Atelier Pro van Ludgerkerk tot Ludgerhof
binnen buiten buiten binnen
Atelier PRO / Van Ludgerkerk tot Ludgerhof
Kerken zijn door de eeuwen aangepast aan nieuwe behoeften en trends of vervangen door een groter exemplaar als de gelovigen dat wenselijk vonden. De sporen van deze gedaantewisselingen maken de geschiedenis aanschouwelijk. Een sprekend voorbeeld hiervan staat in de middeleeuwse stad Siena in Toscane. De zwart-wit gestreepte duomo en zijn stedelijke setting zijn voor architecten tot de dag van vandaag een bron van inspiratie. 2
De bouw van de duomo van Siena is in
De Ludgerkerk van Gerard Schouten,
1136 gestart en bereikte rond 1215 zijn
die in het jaar 2000 op zesenzeventig-
huidige omvang in de gedaante van
jarige leeftijd overleed, blinkt uit door
een imposante Gotische kathedraal.
eenvoud en pure ruimtelijkheid en
In het begin van de veertiende eeuw
juist vanwege deze kwaliteiten bleek
werd het plan opgevat om de kerk
het gebouw zich uitstekend te lenen
drastisch te vergroten door het schip
voor een vergelijkbare functiewisse-
om te toveren in een dwarsschip en
ling.
daar aan de zijkant een gigantisch
Het is verheugend dat op deze manier
nieuw schip aan te bouwen. Toen de
deze uitzonderlijke plek van Lichten-
bouw goed en wel op gang was geko-
voorde nieuw leven kan worden in-
men brak echter in 1348 de pest uit en
geblazen, waardoor de herinneringen
de Zwarte Dood eiste het leven van de
aan de kerk kunnen worden vastge-
helft van de bevolking van Siena.
houden en aan Lichtenvoorders een
Het plan werd afgeblazen en wel voor-
eenmalige woonomgeving wordt
goed. Het schip bleef dakloos en ver-
geboden.
anderde gaandeweg in een prachtig besloten pleintje van dertig bij vijftig meter. Wat als binnenruimte was bedoeld werd op deze manier tot een openbare intieme ruimte, waaraan woningen en een museum werden gebouwd.
3
Gerard Schouten in 1972
“Ik vind de opdracht om een kerk te
plek door een wand aan te brengen
over zijn Ludgerkerk
bouwen de meest verheven opdracht,
over het hele terrein, als een afschei-
de mooiste opdracht, en ik heb altijd
ding tussen buiten en binnen. Daarin
gedacht: zo tegen het einde van m’n
heb ik een opening gemaakt, als een
leven zou ik een kerk willen maken,
boog. Je moet daar onderdoor, het is
maar ik kreeg dat verzoek toen al en
goed om te voelen dat je ergens on-
4
dat kwam me eigenlijk te vroeg. Toch
derdoor moet, zo zelfs dat je het hoofd
wilde ik het wel doen omdat alles wat
moet buigen. Je loopt dan een andere
er in de katholieke kerk gebeurt me al
wereld binnen; in die natuur kun je je
’n tijd bezig hield. Ik was het met veel
bezinnen. Je komt daar om iets te
dingen niet eens. Ik kwam dingen
vieren, alleen of met anderen. Er zou
tegen die ik stijlloos vond, niet in har-
behoefte kunnen zijn aan een speciale
monie met elkaar en dat gold ook
plek in die ruimte, een soort offer-
voor de kerkebouw.
blok. Uit een gesloopte kerk kon ik het
Ik heb ’t niet op dat ‘modern’ doen,
altaar krijgen, en dat hebben we op
het is gemáákt, niet echt. Zoals pop-
een heuvel van zand, op een berg
muziek na de preek of het feit dat de
neergezet. De ziel. Alle mensen erom-
kerk ’s morgens gebruikt wordt voor
heen, dat was mooi. Maar ja, als het
een begrafenis en ’s middags voor een
regent moet je iets maken om de men-
politieke vergadering. Die dingen
sen tegen de regen te beschermen.
horen niet bij elkaar. Ik wilde de op-
Ontstellend jammer, want het plafond
dracht alleen aannemen als ik de kerk
was de blote hemel en die moet je dan
mocht maken zoals ik vind dat een
afsluiten. Om toch de lucht, de wol-
kerk moet zijn. En dat vonden ze goed.
