Leśne ścieżki. Przewodnik po atrakcjach RDLP w Krośnie by Joanna Kozek FOTO

LEŚNE ŚCIEŻKI PRZEWODNIK PO ATRAKCJACH REGIONALNEJ DYREKCJI LASÓW PAŃSTWOWYCH W KROŚNIE

Drodzy Miłośnicy leśnej przygody! Lasy Podkarpacia to bez wątpienia jeden z największych skarbów regionu. Jako leśnicy jesteśmy za niego odpowiedzialni. Mamy świadomość wagi powierzonej nam misji i staramy się ją wypełniać z pasją i zaangażowaniem, jednocześnie godząc różne potrzeby i oczekiwania społeczne. Mamy przy tym na uwadze zachowanie walorów przyrodniczych lasów, ich różnorodności gatunkowej, zwiększanie powierzchni, którą zajmują, oraz poszerzanie zasobów drewna. Ciągnie Polaków do lasu, w ostatnich latach coraz bardziej. Nic dziwnego – nowoczesny styl życia, oddalanie się od natury w codziennej gonitwie znajdują odbicie w tęsknocie za chwilą spędzoną pośród szumu drzew, za prostą przyjemnością przebywania w lesie.

Odpowiadając na oczekiwania społeczne względem lasów, już od lat – nie tylko na Podkarpaciu, ale w całej Polsce – angażujemy się w edukację przyrodniczą społeczeństwa, mając na uwadze to, że im lepsze zrozumienie praw natury, tym większy dla niej szacunek. Staramy się pokazywać las, tworząc ścieżki dydaktyczne prezentujące najciekawsze pod względem przyrodniczym miejsca w danej okolicy. W przewodniku, który trafia do Państwa rąk, zostały one opisane i zaznaczone na mapach.

Lasy naszego regionu są także przygotowane na różne aktywności sportowe. Zapraszamy do nich biegaczy, narciarzy, rowerzystów i inne grupy entuzjastów ruchu na świeżym powietrzu. Niech wiedza na temat leśnych atrakcji i osobliwości przyrody uwrażliwia na nią i pozwala w optymalny sposób planować trasy wycieczek, tak by odbywały się bez szkody dla środowiska naturalnego. Szczególnie polecam cykliczne imprezy organizowane i współorganizowane przez leśników, takie jak Tropem Wilka i Rowerów Kilka czy Tropem Żubra – warto pamiętać terminy, w jakich się odbywają. Serdecznie zapraszam do lektury niniejszego przewodnika, który może zainspirować Państwa do wielu interesujących wycieczek krajoznawczych i aktywności na łonie podkarpackiej natury. Do zobaczenia na leśnych ścieżkach Podkarpacia. Darz Bór Grażyna Zagrobelna dyrektor RDLP w Krośnie

SKRZYDEŁKO 12,5 CM

obiekty opisane na mapie L

kancelaria leśnictwa

siedziba nadleśnictwa

siedziba RDLP

wieża przeciwpożarowa

LEGENDA

biwak / kemping / pole turystyczne ¶

miejsce wypoczynkowe

zadaszenie parking / miejsce postojowe centrum edukacji ekologicznej

schronisko

pomnik przyrody

" " " " " " " " " "

szlaki konne

# # # # # # #

ścieżki dydaktyczne

! ! ! ! ! ! !

szlaki rowerowe szlak GreenVelo niebieski szlak turystyczny Rzeszów - Grybów Główny Szlak Beskidzki granice nadleśnictw

SKRZYDEŁKO 12,5 CM

granice regionalnych dyrekcji LP granica państwa granica parku narodowego granica parku krajobrazowego rezerwat przyrody jezioro / zbiornik wodny tereny leśne tereny zabudowane

1 1 1 1

kopalnie rzeka / kanał kolej autostrada droga główna ulica

Skala 1:100 000 0

1.25

2.5

Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie

Mielec

Kolbuszowa Oleszyce

Leżajsk Tuszyma

Sieniawa

Głogów

Lubaczów

16 Jarosław

Kańczuga

Strzyżów

18 25

23 Krasiczyn

Dynów Kołaczyce

Bircza

27 Dukla

Rymanów

Brzozów Lesko

34 Komańcza

35 Baligród

Ustrzyki dolne

Lutowiska

Cisna

Narol

Stuposiany

LEŚNE ŚCIEŻKI PRZEWODNIK PO ATRAKCJACH REGIONALNEJ DYREKCJI LASÓW PAŃSTWOWYCH W KROŚNIE

Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie

DLA LUDZI, DLA NATURY – JAK OPIEKUJEMY SIĘ LASAMI PODKARPACIA Podkarpacie to jeden z najbardziej zalesionych regionów naszego kraju; jego bogactwo przyrodnicze i krajobrazowe wyróżnia się na tle Polski i Europy. Zarządzanie lasami na tym obszarze w taki sposób, aby ich stan ciągle się poprawiał, a one same mogły pełnić rozmaite funkcje – to prawdziwe wyzwanie. Nie zawsze Podkarpacie lasami stało. Były czasy, że rosło ich tu znacznie mniej i traktowano je jedynie jako źródło doraźnych korzyści, trzebiąc bez umiaru.

nadleśnictw

Skąd się wziął las?

Las, jaki znamy, zagościł na terenach dzisiejszej Polski – i tym samym także Podkarpacia – stosunkowo niedawno. Bo czym jest kilka tysięcy lat w zestawieniu z poważnym wiekiem samej Ziemi, wynoszącym 4,5 mld lat? Lasy na dobre zaczęły wkraczać do nas dopiero w okresie holocenu, który rozpoczął się ok. 12 tys. lat temu i trwa do dziś. Klimat zaczął się wtedy ocieplać – z północnej części Polski ustąpił lodowiec, w ciągu następujących po sobie tysiącleci pojawiały się kolejno różne gatunki drzew. Lasy podobne do tych, które możemy podziwiać dzisiaj, zaczęły rosnąć ok. 2500 tys. lat p.n.e. Wtedy zaczął się okres subatlantycki, w którym swoją pozycję umocniły takie gatunki jak sosna, buk i jodła, do dziś królujące w tutejszych drzewostanach. Mimo że niektóre ślady osadnictwa na terenie Podkarpacia, jak te z okolic Jarosławia i Lubaczowa, sięgają 4200–1700 lat p.n.e., można śmiało założyć, że przez kilka tysięcy lat lasy pokrywały ten region zwartym płaszczem. Nie mogły tego znacząco zmienić nawet pojawiające się w kolejnych wiekach dobrze zorganizowane osady o cechach obronnych, jak choćby ta w Trzcinicy koło Jasła, nazywana Troją Karpat. Dopiero fala osadnictwa polskiego, niemieckiego i wołoskiego, która wzięła początek w średniowieczu, zmieniła oblicze tych ziem. Lasy były trzebione pod ziemie uprawne i pierwsze miejscowości. W górskiej części regionu Wołosi, z których wywodzą się Bojkowie i Łemkowie, wprowadzili kulturę pasterską, która przyczyniła się do zmniejszania ilości lasów w najwyżej położonych częściach regionu. W wyniku działalności tych ludów obniżyła się górna granica lasu w najwyższych partiach Bieszczadów – połoniny powiększyły się i powstały nowe polany na grzbietach. Część z nich przetrwała do dziś, niektóre ponownie zarosły lasem.

Las w odwrocie

Trwający kilkaset lat rozwój osadnictwa, w połączeniu z późniejszym boomem przemysłowym i związanym z nim zwiększeniem zapotrzebowania na drewno, był przyczyną drastycznego zmniejszenia lesistości na tym obszarze. Okres najbardziej intensywnej eksploatacji podkarpackich lasów zaczął się pod koniec XVIII w., gdy rząd austriacki, pod którego zaborem znajdowały się wówczas te ziemie, wyprzedał dawne królewszczyzny. Następnie w XIX w. Austriacy, zmuszeni do wypłat kontrybucji dla Francji po przegranych wojnach napoleońskich, kontynuowali wyprzedaż terenów leśnych. Według szacunków do 1880 r. sprzedano ponad 0,5 mln ha lasów, które później były mocno eksploatowane. Do połowy XIX w. drzewostany, które zachowały swój naturalny charakter, ostały się jedynie w najbardziej niedostępnych zakątkach. Niestety i do nich zawitali drwale, po tym jak powstała sieć kolejek do wywozu drewna. Zresztą Bieszczadzka Kolejka Leśna była wykorzystywana do celów gospodarczych jeszcze w 1994 r. Obecnie to jedna z największych atrakcji turystycznych regionu. 2

418

tys. ha lasów i innych gruntów w zarządzie

lata – przeciętny wiek

drzewostanów RDLP w Krośnie, wyższy od przeciętnego w Lasach Państwowych o 12 lat

proc. stanowią lasy ochronne

proc. lesistości

ścieżek przyrodniczoleśnych

Podwaliny gospodarki leśnej, jaką znamy dzisiaj – opartej na wiedzy przyrodniczej i powiększaniu zasobów leśnych – zostały położone w okresie międzywojennym, kiedy powstały Lasy Państwowe. Pierwszym ich dyrektorem został urodzony w Jaśle na Podkarpaciu Adam Loret.

Kiedyś pola, dzisiaj las

Powrót lasów na niespotykaną dotychczas w Polsce skalę nastąpił jednak dopiero po II wojnie światowej. Wyludnione rozległe obszary Bieszczadów, Pogórza Przemyskiego, Beskidu Niskiego i Roztocza w znacznej części zostały zalesione dzięki ogromnemu wysiłkowi leśników. Oprócz planowych zalesień, wykonanych poprzez sadzenie sosen, modrzewi i świerków, natura zrobiła swoje. W wyniku naturalnej sukcesji drzewami pokryły się liczne polany i zaludnione do niedawna doliny. Przez kilkadziesiąt lat najnowszej historii krajobraz tych obszarów zmienił się diametralnie. Przemierzając dzisiaj niektóre fragmenty Bieszczadów, Beskidu Niskiego i pogórzy, łatwo ulec złudzeniu, że znajdujemy się na obszarach niemal nieskalanych obecnością człowieka. Patrząc na gęsto zalesione okolice Cisnej, Birczy czy Stuposian, trudno sobie wyobrazić, że kil-

kadziesiąt lat temu zamiast świerków i buków rósł tu owies lub wypasały się krowy i owce. Dopiero baczne przyjrzenie się pokrojom i gatunkom drzew, a także konfiguracji terenu z zarysem dawnych miedz pozwala stwierdzić, że las na wiele z tych terenów wkroczył stosunkowo niedawno. Niekiedy w tutejszych drzewostanach możemy spotkać rozłożyste buki z grubymi konarami – malownicze i przywodzące na myśl baśniowe wyobrażenie puszcz. W istocie zostały one ukształtowane przez działalność człowieka. Nie wyrosły w otoczeniu innych drzew, ale prawdopodobnie na skraju pastwisk, dając cień w upalne dni pasterzom i zwierzętom. Potwierdzeniem tego, że Karpaty zarastają, a skala tego zjawiska jest olbrzymia, są badania przeprowadzone przez naukowców z Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, dotyczące dynamiki historycznych zmian lesistości w ciągu 150 lat. Wykazano, że lesistość Karpat w zasięgu terytorialnym Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie (z wyłączeniem parków narodowych) od połowy XIX w. do początku XXI w. wzrosła dwukrotnie (z 31,7 proc. w 1860 r. do 60,3 proc. w 2013 r.).

Podkarpackie lasy dzisiaj

Obecnie na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie, gdzie znajdują się zarówno obszary o dużej lesistości, np. Bieszczady i Beskid Niski, jak i typowo rolnicze w okolicy Przeworska, lasy pokrywają 36 proc. powierzchni. To niemal 0,5 mln ha, z czego ok. 82 proc. znajduje się w zarządzie Lasów Państwowych. Pozostałe kilkanaście procent to przede wszystkim lasy w rękach prywatnych właścicieli, nad którymi formalny nadzór sprawują starostowie powiatów, ale merytorycznie najczęściej leśnicy. To, jaki las rośnie na danym terenie, zależy głównie od klimatu i gleby. Na Podkarpaciu oba te czynniki są zróżnicowane, co przekłada się na bogactwo gatunkowe tutejszych lasów. W północnej części regionu dominują – jak na całym polskim niżu – lasy z przeważającym udziałem sosny. Ten gatunek jest mało wymagający pod względem żyzności i wilgotności gleby, rośnie doskonale tam, gdzie dęby i buki ledwie mogą się wyżywić. Sosny nie brakuje też w górach i na pogórzach, głównie w drzewostanach posadzonych tam na gruntach dawnych wsi i pól, które wyludniły się po II wojnie światowej. Obecnie gros tych lasów jest przebudowywanych na takie, które w warunkach klimatycznych i glebowych tych terenów są najbardziej odpowiednie, czyli złożone w głównej mierze z buka i jodły. Dlaczego leśnicy od razu nie posadzili tych gatunków na byłych polach? Zarówno jodły, jak i buki w pierwszych kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu latach powinny rosnąć w cieniu, dopiero później potrzebują więcej światła. Na otwartych przestrzeniach nawet natura nie sieje tych gatunków, ale takie jak: brzoza, olsza czy właśnie sosna, które powoli zmieniają ekosystem z polnego na leśny. Szczególnym bogactwem gatunkowym mogą się poszczycić lasy rozciągające się na linii wschód–zachód w środkowej części

RDLP w Krośnie. Stosunkowo żyzne gleby i klimat nie tak surowy jak w górach powodują, że doskonałe warunki do wzrostu znajdują tu liczne drzewa. Oprócz wspomnianych sosen, jodeł i buków często spotkamy tu dęby, graby, modrzewie, jesiony, brzozy, klony, świerki, topole, a także liczne czereśnie, których białe od kwiatów korony wyraźnie odznaczają się na tle innych drzew wczesną wiosną.

Co nam daje las?

Las pełni wiele funkcji i robi to w sposób doskonały. Żyje w nim ok. 65 proc. gatunków roślin, grzybów i zwierząt występujących w Polsce, stanowi miejsce relaksu, oczyszcza powietrze, chroni glebę i wody. Jest także źródłem drewna – niezastąpionego surowca, którego ilość zastosowań może przyprawiać o zawrót głowy – wyliczono, że jest ich ok. 30 tys. Drewno towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Wykorzystywane było do bardzo wielu celów – jako materiał opałowy, budulcowy, tworzywo do produkcji broni, mebli czy elementów ozdobnych. Pomimo znacznego skoku cywilizacyjnego, przy rozwoju technik produkcji tworzyw sztucznych – drewno nie traci na popularności. Wystarczy rozejrzeć się dookoła, by uzmysłowić sobie, jak powszechnym jest surowcem. Meble, całe budynki lub choćby ich elementy: wykończenia czy więźby dachowe, podłogi, okna, a także instrumenty muzyczne, wiele zabawek – to wszystko jest wykonane właśnie z drewna. Służy ono również do produkcji papieru i w dalszym ciągu jest chętnie przeznaczane na opał. Co ważne, to surowiec naturalny i odnawia się w stosunkowo krótkim czasie. W lasach mądrze zagospodarowanych nigdy go nie zabraknie.

Las cały czas

Podstawowym obowiązkiem leśników jest zachowanie lasu na danej powierzchni. Istnieje ustawowy zapis, że najpóźniej w ciągu pięciu lat po wycięciu dojrzałego drzewostanu na jego miejscu musi się pojawić młode pokolenie drzew. Bukowe i jodłowe lasy położone w karpackiej części RDLP w Krośnie w znakomitej większości odnawiają się naturalnie i w sposób płynny, co oznacza, że na danej powierzchni nie wycina się wszystkich drzew od razu, ale stopniowo, nawet przez kilkadziesiąt lat. Młode pokolenie lasu pojawia się dzięki nasionom opadłym na glebę z rosnących starszych drzew. Rolą leśników jest takie kształtowanie warunków świetlnych poprzez cięcia, aby siewki mogły się rozwinąć, stworzyć młodnik i w końcu stać się dojrzałymi drzewami wydającymi nasiona. Podkarpaccy leśnicy z powodzeniem stosują także odnowienie naturalne sosny, choć najczęściej młode pokolenie tego gatunku pojawia się w wyniku sadzenia. Stosuje się je również podczas zmiany składu gatunkowego danego drzewostanu. Przykładem może być sadzenie jodeł i buków pod koronami sosen, które posłużyły kilkadziesiąt lat temu do zalesienia gruntów porolnych.

Praca w lesie

Las daje pracę. To szczególnie istotne na terenach, gdzie nie ma przemysłu, a turystyka jest słabo rozwinięta. W lasach – oprócz leśników – pracują pilarze, zrywkarze, wielu ludzi znajduje sezonowe zajęcie przy sadzeniu lasu. Kiedyś w lasach Podkarpacia – głównie w Bieszczadach – częste były wypały węgla drzewnego

z charakterystycznie dymiącymi retortami. Niemniej wyrób tego surowca w naszych warunkach staje się coraz mniej opłacalny i kolejne wypały znikają z tutejszego krajobrazu. Las daje pracę osobom zatrudnionym w przemyśle tartacznym, drzewnym i meblarskim. Nie tylko drewno, ale też owoce runa leśnego i grzyby stanowią dla wielu gospodarstw istotny dochód.

Chmara jeleni

Przyroda w dobrych rękach

Lasy Podkarpacia mogą się poszczycić ogromnym bogactwem przyrodniczym. Słyną z występowania ssaków drapieżnych, które już nie zamieszkują w innych częściach Polski i Europy lub spotyka się je tam sporadycznie. W Bieszczadach, Beskidzie Niskimi i w niektórych rejonach pogórzy żyją niedźwiedzie, wilki, rysie i żbiki. Ponadto w Bieszczadach bytuje stosunkowo duża populacja żubra, w której utrzymanie mocno zaangażowani są leśnicy. Na Podkarpaciu gniazdują również rzadkie gatunki ptaków – wystarczy wspomnieć orła przedniego, którego liczebność w Polsce szacuje się na zaledwie 30–35 par, z czego 13-15

na terenie RDLP w Krośnie. W okolicach Przemyśla i Lubaczowa występuje żołna – skrajnie nieliczny ptak w skali kraju, gnieżdżący się w nadrzecznych skarpach. W dolinach rzecznych można spotkać bociana czarnego i pluszcza, którego tryb życia jest ściśle związany z potokami górskimi. Żyje tu też kilka gatunków sów – w tym puszczyk uralski oraz sóweczka. Ciekawym przykładem związanym z ochroną przyrody są losy bobra, który z gatunku zagrożonego stał się stałym elementem tutejszych ekosystemów. Warto też wspomnieć o wężu Eskulapa. Jedyne w Polsce stanowisko tego mierzącego nawet 2 m długości gada znajduje się w Bieszczadach na terenie Nadleśnictwa Lutowiska.

Żubry

Wilk

Bóbr

Bocian czarny

Sóweczka

Wąż Eskulapa

Niedźwiedzica z młodymi

Dwumiesięczna niedźwiedzica

prawdopodobnie zgubiła się i odłączyła od matki. Pracownicy Nadleśnictwa Cisna, powiadomieni przez goprowca o błąkającym się samotnie przy drodze niedźwiadku, schwytali go i przewieźli do ośrodka rehabilitacji w Przemyślu. Zwierzę było skrajnie wychudzone, ważyło niecałe 4 kg, a powinno ok. 10 kg. Ta decyzja uratowała życie niedźwiedzicy, która obecnie przebywa w zoo w Poznaniu i ma się znakomicie. Nazwano ją Cisna. 7

NA WŁASNYCH NOGACH – TURYSTYKA PIESZA Mimo pojawiających się coraz to nowych form aktywności na świeżym powietrzu najzwyklejszy spacer, wędrówka czy bieganie pozwalają na najlepszy kontakt z naturą. Bez względu na formę i intensywność wysiłku turystyka piesza w leśnym otoczeniu ma nieoceniony wpływ na nasz organizm. To najlepszy sposób, żeby się zrelaksować, dotlenić i poprawić kondycję, co pozytywnie przełoży się na nasze zdrowie i codzienne samopoczucie. Przemieszczając się pieszo, nie tylko najwięcej zobaczymy, ale też – przy zachowaniu pewnych zasad – będziemy najmniej ingerować w środowisko swoją obecnością. Dlatego po terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe możemy spacerować bez przeszkód, poza takimi wyjątkami, jak obszary objęte pracami leśnymi czy zajmowane przez uprawy leśne i drzewostany nasienne.

Spacer po wiedzę

Szczególnie godna polecenia jest leśna turystyka poznawcza. Umożliwiają nam ją ścieżki dydaktyczne tworzone przez leśników na terenie całego kraju. Na terenie RDLP w Krośnie wyznaczono ich w sumie 91. Zostały one zaznaczone na mapach niniejszego przewodnika, większość jest także opisana i opatrzona zdjęciem. Tego typu trasy przebiegają przez najciekawsze miejsca danej okolicy – i to nie tylko z przyrodniczego punktu widzenia. Na ścieżkach dydaktycznych nie brakuje obiektów historycznych. Często są to miejsca szerzej nieznane turystom, jak ukryte w lesie cmentarze, kapliczki czy pozostałości dawnych wsi, których można spotkać wiele w południowo-wschodnim zakątku Polski.

Ścieżki dydaktyczne to dobra propozycja dla osób, które chętniej wybiorą się na krótszy spacer niż wielokilometrową wycieczkę górskim szlakiem, gdzie wymagana jest już co najmniej przyzwoita kondycja i odpowiednie przygotowanie. Przy wejściu na ścieżkę bardzo często znajdziemy miejsce, gdzie można zaparkować samochód, a także podstawowe udogodnienia, jak schody czy barierki w najtrudniejszych miejscach. Część ścieżek jest również wyposażona w ławki, stoły, a nawet zadaszenia i miejsca na ognisko. Ich długość waha się zazwyczaj od kilkuset metrów do kilku kilometrów. Choć są wyjątki – jak Przyrodniczy Szlak Puszczy Sandomierskiej liczący ok. 300 km (więcej informacji na ten temat na s. 27).

Podkarpackie szlaki

Cały teren RDLP w Krośnie przecinają liczne szlaki turystyczne, głównie te wyznaczone przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Największe ich zagęszczenie znajduje się w górskiej części omawianego terenu – w Bieszczadach, Beskidzie

Niskim, a także na pogórzach – Przemyskim, Dynowskim i Strzyżowskim. Szlaki turystyczne najczęściej poprowadzono grzbietami, które – jeśli są odsłonięte – zapewniają dalekie widoki. Z wielu wysoko położonych miejsc na Podkarpaciu możemy obserwować nawet Tatry. Z niektórych bieszczadzkich szczytów, jak np. Płasza (1152 m n.p.m.), podczas wyjątkowej widoczności możemy jednocześnie dostrzec zarówno Tatry, jak i pasma ukraińskich Karpat: rozległą połoninę Borżawy czy szczyt Pikuja – najwyższy punkt Bieszczadów u naszych wschodnich sąsiadów. Południową cześć RDLP w Krośnie przecina najdłuższy szlak turystyczny w polskich górach, liczący 496 km. To Główny Szlak Beskidzki im. Kazimierza Sosnowskiego, który biegnie od Ustronia w Beskidzie Śląskim do Wołosatego w Bieszczadach. Najciekawsze punkty, które znajdują się na jego trasie i leżą w zasięgu RDLP w Krośnie, to – zaczynając od zachodu – punkt widokowy na Grzywackiej Górze, Pustelnia św. Jana z Dukli, góra Cergowa, uzdrowiska – Iwonicz-Zdrój i Rymanów-Zdrój, Tokarnia (będąca doskonałym punktem widokowym), Jeziorka Duszatyńskie, Cisna, szczyt Jasła i Wetlina. Dalej szlak wiedzie na wschód przez najwyższe partie Bieszczadów znajdujące się już w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Czas przejścia całego szlaku z Ustronia do Wołosatego należy szacować na ok. 20 dni. Rekord – należący do Rafała Bielawy – to niecałe 109 godzin. Znacznie mniej znany turystom górskim jest Szlak Graniczny im. Kazimierza Pułaskiego, który zaczyna się w Grybowie w Beskidzie Niskim, biegnie przez najbardziej odludne rejony Beskidu Niskiego i Bieszczadów aż do Ustrzyk Górnych. Później kieruje się na północ i kończy po 445 km w Rzeszowie. Jest to więc szlak, który niemal w całości – poza pierwszymi kilkudziesięcioma kilometrami – biegnie przez Podkarpacie i tereny RDLP w Krośnie.

Szczególnie polecanym okresem na piesze wycieczki po omawianych terenach jest wczesna jesień, kiedy w krajobrazie dominują mieniące się żółciami i czerwieniami bukowe lasy, a na szlakach jest niewielu turystów.

Biegiem przez las

Są turyści, którym nie wystarcza chodzenie po szlakach, a także biegacze, dla których nudne stają się asfaltowe i betonowe nawierzchnie. Obie te grupy tworzą coraz większą społeczność osób biegających w terenie – najczęściej właśnie w lesie. Wyższość terenów leśnych nad tymi zurbanizowanymi do uprawiania tego sportu jest oczywista. Brudne buty i niekiedy podrapane łydki to niska cena za jakość powietrza, jaką nam daje las. Na terenach leśnych, także przy współudziale podkarpackich leśników, organizowane są cieszące się dużą popularnością zawody biegowe. Należą do nich jedne z najsłynniejszych biegów górskich w Polsce – Bieg Rzeźnika oraz Łemkowyna Ultra Trail. Najdłuższe dystanse, na których współzawodniczą biegacze podczas tych imprez, to odpowiednio 140 i 150 km.

Odpocznij pod drzewem

Po wysiłku, mniej lub bardziej intensywnym, a nawet po mało forsownym spacerze dobrze jest odpocząć pod drzewem. To może być niczym wisienka na torcie udanego wypadu na łono natury. Sylwoterapia, bo o niej mowa, to sposób na nabranie sił i poprawę zdrowia w kontakcie z drzewami. Każdy gatunek ma inne właściwości: buki – częste w górskiej części Podkarpacia – mają dobroczynny wpływ na koncentrację i kreatywność, brzoza łagodzi stres, jodła pomoże w dolegliwościach trawiennych na tle nerwowym, a sosna – występująca licznie w północnej części regionu – doda nam energii.

Nordic walking

To kolejna aktywność uprawiana na świeżym powietrzu, coraz bardziej popularna w ostatnich latach. Wymyślono ją w Finlandii w latach 20. ubiegłego wieku jako formę treningu dla narciarzy biegowych. W największym skrócie to dynamiczny marsz ze specjalnymi kijami – różniącymi się nieco od tych używanych w „zwykłej” turystyce górskiej. Ważna jest tu technika, która pozwala na mocne zaangażowanie ramion, klatki piersiowej i brzucha. W porównaniu z marszem bez kijów do znacznie większej pracy zmuszone są górne części ciała. Do uprawiania nordic walkingu najlepiej nadają się ścieżki i drogi leśne o niezbyt wyboistej nawierzchni i niewielkich spadkach. 9

TURYSTYKA ROWEROWA Rower to doskonałe narzędzie do odbywania wycieczek krajoznawczych. Niektóre zakątki podkarpackich lasów najwygodniej podziwiać właśnie z perspektywy siodełka. Jeśli teren do pokonania nie jest trudny, podczas jednodniowej wycieczki zobaczymy znacznie więcej, niż gdybyśmy mieli iść pieszo.

Rower nie stanowi zagrożenia dla przyrody, więc możemy się nim poruszać tam, gdzie samochody i motocykle nie będą już mogły wjechać. Podkarpackie nadleśnictwa udostępniły rowerzystom wiele dróg leśnych, których nawierzchnia może mieć różny standard. Mogą to być zarówno wąskie, ale przejezdne dla każdego amatora wstęgi asfaltu przebiegające pod koronami drzew, gdzie nie musimy się obawiać ruchu samochodowego, tak uciążliwego na drogach publicznych, jak i wymagające więcej umiejętności szutrowe i gruntowe drogi. Leśnicy coraz częściej tworzą małą infrastrukturę rowerową: wiaty, ławki czy stojaki na rowery. Poza rezerwatami przyrody możliwa jest także jazda szlakami turystycznymi, trzeba jednak pamiętać, że piesi mają na nich pierwszeństwo.

Tam rowerem najlepiej

Na Podkarpaciu są miejsca niezwykle atrakcyjne ze względów przyrodniczych, krajobrazowych i historycznych, do których dotarcie rowerem wydaje się najbardziej uzasadnione. Dobrym tego przykładem są rozległe dzikie doliny w południowej, górskiej części tego regionu. Rowerem można dojechać np. do Łopienki – dawnej wsi z podniesioną z ruin cerkwią. W tej samej okolicy godna polecenia jest trasa rowerowa prowadząca doliną Wetlinki. Przejazd nią jest możliwy dzięki wygodnej drodze zamkniętej dla pojazdów spalinowych. Znajdują się tu udogod-

nienia dla rowerzystów w postaci wiat i stojaków na jednoślady. Korzystając dodatkowo ze stosunkowo mało uczęszczanych dróg publicznych, możemy wybrać się na ciekawą wycieczkę pętlą prowadzącą przez Dołżycę, Kalnicę, rezerwat przyrody Sine Wiry i Buk. Warto wspomnieć, że nadleśnictwa Cisna i Baligród gospodarujące na tym terenie co roku organizują zawody rowerowe Tropem Wilka i Rowerów Kilka. Dwie edycje tej imprezy o wybitnie rodzinnym charakterze były organizowane właśnie w dolinie Wetlinki. Inne godne polecenia miejsca do turystyki rowerowej to: Worek Bieszczadzki – najdalej na południe wysunięty skrawek Polski, nazywany tak ze względu na kształt, jaki przybiera tu nasza granica państwowa z Ukrainą, pasmo Otrytu i sąsiadująca z nim od południa odludna dolina Sanu, a także rezerwat Źródliska Jasiołki w Beskidzie Niskim.

Pamiętaj!

Wybierając się w odludny teren, oprócz standardowego ekwipunku każdego turysty, takiego jak adekwatne do warunków atmosferycznych ubranie i prowiant, rowerzysta powinien pomyśleć także o swoim pojeździe, zabierając podstawowe narzędzia. Absolutne minimum to zapasowa dętka i pompka. Złapanie gumy to najczęstsza awaria, która choć błaha, ze sprawnego pojazdu czyni tylko balast.

TURYSTYKA KONNA Kiedyś konie pracujące w lasach stanowiły częsty widok; w znacznej mierze to dzięki ich sile można było pozyskiwać drewno. Dzisiaj o wiele częściej niż przy zrywce spotkamy je z jeźdźcem na grzbiecie. Turystyka konna to wyjątkowa aktywność, bo łącząca walory krajoznawcze, sportowe i możliwość bliskiego kontaktu ze zwierzęciem.

Z jazdą konną po terenach leśnych wiążą się pewne obostrzenia. Możliwa jest ona jedynie po szlakach i drogach udostępnionych do tego celu przez nadleśniczego danego nadleśnictwa. Trasy konne są specjalnie znakowane – najczęściej spotykane symbole to pomarańczowe koło lub zielona podkowa na białym tle. Sposobów na posmakowanie przyjemności oglądania leśnych krajobrazów z grzbietu konia jest kilka. Jeden z najprostszych to znalezienie stadniny konnej w okolicy, która nas interesuje, i wyruszenie w teren pod opieką przewodnika w grupie jeźdźców o podobnym poziomie umiejętności i wytrenowania. Stadniny wynajmujące konie pod siodło znajdziemy w wielu zakątkach Podkarpacia, także w tych najbardziej atrakcyjnych krajobrazowo – jak Bieszczady. Zaczynając przygodę z jeździectwem, trzeba liczyć siły na zamiary. Choć jazda konna widziana z boku może się wydawać mało forsowna dla naszego ciała, w istocie jest nieco inaczej. Utrzymanie się na grzbiecie klaczy lub ogiera wymaga zaangażowania mięśni nóg, pośladków oraz brzucha. Konie bywają różne, niektóre bardziej, inne mniej skomplikowane w obsłudze. Zależy to od charakteru danej klaczy lub ogiera, ale też od rasy. Przykładowo w jeździe bez sportowego pazura, za to w trudnym terenie dobrze radzą sobie konie huculskie. Nie imponują rozmiarami, lecz wytrzymałością i sto-

ickim usposobieniem. Dobrze sprawdzą się w górskim terenie, a także na długich rajdach. Zaprawionych w siodle jeźdźców powinien zainteresować Transbeskidzki Szlak Konny. To najdłuższa tego typu trasa w polskich górach, licząca ok. 400 km. Jest podzielona na 14 etapów, z których każdy – w sprzyjających okolicznościach – powinien zająć jeden dzień jazdy w siodle. Niemal jedna trzecia tego szlaku biegnie przez tereny RDLP w Krośnie w Beskidzie Niskim i Bieszczadach.

