Komonieckiego w Ślemieniu została uznana za pomnik przyrody nieożywionej w 1993 r. Jaskinia ta to duża komora o powierzchni ok. 115 m kw. Bezpośrednio nad wejściem do jaskini spływa strumień, co podkreśla wyjątkowość i malowniczość tego miejsca. Jaskinia nie wymaga użycia specjalistycznego sprzętu podczas zwiedzania. 4

PŁOT W LESIE Leśnicy, sadząc nowe pokolenie lasu, zwłaszcza cennych i szlachetnych gatunków drzew – dębów, wiązów czy jodeł – chronią je przed łakomymi roślinożercami. Bynajmniej nie przed mięczakami ani gąsienicami owadów, tylko dużymi ssakami – łosiami, jeleniami i nieco drobniejszymi sarnami. Kiedy drzewka podrosną, ogrodzenie jest demontowane.

Kościół świętych apostołów Piotra i Pawła. Jednonawowy kościół z 1789 r. o konstrukcji zrębowej zbudowany został z poziomych bali układanych na sobie bez użycia gwoździ. Całość pokryta jest gontem i otoczona półotwartymi półcieniami. Wyposażenie, utrzymane w stylu późnego baroku, w większości pochodzi z XIX w. 5

Leśna ścieżka przyrodnicza im. kardynała Stefana Wyszyńskiego prowadzi przez najciekawsze miejsca w obrębie Pasma Jałowieckiego, osiągając kulminację na szczycie Jałowca (1111 m n.p.m.). Wzdłuż trasy umieszczono 10 tablic przybliżających sylwetkę Prymasa Tysiąclecia, a także regionalne tradycje zabawkarskie, pracę miejscowych leśników oraz osobliwości przyrodnicze, jak wodospad czy Polanę Krawcową, będącą miejscem występowania krokusa spiskiego. 6

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Góra Żar 8. Mogiła Żołnierzy AK 9. Kapliczka Matki Boskiej Śnieżnej na Trzonce 10. Beskidzkie Centrum Zabawki Drewnianej 11. Zalew Świnna Poręba

Pogórze Wielickie, Beskid Makowski, Rów Skawiński, Pasmo Babiogórskie, Kotlina Rabczańska

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: SUCH A , M YŚ LE N I CE

Wieża widokowa przy kompleksie Beskidzki Raj ma wysokość 25 m. Widać stąd Babią Górę, Policę i Jałowiec. Przy dobrych warunkach dostrzec można Gorce i liczne szczyty Beskidów Zachodnich. Szczególnie efektowne widoki są zwłaszcza jesienią – z racji dużego udziału przebarwiających się buków. Wstęp na wieżę wiąże się z drobną opłatą. W jej bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się minizoo, restauracja i hotel.

M A PA

N R

Ścieżka edukacyjno-przyrodnicza na Jasień oraz Kaplica Konfederatów Barskich. Trasa ścieżki licząca 1,2 km prowadzi przez wielogatunkowy las, wspinając się od wschodniej strony na Jasień (521 m n.p.m.). Wiodącym tematem prezentowanym na tablicach jest różnorodność gatunkowa drzew leśnych, które osiągają tu naprawdę znaczne rozmiary. Docelowym punktem jest Kaplica Konfederatów Barskich, znajdująca się tuż pod szczytem, w samym sercu lasu. Na ołtarzu umieszczono płaskorzeźbę z wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej. Kaplica datowana jest na koniec XVIII w. 2

FAK T Y O L ASACH

Zamek w Suchej Beskidzkiej. Nazywany Małym Wawelem zamek w Suchej Beskidzkiej stanowił rezydencję właścicieli dóbr suskich. Składa się z dziedzińca otoczonego trzema skrzydłami i czterema wieżami. Skrzydła południowe i zachodnie są dwupiętrowe, a skrzydło północne parterowe. Od strony dziedzińca wyższe skrzydła ozdobione są krużgankami. W bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się XIX-wieczny park. Zamek obecnie jest wykorzystywany przez Muzeum Miejskie. Dodatkowo znajduje się w nim hotel z restauracją – Kasper Suski. 3

Siedziba Nadleśnictwa Sucha to parterowy budynek o charakterze willowym, zbudowany pod koniec XIX w. w pobliżu zamku jako mieszkania dla urzędników dworskich w Suchej Beskidzkiej. W niezmienionej postaci dotrwał do naszych czasów. Po wojnie i obecnie siedziba Nadleśnictwa Sucha. 4