ken, de sterren te kunnen blijven zien
Ik dacht: ik moet helemaal geen kerk
heb ik een doorzichtige glazen koepel
maken, die mensen moeten een plek
aangebracht. Dan krijg je klachten dat
in de natuur hebben. In een natuur die
het opzij tocht en dus moesten we het
niet vernield is.
ook opzij dicht maken – ook glas. De
Christus trok het veld in met z’n disci-
vegetatie ging binnen en buiten ge-
pelen en hij trok de woestijn in. De
woon door, alleen gescheiden door
tempel kwam hij alleen binnen om de
een glazen wand. Als je de schoonheid
mensen eruit te gooien. Iemand op
van de natuur beleeft, dan voel je je
Vlieland vertelde mij; ‘Ik ga niet naar
als mens zo klein. Een stukje onkruid
de kerk, ik ga op zondag altijd een heel
is een groter wonder dan een raket.
eind fietsen en dan zit ik een uur in het
Ik wilde die natuur er heel sterk bij
duin. Dat is mijn kerk’. Dat vond ik
betrekken, alles wat ik met hout heb
prachtig. Ik kon die mensen natuurlijk
dichtgemaakt is gemaakt van eiken-
niet laten fietsen, maar ik kreeg een
bomen uit de buurt. Ik dacht: nou, dat
inspiratie hoe ik het zou willen doen.
is het dan… Tja, als ik een benzinesta-
Ik wilde dat hele terrein in zijn natuur-
tion moet bouwen dan ga ik uiteraard
lijke staat terugbrengen door alle ve-
niet zo te werk, maar een plek om je
getatie gewoon te laten groeien. De
te bezinnen, om stilte te ervaren is
natuur regelt dat zelf, als je maar niet
wat anders…
ingrijpt. Maar dat terrein houdt ergens
De pastoor moest ook een woning
op en dan heb je weer het gedoe van
hebben. Een pastorie. Normaal woont
alledag: de melkwagen en de vuilnis-
een pastoor op een plek die aan de
man en mensen die onderweg zijn.
kerk vast zit, maar dan krijgt hij bijna
Ik wilde de wereld losmaken van die
geen kans om mens te zijn onder de
ontwerpschetsen Ludgerkerk Gerard Schouten, 1966
5
bestektekeningen Ludgerkerk 1 dwarsdoorsnede met aanzicht sacristie 2 voorgevel 3 langsdoorsnede met op het dak een grote schaal waarin het regenwater wordt opgevangen 1970
2001
1
2
3
6
mensen, zoals de meeste geestelijken
tweede of derde klas. Er is geen on-
mensen naar de plek kijken. Ook niet-
tegenwoordig willen. Ze dragen bur-
derscheid.
katholieken.
gerpakken, ze willen één zijn met de
Als de kerk een plek is om je te bezin-
Maar het is allemaal op de meest on-
mensen. Dus vond ik dat hij ergens
nen en te mediteren, dan kun je er op
christelijke manier afgelopen. De
anders moest wonen, dat was heel
die manier achterkomen waar je mee
kerk was voor tweederde klaar toen
ongebruikelijk, maar ze gingen er toch
bezig bent. Dan zie je de betrekkelijk-
de pastoor ziek werd en werd vervan-
mee akkoord. Die pastoor was een heel
heid van alles. De dood erbij betrekken.
gen door iemand die totaal niet op
fijne man die op dezelfde golflengte
Wat ik eigenlijk wilde was dat de
dezelfde golflengte zat, de twee kerk-
zat als ik, hij stond overal achter.
mensen zelf hun kerk bouwden. Ik wil
meesters waar ik goed mee kon op-
eigenlijk altijd dat de mensen het zelf
schieten, gingen ook weg, de steen
Gebruikelijk was: pastorie, sacristie,
doen. Voor mij heeft het iets kunst-
werd op de vuilnishoop gegooid, de
altaar en daartussen de communie-
matigs dat de mensen het niet zelf
boomgaard werd omgezaagd, er
banken en daarachter het volk. Dat
doen. Maar ja, het werd toch door een
werden dingen drastisch veranderd
is een enorme afstand. Dan is hij niet
aannemer gedaan. Ik had ook nog een
zonder dat ik erin gekend werd, kort-
één. Op het moment dat hij dienst
idee voor het dopen. Door te worden
om ik moest ermee stoppen.”