NA ŁOWY Gospodarka łowiecka stanowi nieodzowny element zarządzania lasami, a na terenach o dużej lesistości, z mnogością gatunków łownych i podlegających ochronie – jak te znajdujące się w granicach RDLP w Krośnie – nabiera szczególnego znaczenia. Liczebność zwierząt łownych w lasach gospodarczych musi być na tyle wysoka, aby zapewnić poszczególnym gatunkom możliwość przetrwania na danym obszarze, z drugiej zaś strony na tyle niska, aby ich żerowanie nie powodowało znaczących uszkodzeń w uprawach leśnych i rolnych. Regulowanie tej liczebności to właśnie zadanie gospodarki łowieckiej.

W wybranych nadleśnictwach Lasów Państwowych funkcjonują ośrodki hodowli zwierzyny (OHZ), gdzie leśnicy prowadzą wzorcową gospodarkę łowiecką, która godzi potrzeby ochrony przyrody, gospodarki leśnej, rolnictwa i dobrostanu populacji gatunków łownych. Na terenie Podkarpacia OHZ-ety znajdują się w nadleśnictwach: Baligród, Bircza, Cisna, Ustrzyki Dolne, Komańcza, Lutowiska, Rymanów oraz Stuposiany. Łowiectwo to dziedzina, która wymaga pragmatycznego podejścia, bo działania prowadzone w jej zakresie wpływają na kształt środowiska przyrodniczego. Z łowiectwem związana jest także niezwykle bogata kultura, kodeks etyczny, a nawet gwara. Łowiectwo pozostawiło też mocny ślad w polskiej kulturze narodowej, i to w dziełach należących do jej kanonu, jak „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza ze słynnym opisem polowania i gry na rogu myśliwskim. Nie sposób nie wspomnieć o malarstwie, choćby Jana Chełmińskiego, który oprócz obrazów przedstawiających sceny batalistyczne i polowania stworzył również ilustracje do opowiadań myśliwskich Roosevelta. Łowiectwo to także rodzaj turystyki. Myśliwi podróżują po świecie

REZERWACJA POLOWAŃ Biuro Polowań „Bieszczady” Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie 38-400 Krosno, ul. Bieszczadzka 2 tel. +48 13 437 39 45 jagd@krosno.lasy.gov.pl 12

w poszukiwaniu specyficznych wrażeń z polowań w konkretnych miejscach. Karpaty to jedna z lokalizacji, którą każdy zaangażowany myśliwy chce odwiedzić na trasie swoich łowieckich przygód. To właśnie tutaj – w lasach Beskidu Niskiego, Bieszczadów czy Pogórza Przemyskiego – jest szansa na udział w emocjonującym polowaniu na jelenia i zdobycie imponującego trofeum.

Wędkarstwo

Podkarpacie to region atrakcyjny także dla wędkarzy; można tu łowić zarówno na rzekach o charakterze nizinnym, jak i górskim. Znajdziemy tutaj również sztuczne zalewy powstałe dzięki zaporom wodnym na górskich rzekach – w Sieniawie, Myczkowcach i Solinie. Zwłaszcza ten trzeci zbiornik wodny – będący zasłużenie jednym z najsłynniejszych tego typu w Polsce – oferuje ogromne możliwości dla wędkarzy. Mogą oni tu liczyć na złowienie ok. 10 gatunków ryb, w tym szczupaka, sandacza, leszcza czy troci, a także suma dochodzącego do ogromnych rozmiarów. Na rzekach o górskim charakterze, jak San, Wisłok, Wiar czy Wetlina najbardziej doświadczeni mogą spróbować swoich sił w wędkarstwie muchowym w poszukiwaniu pstrąga i lipienia.

FOTOSAFARI Bogactwo przyrodnicze terenów będących w zasięgu Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie stanowi obietnicę udanych faunistycznych sesji fotograficznych. Coraz większa dostępność sprzętu fotograficznego umożliwiającego wykonanie atrakcyjnych zdjęć zwierząt powoduje, że grono amatorów takiej fotografii dynamicznie się powiększa.

Rozległe niezurbanizowane tereny w wielu zakątkach Podkarpacia dają możliwość fotografowania ciekawych gatunków dużych ssaków, ptaków czy gadów. Udając się na fotograficzne safari, musimy wziąć pod uwagę prawo i zasady etyczne, którymi powinien się kierować każdy fotograf przyrody. Nie-

których gatunków zwierząt będących pod ochroną nie można obserwować, fotografować czy filmować, jeśli będzie to powodować ich płoszenie lub niepokojenie. Ich listę można znaleźć w rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt.

NARCIARSTWO BIEGOWE, ŚLADOWE, BACKCOUNTRY... Zimy nie prześpimy! Niech to będzie myśl przewodnia dla chcących utrzymać dobrą formę także podczas mniej zachęcających do wyjścia z domu miesięcy w roku. Aktywność fizyczna w naturalnym otoczeniu, kiedy temperatura spada, a na ziemi leży śnieg, może być przyjemna i ciekawa. Wystarczy wyjść na spacer, zabierając ze sobą narty śladowe, biegowe bądź backcountry.

Zacznijmy od wyjaśnienia różnic między wspomnianymi w tytule nartami. Laik wszystkie nazwie biegówkami, są jednak między nimi istotne różnice. Zanim zaczniemy przygodę z nartami i śniegiem, warto przemyśleć, gdzie będziemy używać tego sprzętu oraz w jaki sposób. Zamierzamy na nich biegać czy raczej nieśpiesznie pokonywać rozległe zaśnieżone przestrzenie?

Być jak Justyna Kowalczyk

Mowa rzecz jasna o narciarstwie biegowym. Sprzęt do tej dyscypliny sportu i coraz bardziej popularnej formy rekreacji jest najmniej uniwersalny lub – inaczej rzecz ujmując – najbardziej wyspecjalizowany spośród tu omawianego. Narty biegowe są przeznaczone do poruszania się po przygotowanych trasach. Można rzecz jasna wybrać się w nich na wycieczkę zasłanym świeżym śniegiem leśnym duktem, ale nie jest to żywioł, w którym czują się najlepiej. Infrastruktura w postaci przygotowanych tras, gdzie na ubitym, szerokim na kilka metrów pasie śniegu wyciska się ślady do prowadzenia nart, nie jest jeszcze bardzo rozwinięta, ale z roku na rok jest ich coraz więcej na Podkarpaciu. Dzięki temu, że narty biegowe są wąskie, stosunkowo długie i lekkie – m.in. dlatego, że nie mają metalowych krawędzi – na przygotowanym śladzie dają wspaniałe uczucie szybkości i lekkości przemieszczania się. Mają też tzw. komorę odbiciową umożliwiającą „odpychanie się” narciarza od śniegu i dynamiczny bieg. Jeśli ktoś szuka bardziej sportowych niż turystycznych wrażeń, wybór tego rodzaju nart z pewnością będzie właściwy. Same narty biegowe również są zróżnicowane, choćby ze względu na styl – klasyczny i dowolny. Jednak na początku swojej przygody z biegówkami można się zdecydować na model uniwersalny. W promocję tego typu narciarstwa angażują się również podkarpaccy leśnicy, organizując zawody, które przyciągają niemałą grupę startujących. W Nadleśnictwie Stuposiany w miejscowości Muczne organizowany jest Bieg Tropem Żubra, a w Nadleśnictwie Cisna – Bieg Tropem Wilka.

Gdzie na biegówki?

Miejsca dedykowane narciarzom biegowym znajdują się głównie w południowej części regionu. Nieco wyższa wysokość nad poziomem morza sprawia, że nawet podczas słabych zim możemy tu liczyć na wystarczającą pokrywę śniegu. Najlepsze warunki pod tym względem panują na terenie Nadleśnictwa Stuposiany. Wprawdzie to wysunięty najdalej na południowy wschód skrawek Polski, ale położenie u podnóża najwyższych partii Bieszczadów i rozległe lasy wynagrodzą z nawiązką nieco dłuższy dojazd. Inne miejsca, gdzie możemy skorzystać z przygotowanych tras, to Wetlina i Ustjanowa Górna (także położone w Bieszczadach), Puławy, Bałucianka i Świątkowa Wielka w Beskidzie Niskim oraz Czarnorzeki na Pogórzu Strzyżowsko-Dynowskim.

W teren

Jeśli nie nastawiamy się na bieganie na nartach, a raczej nieśpieszną turystykę, zamiast biegówek lepsze będą narty śladowe. Są od tych pierwszych szersze i posiadają łuskę. W teren pagórkowaty i na głębszy śnieg najlepsze będą narty backcountry – jeszcze szersze (do 80 mm), posiadające dodatkowo metalowe krawędzie. Nartom tego ostatniego typu niedaleko już do najlżejszych skiturów, z tą jednak różnicą, że zarówno na biegówkach, śladówkach, jak i w stylu backcountry używamy miękkich butów, a wiązanie nie ma możliwości zablokowania pięty. Jeśli nie nastawiamy się na szaleństwa podczas zjazdów, a jedynie spokojne przemieszczanie się, narty tego typu spokojnie nadadzą się również do eksploracji Bieszczadów czy Beskidu Niskiego. Informacje na temat tras biegowych: www.muczne-biegowki.pl www.biegowkiwbieszczadach.pl www.mareszkaski.pl www.gok.korczyna.pl www.kiczeraski.pl www.wetlina.org www.lesnydwor.bieszczady.pl

POZA TRASĄ – NARCIARSTWO SKITUROWE Zarówno turyści przemierzający góry pieszo, jak i narciarze jeżdżący zwykle po przygotowanych stokach coraz częściej próbują skituringu. Nic dziwnego, bo to sport doskonale łączący łatwość przemieszczania się po zaśnieżonych terenach z możliwością obcowania z górami w zimowej szacie i nieporównywalnymi z niczym emocjami, jakie daje szusowanie po śniegu nietkniętym gąsienicą ratraka.

Skituring to powrót do korzeni narciarstwa. Przecież najpierw ktoś wpadł na pomysł, żeby przyczepić dwie deski do nóg i za nic mieć głębokie śniegi, a dopiero później wymyślono wyciągi. Sprzęt skiturowy, choć przypomina ten używany przez narciarzy jeżdżących na stokach przy wyciągach, różni się od niego zasadniczo w kilku aspektach. Najważniejsza w skituringu jest możliwość takiego ustawienia wiązania narciarskiego, aby możliwy był ruch pięty góra–dół. Dzięki temu można wykonywać długie posuwiste kroki, co znacząco przekłada się na skuteczność przemieszczania. Nie mniej istotne od wiązań są foki. Nazwa tej części ekwipunku nie wzięła się znikąd. Dawniej były to focze skóry mocowane do ślizgów nart za pomocą skórzanych pasków; dziś foki się przykleja, a wykonane są z materiałów syntetycznych. Ich funkcja pozostała ta sama – ułożenie krótkich i dość sztywnych włosków na fokach powoduje, że narta łatwo sunie do przodu, za to nie cofa się nawet na dość stromym podejściu. Same narty skiturowe występują w ogromnej mnogości modeli, które zasadniczo różnią się od siebie. Te używane przez narciarzy startujących w zawodach ważą mniej niż kilogram, a niektóre deski, przeznaczone do jazdy w najgłębszych śniegach, są dwa razy cięższe, długie i szerokie. Czym się kierować przy wyborze nart? Jeśli zależy nam głównie na skuteczności i szybkości podczas podejścia, warto wybrać lekkie i węższe modele. Gdy jednak się nie spieszymy, za to cenimy stabilność

i przyjemność podczas zjazdu – lepiej kupić szersze i dłuższe, choć zarazem cięższe.

Gdzie na skitury?

Teoretycznie wszędzie, gdzie jest śnieg, da się chodzić na skiturach, jednak z założenia to aktywność typowo górska. Na obszarach płaskich i lekko pofalowanych lepiej sprawdzą się narty typu backcountry – podobne do biegówek, ale szersze, i wciąż lżejsze niż skitury. Idealne na wycieczki skitrurowe będą więc rozległe obszary Bieszczadów i Beskidu Niskiego. Trasy możemy planować szlakami turystycznymi, ale trzeba pamiętać, że zimą ścieżki będą niewidoczne – może się zdarzyć, że to my pierwsi będziemy zakładać ślad. To zarazem przyjemność, jak i wyzwanie wymagające dobrej orientacji w terenie. Chętnie odwiedzane przez skiturowców są okolice Cisnej – Małe i Duże Jasło czy Hyrlata. To też najwyżej położone partie w zasięgu RDLP w Krośnie, a co za tym idzie – z najgrubszą pokrywą śniegu.

Pamiętaj!

Zimą bądź gotowy na szybko zapadające ciemności – weź ze sobą czołówkę. W plecaku miej zapas jedzenia i ciepłe picie w termosie. Łyk herbaty z miodem na szczycie ośnieżonej góry jest nie do przecenienia!

DOGTREKKING I PSIE ZAPRZĘGI Właściciele psów lubiący turystykę pieszą, jeśli jeszcze nie uprawiają dogtrekkingu, powinni jak najszybciej nadrobić zaległości. Aktywność rekreacyjna, a także dyscyplina sportowa, które kryją się pod tą nazwą, to jednak coś więcej niż spacer z czworonogiem na smyczy. Istotą dogtrekkingu są dłuższe wędrówki z psem lub psami, które są przypięte do opiekuna specjalną amortyzowaną linką. Zwierzę ma założone szelki, a opiekun pas biodrowy.

Dogtrekking można uprawiać rekreacyjnie i w tempie spacerowym pokonywać trasę wycieczki bądź wziąć udział w zawodach. Zanim jednak staniemy w szranki z innymi zawodnikami, warto poświęcić kilka tygodni na treningi w postaci najzwyklejszych, ale coraz dłuższych wyjść w teren. Najlepszym miejscem takich wycieczek będzie oczywiście las. Nie tylko ze względu na czyste powietrze, ale przede wszystkim na naturalne podłoże, które lepiej służy zarówno naszym stopom, jak i psim łapom.

Pamiętaj!

Wybierając się na kilkugodzinne wycieczki, powinniśmy pamiętać nie tylko o standardowym turystycznym wyposażeniu, jak odpowiednie buty i ubranie, ale też o potrzebach naszego czworonożnego przyjaciela. Oprócz wspomnianych szelek i amortyzowanej linki zamiast smyczy, należy zabrać odpowiednią ilość jedzenia i wody dla psa. W bardziej wymagającym górskim terenie, gdzie jest dużo kamieni, przydadzą się nawet specjalne buty. Dla zaawansowanych pasjonatów tej dyscypliny gratką będzie wielodniowa wyprawa przez Beskid Niski i Bieszczady Głównym Szlakiem Beskidzkim znakowanym na czerwono bądź niebieskim szlakiem granicznym. Przed wyruszeniem warto zaplanować noclegi, upewniając, się czy pies w danym schronisku lub kwaterze będzie mile widziany. Zawody w dogtrekkingu są rozgrywane najczęściej na trasach o długości od 10 do 50 km. Aby w nich wystartować, potrzebna będzie nie tylko przyzwoita kondycja, ale też umiejętność posługiwania się mapą i kompasem.

Psie zaprzęgi w Bieszczadach

Sanie ciągnięte przez psy to obraz, który kojarzy się nam z Alaską albo Skandynawią. Tymczasem ten rodzaj aktywności można uprawiać również w Polsce, a Bieszczady nadają się do tego idealnie. Na terenie tutejszych nadleśnictw – kiedyś w Cisnej i Baligrodzie, a obecnie w Lutowiskach – rozgrywane są zawody psich zaprzęgów, w których biorą udział zawodnicy z całej Polski. Dlaczego Bieszczady? Powodów jest kilka. Mimo ostatnich lekkich zim w górach o tej wysokości niemal co roku przez kilka tygodni można liczyć na śnieg. Ponadto rozległe odludne tereny pozwalają na wytyczenie ciekawych tras zawodów. Biegną one w większości wygodnymi dla psich zaprzęgów drogami leśnymi, które nie są dostępne dla ruchu samochodowego. Leśnicy udostępniają je organizatorom, mając na uwadze bezpieczeństwo uczestników imprezy, m.in. prowadzone prace leśne. Nawet wybierając się na indywidualną wycieczkę psim zaprzęgiem, warto skontaktować się z nadleśnictwem, na terenie którego ma się ona odbyć, żeby zasięgnąć informacji o stanie dróg leśnych, miejscach, gdzie prowadzona jest w danym momencie zrywka lub wywózka drewna, czy o stanie pokrywy śnieżnej.

GEOCACHING I BIEGI NA ORIENTACJĘ Tereny leśne stają się miejscem realizowania coraz to nowych pasji, których już same nazwy mogą być dla niewtajemniczonych dość zagadkowe. Dla geocachingu i biegów na orientację wspólnym mianownikiem jest ćwiczenie orientacji w terenie oraz posługiwanie się mapą i odbiornikiem GPS.

Geocaching

to rodzaj gry terenowej polegającej na wyszukiwaniu – za pomocą odbiornika GPS – ukrytych skrzynek, w których znajdziemy dziennik odwiedzin oraz różne drobne przedmioty na wymianę. Rejestry zakładanych punktów do odnalezienia znajdują się na specjalnych stronach internetowych, np. www.geocaching.pl. Część krośnieńskich nadleśnictw na zarządzanym przez siebie terenie uczestniczy w geocachingu, zakładając i rejestrując nowe punkty do odszukania. Doskonała znajomość rozmieszenia ciekawostek przyrodniczych, punktów widokowych, pozostałości po dawnych wyludnionych wsiach i innych interesujących miejsc pozwala tutejszym leśnikom na typowanie bardzo atrakcyjnych punktów do odnalezienia w ramach zabawy.

Biegi na orientację

Biegi na orientację są dyscypliną sportową, która polega na pokonaniu w jak najkrótszym czasie trasy oznaczonej punktami kontrolnymi. Zawodnik wyposażony w mapę i kompas musi odnaleźć te punkty i potwierdzić przy nich swoją obecność na karcie startowej lub chipie. Specyfika tego sportu polega na tym,

że mniejsza widoczność oznacza wyższą poprzeczkę dla zawodników. Dlatego lasy są najczęstszym miejscem zmagań miłośników biegów na orientację. Ciekawym projektem związanym z biegami na orientację, który ma ogólnopolski zasięg, jest Zielony Punkt Kontrolny. To gra terenowa, której istotą jest odnajdywanie punktów kontrolnych zaznaczonych na mapie. W terenie mają one postać drewnianych słupków z charakterystycznymi biało-pomarańczowymi kwadratami oraz odpowiednimi oznaczeniami cyframi. Punkty są wyposażone w perforator umożliwiający potwierdzenie na mapie lub karcie startowej swojej obecności w danym miejscu. Mapy można pobrać ze stron internetowych nadleśnictw zaangażowanych w to przedsięwzięcie. Z terenu RDLP Krosno jest to Nadleśnictwo Kolbuszowa, gdzie zostały wyznaczone trzy trasy: krótka (2,7 km – 7 punktów), średnia (5,4 km – 14 punktów) i długa (7,1 km – 25 punktów). Mapę z trasami można pobrać ze strony nadleśnictwa: www.kolbuszowa.krosno.lasy.gov.pl/zielony-punkt-kontrolny. Więcej informacji na temat projektu Zielony Punkt Kontrolny znajduje się na stronie www.zielonypunktkontrolny.pl.

NOCLEGI W LASACH Na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie funkcjonują dwa ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe oraz kilka kwater myśliwskich, w których każdy może się zatrzymać. To doskonałe miejsca dla szukających spokoju, położone w najatrakcyjniejszych zakątkach regionu.

„Koliba”

Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy „Wołosań” MAPA NR 38

Tel. 784 973 568, wolosan.pl

Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy „Wołosań” w Cisnej to idealne miejsce dla chcących odwiedzić Bieszczady. Jego atutem jest zarówno położenie w sercu najdalej na wschód wysuniętych polskich gór, jak i bogata oferta skierowana do klientów indywidualnych oraz firm, które szukają nietuzinkowych miejsc do organizacji konferencji lub imprez integracyjnych dla swoich pracowników. Na terenie obiektu znajduje się restauracja (70 miejsc), bar, miejsce na ognisko, grill oraz plac zabaw, a także sala konferencyjna dla 60 osób i sala komputerowa z 20 stanowiskami. Ośrodek posiada 68 miejsc noclegowych, w tym: • jeden pokój o podwyższonym standardzie (2-osobowy z łożem małżeńskim) z łazienką i aneksem kuchennym; • 27 pokoi 2-osobowych z łazienką; • dwa pokoje 4-osobowe z łazienką; • 2-osobowy pokój dla niepełnosprawnych z łazienką przystosowaną do ich potrzeb. W każdym pokoju znajduje się telewizor i telefon. OSW „Wołosań”

Domek myśliwski „Koliba” w Dołżycy MAPA NR 38

Tel. 784 973 568, wolosan.pl

Domek myśliwski w Dołżycy to wprawdzie część Ośrodka Szkoleniowo-Wypoczynkowego „Wołosań”, niemniej jest położony na uboczu, w lesie i nad strumieniem. To idealne miejsce dla rodziny lub grupy przyjaciół, którzy szukają spokojnego miejsca na wypoczynek. „Koliba” oferuje osiem miejsc noclegowych, w tym trzy pokoje (4-osobowy i dwa 2-osobowe, z których jeden posiada łóżko małżeńskie). Znajduje się tu w pełni wyposażona kuchnia, jadalnia oraz przedpokój z kominkiem i wygodnymi sofami, a na zewnątrz – miejsce do grillowania z ławami i stołami. Sama miejscowość Cisna i jej najbliższe okolice oferują mnóstwo możliwości na ciekawe spędzenie czasu. Zaledwie 3 km od ośrodka znajduje się stacja Bieszczadzkiej Kolejki Wąskotorowej, która jest jedną z największych atrakcji regionu. Cisna to także doskonała baza dla ludzi lubiących aktywny wypoczynek – górskie wędrówki, bieganie, jazdę na rowerze i konno, a zimą narciarstwo biegowe i skiturowe. Tutaj są organizowane, przy współudziale Nadleśnictwa Cisna, cenione w środowisku biegaczy zawody – Bieg Rzeźnika i UltraMaraton Bieszczadzki. W Cisnej można też odwiedzić dwie galerie ikon.

Centrum Promocji Leśnictwa w Mucznem MAPA NR 40

Tel. 516 824 694, lasybieszczadzkie.pl

Centrum Promocji Leśnictwa w Mucznem może pod każdym względem równać się z dobrymi hotelami. W PRL-u był ekskluzywnym hotelem, do którego przyjeżdżali komunistyczni prominenci z Polski i świata. Posiada 38 komfortowych pokoi o dobrym standardzie, z których roztacza się niesamowity widok na najpiękniejsze szczyty górskie oraz lasy. Hotelowa restauracja to idealne miejsce nie tylko na dobry posiłek, ale też świetną zabawę sylwestrową czy weselną. Dodatkowym atutem tego miejsca jest oddalony o zaledwie 50 m mały drewniany kościółek. W ośrodku, poza klasycznym wypoczynkiem, można również organizować szkolenia. Wielofunkcyjna, w pełni wyposażona sala konferencyjna mogąca pomieścić 100 osób i mniejsza edukacyjna dadzą pełen komfort przyswajania wiedzy. Można także połączyć przyjemne z pożytecznym i zorganizować tu wyjazd integracyjny. Trudy szkolenia lub wyjścia w góry niewątpliwie zrekompensuje wypoczynek w saunie lub jacuzzi. Do dyspozycji gości jest także siłownia. W okresie zimowym w Mucznem utrzymywane są trasy narciarstwa biegowego. Narty można zakładać niemal po przestąpieniu progu hotelu! Wysokie położenie tej miejscowości sprawia, że panują tu dobre warunki do uprawiania tego sportu. 18

Centrum Promocji Leśnictwa w Mucznem

Domek myśliwski w Mucznem MAPA NR 40

Tel. 606 251 254, lasybieszczadzkie.pl

Domek wybudowany w stylu góralskim o wysokim standardzie. Siedem pokoi zapewnia komfortowy nocleg 16 osobom. Obiekt jest położony w bardzo atrakcyjnym miejscu, blisko szlaków turystycznych i ścieżek przyrodniczych, w samym sercu Bieszczadów Wschodnich. Lesistość okolicy wynosi aż 98 proc. Domek myśliwski przeszedł generalny remont w 2013 r.

Domek myśliwski w Mucznem

Domek myśliwski w Sękowcu MAPA NR 39

Tel. 695 608 015

To obiekt całoroczny, oferujący 16 miejsc noclegowych w pokojach 1-, 2- i 3-osobowych. Do dyspozycji gości jest kuchnia z pełnym wyposażeniem, świetlica oraz pokój dzienny. Obok budynku znajduje się wiata z miejscem ogniskowym oraz parking. Ośrodek jest położony w Parku Krajobrazowym Doliny Sanu, 20 km od Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Znajduje się w sąsiedztwie pasma Połoniny Wetlińskiej, Caryńskiej, Otrytu, takich szczytów jak Kamień Dwernik czy Magura Stuposiańska, a także rezerwatów Hulskie i Krywe. To idealna baza wypadowa w góry, na wędrówki i narty biegowe. Doskonały mikroklimat stwarza dogodne warunki wypoczynku o każdej porze roku.

Domek myśliwski w Sękowcu

Leśniczówka w Olchowcu MAPA NR 28

Tel. 695 608 015

Leśniczówka w Olchowcu to świetna propozycja bazy wypadowej dla wędkarzy oraz miłośników sportów wodnych. Obiekt posiada sześć miejsc noclegowych w pokojach 2-osobowych z łazienkami. Do dyspozycji gości jest aneks kuchenny, istnieje też możliwość zamówienia posiłków. Zaletą leśniczówki jest przede wszystkim jej lokalizacja. Położona jest w zacisznym miejscu na południe od Jeziora Solińskiego – tereny te są zdecydowanie mniej oblegane przez turystów niż okolice Soliny czy Polańczyka. W odległości ok. 10 km od leśniczówki znajduje się wypożyczalnia łódek, kajaków, żaglówek i innego sprzętu wodnego.

Leśniczówka w Olchowcu

Leśniczówka Łowiecka w Odrzechowej

Leśniczówka Łowiecka w Odrzechowej MAPA NR 28

Tel. 603 781 951

Leśniczówka łowiecka to kwatera w miejscowości Odrzechowa, która położona jest u podnóża łagodnych, zalesionych grzbietów wschodniej części Beskidu Niskiego. Kwatera będąca pod opieką Nadleśnictwa Rymanów posiada 11 miejsc noclegowych. Znajduje się tu także sala edukacji przyrodniczoleśnej, ścieżka edukacyjna oraz wiata i miejsce na ognisko. 19

M A PA

N R

Niecka Połaniecka, Nizina Nadwiślańska

N A D LEŚ N I CT WA: M I E LEC, T US Z Y M A

N R

1 Połaniec. Początki miejscowości sięgają XI w., kiedy wzniesiono gród przy ujściu rzeki Czarnej do Wisły. W 1350 r. Połaniec na mocy dokumentu wydanego przez Kazimierza Wielkiego został przeniesiony z Winnej Góry na miejsce, w którym się obecnie znajduje. Ze względu na szlak handlowy wiodący z Krakowa do Sandomierza oraz ważną drogę wodną Wisłą, Połaniec uzyskał prawa miejskie dość wcześnie (przed 1264 r.), jednak na mocy ukazu carskiego utracił je w 1869 r. W 1917 r., w setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki, w Połańcu usypano Kopiec Kościuszki. Obecnie miasto jest znane z jednej z największych w Polsce elektrowni wodnych o mocy 1800 MW, znajdującej się w niedalekiej Zawadzie. Uruchomiony w 2013 r. Zielony Blok o mocy 205 MW jest największym na świecie blokiem energetycznym opalanym wyłącznie biomasą.

M A PA

Dawna przeprawa promowa. Niegdyś z Glin Małych do Winnicy koło Połańca można się było przeprawić promem. Statek przepływał między brzegami Wisły dzięki silnemu nurtowi oraz zmiennej długości lin mocujących. Wędrując wzdłuż Wisły wałami przeciwpowodziowymi, można podziwiać porastające międzywale cenne siedliska przyrodnicze z różnorodnością zwierząt, przede wszystkim ptaków. Zobaczymy tu polujące czaple białe, bociany czarne oraz zalatujące na wiślane łowy bieliki. 2

FA K T Y O L ASACH

PAŃSTWOWE GOSPODARSTWO LEŚNE LASY PAŃSTWOWE Lasy Państwowe to największa w Unii Europejskiej organizacja zarządzająca lasami. Leśnicy gospodarują w lasach należących do Skarbu Państwa na niemal jednej trzeciej powierzchni Polski oraz nadzorują gospodarkę w lasach innych form własności, w tym prywatnych. W naszym kraju ok. 77 proc. wszystkich lasów pozostaje w zarządzie Lasów Państwowych; dla porównania ok. 18 proc. stanowi własność osób fizycznych, a 2 proc. znajduje się w parkach narodowych. Struktura Lasów Państwowych opiera na się na podziale kraju na regionalne dyrekcje, których jest 17, a te z kolei dzielą się na nadleśnictwa prowadzące całokształt gospodarki leśnej – w tym hodowlę i ochronę lasu, ochronę przeciwpożarową, pozyskania drewna czy budowę dróg leśnych. W Polsce jest obecnie 430 takich jednostek.

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Muzeum Regionalne Dworek i Park Oborskich

Kościół św. Wojciecha w Gawłuszowicach. Ten zabytkowy kościół, uznany za drugi co do wielkości drewniany obiekt kultu religijnego w Polsce, został zbudowany po zniszczeniu dwóch poprzednich przez wylewy Wisłoki. Jego powstanie datowane jest na rok 1677, fundatorami kościoła byli Maksymilian i Sieciech Ossolińscy, a budową zajęli się dwaj cieśle Stanisław Karkutowicz z Cichej oraz Stanisław Praskowic. Do budowy zostało wykorzystane głównie drewno modrzewiowe, a dwuspadowy dach oraz ściany obiektu pokryte są gontem. Kościół posiada niezwykle bogate wyposażenie, do którego należą m.in.: polichromia dekoracyjna z 1924 r. autorstwa Vlastimila Hofmana, trzy rokokowe ołtarze z drugiej połowy XVIII w., podwieszana ambona z korpusem w kształcie dzwonu oraz drewniana chrzcielnica i obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Kościół został przebudowany w 1871 r., kiedy po wybudowaniu wolnostojącej, murowanej dzwonnicy rozebrano pełniącą jej funkcję wieżę. Dzwony na dzwonnicy pochodzą z 1946 r. Miejsce to posiada swoją legendę, według której patron kościoła św. Wojciech już pod koniec X w. głosił w Gawłuszowicach kazania. Pierwsza wzmianka o parafii pochodzi z 1215 r., co oznacza, że jest ona jedną z najstarszych w Polsce. Kościół w Wadowicach Dolnych. Świątyni patronuje św. Franciszek z Asyżu. Postawiona w 1911 r., podczas drugiej wojny światowej została zniszczona, a następnie odbudowana. W 1987 r. wpisana do rejestru zabytków. Kościół jest trzynawowy, z kolebkowym sklepieniem, wybudowano go z cegły w stylu neobarokowym. Nawa główna, prezbiterium i kruchta są przykryte dachem siodłowym, a nawy boczne – dachem pulpitowym. Na dachu nawy głównej znajduje się sygnaturka z barokowym hełmem. Trzykondygnacyjna elewacja frontowa jest zwieńczona trójkątnym szczytem. We wnętrzu znajdują się trzy ołtarze oraz polichromia Zbigniewa Wójcickiego z 1966 r. W otoczeniu świątyni znajduje się murowana, dwukondygnacyjna dzwonnica z 1911 r. 4

M A PA

N R

Nizina Nadwiślańska, Równina Tarnobrzeska, Płaskowyż Kolbuszowski

N A D LEŚ N I CT WA: M I E LEC, T US Z Y M A

N R

2 Centrum Pamięci gen. Sikorskiego w Tuszowie Narodowym. Dom, w którym urodził się generał, został wybudowany w 1869 r. Tutaj rozpoczyna się szlak turystyczny do rezerwatów w Puszczy Sandomierskiej i na Płaskowyż Kolbuszowski. Jadąc w kierunku Czajkowej, dotrzemy do urokliwego zakątka leśnego z kapliczką św. Huberta, patrona myśliwych. Po drodze miniemy stare dęby, pomniki przyrody. Izba Pamięci znajduje się w części budynku, gdzie przyszedł na świat przyszły premier i naczelny wódz. Placówka jest prowadzona przez bibliotekarzy, którzy dokumentują historię ziemi tuszowskiej, w swoich zbiorach posiadają bogaty zbiór dokumentów i eksponatów związanych z osobą Władysława Sikorskiego.