SPA DLA ZMYSŁÓW Las można postrzegać różnorako, bezsprzecznie jednak jest on darmowym SPA. Leczą tu dźwiękiem i ciszą, kojącym szumem koron drzew i śpiewem ptaków. Oko cieszy paleta barw, ciągła zmiana światła i sposób w jaki słońce przedziera się do nas. Pachną zioła, stary pień dębu i suchy bór sosnowy. Zachęca miękka łąka i czuły dotyk motyla. Czym prędzej do lasu!

Pasmo Chełmu – Figura św. Onufrego. Pasmo Chełmu to niewielkie szczyty w północnej części Beskidu Makowskiego, w leśnictwie Budzów. Stanowią one idealny cel dla turystów o słabszej kondycji oraz dla tych, którzy dopiero rozpoczynają przygodę z górami. Na szczycie góry Chełm (603 m n.p.m.) znajduje się figura św. Onufrego – osadzona na kamiennym postumencie i osłonięta blaszanym daszkiem. Święty przedstawiony jest w pozycji klęczącej, z twarzą skierowana ku niebu i rękoma złożonymi do modlitwy, a długie włosy i broda osłaniają jego nagie ciało. Na postumencie umieszczona jest data 1681 r. 5

Cisy Raciborskiego to dwa egzemplarze starych cisów rosnące na północno-zachodnim stoku Pasma Babicy, na terenie wsi Harbutowice. Te pomnikowe drzewa, których wiek szacuje się na blisko 700 lat, są jednymi z najstarszych w Polsce. Zostały nazwane na cześć profesora Mariana Raciborskiego (1863-1917), który należał do pionierów ochrony przyrody w naszym kraju. W areale Harbutowic, oprócz Cisów Raciborskiego rosnących w przysiółku Chodników, występują jeszcze młodsze, mniej okazałe drzewa tego gatunku. Można je zobaczyć na obszarze kilku przysiółków o nazwach: Batorówka, Kozakówka i Szczerbakówka. 6

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Kościół św. Klemensa w Zawoi 8. Karczma Rzym 9. Sanktuarium PasyjnoMaryjne, Klasztor oo.Bernardynów 10. Kapliczka św. Michała Archanioła

Beskid Śląski, Beskid Żywiecki

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: W I S Ł A , UJSO ŁY

Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Istebnej i Ogród Roślin Beskidu Śląskiego. Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej prezentuje modele zwierząt i roślin występujących w lasach beskidzkich. Ponadto na zwiedzających czekają makiety przedstawiające historię terenu, diorama rzeki z modelem pstrąga oraz rentgen drzewa prezentujący owady w nim żyjące. Dla dzieci przygotowano m.in. tunel, w którym można sprawdzić, jak czuje się borsuk w swojej norze. Znajduje się tutaj zagroda z drewnianymi grami i klockami oraz gadające drzewo, które zainteresuje opowieścią o Puszczy Karpackiej. W pobliżu założono Ogród Roślin Beskidu Śląskiego, rosną w nim ciekawe gatunki drzew, krzewów i kwiatów.

M A PA

N R

Rezydencja Prezydenta RP Zamek w Wiśle. Rezydencja powstała w latach 1928–1931 na podstawie projektu Adolfa Szyszko-Bohusza, jako dar województwa śląskiego dla prezydenta Ignacego Mościckiego. W skład obiektu wchodzi historyczny Zamek Górny wraz z drewnianą kaplicą pw. św. Jadwigi Śląskiej, Zamek Dolny stanowiący hotel oraz Gajówka, w której mieszczą się restauracja, pokoje gościnne i sale szkoleniowe. 2

FAK T Y O L ASACH

Woliera Pokazowa Głuszców – Karpacki Bank Genów. Aby pokazać turystom głuszce, wybudowano specjalną wolierę pokazową. Przez lustra weneckie można zajrzeć do środka, nie narażając ptaków na niepotrzebny stres. Nadleśnictwo Wisła prowadzi Wolierową Hodowlę Głuszców od 2002 r. Od tego czasu wiślańskim leśnikom udało się wypuścić z hodowli do lasu kilkaset sztuk tych ptaków. W bliskim sąsiedztwie znajduje się Karpacki Bank Genów wraz z udostępnionym do zwiedzania Muzeum Świerka. 3