doet is hij de voorganger, degeen die
gedoopt word je kind van God en door
de sacramenten uitdeelt, maar hij
de zonde verlies je dat kind-van-God
Uit: Interview met Gerard Schouten
moet daar niet wonen en hij moet ook
zijn. Ik had voor het doopvont een
door Ma Prem Pushpa, opgenomen in
op dezelfde manier binnenkomen als
grote kei gevonden die daar ooit eens
het boek Over bouwen gesproken,
de mensen – achteraan. Dus had ik de
moet zijn aangespoeld, en die had ik
Arcanum, 1982
sacristie achteraan gemaakt.
uitgehold. En het doopwater moest
Via een collega kon ik de vegetatie
uit de hemel komen. Boven het altaar
krijgen zoals die groeide in de Hof
zou ik een grote glazen bol omkeren
van Olijven in Jeruzalem ten tijde van
en als een schaal op het dak zetten.
Christus. Die wilde ik binnen zaaien,
Hierin werd het hemelwater opge-
achter die heuvel. En dat zou dan naar
vangen, dat langs een ketting naar
het licht toegroeien als een soort ach-
beneden werd geleid. Dan zou er een
terwand van het altaar. Verder was er
natuurlijk vijvertje met weer andere
een boomgaard met oude vrucht-
vegetatie ontstaan. Dat leek me schit-
bomen die schots en scheef stonden
terend. Die steen was miljoenen jaren
en die wilde ik laten staan. En ik wilde
oud en die kreeg je zomaar. Iedereen
ook een hof voor de doden maken.
nam ook z’n eigen stoeltje mee als
Als je daarover denkt, dan besef je dat
hij wilde zitten. Een enorme ratjetoe,
de dood niet het einde is, maar een
maar in de stilte van die ruimte hin-
tussenhalte.
derde dat helemaal niet. Ik heb ook nog twee andere openingen in die
Gek hè, wij doen de doden weg, wij
dubbele muur gemaakt. Zo zijn er drie
doen trouwens alles weg. Ziek zijn is
bogen ontstaan, de middelste werd
al slecht, bejaarden stoppen we weg
de belangrijkste: alleen te gebruiken
en dode mensen nog verder. Vroeger
voor doop, huwelijk en begrafenis. Ik
had je een hof om de kerk. In Nijme-
ben nog met m’n droom bezig hoor,
gen moet je naar het kerkhof met lijn
in werkelijkheid is het allemaal anders
8. Zo ver weg. Ik wilde een tweede
gelopen. De opdrachtgevers stonden
muur maken en die twee meter tus-
helemaal achter het plan – de bisschop-
senruimte was dan bestemd voor de
pelijke bouwcommissie was enthou-
doden. Alleen maar aangegeven met
siast en vond het de beste kerk die ze
je naam. Meer niet.
kende. Er verschenen artikelen. En
Als je dood bent ben je niet eerste,
tijdens de bouw kwamen er veel
7
de Ludgerkerk niet meer in gebruik, 2001
8
9
10
11
De transformatie van de Ludgerkerk tot Ludgerhof was zonder een memorabele ontmoeting nooit tot stand gekomen. Het gezin Van Beek ging vele jaren achter elkaar altijd wel een weekje naar Vlieland kamperen op de Lange Paal, een terrein van Staatsbosbeheer dat mooi in de natuur ligt. De laatste keer dat de Van Beeks gingen regende het zeven dagen achter elkaar. Echter, zoals men weet komt alle goeds van boven. 12
Hans van Beek: “We werden ook wat
ondanks wijzigingen in het oorspronke-
houd van de neogotische kerk in het
ouder en kregen de gedachte dat een
lijke ontwerp trots op de Ludgerkerk die
centrum. Op een gegeven moment
huisje toch wel voordelen heeft. Op
hij in Lichtenvoorde had gebouwd en we
kreeg ik het idee om niet de kerk vol te
onze zoektocht ontdekten we een
namen ons voor die samen eens te gaan
bouwen met woningen, maar juist de
huisje, dat anders was dan alle andere.
bekijken. Maar toen hij overleed was het
ruimte van de kerk vrij te houden en te
Het huisje was wat verwaarloosd, dus
daarvan nog niet gekomen.