M A PA

Grupowy pomnik przyrody. Przy drodze łączącej Babule i Budy Wolacze można zobaczyć trzy dęby szypułkowe – pomniki przyrody, w wieku ponad 150 lat. W ich sąsiedztwie stoi leśniczówka, jeden z nielicznych materialnych śladów dawnego leśnictwa w Puszczy Sandomierskiej. 2

FA K T Y O L ASACH

Rezerwat przyrody Pateraki rozciąga się na terenach podmokłych wzdłuż rzeki Jamnica. Dzięki temu, że były niedostępne, przetrwał tu fragment lasu grądowego ze starodrzewem dębowym o charakterze zbliżonym do naturalnego. Z występujących w rezerwacie roślin chronionych na uwagę zasługują lilia złotogłów, bluszcz pospolity (odnaleziono m.in. okaz tego gatunku o średnicy powrozu ok. 10 cm), kruszczyk szerokolistny, bardzo obfity w niektórych partiach rezerwatu wawrzynek wilczełyko czy śnieżyca wiosenna. 3

LEŚNICZY Jest pracownikiem Służby Leśnej sprawującym opiekę nad leśnictwem, tj. obszarem, który zajmuje od kilkuset do 2 tys. ha. To leśniczowie najczęściej mają kontakt z mieszkańcami danego terenu. W głównej mierze pracują na terenie lasów państwowych, ale niektórzy z nich nadzorują również gospodarkę w lasach innych własności na zlecenie starosty. Często z leśniczym pracuje również podleśniczy. Każde leśnictwo ma swoje biuro nazywane kancelarią leśnictwa.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Kapliczka św. Huberta w Czajkowej 8. Rezerwat przyrody Jaźwiana Góra 9. Polana Niezłomnych 10. Park sosnowy przy Nadleśnictwie Mielec

Sanktuarium Madonny z Puszczy. Obecny wizerunek Madonny jest kopią cudownego obrazu Matki Bożej Śnieżnej z rzymskiej bazyliki Santa Maria Maggiore. Od XVII w. Madonna z Puszczy cieszy się wielką czcią. Liczne pielgrzymki z okolicznych parafii przybywały do Madonny pieszo, a stale składane wota były dowodem wielu doznanych łask. Parafianie w każdą środę licznie gromadzą się u stóp swej Pani na Nieustającej Nowennie do Madonny. Sanktuarium jest też miejscem pielgrzymek leśników. Od 2006 r. w trzecią niedzielę maja przybywają tu pracownicy z regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych w Krakowie, Krośnie, Lublinie i Radomiu. Trasa rowerowa „Biesiadczańskie Wydmy” przebiega przez lasy będące pozostałością dawnej Puszczy Sandomierskiej. Na szlak można wjechać z parkingów: przy obwodnicy Mielca, „Głęboki Ług” przy drodze nr 875 oraz „Podróżnik” przy drodze do Szydłowca. Łatwiejsza do pokonania jest krótsza pętla (zielona), na której jest mniej wzniesień. Dłuższa pętla (czerwona) biegnie przez dawny poligon, wybudowany przez hitlerowców. Dla wymagających rowerzystów fragmenty trasy poprowadzono przez strome wydmy, które trzeba pokonywać, raz po raz wspinając się na nie lub zjeżdżając z nich. Atrakcją dużej pętli jest również najgrubszy w okolicy dąb o obwodzie blisko 5 m, królujący wśród jodeł i modrzewi. 5

Rezerwat przyrody Buczyna w Cyrance na Płaskowyżu Kolbuszowskim noszący imię prof. Władysława Szafera stanowi fragment dawnej Puszczy Sandomierskiej. To 20-hektarowa wysepka 120-letniego lasu bukowego otoczona drzewostanami sosnowymi. Rezerwat jest jedynym miejscem na Płaskowyżu Kolbuszowskim, gdzie rośnie kostrzewa górska. Występują tu także kłokoczka południowa, storczyki – buławnik mieczolistny i podkolan zielonawy, a także czosnek niedźwiedzi czy złoć żółta. Na północno-wschodnim krańcu rezerwatu znajduje się punkt widokowy. 6

M A PA

N R

Równina Tarnobrzeska, Płaskowyż Kolbuszowski

N A D LEŚ N I CT WO KO LBUS ZOWA

N R

3 Ścieżka dydaktyczna „Maziarnia”. Trzyipółkilometrowa ścieżka przebiega wzdłuż brzegu zalewu o tej samej nazwie. Można tu urządzić biwak, rozpalić ognisko, zagrać w siatkówkę oraz zatrzymać się dłużej na letni odpoczynek nad wodą. Trasa pokazuje m.in. szkody wyrządzane w lesie przez ludzi, takie jak dewastacja obiektów turystycznych, obdzieranie kory z drzew, niszczenie okazów przyrody i upraw oraz pożary. Jeden z przystanków dotyczy działania wiatru i wody, które powodują erozję i wyjałowienie gleby. Na innym poznamy procesy metaboliczne zachodzące w żywych organizmach, a także dowiemy się, jak zachowywana jest różnorodność biologiczna lasów. Najważniejsze prace wykonywane przez leśników zobaczymy na jednym z ostatnich przystanków. Dowiemy się tam także o podziale powierzchniowym lasów oraz oznakowaniu terenu. Ostatni etap ścieżki poprowadzono przez fragment Królewskiego Traktu Piastowskiego, który powstał w Puszczy Sandomierskiej za panowania Kazimierza Wielkiego. Być może podczas łowów korzystał z tej drogi także Władysław Jagiełło, gromadząc zapasy mięsa na wojnę polsko-krzyżacką? Wiadomo, że w tych okolicach bywali Kazimierz Jagiellończyk i Stefan Batory. Dziś oczami wyobraźni możemy zobaczyć polowania sprzed wielu lat, po których została pamiątka w postaci historycznego traktu.

FA K T Y O L ASACH

M A PA

Ścieżka dydaktyczna „Dymarka”. Nazwa ścieżki oznacza dawny piec hutniczy. Trasa znajduje się we wsi Poręby Dymarskie, znanej z wytapiania rud żelaza. Składa się z trzech pętli o łącznej długości 25 km i trasy spacerowej. Na 11 przystankach poznamy tu różnorodność przyrody leśnej, łąkowej i pól uprawnych, zobaczymy również ślady dawnego przemysłu. Inne poruszane tematy to m.in. znaczenie wody dla organizmów żywych, pożarzysko, pożyteczne ptaki, tropy zwierzyny, naturalne odnowienie lasu czy piętrowa budowa lasu. 2

ZASOBY LEŚNE W POLSCE I NA PODKARPACIU W Polsce lasów ciągle przybywa. Tuż po II wojnie światowej ich powierzchnia stanowiła 21 proc. kraju. Dzisiaj to już 29,5 proc. Lasy rosną u nas na obszarze 9,2 mln ha, z czego Lasy Państwowe zarządzają 7,6 mln ha. Lesistość RDLP w Krośnie jest jeszcze większa i wynosi 39,1 proc., a różnorodne drzewostany zajmują tutaj ponad 550 tys. ha.

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Muzeum Bombki Choinkowej w Nowej Dębie 6. Muzeum Kardynała Adama Kozłowieckiego SJ w Hucie Komorowskiej 7. Izba Rybacka w Wilczej Woli 8. Drewniany kościół z XVII w. w Porębach Dymarskich 9. Zespół dworski Błotnickich w Dzikowcu 10. Pałac Tyszkiewiczów w Weryni

Ścieżka dydaktyczna „Świerczówka”. Pięciokilometrowa ścieżka rozpoczyna się od zielonej klasy. Zaraz za Świerczowem można się zatrzymać na leśnym parkingu obok gospodarstwa agroturystycznego z małą stadniną koni. Atrakcją jest tu minizoo z dzikami, strusiami, kozami i baranami. Na leśną przejażdżkę można stąd wyruszyć bryczką, w siodle lub na rowerze. Dalej ścieżka przebiega drogami polnymi i leśnymi. Kto nie chce przebyć jej całej, może skorzystać z krótszej o połowę trasy spacerowej. Na 11 przystankach mamy okazję podziwiać bogactwo puszczańskich lasów. Na trasie warto zwrócić szczególną uwagę na oczko wodne – przykład leśnej retencji, łąkę będącą użytkiem ekologicznym oraz stanowiska dokarmiania ptaków. Zobaczymy tu również przykłady naturalnych i sztucznych odnowień lasu, potężnego buka (pomnik przyrody), drzewo dziuplaste, mrowisko, a także dowiemy się o roli grzybów w życiu lasu. 3

Centrum Edukacji Ekologicznej w Świerczowie mieści się obok siedziby Nadleśnictwa Kolbuszowa. Znajduje się tam sala szkoleniowa, czytelnia oraz sala z dioramą, która przedstawia fragment pradawnej Puszczy Sandomierskiej z eksponatami roślin i zwierząt. Centrum jest wyposażone w nowoczesny sprzęt, który pozwala ograniczyć teoretyczne metody nauczania na korzyść tych aktywizujących. Obok budynku znajduje się wiata z ekspozycją narzędzi wykorzystywanych kiedyś do prac w lesie. Całość kompleksu oplata ścieżka, która łączy siedzibę nadleśnictwa, budynek Centrum, wiatę edukacyjną i labirynt. Na trasie można pogłębić wiedzę o gatunkach drzew rosnących w naszych lasach oraz podziwiać najpotężniejsze drzewo – pomnik przyrody, który w obwodzie ma ponad 5,5 m. Na lekcję przyrodniczą z leśnikiem można się umówić od poniedziałku do piątku w godz. 7–15. 25

M A PA

N R

Równina Tarnobrzeska, Płaskowyż Kolbuszowski

N A D LEŚ N I CT WO KO LBUS ZOWA

N R

4 Ścieżka dydaktyczna „Morgi” rozpoczyna się na skraju lasu we wsi Kamień przy leśniczówce, obok której znajduje się parking. Cała trasa ma ponad 4 km, można ją przebyć pieszo lub rowerem. Prowadzi przez lasy i wilgotne śródleśne łąki, gdzie wiosną można podziwiać pięknie kwitnące storczyki. Ścieżka liczy pięć przystanków. Pierwszy z nich dotyczy obszarów chronionych w ramach sieci Natura 2000. Drugi znajduje się obok obelisku upamiętniającego patrona myśliwych, św. Huberta. W okolicznych lasach spotkamy ciekawe rośliny leśne i łąkowe, w tym chronione, na które zwraca uwagę kolejny przystanek. Należą do nich: komonica zwyczajna, wawrzynek wilczełyko, czosnek niedźwiedzi, czworolist pospolity czy przylaszczka pospolita. Do czwartego przystanku dojdziemy przy pałacu myśliwskim w Morgach, obok którego znajduje się zabytkowa aleja dębów szypułkowych. Trasa kończy się przy zielonej klasie z zadaszeniem, tablicami i miejscem na ognisko.

FA K T Y O L ASACH

M A PA

Pomnikowa aleja drzew. W kompleksie leśnym Morgi, w pobliżu miejscowości Kamień-Podlesie znajduje się pałac myśliwski z XIX w. oraz prowadząca do niego aleja 52 mocarnych dębów szypułkowych. Drzewa tego gatunku znajdziemy także obok alei, rosnące na powierzchni ponad 1,5 ha. Każdy z 216 okazów liczy sobie po 240 lat. Najpotężniejsze mają po 240 cm obwodu i sięgają 30 m wysokości. Wszystkie dęby zostały objęte ochroną jako pomniki przyrody w 1980 r.

SUBMISJA DREWNA Część drewna o najlepszych cechach, która może posłużyć do wykonania wyjątkowych przedmiotów – instrumentów muzycznych, ekskluzywnych mebli czy elementów wnętrz drogich samochodów – jest sprzedawana podczas tzw. submisji. To rodzaj licytacji na żywo, podczas której zainteresowani mogą obejrzeć i kupić specjalnie wyselekcjonowane drewno. RDLP w Krośnie submisje drewna cennego organizuje raz w roku od 20 lat.

Przyrodniczy Szlak Puszczy Sandomierskiej. Na skraju lasu we wsi Poręby Wolskie znajduje się ogrodzone miejsce z tablicami, stołami i ławkami, gdzie każdy może skorzystać z przygotowanego drewna. Rozpalając ogień w wyznaczonym miejscu, można urządzić biwak. Miejsce to jest częścią wielkiego Przyrodniczego Szlaku Puszczy Sandomierskiej biegnącego drogami publicznymi i leśnymi pomiędzy Tarnobrzegiem i Stalową Wolą na północy i Rzeszowem na południu. To trasa licząca blisko 300 km wyznaczona z myślą o osobach pragnących lepiej poznać przyrodę Puszczy Sandomierskiej. Znajdują się na niej ścieżki przyrodnicze oraz miejsca odpoczynku. Na dowolną część szlaku można wybrać się autem. Po zostawieniu samochodu na którymś z parkingów dalej już ostępy leśne można zwiedzać pieszo lub rowerem. Więcej informacji znajduje się na stronie: www.puszczasandomierska.lasy.gov.pl. 3

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Muzeum Figur Chrystusa Frasobliwego w Jeżowem

Ścieżka dydaktyczna „Zdołga”. Czterokilometrowa ścieżka rozpoczyna się w miejscowości Kamień-Podlesie, biegnie łąkami i leśnymi duktami. Można ją przebyć pieszo bądź rowerem. Nazwa „Zdołga” wzięła się od kwietnych łąk leżących przy lesie, gdzie trasa się rozpoczyna. Wzdłuż niej znajdują się miejsca przystankowe z ławkami i stołami, a także kilkanaście tablic informacyjnych. Dzieci i osoby dorosłe, które cenią sobie bliski kontakt z przyrodą, a także aktywny wypoczynek, mogą tu miło spędzić czas.

M A PA

N R

Dolina Dolnego Sanu, Równina Tarnobrzeska, Płaskowyż Tarnogrodzki, Płaskowyż Kolbuszowski

N A D LEŚ N I CT WO LE Ż A JS K

N R

5 Rezerwat przyrody Kołacznia. W tym unikatowym rezerwacie znajduje się jedyne w Polsce naturalne stanowisko różanecznika żółtego (azalii pontyjskiej). Ta skrajnie rzadka w naszym kraju roślina porasta niewielką śródleśną wydmę o powierzchni zaledwie 0,10 ha, co czyni rezerwat Kołacznia najmniejszym rezerwatem w Polsce. Stanowisko różanecznika odkrył w 1909 r. miejscowy nauczyciel, rezerwat natomiast ustanowiono tu w 1957 r. Z miejscem tym jest związana legenda, zgodnie z którą azalie posadzono na grobie poległego w walce chana tatarskiego. Różanecznik żółty to dość okazały krzew, dorastający do 2,5 m wysokości. Roślina ta wydziela intensywny zapach. Jej liście i młode gałązki są śmiertelnie trujące dla zwierząt. Na szczęście u człowieka powodują jedynie niegroźne objawy, takie jak zawroty i bóle głowy. Różanecznik poza granicami naszego kraju rośnie głównie na Wołyniu, Kaukazie oraz w Azji Mniejszej.

FA K T Y O L ASACH

M A PA

Rezerwat przyrody Las Klasztorny o powierzchni 39,49 ha. Będąc tutaj, można się przekonać, jak przed wiekami wyglądała Puszcza Sandomierska. Zachował się tu bowiem fragment lasu mieszanego o cechach zbliżonych do naturalnego z bogatą i ciekawą florą. W rezerwacie dominują zbiorowiska leśne, reprezentowane głównie przez kontynentalny bór mieszany. Wśród roślin objętych ochroną najcenniejszy jest zimoziół północny – poźnoglacjalny relikt występujący tu przy południowej granicy zasięgu. Pozostałe gatunki chronione to m.in. wawrzynek wilczełyko oraz lilia złotogłów. 2

ODNOWIENIA I ZALESIENIA Odnowienie lasu to wprowadzenie nowego pokolenia drzew przez wykorzystanie naturalnego obsiewu lub sadzenia. Tam, gdzie to tylko możliwe, leśnicy wykorzystują odnowienie naturalne. Najczęściej w ten sposób następuje przemiana pokoleń w lasach jodłowych czy bukowych. W drzewostanach, w których trzeba zmienić skład gatunkowy, stosuje się sadzenie. Zalesienia (w odróżnieniu od odnowień) to wprowadzanie młodych drzewek na powierzchniach, gdzie dotychczas lasu nie było. Dzięki temu od 1945 r. przybyło w całej Polsce 2 mln ha lasu. Szczególnie duże połacie dawnych pól zostały zalesione w Bieszczadach i Beskidzie Niskim.

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Muzeum Ziemi Leżajskiej

Klasztor Ojców Bernardynów wybudowany w latach 1618–1628 jest jednym z najcenniejszych zabytków architektury kościelnej z przełomu renesansu i baroku. Stanowi drugie co do wielkości bernardyńskie sanktuarium maryjne. We wnętrzu leżajskiej bazyliki znajduje się aż 19 ołtarzy bocznych, na uwagę zasługują też organy oraz stalle wykonane w latach 1642– 1648. Przy świątyni mieści się Muzeum Prowincji, które gromadzi zabytkowe przedmioty z klasztorów wschodnich utraconych po drugiej wojnie światowej. W sezonie letnim w klasztorze organizowane są koncerty organowe w ramach Międzynarodowych Festiwali Muzyki Organowej i Kameralnej. 4

Ścieżka dydaktyczna „Ostoja Bobrowa” jest usytuowana w miejscowości Jelna oraz na zachodnich krańcach Leżajska. Rozpoczyna się przy siedzibie Nadleśnictwa Leżajsk, po czym wkracza w pobliski rozległy las i zataczając pętlę, prowadzi z powrotem do siedziby nadleśnictwa. Wśród atrakcji ścieżki warto wymienić niewielki zalew Floryda, rzekę Jagódkę zasiedloną przez bobry oraz śródleśne bagno porośnięte roślinnością szuwarową. Na trasie można się też zapoznać ze sposobami zabezpieczania upraw leśnych przed zwierzyną, odnawiania lasu oraz ochrony przeciwpożarowej, a także zobaczyć typowe dla tego terenu gatunki lasotwórcze. Zlokalizowane na trasie tablice pomagają poznać zwierzęta występujące w tutejszych lasach. Ścieżka liczy ok. 4 km, szacunkowy czas przejścia to 2–3 godziny. Jej integralnym elementem jest ekspozycja spreparowanych zwierząt znajdująca się w budynku nadleśnictwa. 29

M A PA

N R

Równina Biłgorajska, Dolina Dolnego Sanu, Płaskowyż Tarnogrodzki

N A D LEŚ N I CT WA: S I E N I AWA , LE Ż A JS K

N R

6 Ścieżka „Kuryłówka” składa się z trzech tras: zielonej (6,5 km), czerwonej (10 km) i czarnej (17 km). Wszystkie są oznakowane czytelnymi tablicami, zgodnymi z ogólnoeuropejskimi standardami rekreacji nordic walking. Zawierają szczegółowe mapy tras, a także ogólne informacje na temat techniki, doboru sprzętu i walorów zdrowotnych tego sportu. Na tablicach można również znaleźć informacje o podstawowych ćwiczeniach fizycznych umożliwiających wykonanie rozgrzewki przed treningiem, wzmocnienie mięśni oraz ćwiczeń rozciągających. Trasy polecamy nie tylko entuzjastom nordic walkingu, lecz także miłośnikom innych dyscyplin, takich jak bieganie czy narciarstwo biegowe.

FA K T Y O L ASACH

M A PA

Rezerwat przyrody Brzyska Wola o powierzchni 154,93 ha. Ochroną objęto tu grądy subkontynentalne i bory mieszane. Drzewostany są różnowiekowe, o dużym stopniu naturalności, charakterystyczne dla dawnej Puszczy Sandomierskiej. Flora liczy 163 gatunki, z których 15 podlega ochronie. Do rzadszych należą: pokrzyk wilcza jagoda, lilia złotogłów i podkolan biały. 3

HARWESTER To samobieżna, wydajna maszyna do ścinki drzew wyposażona w głowicę ścinkową, której elementem roboczym są piły. Głowica jest zwykle zamontowana na przegubowym wysięgniku sterowanym hydraulicznie. Olbrzymia wydajność tych maszyn pozwala na zastąpienie nawet kilku drużyn drwali pracujących piłami łańcuchowymi. Praca operatora harwestera jest też bezpieczniejsza niż drwala – kabina maszyny jest odpowiednio chroniona, wyciszona i klimatyzowana. Harwestery mogą pracować przede wszystkim w drzewostanach iglastych sosnowych i świerkowych, w których pnie drzew mają regularny kształt.

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Zalew Biszcza

Zagroda edukacyjna „Międzyczas” mieści się w starej osadzie leśnej położonej wśród pól i lasów w miejscowości Szegdy. Dzieci, młodzież i dorośli mogą tu spotkać wiele zwierząt, poznać znaczenie ekologii oraz wpływu środowiska naturalnego na zdrowie. Pobyt uatrakcyjniają wiejskie wypieki, prace plastyczne i garncarskie. W starej leśniczówce można odwiedzić muzeum wsi, a podczas warsztatów poznać historię Józefa Zadzierskiego „Wołyniaka”, który bywał w tym miejscu i zginął nieopodal. Według legend jego duch do dziś krąży po starej osadzie.

Sosna – pomnik przyrody o obwodzie pnia 118 cm i wysokości 24 m. To sędziwe drzewo ma nie tylko okazałe wymiary, lecz także charakterystyczny pokrój. Jego koronę stanowi ogromna „czarcia miotła”. Tak leśnicy określają gęste skupienie krzaczastych, nienormalnie rozwijających się gałęzi. Sprawcą powstawania takich dziwnych tworów na drzewie jest pasożytniczy grzyb wywołujący anomalie w prawidłowym wzroście drzewa. Sosnę wyróżnia także to, że na jej pniu możemy zobaczyć tzw. spały żywiczarskie – charakterystyczne nacięcia. Wykonano je niegdyś, aby spływała nimi żywica do specjalnych kubków. Obecnie w polskich lasach nie pozyskuje się żywicy. Do pomnikowej sosny można dojść drogą gruntową od szosy łączącej miejscowości Biele i Kolonia Polska. 4

M A PA

N R

Równina Biłgorajska, Płaskowyż Tarnogrodzki

N A D LEŚ N I CT WA: O LES Z YCE , S I E N I AWA

N R

7 Dęby i jesion – pomniki przyrody. Grupa drzew będących pomnikami przyrody – jesion i cztery dęby szypułkowe – znajduje się przy osadzie leśnej leśnictwa Majdan. Drzewa te od stuleci stanowią otoczenie leśniczówki, w której leśnicy mieszkali od czasów poprzednich zarządców okolicznych lasów – rodziny Czartoryskich. Na północ od osady znajdują się kolejne cztery pomnikowe dęby szypułkowe, wyznaczające pradawną granicę między lasem a gruntami rolnymi wsi Majdan. Liczne wypróchnienia i dziuple stanowią miejsce bytowania sów, ptaków śpiewających oraz nietoperzy. Przy odrobinie szczęścia może uda się wypatrzeć przepięknego chrząszcza kozioroga dębosza, rohatyńca nosorożca czy pachnicę dębową.

FA K T Y O L ASACH

DREWNO – SUROWIEC WSZECH CZASÓW To surowiec doskonały: ekologiczny, trwały, a do tego – w przeciwieństwie do surowców kopalnych, takich jak ropa naftowa czy węgiel – odnawialny w stosunkowo krótkim czasie i o szerokiej palecie zastosowań. Drewno jest wszechobecne w naszym życiu – korzysta z niego budownictwo, przemysł papierniczy i meblarski. Otaczają nas wyroby z tego surowca: więźba dachowa, okna, drzwi, podłogi, parapety okienne, meble, instrumenty muzyczne, bezpieczne zabawki dla dzieci oraz wiele, wiele innych wyrobów i przedmiotów. Należy pamiętać, że drewno to także tradycyjne źródło energii wykorzystywane jako opał zarówno w postaci wałków, łupanych szczap, jak i brykietu produkowanego z trocin, wiórów i zrębków. Obecnie szacuje się, że na świecie drewno ma ok. 30 tys. zastosowań. Pozyskiwanie go przez wycinkę drzew jest częścią procesu wymiany pokoleń w lasach, a w Polsce zasoby tego surowca ciągle rosną.

M A PA

Nieistniejąca wieś Krzywe liczyła przed wojną ok. 40 gospodarstw. Działania powojenne i konflikt na tle narodowościowym zniszczyły wioskę do tego stopnia, że dzisiaj rośnie tam las i tylko resztki sadów świadczą o śladach bytowania człowieka. Spotkamy tu także stare zaniedbane stawy oraz samotny grób, na którym ktoś jeszcze pali znicze i pochyla głowę ze łzą w oku. Zachowały się także krzyże i kapliczki – zarówno polskie, jak i ukraińskie. Przy charakterystycznych wąwozach, nad którymi niegdyś przebiegały drogi, stoją świadkowie historii i tragedii tamtych czasów – stare wypróchniałe dęby. W ich cieniu kwitło wiejskie życie, spokojne, wielokulturowe, w zgodzie z naturą. Nawet II wojna światowa nie zaznaczyła się tu tragicznie, dopóki sąsiad sąsiadowi, wioska wiosce nie stały się wilkiem. Dawna greckokatolicka cerkiew parafialna św. Dymitra. Parafia ruska powstała we wsi Cewków w połowie XVI w. Do końca XVII w. świątynię obsługiwało dwóch kapłanów. Niszczejącą kaplicę odnowił cieśla Werchowycz ze Starego Dzikowa z pomocą księcia Leona Sapiehy – zarządcy dóbr cewkowskich, z poręczenia właściciela hrabiego Władysława Zamoyskiego. Remont polegał na obudowaniu świątyni z zewnątrz ścianami, natomiast starą kaplicę po zakończeniu prac rozebrano od środka. Niestety wysiedlenie rdzennej ludności po II wojnie światowej zakończyło istnienie parafii. Obiekt przejął Skarb Państwa, jednak brak środków i należytej opieki doprowadza dawną cerkiew do ruiny. 3

Cerkiew w Starym Dzikowie to wzniesiona w 1904 r. ciekawa architektonicznie, murowana świątynia greckokatolicka w stylu neobizantyjskim. Budowla powstała na planie krzyża z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, a na przecięciu jego ramion wznosi się kopuła, osadzona na kolistym bębnie. Po zakończeniu wysiedleń ludności ukraińskiej parafia przestała istnieć, a w 1950 r. cerkiew zdewastowano. Kilka lat służyła jako magazyn Gminnej Spółdzielni, by kolejne lata stać nieużytkowana. Z wyposażenia budowli nie zachowało się nic poza kilkoma ikonami z ikonostasu, przechowywanymi obecnie w Muzeum Kresów w Lubaczowie. W 2007 r. na potrzeby kręconego tu filmu „Katyń” Andrzeja Wajdy cerkiew częściowo wyremontowano, a we wnętrzu pozostały niektóre elementy scenografii. 4

M A PA

N R

Równina Biłgorajska, Płaskowyż Tarnogrodzki, Roztocze Wschodnie, Roztocze Środkowe

N A D LEŚ N I CT WA: LU BAC ZÓW, N A RO L

N R

8 Rezerwat przyrody Bukowy Las o powierzchni blisko 85 ha jest położony na wschodnim krańcu Roztocza Środkowego. Przedmiotem ochrony są tu lasy bukowe z dużym udziałem jodły, tworzące buczynę karpacką. W rezerwacie rośnie sześć drzew – pomników przyrody. Występuje tu wiele gatunków roślin górskich, m.in. czosnek niedźwiedzi, żywiec gruczołowaty, żywiec cebulkowy, sałatnica leśna, szałwia lepka, bodziszek żałobny, kokoryczka wielkokwiatowa i przenęt purpurowy. Wśród gatunków chronionych wyróżniamy: wawrzynka wilczełyko, widłaka jałowcowatego, kruszczyka szerokolistnego oraz podkolana białego. Przez rezerwat prowadzi ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Bukowy Las pod Narolem” o długości ok. 1,5 km, pokazująca różnorodność zbiorowisk roślinnych. Jej przejście zajmie ok. 1–1,5 godz. Na trasie znajdują się cztery przystanki z tablicami oraz dwa miejsca do wypoczynku.

M A PA

Obelisk powstańców poległych pod Kobylanką w 1863 roku. Zbiorowa mogiła powstańców poległych w bitwie pod Kobylanką. Była to jedna z większych potyczek podczas powstania styczniowego, choć obecnie mało kto o niej pamięta. Oddział powstańczy dowodzony przez gen. Antoniego Jeziorańskiego musiał stawić czoła wojskom rosyjskim, którym przewodził mjr Iwan Sternberg. Pierwsze starcie miało miejsce 1 maja 1863 r., powstańcom udało się odeprzeć atak. Zginęło wtedy 23 Rosjan, a straty po stronie Polaków wyniosły 6 zabitych i 18 rannych. Rosjanie nie darowali Polakom i 6 maja uderzyli ponownie, jednak zostali zmuszenie do odwrotu. Druga potyczka okazała się bardziej krwawa: na polu bitwy poległo 48 powstańców, wielu zostało rannych. W sumie bilans poległych (uwzględniając tych, którzy zmarli później w wyniku odniesionych ran) wyniósł ponad 150 osób po stronie polskiej i tyle samo po stronie rosyjskiej. Nie ma dokładniejszych informacji o liczbie pochowanych, nie znamy też żadnego nazwiska. 2

FA K T Y O L ASACH

LEŚNE SPA Spacer w lesie, wśród drzew, to jeden z najlepszych sposobów, żeby się odprężyć, wyciszyć i uwolnić od stresu. Czujemy to intuicyjnie, ale „efekt lasu” został też potwierdzony naukowo. Tego typu kontakt z naturą obniża ciśnienie krwi i uspokaja częstotliwość bicia serca. Zupełnie inaczej reaguje nasz organizm, kiedy znajdziemy się w środowisku miejskim. Warto zauważyć i docenić różnorodność doznań, jakie wiążą się z przebywaniem w różnych rodzajach lasów. Zbawienny wpływ leśnego otoczenia zaczyna doceniać coraz więcej osób, a sami leśnicy zachęcają do odwiedzania terenów, którymi się opiekują.

Zbiorniki retencyjne w leśnictwie Gorajec. Około 1900 r. w leśnictwie Gorajec założono stawy, które ze względu na zmianę stosunków wodnych nie zachowały się do dnia dzisiejszego. Aby zwiększyć gromadzenie wody w lesie, leśnicy w ramach projektu tzw. małej retencji wybudowali w 2014 r. trzy zbiorniki. Znajdują się one na terenie Roztoczańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, na powierzchni blisko 13 ha. Dzięki projektowi udało się zgromadzić w lesie ok. 80 tys. m sześc. wody. Dzięki temu poprawiły się warunki wilgotnościowe w otaczającym drzewostanie, spowolnił się spływ powierzchniowy wód, a także zwiększyła się różnorodność biologiczna tego terenu. Lepsze warunki bytowania mają tu płazy, gady, ptaki i ssaki. Żyją tutaj m.in. kumak nizinny i traszka zwyczajna, perkoz dwuczuby, kokoszka wodna i łabędź, a polują bielik, bociany czarny i biały. W razie dużego zagrożenia pożarowego zbiorniki mogą być także wykorzystywane jako punkty czerpania wody. 3

Rezerwat przyrody Jedlina. Królową tego rezerwatu jest (jak sama nazwa wskazuje) jodła – ochroną objęto tu najstarszych przedstawicieli tego gatunku. Niektóre sędziwe jodły mają nawet 150 lat, a ich tzw. pierśnica (średnica na wysokości piersi człowieka, czyli 1,3 m od ziemi) dochodzi do 1 m. Co ciekawe, jodła ma tu południowo-wschodnią granicę swojego zasięgu w Polsce. Z innych interesujących roślin występujących na tym obszarze warto wymienić gatunki górskie, takie jak sałatnica leśna i bez koralowy, a także wawrzynka wilczełyko czy barwinka pospolitego. Ciekawostką jest również soplówka jodłowa – chroniony, zagrożony wyginięciem gatunek grzyba o widowiskowym wyglądzie. W rezerwacie wytyczono ścieżkę przyrodniczoleśną o długości. ok 2,8 km, jej przebycie zajmie ok. 45 minut. Na trasie znajduje się 10 przystanków, na których można pogłębić swoją wiedzę z ochrony przyrody, poznać gatunki drzew czy rolę martwego drewna w lesie. 35

M A PA

N R

Roztocze Wschodnie, Roztocze Środkowe

N A D LEŚ N I CT WA: LU BAC ZÓW, N A RO L

N R

9 Arboretum przy siedzibie Nadleśnictwa Narol to obszar, na którym można podziwiać wiele rodzimych i obcych gatunków drzew i krzewów, a także poznać ich pochodzenie, wymagania siedliskowe i klimatyczne. Arboretum zostało założone w 2005 r., zajmuje powierzchnię ponad 1 ha i prezentuje ok. 350 gatunków roślin. Przy ścieżkach znajduje się dziewięć tablic informacyjnych o tematyce leśnej i przyrodniczej oraz kilka ławek. Wybudowana na terenie arboretum wiata umożliwia przeprowadzenie zajęć edukacyjnych na świeżym powietrzu.

