Atelier Pro Kerkhoflaan 11 Een reis in de tijd
‘Overal is een eigen sfeer, een sfeer die past bij wat het bureau maakt en hun vak manschap verraadt. Op inven tieve wijze ruimte door de tijd maken, dat lijkt een tot doel verworden motto hier. De plek toont op bijna moderne archeologische wijze de ont wikkelingsgeschiedenis. Een sterkere identiteit voor een architectenbureau is er bijna niet om te laten zien en voelen dat dat je ruimte is.’
2
3
De schatkamers van Atelier Pro Thijs Asselbergs Nooit zal ik mijn eerste bezoek aan Atelier Pro vergeten. Ik kwam er voor het eerst als stadsarchitect van Haar lem begin jaren negentig. Ik had men sen uit Haarlem bij me om te kijken of het het geschikte bureau was om de nieuwe schouwburg en Toneelschuur te ontwerpen. De huisvesting van dit architectenbureau maakte daarbij direct diepe indruk op mij en mijn meegetrokken aspirant opdracht gevers. Immers je komt aan op een route die leidt naar een begraafplaats en rechts daarvan ligt op bijna minus cule wijze achter het groen en enkele bomen ingetogen verscholen de entreedeur van het bureau. Even denk je dat je fout zit. Dit kan niet het in middels tot grote omvang en werken doorgestegen Haagse architecten bureau zijn. Dit moet een zij-ingang zijn. Nadat je nogmaals adres en huis nummer – Kerkhoflaan 11a – hebt gecontroleerd waag je door te lopen over het korte bospaadje naar de deur. Heel langzaam bekruipt je dan het geruststellende gevoel: het klopt, ik zit goed, we zitten goed, niet alleen qua adres, maar ook qua gebouw en sfeer. Want wie eenmaal achter de ingetogen voordeur van Atelier Pro is doorgedrongen wordt direct letter lijk geconfronteerd met de derde dimensie. Onder en boven zijn ruim ten, in de verte lijkt er een ontvangst receptie te zijn en de regen hoor je op het dak tikken zonder dat het waar dan ook lekt. Dat schept vertrouwen. Deze architecten kunnen detailleren, maken ruimte en gebruiken tal van verschillende materialen die een even wichtig ensemble vormen. Je voelt je er direct thuis. Maat en schaal, kleur en materiaal geven een balans weer die historisch
De verscholen entree van Atelier PRO
gegroeid vakmanschap weerspiegelt.
tot het moment dat de gastheer je
bureau maakt en hun vakmanschap
Vervolgens word je binnengelaten
meeneemt voor een rondleiding door
verraadt. Op inventieve wijze ruimte
in een ruimte die voelt als een anti
het bureau zelf.
door de tijd maken, dat lijkt een tot
chambre. Eerst maar eens op adem
doel verworden motto hier. De plek
komen in de direct naast de entree
En als dat moment is aangekomen
toont op bijna moderne archeologi
deur gelegen ruimte die later middels
kijk je je ogen uit. Terwijl de gastheer
sche wijze de ontwikkelingsgeschie
een slimme schuifdeur een vergader
doorvertelt over de rijke geschiedenis
denis. Een sterkere identiteit voor
kamer blijkt te zijn. Wanneer je een
van de verschillende gebouwen pro
een architectenbureau is er bijna niet
maal zit ontstaat langzaam het ver-
beer je je te herinneren welke functie
om te laten zien en voelen dat dat je
langen om meer te weten te komen
dat deel van het stelsel heeft gehad en
ruimte is.
van de raadselen van deze enclave. Je
het nu heeft. Je begint bij de architect
weet immers dat ergens achter je dat
thuis, geen mooiere plek dan deze.
En tenslotte keer je weer terug op de
hele architectenbureau is gehuisvest,
Immers dat is het eldorado van de
plek waar je bent begonnen. Je kijkt
met tientallen mensen, maar door de
schepper zelf die er daadwerkelijk zijn
buiten nogmaals naar die hele inge
glazen deur zie je slechts een tuin en
schetsen aan het openstaande tuin
togen entreedeur. Je weet nu dat daar
een fantastisch onderhouden en van
raam zit te maken. Je voelt Roosen
een kleine historisch gegroeide interi
rijke details voorzien woonhuis. En als
burg, je ziet ruimten in alle soorten,
eure stad zorgvuldig is ingepast. Dat
dan ook nog de gastheer plotseling
maten en functies. Er blijkt een volle
is architectuur, dit is Atelier Pro.
blijkt te zijn opgetrommeld en via deze
dige architectuurgeschiedenis van
zelfde tuindeur de ontvangstruimte
industrieel bouwen tot ambachtelijke
binnenstapt raken je oriëntatievermo
details naast elkaar te bestaan. Bijna
gen en nieuwsgierigheid op drift. ‘Ik
onvoorstelbaar wordt het verhaal en
kom van huis’, zegt Hans van Beek, om
de werkelijkheid wanneer het Forum
je vervolgens te gaan uitleggen hoe
aan je wordt uitgelegd. De keurig aan
hun gebouwencomplex in elkaar zit.
gelegde tuin blijkt het grote geheim van het bureau te bevatten. Onder dit
Aan de hand van een gereedstaande
intrigerende stukje dubbel grondge
presentatie legt hij uit hoe de geschie
bruik blijkt een belangrijk deel van het
denis van het bureau valt af te lezen
bureau te zitten dat vervolgens uit
aan de verschillende soorten gebou
kijkt op een tweede veel ruigere en
wen die in de loop der tijd onder,
lager gelegen tuin. Tarzan en Jane
boven, naast, achter, verderop aan
kunnen elk moment van boom naar
het bureau zijn toegevoegd. Het is een
boom slingeren. Iedere binnen- en
totaal onverwachte bureaupresenta
buitenruimte blijkt zijn eigen identi
tie. Ik blijk letterlijk in de geschiedenis
teit te bezitten. De ene keer is het een
van een architectenbureau te zitten
glazen, ronde serre en de andere keer
en zie het college ontwikkeling van
een besneeuwde pergola met bouw
een kleine stad rond deze rijke Haagse
monsters. Uiteindelijk beland je aan
context aan mij voorbij trekken. De
de Bankastraat waar het bureau recent
rijke heldere ordening in de tijd wordt
door de statige gevelwand van deze
nog eens een keer versterkt doordat
zijstraat is heengedrongen. Zelfs het
in deze ontvangstkamer alles op orde
traditionele Hollandse woonhuis met
is. Presentatiemappen ogen perfect.
kamers en suite en verdreven trappen
Tot in de kleinste details blijkt aan
aangesloten op gangen is evenwich
alles gedacht. Je voelt direct de warme
tig ingepast in het totale complex.
plaat onder de ontvangsttafel waar
Je voelt je in een organisme en in een
men aan zit. Dat is comfort, dat voelt
kleine stad tegelijk. Overal is een eigen
behaaglijk. Je kunt bijna niet wachten
sfeer, een sfeer die past bij wat het
5
De periode Luyt en Roosenburg
6
Hotel Beau SÊjour (1882–1898) met uitkijkpunt op het dak en vrij uitzicht op het Bankaplein
Den Haag groeide in de loop van de
kijkpunt voerde, was zeer ingenieus
negentiende eeuw naar verschillende
van constructie: twee ten opzichte
kanten om de groeiende bevolking te
van elkaar verschoven spiralen zorg
kunnen huisvesten. Op het zand in de
den ervoor dat het stijgende en da
Archipelbuurt vestigden zich welge
lende publiek om elkaar liep zonder
stelden die veelal hun vermogen in
elkander in de ogen te zien.