Izba leśna to najstarszy budynek w Wiśle, leśniczówka pochodząca z 1863 r. Znajdują się tam dioramy z gotowymi podkładami słownymi, opisującymi przyrodę okolic Baraniej Góry, a także przybliżające problemy ochrony lasu. Nadleśnictwa Wisła i słowackie Čadca w 2013 r. zmodernizowały izbę, która jest czynna w wakacje oraz w weekendy w czerwcu i wrześniu. 4

ROŚLINY CHRONIONE Są zinwentaryzowane, a informacje na ich temat znajdują się w programie ochrony przyrody, podlegają też monitoringowi. Każdego roku leśniczowie sporządzają „karty opisu stanowisk cennych gatunków roślin”, a podczas prowadzenia prac gospodarczych otaczają je szczególną uwagą lub prowadzą prace zimą. Ewidencjonują też część drzew martwych i dziuplastych, by na stałe pozostawić je w lesie.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Trójstyk granic 8. Galeria Małysz 9. Ochorowiczówka – Muzeum Magicznego Realizmu 10. Izba Pamięci Jerzego Kukuczki 11. Muzeum na Grapie 12. Wieża widokowa na Wielkiej Raczy 13. Wieża widokowa na Baraniej Górze

Rezerwat przyrody Barania Góra położony jest w przygrzbietowej części masywu Baraniej Góry (1220 m n.p.m.). Celem ochrony jest zachowanie górskiego lasu mieszanego i boru wysokogórskiego. Żyją tu niedźwiedzie, wilki, rysie i głuszce. W najwyższym punkcie znajduje się wieża widokowa. Przebiegająca tu ścieżka przyrodnicza wyposażona jest w 26 tablic edukacyjnych, w tym 6 scenek komiksowych dotyczących biologii głuszca, narysowanych przez Tomasza Samojlika. 5

Ścieżka edukacyjna „Śrubita” zlokalizowana jest w Rycerce Górnej, a jej początek znajduje się ok. 50 m poniżej Leśniczówki Racza (niedaleko popularnego szlaku biegnącego na Wielką Raczę). Sześciokilometrowa ścieżka biegnie doliną potoku i wspina się do rezerwatu „Śrubita”, w którym ochronie podlega fragment Puszczy Karpackiej. W rezerwacie, oprócz dorodnych buków, rosną liczne stare jodły sięgające 50 m wysokości, których pnie mają często nawet 100 cm pierśnicy (czyli średnicy pnia na wysokości 1,3 m od ziemi). Obok leśniczówki możemy podziwiać stare wiązy – pomniki przyrody. Przy początku ścieżki można zostawić samochód na parkingu leśnym oraz bezpiecznie rozpalić ognisko w wyznaczonym miejscu. 6

Beskid Żywiecki, Beskid Makowski, Beskid Śląski, Kotlina Żywiecka

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WA: W ĘG I E RS K A G Ó R K A , UJSO ŁY, J E LEŚ N I A

Ścieżka przyrodniczo-leśna „Trakt cesarski” położona jest u stóp masywu Glinne w Węgierskiej Górce i biegnie szlakiem dawnego traktu cesarza Franciszka Józefa. Ostatni punkt ścieżki stanowi historyczny fort obronny Waligóra z czasów II wojny światowej. Dzięki bohaterskiej postawie obrońców – Straży Obrony Pogranicza, Węgierska Górka nazywana jest dziś Westerplatte Południa.

M A PA

N R

Izba Edukacji Przyrodniczo-Leśnej zlokalizowana jest przy Nadleśnictwie Węgierska Górka i dysponuje salą wykładową przygotowaną na przyjęcie ok. 30 osób. Znajdują się w niej eksponaty zwierząt i ptaków oraz wiele barwnych tablic i gablot. W bezpośrednim sąsiedztwie utworzono ścieżkę przyrodniczoleśną „Gościnny las”. 2

FAK T Y O L ASACH 3

Zabytkowa leśniczówka Sekretarzówka w Złatnej została zbudowana w 1876 r. jako jedna z wielu inwestycji utworzonego przez Habsburgów Zarządu Dóbr Żywieckich. Dzięki zdobnictwu, nawiązującemu do wzorów z rejonów alpejskich, przypomina typową szwajcarską willę. Obiekt znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej województwa śląskiego. Przy leśniczówce rosną ogromne, stare, pomnikowe lipy. 4

PRACA W sektorze leśno-drzewnym pracuje ok. 375 tys. ludzi, którzy wypracowują 2 proc. PKB. Zatem co setny Polak ma związek z leśnictwem. Szacuje się, że ok. 60 proc. wszystkich miejsc pracy w tym sektorze znajduje się na obszarach wiejskich.