M A PA

FA K T Y O L ASACH

Rezerwat przyrody Źródła Tanwi o powierzchni blisko 186 ha chroni nieliczne na Roztoczu torfowiska wysokie i przejściowe oraz bory bagienne i wilgotne. Wypływa stąd jedna z największych rzek Roztocza – Tanew. Licznie występują tu rzadkie i chronione gatunki roślin, takie jak: rosiczka okrągłolistna, modrzewnica zwyczajna, czermień błotna, bagno zwyczajne, przygiełka brunatna, sit sztywny i pomocnik baldaszkowaty. Ze świata zwierząt warto wymienić wilka, jelenia czy łosia. Przez rezerwat prowadzi ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Kobyle Jezioro”. Jej nazwa jest związana z legendą, która głosi, że na tym torfowisku utopiła się kobyła. Trasa ma długość ok. 2 km, jej przejście zajmie ok. 1,5 godz. Wzdłuż ścieżki ustawiono osiem tablic opisujących najciekawsze obiekty przyrodnicze występujące na trasie. Linia Mołotowa był to pas radzieckich umocnień ciągnących się wzdłuż granicy z III Rzeszą, wytyczonych po podziale Polski na mocy traktatu RibbentropMołotow. Prace projektowe rozpoczęto w październiku 1939 r. Umocnienia miały zatrzymać atak nieprzyjaciela na czas potrzebny do przeprowadzenia mobilizacji, a następnie służyć jako wsparcie działań zaczepnych własnych wojsk. W zasięgu Nadleśnictwa Narol znajduje się 20 betonowych schronów. Większe mają dwie kondygnacje: w dolnej mieścił się magazyn żywności i amunicji, izba dla odpoczywających żołnierzy oraz toaleta, a w górnej – pomieszczenia bojowe i stanowisko dowódcy. Bunkry miały własne zasilanie w energię elektryczną, instalację oświetleniową, system wentylacji powietrza, ogrzewanie, a większe również kanalizację. 3

FORWARDER Jest maszyną zrywkową służącą do transportu drewna od miejsca ścinki na składnicę. Kłody lub dłużyce są ładowane na forwarder za pomocą żurawia, a następnie przewożone na naczepie między kłonicami. Taki sposób zrywki, w którym drewno nie ma kontaktu z podłożem, zmniejsza uszkodzenia gleby. Dodatkowo forwardery są wyposażone w obszerne niskociśnieniowe opony, dzięki którym nacisk maszyny na glebę jest ograniczony.

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Zabytkowy cmentarz greckokatolicki w nieistniejącej wsi Huta Stara 7. Ruiny młyna 8. Ruiny kaplicy „Na wodzie” 9. Stanowisko kłokoczki południowej 10. Kamienie Kultu Słońca 11. Rezerwat przyrody Sołokija

Cmentarz w Starym Bruśnie. Stare Brusno było niegdyś jedną z najważniejszych wsi Roztocza Południowego. Nazwa miejscowości pochodzi od dawnego słowa „brus”, czyli piaskowiec. Brusno po raz pierwszy pojawia się na kartach historii w 1444 r., kiedy wieś była własnością królewską, zamieszkałą przez Polaków, Ukraińców i Żydów. Stare Brusno było znanym w południowo-wschodniej Polsce ośrodkiem kamieniarskim. Miejscowi rzemieślnicy wykonywali z pozyskiwanego nieopodal wsi wapienia krzyże nagrobne, krzyże wotywne, żarna i elementy grodzeń. Na terenie opuszczonej wsi rośnie obecnie las. Pozostałością po niej jest cmentarz, na którym znajduje się ok. 300 nagrobków i krzyży wykonanych przez tamtejszych kamieniarzy oraz cerkwisko. 4

Kamieniołom w Starym Bruśnie ma długą i bogatą historię związaną z pobliskim ośrodkiem kamieniarskim zlokalizowanym w Nowym Bruśnie, na Polance Horynieckiej i w nieistniejącym dziś Starym Bruśnie. Złoża wapieni usytuowane płytko na wierzchowinach roztoczańskich pagórów były użytkowane przez mieszkańców Starego Brusna już w XVII w. Z wapienia pozyskiwanego w płytkich odkrywkach wyrabiano żarna i kamienie młyńskie, kamień budowlany oraz przedmioty użytkowe. Obecnie na terenie wyrobiska można zobaczyć odsłonięcia trzeciorzędowych wapieni oraz reliktowe trzeciorzędowe gleby terra fusca (zwietrzeliny skał wapiennych). 5

Dolina Dolnej Wisłoki, Płaskowyż Tarnowski, Pogórze Strzyżowskie

M A PA

N R

Rezerwat przyrody Końskie Błota to śródleśne bezodpływowe mokradło, zagłębione między wzgórzami wydmowymi a zalesionym borem sosnowo-dębowym; służyło kiedyś do odpoczynku leśnym zrywkarzom, podczas gdy ich zmęczone pracą konie zażywały kąpieli. Ten ponad 20-hektarowy zakątek z wieloma zbiorowiskami, zwłaszcza roślinności torfowiskowej, położony jest w leśnictwie Ruda, a jego florę reprezentują 93 gatunki roślin naczyniowych, w tym 12 objętych ochroną prawną. Jest on częścią większego kompleksu leśnego i miejscem bytowania licznych zwierząt leśnych. Latem na biało kwitną tu wełnianka, grzybienie i bagno zwyczajne, jesienią to malownicze miejsce barwią na żółto listki brzóz, a zimą biel śniegu rywalizuje z zielenią starych sosen porastających brzegi leśnego zakątka. 1

M A PA

10 N R

N A D LEŚ N I CT WA: STR Z Y ŻÓW, T US Z Y M A

Zielona klasa. „Odpocznij pod mym liściem…” – zdaje się mówić sędziwy buk, przytulony do wiaty edukacyjno-konferencyjnej w leśnictwie szkółkarskim Nadleśnictwa Tuszyma w Przecławiu. Obiekt ten jest wyposażony w mogącą pomieścić 80 osób salę wykładową z wystawami tematycznymi, salę zabaw, kominek z grillem oraz miejsce na ognisko. Dorośli mogą się tu zapoznać z nowoczesnym szkółkarstwem, a dzieci obserwować życie szkółki podczas terenowych zajęć edukacyjnych. Wizytę w obiekcie proponujemy zakończyć pieczeniem kiełbasek na ognisku lub w kominkowym grillu. 2

FA K T Y O L ASACH

Rezerwat przyrody Bagno Przecławskie zajmuje obszar 25,56 ha. Ochroną objęto tu bagno pokryte roślinnością torfowiskową charakterystyczną dla Kotliny Sandomierskiej wraz z otaczającymi je lasami. Zmniejszające się sukcesywnie oczko wodne otaczają wyspy z rachitycznymi sosnami i drobnymi brzózkami, wśród których latem łanowo kwitnie wełnianka. Na środku dawnego wyrobiska króluje bobrze żeremie zmieniające swoje kształty i budowę w zależności od pór roku. Występuje tu ponad 200 gatunków roślin naczyniowych. Spotkasz tutaj chronioną owadożerną rosiczkę, turzycę bagienną czy „zwalczające w babcinych szafach mole” bagno zwyczajne. 3

TRZEBIEŻ I INNE ZABIEGI HODOWLANE Czyszczenia wczesne, czyszczenia późne i trzebieże to zabiegi hodowlane polegające na sukcesywnym usuwaniu drzew w taki sposób, aby poprawiać warunki wzrostu i rozwoju pozostałym. Jest to możliwe dzięki zmniejszeniu konkurencji o światło, składniki pokarmowe i wodę. Pozytywnym aspektem tych zabiegów jest również przyspieszenie rozkładu materii organicznej na dnie lasu dzięki zwiększeniu dopływu światła i ciepła do gleby.

Izby edukacyjne Nadleśnictwa Tuszyma. Nadleśnictwo oferuje zajęcia w wyposażonej w sprzęt audiowizualny sali edukacyjnej oraz „Małej Klasie”, czyli salce przeznaczonej na zajęcia lekcyjne. Znajdują się w niej m.in. mikroskopy, tablice, sprzęt do badania gleby i powietrza oraz gry planszowe. W obiekcie realizowane są także zajęcia tematyczne w ramach dwóch projektów: „Zdrowie z lasu – las naturalnym środowiskiem dla ziołolecznictwa i zwiększenia populacji pszczoły w Polsce” oraz „Gospodarka leśna Lasów Państwowych metodą ochrony przyrody”. Lekcje prowadzone są w części wystawowej oraz w interaktywnej sali z przeszklonym ulem zamieszkałym przez pszczelą rodzinę. Z dziejami II wojny światowej można się zapoznać w interaktywnej sali poświęconej historii leśników, którzy znacząco przyczynili się do odkrycia tajemnicy broni V-2. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Grób Dragona w Korzeniowie

Pomnik ofiar pomordowanych przez hitlerowców. Las na wzgórzach rozciągających się wzdłuż miejscowości Lubzina skrywa pomnik upamiętniający ofiary II wojny światowej. Około 100 osób osadzonych w hitlerowskim więzieniu w rzeszowskim zamku zostało tu rozstrzelanych 27 czerwca 1940 r. i pochowanych w dwóch zbiorowych mogiłach. To tragiczne wydarzenie upamiętnia czarny żelazny krzyż z wizerunkiem Chrystusa i pamiątkowa tabliczka. Obok ustawiono betonowy obelisk z tablicą inskrypcyjną. Obiekt jest utrzymywany staraniem lokalnych działaczy. 39

Płaskowyż Kolbuszowski, Pradolina Podkarpacka, Pogórze Strzyżowskie

M A PA

N R

FA K T Y O L ASACH

POŻARY LASÓW Ogień to jedno z największych zagrożeń dla lasów. Najbardziej narażone na ten żywioł są młode drzewostany sosnowe. W lesie nie wolno używać otwartego ognia, czyli palić ognisk, tytoniu czy grillować. Widząc pożar, niezwłocznie alarmuj straż pożarną (tel. 998 lub 112). Na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie Lasy płoną średnio ok. 25 razy w roku, a spaleniu ulega ok. 12 ha lasu. Średnia powierzchnia jednego pożaru wynosi ok. 0,4 ha.

Ścieżka dydaktyczna „Białkówka” liczy 11 przystanków. Piechotą lub rowerem można przebyć całą 4-kilometrową trasę albo jej krótszy wariant – 1,5 km. Samochód warto zostawić na parkingu położonym ok. 1 km za Nową Wsią. Po drodze mijamy naturalne odnowienie lasu, gdzie rośnie młode pokolenie dębu szypułkowego. W kolejnym punkcie poznajemy metody zabezpieczania sadzonek przed zgryzaniem przez zwierzęta leśne. Dalej dowiadujemy się o znaczeniu leśnych oczek wodnych. Podziwiamy zbiornik utworzony w zagłębieniu po eksploatacji torfu, który wzbogaca miejscową różnorodność flory i fauny. Podczas dalszej wędrówki uczymy się rozpoznawać gatunki drzew i krzewów, a także poznajemy prace hodowlane oraz rodzaje leśnych siedlisk. Na trasie spotkamy mrowisko ogrodzone przed dzikami, gniazdo lęgowe i schron dla nietoperzy. Ostatni punkt pomaga poznać znaczenie światła i cienia we wzroście drzew. Dodatkową atrakcją jest znajdująca się przy ścieżce trasa ze specjalnymi punktami kontrolnymi przeznaczona dla miłośników orienteeringu. 1

Park Etnograficzny Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej to malownicze wsie z przełomu XIX i XX w. Prezentują kulturę Lasowiaków i Rzeszowiaków zamieszkujących niegdyś teren północnej części obecnego województwa podkarpackiego. Na niemal 30 ha eksponowanych jest ponad 80 obiektów dużej i małej architektury drewnianej. Są wśród nich chałupy, stajnie, obory, chlewy, kurniki, stodoły, spichlerze, maneż, bróg, młyn wodny, wiatraki, kuźnie, olejarnia i garncarnia, a także szkoła, karczma i remiza strażacka oraz kościół pw. św. Marka Ewangelisty. Budynki znajdują się w naturalnym pejzażu przydomowych ogródków, sadów i pasiek, pól uprawnych, łąk i pastwisk, stawów, otoczone nadrzeczną zielenią i lasem. W niektórych obejściach hodowane są zwierzęta. Dopełnieniem ekspozycji są pokazy prac gospodarskich i polowych oraz prezentacja tradycyjnych rzemiosł. W większości wnętrz znajdują się sprzęty, dzięki którym można poznać niegdysiejsze codzienne zajęcia domowe, np. pieczenie chleba, pracę rzeźbiarza, lutnika, szewca, tkacza czy zabawkarza. 2

Rezerwatowa hodowla konika polskiego. Koniki polskie, których dzikimi przodkami są tarpany, prowadzą społeczny (tabunowy) tryb życia, są silnie terytorialne i mają niezwykłą empatię. Pozwala to na bliski kontakt zwierząt hodowanych w rezerwacie w leśnictwie Sokole z odwiedzającymi, a także na wykorzystywanie koników w hipoterapii. Rasę tę charakteryzuje duża odporność na pogodę, choroby i trudne warunki utrzymania. Koniki są nieduże, mają silną i krępą budowę, myszate umaszczenie z ciemną pręgą przebiegającą przez grzbiet. Osobniki hodowane w rezerwacie są wypasane na śródleśnych łąkach, co zapewnia ich naturalne użytkowanie oraz ogranicza ekspansję inwazyjnych roślin. 3

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Wieża startowa poligonu V2 w Bliznej 6. Dąb Krystyn – pomnik przyrody 7. Kaplica Sitki w Kamionce 8. Rezerwat przyrody Szwajcaria Ropczycka

M A PA

11 N R

N A D LEŚ N I CT WA: KO LBUS ZOWA , T US Z Y M A , STR Z Y ŻÓW

Pole turystyczne koło Gnojnicy. Znajdziemy tu wiatę, ławki oraz palenisko. Obiekt jest położony w Strzyżowsko-Sędziszowskim Obszarze Chronionego Krajobrazu. Urozmaicona rzeźba tego terenu z licznymi dolinami potoków oraz rozległymi polami i łąkami, ozdobionymi przez przydrożne krzyże i kapliczki, stanowi o jego krajobrazowej atrakcyjności. Na uwagę zasługują interesujące obiekty kultury materialnej, takie jak zlokalizowane w Małej pomnik Chrystusa Króla, pozostałości parku dworskiego i zabytkowy drewniany kościół pw. św. Michała Archanioła, a także znajdujący się w Brzezinach kościół pw. św. Mikołaja z II połowy XV w. 41

Płaskowyż Kolbuszowski, Pradolina Podkarpacka, Podgórze Rzeszowskie

M A PA

N R

Ścieżka edukacyjna w leśnictwie Kłapówka, w miejscowości Werynia. Powstała w miejscu dawnej szkółki leśnej. Może zainteresować przede wszystkim miłośników pszczelarstwa, ponieważ jej fragment o nazwie „Miodowe źródełko wiedzy” dotyczy właśnie tematyki pszczół w lasach. Na trasie znajduje się wiele ciekawych gatunków drzew i krzewów, także tych miododajnych. Spostrzegawczy wędrowiec może zauważyć zawieszone na drzewach kłody bartne, w których mieszkają dzikie pszczoły leśne. Na zwolenników aktywności fizycznej czeka plac do gry w siatkówkę. Po wyczerpującym meczu można odpocząć na ławeczkach przy ognisku. Zadaszona wiata z podestem pozwala również na zorganizowanie w tym miejscu przedstawień i imprez tematycznych. 1

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WO G ŁO G ÓW

FA K T Y O L ASACH

DOSTRZEGALNIE PRZECIWPOŻAROWE Wypracowywany przez lata system ochrony przeciwpożarowej w Lasach Państwowych bazuje na dostrzegalniach i sieci dobrze utrzymanych dróg przeciwpożarowych, które umożliwiają sprawny dojazd do miejsca zarzewi ognia. Zasięg obserwacji z dostrzegalni pokrywa tereny najbardziej narażone na wystąpienie żywiołu. W części dostrzegalni ognia wypatrują obserwatorzy, w niektórych natomiast obraz jest rejestrowany przez kamery.

Ścieżka edukacyjna i zielona klasa przy siedzibie Nadleśnictwa Głogów to doskonałe miejsce na rodzinny spacer. Trasa przebiega przez malowniczy pagórkowaty teren obok leśnego stawu, przy którym można odpocząć na znajdujących się tam ławkach. Wejście na ścieżkę znajduje się naprzeciwko pływalni miejskiej w Głogowie Małopolskim. Ostatnim punktem trasy jest zielona klasa, w której znajdują się miejsce na ognisko, zadaszone ławki i stoliki. Tablice edukacyjne przybliżą rodzaje prac wykonywanych w lesie, gatunki drzew leśnych oraz wiele innych ciekawych informacji. Trochę dalej położony jest również inny malowniczy punkt turystyczny – pomnik przyrody Czarny Staw będący naturalnym, niewielkim zbiornikiem wodnym. Jego śródleśna lokalizacja pozwala na spokojny odpoczynek na łonie natury. Ścieżka edukacyjna w rezerwacie przyrody Bór. Turyści odwiedzający to miejsce mają do wyboru trzy trasy – rowerową, narciarską i pieszą. W latach 1940–1944 na terenie obecnego rezerwatu hitlerowcy rozstrzelali ok. 300 Polaków i 5000 Żydów. Zostali oni pochowani w trzech masowych grobach – dwóch żydowskich i jednym polskim – znajdujących się na trasie. Ku czci ofiar wzniesiono pomnik znajdujący się na skrzyżowaniu tras. Wędrując ścieżkami rezerwatu, można się natknąć na śródleśne piaszczyste wydmy i interesujące zbiorowiska roślinne, takie jak ols porzeczkowy i zarośla z wierzbą uszatą. Przy odrobinie szczęścia można też spotkać dzikie zwierzęta – sarny, lisy czy zające. Nieopodal rezerwatu znajduje się strzelnica myśliwska, będąca własnością Polskiego Związku Łowieckiego. Na turystów zmotoryzowanych czekają dwa parkingi, na których mogą zaparkować samochód i wyruszyć pieszo do lasu. 3

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Cis pospolity – pomnik przyrody 6. Pomnik pomordowanych przez NKWD 7. Przewrotne – wieś odznaczona Orderem Krzyża Grunwaldu II klasy 8. Pomnik pomordowanych podczas II wojny światowej 9. Kaplica św. Huberta z XVIII w.

Ścieżka edukacyjna w Bratkowicach tworzy pętlę, klucząc po leśnych drogach i ostępach na terenie Nadleśnictwa Głogów. Ta prawie 4-kilometrowa trasa rozpoczyna się przy leśniczówce leśnictwa Bratkowice, obok której rosną trzy pomnikowe dęby w wieku 200–260 lat. Nieopodal można znaleźć inny cenny pomnik przyrody – stanowisko długosza królewskiego, rzadkiej chronionej paproci. Gatunek ten potrzebuje do przetrwania stabilnych stosunków wodnych. Na trasie znajduje się też platforma widokowa, z której rozpościera się widok na bór sosnowy. Wycieczkę można zakończyć odpoczynkiem przy ognisku w specjalnie do tego przygotowanym miejscu znajdującym się przy wejściu na ścieżkę. 43

Płaskowyż Kolbuszowski, Pradolina Podkarpacka, Podgórze Rzeszowskie

M A PA

N R

Pałac Myśliwski „Julin” został wzniesiony w 1880 r. w stylu tyrolsko-szwajcarskim. Stanowił własność rodu Potockich, którzy mieszkali tu podczas wakacji, organizując polowania i przyjęcia. W XIX i XX w. pałacyk odwiedzali znani arystokraci: książę Stanisław Radziwiłł, arcyksiążę Rudolf, Franciszek Ferdynand (następca tronu Austro-Węgier), prezydent Ignacy Mościcki i książę Kentu Jerzy. W latach 20. XX w. pałacyk posiadał już elektrownię i wodociągi, w parku powstały pola golfowe i kort tenisowy. Znajdowała się tu także biblioteka gromadząca książki dotyczące gospodarki leśnej. 1

FA K T Y O L ASACH

M A PA

13 N R

N A D LEŚ N I CT WA: K A Ń C ZUG A , LE Ż A JS K

Ścieżka dydaktyczna „Wilczełyko” ma ok. 12 km, składa się z siedmiu przystanków i jest oznakowana kolorem niebieskim. Można tu obejrzeć stare drzewa o pomnikowych rozmiarach, monument upamiętniający miejsce rozstrzelania partyzantów w czerwcu 1943 r., rezerwat przyrody Wydrze, malownicze meandry potoku Krzywy, aleję modrzewiową, dworek Marysin i pałac w Julinie.

MARTWE DREWNO Martwe drewno to ważny element ekosystemów leśnych, dlatego podczas wykonywania zrębu pozostawia się do 5 proc. powierzchni drzewostanu do naturalnego rozkładu. Obumierające drzewa pełnią rozmaite funkcje przez kolejne kilkadziesiąt lat: w ich dziuplach znajdują schronienie liczne ptaki i ssaki, są miejscem życia wielu owadów, grzybów i płazów, wchłaniają duże ilości wody, którą oddają podczas suszy, oraz wzbogacają glebę w materię organiczną powstającą podczas rozkładu drewna. Na butwiejących pniach często wzrasta młode pokolenie drzew, znajdujące tam wodę i substancje odżywcze niezbędne do wzrostu.

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Zamek w Łańcucie 6. Zagroda – Muzeum Wsi Markowa 7. Muzeum Polaków Ratujących Żydów im. Rodziny Ulmów

Ścieżka dydaktyczna „Las Dąbrowski – Pod Grabiną” ma 3,5 km długości, wyznaczono na niej cztery przystanki. Pierwszy znajduje się przy najstarszym dębie w Rakszawie, drugi – przy dwóch okazałych martwych sosnach, trzeci – przy śladach okopów wojennych z II wojny światowej, a ostatni przy zbiorowisku olsu. Spacerując po trasie, można poznać lasy występujące w tym rejonie oraz chronione gatunki roślin. 3

Ścieżka edukacyjna „Koralowa” pokazuje bogactwo przyrody w niewielkim kompleksie leśnym położonym w Cierpiszu. Ma kształt pętli o długości ok. 3,5 km. Aby dojść do punktu startowego, trzeba przejść ok. 300 m polną drogą od strony szkoły. Znajduje się tam miejsce na ognisko z ławkami, stołami i drewnianą wiatą, a tuż obok trawiaste boisko. Na trasie napotkamy 10 przystanków z tablicami informującymi o życiu lasu i jego mieszkańcach. W trakcie wędrówki naszym oczom ukażą się 120-letni modrzewiowy drzewostan nasienny, malowniczo meandrujący potok czy stary krzywy dąb i bijące spod niego źródełko. Niektóre fragmenty trasy mogą sprawiać pewne trudności – teren jest pofałdowany, a podłoże po deszczu bywa grząskie lub śliskie. Czas przejścia to 2–3 godzin. 45

Dolina Dolnego Sanu, Płaskowyż Kolbuszowski, Pradolina Podkarpacka, Podgórze Rzeszowskie

M A PA

N R

FA K T Y O L ASACH

Zabytkowa siedziba Nadleśnictwa Sieniawa mieści się w obiekcie o interesującej historii, pochodzącym z 1907 r. Parter budynku zamieszkiwał dyrektor lasów Ordynacji Książąt Czartoryskich, a na piętrze znajdowały się pomieszczenia biurowe administracji leśnej. Podczas II wojny światowej w budynku tym urzędowało Gestapo. W 2011 r. obiekt doczekał się gruntownej modernizacji, dzięki której wnętrza uzyskały nowoczesny charakter. Nadleśnictwo zaprasza do zlokalizowanej obok swojej siedziby izby edukacyjnej, gdzie można obejrzeć eksponaty różnych gatunków rodzimych ptaków i ssaków oraz ciekawe gatunki z innych kontynentów. Zwiedzający mogą też podziwiać trofea łowieckie, umieszczone w gablotach owady, profile glebowe siedlisk charakterystycznych dla nadleśnictwa, a także poszerzyć swoją wiedzę, przeglądając materiały edukacyjne o tematyce leśnej. Przy obiekcie zlokalizowano arboretum z bogatą roślinnością zbiorowisk leśnych, łąkowych, szuwarowych i parkowych. Można tam odpocząć nad oczkiem wodnym w malowniczo zlokalizowanej altance oraz zapoznać się z interesującymi aspektami z życia lasu, które zostały przedstawione na tablicach edukacyjnych. 1

M A PA

14 N R

N A D LEŚ N I CT WA: K A Ń C ZUG A , LE Ż A JS K , S I E N I AWA

Białobrzeski Nordic Walking to kompleks trzech tras: oznakowana kolorem zielonym pętla o długości 6,1 km, 8,7-kilometrowa trasa czerwona oraz najdłuższa, mierząca 13,3 km oznakowana na czarno. Wyjście na trasy zlokalizowano na parkingu przy Stawach Korniaktowskich. Większość tras została poprowadzona dobrej jakości utwardzonymi gruntowymi drogami i leśnymi ścieżkami. Dodatkową atrakcją są tablice zawierające propozycje ćwiczeń do wykonania oraz punkty pomiaru tętna. Trasy posiadają punkty wspólne, co umożliwia ich wydłużanie, skracanie lub zmianę kierunku przejścia.

MIKORYZA To rodzaj bardzo powszechnej współpracy roślin z grzybami. Ta symbioza zapewnia grzybom dostęp do związków organicznych, gdyż same są organizmami cudzożywnymi i nie potrafią ich produkować. W rewanżu pomagają roślinom zaopatrywać się w związki mineralne – głównie fosforowe i azotowe, a także w mikroelementy. Grzyby będące w symbiozie z drzewami wytwarzają również hormony roślinne regulujące ich wzrost, a także substancje o charakterze antybiotyków.

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Cerkiew greckokatolicka w Rudce 6. Kościół pw. NMP w Sieniawie 7. Pałac Czartoryskich 8. Rezerwat przyrody Zmysłówka 9. Krzyż upamiętniający drukarnię Armii Krajowej 10. Cerkiew św. Nykyty w Lezachowie 11. Bazylika pw. Ducha Świętego

Las Dębrzyna jest usytuowany między wsiami Grzęska i Świętoniowa. W tym historycznym miejscu zostały odkryte ślady osadnictwa z epoki neolitu oraz cmentarzysko popielnicowe tarnobrzeskiej kultury łużyckiej. Po zakończeniu II wojny światowej las stał się świadkiem mordów ludności powracającej w rodzinne strony. Obecnie, dzięki staraniom miejscowego Zespołu Szkół w Świętoniowej, znajduje się tu ścieżka edukacyjna, a kompleks leśny jest miejscem wypoczynku i edukacji. Trasa ścieżki jest łatwa, biegnie po płaskim terenie, a czas jej przejścia wynosi ok. 30 min. Spacer odbywa się po 800-metrowej pętli, wzdłuż której umieszczono tablice edukacyjne. 3

Cmentarz Wojenny Ofiar Hitleryzmu znajduje się w lesie na wschód od przysiółka Niechciałka. Podczas II wojny światowej odbywały się tutaj egzekucje, grzebano tu także zwłoki osób zamordowanych w pobliskich obozach. W zbiorowych mogiłach zostali pochowani Polacy, Żydzi i Romowie, jednak najliczniejszą grupę stanowią żołnierze Armii Czerwonej, którzy zginęli w obozie jenieckim w Wólce Pełkińskiej. 4

Dolina Dolnego Sanu, Płaskowyż Tarnogrodzki

M A PA

N R

Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Na Laszce” przebiega przez najpiękniejsze fragmenty lasów Nadleśnictwa Oleszyce. Wytrwali poszukiwacze zobaczą tu wiele chronionych roślin: rosiczkę okrągłolistną, bagno zwyczajne, żurawinę błotną oraz piękne okazy grzybów soplówek. Możemy wybrać jedną z dwóch tras: krótszą o długości 3,5 km lub dłuższą 6-kilometrową. Obydwie mają kształt pętli. Na szlakach wyznaczono dwa punkty, przy których można odpocząć, posilić się i rozpalić ognisko. 1

M A PA

15 N R

N A D LEŚ N I CT WA: JA RO S Ł AW, O LES Z YCE , S I E N I AWA

Obelisk upamiętniający bohaterów powstania styczniowego. W 2013 r. Nadleśnictwo Oleszyce we współpracy z Muzeum Kresów w Lubaczowie upamiętniło 150. rocznicę wymarszu z lasów oleszyckich ochotników z Galicji Wschodniej pod dowództwem płk. Leona Czechowskiego, którzy ruszyli na pomoc powstańcom styczniowym. W miejscu wymarszu oddziałów ustawiono pamiątkowy obelisk z tablicą. 2

FA K T Y O L ASACH

Zbiorniki małej retencji nizinnej. Zbiornik Radawka oraz położony ok. 1 km na północ od niego zbiornik Kryżowatki zostały wybudowane w ramach projektu tzw. małej retencji nizinnej. Ich celem jest zgromadzenie w lesie wód powierzchniowo-gruntowych, a także zachowanie i wspieranie krajobrazu naturalnego, odtworzenie mokradeł, poprawa zdrowotności lasów oraz zwiększenie ich powierzchni. Dzięki powstaniu zbiorników okoliczne tereny zaczęło zamieszkiwać liczne ptactwo, m.in. czaple, żurawie, bociany czarne oraz ptaki drapieżne. Położenie zbiorników wewnątrz rozległego kompleksu leśnego Lasy Sieniawskie gwarantuje spokój, czyste powietrze oraz bogactwo flory i fauny. 3

EDUKACJA LEŚNA Leśnicy w sposób szczególny angażują się w edukację leśną. Każde z 26 nadleśnictw RDLP w Krośnie prowadzi nieodpłatnie zajęcia dla dzieci z tego zakresu w specjalnie przygotowanych miejscach – ośrodkach i salach edukacyjnych oraz na ścieżkach dydaktycznych prowadzących przez najciekawsze zakątki danego terenu. Edukacją leśną zajmują się osoby, które mają ku temu niezbędne kwalifikacje i wiedzę. Rocznie na terenie RDLP w Krośnie w zajęciach dydaktycznych prowadzonych przez leśników bierze udział ponad 85 tys. osób. W edukację zaangażowanych jest ponad 500 pracowników krośnieńskiej dyrekcji.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Szlaki rowerowe Lasów Sieniawskich 8. Zaginiona wieś Miłków 9. Miejscowość Surochów – miejsce urodzin Aleksandra Fredry

Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna w uroczysku Derweckie. Przemierzając trasę, poznamy nie tylko walory przyrodniczo-krajobrazowe i historyczne tego terenu, lecz także ujrzymy złożoność lasu z jego licznymi funkcjami. Ścieżka ma 3,8 km długości i 10 przystanków tematycznych: pielęgnacja lasu, ochrona przyrody, gospodarka łowiecka, ochrona pożytecznej fauny, podział powierzchniowy lasu, ochrona lasu przed zwierzyną, informacja historyczna, zalesianie gruntów porolnych, ochrona lasu przed owadami, ogień groźbą lasu. Podczas spaceru warto spróbować wsłuchać się w odgłosy lasu, a spoglądając w korony drzew, podpatrzeć leśne życie. 4

Cmentarz z I wojny światowej znajduje się na terenie leśnictwa Łapajówka, przy drodze leśnej prowadzącej z miejscowości Łapajówka do wsi Cetula. Opiekę nad nim sprawuje miejscowy leśniczy. To tutaj w zbiorowych i indywidualnych mogiłach pochowano wielu żołnierzy rosyjskich i austro-węgierskich. W 2006 r. na cmentarzu przeprowadzono prace porządkowe polegające na ustawieniu krzyża dębowego, usunięciu zbędnych drzew i krzewów oraz wykonaniu ogrodzenia z żerdzi. 5

Izba edukacyjna przy siedzibie Nadleśnictwa Jarosław. Prowadzone są tu zajęcia przyrodnicze dla młodzieży szkolnej. Obiekt jest wyposażony w różnorodne pomoce dydaktyczne, m.in. tablice edukacyjne, książki, gabloty i filmy przyrodnicze, mikroskopy, rzeźby zwierząt leśnych. Podczas zwiedzania można skorzystać z wiaty edukacyjnej oraz miejsca na ognisko, a także przespacerować się ścieżką dydaktyczną „Od drzewa do drewna”. 6

Płaskowyż Tarnogrodzki

M A PA

N R

Parking leśny Horaj jest usytuowany przy pomniku Ofiar Bitwy Pod Oleszycami. Ustawiono tu tablice informacyjne przybliżające historię bitwy oraz sylwetkę poległego dowódcy gen. Józefa Kustronia, którego sztab mieścił się właśnie na Horaju. Całość uzupełnia infrastruktura turystyczna: ławki, wiata i miejsce na ognisko. Niedaleko znajduje się również pomnik przyrody w postaci dwóch zrośniętych dębów; na pniu jednego z nich ówczesny właściciel gruntów książę Sapieha zbudował w 1930 r. kapliczkę. 1

M A PA

16 N R

N A D LEŚ N I CT WA: JA RO S Ł AW, LU BAC ZÓW, O LES Z YCE

Szkółka Leśna „Kolonia”. W leśnictwie szkółkarskim Kolonia zlokalizowana jest jedna z nowocześniejszych w Polsce szkółek kontenerowych, specjalizująca się w produkcji sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym. Rocznie produkuje się tu ponad 5 mln sadzonek, głównie dębowych, jodłowych, bukowych, sosnowych, a także grabowych, lipowych, brzozowych, klonowych oraz cisa w ramach programu restytucji tego gatunku w Polsce. Na terenie szkółki znajdują się również m.in. plantacje nasienne świerka, jodły i modrzewia oraz plantacja choinkowa jodły. Wydziały leśne szkół wyższych oraz Instytut Badawczy Leśnictwa mają tu powierzchnie badawcze. 2

FA K T Y O L ASACH

Katyński Las Pamięci Leśników rośnie w leśnictwie szkółkarskim Kolonia i jest to jedyny tego typu obiekt w Polsce. 8 czerwca 2011 r. uroczyście posadzono tu symboliczne dęby upamiętniające tragiczną śmierć 724 leśników zamordowanych podczas II wojny światowej w tzw. trybie katyńskim oraz 96 dębów poświęconych pamięci ofiar katastrofy smoleńskiej. Obecnie posadzone drzewa upamiętniają już śmierć 822 leśników. 3

CZYNNA OCHRONA PRZYRODY Niektóre cenne gatunki roślin czy zwierząt bezpowrotnie zniknęłyby z naszego krajobrazu, gdyby nie specjalne zabiegi ochronne prowadzone przez człowieka, polegające m.in. na hodowli zagrożonych gatunków i późniejszym wsiedlaniu ich do naturalnego środowiska. Przykładem może być skuteczna odbudowa populacji żubra, także na terenie nadleśnictw RDLP w Krośnie, hodowla głuszca w specjalnych wolierach czy budowa w lasach platform ułatwiających zakładanie gniazd ptakom drapieżnym.