Indië hadden vergaard. Aan de noord
Ten behoeve van het uitzicht in de
westkant grensde de Archipelbuurt
richting van de stad was bepaald, dat
aan de Scheveningse Bosjes. De ge
de rooilijn van de panden aan de nog
meente kocht deze woeste duingron
te bebouwen ‘hoge’ Bankastraat zou
den in 1831 en liet er wandelpaden en
worden doorgetrokken op de achter
een waterpartij aanleggen om de
kant van het hotel. Tevens moesten er
Bosjes tot een aangenaam wandel
voortuintjes worden aangelegd en
gebied te maken.1
was het planten van hoog opgaand
Op de overgang van de woonwijk naar
hout verboden.
de Bosjes, op de Bankahoogte die uit
In 1898 sloot het hotel, de serre werd
zicht bood op de stad in het zuid
afgebroken en de tuin kon worden
oosten, lagen drie begraafplaatsen:
bebouwd omdat de rooilijnclausule
de Algemene, de Katholieke en de
verviel. Tot op heden is de tuinbegren
Joodse. De Algemene Begraafplaats
zing van Beau Séjour te herkennen
was in 1829 aangelegd op een voor
aan de terugspringende gevelwand.
Dorpskaart Scheveningen (1832)
malig militair proefveld. Stadsbouw meester Zeger Reijers ordende de graven in een geometrisch patroon, in groepen omzoomd door strak ge schoren taxus- en hulsthagen aan weerszijden van een brede middenas. Tuinarchitect J.P. van Alff, die bij de plantsoenendienst werkte, maakte in 1934 een ontwerp voor een uitbrei ding van de begraafplaats. Hij combi neerde de geometrische stijl met veel borders en een vijver. Iets zuidelijker ligt de Katholieke Begraafplaats, die in 1830 is aangelegd door architect Adriaan Tollus. Hij rangschikte de graven in een cirkel rondom de mo numentale neoclassicistische kapel. Tussen de twee begraafplaatsen, op de top van de Bankastraat, werd in 1882 het Hotel Beau Séjour gebouwd. De door de Duinweide-maatschappij gebouwde uitspanning was een trek pleister voor de Haagse beau-monde. Bierhalle, koffiekamer, biljartzalen, kinderspeeltuin, hotel/pension en een beveldère stonden de gasten ter be schikking. De trap die naar een uit
7
Schilderij tennisbaan Kerkhoflaan 11 van A.M Luyt Het schildersatelier, houtskooltekening van A.M. Luyt
8
Schildersatelier in gebruik als architec tenbureau Roosen burg (± 1930)
rug toe naar de begrafenisstoeten die
een maatschap. Aan het eind van de
voorbij kwamen op weg naar de Alge
jaren vijftig trok Roosenburg zich uit
De kunstschilder Arie Martinus Luyt
mene Begraafplaats.
het bureau terug, maar hij bleef er tot
(1879–1951) was vanaf 1901 op het ter
Roosenburg ontwikkelde zich in de
zijn dood naast wonen.
rein aan de Kerkhoflaan gevestigd in
jaren twintig en dertig tot een promi
een atelier, naast de tennisbaan op het
nente figuur in de Haagse architectuur
hoger gelegen deel van de huidige
wereld. Tot zijn meest gewaardeerde
tuin. Het atelier was gebouwd door
Haagse werk behoren het hoofdkan
architect Ch. Steffens. Het betrof een
toor van de KLM, Villa Windekind en
bescheiden bouwwerkje op een recht
de woningen aan de Bronovolaan en
hoekige plattegrond met een plat dak.
Waalsdorperweg. Buiten Den Haag
De plattegrond was in dezelfde rich
werd hij bekend door utilitaire werken
ting georiënteerd als de huizen aan
zoals bijvoorbeeld de sluizen in de Af
de Bankastraat, met een kleine tuin
sluitdijk, het gemaal Lely, gebouwen
op het noordoosten.2 In 1921 vertrok
voor de staatsmijnen en voor Philips,
Luyt met zijn vrouw Bernhardine Ger
zoals de Witte Dame in Eindhoven en
lach naar Zuid-Afrika. Luyt schilderde
de Rijks Verzekeringsbank in Amster
landschappen, maar was vooral be
dam. Na de oorlog besloot Roosen
kend om zijn karakteristieke weergave
burg zijn bureau om te vormen tot
1901–1921: Luyt en Roosenburg
± 1900
van paarden en ruiters.
1918
Luyt was de zwager van architect Dirk Roosenburg. Roosenburg (1887–1962) kwam uit een Haags artsengezin en studeerde bouwkunde in Delft. Na zijn
Voorgevel huis Mej. H.M.C. Luyt aan de Kerkhoflaan in de jaren twintig
afstuderen in 1911 trouwde Roosen burg met Annie Luyt (1881–1961). Zijn ouders hadden grote bezwaren tegen het huwelijk met de oudere en minder
Schetsontwerp Dirk Roosenburg, woonhuis Mej. H.M.C.Luyt
chique Sliedrechtse. Kleinzoon Rem Koolhaas: ‘Hij zag haar tennis spelen toen hij 14 was en raakte gefixeerd, en hij rustte niet voordat hij met haar ge trouwd was.’3 In de periode 1912– 1923 kregen ze zes kinderen. In 1918 had Roosenburg ten noorden van het atelier een eenvoudig huisje ontworpen voor Henriëtte Luyt (1887–1945), de zus van Arie en Annie. Het bakstenen huisje bestond uit één laag op een langgerekte plattegrond met een overstekend schilddak. De gesloten gevel aan de Kerkhoflaan bevatte de voordeur en twee kleine raampjes, terwijl de tuingevel op het zuidoosten gericht was met een lange reeks ramen, een overdekt terras op het oosten en een deur naar de lager gelegen tuin. Zo keerde het huis de
9
Huisje Kerkhoflaan, ontwerp Dirk Roosen burg. Bestaande gedeelte met nieuwe aanbouw
10
Huis Kerkhoflaan in aanbouw (± 1923)
1921–1929: Het verhaal van het huis
dubbel functioneel: de bovenverdie
en het bureau
ping is betrekkelijk dichtbij en het is er, zonder extra verwarming, snel
In 1921 nam Roosenburg het terrein
warm. Juist het plaatselijk verlagen en
aan de Kerkhoflaan over van Arie Luyt.
verhogen geeft dit huis karakter. Het
Toen Roosenburg en zijn vrouw het
duidelijkst is dat bij de woonkamer
terrein overnamen, hoorde daar het
waar de hoogte van 2.23 m via een
lagere, zuidelijke deel van de tuin nog
annex van 2.45 m hoog uiteindelijk
niet bij. Bij de tuin was een tennisbaan
een verhoogd middendeel van 2.85 m
gelegen. Roosenburg nam het atelier
heeft.’4
van Luyt in gebruik als kantoor en
In de woonkamer is de schoorsteen
bouwde aan de noordoostkant een
van oranje-rood geglazuurde steen
stuk tegen de bestaande woning aan.