onderzoeken of je de ruimte tussen de
misschien was het wel te koop. Uitein-
Enige tijd later kreeg ik een krantenarti-
omringende muur en de gevel van de
delijk troffen we de bewoner aan en
kel toegestuurd, waarin de burgemees-
kerk niet zou kunnen benutten. Grote
informeerden voorzichtig of het wel
ter van Lichtenvoorde aankondigde dat
voordeel was dat de vroegere plek van
eens werd verhuurd. Op een kort en
de kerk gesloopt zou worden. Wilde ik
samenkomst van de gemeente
krachtig ‘nee’ lieten we ons ontvallen
de kerk nog zien dan moest ik me dus
wederom een plek van samenkomst
dat we dat jammer vonden, omdat het
haasten. Er werd een afspraak gemaakt
wordt, een pleintje voor bewoners. Dat
ons zo’n aardig huis leek. Daarop
met de zoon Raph Schouten en op een
idee is verder uitgewerkt. Uitgangspunt
zwaaide de deur open en werden we uit-
zondag zijn we er wezen kijken. Ik
daarbij was dat op een of andere manier
genodigd een kijkje te nemen. De
raakte onder de indruk van de puurheid.
het zicht op de muur, dat de kerk zo bij-
bouwer-bewoner was architect Gerard
Rond 1970 zijn er in Nederland weinig
zonder maakte, behouden moest blij-
Schouten. Hij vertelde dat ‘de hut’ – zo
inspirerende gebouwen gerealiseerd
ven. Dat is de reden waarom we daar geen rijtjeshuizen hebben gemaakt,
noemde hij zijn onderkomen – een voor-
waar je warm van wordt. De Ludgerkerk
beeld was van zijn filosofie hoe je met
heeft een ontwapenende directheid:
maar als het ware losstaande wonin-
weinig toch een heel plezierige leefom-
met onorthodoxe middelen, eiken plan-
gen, waar de doorkijk even groot is als
geving kunt maken. Hij zette zich af
ken en eenvoudige stalen spanten, is
de blokkade. Het is zeker minder trans-
tegen veel gevestigde namen.
een ambiance gemaakt, die niet meer
parant als het was, maar door serres
Cees Dam had toen net de Haagse Prix
pretendeert dan het is. De architectuur
aan te brengen naast de woningen,
te P. gekregen, een jaarlijkse ‘prijs’ die
van de kerkt focuste precies de aan-
houd je wel degelijk vanaf het plein voe-
architectonische wanprestaties aan de
dacht op waar dat nodig was. Deze
ling met de muur. Door de beperking die
kaak stelt.
waardering riep het gevoel op dat het
we ons opgelegd hebben is er een heel
Ik vertelde dat ik als jurylid oordeelde
zonde zou zijn als deze kerk moest ver-
bijzondere woning ontstaan, half serre
dat met name de manier waarop het
dwijnen. Als architect gebeurt er dan
en half huis. Het gevolg is dat wat
gebouw op zijn plek stond een waar-
iets in je hoofd, waardoor je iets gaat
binnen was nu buiten geworden is en
schuwing waard was. Schouten vond
verzinnen. In vergelijkbare gevallen ga
wat buiten was nu binnen is. De voor-
dat volkomen terecht. We waren altijd
je je bijna altijd afvragen wat je met het
malige kerkruimte is de voorzijde van de
welkom bij Gerard Schouten en moch-
object kunt aanvangen. Je brengt bij-
woningen geworden en als je in de serre
ten er zelfs logeren. Zijn advies was om
voorbeeld in een kerk huizen onder, of
terugkijkt zie je de oude buitenkant van
met jezelf de afspraak te maken op
een bibliotheek. Er zijn functies te
de kerk.”