Rezerwat przyrody Lipowska, Hala Rysianka to rezerwat florystyczno-leśny obejmujący swoim zasięgiem szczyt oraz północno-zachodnie i południowo-wschodnie stoki Lipowskiego Wierchu (1324 m n.p.m.) oraz Rysianki (1332 m n.p.m.). Rezerwat utworzono w celu ochrony i zachowania systemu torfowisk wysokich oraz fragmentów górnoreglowego boru świerkowego. W pobliżu rezerwatu znajdują się popularne górskie schroniska turystyczne na Lipowskiej i na Rysiance. Z hal rozciągają się jedne z najpiękniejszych widoków w Beskidzie Żywieckim. Rezerwat przyrody Romanka obejmuje grzbiet i szczytowe części masywu Romanka (1366 m n.p.m.). Celem ochrony jest zachowanie pierwotnego fragmentu dawnej Puszczy Karpackiej w postaci boru świerkowego regla górnego. Niezwykle ciekawa i cenna jest flora i fauna rezerwatu, występują tu m.in. głuszec, wilk, ryś, dzięcioł trójpalczasty, a z roślin widłak jałowcowaty, omieg górski i wawrzynek wilczełyko. Przez Romankę przebiegają malownicze szlaki turystyczne. 5

Ścieżka edukacyjna „Las Kiełbasów” w Świnnej koło Żywca przebiega w sąsiedztwie rezerwatu Gawroniec, chroniącego dobrze zachowaną buczynę karpacką. Długość ścieżki to 1,8 km, znajduje się tu 16 tablic edukacyjnych. Spacer kończy się w miejscu, gdzie można bezpiecznie rozpalić ognisko. Atrakcją w pobliżu ścieżki jest drewniana Kaplica leśna. Inicjatorem budowy kaplicy był leśniczy Rudolf Messer. Centralną część ołtarza stanowi postać Madonny, wyrzeźbiona w drewnie lipowym przez leśniczego Stanisława Olszowskiego. 6

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Zespół pałacowo-parkowy w Rajczy 8. Matyska „Golgota Beskidów” 9. Rezerwat przyrody Oszast 10. Pilsko 11. Stara Karczma w Jeleśni

Działy Orawskie, Pasmo Babiogórskie, Kotlina Orawsko-Nowotarska, Beskid Makowski, Beskid Orawsko-Podhalański

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WO SUCH A

Babia Góra. Gęsta sieć szlaków turystycznych, efektowne panoramy ze szczytu, bogactwo przyrodnicze – to tylko niektóre z cech „Królowej Beskidów”, które sprawiają, że co roku jest tłumnie odwiedzana przez turystów z całej Europy. Dodatkowo Babia Góra jest najwyższym pozatatrzańskim szczytem Polski. Niezwykłe walory masywu Babiej Góry doceniono, tworząc tu w 1954 r. park narodowy.

M A PA

N R

Ścieżki rowerowe Babia Góra Trails to międzynarodowa sieć leśnych ścieżek rowerowych typu singletrack, a także wzmocnionych dróg leśnych przeznaczonych dla entuzjastów rowerów górskich. Po Polskiej stronie do użytku rowerzystów zostało oddanych ok. 15 km singletracków. Oprócz tras rowerowych, można również korzystać z nowo wybudowanego zaplecza dla rowerzystów, zwiedzić wieże widokową, odświeżyć się w źródle uzdrawiającej wody oraz pojeździć na wybudowanym pumptrucku w Zawoi. Pozostaje tylko jedno – wsiąść na rower i odwiedzić imponujący region pod Babią Górą. 2