Kapliczka Matki Boskiej Jagodnej z Lichaczy, z kopią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, powstała w 1900 r., a jej fundatorem był ówczesny nadleśniczy Teodor Myszkowski. W czasie II wojny światowej znajdowali w niej schronienie partyzanci oraz prześladowani Żydzi. Obecnie, w wyniku wysiedlenia mieszkańców wsi i zalesienia terenów, kapliczka stoi w środku lasu. W 1999 r. leśnicy z nadleśnictw Jarosław i Oleszyce wspólnymi siłami wyremontowali obiekt. Co roku w lipcu odbywa się tu odpust, licznie gromadzący okolicznych mieszkańców oraz leśników. Rezerwat przyrody Kamienne chroni bardzo rzadkie zbiorowisko leśne zwane świetlistą dąbrową. Jest to las dębowy charakteryzujący się dość silnym naświetleniem dna. W bujnym runie występuje wiele efektownie kwitnących gatunków roślin. Najciekawszymi gatunkami występującymi na tym obszarze są: lilia złotogłów, podkolan zielonawy, czosnek skalny, miodownik melisowaty, ciemiężyk białokwiatowy, miodunka wąskolistna oraz powojnik prosty. 5

Zbiornik retencyjny Czerniawka. W latach 1905– 1908 na terenie dzisiejszego leśnictwa Czerniawka założono cztery stawy rybne. Obecnie funkcjonują dwa z nich i mają zupełnie inne przeznaczenie. Duży staw, będący zbiornikiem retencyjnym, został pogłębiony w ramach projektu małej retencji nizinnej. Ma na celu magazynowanie wody deszczowej, aby przeciwdziałać podtopieniom i powodziom. Mały staw natomiast służy jako zbiornik przeciwpożarowy, jego woda jest również pobierana do deszczowni w szkółce leśnej. Zbiorniki te pełnią też ważne funkcje przyrodnicze i są ciekawym miejscem do obserwacji ptaków wodnych. 6

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Cerkiew greckokatolicka w Młynach

Płaskowyż Tarnogrodzki

M A PA

N R

Aleja dębowa. W pobliżu historycznej osady przemysłowej o nazwie Huta Kryształowa, leżącej przy polnej drodze przecinającej niewielki wąwóz, rośnie grupa 13 dębów szypułkowych. Najgrubsze okazy wśród uznanych za pomnik przyrody drzew mają obwody pnia powyżej 4,5 m, a ich wiek szacowany jest na 300 lat. Ponieważ dąb dożywa nawet 1000 lat, jest uznawany za symbol siły, długowieczności i mocy. 1

M A PA

17 N R

N A D LEŚ N I CT WO LU BAC ZÓW

FA K T Y O L ASACH

REZERWATY PRZYRODY W LASACH Rezerwaty przyrody wyznacza się najczęściej na obszarach zachowanych w stanie bliskim naturalnemu lub mało zmienionych. Ponieważ w Polsce las jest najbardziej naturalną pokrywą roślinną, zdecydowana większość spośród ok. 1,5 tys. rezerwatów przyrody to rezerwaty leśne. Na terenie RDLP w Krośnie wyznaczono 74 rezerwaty o łącznej powierzchni ponad 10 tys. ha. Największy z nich to rezerwat Źródliska Jasiołki o powierzchni 1585 ha, który jest tylko o jedną trzecią mniejszy niż Ojcowski Park Narodowy – najmniejszy park narodowy w Polsce.

Zespół dworsko-parkowy Smolin. Leżący obok wsi Radruż park wraz z drzewami pomnikowymi jest pozostałością dworu Smolin należącego do rodziny Andruszewskich i reprezentującego zabudowę Kresów Wschodnich. Obiekt spłonął doszczętnie w 1944 r. w efekcie podpalenia go przez ukraińskich nacjonalistów. Wzdłuż dojazdu do niegdysiejszej posiadłości widoczna jest aleja kasztanowców oraz kilka drzew pomnikowych, rosnących w jej pobliżu. Należą do nich dąb szypułkowy, modrzew oraz trzy sosny wejmutki, a na obrzeżach parku można również zobaczyć kilka sędziwych dębów. Po odzyskaniu terenu w 2012 r. fundacja Smolin Andruszewski postanowiła odbudować dwór i założyć w nim muzeum, aby zachować pamięć o polskiej społeczności Kresów Wschodnich.

Dęby Sobieskiego w leśnictwie Budomierz zostały uznane za pomniki przyrody z powodu ich znacznego obwodu (345 i 365 cm) oraz wieku oszacowanego na 250 lat. Można je zobaczyć, poruszając się drogą prowadzącą do cmentarza i cerkwiska w nieistniejącej już wsi Sieniawka. Z pochodzeniem drzew wiąże się legenda, według której zostały one posadzone przez Jana III Sobieskiego wracającego do Jaworowa po bitwie z Turkami pod Wiedniem.

Cmentarz w Sieniawce. Sieniawka została założona na przełomie XVII i XVIII w. jako wieś królewska, a drewniana cerkiewka pw. Podwyższenia Krzyża Świętego oraz przyległy do niej cmentarz powstały na początku XVIII w. W 1849 r. świątynia została zniszczona przez pożar, a na jej miejscu w 1877 r. wzniesiono nową cerkiew, która została rozebrana w latach 40. XX w. Tuż obok cerkwiska znajduje się cmentarz greckokatolicki z kilkudziesięcioma krzyżami i nagrobkami z wapienia bruśnieńskiego, będącymi przykładami sztuki kamieniarskiej tzw. szkoły bruśnieńskiej. Szczególnie okazały jest nagrobek Juliana Dyhdalewicza, leśniczego w dobrach hrabiego Agenora Gołuchowskiego i jego żony Michaliny. Na uwagę zasługuje również pomnik z medalionem Matki Boskiej świadczący o wysokim kunszcie ówczesnych rzemieślników oraz kilka nagrobków autorstwa jednego z twórców szkoły bruśnieńskiej, Wasyla Gudza. 4

Pogórze Ciężkowickie, Pogórze Strzyżowskie

M A PA

N R

18 N R

N A D LEŚ N I CT WA: KO Ł AC Z YCE , STR Z Y ŻÓW Rezerwat Góra Chełm leży w Paśmie Klonowej Góry, najwyższym i jednym z najciekawszych pod względem krajobrazowym paśmie Pogórza Strzyżowskiego. Majestatyczna sylwetka Chełmu góruje nad otoczeniem, a strome zbocza wzniesienia porastają przede wszystkim lasy bukowe. Leśną szatę roślinną uzupełniają pozostałe gatunki rodzimych drzew liściastych i iglastych, tworząc wielogatunkowe lasy liściaste, a wzdłuż cieków wodnych – fragmenty łęgów. Bogactwo przyrodnicze obszaru stanowią rosnące licznie rośliny naczyniowe, a najcenniejszymi przedstawicielami objętych ochroną gatunków są storczyki. Stojąca na szczycie góry drewniana kapliczka, której powstanie datuje się na XVIII w., jest przykładem nielicznie zachowanej na terenie Podkarpacia drewnianej małej architektury sakralnej. Wielką osobliwością przyrodniczą miejsca jest stara, owiana legendą lipa, której pień podzielił się na dwie odnogi; miało to symbolizować podział chrześcijaństwa na katolicyzm i prawosławie.

M A PA

Góra Liwocz jest najwyższym wzniesieniem Pogórza Ciężkowickiego. Na jej zboczach w 2004 r. utworzono rezerwat przyrody, obejmujący ochroną cenne fragmenty żyznej buczyny karpackiej wraz z wieloma gatunkami chronionych roślin. Przy drodze prowadzącej na szczyt zostały ustawione stacje drogi krzyżowej, a na samym wierzchołku wznosi się platforma widokowa, z której można podziwiać piękno pogórza wraz z płynącą nieopodal Wisłoką. Z górą związana jest miejscowa legenda, według której to tu mieściło się wyjście z tunelu, którym królowa Jadwiga uciekała z Biecza przed Tatarami. 2

FA K T Y O L ASACH

Geologiczny rezerwat przyrody Golesz powstał w 2000 r. w celu zachowania wychodni skał piaskowca ciężkowickiego wraz z otaczającym je lasem grądowym oraz stanowiskami chronionych gatunków roślin w runie, z których do najrzadszych należą buławnik mieczolistny i obrazki alpejskie. Skałki występują w zachodniej części rezerwatu, na wysokości od 270 do 320 m n.p.m. stromego stoku, wzdłuż rozetkowo rozchodzących się w kierunku południowym bocznych grzbietów. Tworzą zarówno odosobnione formy, jak i większe grupy. Najciekawsze skały, w formie 8-metrowych baszt, porozdzielanych wąskimi korytarzami, znajdują się w górnej części zbocza. Na terenie rezerwatu znajdziemy także stanowisko archeologiczne obejmujące grodzisko wczesnośredniowieczne, zastąpione w XIV w. przez zamek obronny. Jego pozostałości, w postaci widocznych fragmentów wału, fosy, majdanu oraz zachowanych fragmentów wieży i bramy wjazdowej, dotrwały do dziś. Właścicielem zamku był m.in. rycerz Zyndram z Maszkowic, uczestnik bitwy pod Grunwaldem. 3

BIERNA OCHRONA PRZYRODY W odróżnieniu od czynnej ochrony przyrody, jej fundamentalnym założeniem jest nieingerowanie w procesy przyrodnicze na obszarze objętym taką formą ochrony. Przykładem terenów, gdzie jest ona wdrażana, są niektóre rezerwaty i specjalne strefy ochrony ścisłej w parkach narodowych. Bierna ochrona przyrody pozwala przede wszystkich na obserwację procesów zachodzących w naturze.

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Pomnik Chrystusa Króla w Małej 6. Drewniany kościół z II poł. XV w. w Brzezinach 7. Drewniany kościół z XVII w. w Głogowie

Centrum Edukacji Ekologicznej w Bierówce to wyjątkowe miejsce, w którym zarówno dzieci, jak i dorośli mogą lepiej poznać otaczającą nas przyrodę i zaznajomić się z pracą leśników. Ośrodek wyposażony jest w salę dydaktyczną z eksponatami, zdjęciami, trofeami myśliwskimi i materiałami edukacyjnymi ułatwiającymi prowadzenie zajęć. Podczas pobytu można skorzystać z wyznaczonego miejsca na ognisko, koło którego znajduje się polana wraz z tablicami informacyjnymi i parkingiem. Uzupełnieniem Centrum są wytyczone w jego okolicy trzy trasy edukacyjno-turystyczne. Pierwsza z nich obrazuje tematy związane z prowadzoną w nadleśnictwie gospodarką leśną oraz jej wpływem na przyrodę i różnorodność biologiczną. Dwie pozostałe trasy prowadzą do miejsc o charakterze historycznym. Punktem kulminacyjnym jednej z nich są kurhany sprzed 4600 lat, a drugiej – cmentarz z okresu II wojny światowej. 55

Pogórze Strzyżowskie, Pogórze Dynowskie

M A PA

N R

19 N R

N A D LEŚ N I CT WA: STR Z Y ŻÓW, KO Ł AC Z YCE Ścieżka dydaktyczna w rezerwacie Wielki Las w całości przebiega przez rezerwat przyrody Wielki Las, a jej długość wynosi ok. 2 km. Nieopodal wejścia na ścieżkę oraz punktu kończącego jej przebieg znajduje się pole turystyczne, gdzie można schronić się przed deszczem lub rozpalić ognisko. Ścieżka przybliża zwiedzającym zarówno sam rezerwat, jak i procesy zachodzące w lesie, jego budowę i funkcje, zagadnienia z gospodarki leśnej oraz florę i faunę lasów Pogórza Strzyżowskiego. Na trasie zlokalizowano 12 przystanków z tablicami edukacyjnymi. Poruszanie się ułatwiają kładki, mostki i stopnie zbudowane z elementów drewnianych.

M A PA

FA K T Y O L ASACH

Sala edukacyjna w siedzibie Nadleśnictwa Strzyżów, mogąca pomieścić ok. 50 osób, znajduje się w budynku administracyjnym. Obiekt wyposażony jest w zbiory entomologiczne, dendrologiczne oraz bardzo bogatą kolekcję preparowanych ptaków i ssaków leśnych, przystosowany jest także do projekcji filmów edukacyjnych. W sali prowadzone są lekcje przyrodniczoleśne połączone ze zwiedzaniem ekspozycji. Najmłodsi mogą poszerzyć swoją wiedzę w zakresie biologii i zachowań zwierząt żyjących w polskich lasach oraz rozpoznawania poszczególnych gatunków. Odbywają się tu również spotkania o tematyce podróżniczej i turystycznej. Ścieżka przyrodniczo-geologiczna w rezerwacie Herby, usytuowana w zachodniej części rezerwatu, biegnie przez lasy grabowe, jodłowo-bukowe oraz teren dawnego kamieniołomu. Licząca niespełna 2 km trasa umożliwia poznanie budowy geologicznej terenu wraz licznymi jarami, wąwozami i wychodniami skalnymi. Wyrobisko po kamieniołomie tworzy odsłonięcie skalne ukazujące budowę fliszu karpackiego. Zachodzi tu także zjawisko sukcesji naturalnej, w wyniku której kilkudziesięcioletnie drzewa powoli zajmują i przekształcają teren. Na trasie ścieżki można zobaczyć chronione gatunki roślin i zwierząt oraz okopy z okresu II wojny światowej. Największą atrakcją jest punkt widokowy, z którego rozciąga się panorama Doliny Wisłoka z jej przełomem oraz szachownicą pól, łąk i lasów. Ścieżka zaczyna się i kończy obok kancelarii leśnictwa w miejscowości Pułanki i jest jedną z trzech ścieżek Szlaku Edukacji Ekologicznej prowadzącego z rezerwatu Herby na górę Chełm. 3

PRACA W LESIE W polskich lasach pracuje ok. 75 tys. osób. Są to leśnicy, drwale, zrywkarze, osoby pielęgnujące młodniki, a także zatrudnione przez zakłady usług leśnych do sadzenia młodych drzew na uprawach leśnych. Szacuje się, że dalsze 300 tys. pracowników znajduje zatrudnienie w zakładach związanych z drewnem – tartakach, produkujących płyty, meble czy papier. Praca związana z lasem ma szczególne znaczenie na terenach ze słabo rozwiniętym przemysłem i z dala od dużych miast.

Rezerwat przyrody Herby jest położony na dwóch grzbietach Pogórza Strzyżowskiego i Dynowskiego, oddzielonych od siebie przełomem rzeki Wisłok, który stanowi malowniczy element krajobrazu. Posiada bardzo urozmaiconą rzeźbę terenu, a jego najwyższym punktem jest garb Piaskowej Góry o wysokości ok. 455 m n.p.m. Na wierzchowinie pasma Jazowej występują zgrupowania skałek i wolno stojących wychodni o oryginalnych kształtach, będących niewątpliwie atrakcją turystyczną tego miejsca. Rezerwat może się poszczycić bogactwem przyrodniczym w postaci zróżnicowanych pod względem gatunkowym lasów grabowych i bukowych porastających jego zbocza oraz licznych roślin naczyniowych i grzybów występujących na dnie lasu.

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Pole turystyczne Nadleśnictwa Strzyżów 7. Zespół schronów w Cieszynie-Stępinie z okresu II wojny światowej 8. Dąb Józef – Europejskie Drzewo Roku 2017 9. Drewniany kościół z XVI w. w Lubli 10. Drewniana dawna cerkiew z XVII w. w Bonarówce

Dąb Poganin rosnący we wsi Węglówka to drugi największy dąb szypułkowy na Podkarpaciu, który uznano za pomnik przyrody. Jego obwód mierzy 8,92 m, wysokość 27,8 m, natomiast wiek drzewa określono na ok. 700 lat. Według legendy dąb istniał jeszcze przed pojawieniem się chrześcijaństwa i stąd wzięła się jego nazwa. Znajduje się przy zabytkowej cerkwi z 1898 r. Szczególną uwagę warto zwrócić na jej piękne wnętrze i nienaruszony ikonostas. Atrakcją miejsca jest również grób admirała Nelsona Keitha, przedsiębiorcy kierującego grupą wiertników eksploatujących tu ropę naftową, który został pochowany poza parafialnym cmentarzem ze względu na swoje protestanckie wyznanie. 57

Pogórze Dynowskie

M A PA

N R

20 N R

N A D LEŚ N I CT WA: KO Ł AC Z YCE , STR Z Y ŻÓW Kaplica ze źródełkiem Studzionka. We wsi Hermanowa, w przysiółku i kompleksie leśnym Przylasek, będącym popularnym miejscem wycieczek na łono natury, znajduje się źródełko, a nad nim kaplica z obrazem Matki Bożej Studziańskiej. Od wieków okoliczna ludność otaczała to miejsce kultem, przybywając zaczerpnąć ze źródełka cudownej wody, uważano bowiem, że posiada ona właściwości lecznicze. Historia kaplicy nie jest dobrze znana. Jedno z podań mówi, że budowlę wznieśli mieszkańcy pobliskiego Gradkowca jako podziękowanie dla Matki Boskiej za uratowanie życia podczas najazdu tatarskiego. Kolejna legenda opowiada o wybudowaniu jej przez gospodarza, który w miejscu objawienia mu się Matki Boskiej znalazł zagubione w lesie bydło. Kaplica była wielokrotnie przebudowywana, a obecny kształt został jej nadany w 1995 r.

FA K T Y O L ASACH

M A PA

Trasa Green Velo w kompleksie leśnym Leśnictwa Hermanowa. W zasięgu nadleśnictwa szlak rowerowy Green Velo prowadzi przez Futomę, Błażową Górną, Białkę, Lecką, Sołonkę, Lubenię, Zarzeczę i Boguchwałę, aż do Rzeszowa. Na pograniczu miejscowości Hermanowa i Straszydle ścieżka przebiega przez większy kompleks leśny, porośnięty przez lasy liściaste i liściasto-iglaste, drogą leśną o utwardzonej nawierzchni. Można tu spotkać niemal wszystkie rodzime gatunki drzew, liczne krzewy oraz bujne runo, a bogactwo przyrodnicze sprawia, że wycieczka rowerowa jest wyjątkowo atrakcyjna. Z lasu wyjeżdżamy obok leśniczówki leśnictwa Hermanowa, przed którą stoi okazały dąb z drewnianą kapliczką na pniu. Teren nadleśnictwa szczególnie nadaje się do turystyki rowerowej ze względu na wyżynne, lekko pagórkowate ukształtowanie.

POMNIKI PRZYRODY Tą formą ochrony otaczane są najczęściej drzewa i grupy drzew – wiekowe i dużych rozmiarów, o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, krajobrazowej bądź kulturowej, wyróżniające się na tle innych. Pomnikami przyrody mogą być również twory przyrody nieożywionej, jak skały, jary, głazy, jaskinie, źródła czy wodospady. Na terenie RDLP w Krośnie taką formą ochrony objęto 240 drzew, 71 grup drzew, a także kilkanaście wychodni skalnych, źródła, wodospad, okazałe egzemplarze bluszczu pospolitego czy stanowiska rzadkich paproci.

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Sanktuarium Matki Boskiej w Borku Starym (klasztor oo. Dominikanów) 6. Źródła Solanki w Sołonce 7. Buk Miłosz – pomnik przyrody 8. Pomnik pamięci ofiar II wojny światowej

Rezerwat przyrody Wilcze, położony na zboczach grzbietu o nazwie Wilcze-Patria, zajmuje obszar ponad 340 ha i charakteryzuje się znacznie zróżnicowanymi drzewostanami. Obszar ten porastają lasy z dominującą, dynamicznie odnawiającą się jodłą przy znacznym udziale buka. Wypiętrzenia zajmują też lasy grabowe, a wzdłuż potoków rośnie dobrze znosząca wysoki stan wody olsza. Leśną różnorodność wzbogacają gatunki roślin zielnych i górskich, w tym wielu chronionych, np. storczyki. Spacerując, można się tu natknąć na pokrywające dno lasu łany czosnku niedźwiedziego. Uzupełnieniem walorów przyrodniczych rezerwatu jest urozmaicona rzeźba terenu, z potokami o stromych, głęboko wciętych zboczach w ich górnych odcinkach, a silnie meandrującymi w dolnych. Przez fragmenty tego terenu przebiegają dwa szlaki piesze, przy których znajduje się zagospodarowane pole biwakowe z miejscem na ognisko. Ścieżka dydaktyczna „Mójka” udostępnia kompleks leśny leżący w całości w rezerwacie o tej samej nazwie. Trasa podzielona jest na dwa warianty. Krótszy i łatwiejszy, 3-kilometrowy Szlak Bobra przeznaczony jest głównie dla dzieci i młodzieży. Skoncentrowano na nim większość urządzeń turystycznych oraz tablice edukacyjne odkrywające przed zwiedzającymi cykl życia lasu, począwszy od powstania lasu, przez jego budowę, życie mieszkańców, aż po zagadkę murszejącego drewna. Trasa dłuższa (ok. 4 km), czyli Szlak Jelenia, wiedzie leśnymi ostępami przez jary i potoki. Przy szlaku, na skraju lasu znajduje się pomnik przyrody nieożywionej Diabli Kamień będący wychodnią skały magmowej pochodzenia wulkanicznego. Oba warianty ścieżki tworzą pętle, umożliwiając powrót do punktu początkowego. Przy wejściu na trasy znajduje się parking i zagospodarowane pole turystyczne. W odległości ok. 200 m od początku ścieżki, poza rezerwatem, zlokalizowany jest pomnik przyrody ożywionej – buk Miłosz. 4

Pogórze Dynowskie, Pogórze Przemyskie

M A PA

N R

21 N R

N A D LEŚ N I CT WA: DY N ÓW, STR Z Y ŻÓW, K A Ń C ZUG A Rezerwat przyrody Husówka o powierzchni 72 ha został ustanowiony w 1995 r. na terenie leśnictwa Lipnik. Obecnie jest on objęty Specjalnym Obszarem Ochrony Siedlisk „Nad Husowem” i chroni stanowisko rzadkiego gatunku flory – kłokoczki południowej. Zespoły roślinne porastające rezerwat to żyzna buczyna karpacka i grąd, a do jego osobliwości należy też 150-letni drzewostan modrzewiowy. Stare modrzewie, bogactwo gatunków runa i kilka stanowisk kłokoczki południowej można zobaczyć, spacerując ścieżką edukacyjną. Wiedzie ona przez wschodnią część rezerwatu, a jej długość wynosi 1 km. Na trasie napotkamy sześć przystanków z tablicami zawierającymi opisy wybranych gatunków drzew, krzewów, roślin runa oraz zwierząt.

M A PA

Pole turystyczne przy leśniczówce. Zagospodarowane pole turystyczne usytuowane jest w kompleksie leśnym położonym w zasięgu Hyżnieńsko-Gwoźnickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Cechuje go urozmaicony, pagórkowaty krajobraz, z mozaiką pól uprawnych i połaciami lasów. W zacisznym miejscu w sąsiedztwie leśniczówki urządzono dużą wiatę turystyczną wraz z ławkami i miejscem na ognisko. Przebiega tędy znakowany szlak turystyczny, którym można zawędrować do rezerwatów Mójka i Wilcze. Pole biwakowe otoczone jest zróżnicowanym wiekowo i gatunkowo lasem, w którym miłośnicy przyrody odnajdą niemal wszystkie rodzime drzewa liściaste i iglaste. 2

FA K T Y O L ASACH

GRZYBOBRANIE Zbieranie grzybów w lasach to jeden z ulubionych sposobów na spędzanie wolnego czasu przez Polaków jesienią, co jest dość wyjątkowe na tle większości krajów europejskich. Na przykład w Holandii wynoszenie czegokolwiek z lasu – w tym owoców runa czy grzybów – jest zakazane. Wybierając się na grzybobranie, warto wiedzieć, gdzie szukać najbardziej cenionych gatunków, które rosną w sąsiedztwie konkretnych drzew. I tak maślak zwyczajny współżyje w symbiozie z sosną, koźlarze z brzozą, a rydzów możemy szukać przede wszystkim pod jodłami i świerkami, rzadziej pod sosnami.

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Stacja kolejki wąskotorowej 7. Ruiny zamku w Dąbrówce Starzeńskiej

Rezerwat przyrody Broduszurki został utworzony w 1995 r. na powierzchni blisko 26 ha między wsiami Winne i Bachórzec. Jest to rezerwat torfowiskowy o dużym zróżnicowaniu florystycznym z zespołami boru bagiennego, torfowiska wysokiego i przejściowego wraz ze zbiorowiskami roślin łąkowych, torfowiskowych i wodnych. Charakterystycznym elementem tego miejsca są liczne doły po wydobyciu torfu, wypełnione wodą z pływającym kożuchem roślin wodnych, które stopniowo zarastają ich taflę. Na terenie rezerwatu występuje wiele gatunków rzadkich, podlegających ochronie roślin, a wśród nich te mięsożerne, np. rosiczka okrągłolistna. Rezerwat przyrody Kozigarb, zajmujący powierzchnię ponad 30 ha, położony jest na północnym stoku zalesionego szczytu o tej samej nazwie i stanowi część niewielkiego kompleksu leśnego Słonne. Został utworzony w 2012 r. celem zachowania i ochrony góry meandrowej z bogatą mikrorzeźbą wraz z porastającymi ją lasami. Na obszarze tym można wyróżnić fragment stromego stoku z wychodniami fliszu karpackiego i dolinkami erozyjnymi niewielkich cieków wodnych. Zbiorowiska roślinne spotykane w rezerwacie to żyzna buczyna karpacka oraz rzadka na Pogórzu Przemyskim kwaśna buczyna górska; w obu przypadkach gatunkiem dominującym jest buk. Przez teren rezerwatu prowadzi czerwony szlak turystyczny „Trzy ścieżki tożsamości”. 4

Zielona Klasa w leśnictwie Dąbrówka powstała na terenie dawnej szkółki leśnej. Na kwaterach wokół ścieżek spacerowych rosną najważniejsze gatunki drzew, jakie można spotkać w polskich lasach. Są to sosny, jodły, modrzewie, lipy, jawory, dęby, wiązy, klony, a także czereśnie. Postawione tu tablice dydaktyczne opisują gatunki drzew oraz wyjaśniają ciekawe zagadnienia z zakresu leśnictwa. Na terenie tym zlokalizowane są wiata, miejsce na ognisko oraz toalety, a w niedalekiej odległości znajduje się również parking leśny oraz malowniczy zbiornik retencyjny. 61

Podgórze Rzeszowskie, Pogórze Dynowskie, Pogórze Przemyskie

M A PA

N R

22 N R

N A D LEŚ N I CT WA: DY N ÓW, K A Ń C ZUG A , K R AS I C Z Y N Zielona klasa przy siedzibie Nadleśnictwa Kańczuga. Obiekt edukacyjny składa się z kącika wyposażonego w tablice edukacyjne o tematyce leśnej oraz ścieżki spacerowej, wzdłuż której rośnie większość gatunków drzew i krzewów, jakie występują w okolicznych lasach. W centralnej części zielonej klasy stoi drewniana wiata.

M A PA

Ścieżka dydaktyczna „Wąwóz Lelos” przebiega przez las, łąki i pola uprawne na południe od Pruchnika. Tworzy pętlę o długości nieco ponad 4 km. Z południowej strony pętli po wyjściu z lasu rozciąga się rozległa panorama na dolinę wsi Kramarzówka. Warto wejść na znajdującą się po stronie północnej wieżę widokową, z której można podziwiać Pruchnik i okolice. Na trasie ścieżki znajduje się kilka przystanków edukacyjnych z tablicami oraz taras widokowy nad wąwozem Lelos. Na początku pętli od strony Pruchnika znajdziemy miejsce biwakowe z drewnianą wiatą wyposażoną w ławki, stoły i grill.

FA K T Y O L ASACH

PAPIER Statystyczny Polak zużywa 100 kg papieru rocznie (średnia w Unii Europejskiej to 160 kg). Do wyprodukowania 1 tony papieru potrzebny jest m.in. ścier drzewny uzyskany z 17 średniej wielkości drzew, 26,5 tys. litrów wody oraz dodatki surowców wtórnych w postaci makulatury.

Zamek w Dubiecku został zbudowany w połowie XVI w. przez Stanisława Mateusza Stadnickiego. W jego murach urodził się Ignacy Krasicki, sławny poeta i biskup. Na przełomie XVIII i XIX w. zamek był przebudowywany, w wyniku czego zyskał formę klasycystycznej rezydencji. Obecnie funkcjonuje tu hotel i jedna z najlepszych w całej okolicy restauracji. Na uwagę zasługuje również parkowe otoczenie zamku, gdzie można podziwiać wiele wiekowych drzew o imponujących rozmiarach. Trzy ścieżki tożsamości. W zaznaczonym punkcie znajduje się jedna z niezwykle malowniczych kładek zawieszonych nad nurtem Sanu. Kładka oraz przeprawa promowa łączą dwie części wsi Wybrzeże. To punkt charakterystyczny na trasie 23-kilometrowego szlaku „Trzy ścieżki tożsamości” przebiegającego przez miejscowości Wybrzeże, Słonne, Piątkowa, Winne i Dubiecko. Pierwsze wzniesienie, jakie widzimy, znajdując się na kładce to dawne grodzisko zniszczone najprawdopodobniej w XIII w. przez wojska tatarskie. Zmierzając dalej, przejdziemy przez nieistniejącą już wieś Polchowa (Połchowa) aż do kolejnej kładki w miejscowości Słonne lub na drugą stronę masywu do Piątkowej, gdzie znajduje się warta zobaczenia drewniana cerkiew. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Pruchnik – zabytkowa zabudowa małomiasteczkowa 7. Sanktuarium Matki Boskiej Pocieszenia w Jodłówce 8. Wieża widokowa 9. Grodzisko Borusz 10. Muzeum Skamieniałości 11. Drewniana cerkiew greckokatolicka z XVIII w. w Piątkowej

Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Dolina Hołubli” ma dwa warianty przejścia. Pierwszy, o długości ok. 2 km, przejdziemy (w jedną stronę) w ok. 30 min. Wzdłuż całej ścieżki rozmieszczono tablice edukacyjne. W połowie trasy i na jej końcu znajdują się miejsca odpoczynku – wiaty z ławkami i stołami. Drogę powrotną można pokonać tą samą trasą lub wybrać drugi wariant przejścia o długości ok. 4 km, prowadzący w trudnym terenie wokół rezerwatu przyrody Przełom Hołubli. 5

Dolina Dolnego Sanu, Podgórze Rzeszowskie, Płaskowyż Chyrowski

M A PA

N R

23 N R

N A D LEŚ N I CT WA: JA RO S Ł AW, K R AS I C Z Y N Arboretum w Bolestraszycach, położone niedaleko Przemyśla, stanowi historyczny i przyrodniczy punkt wycieczkowy. Zgromadzono tu setki gatunków drzew, krzewów, roślin zielnych i szklarniowych. Są to zarówno rodzime, jak i obce gatunki roślin, w tym rzadkie, zagrożone i będące pod ochroną. Część została zebrana w kolekcje tematyczne. Na terenie arboretum znajduje się zabytkowy dwór, którego właścicielem był malarz Piotr Michałowski, żyjący i tworzący tu w XIX w. Dziś w dworze mieści się Muzeum Przyrodnicze. Znajduje się tu również Ogród Sensualny przeznaczony dla osób niepełnosprawnych – posadzono w nim rośliny oddziałujące na wszystkie zmysły człowieka.