gezette tijden afstand te nemen. Zo was
bedenken, denk aan een expositie-
hij zelf ook op Vlieland terecht geko-
ruimte voor beelden binnen en buiten,
men. Dat advies hebben we ter harte
die er prachtig hadden gekund. Andere
genomen. Schouten was toen al in de
functies, een supermarkt of een auto-
zeventig. Hij was een echte architect die
showroom, kunnen natuurlijk absoluut
nog steeds alles volgde, overal zijn
niet. De kerk moest wel een bepaalde
mening over had en zelfs met mij nog
hoeveelheid geld opbrengen, omdat de
wel eens wat wilde ontwerpen. Hij was
parochie dat nodig had voor het onder-
de ‘hut’ van Gerard Schouten op Vlieland
13
Van Ludgerkerk naar Ludgerhof: binnen wordt buiten en buiten wordt binnen
14
doorsnede woning
16
doorsnede serre
Zoals uit zijn eigen woorden blijkt was
gestaan moet hebben. Ook de plaats
Schouten aan de ene kant trots op de
van het koor is op het plein zichtbaar
kerk, maar hij was ook teleurgesteld,
gebleven. Natuurlijk is er ook veel ver-
want hij had veel meer gewild. Hij
dwenen, maar mensen die in Lichten-
wilde een kerk die totaal anders was
voorde wonen, gewoond of gekerkt
dan gebruikelijk. Hij vond de natuur
hebben vinden niet dat de kerk totaal
de mooiste ruimte om tot jezelf te
verdwenen is. Hij is in zekere zin zelfs
komen en in gesprek met het hogere
bijna manifester geworden. Er wordt
te raken. Er is, zei hij, eigenlijk geen
getoond dat het de moeite waard was
mooiere kerk dan een duinpan met
de footprint van de kerk op de kaart
jagende luchten en vogels. Een plek
te houden. De herinneringen aan de
om samen te komen, een tuin met
kerk blijven op die manier verbonden
een mooie muur erom, meer had je in
met de plek zelf. Er wonen nu mensen
zijn ogen niet nodig. Maar een kerk
met heel uiteenlopende drijfveren,
zonder dak ging wel erg ver. We zijn
namelijk zowel vanwege de bekoring
nu eenmaal in Nederland, dus het
van de plek, als vanwege de uitzon-
parochiebestuur vond een dak toch
derlijke huizen die er zijn gekomen en
wel het minste. Schouten wilde
die ontegenzeggelijk een verrijking
zoveel mogelijk vasthouden aan het
zijn van het aanbod in Lichtenvoorde.
idee van openheid. In zijn plan zijn in
Maar dit ging niet vanzelf.
de wanden luiken aangebracht die als een soort kanonsluiken naar buiten uithingen en waar vogels op konden landen. Naar binnen konden de luiken neerklappen, waardoor er vogels door de kerk konden vliegen. Op de oorspronkelijke tekening prijkt er op het dak een grote schaal, waarin het regenwater werd opgevangen, dat langs een ketting naar de doopvont vloeide. Maar tijdens de bouw werd de pastoor, waar hij een heel goed contact mee had, wegens ziekte vervangen door iemand anders, die een aantal van Schoutens voorstellen niet accepteerde en die dus zijn gesneuveld. De schaal op het dak en de ketting met water zijn er niet gekomen. Er was wel een monumentale plaats voor een doopvont, waar je van boven op de doopplechtigheid kon kijken. Schoutens uitlating dat zijn kerk ‘totaal mislukt’ zou zijn, is echter sterk overtrokken. De luiken en ook de plek van de doopvont zijn nu nog steeds te zien. Er wordt zelfs een poging gedaan de steen te achterhalen die er ooit
17
plattegrond Ludgerhof
20
21
22
Footprint van de sacristie met de cirkel van de plek waarin de doopfont stond
“Hoe goed een idee ook is, dat wil niet
men. Nadat het plan uitontwikkeld was
zeggen dat het ook tot uitvoering komt.
hebben we een aanbesteding gehouden
Ik heb contact met burgemeester Van
onder een tiental plaatselijke aannemers.
Rijckevorsel gezocht. Hij stond niet te
Drie daarvan hadden een bod dat vol-
trappelen, want hij was al twee jaar
doende was om de kerk te kopen en ver-
lang geconfronteerd met mooie, maar
plichtten zich om het plan dat er lag ten
onhaalbare ideeën. Voor hem was het
uitvoer te brengen. Uiteindelijk zijn we
eigenlijk over. Het kerkbestuur bood
met WBC in zee gegaan. Dat bleek een
de te slopen kerk aan tegen de grond-
gelukkige greep: we kregen een con-
waarde. Toch heb ik hem zover weten
structieve partij aan tafel die in feite de
te krijgen om mijn voorstel aan te horen
opdrachtgeversrol overnam, aangezien
en toen werd hij vrij snel enthousiast.
het bedrijf het risico van de verkoop van
Hij op zijn beurt heeft het kerkbestuur
de woningen droeg. WBC heeft er alles
overgehaald het verhaal aan te horen en
aan gedaan om het plan op een verant-
dat werd ook enthousiast. Het bestuur
woorde manier uit te voeren. De rol van
was bereid een optie te geven van een
morele opdrachtgever is Stichting Heel-
half jaar, waarin het plan uitgewerkt
weg blijven vervullen.