FAK T Y O L ASACH

Wodospad na Potoku Mosornym znajduje się przy niebieskim szlaku turystycznym z Zawoi-Mosorne na Mosorny Groń. Na wodospad składa się kilka stopni skalnych mierzących łącznie prawie 8 m. Jeden z najwyższych wodospadów w całych Beskidach zbudowany jest z warstw fliszu karpackiego. Stanowi on doskonały punkt postojowy przed dalszą wędrówką w Pasmo Policy. 3

INFRASTRUKTURA DLA EDUKACJI W 38 nadleśnictwach RDLP w Katowicach edukacja leśna prowadzona jest nieodpłatnie. Do dyspozycji odwiedzających jest pełna gama obiektów, począwszy od bogato wyposażonych ośrodków edukacyjnych poprzez izby leśne, leśne wiaty edukacyjne, ścieżki dydaktyczne do punktów edukacyjnych. Takich obiektów jest blisko 600.

Wieża widokowa na szczycie Mosornego Gronia ma wysokość 24,5 m. Budowla zaprojektowana jest na planie kwadratu i nawiązuje do charakteru zabudowy regionu. Dwa tarasy widokowe, umieszczone na wysokości 9 oraz 18 metrów nad gruntem, umożliwiają oglądanie pasma Babiej Góry, Policy oraz okolicznych dolin i pagórków. W rejon wieży można dostać się znakowanymi szlakami turystycznymi, ścieżkami rowerowymi Babia Góra Trails, a także kolejką PKL Mosorny Groń. 4

Rezerwat przyrody Na Policy im. prof. Zenona Klemensiewicza obejmuje pas regla górnego z licznymi roślinami chronionymi. Są to m.in. tojad mocny morawski (na zdjęciu) oraz zarzyczka górska (poza rezerwatem spotykana jedynie na kilku stanowiskach w Tatrach, na Pilsku i w Gorcach). Obserwuje się tu wilka, rysia i niedźwiedzia, a z ptaków głuszca i dzięcioła trójpalczastego. Niewątpliwie osobliwością rezerwatu jest sichrawa karpacka – chrząszcz z rodziny kózkowatych, endemit karpacki, występujący jedynie w Polsce, Czechach, na Słowacji i w Rumunii. 5

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Ośrodek edukacyjny Babiogórskiego Parku Narodowego 7. Schronisko na Hali Krupowej 95