dominant aanwezig. De stenen waren
Dit ‘Huisje Kerkhoflaan’ (1923), zoals
bestemd voor het jachtslot St. Huber
hij het op de tekening noemde, kreeg
tus, maar omdat ze door zijn vroegere
twee lagen. De begane grond bevatte
werkgever H.P. Berlage waren afge
de woon- en eetkamer met dienst
keurd mocht Roosenburg ze meene
ruimten, plus de ouderslaapkamer, en
men om te gebruiken in zijn huisje aan
op de verdieping waren de slaapka
de Kerkhoflaan.
mers voor de jongens, de meisjes, de
In constructief opzicht vallen een paar
logees en de kinderjuf en een badka
dingen op: het metselwerk boven de
mer. Roosenburg heeft weinig moeite
ramen draagt op de verdikte kozijn
gedaan om te verhullen dat het huis in
stalen, en de rollaag is dankzij het
verschillende fasen is gebouwd. Hij
grote overstek uitstekend als water
maakte gracieuze overgangen tussen
slag te gebruiken. Aan de tuinkant kan
de verschillende delen.
de gevel bijna geheel geopend
Opmerkelijk zijn de verschillende pla
worden. Daarbij heeft Roosenburg
fondhoogten op de begane grond. In
gebruik gemaakt van het grote dak
een artikel in Forum schreef Hans van
overstek; door middel van katrollen
Beek daarover: ‘Het is een heel bijzon
worden de ramen horizontaal opge
der huis, hoewel in twee fasen ont
klapt.
1923
worpen, vormt het toch een duidelij ke eenheid. Heel streng is de borstwering van 80 cm doorgezet in de woon-, eet- en vroegere ouder slaapkamer. De keuken en het vroege re kamertje van de dienstbode liggen drie treden lager dan de eethal en zijn, doordat het plafond wel doorloopt, ± 3 m hoog. De hogere borstwering van 1.35 m hoog kan goed, al moet je niet al te klein zijn om nog vanuit de keuken naar buiten te kunnen kijken, datzelfde gold ook voor het vroegere slaapkamertje van de dienstbode (2x2 m). Vanuit de eethal gaat een trap naar de bovenverdieping. De be perkte hoogte van de eethal is hier
11
12
Door vakgenoten werd Roosenburgs
decoratie en geringe hoogte van de
huis zeer gewaardeerd. Albert van
vertrekken.6
Rood schreef bijvoorbeeld: ‘Hoe won
Latere villa’s van Roosenburg waren
derlijk bekoorlijk het is in al zijn een
wellicht meer karakteristiek voor zijn
voud, dank zij de delicate verhoudin
architectonische opvattingen. Daar
gen en kleurverdeling wordt slechts
van zijn de villa’s Windekind en Wulff
ten deele uitgedrukt door bijgaande
ten Palthe, beide in de jaren 1927–
prentjes. De zorg van den ontwerper
1928 gebouwd aan de Nieuwe
heeft zich niet beperkt tot de gevels.
Parklaan, goede voorbeelden. Beide
De interieurs hebben een atmosfeer
zijn statig maar sober in decoratie en
vol warmte en diepte, de indeling en
materiaalgebruik. Maar het huis aan
detaillering van al den ruimten heeft
de Kerkhoflaan heeft een soort onver
een maximum bewoonbaarheid met
wachte spontaniteit, met zijn open
een minimum van middelen gescha
heid aan de tuinkant, de opmerkelijke
pen.’5
vondsten zoals de ingenieuze ramen
In architectonisch opzicht is het huis
die helemaal opengeklapt kunnen
aan de Kerkhoflaan een typisch pro
worden, en een weelderige tuin. Het
duct van zijn tijd. Roosenburg was als
huis en bureau sloten naadloos aan bij
jong architect – net als veel vakgeno
het onconventionele drukke leven en
ten – zeer onder de indruk van het
werk van Dirk Roosenburg
werk van de Amerikaanse architect
In 1923 bouwde Roosenburg ook aan
Frank Lloyd Wright. Het huis aan de
de noordwestkant een houten bouw
Kerkhoflaan lijkt dan ook in de eerste
deel met een zadeldak tegen het ate
plaats geïnspireerd op de landhuizen
lier aan met de voordeur in de tuinge
van Wright. Bovendien was het een
vel. Daarmee draaide hij de oriëntatie
echt Haags huis; het past in een aantal
van het atelier om, dat nog op de
opzichten in wat wel De Nieuwe Haag
Bankastraat gericht was geweest.
sche School wordt genoemd. Kenmer kend aan de architectuur van die ‘school’ – voor zover er sprake is van een coherente stroming – was de toe passing van flauw hellende daken, ku bistische bouwmassa’s en brede be tonnen lateien, soberheid in de
13
Woonkamer familie Van Beek (2005)
14
Woonkamer van familie Roosenburg
15
Speelhuisje van Teun Roosenburg (1931)
Familie Roosenburg in de boventuin. Let op keermuur met bastion, gemetseld van brokstukken van de tennisbaan
Doorsnede Schip 1929 met ruimte voor de ondergrondse drukkerij
16
Doorsnede Schip 1951 de laatste uitbreiding van Roosenburg
bureau mee en ook de tuin werd in
De directeur van de plantsoenen
tensief gebruikt.
dienst wilde van de Scheveningse
In 1929 was het bureau alweer toe aan
Op het bureau werkten in de beginja
Bosjes een dicht, ‘natuurlijk’ bos
uitbreiding. Roosenburg had het aan
ren ongeveer tien á vijftien mensen,
maken, waar opgaande bomen ge
grenzende, lager gelegen stuk grond
en dat aantal groeide gestaag, afhan
combineerd werden met dichte be
kunnen kopen en bouwde daar een te
kelijk van de hoeveelheid werk. Aan
groeiing van heesters. In 1951 waren
kenkamer, met het voor Roosenburg
het begin van de jaren dertig had Roo
de bomen alweer kniehoog en in 1957
karakteristieke vooruitstekende za
senburg minder opdrachten omdat
kon Roosenburg vol trots zeggen dat
deldakje. Het schildersatelier was nu
het crisistijd was, waardoor hij perso
zijn huis in Den Haag ‘de mooiste lig
aan twee kanten door nieuwbouw in
neel moest ontslaan. Hij schreef in
ging’ had.11
geklemd. Ten behoeve van het perso
1934 aan een vriend: ‘Nu zit ik in een
Roosenburg veranderde nog één keer
neel en de kinderen bouwde hij in
bureau zonder enige arbeid met een
iets aan zijn kantoor. Zo werd onder
1929 bovendien een rijwielberging
jongste bediende. Een wonderlijke ge
de laatste aanbouw van het bureau in
aan de Kerkhoflaan.
waarwording, altijd werk gehad en
1951 een archiefkelder uitgegraven.