zou kunnen worden en aangetoond dat
In de kerk stond een sacristie die we als
de beoogde opbrengst gegenereerd kon
een bijzonder gebouwtje op het plein
worden. Wij verzeilden toen in een wat
wilden laten staan en een passende
onwennige situatie: we werden eigenlijk
functie geven, vergelijkbaar met de Pira-
projectontwikkelaar. Dat is als volgt op-
mide, waar je terecht kunt als je hulp
gelost. Gerard Schouten had een stich-
nodig hebt. Dat paste perfect in de doel-
ting in het leven geroepen. Doel van de
stelling van de stichting. Uiteindelijk
Stichting Heelweg is ‘te komen tot een
hebben we het idee voor de sacristie los
nieuwe vorm van bouwen als voorbeeld-
moeten laten omdat niet duidelijk was
functie van samenleving’. Schouten
wat er precies in zou kunnen komen en
heeft veel woningbouw gerealiseerd
de naastliggende woningen daardoor
met name in het oosten van het land.
onverkoopbaar bleken. Wel hebben we
Hij vond het belangrijk dat er mét elkaar
de footprint van de sacristie bewaard.
gewoond werd. In de jaren zeventig was
Hij staat er nu als een gestileerde ruïne
dat aan de orde. Hij heeft onder andere
met muren van een meter hoog en fun-
destijds op De Kleine Aarde de zoge-
geert als een speelplaatsje met bankjes
noemde Piramidewoning gemaakt.
en dergelijke.
Hij vond dat iedere doorsnee stadsuit-
Ook is er de cirkel van de plaats waar de
breiding een pleintje verdiende met zo’n
doopvont heeft gestaan zichtbaar.
Piramide. Dat moest een plek zijn waar
Er was inmiddels wel contact gelegd
de gemeenschapszin tot uitdrukking
met de Stichting Prisma, die zich bezig-
kwam, waar je twee keer in de week kon
houdt met de begeleiding van ernstige
eten. De Stichting Heelweg leidde na zijn
zieken, met name ook kinderen. Uitein-
dood een sluimerend bestaan en ik heb
delijk heeft de Stichting Heelweg een
toen de vraag voorgelegd of de stichting
woning aangekocht binnen het plan
geïnteresseerd was in het transformeren
waar de Stichting Prisma gebruik van
van de kerk. Het bestuur vond dat steun
kan maken. Daar had geen van de
waard, temeer omdat de woningen iets
kopers moeite mee, integendeel. Dus de
gemeenschappelijks kregen, namelijk
cirkel sluit zich.”
het ‘kerkplein’. Stichting Heelweg heeft het opdrachtgeverschap op zich geno-
23
24
Als je er nu komt betreed je niet zomaar een pleintje waaraan woningen liggen. Het heeft iets bijzonders, je moet voor je gevoel een beetje bukken om de lage poort door te gaan. De opgetilde wand met daaronder de rij kolommen is in zijn volle breedte aanwezig. Het moment dat je van de voorhof de eigenlijke kerkruimte inloopt, moet je voor je gevoel nog een keer bukken. Dan overzie je het plein met de overblijfselen van de sacristie en de versteende plek van het koor. De grote zeggingskracht daarvan is gebleven. Door de ramen aan de pleinkant klein te houden is de wand intact gebleven.
25
26
27
woonwerk woning
big family woning
LAT woning
28
Door de doelen die de architect zich
Er is kortom gekozen voor een type
heeft gesteld – transparantie en blij-
bewoning waarbij dankzij de transpa-
vend zicht op de muur – is er een type
rantie én de bomen én de muur
woning ontstaan dat smal en lang-
konden blijven staan.
gerekt is. Het stramien van de staal-
Je kunt als starter een heel apart huis
constructie is ongeveer vier meter en
kopen met veel buitenruimte ernaast,
die maat keert terug in de woningen.
maar je kunt ook het wonen als het
Het huis is een compacte, vrij diepe
ware laten ‘indringen’ in de serre. Alle
cel, maar door de serre is de werking
varianten die je kunt bedenken zijn in
nergens benepen, omdat het van drie
de verkoop meegegeven en die zijn er
kanten licht krijgt. Juist door die be-
ook gekomen: geen vloer in de serre,
perking is het een bijzonder huis ge-
één vloer, twee vloeren, al dan niet
worden dat in de verdere uitwerking
dichtgezet, waardoor er een klima-
vele mogelijkheden bleek te hebben.