DANE TELEADRESOWE JEDNOSTEK RDLP W KATOWICACH Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach ul. św. Huberta 43/45, 40-543 Katowice tel. 32 609 45 99, faks 32 609 45 03 e-mail: sekretariat@katowice.lasy.gov.pl www.katowice.lasy.gov.pl Nadleśnictwo Andrychów ul. Słowackiego 2E, 34-120 Andrychów tel. 33 875 20 15 e-mail: andrychow@katowice.lasy.gov.pl Nadleśnictwo Bielsko ul. Kopytko 13, 43-382 Bielsko-Biała tel. 33 818 31 69 e-mail: bielsko@katowice.lasy.gov.pl Nadleśnictwo Brynek ul. Grabowa 3, 42-690 Tworóg tel. 32 285 74 63 e-mail: brynek@katowice.lasy.gov.pl Nadleśnictwo Brzeg ul. Kilińskiego 1, 49-300 Brzeg tel. 77 404 80 30 e-mail: brzeg@katowice.lasy.gov.pl Nadleśnictwo Chrzanów ul. Oświęcimska 31, 32-500 Chrzanów tel. 32 623 23 40 e-mail: chrzanów@katowice.lasy.gov.pl Nadleśnictwo Gidle Niesulów 3, 97-540 Gidle tel. 34 327 29 70 e-mail: gidle@katowice.lasy.gov.pl Nadleśnictwo Herby ul. Lubliniecka 6, 42-284 Herby tel. 32 357 40 49 e-mail: herby@katowice.lasy.gov.pl Nadleśnictwo Jeleśnia ul. Suska 5, 34-340 Jeleśnia tel. 33 863 61 31 e-mail: jelesnia@katowice.lasy.gov.pl Nadleśnictwo Katowice ul. Kojowska 37b, 40-754 Katowice tel. 32 252 51 41 e-mail: katowice@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Kluczbork ul. Mickiewicza 8, 46-200 Kluczbork tel. 77 418 65 65 e-mail: kluczbork@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Opole ul. Groszowicka 10, 45-517 Opole tel. 77 454 05 41 e-mail: opole@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Turawa ul. Opolska 35, 46-045 Turawa tel. 77 421 20 11 e-mail: turawa@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Kłobuck ul. Zakrzewska 85, 42-100 Kłobuck tel. 34 317 26 95 e-mail: klobuck@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Prószków ul. Opolska 11, 46-060 Prószków tel. 77 464 80 22 e-mail: proszkow@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Ujsoły ul. św. Huberta 2, 34-371 Ujsoły tel. 33 864 73 52 e-mail: ujsoly@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Kobiór ul. Katowicka 141, 43-211 Pasiek tel. 32 218 81 81 e-mail: kobior@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Prudnik ul. Dąbrowskiego 34, 48-200 Prudnik tel. 77 436 32 41 e-mail: prudnik@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Ustroń ul. 3 Maja 108, 43-450 Ustroń tel. 33 854 35 21 e-mail: ustron@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Koniecpol ul. Różana 11, 42-230 Koniecpol tel. 34 355 12 85 e-mail: koniecpol@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Rudy Raciborskie ul. Rogera 1, 47-430 Rudy Raciborskie tel. 32 410 30 68 e-mail: rudy@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Węgierska Górka ul. Zielona 62, 34-350 Węgierska Górka tel. 33 864 12 14 e-mail: wegierska@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Koszęcin ul. Sobieskiego 1, 42-286 Koszęcin tel. 34 352 45 25 e-mail: koszecin@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Rudziniec ul. Leśna 7, 44-160 Rudziniec tel. 32 300 81 50 e-mail: rudziniec@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Wisła ul. Czarne 6, 43-460 Wisła tel. 33 855 24 26 e-mail: wisla@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Kup ul. 1 Maja 9, 46-082 Kup tel. 77 469 52 12 e-mail: kup@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Rybnik ul. Kościuszki 36, 44-200 Rybnik tel. 32 422 37 48 e-mail: rybnik@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Zawadzkie ul. Strzelecka 6, 47-120 Zawadzkie tel. 77 404 96 55 e-mail: zawadzkie@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Lubliniec ul. Myśliwska 1, 42-700 Lubliniec tel. 34 351 33 38 e-mail: lubliniec@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Siewierz ul. Łysa Góra 6, 42-470 Siewierz tel. 32 674 29 57 e-mail: siewierz@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Złoty Potok ul. Kościuszki 2, 42-253 Janów tel. 34 329 11 70 e-mail: zloty_potok@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Namysłów ul. Marii Skłodowskiej-Curie 14a, 46-100 Namysłów tel. 77 419 05 05 e-mail: namyslow@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Strzelce Opolskie ul. Moniuszki 7, 47-100 Strzelce Opolskie tel. 77 461 34 85 e-mail: strzelce@katowice.lasy.gov.pl

GR Krogulna ul. Stawowa 3, 46-034 Krogulna tel. 77 469 30 46 e-mail: grkrogulna@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Sucha ul. Zamkowa 7, 34-200 Sucha Beskidzka tel. 33 874 21 74 e-mail: sucha@katowice.lasy.gov.pl

GR Niemodlin ul. Wojska Polskiego 1, 49-100 Niemodlin tel. 77 460 63 72 e-mail: grniemodlin@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Olesno ul. Gorzowska 74, 46-300 Olesno tel. 34 358 22 04 e-mail: olesno@katowice.lasy.gov.pl Nadleśnictwo Olkusz ul. Łukasińskiego 3, 32-300 Olkusz tel. 32 643 04 45 e-mail: olkusz@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Kędzierzyn ul. Brzozowa 48, Stara Kuźnia, 47-246 Kotlatnia tel. 77 483 22 22 e-mail: kedzierzyn@katowice.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Świerklaniec ul. Oświęcimska 19, 42-622 Świerklaniec tel. 32 284 48 86 e-mail: swierklaniec@katowice.lasy.gov.pl Nadleśnictwo Tułowice ul. Parkowa 14/14a, 49-130 Tułowice tel. 77 460 01 09 e-mail: tulowice@katowice.lasy.gov.pl

ZIELONE ŚCIEŻKI

Przewodnik edukacyjny po Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach Wydanie II Wydano na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach Wydawnictwo Quercus Tomasz Dębiec ul. 3 Maja 6/2, 32-500 Chrzanów Chrzanów 2022 ISBN 978-83-64084-43-0