M A PA

Zamek i park w Krasiczynie. Ta budowla jest perłą architektury okresu renesansu, najcenniejszym zabytkiem klasy zerowej. Ma formę czworoboku, w którego rogach znajdują się cylindryczne baszty: Boska, Papieska, Królewska i Szlachecka. Prostokątny dziedziniec otaczają od północy i wschodu skrzydła mieszkalne, a od południa i zachodu mury kurtynowe, zakończone ażurową attyką. W zachodnim skrzydle znajduje się przedbramie z bramą i kwadratową wieżą zegarową. Jednym z najcenniejszych elementów architektonicznych zamku jest kaplica mieszcząca się w baszcie Boskiej, przyrównywana do kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Budowę zamku rozpoczął w 1580 r. Stanisław Krasicki, a w 1633 r. ukończył ją jego syn Marcin. Od nazwiska Krasickich zamek nazwano Krasiczynem. Nazwę tę przejęło również powstające w pobliżu miasteczko. Obiekt otoczony jest 9-hektarowym parkiem, w którym rośnie ok.190 gatunków drzew i krzewów. Ciekawostką są parkowe drzewa pomnikowe, sadzone z okazji narodzin synów (dęby) i córek (lipy) Adama Sapiehy. Przy każdym z nich znajduje się kamienna tabliczka z imieniem i datą narodzin potomka. 2

FA K T Y O L ASACH

LEŚNE KOMPLEKSY PROMOCYJNE Na terenie RDLP w Krośnie powołano dwa leśne kompleksy promocyjne: w 2001 r. LKP Lasy Birczańskie na terenie Nadleśnictwa Bircza i w 2011 r. LKP Lasy Bieszczadzkie, który tworzą cztery nadleśnictwa – Baligród, Cisna, Lutowiska i Stuposiany. Na terenie całego kraju jest 25 tego typu obszarów. LKP tworzy się w miejscach, gdzie występują duże kompleksy leśne. Prowadzona tam gospodarka jest nakierowana na wielofunkcyjność lasów, z naciskiem na ich funkcje społeczne – udostępnianie terenów leśnych oraz edukację.

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Dinozekolandia i plaża miejska w Radymnie

Rynek w Przemyślu. Samo powstanie rynku datowane jest na XIV w. Niestety do współczesnych czasów nie przetrwały żadne budowle z tego okresu. Obecnie znajdują się tu zabytkowe kamienice z XVI i XVII w., które po licznych przebudowach swój ostateczny wygląd uzyskały na przełomie XIX i XX w. Do dziś można przyglądać się oryginalnym podcieniom czy licznym zdobieniom. W jednej z kamienic zlokalizowane jest Muzeum Historii Miasta. Warto też odwiedzić Muzeum Dzwonów i Fajek – rekwizytów nieodłącznie związanych z Przemyślem – które mieści się w barokowej wieży zegarowej z XVIII w. W centralnej części rynku stoi fontanna przedstawiająca niedźwiedzicę (symbol miasta) wraz z niedźwiadkami, wykonana przez ludwisarzy w latach 60. ub.w. Tuż obok znajduje się pomnik Wojaka Szwejka. Turyści pocierają jego nos, licząc, że przyniesie im to szczęście. Warto też wspomnieć, że przemyski rynek nie jest położony na płaskim, lecz na pochyłym terenie, co czyni go wyjątkowym w skali Europy. 4

Fort I Salis Soglio, wybudowany w latach 1882–1886, to nietypowy fort artyleryjski będący jednym z najbardziej monumentalnych obiektów twierdzy Przemyśl. Jego fortyfikacja jest dość dobrze zachowana, pomimo wysadzenia go w 1915 r. Cały teren fortu tworzy specjalny obszar ochrony siedlisk w ramach sieci Natura 2000. Do najbardziej interesujących gatunków zwierząt należą dwa nietoperze: mopek i nocek, które zimują w fortecznych szczelinach. Obiekt usytuowany jest bezpośrednio przy granicy polsko-ukraińskiej, w odległości ok. 6 km od Przemyśla. Wybierając się na zwiedzanie fortecznych korytarzy, warto pamiętać o zabraniu latarki. 65

Dolina Dolnego Sanu, Płaskowyż Tarnogrodzki

M A PA

N R

24 N R

N A D LEŚ N I CT WA: JA RO S Ł AW, K R AS I C Z Y N Cerkiew pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu. Świątynia, wzniesiona ok. 1615 r., jest jedną z najciekawszych cerkwi greckokatolickich w Polsce. Cała budowla została wykonana z drewna o konstrukcji zrębowej. Posiada typowe dla cerkwi kopuły, stanowiące zadaszenie dla każdej z trzech części świątyni – babińca, nawy i prezbiterium. Nad babińcem zlokalizowana jest zewnętrzna galeria, przez którą wchodzi się do dawnej kaplicy górnej. We wnętrzu zachowała się polichromia figuralno-ornamentalna z 1735 i 1772 r. z cennym malowidłem Sądu Ostatecznego, a także odnowiony ikonostas z cudowną ikoną Matki Boskiej. Po wysiedleniach przeprowadzonych w 1947 r. w ramach akcji „Wisła” cerkiew została zamknięta, a następnie przekazana Kościołowi rzymskokatolickiemu. W 1990 r. obiekt przejęła miejscowa ludność ukraińska i tym samym ponownie stał się świątynią wyznania greckokatolickiego. W latach 1991–1994 poddano go kompleksowej renowacji, dzięki czemu odzyskał dawny blask i urok. W 2013 r. cerkiew została wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO i włączona do podkarpackiego Szlaku Architektury Drewnianej.

FA K T Y O L ASACH

M A PA

Rezerwat przyrody Szachownica kostkowata w Stubnie charakteryzuje się bardzo dużym bogactwem florystycznym. Można tu podziwiać wiele rzadkich gatunków roślin, m.in. ciemiężycę zieloną, zimowita jesiennego, wawrzynka wilczełyko oraz największą osobliwość rezerwatu – szachownicę kostkowatą. Wśród ciekawszych zbiorowisk roślinnych wyróżniono tu łąkę wyczyńcową z wyczyńcem łąkowym oraz szuwary: szuwar wielkoturzycowy z turzycą brzegową i trzcinowy z trzciną pospolitą. 2

ZBIÓR NASION Hodowla lasu – nazywana królową nauk leśnych – zaczyna się od zbioru nasion. Odbywa się on jedynie ze specjalnie wytypowanych dorodnych drzew o doskonałych cechach, które zostają przekazane następnym pokoleniom. W zależności od gatunku różna jest technika zbioru – nasiona drzew iglastych pozyskuje się z szyszek, które następnie należy wyłuszczyć w specjalnych wyłuszczarniach, a bukiew (nasiona buka) i żołędzie są zbierane z ziemi. Nasiona są następnie wysiewane w szkółce leśnej, a wyrosłe z nich młode drzewka służą do zakładania upraw leśnych i zalesiana.

Rezerwat przyrody Starzawa warto odwiedzić na przełomie kwietnia i maja, kiedy kwitnie szachownica kostkowata. Celem ochrony na tym terenie jest zachowanie fragmentu lasów łęgowych, a zwłaszcza rzadko występującego na Podkarpaciu łęgu wiązowo-jesionowego z szachownicą w runie. Ten bardzo rzadki, objęty ścisłą ochroną gatunek występuje naturalnie w niewielu miejscach w Polsce. Lasy łęgowe rosną na bardzo żyznych siedliskach, pozostających pod wpływem zalewów rzecznych. Obok łęgu wiązowo-jesionowego w rezerwacie można również podziwiać cenne zbiorowiska grądu subkontynentalnego oraz łęgu jesionowo-olszowego. W lasach rezerwatu występuje wiele okazałych, wiekowych egzemplarzy drzew, z których na szczególną uwagę zasługują ponad 100-letnie wiązy pospolite oraz dęby szypułkowe. 4

Zespół Dworski w Medyce. Pierwszy dre-wniany zamek w Medyce, stojący w miejscu obecnego zespołu dworskiego, został zbudowany na wyspie w XIV w. przez Mikołaja Kmitę. Po-siadłość zmieniała właścicieli, by w XVI w. przejść w ręce Piotra Kmity, starosty przemyskiego, który wzniósł zamek murowany. Obiekt już w 1663 r. był w złym stanie, a brak późniejszych historycznych wzmianek świadczy o jego upadku. W XVIII w. w miejscu ruin zamkowych powstał pałac wraz z parkiem. W XIX w. Gwalbert Pawlikowski stworzył na tym obszarze kolekcję dendrologiczną. Z zachowanych spisów wynika, że na terenie całej posiadłości rosło ponad 10 tys. gatunków i odmian roślin. Z okazałych niegdyś ogrodów do czasów współczesnych przetrwał park o powierzchni 50 ha z niewielkimi fragmentami starodrzewu lipy, dębu i jesionu oraz gatunkami drzew obcego pochodzenia, takimi jak: platany, orzechy czarne, dęby czerwone, miłorzęby i klony srebrzyste. Zachował się również dom gościnny zbudowany w stylu szwajcarskim, który jest najbardziej charakterystycznym budynkiem zespołu pałacowo-parkowego w Medyce, oraz majdan gospodarczy. 67

Pogórze Ciężkowickie, Obniżenie Gorlickie, Pogórze Jasielskie

M A PA

N R

N A D LEŚ N I CT WO KO Ł AC Z YCE Rysowany Kamień jest wzniesieniem znajdującym się na północny zachód od góry Liwocz, na Pogórzu Ciężkowickim. W jego szczytowej części, przez którą przebiega żółty szlak pieszy, można podziwiać ciekawe wychodnie skalne zbudowane z piaskowca ciężkowickiego. Największa ze skałek jest pokryta wieloma wyrytymi śladami, i to właśnie od niej swoją nazwę przyjęło całe wzgórze. Według jednej z krążących w okolicy legend ślady te swoimi pazurami zostawił niedźwiedź. Inna natomiast głosi, że była to sprawka biesa, który sprowokował odpoczywającego na kamieniu chłopa, by nie zważając na post, zjadł pęto kiełbasy. Następnie, aby wymierzyć karę, demon przybrał postać wilka i zagryzł chłopa na kamieniu, zostawiając na jego powierzchni ślady zębów i pazurów.

M A PA

Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła w Rożnowicach, stojący w centrum wsi na wzgórzu, jest jednym z najcenniejszych drewnianych kościołów barokowych w naszym kraju. Powstał najprawdopodobniej między 1756 a 1764 r. w miejscu poprzedniej budowli. Składa się z trzech naw o konstrukcji zrębowej, z zamkniętym trójbocznie prezbiterium. Wyróżnia się charakterystyczną, przylegającą jedynie do części kościoła wieżą oraz faliście wygiętą belką tęczową. Wnętrze o charakterze późnobarokowym wyposażone jest w trzy rokokowe ołtarze: główny z rzeźbami Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Chrystusa Zmartwychwstałego, Chrystusa Bolesnego i św. Andrzeja oraz boczne św. Anny i Matki Boskiej Częstochowskiej. Najstarsze elementy wyposażenia stanowią dwa krucyfiksy z XIV i XVI w. Polichromia pokrywająca ściany, kolumny, chór, drzwi i ławki została wykonana w 1787 r. przez Jana Kozickiego. 2

FA K T Y O L ASACH

SZKÓŁKA LEŚNA Jest to miejsce, gdzie przede wszystkim hoduje się sadzonki popularnych gatunków drzew leśnych, takich jak sosna, dąb, jodła czy buk. Niemniej szkółki leśne produkują również wiele innych, rzadziej spotykanych gatunków drzew, a także krzewów. Obecnie w szkółkarstwie na szeroką skalę stosowane są sadzonki mikoryzowane. Oznacza to, że już na etapie sadzenia młode drzewko żyje w symbiozie z grzybem, dzięki czemu łatwiej przyjmie się na uprawie leśnej. Co roku Lasy Państwowe sadzą około pół miliarda drzew!

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Muzeum Przemysłu Naftowego i Etnografii w Libuszy

Kościół pw. św. Michała Archanioła w Binarowej wybudowano ok. 1500 r. w miejsce świątyni, która spłonęła pod koniec XV w. Obiekt uznany został za jeden z najcenniejszych późnogotyckich zabytków drewnianego budownictwa sakralnego w Polsce i dlatego w 2003 r. został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W środku warto zwrócić uwagę na wyposażenie kościoła, zwłaszcza na rzeźbę Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ok. 1380 r., kamienną chrzcielnicę czy piękny ołtarz główny. Równie zachwycające są malowidła pokrywające wnętrze budowli, przedstawiające Mękę Pańską, Sąd Ostateczny, widoki XVII-wiecznego Biecza i różne sceny religijne. Kościół zachwycił m.in. Mirona Białoszewskiego, który poświęcił mu wiersz „Stara pieśń na Binnarową”. 3

Szlak św. Jadwigi Królowej w Bieczu rozpoczyna się przy późnogotyckim kościele pw. Bożego Ciała. Kolejnymi wartymi zobaczenia przystankami trasy są mury obronne z basztą oraz pomnik Marcina Kromera – urodzonego tu renesansowego dyplomaty i pisarza. W jego pobliżu znajduje się tzw. Dom Kromera z Muzeum Ziemi Bieckiej. W granicach Biecza szlak prowadzi jeszcze przez rynek miasta z ratuszem i kapliczką św. Floriana, dalej napotkamy szpital św. Ducha, kościół oo. Reformatorów i kapliczkę św. Michała Archanioła. Wchodząc na Górę Zamkową, miniemy cmentarz z okresu I wojny światowej. A po zejściu na dół dojdziemy do Strzeszyna, gdzie ze źródełka Kazimierz wypływa woda bogata w związki ropopochodne. Następnie mijamy kapliczkę słupkową, a w drodze powrotnej kamienicę Barianów Rokickich (Dom z basztą), w której funkcjonuje muzeum aptekarstwa. Szlak w dużej mierze przebiega przez las, a czas jego przejścia wynosi 3–5 godz. 4

Kotlina Jasielsko-Krośnieńska, Beskid Niski, Pogórze Jasielskie

M A PA

N R

26 N R

N A D LEŚ N I CT WA: D U K L A , KO Ł AC Z YCE Pomnik Adama Loreta, odsłonięty w 2015 r., znajduje się w Parku Miejskim w Jaśle. Nie jest to przypadkowa lokalizacja, ponieważ ten wybitny i zasłużony dla ojczystej przyrody leśnik urodził się i wychował w tym mieście. Pobierał nauki w Krajowej Szkole Gospodarstwa Lasowego we Lwowie, a potem w Akademii Leśnej w Tharandt w Saksonii. W latach 1908–1921 był zarządcą lasów prywatnych w dobrach Sucha Beskidzka, a w 1921 r. objął stanowisko naczelnika w Zarządzie Okręgowym Dóbr Państwowych w Warszawie. Od roku 1925 był dyrektorem nowo utworzonej Dyrekcji Lasów Państwowych w Warszawie. Prawie 10 lat później został pierwszym dyrektorem naczelnym Lasów Państwowych. Stanowisko to piastował aż do wybuchy II wojny światowej. Jest uznawany za jednego z twórców modelu działalności Lasów Państwowych, które dzięki jego pracowitości stały się prężnie działającą organizacją. Zginął, podobnie jak wielu innych leśników, zamordowany przez NKWD podczas II wojny światowej. Miejsce jego pochówku do dziś pozostaje tajemnicą.

FA K T Y O L ASACH

M A PA

Dąb papieski został zasadzony podczas uroczystości, która odbyła się w Dębowcu w 2006 r. Sadzonkę wyhodowano z jednego z 500 żołędzi pochodzących z najstarszego polskiego dębu szypułkowego „Chrobrego”, poświęconych przez Jana Pawła II podczas pielgrzymki leśników do Watykanu. Dąb papieski znajduje się na terenie Sanktuarium Matki Bożej Saletyńskiej, które w 2012 r. otrzymało tytuł bazyliki mniejszej i nazywane jest polskim La Salette. Wokół placu sanktuaryjnego biegnie aleja z kapliczkami różańcowymi i ponad 500-letnim dębem Dewajtisem. 2

Cmentarz wojenny nr 14 w Cieklinie jest jedną z wielu smutnych pamiątek pozostałych po walkach toczonych tu podczas I wojny światowej. Zostało na nim pogrzebanych 545 żołnierzy walczących po stronie austro-węgierskiej oraz rosyjskiej. Kompleks usytuowany w lesie, na zboczach góry Cieklinka, został zaprojektowany przez Johanna Jägera – niemieckiego inżyniera budowlanego. Zbiorowe mogiły otoczono kamieniami, a na skraju lasu wybudowano kaplicę, przy której znajduje się 18 pojedynczych grobów. Walki, w których polegli żołnierze, miały miejsce 4 maja 1915 r., kiedy niemiecka 119 Dywizja Piechoty Korpusu Kombinowanego starała się przełamać rosyjskie pozycje obronne. Po wielu godzinach wyczerpujących walk Rosjanie wycofali się do Cieklina i wywiesili białą flagę. Niemieckie wojska, nie podejrzewając podstępu, ruszyły w stronę wioski, gdzie spotkały się z ostrzałem Rosjan. Pomimo ciężkich strat w ponownym natarciu Cieklin został zdobyty. 3

ZAKAZ WSTĘPU DO LASU Stałym zakazem wstępu do lasu objęte są m.in. uprawy leśne do 4 m wysokości, a także drzewostany nasienne. Granice tych drugich są oznaczone na drzewach w postaci żółtych pasów. Okresowo nadleśniczy wprowadza zakaz wstępu do lasów, gdzie są wykonywane zabiegi gospodarcze związane z hodowlą, ochroną lasu lub pozyskaniem drewna lub gdy występuje duże zagrożenie pożarowe. Powodem okresowego wprowadzenia zakazu wstępu do lasu może być także znaczne uszkodzenie drzewostanów, np. w wyniku huraganowych wiatrów.

Wieża widokowa na Górze Grzywackiej. Mierząca 567 m n.p.m. Góra Grzywacka leży w paśmie Łysej Góry w Beskidzie Dukielskim. Na jej szczycie z inicjatywy ówczesnego proboszcza parafii w Kątach, ks. Jana Cebulaka, powstała wieża zwieńczona krzyżem. Ma postać stalowej rury, a umieszczone wokół niej kręte schody prowadzą aż do znajdującej się 12 m nad ziemią platformy widokowej. Całość wieńczy 7-metrowy krzyż. Z wieży rozciąga się zapierający dech w piersiach widok na okoliczne pasma górskie. Aby dotrzeć na szczyt, najlepiej rozpocząć wędrówkę w miejscowości Kąty. Wzdłuż mierzącej 2,5 km drogi umieszczono kute stacje Męki Pańskiej. W nocy wieża jest podświetlona, co widać podczas podróży z Nowego Żmigrodu do Dukli. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Skansen archeologiczny Karpacka Troja 71

Kotlina Jasielsko-Krośnieńska, Beskid Niski, Pogórze Bukowskie, Pogórze Jasielskie

M A PA

N R

27 N R

N A D LEŚ N I CT WA: D U K L A , KO Ł AC Z YCE Rezerwat przyrody Prządki tworzą skałki o oryginalnych kształtach, zbudowane z gruboziarnistego piaskowca ciężkowickiego. Jego nazwa została zaczerpnięta z legendy głoszącej, że skały są zamienionymi w kamień dziewczętami, ukaranymi za przędzenie lnu w dni świąteczne. Najwyższe, 20-metrowe skałki są położone od strony zachodniej. Im dalej na wschód, tym ich wielkość maleje. Z czasem zaczynają tworzyć rozległe, nieprzekraczające kilku metrów muldy i bryłowe formy porozdzielane korytarzami.

M A PA

Ścieżka przyrodnicza „Przy Zamku Kamieniec” zatacza pętlę, której początek i koniec znajdują się przy ruinach zamku w Odrzykoniu. Została utworzona w celu pokazania osobliwości Czarnorzecko-Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, takich jak atrakcyjna rzeźba terenu, wychodnie skalne oraz wiele chronionych i rzadkich gatunków roślin. Na trasie znajdziemy też ciekawostki historyczne, zlokalizowane w większości na „harcerskiej polanie”. Stoi tam krzyż poświęcony bohaterom „Szarych Szeregów” oraz dwie mogiły mieszkańców pobliskich wsi. Nieopodal mogił rośnie sześć daglezji uznanych za pomniki przyrody. 2

FA K T Y O L ASACH

Centrum Edukacji Ekologicznej w Krośnie oferuje odwiedzającym wiele form zajęć edukacyjnych. Do dyspozycji uczestników są interesujące rekwizyty: mega puzzle pozwalające przez zabawę odkryć, na czym polega praca leśnika, przyrodnicze tablice tematyczne, tablice dźwiękowe z głosami zwierząt oraz zestawy edukacyjne przedstawiające tropy zwierząt, grzyby jadalne i trujące. W pobliżu znajduje się wiata wyposażona w rzutnik multimedialny, a sam obiekt jest położony w ogrodzie botanicznym, w którym rośnie kilkadziesiąt gatunków drzew i krzewów. 3

PŁOT W LESIE W lesie możemy spotkać grodzenia z siatki. Wykonuje się je dla ochrony upraw cennych gatunków drzew leśnych, takich jak dąb czy jawor. Często też spotkamy grodzone uprawy jodłowe. Taki zabieg ma na celu powstrzymanie jeleni i saren, które zgryzają młode pędy drzew, znacznie spowalniając ich wzrost. Kiedy uprawa leśna jest wystarczająco wysoka, ogrodzenie jest demontowane.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Muzeum Kultury Szlacheckiej w Kopytowej 8. Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukasiewicza 9. Trasy spacerowe po parku zdrojowym 10. Sala Edukacyjna Zespołu Karpackich Parków Krajobrazowych 11. Wodospad przy młynie

Park Leśny Dębina, znajdujący się w Krościenku Wyżnym, to niewielki kompleks leśny stanowiący pozostałości po dawnych dąbrowach. Do czasów współczesnych zachowało się tylko pięć starych pomnikowych dębów, z których najgrubszy, 400-letni, mierzy 660 cm w obwodzie. Dębina należała niegdyś do dziedziców Zamku Odrzykońskiego, a park znajdował się tu już w XIX w. W 1999 r. kompleks zyskał status parku leśnego, pozostając nadal lasem gospodarczym, i cieszy się dużą popularnością głównie jako miejsce wypoczynku. 4

Leśny Ośrodek Nasienny powstał w 1992 r., jego zadaniem jest przechowywanie cennych zasobów genowych z całego regionu. Działają tu także wyłuszczarnia oraz stacja oceny nasion. W placówce przechowuje się głównie nasiona buka w temperaturze –10 st. C, aby przedłużyć ich zdolność kiełkowania do czterech, pięciu lat. Odwiedzające ośrodek dzieci i młodzież poznają kolejne kroki postępowania z zebranymi nasionami, uczą się ich rozpoznawania, mogą także wziąć udział w zajęciach przyrodniczych. 5

Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Do Złotej Studzienki” zaczyna się na końcu wsi Cergowa. Wędrując nią, przemierzamy zbocza Góry Cergowej i Małej Góry wraz z cennymi obiektami przyrodniczymi, do których należy m.in. rezerwat Tysiąclecia na Górze Cergowej. Trasa doprowadza do „Złotej Studzienki” – miejsca życia i modlitwy św. Jana z Dukli. Znajdziemy tu kapliczkę oraz wypływające ze skały źródełko. Na ścieżce natrafimy także na piaskowcowe ostańce oraz bogactwo przyrody lasu górskiego. 6

Pogórze Dynowskie, Kotlina Jasielsko-Krośnieńska, Beskid Niski, Pogórze Bukowskie

M A PA

N R

28 N R

N A D LEŚ N I CT WA: B R ZOZÓW, KO Ł AC Z YCE , RY M A N ÓW Wodospad Trzy Wody. Ten 5-metrowy wodospad, będący pomnikiem przyrody, jest największym i najbardziej malowniczym wodospadem na obszarze Czarnorzecko-Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego. Aby umożliwić turystom bezpieczne oglądanie wodospadu, wykonano schody i platformę widokową. Najlepszym okresem do jego odwiedzenia jest wczesna wiosna, wówczas stan wody w rzekach jest najwyższy. Do obiektu prowadzi ścieżka przyrodnicza z wieloma ciekawostkami na trasie. Już na samym jej początku natkniemy się na „Zaginione skałki”, a dalej mijamy drzewa z widocznymi spałami żywiczarskimi oraz stanowisko sosny czarnej.

M A PA

Rezerwat przyrody Kretówki utworzono w celu ochrony wyjątkowo cennej populacji cisa pospolitego, gatunku uznawanego za wymierający. W 1997 r. na tym obszarze doliczono się 457 okazów cisa. Wiek najstarszych przedstawicieli tego gatunku, rosnących tu w lasach bukowych i bukowo-sosnowych, ocenia się na 250 lat. W rezerwacie biegnie ścieżka edukacyjna, na której ustawiono 14 tablic edukacyjnych poruszających zagadnienia przyrodnicze i przybliżające zwiedzającym pracę leśnika.

FA K T Y O L ASACH

BUDOWNICTWO DREWNIANE Drewno w polskich warunkach to tradycyjny materiał budowlany, który – jak pokazują liczne przykłady architektury sakralnej – daje możliwość wznoszenia budynków niezwykle trwałych. Obecnie drewno i jego pochodne wracają do łask. Szacuje się, że 750 wyspecjalizowanych firm w naszym kraju buduje 5– 6 proc. domów jednorodzinnych w technologii drewnianej. Ponadto drewno jest szeroko wykorzystywane w budynkach murowanych przy konstrukcjach więźb dachowych.

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Skała Konfederatka 7. Ścieżka edukacyjno-przyrodnicza „Rymanów-Zdrój” 8. Pole biwakowe w Pastwiskach

Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Brzozów-Zdrój” o długości ok. 3 km znajduje się w miejscu zniszczonego w czasie wojny uzdrowiska Brzozów-Zdrój. Jest wyposażona w tablice, które umożliwiają poznanie tajników wiedzy leśnej. Wędrując, można podziwiać stare modrzewie, dęby i jodły, a także piękne młodniki jodłowe. W pobliżu ścieżki rosną naturalne okazy kłokoczki południowej i cisa pospolitego – roślin objętych ścisłą ochroną, a w dolinie potoku pięknie prezentuje się oczko wodne wykonane w ramach programu małej retencji górskiej. Ściana Olzy w Rudawce Rymanowskiej. Wysokie na kilkadziesiąt metrów odsłonięcie fliszu karpackiego w dolinie rzeki Wisłok stanowi wyjątkową atrakcję regionu. To i inne miejsca wzdłuż rzeki Wisłok (m.in. w Puławach czy Pastwiskach) chętnie wybierają turyści i okoliczni mieszkańcy na lokalizację letniego wypoczynku. Zimą przy długotrwałych mrozach na ścianach skalnych powstają zjawiskowe lodospady. Miejsce to wielokrotnie odwiedzał kardynał Karol Wojtyła. W 2013 r. staraniem rymanowskich leśników odsłonięto tu obelisk upamiętniający wizyty późniejszego papieża w tej części Beskidu Niskiego. Planowane jest tu utworzenie rezerwatu przyrody Dolina Wisłoka. Polany pod ścianą Olzy stanowią plener dla wielu cyklicznych imprez, z których najbardziej znane jest „Pożegnanie lata” odbywające się zwykle w ostatni weekend wakacji i ściągające tysiące ludzi z Polski i z zagranicy. 4

Sala edukacyjna i ścieżka dydaktyczna „Hrendówka”. Sala edukacyjna, wiata turystyczna i leśna ścieżka dydaktyczna tworzą doskonałe miejsce na organizację przyrodniczych zajęć terenowych dla szkół. Zgromadzone w sali eksponaty zwierząt oraz interaktywne pomoce dydaktyczne przybliżają odwiedzającym życie lasu. Trudniejszy, górny fragment 2,5-kilometrowej ścieżki prowadzi do początku Potoku Niedźwiedziego. W dolnej części natomiast powstała pasieka edukacyjna. Jeszcze niżej, w „Czosnkowej Dolinie”, wczesną wiosną zakwitają łany czosnku niedźwiedziego – rośliny częściowo chronionej o właściwościach leczniczych. Korzystając z odpoczynku na przystanku „Brzezina”, możemy poddać się drzewoterapii, aby nabrawszy sił, ruszyć na ostatni odcinek trasy. Prowadzi on leśną drogą w pobliżu zagrody popasowej dla koni i ogólnodostępnej wiaty „Personówka”. 5

Pogórze Dynowskie, Pogórze Przemyskie, Góry Sanocko-Turczańskie, Pogórze Bukowskie

M A PA

N R

29 N R

N A D LEŚ N I CT WA: B R ZOZÓW, DY N ÓW, LES KO Ścieżka edukacyjna „Borownica”. Biegnąca przez leśnictwo Borownica ścieżka przyrodniczo-historyczna o długości 1,5 km nie jest trudna i nadaje się dla osób w każdym wieku. Można tu poznać historię 17 pułku piechoty im. Ziemi Rzeszowskiej, który w czasie wojny obronnej w 1939 r. toczył walki o Borownicę i został pokonany przez hitlerowców. Na tablicach na trasie zostały zamieszczone informacje przyrodnicze dotyczące prowadzonych tu zabiegów gospodarczych i charakterystyki lasów pogórza. Na początku i końcu ścieżki znajdują się pola biwakowe z miejscem na ognisko.

M A PA

Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Jodełki” biegnie przez obszar źródliskowy dopływu potoku Rogatynka. Na jej początku znajduje się wiata turystyczna wraz z miejscem na ognisko, a wzdłuż trasy, przy 12 tablicach na turystów czekają stoły i ławki. Wędrując, można przeczytać o rosnących na tym obszarze gatunkach drzew i osobliwościach przyrodniczych. Na 2-kilometrowej trasie warto zwrócić uwagę na żeremia bobrowe, naturalnie odnawiające się młode pokolenie lasu i miejsca do obserwacji ptaków. Mijany punkt widokowy otwiera panoramę na wieś Siemuszową. 2

FA K T Y O L ASACH

DWUTLENEK WĘGLA Dwutlenek węgla jest jednym z gazów cieplarnianych, który ma największy wpływ na zmiany klimatu. Jego stężenie w atmosferze rośnie w ostatnich dziesięcioleciach w szybkim tempie, co wiąże się z działalnością człowieka w skali globalnej. W kontekście pochłaniania CO2 ważna jest zwiększająca się powierzchnia lasów. Jedno duże drzewo o wysokości ok. 25 m pochłania tyle CO2, ile produkują dwa gospodarstwa domów jednorodzinnych.

Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Orli Kamień”. Pierwszy przystanek rozpoczynającej się w Sanoku 6-kilometrowej ścieżki stanowi Królewska Studnia. Legenda głosi, że koń wiozący królową Bonę potknął się o skałę, spod której wytrysnęła woda. Dalej ścieżka biegnie na Orli Kamień, którego grań, zaznaczona przez atrakcyjne ostańce skalne, prowadzi do punktu widokowego z panoramą Sanoka. Na ścieżce znajdują się tablice o treściach przyrodniczych i historycznych, dzięki którym możemy poznać bogatą historię okolic, zwłaszcza z okresu II wojny światowej. Punkt widokowy Góry Słonne. Dojazd na usytuowany na szczycie Gór Słonnych punkt widokowy dostarcza niemało wrażeń, wiodą do niego bowiem najdłuższe w Polsce serpentyny. Po przybyciu na miejsce z platformy widokowej można podziwiać przepiękną panoramę całych Bieszczadów i Beskidu Niskiego. Identyfikację szczytów ułatwia tablica informacyjna z mapą wszystkich widocznych wzniesień. Przy miejscu postojowym dla samochodów znajdują się stoły i ławki. 4

Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Polanki” o długości 2 km znajduje się na terenie rezerwatu przyrody o tej samej nazwie. Wędrówka umożliwia poznanie świata roślin i zwierząt tworzących buczynę karpacką. Na 10 przystankach umieszczono tablice z opisami przemierzanego terenu. Przy jednym z nich bije źródełko, z którego można zaczerpnąć zmineralizowaną, siarczkowo-żelazistą wodę. Z mijanego po drodze punktu widokowego rozciąga się wspaniała panorama na okolice Sanoka i Beskid Niski. 5

Ruiny Zamku Kmitów i platforma widokowa. Ruiny średniowiecznego zamku są położone na wzgórzu, na terenie rezerwatu przyrody Góra Sobień. Początki tej warownej budowli sięgają przełomu XIII i XIV w., a murowany zamek wzniesiono ok. 100 lat później. Zniszczony przez Węgrów w czasie kilkukrotnych napadów w XVI w., nie został już odbudowany. Obecnie do zachowanych fragmentów murów obronnych prowadzą drewniane schody, a z platformy widokowej roztacza się wspaniała panorama na dolinę Sanu i Góry Słonne. 6

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Bunkier Lini Mołotowa 8. Drewniana cerkiew z XVI w. w Uluczu 9. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku 10. Zamek Królewski w Sanoku

Pogórze Przemyskie, Góry Sanocko-Turczańskie

M A PA

N R

30 N R

NADLEŚNICT WA: BIRCZA, KRASICZYN, USTRZYKI DOLNE, LESKO Stanowisko dokumentacyjne Mur Krzeczkowski znajduje się na terenie Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego we wsi Krzeczkowa. To były kamieniołom, osuwisko o długości 70 m, szerokości 10 m i wysokości 20 m z odsłoniętymi marglami krzemionkowymi, zbudowane z fliszu karpackiego. Składa się on ze skał osadowych, które powstały na dnie istniejącego od 100 mln lat głębokiego zbiornika morskiego. Do dziś można w nim odnaleźć ślady pradawnego życia w postaci odbitych w skałach podmorskich organizmów.