tologische koppeling tot stand komt
De lichttoetreding van de woning
met het huis. Zelfs de trap is soms
wordt via de serre geregeld, waardoor
gedraaid. Dat zijn allemaal mogelijk-
de lichtinval door de voorgevel van
heden om de woning tot de jouwe te
betrekkelijk belang is. Daardoor zullen
maken. Het zijn moderne huizen waar
de bomen niet het gevaar lopen door
veel in kan, terwijl ze ook een histori-
de bewoners weggekeken te worden.
sche gelaagdheid hebben. Wat is de
De plek van de kerk was ingegroeid en
reden dat er moderne vormen, mate-
die groene plek in het dorp kan zo blij-
rialen en kleuren zijn toegepast?
ven. Er staan mooie acacia’s die als ze in blad zitten de huizen donker had-
“We hebben ook aan mooie gemetselde
den gemaakt in het geval ze alleen
doosjes gedacht en dat had heel goed
van de voor- en achterkant licht had-
gekund. In dat geval had je evengoed
den gekregen. Het kiezen van die
een zekere strakheid moeten nastreven
transparantie had dus het belangrijke
en niet het ruwe van de geborstelde
gevolg dat de bomen gespaard konden
muur herhalen. Maar bakstenen schei-
worden. Door die zijdelingse lichttoe-
dingsmuren leverden toch veel dikkere
treding is er gekozen voor een
wanden op. Vanwege het keurslijf van
woningtype waarbij op de begane
vier meter was het zaak daar niet teveel
grond, gekoppeld aan de serre, allerlei
van verloren te laten gaan door de con-
gebruik mogelijk is. Je kunt er een
structie. Er is daarom gekozen voor een
bedrijfsruimte maken, een atelier,
abstractere wereld tussen de rustieke
een logeerafdeling die losstaat van de
eikenhouten wanden en even rustieke
rest van de woning. Er zou zelfs
muur, tevens vanuit de gedachte dat
iemand in kunnen wonen, die de
het afleesbaar moet zijn dat er iets
eerste verdieping deelt met de andere
nieuws tussen is gezet.”
bewoners. Op die manier kun je er je oude vader of moeder huisvesten, zonder dat het een grote inbreuk op het gezinsleven is. Door het eigenlijke wonen op de eerste verdieping te leggen en de buitenruimte aan de woonkamer op de hoogte van de muur te houden is de kans dat de muur aangetast wordt ook veel kleiner geworden.
29
gebruiksmogelijkheden serre vlnr: patio geheel te openen, twee extra vloeren met klimaatscheiding, ĂŠĂŠn extra vloer als binnenterras
30
31
32
33
34
”De Ludgerkerk was in Lichtenvoorde een vreemde eend in de bijt en de Ludgerhof is dat gebleven. De eigenheid van de plek is gebleven. De keuze van deze materialisering is ook ingegeven door de overweging dat je liever niet tegen een sombere bakstenen zijmuur van de buren aankijkt. De wand is nu heel licht en is ‘jouw wand’ geworden. De helderheid van de huizen is enorm gebaat bij deze keuze. Het stucwerk van de buitenwanden is veel donkerder dan van de binnenwanden. Het zijn heel heldere woningen, maar je kunt je er ook terugtrekken in een ‘schemergebied’. Door de kleine raampjes aan de pleinkant is er een gradiënt van licht in de huizen. Wanneer het licht aan de balkonzijde gedempt wordt door het gebladerte van de bomen wordt het huis, maar niet de serre, donkerder en opent het huis nog meer op de serre. Doordat we moderne materialen gekozen hebben verdient het groen nog verrijkt te worden. Copijn Tuin- en Landschapsarchitecten heeft een groenplan ontworpen. Op de balkons staan grote plantenbakken, die de bewoners zelf kunnen inrichten. Vanuit elke patio groeit bijvoorbeeld een blauwe regen die reikt tot aan en over de randen van het balkon. Daarmee haal je de begroeide aanblik van de Ludgerkerk terug. Oorspronkelijk wilde Schouten ook de natuur in de kerk halen. Dat is niet gehaald. Nu willen we op vier plekken een ranke steunconstructie aanbrengen en daar volwassen blauwe regen in vlechten die de twee spanten, die vanwege de vereiste stabiliteit gehandhaafd zijn, tot dragers van groen maken. Hierdoor wordt het plein minder steenachtig.”