Het huis op de Kerkhoflaan was, als
voldoende, soms heel veel gedurende
Het bureau heette inmiddels Roosen
we de verhalen mogen geloven, altijd
zestien jaren en nu niets. We beleven
burg Verhave Luyt de Iongh.
vol met familie en bevriende beeldend
de triomf van de middelmatigheid.
kunstenaars, architecten, muzikanten
We hebben het predikaat ‘duur’ en of
en opdrachtgevers. Roosenburg com
het goed is doet er minder toe. Aan
bineerde werk en gezin moeiteloos.
alle kanten zie je belangrijke opdrach
‘Op woensdagmiddag als het regende
ten gaan naar architecten van de
gingen wij naar het bureau en dan
tweede rang zo niet de derde rang…’8
kregen wij een klein tekenplankje’,
Overigens had hij een jaar later weer
vertelde zijn zoon: ‘de tekenaars
meer dan genoeg werk.
spanden een papier op en dan moes
In de Tweede Wereldoorlog werd de
ten we tekenen’.7 Roosenburg nodig
betonnen vloer van de tennisbaan in
de opdrachtgevers na een werkbe
stukken gehakt en van de betonbrok
spreking gewoonlijk uit om te komen
ken werden keermuren en een bastion
eten en raakte vervolgens steevast
gemetseld. De tuin werd opgedeeld in
met hen bevriend. Daaruit volgde
een echte boven- en ondertuin. De
vanzelfsprekend nieuw werk. Annie
ondertuin werd omgespit tot moes
Roosenburg verzorgde de boekhou
tuin waar Roosenburg in de oorlog ‘de
ding van het bureau en toen het huis
aardbeien rijp zat te kijken’. Zijn per
in 1931 te klein werd voor het grote
soneel werkte in de kruipruimte
gezin, liet Roosenburg zijn veertienja
onder het bureau aan valse papieren
rige zoon Teun voor zichzelf en zijn
en stempels.9 Het gebied zou zwaar
twee broers een speelhuisje tegen
getroffen worden in de Tweede We
over het bureau tekenen en bouwen
reldoorlog. Dirk Roosenburg schreef
onder supervisie van de bouwkundig
aan een vriend: ‘Wanneer je me be
tekenaars. Het was een huisje zoals ze
zoekt zul je geen bosschages meer
wel in kinderboeken afgebeeld
zien. Ik sta met mijn huis aan ‘t einde
worden, met een hoog opgaand za
van een vlakte en de wind uit het Z.W.
deldak en een band van kleine raam
is meer dan erg.’10 Het herstel verliep
pjes aan de tuinzijde. De verdieping
opvallend snel omdat de gemeente
was bedoeld als bergruimte.
teruggekeerde gevangenen en andere
Ook het woonhuis kreeg in 1937 nog
werkzoekenden op grote schaal inzet
een uitbreiding: de badkamer. Het
te bij het puinruimen en herbeplanten
complex groeide zo met het gezin en
van de stedelijke groengebieden.
Vanaf de jaren dertig
1929
1931
1937
1951
17
Scheveningse Bosjes (juli 1945) gericht naar de Kerkhoflaan. Boom足 loos als gevolg van de 2e wereldoorlog
In de tweede wereld足 oorlog werd een wal van afval gebouwd om de Algemene Begraafplaats. Op de achtergrond de eerste fase van het KLM gebouw
18
Midden in de cirkel de kruising van de Kerkhoflaan met de nog niet doorge足 trokken Bankastraat
19
De periode na Roosenburg
20
1962–1978 de tussenperiode Vanaf de laatste ingreep van Dirk Roo senburg in 1951 (het graven van de archiefkelder onder de uitbreiding van 1929) zou het nog tot 1978 duren voordat er weer gesleuteld werd aan het toch al veelzijdige complex aan de Kerkhoflaan. Na het overlijden van Roosenburg in 1962 werd het huis nog tot 1971 bewoond door de oudste zoon Dirk Paris totdat deze naar Twente verhuisde en hij het ver huurde. Ook het atelier werd ver huurd, omdat het bureau inmiddels van de dependance in de Bankastraat z’n hoofdvestiging had gemaakt. Het werkte onder de naam Verhave Luyt de Iongh verder, een naam die uitein delijk uitmondde in Liag (Luyt de Iongh Abels Grasveld). De laatste huurder was de Stichting Recreatie. De tuin, die Dirk Paris en zijn vrouw nog intensief gebruikten en goed onderhielden, werd in de verhuurpe riode niet echt betrokken bij het com plex en dan ook nauwelijks onderhouden. De foto’s uit 1978 laten dat zien.
21
‘Ik herinner mij nog goed, de keer dat ik voor het eerst het door Dirk Roosenburg gebouw de woonhuis aan de Kerkhof laan bezocht; het was in mei 1978. De bijzondere plek inge klemd tussen de bebouwing van de ‘hoge’ Bankastraat en de Kerkhoflaan is dan, zo weet ik inmiddels, op z’n mooist. Het ontloken groen in vele schakeringen bepaalt dan de oprit naar de Algemene Be graafplaats. Tussen het groen aan de rechterzijde een toe gangsdeur zonder pretenties.’ 22
23
De vergaderkamer die in 1990 onderkelderd zou worden Het nieuwe entreegebied met lichthof om de iep, grindtegels op de vloer
vlnr Het slopen van de fietsenstalling, het schilderen van het atelier, de vergaderkamer nog niet gebouwd
24
1978, 1979
1978 een schildersatelier wordt
haalt ze niet de ideale maat van
De vroegere ouderslaapkamer van
Atelier Pro
2.26 m van Le Corbusier maar zit er
Roosenburg is werkkamer geworden,
wel dicht bij. Een erker geeft uitzicht
de badkamer is verwijderd en in de
Vanaf 1978 zou dat veranderen.
op de tuin. Via een gemetseld trapje
uitbouw is een gastenbadkamer
In 1976 was Pro, zoals het toen nog
sta je dan opeens in die tuin en
gerealiseerd. Door de provisiekamer
heette, opgericht en gevestigd aan de
terugkijkend naar het huis zie je dat
is een doorgang gemaakt ten behoeve
Haagse Statenlaan. Pro was de
de achtergevel eigenlijk de voorgevel
van een eigen ingang van het
voortzetting van architectenbureau
is; het huis richt zich geheel op de tuin
tuinhuis.’
Schamhart, door Schamhart, Van
en zo is het ook ontworpen.’4
Het atelier werd doorgetrokken tot
Beek, Nieuwenkamp en Verheij
Aankomend vanaf de Bankastraat valt
aan de tuinmuur zodat links van de
gesticht. Voor een nieuwe start werd
vooral het hoogteverschil op in
nieuwe entree een vergaderruimte
een nieuw onderkomen gezocht.
combinatie met het groen van het
ontstond. Aan de rechterzijde van de
Schamhart was bij vrienden op
duingebied. De hoek omlopend
entree, werdennog steeds in de
bezoek in een pand met uitzicht op
richting de begraafplaats is de stilte
tuinmuur, werden achter elkaar een
het complex aan de Kerkhoflaan. Hij
die bij een begraafplaats hoort
garderobe, een toilet, een
hoorde dat het te koop stond. Bij het
bepalend en is de enigszins
wachtruimte en een
eerste bezoek aan de Kerkhoflaan
teruggetrokken architectuur van
administratieruimte gebouwd. De
werd Van Beek direct getroffen door
nummer 11 juist het laatste dat opvalt.
oorspronkelijke atelierruimte kreeg
de bijzondere ligging, de omgeving,
De gesloten gevel en de verborgen
bovendien een entresol waar twee
het groen en natuurlijk de
ingang – die zeker in de zomer bijna
tekentafels konden staan. De
architectuur.