Teksty: praca zbiorowa pracowników jednostek i biura RDLP w Katowicach, Tomasz Dębiec Redakcja: Tomasz Dębiec Korekta: Bartosz Szpojda, Małgorzata Szywacz Projekt graficzny, skład, DTP: Joanna Kozek Mapy wykonano na podstawie danych RDLP w Katowicach i OpenStreetMap

Zdjęcia: Tomasz Dębiec/ Wydawnictwo Quercus, arch. jednostek i biura RDLP w Katowicach; Fakty o lasach: Tomasz Dębiec/ Wydawnictwo Quercus, arch. jednostek i biura RDLP w Katowicach, Adobe Stock (s. 33, 34, 45, 51, 67, 71, 73, 91); Obiekty opisane w punktach: arch. jednostek i biura RDLP w Katowicach, arch. Grodu Rycerskiego w Byczynie s. 21 (1), Maksymilian Dobosz s. 23 (1, 2), s. 37 (5), s. 39 (1, 2), GEOsfera Jaworzno s. 77 (2), Tomasz Sczansny s. 81 (3); Tomasz Dębiec/ Wydawnictwo Quercus; Adobe Stock: s. 19 (6), s. 31 (1, 2), s. 33 (1), s. 49 (3), s. 61 (3), s. 63 (4), s. 65 (1, 3), s. 69 (1, 5), s. 83 (5); Wikipedia: Autostopowicz, Marek Silarski, MOs810 s. 21 (3), Sławomir Milejski s. 33 (3), s. 43 (4), Jacek Halicki s. 49 (2), Błażej Duk s. 55 (2), Wieckowicz s. 55 (4), Andrzej Otrębski s. 55 (5), MOs810 s. 81 (1), Aleksander Bartel s. 81 (4), Michał Bulsa s. 81 (5);

turystyczne to doskonałe miejsce na relaksujący spacer i do uprawiania sportów – biegania czy jazdy na rowerze. Dzięki wszechobecnej zieleni łatwo się odprężamy.

Las daje pracę zarówno

leśnikom, jak i pracownikom zakładów usług leśnych wykonujących w drzewostanach prace z zakresu hodowli i ochrony. Dostarcza surowca gwarantującego zatrudnienie pracującym w przemyśle drzewnym.

L A S Ó W

Las jest miejscem rekreacji. Leśne ścieżki i szlaki

zwierzęta, rośliny i ludzi. Zmniejsza ryzyko wystąpienia powodzi, gdyż gleba leśna i ściółka magazynują bardzo duże ilości wody. Las chroni także przed wiatrem i hałasem.

Las dostarcza surowców – nie tylko drewna, lecz także owoców, grzybów i ziół, które każdy może bezpłatnie zbierać na własny użytek.

Las urozmaica krajobraz. Tereny leśne są bardziej różnorodne i miłe dla oka, zmieniają się wraz z porami roku.

F U N K C J E

Las chroni glebę, wodę,

JAK ZACHOWYWAĆ SIĘ W LESIE?

Nie stwarzaj zagrożenia pożarowego. Nie rozpalaj ognisk poza miejscami do tego wyznaczonymi.

Nie zaśmiecaj terenów leśnych. W trakcie spacerów i grzybobrania swoje odpady zabieraj ze sobą.

Samochód pozostaw

w specjalnie przygotowanym do tego miejscu postojowym.

Nie spuszczaj psa ze smyczy podczas spacerów

w lesie. Psy mogą być niebezpieczne dla mieszkających w lesie zwierząt.

Nie hałasuj w czasie pobytu w lesie. Głośne zachowanie nie tylko płoszy zwierzęta, lecz także może przeszkadzać innym w odpoczynku.

Nie niszcz nieznanych Ci grzybów i roślin.

Są one pokarmem dla zwierząt mieszkających w lesie, a także częścią ekosystemu.

Nie podchodź do dzikich zwierząt.

Zwierzę, które nie płoszy się na Twój widok, stanowi zagrożenie, ponieważ jest prawdopodobnie chore bądź ranne.

Biwakuj tylko w miejscach do tego przeznaczonych.

Swój namiot rozkładaj tylko tam, gdzie będziesz bezpieczny.

Treści zawarte w publikacji nie stanowią oficjalnego stanowiska organów Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach

ISBN 978-83-64084-43-0