35
36
37
38
De woning is in het hele scala dat op
Jutten
de markt is heel speciaal in termen van het individuele huis, maar ook
Gerard Schouten ging er prat op dat
doordat je met elkaar aan een pleintje
zijn ‘hut’ zo weinig gekost had en
woont. Ook als je niet thuis bent komt
opgetrokken is met de materialen van
de postbestelling via één van de buren
Vlieland. In die tijd spoelde er nog vrij
zeker aan. Het gemeenschappelijke
veel hout aan. En met dat juthout
dat in Nederland verloren dreigt te
kwam hij een heel eind. In het huisje
gaan, is hier onmiskenbaar aanwezig.
bevindt zich geen balklaag die de
Je kunt natuurlijk de vraag stellen of je
vloer draagt, maar gewoon rondhout
daarvoor perse een kerk nodig hebt.
zonder ravelingen. Hij heeft de spar-
Vinex, een verzamelbegrip voor de
retjes van de middenkern naar de bui-
forse stadsuitbreidingen vastgelegd
tenwand gelegd en die stammetjes
in de Vierde Nota Ruimtelijke Orde-
steken uit en dragen weer de omloop.
ning Extra, is inmiddels een beladen
Iets soortgelijks heeft Atelier PRO met
woord geworden omdat er helemaal
de Ludgerkerk gedaan. Wat er voor-
geen voorzieningen in zijn opgeno-
handen was is zo economisch moge-
men. Een paar momenten van anders
lijk opnieuw gebruikt.
wonen – laat staan andere functies – hadden een grote betekenis kunnen hebben als oriëntatiepunten in de nieuwe huizenzeeën. Een tweede vraag is of je met dit concept op andere plekken aan de slag zou kunnen. Op veel plekken niet aangezien zo’n ruime ommuurde kerkhof nauwelijks voorkomt. Maar soms doen zich wel degelijk gelegenheden voor waar je in navolging van dit iets soortgelijks zou kunnen doen. Beperkingen leveren immers vaak karakteristieke oplossingen op. Met een schone lei weten maar weinig ontwerpers goed om te gaan. In die zin kan de Ludgerhof opgevat worden als een manifest, dat probeert het oog te openen voor verborgen mogelijkheden.
39
adres Ludgerhof 1 t/m 16, Lichtenvoorde
Trots,
ontwerp/bouwperiode 2001-2004
mogen bijdragen de Ludgerkerk een nieuwe toekomst te
opdrachtgever Stichting Heelweg/ WBC projecten, Winterswijk architect Atelier PRO architekten (Hans van Beek ism Annemiek Braspenning en Dorte Kristensen) hoofdaannemer WBC aannemersbedrijf bv, Winterswijk
Dat zijn wij. Wij, als Stichting Heelweg, hebben mede geven. Een toekomst van samenleven. Samenleven rondom een plein waar mensen elkaar ontmoeten. Betekenis voor elkaar hebben. Met een bijzondere plaats voor de Stichting Prisma waarin enkele tientallen vrijwilligers kleur en zin proberen te geven aan het leven van ernstig, chronisch zieke mensen en hun naasten. De Stichting Heelweg heeft als doel bijzondere woningbouwinitiatieven,waarbij collectiviteit en duurzaamheid centraal staan, te stimuleren. Gerard Schouten, architect, was de oprichter en stimulator van de stichting. Door een deel van zijn nalatenschap aan de stichting beschikbaar te stellen maakte hij het mogelijk concrete initiatieven te ondersteunen. De tranformatie van de Ludgerkerk, een van zijn scheppingen, is het eerste concrete resultaat. De stichting heeft dit mede mogelijk gemaakt door actief deel te nemen aan het ontwerp- en bouwproces. En financieel te participeren door de aankoop van een woning waarin de Stichting Prisma actief is. Trots zijn wij. Vooral door de wijze waarop alle partijen – ontwerper, ontwikkelaar/bouwer, gemeente en bewoners – betrokken waren en nog steeds zijn. Als blijk van waardering werken wij graag mee aan het uitbrengen van dit boekje. En zijn ook blij dat u dit aangeboden krijgt. Het succes van de Ludgerhof smaakt naar meer. Wij doen daar graag aan mee. Het bestuur van de Stichting Heelweg
Colofon Deze uitgave is een initiatief van: Atelier PRO Stichting Heelweg WBC aannemersbedrijf uitgever Atelier PRO eindredactie Cees Boekraad fotografie Peter de Ruig, Atelier PRO vormgeving Atelier PRO (Joeri van Beek) i.s.m. Bureau Piet Gerards druk Drukkerij NIVO, Delft © Atelier PRO architekten Den Haag, juli 2005 ISBN 90-809551-2-4 NUR-code 648