niet te zien is tussen alle bosschages–
openheid van de architectuur en het
Hij schrijft daarover in Forum: ‘Ik
staan in schril contrast met de
bureau en de relatie met de tuin werd
herinner mij nog goed, de keer dat ik
openheid aan de tuinzijde van het huis
benadrukt door het gebruik van
voor het eerst het door Dirk
én van wat eens het schildersatelier
gewassen grindtegels in de hal en de
Roosenburg gebouwde woonhuis aan
was. Een openheid die benadrukt
gang naar de overige ruimtes. De
de Kerkhoflaan bezocht; het was in
wordt door een glazen deur achter de
gang werd met een gebogen
mei 1978. De bijzondere plek
oude eikenhouten poort die letterlijk
lichtstraat afgedekt. Rondom de oude
ingeklemd tussen de bebouwing van
altijd open staat.
iep, die inmiddels het loodje heeft
de ‘hoge’ Bankastraat en de
Terug naar mei 1978. Het complex aan
gelegd en is vervangen door een
Kerkhoflaan is dan, zo weet ik
de Kerkhoflaan – woonhuis, tuinhuis
plataan, werd een lichthof gemaakt.
inmiddels, op z’n mooist. Het
en voormalig bureau – is op dat
De eerste uitbreiding was een feit en
ontloken groen in vele schakeringen
moment te groot voor Pro alleen.
het zou zeker niet de laatste zijn.
bepaalt dan de oprit naar het hek van
Hans van Beek koopt het woonhuis,
de Algemene Begraafplaats. Tussen
collega Henk van der Leeden het
het groen aan de rechterzijde een
tuinhuis. Het tuinhuis krijgt een
toegangsdeur zonder pretenties (nog
aanbouw. Van Beek past het
geregeld bellen mensen die denken
woonhuis aan: ‘Oorspronkelijk was de
dat het de conciërgewoning van de
keuken het domein van het personeel;
begraafplaats betreft), verder geen
vanuit het tochtportaal kon men
ramen op een toiletraampje en het
direct de keuken bereiken, tussen
raam van de vroegere badkamer na.
keuken en eetkamer was een
Binnenkomend in het tochtportaal
doorgeefkast met doorgeefladen.
vallen de nog originele zwart-wit
Omdat de dienstbode ontbrak
geblokte tegels en craquelé wastafel
hebben wij een directe verbinding van
op. Via een klapdeur met Jugendstil
keuken naar eetkamer gemaakt ten
grepen kom je de hal (eetkamer)
koste van de doorgeefkast. Dat
binnen. Deze kamer is net als het
leverde in het tochtportaal een
tochtportaal erg laag; met z’n 2.23 m
garderobeplaats op.
25
Eetkamer van familie Roosenburg met doorgeefkasten en laden
26
Eetkamer familie Van Beek met door足 gang naar de keuken
27
Aanbouw serre tegen het Ruim onder het Schip. Let op de bouwvallige tuinmuur.
1985
1986
28
1985: een tweede kleine uitbreiding Atelier Pro groeide en in het beperkte economische klimaat van de vroege jaren tachtig kreeg het bureau toch opdrachten voor bijvoorbeeld een be jaardencentrum in Moerwijk, een bi bliotheek in Leidschendam, het woon gebouw Zwaan, het raadhuis in Voorburg en de Nieuwe Markt in Gouda. Architectuur ontwerpen was, ondanks de intrede van de eerste computers op een enkel bureau, toch nog vooral een resultaat van de teken tafel en om daar meer ruimte voor te creëren bouwde Pro een serre aan wat ze zelf later het Ruim zouden gaan noemen. De openheid die de entree kenmerkt werd doorgezet in deze nieuwe verbouwing. De serre geeft een prachtig uitzicht over de tuin.
1986: nieuwe ruimte, ondergronds en bovengronds Aansluitend op de toevoeging van de serre, werd opnieuw ruimte bedacht en gemaakt. Voor het vervaardigen van schetsmaquettes en het opslaan van schets- en presentatiemaquettes wilde Atelier Pro meer ruimte. Om de tuin zo min mogelijk schade te berok kenen werd een ondergrondse oplos sing voorgesteld, onder het atelier. De tuin bleef daarmee intact. Deze eerste ondergrondse oplossing bleek moge lijk omdat het complex, dat tegen het duingebied aanligt, boven het grond water ligt. Het zou dan ook het begin zijn van een reeks ondergrondse op lossingen. In diezelfde periode werd er ook nog een uitbreiding achter de administratieruimte gebouwd.
29
1988
1988: de rotonde
Vanaf 1987: dependances
Toen eenmaal de voordelen van het
Net zoals Roosenburg direct na de
hoogteverschil in het terrein waren
oorlog moest uitzien naar een depen
ontdekt om uitbreidingen te herber
dance, zo moest Pro dat ook. Met het
gen, lag een nieuwe ruimte voor de
winnen van een grote opdracht voor
hand op het moment dat er meer
een winkelcentrum in Velserbroek in
werkplekken nodig waren. De
1987 had de behuizing aan de Kerk
opdracht voor het nieuwe Instituut
hoflaan te weinig tekenplekken. Een
voor Sociale Geschiedenis in Amster
klein groepje van vijf medewerkers
dam was binnen en het stedenbouw
onder leiding van toen nog architect
kundig plan voor de nieuwbouw en de
medewerker Leon Thier startte de
herontwikkeling voor het Oranje Nas
eerste dependance bij directeur uit
saukazerneterrein zat eraan te
voering Cees Nieuwenkamp thuis.
komen, terwijl het Entrepot West,
Deze satelliet groeide snel. Al na een
ook in Amsterdam, was gewonnen.
jaar verhuisde de groep naar de
Ditmaal werd een half verdiept, rond
begane grond van een pand in de
paviljoen in de tuin uitgegraven en
Riouwstraat. Daar werd onder andere
met de serre verbonden. In dit pavil
de prijsvraag voor de Haagse Hoge
joen, met wederom een prachtig uit
school getekend parallel aan het ste
zicht op de tuin, konden zes
denbouwkundige plan voor de VaRa
tekentafels staan. Vanwege het hoog
strook, Amsterdam.
teverschil in het terrein, werd het uit zicht vanuit het woonhuis en het tuinhuis niet verstoord door de bouw van de rotonde. Het werd echter ook langzaamaan duidelijk dat dit de laat ste bovengrondse aanpassing zou kunnen zijn zonder uitzicht naar en gebruik van de tuin te verstoren.