M A PA

Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Bobrowa Dolina” znajdująca się w miejscowości Lipa, o długości 2,6 km, to doskonałe miejsce dla rodzin z dziećmi, ponieważ umożliwia obserwację działalności bobrów w ich naturalnym środowisku. Te sympatyczne gryzonie mieszkają tutaj od 1995 r., zostały sprowadzone w ramach tzw. introdukcji. Ścieżka prowadzi wzdłuż prawego dopływu potoku Lipka. Przy trasie zachowały się zdziczałe stawy hodowlane, na których utworzyły się rzadkie zbiorowiska szuwarowe i bagienne. Rosną tu również pomnikowe dęby. Na początku ścieżki znajduje się wiata z miejscem na ognisko.

FA K T Y O L ASACH

TLEN Niezbędny do życia pierwiastek stanowi prawie 21 proc. objętości atmosfery ziemskiej. Zdrowe 10-metrowe drzewo produkuje średnio ok. 118 kg tlenu rocznie, człowiek zużywa go 176 kg. Jeden hektar lasu zaspokaja zapotrzebowanie na tlen dla 45 osób. Stuletni buk wytwarza w ciągu godziny 1200 litrów tlenu; taką samą ilość jest w stanie dostarczyć do atmosfery ok. 2700 młodych drzewek.

Ośrodek Edukacji Leśnej LKP Lasy Birczańskie znajduje się obok siedziby Nadleśnictwa Bircza i stanowi idealne miejsce dla grup zainteresowanych wzięciem udziału w zajęciach z edukacji leśnej. Jego największą atrakcją jest ekspozycja ukazująca bogatą faunę tego regionu. W Izbie Promocji Drewna natomiast odwiedzający mogą się zapoznać z eksponatami obrazującymi sposoby zagospodarowania i użytkowania lasu. Na wystawie zaprezentowano też narzędzia używane niegdyś w pracach leśnych oraz eksponaty wykonane z surowca drzewnego. Przy ośrodku znajduje się zielona klasa wyposażona w wiatę z miejscem na ognisko i ławostołami. Po zajęciach warto się wybrać na spacer pobliską ścieżką edukacyjną. 4

Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna w rezerwacie Krępak rozpoczyna się przy parkingu w miejscowości Boguszówka, a jej długość wynosi 2 km. Przemierzając trasę, turysta ma możliwość poznania starego i cennego lasu jodłowo-bukowego. Na wędrówkę warto wybrać się wiosną lub jesienią, kiedy tutejsza przyroda wygląda najpiękniej. Teren jest bardzo malowniczy, poprzecinany głębokimi dolinami potoków i stromo opadającymi zboczami – różnica wysokości wynosi ponad 100 m. Na trasie mijamy platformę z widokiem na stare grube drzewa, wiatę z miejscem na ognisko oraz paśniki dla zwierzyny leśnej.

Rezerwat przyrody Dyrbek jest położony w paśmie Gór Słonnych i zajmuje powierzchnię 131 ha. Ma niezwykle urozmaiconą rzeźbę terenu, poprzecinaną siecią cieków wodnych biegnących pomiędzy wypukło-wklęsłymi stokami. Nazwa rezerwatu pochodzi od jednego z potoków biorącego swój początek na tym obszarze. Ochronie podlegają tu naturalne zbiorowiska buczyny karpackiej. W tutejszych lasach z jaworem, bukiem i jodłą rośnie bardzo dużo ponad 100-letnich drzew o grubych pniach. Przez górną część rezerwatu przebiega ścieżka spacerowa, na trasie której znajduje się punkt widokowy z szeroką panoramą na Bieszczady oraz Pogórze Bukowskie i Przemyskie. 5

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Pomocna Woda” 7. Punkt widokowy – Wola Korzeniecka 8. Zbiornik wodny małej retencji górskiej

Płaskowyż Chyrowski, Pogórze Przemyskie, Góry Sanocko-Turczańskie

M A PA

N R

31 N R

N A D LEŚ N I CT WA: B I RC Z A , K R AS I C Z Y N Punkt widokowy Kopystańka to niezalesiony szczyt Pogórza Przemyskiego, z którego roztacza się panorama na lasy birczańskie, dolinę Wiaru oraz Kalwarię Pacławską. Sam szczyt wraz z jego południowym zboczem znajdują się w rezerwacie przyrody Kopystańka. Chroni on zbiorowiska roślinności kserotermicznej, liczne stanowiska ostrożenia siedmiogrodzkiego oraz podgórską formę buczyny karpackiej. Przez Kopystańkę przebiegają dwa szlaki turystyczne PTTK – żółty i czerwony. Będąc w tej okolicy, koniecznie należy zobaczyć unikalną w skali kraju cerkiew obronną w Posadzie Rybotyckiej, pochodzącą z XV w. Jest to najstarsza murowana cerkiew obronna w Polsce.

M A PA

Kalwaria Pacławska, usytuowana na grzbiecie wzgórza kalwaryjskiego, jest najbardziej znanym w południowo-wschodniej Polsce miejscem kultu maryjnego. Zespół klasztorny składa się z kościoła, klasztoru Franciszkanów oraz Domu Pielgrzyma. Lokalizacja klasztoru na tym terenie była związana z koncepcją tworzenia szeregu twierdz nad rzeką Wiar, które miały za zadanie wzmacniać Bramę Przemyską. W samej świątyni widnieje Cudowny Obraz Matki Boskiej Pacławskiej, która uzyskała przydomek „Matki Bożej Słuchającej” ze względu na jedno odsłonięte ucho Maryi. Obraz ten do roku 1672 znajdował się w kościele Franciszkanów w Kamieńcu Podolskim, do Kalwarii Pacławskiej trafił w niejasnych okolicznościach. W Kalwarii można połączyć 2

FA K T Y O L ASACH

CZERWONE PLAKIETKI W Lasach Państwowych funkcjonuje jednolity i spójny system znakowania i ewidencjonowania drewna umożliwiający bieżącą ocenę postępu prac leśnych w nadleśnictwach całej Polski. Unikalne numery (na wzór kodu kreskowego) na czerwonych plakietkach przybijanych do drewna pozwalają na uzyskanie informacji o długości, grubości i jakości danego stosu lub sztuki. Dane te są zapisywane w rejestratorze i przesyłane do biura nadleśnictwa, które prowadzi sprzedaż surowca.

przeżycia duchowe z kontemplacją przyrody. Powstał tutaj rezerwat, który chroni drzewostan jodłowo-bukowy, elementy kulturowe i naturalny krajobraz nad Wiarem. Na jego terenie rośnie dużo okazów drzew o rozmiarach pomnikowych. W rezerwacie można wędrować Dróżkami Kalwaryjskimi, przy których usytuowane są liczne kaplice, a także napić się wody z bijącego przy jednej z nich cudownego źródełka. Znajduje się tu również ścieżka przyrodniczo-historyczna „Kalwaria Pacławska” z wieżą widokową, zbudowaną z bali przekazanych przez leśników z Nadleśnictwa Bircza. Z wieży widać rozległą panoramę doliny Wiaru. Będąc w Kalwarii, warto wybrać się na malowniczy spacer po połoninkach kalwaryjskich, gdzie znajdują się doskonałe punkty widokowe z panoramami Gór Sanocko-Turczańskich, Pogórza Przemyskiego i Ukrainy.

Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Arłamów” i hotel Arłamów znajdują się w centrum istniejącego w latach 1968–1991 legendarnego państwa arłamowskiego. Nazwa nawiązuje do działającego niegdyś w tutejszych lasach łowieckiego ośrodka rządowego, który był niedostępny dla społeczeństwa. Ścieżka prowadzi przez stare gospodarcze drzewostany jodłowe. Na jej trasie znajdują się tablice edukacyjne oraz dwa miejsca wypoczynkowe z ławostołami. Długość ścieżki wynosi 1,3 km. Wejście na nią znajduje się przy kompleksie hotelowym Arłamów. W okolicy warto również zobaczyć widok z Wierchu na Połoninki Arłamowskie oraz dolinkę Arłamówki, w której mieściła się nieistniejąca już wieś Arłamów. Tuż obok ścieżki znajduje się leśny rezerwat przyrody Turnica, chroniący fragment puszczy jodłowo-bukowej. Nie jest udostępniony dla turystów. 3

Z O B AC Z TA K Ż E: 4. Ruiny zamku we Fredropolu 5. Aleja Trzeciego Tysiąclecia posadzona przez leśników oraz przyjaciół lasu 81

Beskid Niski

M A PA

N R

32 N R

N A D LEŚ N I CT WO D U K L A , S ŁOWAC JA Pustelnia św. Jana z Dukli, założona w 1769 r., znajduje się na wzgórzu Zaśpit. Święty Jan po ukończeniu szkoły spędził tutaj kilka lat. Obecna kaplica, wzniesiona na początku XX w., jest już trzecią w historii tego miejsca. Znajduje się w niej polichromia przedstawiająca życie patrona. Obok świątyni wybudowano drewniany dom rekolekcyjny, w obiekcie znajduje się również tzw. dom pustelnika oraz taras ze sztuczną grotą i źródełkiem, z którego czerpią wodę pielgrzymi. W pobliskim lesie wzdłuż ścieżek rozmieszczono kapliczki z drewnianymi, rzeźbionymi stacjami Drogi Krzyżowej. Teren pustelni jest częścią sanktuarium, na które składają się także klasztor oo. Bernardynów oraz Złota Studzienka u podnóża góry Cergowej. Miejsce to jest licznie odwiedzane wiosną i latem, zwłaszcza w drugą sobotę i niedzielę lipca podczas odpustu ku czci św. Jana.

FA K T Y O L ASACH

ROŚLINY CHRONIONE Chronione rośliny są inwentaryzowane, a informacje na ich temat znajdują się w „Programie ochrony przyrody” i podlegają monitoringowi. Każdego roku leśniczowie sporządzają „karty opisu stanowisk cennych gatunków roślin”, a podczas prowadzenia prac gospodarczych obdarzają je szczególną uwagą lub prowadzą prace zimą. Ewidencjonują też część drzew martwych i dziuplastych, by na stałe pozostawić je w lesie.

M A PA

Cerkiew i most w Olchowcu. Nazwa wsi łemkowskiej Olchowiec pochodzi od drzewa – olchy. W XIX w. zamieszkiwało ją ok. 400 osób, w tym 390 rodzin grekokatolików i 10 Żydów. Obecnie znajdziemy tu jedynie ślady dawnej miejscowości. Mieści się tutaj cerkiew pw. Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja z Myr Licejskich do Bari z niekompletnym ikonostasem ze zbiorów muzeum w Łańcucie. Ikony pochodzą z XVIII w. z cerkwi w Ruszelczycach i Leszczawce. Sama cerkiew jest drewniana, ma konstrukcję zrębową, trójdzielną, kopuły wieńczą krzyże z kolorowymi szkiełkami. Prowadzący do niej kamienny mostek powstał prawdopodobnie w XIX w. na polecenie księdza, by mógł on chodzić suchą stopą do świątyni. W maju w Olchowcu odbywa się Kermesz – odpust parafialny ku czci patrona cerkwi, św. Mikołaja. Organizowane są wtedy imprezy kulturalne z występami zespołów folklorystycznych oraz wystawy, a wszystkiemu towarzyszą liczne stragany z rękodziełem. 2

Skansen kultury łemkowskiej powstał w Zyndranowej z inicjatywy Teodora Gocza, który powrócił w rodzinne strony po przesiedleniu w 1947 r. w ramach akcji „Wisła” ludności łemkowskiej na zachodnie tereny Polski. W skład ekspozycji muzealnej wchodzą: „chyża” – dawna łemkowska chata z oryginalnymi starymi meblami, przedmiotami codziennego użytku i strojami ludowymi, „koniusznia”, w której zgromadzono militaria z obu wojen światowych, wiejska świetlica pełniąca funkcje wystawowe, stara kuźnia, kaplica łemkowska, wiatrak przeniesiony z Wapiennego, mała karczma oraz dawny chlewik. Co roku na terenie skansenu odbywa się łemkowskie święto „Od Rusal do Jana”, a także warsztaty o różnorodnej tematyce, np. kręcenia kiszek lub szczypania gontów. Placówka organizuje również plenery artystyczne i zajmuje się działalnością wydawniczą. 3

Cmentarz wojskowy w Vyšnym Komárniku znajduje się w pobliżu przejścia granicznego ze Słowacją i przypomina o wojskowej operacji karpacko-dukielskiej, przeprowadzonej jesienią 1944 r. Armia Czerwona chciała przejąć z rąk niemieckich przełęcze karpackie i przyjść z pomocą rozpoczętemu powstaniu słowackiemu. Bitwa przyniosła ogromne straty – po stronie sowieckiej zginęło ok. 123 tys. żołnierzy, wojska czechosłowackie straciły ok. 6,5 tys., a straty niemieckie i węgierskie szacuje się na prawie 70 tys. ludzi. W Vyšnym Komárniku obok cmentarza wojskowego znajduje się również pomnik o wysokości 28 m, wybudowany w 1949 r. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Ośrodek edukacyjny Magurskiego Parku Narodowego 6. Cerkiew w Polanach 7. Izba pamięci w Polanach 8. Mogiła Żydów zamordowanych w 1942 r.

Beskid Niski

M A PA

N R

33 N R

N A D LEŚ N I CT WA: KO M A Ń C Z A , D U K L A , RY M A N ÓW Parking leśny w Stasianie jest ogrodzony, wyposażony w wiaty, ławostoły oraz miejsce na ognisko. Można tutaj zostawić samochód i udać się na spacer na zlokalizowaną nieopodal ścieżkę „W Przełomie Jasiołki”. To także miejsce odpoczynku dla turystów idących szlakiem z Dukli przez górę Cergową, Zawadkę Rymanowską oraz szczyt Piotrusia. Nadleśnictwo organizuje tutaj zajęcia dla młodzieży szkolnej.

M A PA

FA K T Y O L ASACH

Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „W Przełomie Jasiołki” wiedzie przez rezerwat Przełom Jasiołki. Ma kształt pętli o długości ok. 4 km, czas przejścia szacowany jest na 2 godz., a różnica poziomów sięga ok. 250 m. Na trasie urządzono osiem przystanków prezentujących zagadnienia przyrodnicze, geologiczne i historyczne. Możemy tu podziwiać: przełomowy odcinek rzeki, jedno z największych w Karpatach stanowisk smotrawy okazałej, ślady po stanowiskach ciężkich dział używanych podczas walk o Przełęcz Dukielską, malownicze gołoborze piaskowców z Mszanki oraz ciekawe zbiorowiska roślinne – m.in. jaworzynę górską z języcznikiem. Fragment ścieżki przebiega starą połemkowską drogą, służącą niegdyś do przewozu drewna oraz pędzenia bydła na wypas w podszczytowe polany góry Ostrej. Wiata rowerowa w Polanach Surowicznych. Wiata z grillem znajduje się na trasie ścieżki rowerowej. Po istniejącej tu kiedyś wiosce pozostały jedynie dzwonnica i nagrobki. W pobliżu znajduje się oznakowana symbolem Polski Walczącej trasa „Jaga–Kora” będąca rekonstrukcją historycznego szlaku kurierów beskidzkich, których działalność upamiętnia przydrożny kamienny obelisk. Trasa prowadzi na górę Polańską, z której rozciągają się widoki na pasmo graniczne od Jaślisk po odległe szczyty Bieszczadów. Polany są miejscem sezonowego wypasu bydła z Zakładu Doświadczalnego Instytutu Zootechniki w Odrzechowej. Wędrując przez ogrodzoną część polan, należy zachować ostrożność i poważnie potraktować tablice informujące o możliwości ataku przebywających w stadzie byków! 3

SZACUNKI BRAKARSKIE W lasach, w których w kolejnym roku planowane są zabiegi pielęgnacyjne lub cięcia, leśniczowie szacują ilość i jakość drewna do pozyskania. Służy to m.in. rzetelnemu zaplanowaniu rozmiaru prac gospodarczych, ich kosztów oraz przychodów ze sprzedaży drewna, a także pozwala przygotować precyzyjną ofertę dla nabywców surowca.

Miejsce postoju Szachty. Na trasie z Jaślisk w stronę Komańczy, w leśnictwie Szachty, tuż przy głównej drodze do dyspozycji turystów oddano dwa miejsca postoju, nazywane często parkingami grzybiarzy. W obydwu znajdują się wiaty z miejscem na ognisko (w jednej z wiat w formie grilla pod zadaszeniem). W koszykach grzybiarzy znajdą się na pewno: prawdziwki, borowiki ceglastopore (zwane lokalnie podcieczami lub siniakami ze względu na kolor, jaki przyjmują po przekrojeniu) czy mleczaje, nazywane potocznie rydzami. Las Szachty bywa opisywany jako „ciemny las” – zapewne za sprawą mrocznego klimatu tworzonego przez rosnące tu jodły.

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Pole biwakowe w Puławach, przystanek na trasie ścieżki przyrodniczej „W dolinie Wisłoka” 7. Rezerwat przyrody Bukowica 8. Rezerwat Kamień nad Jaśliskami 9. Wiata turystyczna w Czeremsze 10. Wieża widokowa na Pasiece

Rezerwat przyrody Źródliska Jasiołki. Największy rezerwat w polskiej części Karpat, o powierzchni 1585 ha ,jest położony w pasie rozległego grzbietu górskiego ciągnącego się wzdłuż granicy państwowej ze Słowacją. Odwiedzając Beskid Niski, nie można pominąć tego miejsca, gdzie ślady bogatej historii mieszkających tu kiedyś Łemków są wtopione w wyjątkowy krajobraz łąk i lasów. Wiosną kwitną tu storczyki, jesienią wrzosy. Licznie występują duże drapieżniki: niedźwiedzie, wilki czy rysie. Przy polu namiotowym znajduje się pomnik żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza, którzy wiosną 1946 r. podczas ewakuacji strażnicy starli się w Jasielu z siłami ukraińskimi UPA.

Bieszczady Zachodnie, Beskid Niski, Pogórze Bukowskie

M A PA

N R

34 N R

N A D LEŚ N I CT WA: BA LI G RÓ D, KO M A Ń C Z A , LES KO Rezerwat przyrody Kamień nad Rzepedzią o powierzchni 91,24 ha został powołany w 2014 r. w celu ochrony grupy skał piaskowca wraz z przyległym drzewostanem, który tworzą głównie jodły i buki. Przebiegają tędy czerwony Główny Szlak Beskidzki oraz tzw. Szlak Szwejkowski. W przeszłości ludność nieistniejącej obecnie wioski Przybyszów zaopatrywała się tu w budulec do wykonywania podmurówek w swoich domach. Nie pozyskiwano jednak surowca tak jak w kamieniołomie, lecz korzystano z materiału powstałego w wyniku erozji. Materiał z tego miejsca wykorzystywano do budowy kościoła w Bukowcu.

M A PA

Ścieżka przyrodniczo-historyczna po Komańczy i okolicy mierzy 8 km i tworzy pętlę rozpoczynającą się i kończącą przy kościele pw. św. Józefa. Prowadzi do ciekawych obiektów historycznych i przyrodniczych. Na trasie znajduje się 16 przystanków z tablicami zawierającymi różne ciekawostki, m.in. o czterech świątyniach, w tym o cerkwiach i klasztorze sióstr Nazaretanek (znanym jako miejsce internowania prymasa Wyszyńskiego) czy o stanowisku rzadkiego motyla modraszka Rebela. 2

FA K T Y O L ASACH

Komańcza to wieś na pograniczu narodów i kultur położona w dolinie Osławicy, założona w 1512 r. na prawie wołoskim. Do dziś mieszkają tu Łemkowie. Miejscowość ma burzliwą historię. Nękały ją najazd wojsk siedmiogrodzkich księcia Rakoczego (1657) i napady watah tołhajów (najdotkliwszy z 1686 r.). Ze szkodą dla wsi przetaczały się tędy podążające na węgierską stronę oddziały niesfornych lisowczyków (1619) czy wojsk carskich Iwana Drewicza ścigających konfederatów barskich (1769–1770). Po I wojnie światowej Komańcza ze względu na posiadane źródła wód mineralnych, leczniczy mikroklimat oraz dogodny dojazd koleją zaczęła zyskiwać jako miejscowość uzdrowiskowo-letniskowa. Jej ozdobą są urokliwe drewniane świątynie: cerkiew prawosławna i greckokatolicka, kościół rzymskokatolicki i dom klasztorny sióstr nazaretanek z izbą muzealną poświęconą prymasowi Wyszyńskiemu. We wsi warto też zobaczyć łemkowską izbę regionalną p. Darii Boiwki, starą kuźnię i kilka zachowanych starych drewnianych chałup. 3

CZASWLAS.PL Portal Czaswlas.pl to rodzaj internetowego przewodnika po atrakcjach turystycznych, a także bazie rekreacyjnej i noclegowej znajdującej się na terenie Lasów Państwowych. Prosta i funkcjonalna wyszukiwarka zintegrowana z interaktywną mapą pomoże wyszukać potrzebne informacje.

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Ścieżka kulturowa „Szlakiem Dawnych Osad” 7. Punkt widokowy Rzepedka 8. Zabytkowa cerkiew greckokatolicka z końca XIX w., obecnie cerkiew prawosławna 9. Zabytkowa cerkiew greckokatolicka z 1824 r. w Rzepedzi 10. Cerkiew w Turzańsku z lat 1801– –1803 w stylu nadosławskim 11. Leśna kapliczka domkowa pw. św. Huberta 12. Kaskada wodna na potoku Dołżyczka w Komańczy 13. Jeziorko bobrowe w Huczwicach 14. Zielona klasa leśna 15. Próg skalny z wodospadem na potoku Olchowatym w Duszatynie 16. Cerkiew greckokatolicka z 1868 r. w Radoszycach, obecnie kościół katolicki 17. Mików – osada leśna z przełomu lat 50. i 60. XX w. z zachowaną drewnianą zabudową

Rezerwat przyrody Przełom Osławy pod Duszatynem o powierzchni 322,45 ha powstał w 2000 r. Chroni malowniczy odcinek z zakolem Osławy na tzw. Łokciu, gdzie rzeka wąską doliną opływa niewielkie wzgórze okrężnym meandrem w kształcie litery omega. Pierwsze starania o założenie rezerwatu podjął Edward Orłowski, leśnik z Komańczy. Dopiero po kilku latach, w odzewie na irracjonalny pomysł wybudowania w tym urokliwym miejscu małej elektrowni wodnej, sprawa utworzenia rezerwatu powróciła i nabrała tempa. Jadąc drogą leśną z Prełuk do Duszatyna lub idąc prowadzącym po niej Głównym Szlakiem Beskidzkim, warto zatrzymać się przy „Łokciu” (dla zmotoryzowanych jest miejsce postojowe) i podziwiać przełom Osławy.

Rezerwat przyrody Zwiezło o powierzchni 2,2 ha utworzono w 1957 r. Ścisłej ochronie podlegają tu dwa osuwiskowe Jeziorka Duszatyńskie o powierzchni: Dolne – 0,51 ha i Górne – 1,38 ha. Zbiorniki powstały w 1907 r. w wyniku osunięcia się ogromnych mas ziemi, które zatarasowały bieg potoku Olchowatego i jego dopływów. Jeziorka od początku cieszyły się zainteresowaniem turystów. Już w latach 30. wytyczono z Komańczy na Chryszczatą szlak turystyczny, a w duszatyńskiej leśniczówce otwarto schronisko. Dziś jeziorka należą do najbardziej odwiedzanych miejsc w Bieszczadach (ok. 40–50 tys. osób rocznie). Z Duszatyna prowadzi tam Główny Szlak Beskidzki. 5

Góry Sanocko-Turczańskie, Bieszczady Zachodnie

M A PA

N R

35 N R

N A D LEŚ N I CT WA: BA LI G RÓ D, CI S N A , LES KO, USTR Z Y K I D O LN E Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Kostryń”. Na trasie ścieżki znajduje się 10 tablic tematycznie związanych z lasem, jedna duża tablica dotycząca gadów oraz dwa miejsca postoju z ławami i stołami. W pobliżu jest zadaszona wiata, przy której można rozpalić ognisko. Trasa ścieżki biegnie utwardzoną drogą przez szkółki i las, dlatego nadaje się dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich oraz dla rodzin z małymi dziećmi.

M A PA

Dawny kamieniołom w Bóbrce – punkt widokowy. Z korony nieczynnego kamieniołomu rozciąga się wspaniały widok na Jezioro Myczkowskie oraz otaczające je zalesione grzbiety i zaporę w Solinie. Najprościej dostać się tutaj z drogi Myczkowce – Bóbrka. W pobliżu znajduje się rezerwat przyrody Koziniec o powierzchni ponad 28 ha. Celem jego ochrony jest fragment zalesionego zbocza z licznymi odsłonięciami skalnymi, stanowiskami rzadkich gatunków roślin oraz zbiorowisk kserotermicznych. 2

FA K T Y O L ASACH

Dolina Rabskiego Potoku. Zwiedzanie doliny można rozpocząć w dowolnym miejscu, gdyż droga leśna jest częściowo udostępniona dla ruchu pojazdów. Znajduje się tu m.in. parking leśny, z którego warto pójść w kierunku wiaty turystycznej lub przejść ścieżką przyrodniczo-geologiczną w stronę kamieniołomu. Można tam podziwiać malowniczą „ścianę” o wysokości ok. 80 m, ukazującą naprzemienne ułożenie skał fliszu karpackiego. W dolinie znajduje się również rezerwat przyrody Gołoborze, do którego prowadzi oznakowany szlak. Znajdziemy tu jezioro utworzone przez bobry, przy którym znajduje się platforma widokowa. Najbardziej odległym punktem doliny jest otwarta cały rok studencka baza „Rabe” z drewnianym budynkiem służącym turystom. 3

LEŚNA BIŻUTERIA Niekiedy na liściach drzew możemy obserwować „ozdoby” przywodzące na myśl celowo założoną biżuterię. W istocie są to galasy będące rodzajem narośli wywołanych przez owady. Nakłuwają one tkankę liścia, wprowadzając substancję powodującą specyficzny rozrost tkanki liścia, i składają tam jaja. Galas stanowi osłonę dla żerujących w środku larw.

Z O B AC Z TA K Ż E: 7. Zbiornik wodny małej retencji górskiej z miejscem na ognisko 8. Ścieżka spacerowa „Do Ostańca Zwanego Kamieniem Leskim” 9. Ścieżka spacerowa „Do skałek ukrytych w Zwierzynieckim Lesie” 10. Ścieżka spacerowa „W lasy masywu Czulni” 11. Kamień Orelecki 12. Ścieżka spacerowa „Do źródełka i przełomu Sanu pod Grodziskiem” 13. Relikty dawnej wsi Bereźnica Niżna 14. Muzeum przyrodniczo-łowieckie Knieja 15. Siedziba Nadleśnictwa Baligród – zabytkowa willa „Kuźmakówka”

Otaczarnia. Niegdyś przygotowywano tutaj tłuczeń do budowy bieszczadzkich dróg (stąd nazwa). Wytyczono tu utwardzoną ścieżkę o długości 1,2 km wzdłuż potoku Solinka. Obszerna wiata wyposażona jest m.in. w piec z płytą żeliwną, na której można upiec proziaki czy zagotować wodę na herbatę. Znajdują się tu także ławki, ławostoły oraz tablice edukacyjne. Miejsce to jest szczególnie urokliwe wiosną, gdy brzeg potoku mieni się kolorami zawilców, kokoryczy i czosnku niedźwiedziego. Nad wodą można obserwować ptaki, np. czaplę siwą, pluszcza czy pliszkę górską. 4

Dolina Łopienki. W dolinie znajdowała się niegdyś wieś, po której zachowała się jedynie murowana cerkiew greckokatolicka pw. Świętej Męczennicy Paraskewii, wybudowana prawdopodobnie w 1828 r. Od 1991 r. dolina Łopienki jest wpisana do rejestru zabytków i jest jedna z najważniejszych atrakcji turystycznych regionu. Turyści chcący ją odwiedzić mogą rozpocząć swoją podróż od parkingu leśnego położonego przy drodze przy wjeździe do Łopienki. Po około godzinie dochodzimy do drewnianej wiaty stylizowanej na dawną karczmę. Znajduje się przy niej miejsce na ognisko, drewno dostępne jest na miejscu nieodpłatnie. Z okna wiaty widać cerkiew. 5

Ścieżka widokowa „Sine Wiry” prowadzi przez najpiękniejszy fragment przełomu rzeki Wetlinki w rezerwacie przyrody Sine Wiry. W 2013 r. została zmodernizowana i wyposażona w schody, miejsca odpoczynku oraz parkingi rowerowe. Ma długość ok. 500 m i pozwala na zejście do brzegu rzeki, gdzie można podziwiać atrakcyjne formacje skalne. Warto ją odwiedzić wiosną, kiedy cały rezerwat pokrywają łany czosnku niedźwiedziego. 89

Góry Sanocko-Turczańskie, Bieszczady Zachodnie

M A PA

N R

36 N R

N A D LEŚ N I CT WA: LUTOW I S K A , USTR Z Y K I D O LN E Rezerwat przyrody Cisy w Serednicy został utworzony w 2002 r. na powierzchni 14,48 ha. Ochronie podlega tu naturalne stanowisko cisa pospolitego rosnącego w starodrzewiu jodłowym z wieloma egzemplarzami drzew o charakterze pomnikowym. Cis w polskich warunkach jest najbardziej długowiecznym gatunkiem drzewa, dożywającym nawet 1200 lat.

M A PA

Rezerwat przyrody Na Oratyku to największy rezerwat przyrody na terenie Nadleśnictwa Ustrzyki Dolne o powierzchni 233,12 ha, utworzony w 2000 r. Obejmuje zbocza góry Oratyk, poprzecinane przez liczne jary i potoki. Celem ochrony jest zachowanie dobrze wykształconego zespołu buczyny karpackiej w strefie przejścia piętra pogórza w regiel dolny. Zachowały się tu fragmenty starodrzewów bukowych, bukowo-jaworowych i bukowo-jodłowych z wieloma okazałymi drzewami. Zarówno flora, jak i fauna rezerwatu obfitują w rzadkie i cenne gatunki, co czyni go niezwykle wyjątkowym.

FA K T Y O L ASACH

KOMPUTER W LESIE Pracę leśników wspomagają komputery – zarówno te w biurach, jak i przenośne, zabierane przez pracowników terenowych do lasu. Wszystkie łączy System Informatyczny Lasów Państwowych (SILP), który zawiera moduły: las, kadry płace, infrastruktura, gospodarka towarowa, marketing, finanse i księgowość itp. Są w nim wszelkie dane o funkcjonowaniu organizacji. Raporty pochodzące z tego systemu informatycznego ułatwiają analizę i podejmowanie decyzji.