30
31
1 Voorboven 2 Directiekamer 3 Receptie 4 Atelier 5 Schip 6 Secretariaat 7 Tuinkamer 8 Bankatuin 9 Banka beneden 10 Vooronder 11 Archief 12 Ruim 13 Serre 14 Rotonde 15 Forum hoog 16 Forum laag 17 Forum tuin
5 4
6 3
2
7
1 8
9 17 16 15
14 13 12
11 10
32
1989: een archief, waar laat je het?
aanbouw van Roosenburg iets weg had van een schip, werden de ruimtes
Een groter bureau met meer opdrach
met terugwerkende kracht genoemd
ten krijgt ook te maken met een
naar onderdelen van een schip. Zo
steeds uitdijend archief. Schetsen,
werd de vergaderruimte naast de
maquettes, bestekken, correspon
entree het Voorboven en de ruimte
dentie, foto’s en ander materiaal
daaronder het Vooronder. De ruimte
lagen tot dat moment opgeslagen op
onder het Schip ging het Ruim heten.
de zolder, maar ook daar werd de
De uitbreidingen en de volgende
ruimte een probleem. De mogelijkhe
meest ingrijpende toevoeging liggen
den om het bureau bovengronds uit
dicht tegen de grens van wat mogelijk
te breiden waren, zonder inbreuk op
is bij een complex als dat aan de Kerk
de tuin te doen, onmogelijk gewor
hoflaan. Een van de uitgangspunten is
den en de hoogte ingaan was ook
daarbij steeds geweest om de archi
geen alternatief. Onder de houten
tectuur van Roosenburg en de bijzon
aanbouw uit 1923 werd daarom een
dere tuin, die twee niveaus kent, te
nieuwe kelder gegraven ten behoeve
behouden. Ook omdat er gewoond
van het archief. De zolderruimte werd
werd aan deze tuin werd er zo omzich
het onderkomen van de calculatieaf
tig en voorzichtig mee omgegaan.
1989
1990
deling. 1990: meer opdrachten, meer vergaderen Hetzelfde patroon werd gevolgd op het moment dat er behoefte was aan extra vergaderruimte. Deze werd ge vonden onder de vergaderruimte die Atelier Pro realiseerde in 1978, naast de entree. Opnieuw werd er gegraven
Vooronder en archiefruimte met deur naar Vooronder
en de vraag rijst waarom het bureau al deze graaf- en bouwwerkzaamheden niet in één keer heeft uitgevoerd. Het antwoord ligt in de aard van de archi tectuurpraktijk die nogal wispelturig kan zijn. Achteraf gezien zijn al deze kleinere ingrepen de opmaat geweest voor de meest ingrijpende operatie die twee jaar later zou plaatsvinden. Intussen hadden de uitbreidingen en aanpassingen er wel toe geleid dat het complex een labyrint van ruimtes was geworden, waar niet iedereen gemak kelijk zijn of haar weg kon vinden. Er was dan ook vaak spraakverwarring over wie zich waar bevond. Om die reden kregen de ruimtes een specifie ke naam. Omdat de oorspronkelijke
33
‘De ligging van het woonhuis betekende bovendien dat er slechts met kleine graafma chines gewerkt kon worden die onder de vroegere bad kamer uit 1937 door reden. Dat was een ingreep die pre cisie vergde en bepaald niet ongecompliceerd was. Dit ty peert, in positieve zin, ook het werk van Atelier Pro. Een voor de hand liggende oplossing is niet altijd de beste. De beste oplossing is de oplossing die achteraf een vanzelfsprekend heid kent.’ 34
35
Onderdoorgang voor zandafvoer
Keerwand om de kluit van de lindes
Diepgeplaatste nieuwe beukenhaag
1 Forum 2 Forum tuin 3 Forum hoog 4 Kelder woonhuis
3 2
36
1
4
1992: een Forum onder de grond
kan komen. Dit nieuwe deel, het Forum, werd slechts deels ingericht
Toen Atelier Pro de prijsvraag voor de
met werkplekken. Een groot deel van
Haagse Hogeschool in 1990 won,
de ruimte is juist vrijgehouden om
werd ook de Riouwstraat te klein. De
grotere bijeenkomsten te organise
geschiedenis herhaalt zich: net zoals
ren.
Roosenburg in een dependance in de
Bij deze enorme ingreep kon de bo
Bankastraat kwam, werd door Pro aan
ventuin tijdens de bouw, op een paar
de Bankastraat eerst een halve, later
details na, niet gespaard worden.
een hele, etage betrokken voor het
Voor de familie Van Beek was dat slik
dertig man sterke Hogeschoolteam
ken, want de tuin was eigenlijk net op
dat niet lang daarna verhuisde naar de
orde. De boven- en benedentuin
bouwplaats. Maar zeker was dat het
waren weer enigszins verbonden en
bureau groot zou blijven.
na de beslissing voor de bouw van het
Achteraf gezien is de eerste onder
Forum werd van de nood een heel
grondse ingreep in 1986 de opmaat
mooie deugd gemaakt door het ni
geweest voor wat er in 1992 zou gaan
veauverschil ook in de tuin juist weer
gebeuren. Steeds, met relatief kleine
te herstellen. De oude beukenhaag
ingrepen, kreeg Atelier Pro meer grip
was als afscheiding tussen het woon
op wat er ondergronds mogelijk was
huis en bureau van essentieel belang,
en zou zijn.
licht en lucht was dit voor het bureau.
Naast de opdrachten voor de Haagse
Hiervoor werd een niet voor de hand
Hogeschool en de VaRa strook krijgt
liggende oplossing bedacht. Er
Atelier Pro ook het stedenbouwkun
werden nieuwe bomen op het ver
dig plan voor het Laakhavengebied,
diepte niveau van het Forum geplant,
Den Haag, toegewezen. Nu is er voor
ze steken met hun kruinen boven een
langere tijd extra ruimte nodig. De
roostervloer uit.
keuze om niet te zoeken naar andere
De ligging van het woonhuis beteken
kantoorruimte – wat op het eerste ge
de bovendien dat er slechts met kleine
zicht een veel gemakkelijkere oplos
graafmachines gewerkt kon worden
sing zou zijn geweest – maakte dat
die onder de vroegere badkamer uit
Atelier Pro op de Kerkhoflaan kon blij
1937 door reden. Dat was een ingreep
ven. In de ogen van Van Beek en Thier,
die precisie vergde en bepaald niet
sinds 1990 naast Hans van Beek mede
ongecompliceerd was. Dit typeert, in
architect directeur, was die keuze niet
positieve zin, ook het werk van Atelier
moeilijk. Als vanzelfsprekend ontwer
Pro. Een voor de hand liggende oplos
pen zij, met hulp van Dorte Kristen
sing is niet altijd de beste. De beste
sen, de grootst mogelijke ingreep:
oplossing is de oplossing die achteraf
een ruimte van 415 m2 onder de tuin
een vanzelfsprekendheid kent.
1992
van het woonhuis, ingeklemd tussen het oude atelier, het woonhuis en het tuinhuis. Ook het woonhuis krijgt bij deze operatie er een kelder bij. Het hoogteverschil in de tuin is voor Atelier Pro een voorwaarde om die ruimte op deze wijze te kunnen reali seren. Het betekent dat er daglicht en uitzicht in een ondergrondse ruimte
37
38
De beukenhaag op poten in de patio met roostervloer
39
De bloempot voor de lindes met lichttoetreding voor het Forum
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
Net als in de dagen van Roosenburg is de tuin een sociaal trefpunt: er worden belangrijke verjaardagen en jubilea gevierd, er is regelmatig een beeldententoonstelling. Jaarlijks is er een groot feest voor vrienden en rela足 ties op de langste zaterdag. Ook het onderhoud van de tuin is een geza足 menlijke actie. Onder leiding van Van Beek en een deskundige van het bureau van tuinarchitect Copijn wordt zes keer per jaar door medewerkers van het bureau de tuin onderhouden. Op de tuinavonden is er altijd soep en lekkere broodjes, zo wordt het hele bureau bij de tuin betrokken.