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Trasa rowerowe typu DH (downhill) oraz FR (freeride) 7. Miejsce ogniskowe przy obiekcie małej retencji górskiej 8. Drewniana cerkiew w Równi z XVIII w. 9. Zatoka Teleśnicka 10. Muzeum Historii Bieszczad 11. Ścieżka przyrodniczo-historyczna „Wokół Lutowisk” 12. Pozostałości po wsi Krywe

Ścieżka „Na Stokach Żukowa” o długości 3,5 km prowadzi z Ustjanowej Górnej na Holicę (761 m n.p.m.) północnym zboczem góry Żuków. Na początku trasy, która składa się z 25 przystanków, znajduje się „zielona klasa” wraz z tablicami dydaktycznymi i miejscem na ognisko. Oprócz szlaku pieszego prowadzą tędy zarówno trasy rowerowe, jak i do narciarstwa biegowego, a w okolicach szczytu znajduje się punkt widokowy z malowniczą panoramą m.in. na bieszczadzkie połoniny oraz fragment Zatoki Teleśnickiej. W latach 30. XX w. na zboczach Żukowa powstało centrum polskiego szybownictwa, a następnie w okolicach Ustjanowej uruchomiono ogromne szybowisko, które było znane w całej Europie. Wyposażono je w odpowiednią infrastrukturę – lotnisko dla samolotów, wyciągarki dla szybowców oraz hangary, dzięki czemu mogły się tu odbywać liczne zawody. Obiekt działał prężnie aż do wybuchu II wojny światowej, kiedy został przejęty przez Niemców. 3

Rezerwat przyrody Krywe to największy rezerwat w polskich Bieszczadach położony na terenie trzech nieistniejących już wsi: Krywe, Tworylne i Tworylczyk. Celem ochrony jest tu zachowanie przełomowego fragmentu doliny Sanu nad pasmem Otrytu z wieloma interesującymi zbiorowiskami roślinnymi i rzadkimi gatunkami roślin i zwierząt. Do największych osobliwości należą: wąż Eskulapa, żubr, niedźwiedź brunatny, żbik, ryś czy wilk. Warto zwrócić uwagę zwłaszcza na węża Eskulapa, który jest najrzadziej występującym wężem w naszym kraju i jedynym dusicielem, a rezerwat stanowi jego największą ostoję w Polsce. Wstęp do rezerwatu jest zabroniony, można natomiast wędrować wzdłuż jego północnych granic drogą stokową prowadzącą z miejscowości Studenne do Zatwarnicy. Zimą z punktu widokowego przy rezerwacie można obserwować schodzące do doliny żubry. 4

Rezerwat przyrody Hulskie im. Stefana Myczkowskiego jest położony na zboczu Otrytu, rozciąga się od jego szczytu aż do doliny Sanu. Ochronie podlega tu starodrzew jodłowo-bukowy z okazałymi drzewami. Spotkać w nim można unikatowe gatunki zwierząt: żbika, niedźwiedzia brunatnego, rysia, żubra czy wilka. Przez rezerwat prowadzi ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna, której czas przejścia wynosi 1,5 godz. Najłatwiej dostać się tam z miejscowości Zatwarnica, gdzie na miejscu postojowym można zostawić samochód. Trasa ze względu na małą różnicę wzniesień jest stosunkowo łatwa. Dodatkowymi atrakcjami, które mijamy po drodze, są punkt widokowy z miejscem na ognisko oraz obelisk upamiętniający prof. Stefana Myczkowskiego – patrona rezerwatu. 91

Bieszczady Zachodnie

M A PA

N R

37 N R

N A D LEŚ N I CT WO KO M A Ń C Z A , S ŁOWAC JA Muzeum sztuki nowoczesnej Andy’ego Warhola w Medzilaborcach (Słowacja). Placówka ta jest pierwszym na świecie i jedynym w Europie muzeum poświęconym sławnej amerykańskiej osobistości – Andy’emu Warholowi (1928–1987), królowi pop-artu. Założenie muzeum w tym zakątku Słowacji wiąże się z rodowodem artysty – jego rusińscy rodzice pochodzili z położonej niedaleko wioski Miková i jako biedni Łemkowie wyemigrowali za chlebem do Ameryki. Oprócz prac Warhola muzeum posiada również cenne pamiątki dotyczące jego pochodzenia oraz rzeczy osobiste. Prezentowane są tu również prace brata Paula i bratanka Jamesa oraz innych współczesnych artystów krajowych i zagranicznych. Przed głównym wejściem do budynku, którego frontowa elewacja jest pomalowana w kolorach Warhola, stoi fontanna – zachęcający do zwiedzania muzeum ponaddwumetrowy posąg Andy’ego pod parasolem. Muzeum ma niepowtarzalny klimat.

M A PA

Nowy Łupków – stara osada leśno-kolejarska. Rozkwit tej leżącej na uboczu i założonej w 1526 r. wsi królewskiej zaczął postępować w 1872 r., gdy doprowadzono tu linię kolejową. Wieś została chwilowo dostrzeżona w 1880 r. w czasie uroczystego pożegnania cesarza Franciszka Józefa I, powracającego do Wiednia z wizytacji Galicji. Na dobre Łupków zaczął się rozwijać pod koniec XIX w. dzięki powstaniu węzła kolejowego, który utworzyła przechodząca tędy linia kolei normalnotorowej Zagórz – Łupków – Medzilaborce i uruchomiona w 1898 r. leśna kolejka wąskotorowa z Łupkowa do Majdanu k. Cisnej. Infrastruktura kolejowa, jak i sama wieś były mocno niszczone podczas obydwu wojen światowych. Po II wojnie uruchomiono dwie linie kolejowe, dzięki czemu wieś zaczęła się na nowo odbudowywać. Postawiono wiele domów dla pracowników Lasów Państwowych, zatrudnionych m.in. w kolejce leśnej i składnicy spedycyjnej drewna. Później powstały tu zabudowania PGR-u i zakładu karnego. 2

FA K T Y O L ASACH

SYMETRYCZNE BLIZNY Charakterystyczne symetryczne blizny na sosnach to spały żywiczarskie. Prawdopodobnie mają więcej niż 20 lat, bo ta metoda pozyskiwania żywicy została w Polsce zaniechana w połowie lat 90. Nacięcia wykonywane niegdyś specjalnie przeznaczonymi do tego celu narzędziami drzewo usiłowało zabliźnić, zalewając je żywicą, która spływała do umieszczonego poniżej pojemnika.

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Bieszczadzkie Muzeum Kolejnictwa w Nowym Łupkowie 6. Zakład Karny w Łupkowie, znany jako ośrodek internowania działaczy opozycji w czasie stanu wojennego 7. Cmentarz z I wojny światowej, przylegający do cmentarza wiejskiego w Łupkowie 8. Ślady umocnień ziemnych wałów i szańców po obozie warownym konfederatów barskich

Tunel kolejowy w Łupkowie został otwarty w 1874 r. Był ostatnim ogniwem połączenia dwóch ukończonych w 1872 r. linii torów Pierwszej Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Lwów – Budapeszt, doprowadzonych do Przełęczy Łupkowskiej z obu stron Karpat. Linia miała duże znaczenie militarne, ponieważ zaopatrywała twierdzę Przemyśl oraz zapewniała transport w razie działań wojennych w galicyjskiej części Austro-Węgier. Z tego powodu podczas konfliktów zbrojnych tunel był cztery razy uszkadzany: dwa razy podczas I wojny światowej (w 1914 i 1915 r.), następnie 1 września 1939 r. uszkodzili go polscy saperzy, a po odbudowaniu wysadzili go w 1944 r. cofający się Niemcy. W 1946 r. uroczyście otwarto to skrócone do 416 m przejście kolejowe pod głównym grzbietem Karpat. Dziś tunel stanowi atrakcję turystyczną, w wakacje sporadycznie kursują tędy pociągi pasażerskie. 3

Ruiny monastyru Bazylianów w Krásnym Brodzie (Słowacja). Widoczne z drogi ruiny to pozostałości po monastyrze. Kiedyś stał tu kompleks budynków klasztornych z centralnie położoną cerkwią i leżącym obok cmentarzem. Pierwszy klasztor istniał już w XIV w., potem był wielokrotnie niszczony i odbudowywany. Pierwsze zniszczenia to wynik pożaru z 1603 r.; ogień kazał wtedy podłożyć Valentin Drugeth – żupan kraju zemplińskiego, rozsierdzony po upadku z konia i złamaniu ręki. W latach 1752–1761 monastyr i cerkiew zostały odbudowane z kamienia. Obecne ruiny to efekt wojennej zawieruchy z 1915 r. Ciekawostką jest, że w lochach monastyru przetrzymywano złapanych polskich opryszków, napadających i grabiących okoliczne dwory i wsie. Nie każdy też wie, że Krásny Brod to miejsce, gdzie jeszcze w czasach galicyjskich można było sprzedać lub kupić żonę na targu. 93

Bieszczady Zachodnie

M A PA

N R

38 N R

N A D LEŚ N I CT WA: CI S N A , BA LI G RÓ D, KO M A Ń C Z A Najgrubsza jodła w Polsce „Lasumiła”. Na wysokości 130 cm liczy 519 cm obwodu, natomiast mierzy ok. 35 m wysokości. Wiek drzewa szacowany jest na 200 lat. Jej imię zostało wybrane podczas ogólnopolskiego konkursu spośród ponad 300 propozycji. Dla uczczenia tego faktu co roku w pierwszą niedzielę wakacji obchodzone są imieniny jodły. W 2017 r. drzewo zyskało również status pomnika przyrody. Wędrówkę do jodły można rozpocząć od wiaty turystycznej zlokalizowanej przy zbiorniku wodnym lub ze znajdującego się 500 m dalej miejsca postojowego. Drogą leśną dochodzimy do tablicy informacyjnej opisującej gatunek jodła pospolita Abies alba. Z tego miejsca leśną ścieżką oznaczoną piktogramami po przejściu ok. 500 m dochodzimy do „Lasumiły”. Wędrówka do niej jest bardzo przyjemna, gdyż prowadzi przez bór jodłowy, w którym w upalne dni panuje rześki chłód. Z kolei jesienią można stąd wrócić z koszykiem borowików ceglastoporych. Sama trasa nie sprawi większych trudności, ale w razie opadów może być miejscami ślisko i błotniście.

M A PA

Kompleks edukacyjno-rekreacyjny „Zielona Klasa” znajduje się przy budynku Nadleśnictwa Cisna. W jego skład wchodzi część edukacyjna, rekreacyjna oraz wypoczynkowa. Odwiedzający (zarówno dzieci, jak i dorośli) mogą skorzystać z siłowni na świeżym powietrzu wyposażonej w kilkanaście urządzeń do ćwiczeń oraz poszerzyć swoją wiedzę na temat bieszczadzkiej przyrody przez zabawę przy specjalnie do tego przeznaczonych urządzeniach. Po trudach zabawy można wypocząć w wiacie turystycznej z grillem i miejscem na ognisko. Bezpieczeństwo w całym kompleksie zapewnia stały monitoring.

FA K T Y O L ASACH

LEŚNE SŁUŻBY PORZĄDKOWE Mowa o niepozornych stworzeniach, bez których leśny ekosystem nie może się obejść. Owady takie jak żuki czy mrówki dzięki swoim upodobaniom żywieniowym to prawdziwi czyściciele lasu. Mrówki bardzo skutecznie i szybko potrafią zająć się padliną, zostawiając jedynie kości. Dorosłe żuki również żerują na martwych zwierzętach, ale też na odchodach roślinożerców czy rozkładających się szczątkach roślin.

Stacja Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej to obowiązkowy punkt na turystycznej mapie Bieszczadów. Historia kolejki sięga 1890 r. i od zawsze była związana z lasami. Na jej małych wagonikach wyjeżdżały z Bieszczadów całe masy pozyskanego tu drewna. Obecnie ciuchcia nie jest już wykorzystywana do tego celu, za to stała się popularną atrakcją turystyczną. W sezonie można wybrać przejażdżkę jedną z dwóch tras: Cisna – Przysłup oraz Cisna – Balnica. Samą stację Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej również warto odwiedzić z uwagi na znajdujący się tu skansen oraz różnego rodzaju wystawy związane z kolejnictwem, pracą leśników oraz bieszczadzką przyrodą. Dolina Balnicy. Prowadzi tu międzynarodowa leśna ścieżka dydaktyczna Udava – Solinka. Mijając dziewięć przystanków z tablicami postawionymi w miejscach wyjątkowych osobliwości tej doliny, dowiadujemy się o bogactwie gatunków roślin i zwierząt prawnie chronionych oraz poznajemy burzliwe dzieje nieistniejącej od końca lat 40. ubiegłego wieku wsi Balnica. Po drodze napotkamy m.in. podest z widokiem na rozlewisko bobrów, stanowiska kosaćca syberyjskiego i ciemiężycy zielonej oraz ślady po dawnej wsi: cerkwisko z cmentarzem, krzyż pańszczyźniany i kapliczkę Matki Bożej Opiekunki Lasu przy cudownym źródle. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Obelisk upamiętniający wsiedlenie żubrów do Woli Michowej 7. Punkt widokowy na Łopienniku 8. Przydrożna zabytkowa kapliczka domkowa z II poł. XIX w. w Maniowie 9. Wieża widokowa Szczerbanówka 10. Wiata turystyczna w Dolinie Solinki

Ścieżka dydaktyczna i wieża widokowa „Jeleni Skok” jest najczęściej odwiedzaną ścieżką na terenie nadleśnictwa, która prowadzi z Cisnej na wzgórze Mochnaczka (777 m n.p.m.). Jej trasa wiedzie przez las w różnych fazach rozwojowych, od uprawy aż po drzewostan dojrzały z królującymi strzelistymi jodłami. Cała ścieżka ma długość ok. 3 km i nie jest szczególnie trudna. W stromych miejscach przejście ułatwiają schody. Kulminacyjnym punktem trasy jest wieża widokowa, gdzie można podziwiać panoramę Bieszczadów Wysokich. 95

Bieszczady Zachodnie

M A PA

N R

39 N R

N A D LEŚ N I CT WA: CI S N A , LUTOW I S K A Jaworzec – nieistniejąca wieś, która po zakończeniu II wojny światowej została wysiedlona i zniszczona. Leży u podnóży Bukowiny (911 m n.p.m.), Siwarny (924 m n.p.m.), Krysowej (840 m n.p.m.) i Kiczery (931 m n.p.m.), w sąsiedztwie dwóch również nieistniejących wsi Łuh i Zawój. Przez obszar ten przebiega ścieżka historyczna „Bieszczady Odnalezione” z postawionymi na trasie tablicami informacyjnymi w języku polskim i ukraińskim . Obecnie można tu obejrzeć pozostałości dawnych zabudowań, cerkwisko i resztki cmentarza. Rekonstrukcji doczekały się chata łemkowska oraz żelazny krzyż na cokole z piaskowca, postawiony przez mieszkańców wsi dla upamiętnienia zniesienia pańszczyzny. W pobliżu znajduje się działająca od 1976 r. bacówka PTTK.

FA K T Y O L ASACH

M A PA

Wodospad Szepit na potoku Hylaty jest jednym z ciekawszych miejsc, które warto zobaczyć, będąc w okolicy. Ten najwyższy bieszczadzki wodospad ze względu na szczególne walory krajobrazowe został uznany za pomnik przyrody nieożywionej. W latach 60. XX w. zaczęto budować drogę. Za jej budulec posłużyły skały z potoku, co spowodowało przesunięcie się wodospadu nieco niżej w dół strumienia. Do wodospadu prowadzą metalowe schody i poręcze, co umożliwia zobaczenie ośmiometrowej kaskady z bliskiej odległości. Jest on również jednym z przystanków ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej „Hylaty” prowadzącej na szczyt Dwernik-Kamień.

Dwernik-Kamień to szczyt widokowy o wysokość 1004 m n.p.m., będący pomnikiem przyrody nieożywionej. Miejsce to jest wspaniałą alternatywą dla turystów szukających ciszy i spokoju podczas wędrówek bieszczadzkimi szlakami. Z wierzchołka będącego wychodnią skalną rozciąga się piękna panorama na Połoninę Caryńską, Połoninę Wetlińską, Smerek, Magurę Stuposiańską, a także na dolinę nieistniejącej już wsi Caryńskie. Na szczyt można dotrzeć z dwóch stron. Pierwszy wariant stanowi ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Dwernik-Kamień”, która prowadzi z miejscowości Nasiczne. Zmotoryzowanym najwygodniej będzie zostawić samochód na miejscu postojowym, w którego sąsiedztwie znajduje się wiata i miejsce na ognisko. Drugim rozwiązaniem jest spacer z Zatwarnicy, gdzie przy tradycyjnym dla tego rejonu Karpat budynku mieszkalnym – „Chacie Bojkowskiej”, ma swój początek ścieżka „Hylaty”, stanowiąca element Ekomuzeum „W krainie Bojków”. 3

PTAKI W LASACH Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych, będący częścią Państwowego Monitoringu Środowiska koordynowanego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, wykazuje, że w polskich lasach ptaków jest coraz więcej. Liczebność pospolitych ptaków leśnych była w 2016 r. o 25 proc. większa niż w 2000 r. Dla niektórych rzadkich gatunków wokół ich gniazd tworzy się w lasach specjalne strefy ochronne.

Wiata i ścieżka edukacyjna „Przy Oczku Wodnym” to krótka trasa znajdująca się przy wiacie turystycznej w leśnictwie Stare Sioło. Odwiedzający to miejsce mogą się zapoznać ze specyfiką pracy leśników dzięki zainstalowanym tablicom edukacyjnym, a zlokalizowana nad urokliwym potokiem wiata turystyczna pozwala na odpoczynek oraz rozpalenie ogniska. 4

Z O B AC Z TA K Ż E: 5. Punkt widokowy w Sękowcu 6. Pole namiotowe i wiata edukacyjna 7. Początek trasy narciarstwa biegowego 97

Bieszczady Zachodnie

M A PA

N R

40 N R

N A D LEŚ N I CT WA: LUTOW I S K A , ST U PO S I A N Y 1

M A PA

Plenerowe Muzeum Wypału Węgla Drzewnego, utworzone przez Nadleśnictwo Stuposiany, znajduje się przy drodze ze Stuposian do Mucznego. Jest to ekspozycja całoroczna, mająca na celu chronić pamięć o zanikającym rzemiośle, kulturowym dziedzictwie regionu. Obiekt powstał w miejscu, gdzie jeszcze do niedawna odbywał się prawdziwy wypał. Znajdziemy tu jego niezbędne atrybuty, takie jak mielerz – stos drewna, z którego w odpowiednich warunkach uzyskiwano węgiel drzewny; retortę – piec do wypalania węgla oraz misę na uzyskany potaż – uboczny produktu wypalania węgla, stosowany przy produkcji szkła, wyrobów ceramicznych i mydła. Na terenie obiektu stoi również barak zamieszkiwany niegdyś przez pracowników wypału – smolarzy. Poszczególne elementy wystawy plenerowej są opisane na tablicach informacyjnych. 2

FA K T Y O L ASACH

PLAN URZĄDZENIA LASU To podstawowy dokument opisujący stan lasu w danym nadleśnictwie. Na nim opierają się działania leśników w zakresie gospodarki leśnej. W takim planie określa się, jaką ilością drewna dysponujemy, ile go przyrasta i – co za tym idzie – ile drewna możemy pozyskać. Wycinanie mniejszej ilości drewna niż wynosi jego przyrost w tym samym czasie stanowi fundamentalną zasadę trwałości polskich lasów.

Z O B AC Z TA K Ż E: 6. Ścieżka dydaktyczna „Stare Procisne” 7. Ścieżka dydaktyczna „Trasą Kolejki Wąskotorowej” 8. Ścieżka dydaktyczna „Jodła” 9. Taras widokowy na „Trasie kolejki wąskotorowej” 10. Ścieżka dydaktyczna „Krutyjówka” 11. Domek Myśliwski 12. Ścieżka dydaktyczna „Za Domkiem Myśliwskim” 13. Ścieżka dydaktyczna „Wokół Mucznego” 14. Ścieżka dydaktyczna „Brenzberg” 15. Platforma do obserwacji bobrów 16. Ścieżka Przyrodnicza „Pichurów” 17. Punkt widokowy Pichurów 18. Torfowisko w Tarnawie Wyżnej 19. Bukowe Berdo (1312 m n.p.m.) 20. Tarnica (1346 m n.p.m.) 21. Halicz (1333 m n.p.m.) 22. Dawna wieś Beniowa 23. Grób Hrabiny 24. Źródła Sanu

Zagroda Pokazowa Żubrów, zajmująca powierzchnię ok. 7 ha, mieści się tuż obok drogi ze Stuposian do Mucznego. Powstała w 2012 r. w ramach projektu „Ochrona in situ żubra w Polsce – część południowa” współfinansowanego przez Unię Europejską oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Od tego czasu zaszły już istotne zmiany, wykonano obiekty poprawiające warunki bytowe zwierząt, a co roku na świat przychodzi kilka młodych. W zagrodzie można podziwiać żubry linii białowiesko-kaukaskiej pochodzące z Polski, Francji, Niemiec i Szwajcarii. Te majestatyczne zwierzęta stały się jedną z większych atrakcji przyrodniczych regionu, o czym świadczy licznik odwiedzających zamontowany przy wejściu do zagrody, który w październiku 2017 r. odnotował półmilionowego gościa. Obiekt jest otwarty przez cały rok. Dla odwiedzających go osób powstały specjalne tarasy widokowe, które pozwalają na swobodną obserwację żubrów niezależnie od pogody. 3

Pawilon Wystawowy Fauny i Flory Bieszczadzkiej. Wędrując po Bieszczadach, nie zawsze mamy możliwość spotkania zwierząt czy roślin typowych dla tego regionu. W Pawilonie Wystawowym Fauny i Flory Bieszczadzkiej każdy może stanąć oko w oko z wilkiem czy niedźwiedziem, a przy okazji dowiedzieć się czegoś o ich biologii. Goście zwiedzający obiekt wraz z przewodnikiem mogą zobaczyć, jak zmienia się las w poszczególnych porach roku, czemu służą specjalnie przygotowane dioramy wyposażone w multimedia. To klimatyczne miejsce mieści się tuż przy Centrum Promocji Leśnictwa w Mucznem. 4

Centrum Promocji Leśnictwa w Mucznem to dawny hotel robotniczy z lat 70. XX w., który przeszedł gruntowną modernizację i obecnie może się poszczycić bardzo dobrym zapleczem edukacyjnym i wypoczynkowym. Oferuje część konferencyjną, noclegową oraz zaplecze gastronomiczne. W obiekcie odbywają się zajęcia w salach i w pawilonie wystawowym, leśne lekcje są też organizowane w terenie. Z Centrum współpracuje stowarzyszenie Bieszczadzkie Trasy Narciarskie organizujące cykliczne zawody sportowe, takie jak biegi Tropem Żubra (narciarski zimą i przełajowy latem). Pełna oferta tego klimatycznego miejsca jest dostępna na stronie internetowej www.lasybieszczadzkie.pl. 5

Kościółek pw. św. Huberta w Mucznem to niewielka drewniana świątynia o dużych walorach estetycznych. Konsekrowana stosunkowo niedawno, bo w 2015 r., stała się nową atrakcją turystyczną Bieszczadów. Budowę prowadziła siedmioosobowa grupa cieśli pochodzących z Podhala. Kościół pw. św. Huberta dzięki swojemu myśliwskiemu wystrojowi nawiązuje do tradycji leśnych i łowieckich. W świątyni na uwagę zasługuje m.in. żyrandol wykonany z ponad 80 kg poroży jelenia szlachetnego.

DANE TELEADRESOWE RDLP I JEDNOSTEK

Nadleśnictwo Mielec ul. Partyzantów 11, 39-300 Mielec tel. 17 583 68 20 e-mail: mielec@krosno.lasy.gov.pl

REGIONALNA DYREKCJA LASÓW PAŃSTWOWYCH W KROŚNIE ul. Bieszczadzka 2, 38-400 Krosno tel. 13 43 73 900, faks 13 43 73 902 e-mail: rdlp@krosno.lasy.gov.pl www.krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Narol ul. Bohaterów Września 1939 r. 38, 37-610 Narol tel. 16 631 70 20 e-mail: narol@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Baligród ul. Bieszczadzka 15, 38-606 Baligród tel. 13 468 40 15 e-mail: baligrod@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Kańczuga ul. Węgierska 32, 37-220 Kańczuga tel. 16 642 41 03 e-mail: kanczuga@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Oleszyce ul. Zielona 4b, 37-630 Oleszyce tel. 16 631 50 06 e-mail: oleszyce@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Bircza Stara Bircza 99, 37-740 Bircza tel. 16 672 50 04 e-mail: bircza@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Kolbuszowa Świerczów 138, 36-100 Kolbuszowa tel. 17 581 21 20 e-mail: kolbuszowa@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Rymanów ul. Dworska 38, 38-480 Rymanów tel. 13 434 42 70 e-mail: rymanow@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Ustrzyki Dolne ul. Rynek 6, 38-700 Ustrzyki Dolne tel. 13 461 10 31 e-mail: ustrzyki.dolne@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Kołaczyce Nawsie Kołaczyckie 317, 38-213 Kołaczyce tel. 13 445 76 10 e-mail: kolaczyce@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Sieniawa ul. Kościuszki 11, 37-530 Sieniawa tel. 16 622 79 65 e-mail: sieniawa@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Brzozów ul. Moniuszki 25, 36-200 Brzozów tel. 13 434 22 35 e-mail: brzozow@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Komańcza Komańcza 125, 38-543 Komańcza tel. 13 467 70 14 e-mail: komancza@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Strzyżów ul. Mostowa 9, 38-100 Strzyżów tel. 17 276 06 00 e-mail: strzyzow@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Cisna Cisna 87A, 38-607 Cisna tel. 13 468 63 01 e-mail: cisna@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Krasiczyn ul. 29 Listopada 12, 37-700 Przemyśl tel. 16 670 66 54 e-mail: krasiczyn@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Stuposiany Stuposiany 4, 38-713 Lutowiska tel. 13 461 00 10 e-mail: stuposiany@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Dukla ul. Popardy 44, 38-451 Równe tel. 13 437 39 50 e-mail: dukla@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Lesko Łączki 8, 38-600 Lesko tel. 13 460 14 70 e-mail: lesko@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Tuszyma Tuszyma 147, 39-321 Tuszyma tel. 17 581 31 11 e-mail: tuszyma@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Dynów ul. Jaklów 2, 36-065 Dynów tel. 16 652 12 29 e-mail: dynow@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Leżajsk ul. Tomasza Michałka 48, 37-300 Leżajsk tel. 17 242 11 90 e-mail: lezajsk@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Lubaczów ul. Słowackiego 20, 37-600 Lubaczów tel. 16 632 52 00 e-mail: lubaczow@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Głogów ul. Fabryczna 57, 36-060 Głogów Małopolski tel. 17 851 74 28 e-mail: glogow@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Lutowiska Lutowiska 4, 38-713 Lutowiska tel. 13 461 01 68 e-mail: lutowiska@krosno.lasy.gov.pl

Nadleśnictwo Jarosław Koniaczów 1 L, 37-500 Jarosław tel. 16 623 62 40 e-mail: jaroslaw@krosno.lasy.gov.pl

LEŚNE ŚCIEŻKI

Przewodnik po atrakcjach Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie Wydawnictwo Quercus Tomasz Dębiec ul. 3 Maja 6/2, 32-500 Chrzanów Chrzanów 2018 ISBN 978-83-64084-29-4

Teksty: praca zbiorowa pracowników jednostek RDLP w Krośnie: Monika Armata, Emilia Baraniewicz, Urszula Barć, Natalia Batory, Wioletta Flis, Jadwiga Jagodzińska, Wojciech Jankowski, Małgorzata Kaczorowska, Barbara Kułak, Marcin Marszał, Edward Orłowski, Jacek Pasionek, Mariusz Rydzik, Marek Sęk, Marcin Staniszewski, Maria Stankiewicz, Janusz Stankiewicz, Martyna Śliwińska-Siuśta, Mateusz Świerczyński, Artur Święch, Przemysław Telep, Bartłomiej Wlezień, Teresa Wróbel-Krupa, Ewa Wydrzyńska-Scelina, Marta Ziemniewicz, Dariusz Żurek; Tomasz Dębiec; Małgorzata Szywacz Redakcja tekstów: Małgorzata Haze, Tomasz Dębiec. Małgorzata Szywacz Korekta: Małgorzata Haze Projekt graficzny, skład, DTP: Joanna Kozek Mapy wykonano na podstawie danych RDLP w Krośnie Źródło danych o lasach spoza obszaru RDLP w Krośnie pochodzą z Banku Danych o Lasach (czas wytworzenia i pozyskania informacji publicznej: kwiecień 2018) Część szlaków turystycznych: UMP-pcPL (CC-BY-SA)

100

Zdjęcia: archiwum jednostek RDLP w Krośnie, Szymon Bartosz (s. 3, 4, 5, 6, 13, 91, 97, tył okładki), Roman Pasionek (s. 7), Tomasz Różycki (s. 12), Adam Walczak (s. 73), Dominik Jagieła (s. 83), Emilia Baraniewicz (s. 79, 81), FotoMediaArt (s. 99), Grzegorz Chudzik (s. 99), Grzegorz Szafran (s. 35, 37, 51, 53), Hubert Sobiczewski (s. 23), Jacek Stankiewicz (s. 73), Kazimierz Fornal (s. 83), Łukasz Krzakiewicz (s. 73), M. Śliwińska-Siuśta (s. 63, 65, 67), Marceli Kot (s. 37), Marcin Jagieła (s. 73), Marcin Plaza (s. 89, 91), Marcin Scelina (s. 89, 95), Marcin Staniszewski (s. 99), Maria Stankiewicz (s. 73, 85), Marian Kraczowski (s. 35), Mariusz Rydzik (s. 29, 31, 45, 47), Michał Zygarowicz (s. 71), Natalia Batory (s. 27), Piotr Żywiec (s. 57), Przemysław Telep (s. 55, 69, 71, 75), Robert Drajewicz (s. 83), Szczepan Okruch (s. 35, 37), Tadeusz Poźniak (s. 99), Tomasz Masłowski (s. 75, 77), Wojciech Cieślik (s. 23), Wojciech Jankowski (s. 89), Wojciech Starzyk (s. 37); Fotolia.com: kasto (s. 9), Agnieszka Rodowicz (s. 11), Piotr Szpakowski (s. 12), byrdyak (s. 13), Colin (s. 14), Jakub Cejpek (s. 16), Maria Moskvitsova (s. 16), deyveone (s. 16), Fotoschlick (s. 17), payamona (s. 17), Rawpixel.com (s. 17), Rothlehner (s. 17), Klaus Brauner (s. 21), gilitukha (s. 41), Aleksander Bolbot (s. 51), skarie (s. 63), Piotr Ciździel (s. 65), Mariusz Świtulski (s. 65), helenedevun (s. 65), pkazmierczak (s. 75), jzehnder (s. 75), Wolfgang (s. 83), marcinbawiec (s. 87), Pawel Kosiorowski(s. 87), Piotr Szpakowski (s. 89), Carmen Hauser (s. 91), fasolka82 (s. 93), Martina Berg (s. 95), empepoz (s. 95), Harry (s. 97); Wikipedia: Kroton (s. 21), Wojciech Pysz (s. 33), Silar (s. 93); Tomasz Dębiec

turystyczne to doskonałe miejsce na relaksujący spacer i do uprawiania sportów – biegania czy jazdy na rowerze. Dzięki wszechobecnej zieleni łatwo się odprężamy.

Las daje pracę zarówno

leśnikom, jak i pracownikom zakładów usług leśnych wykonujących w drzewostanach prace z zakresu hodowli i ochrony. Dostarcza surowca gwarantującego zatrudnienie pracującym w przemyśle drzewnym.

L A S Ó W

Las jest miejscem rekreacji. Leśne ścieżki i szlaki

zwierzęta, rośliny i ludzi. Zmniejsza ryzyko wystąpienia powodzi, gdyż gleba leśna i ściółka magazynują bardzo duże ilości wody. Las chroni także przed wiatrem i hałasem.

Las dostarcza surowców – nie tylko drewna, lecz także owoców, grzybów i ziół, które każdy może bezpłatnie zbierać na własny użytek.

Las urozmaica krajobraz. Tereny leśne są

bardziej różnorodne i miłe dla oka, zmieniają się wraz z porami roku.

F U N K C J E

Las chroni glebę, wodę,

SKRZYDEŁKO 12,5 CM

Nie rozpalaj ognisk poza miejscami do tego wyznaczonymi.

Nie zaśmiecaj terenów leśnych. W trakcie spacerów i grzybobrania swoje odpady zabieraj ze sobą.

Samochód pozostaw w specjalnie przygotowanym do tego miejscu postojowym.

Nie spuszczaj psa ze smyczy podczas spacerów w lesie. Psy mogą być niebezpieczne dla mieszkających w lesie zwierząt.

SKRZYDEŁKO 12,5 CM Nie hałasuj w czasie pobytu w lesie. Głośne zachowanie nie tylko płoszy zwierzęta, lecz także może przeszkadzać innym w odpoczynku.

Nie niszcz nieznanych Ci grzybów i roślin.

Są one pokarmem dla zwierząt mieszkających w lesie, a także częścią ekosystemu.

Nie podchodź do dzikich zwierząt.

Zwierzę, które nie płoszy się na Twój widok, stanowi zagrożenie, ponieważ jest prawdopodobnie chore bądź ranne.

Biwakuj tylko w miejscach do tego przeznaczonych.

Swój namiot rozkładaj tylko tam, gdzie będziesz bezpieczny. 103

JAK ZACHOWYWAĆ SIĘ W LESIE?

Nie stwarzaj zagrożenia pożarowego.

„Leśne ścieżki” to przewodnik, który oprowadzi nas po najciekawszych zakątkach Podkarpacia. Leśnicy, dbając o to, byśmy mogli przyjrzeć się przyrodzie tego regionu, stworzyli liczne ścieżki edukacyjne. Za ich znakami łatwo trafimy do najgrubszej jodły w Polsce, zagrody, gdzie podglądniemy żubry, żeremi bobrowych, a także przyjrzymy się ciekawostkom geologicznym, poznamy elementy historii i kultury tych ziem czy będziemy mogli podziwiać dalekie panoramy. Przewodnik nie tylko wskazuje miejsca warte odwiedzenia, ale też opisuje rodzaje aktywności sportowych i turystycznych uprawianych na świeżym powietrzu. Turyści przemierzający góry z plecakiem, konno, rowerzyści, narciarze, fotografowie przyrody – wszyscy znajdą miejsce do realizacji swoich pasji w podkarpackich lasach.

Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie

ISBN 978-83-64084-29-4