51
‘Juist op dat moment kwam een pand in de Bankastraat te koop en net op een plaats waar een verbinding met de Kerkhoflaan kon worden ge maakt. Dus werd besloten om de begane grond en eerste verdieping van dit pand te ver werven en een verbinding te maken: de Droogloop. Toen de monumentale kastanjeboom in april 2002 omviel – op de zelfde dag als het tweede kabinet Kok – ontstond er nog een keer een kans om iets bij te bouwen…’ 52
53
1995
2002
54
De laatste uitbreiding: toch naar de
het Forum een belangrijke rol spelen.
Bankastraat
Ook de sfeer die het tuinhuis uitstraalt is behouden gebleven.
Met de bouw van het Forum leken alle mogelijkheden om nog uit te breiden
De ruimtelijke kwaliteit van de uit
uitgeput, maar niets bleek minder
breidingen van Atelier Pro aan de
waar. Aan het eind van de twintigste
Kerkhoflaan staat buiten kijf, net als
eeuw, bijna honderd jaar nadat schil
de architectuur en de bijzondere de
der Luyt het perceel betrekt, is er toch
taillering van Roosenburg. Hoewel er
weer ruimtegebrek. De Haagse Hoge
grote verschillen zijn tussen de archi
school was gereed en het bouwbu
tectuur van Roosenburg en Atelier
reau werd opgeheven. Juist op dat
Pro, zijn er ook overeenkomsten. Wel
moment kwam een pand in de Ban-
licht de meest in het oog springende
kastraat te koop, precies op een
is de ambachtelijkheid van het werk
plaats waar een verbinding met de
van zowel Roosenburg als Pro.
Kerkhoflaan kon worden gemaakt.
Het meest getroffen echter werd ik
Dus werd besloten om de begane
zelf door de argeloosheid aan de voor
grond en eerste verdieping van dit
zijde en natuurlijk de tuin. De over
pand te verwerven en een verbinding
zichtelijkheid van de boventuin staat
te maken: de Droogloop.
in prachtig contrast met het geheim zinnige karakter van de lager gelegen
Toen de monumentale kastanjeboom
ondertuin. Lopend door de boven- of
in april 2002 omviel – op dezelfde dag
ondertuin, ben je je niet meer bewust
als het tweede kabinet Kok – ont
van alle architectuur om je heen. De
stond er nog een keer een kans om
meer strakke uitleg van de boventuin
iets bij te bouwen. Ruggelings tegen
herinnert je aan de verhalen waarin
de secretariaatsruimte bouwde Ate
Roosenburg figureert als een voor
lier Pro een ruimte voor de boekhou
treffelijke gastheer. In de ondertuin
ding en de bureaumanager. Tussen
hoef je niet veel moeite te doen om de
deze nieuwe ruimte en de Bankastraat
tennisballen opnieuw te horen vallen,
is een kleine binnentuin ontstaan
met geluiden van het gezinsleven op
waar de monsters buiten liggen uitge
de achtergrond. Bij welk architecten
stald en waar in de zomer gegeten kan
bureau kom je dat nog tegen?
worden. Ook dit keer heeft de uitbrei ding ruimte gekost maar tegelijkertijd ruimtelijkheid opgeleverd: de Bankatuin. Na al deze verbouwingen zou de geest van Dirk Roosenburg ver weg kunnen zijn geraakt. Dat is echter geheel niet het geval. Zo kloek als Roosenburg het woonhuis ontwierp, zo robuust staat het er nog. Het intieme atelier is dan wel onvoorstelbaar, en op creatie ve wijze uitgebreid, de sfeer van een atelier heerst er nog steeds, waarbij behalve de presentaties en de feesten ook de pingpongtafel en de piano in
55
De droogloop met monsterberging richting Bankastraat
56
Vergaderen/lunchen binnen en buiten
57
58
59
1 Entree 2 Voorboven 3 Directiekamer 4 Atelier 5 Schip 6 Secretariaat 7 Tuinkamer 8 Bankabeneden 9 Bankatuin 10 Boventuin 11 Woonhuis
5
10
6
4
3
11
60
2
1
7
9 8
12 Forum 13 Ruim 14 Serre 15 Rotonde 16 Ondertuin 17 Archief 18 Vooronder 19 Maquettehok 20 Patio 21 Bankakelder
16 15
14 21
13
17 12
20
19
18
61
Nawoord Hans van Beek Als wij mensen rondleiden door onze behuizing krijgen wij altijd enthou siaste reacties. Zowel de plek als de wijze waarop van de plek gebruik is gemaakt, maar ook de geschiedenis van de locatie maken indruk. Wij zijn dus aan positieve reacties gewend, maar toch viel de reactie van collega Thijs Asselbergs op toen hij eind december 2004 met zijn bureau ons atelier bezocht. Eén van onze partner architecten, Hans Kalkhoven, had een rondleiding gegeven met een toelichting op onze wijze van werken en de belangrijkste resultaten daarvan. De reactie van Thijs verraste ons en was verbluffend: ’Jullie hebben goud in handen. Zulk prachtig en de gelijk werk, zulke medewerkers, zo’n directie die als team werkt, zo’n be huizing met zo’n geschiedenis, maar ook een bureau met een ontwikke ling van Schamhart naar Pro, en via de geschiedenis van de behuizing en de locatie, de link naar Roosenburg’. Dit jaar is het thema van de Dag van de Architectuur ‘Een Reis door de tijd’. Juist dit jaar realiseren wij ons dat ook wij bezig zijn met een reis in de tijd. In 1976 stichtte Sjoerd Scham hart, samen met zijn belangrijkste medewerkers van dat moment Hans van Beek, Cees Nieuwenkamp en Ernst Verheij een nieuw bureau: Ar chitectenbureau Pro. Eind 1980 trok Schamhart zich terug. En dit jaar in ja nuari was het dus precies 25 jaar gele den dat ik voorzitter van het directie team werd. Een mooi moment om de voorzittershamer door te geven aan Leon Thier, die al vanaf 1984 werk zaam is bij Pro. Eerst als medewer kend architect en sinds 1990 als archi tect directeur, gezamenlijk met mij
de eindverantwoordelijkheid dragend
Bij de Meerpaal won Pro een prijsvraag,
voor de architectuur van het bureau.
waarbij wij als enige een serieuze po
Op 1 januari 2005 trad Dorte Kristen
ging deden om de Meerpaal op de
sen, al sinds 1989 werkzaam bij Pro,
kaart te houden. Niet door louter res
toe als architect directeur. Vanaf dat
tauratie, maar juist door de nieuwe
moment vormen wij gedrieën de ar
functies zo te groeperen dat de ‘foot
tistieke leiding. De zakelijke leiding
print’ van de oorspronkelijke Meerpaal
was sinds 1980 in handen van de direc
afleesbaar is gebleven.
teuren Cees Nieuwenkamp (uitvoering
Datzelfde is gebeurd met de Ludger
en financiën) en Ernst Verheij (facili
kerk in Lichtenvoorde. Ook hier is sloop
taire zaken), die beiden stopten in
afgewend door een ongebruikelijke
1997. Zij zijn opgevolgd door Ewoud
ingreep: door het dak te verwijderen
de Jong en Paul Verstappen (tijdelijk).
ontstond een pleintje waar omheen
Sinds 2003 is Ernstjan Cornelis adjunct
woningen zijn gebouwd. De ruimte is
directeur uitvoering en financiën. Zo
op die manier behouden gebleven,
zetten wij onze reis in de tijd voort.
evenals de bijzondere plek in het dorp Lichtenvoorde. Binnen werd buiten,
Thijs Asselbergs merkte tijdens zijn be
buiten werd binnen. De Ludgerkerk
zoek op, dat hij parallellen zag in het
werd Ludgerhof.
omgaan met onze huisvesting en de geschiedenis daarvan en de aanpak
Onze reis in de tijd is in de loop der
van ons werk. Daar zit iets in. In ons
jaren zichtbaar gemaakt op onze loca
werk is het benutten of het uitnutten
tie aan de Kerkhoflaan 11. Onze ont
van de plek altijd al een uitgangspunt
werpvisie is afleesbaar in onze huisves
geweest, naast een zekere zorg voor
ting, zowel boven- als ondergronds.
de omgeving. Als niet alleen de plek,
Het is een voorrecht om hier te wonen
maar ook gebouwen uitgangspunt
en werken en het blijft een prachtige
zijn, worden gebouwen bij ons al snel
plek met unieke tuinen, die ook voor
illustraties van een reis in de tijd.
Den Haag betekenis heeft.
De ‘jaarringen’ proberen wij dan zicht
Ik ben er dan ook van overtuigd dat
baar te maken of te houden. Dat is niet
deze bijzondere plaats, die al meer dan
alleen bij de Kerkhoflaan het geval,
honderd jaar architecten inspireert,
maar ook bij verbouwingsopdrachten
ons ook in de toekomst zal blijven in
elders zoals bijvoorbeeld het Bestuurs
spireren en nog steeds uitdagingen in
gebouw van de Leidse Universiteit of
het verschiet heeft.
de Universiteitsbibliotheek Bijzondere Collecties van de Universiteit van Am sterdam. In beide gevallen is sprake van een nieuwe efficiënte huisvesting waarin de geschiedenis afleesbaar blijft en monumenten gekoesterd worden. Bijzondere illustraties van reizen in de tijd zijn ook de Meerpaal in Dronten en de Ludgerkerk in Lichtenvoorde. In beide gevallen is sprake van gebou wen die al waren ‘opgegeven’ en op de nominatie stonden om gesloopt te worden.
63
Herkomst illustraties
Noten
Aviodrome Luchtfotografie 58,59 Hans van Beek 3, 20, 21, 23, 24(bo), 30(b), 38, 39, 43, 46, 47, 56(o), 63(m) persoonlijk archief Hans van Beek 8(l), 10(o), 12, 15, 17, 26 Selinde Biesheuvel 16(b) Jan Derwig 30(o) Dienst Stedelijke Ontwikkeling 9(o), 13(o), 16(o) Roel Dijkstra 63(o) Haags Gemeente Archief 6,7, 18, 19 Luuk Kramer 63(b) Susan Luyt 8(b) Kari Luyt 8(l) Mevrouw Roosenburg 9(r) Albert Roosenburg 10(b) Uit het boek Dirk Roosenburg, auteur Dorine van Hoogstraten, Uitgeverij 010 13(r) Peter de Ruig 5, 14, 27, 29, 30 (van boven naar onder 3,5,6), 37, 40, 41, 42(b), 44, 45, 48, 49, 54, 55(mo), 56(b), 57(o), 62, foto omslag René Souverijn 11(bo), 30(r), 33(o) Kees Stuip 24(m), 33(b), 42(o), 51(r), 57(b)
1 Botine Koopmans en Dick Valentijn (red.), Over bossen, parken en plantsoenen. Historisch groen in Den Haag, Den Haag, 2000, p. 118-123 2 Bouwaanvragen Kerkhoflaan 11a: Dienst Stedelijke Ontwikkeling, Den Haag 3 Interview Dorine van Hoogstraten met Rem Koolhaas, Amsterdam, 31 augustus 2004 4 Hans van Beek, ‘Kerkhoflaan 11a, Den Haag’, Forum, jrg. 35 (april 1991) nr. 1, p. 36-37 5 A.H. van Rood, ‘Het woonhuis van ir. D. Roosenburg’, Bouwkundig Weekblad, jrg. 46 (1925) nr. 8, p. 154 6 C.J. Blaauw, ‘Over moderne theorieën en bouwkunstbeoefening’, Wendingen, jrg. 3 (1920) nr. 1, p. 13-18 7 Dorine van Hoogstraten Dirk Roosenburg, architect (1887–1962), Rotterdam, 2005 8 Gemeentearchief Vlissingen, Archief Stichting Wooldhuis, inv.nr. 3, Brief van Roosenburg aan Albert en Cecile van Woelderen, 2 januari 1934 9 Gemeentearchief Vlissingen, Archief Stichting Wooldhuis, inv.nr. 3, Brief van Roosenburg aan Albert en Cecile van Woelderen, 12 juni 1944; Interview met Dirk Roosenburg (kleinzoon van Roosenburg), Den Haag, 24 februari 2003 10 Gemeentearchief Vlissingen, Archief Stichting Wooldhuis, inv.nr. 3, Brief van Roosenburg aan Albert en Cecile van Woelderen, 18 mei 1945 11 Redactie, ‘Wij spraken met Ir. D. Roosenburg, 70 jaar’, Het Vaderland, jrg. 88 (30-1-1957)
l= links r=rechts b=boven o=onder m=midden
met dank aan: Martien de Vletter, Dorine van Hoogstraten, Liag Architekten, Kari Luyt, Susan Luyt, Dirk Roosenburg jr, Albert Roosenburg
Colofon uitgever Atelier Pro samenstelling en tekst Martien de Vletter, Dorine van Hoogstraten vormgeving Atelier Pro (Joeri van Beek) i.s.m. Bureau Piet Gerards beeldredactie Hans van Beek, Joeri van Beek druk Drukkerij NIVO, Delft © Atelier Pro architekten Den Haag, juni 2005 www.atelierpro.nl isbn 90 809551 1 6 nur-code 648
64
Zo verscholen als het bureau van Atelier Pro is gelegen aan de Kerkhoflaan, zo sprekend en duidelijk is het verband met de architectuur van dit bureau. Niet bij ieder architec tenbureau bestaat er een duidelijk verband tussen het bureau en de omgeving waarin het gevestigd is, maar bij Atelier Pro is er geen betere uitleg van de architectuur denkbaar dan een rondleiding door het kantoor én de tuin. Een rondleiding is precies wat deze publicatie beoogt te zijn. Aan de hand van de lange en interessante geschie denis van de plek – Kerkhoflaan 11 – wordt de lezer meege voerd: vanaf de eerste bebouwing aan de Kerkhoflaan tot aan de laatste ‘inbreiding’ van Atelier Pro. De subtiele wijze waarop Atelier Pro, vanaf 1978 gevestigd aan de Kerkhoflaan, omgaat met de omgeving (het duin gebied), de bestaande architectuur (van Dirk Roosenburg 1887–1962) en het landschap (de tuin) is exemplarisch voor de ontwerpvisie. De architectuur van de Haagse Hoge school of bijvoorbeeld de woningen aan de Katerstraat of de Volendamlaan (Hage Hoek) is evenzeer tekenend voor de consistente houding en benadering van Atelier Pro en vormt een direct verband met de wijze waarop het bureau is georganiseerd en werkt.