Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması, Hande Metin

Kent- Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması City - Art - Space Relations Istanbul Biennials Case Hande Metin Stüdyo Yürütücüleri / Studio Instructors: Cem İlhan - Devrim Çimen AURA-İSTANBUL | BAHAR 2020

2

İçindekiler Özet Giriş

Contents Abstract Introduction

3 4

Bölüm I Kent ve Kentsel Mekân Olguları Kent – Sanat – Mekân İlişkileri Türkiye’de Küreselleşme ve Bienallerin Kent Sahnesine Çıkışı

3 4

Chapter I City and Urban Space City - Art -Space Relations Globalization in Turkey and Istanbul Biennial

5 5 6

II. Bölüm

Chapter II

Kent – Sanat – Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri İnceleme Yöntemi Bienal Süreci (1987 – 2019) Süreç Değerlendirmesi

City - Art - Space Relations: Istanbul Biennial Case Study Review Methodology Biennial Process (1987 – 2019) Process Evaluation

7 7 14 20

5 5 6

7 7 14 20

III. Bölüm

Chapter III

İstanbul Bienalleri Üzerine Gelecek Öngörüsü 21 Bienallerin Mekânsal Değişimi için Alternatif Senaryolar 21 Taşınabilir Sanat 22

Potential Future of Istanbul Biennial Alternative Scenarios for Spatial Exchange of Biennials Portable Art

21 22

Sonuç

24

Result

24

Kaynakça

26

References

26

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

3

21

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

4

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

City - Art - Space Relations: Istanbul Biennial Case Study

Hande Metin

Hande Metin

Anahtar Kelimeler; kent, kentsel mekan, sanat, etkileşim, İstanbul Bienali

Keywords; city, urban space, art, interaction, Istanbul Biennial

Özet

Abstract

Temelinde sanat, kent ve mekân ilişki ve etkileşimlerinin sahip olduğu potansiyelleri tartışma motivasyonun yer aldığı bu çalışma, kentsel mekânda tekrar eden bir sanatsal etkinlik olan İstanbul Bienali örneği üzerinden ele alınmıştır.

Bu doğrultuda kent ve kentsel mekânın modern hayat ve küreselleşme sonucunda değişen, dönüşen ve kaybolan işlevleri incelenmiştir. Kullanıcı ve mekanla iletişim/etkileşim kurma potansiyeline sahip olan sanat aracılığıyla insanları birbirine bağlayacak ihtimalleri oluşturan ve toplumsal ilişkiler üretilecek mekansallaşmalar yaratılması ve beraberinde kent mekanının sanat ile var olan potansiyellerinin ortaya çıkarılması konu edinilmiştir.

This study, which is based on the motivation to discuss the potentials of art, urban and space relations and interactions, has been handled example of the Istanbul Biennial, an artistic activity that repeats in urban space. In this respect, the functions of urban and urban space changing, transforming and disappearing as a result of modern life and globalization have been examined.

Art, which has the potential to communicate/interact with the individual and the space, creates spatialization that will connect people and social relations will be produced. In this research, these spatializations and the uncovering the potentials of the urban space with art have been discussed.

Araştırmada kentsel mekânda sanatın, mekânın tüm bileşenleriyle etkiye girmesi ve metropolde kamusal hayat ile sanatın bütünleşmesini sorgulamak amaçlanmıştır. Bu bağlamda, sanat, kent ve mekân ilişkileri incelemesi, İstanbul Bienalleri kapsamında daraltılmıştır. İstanbul Bienalleri, kavramsal çerçevesi, yer alan eserler, katılımcı sanatçılar, sponsorlar, sermayeyle ve hükümetle olan ilişkisi açısından oldukça kompleks bir yapıya sahiptir. Bu okumada, bienal mekân seçimleri ve seçilen mekanların sergilediği değişim, bu değişimi oluşturan/etkileyen temalar ve içinde bulunduğu dönem bağlamındaki ilişkiler incelenmiştir. Küresel ve ülke ölçeğindeki olayların bienallere olan yansımaları, bienallerin gerçekleştirildiği mekân, güncel hayat, kent ve kentli ile kurduğu iletişim, yaşadığı kırılma noktaları her bienal üzerinden ayrı ayrı ele alınmıştır. Bağlam-dönem-mekan gibi parametreler kullanılarak bienal süreci üzerinden

The research aims to question the effect of art and space in urban space with all components and the integration of public life and art in the metropolis. In this context, the study of art, city and space relations has been narrowed within the scope of Istanbul Biennial. Istanbul Biennial has a very complex structure in terms of conceptual framework, the artworks, artists, sponsors, capital and its relationship with the government. In this study, biennial place choices and the alternation displayed by the selected venues, the themes that make up/influence this variation, and the relationships in the context of the period in which they are located are examined. The reflections of global and countrywide events on the biennial, the places where the biennials are located, the communication it established with contemporary life, city and city dwellers, and the breaking points are discussed separately through each biennial.

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

5

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

bir dönem okuması gerçekleştirilmesi hedeflenmiş ve buradan ortaya çıkan sonuçlar doğrultusunda kent - sanat - mekan ilişkileri çerçevesinde bir gelecek öngörüsü planlanmıştır.

With the parameters such as context - period space, the focus of the research includes a period analysis on biennials and a forecast in the context of city - art - space relations.

Giriş

Introduction

Birey ve toplum arasındaki ilişkinin kurulması, toplumun şekillenmesi fiziksel bir çevre olan kent mekanlarında meydana gelmektedir. Kentler ve kentsel mekanlarda var olan iletişim ve etkileşim ortamı, bunu üreten unsurlar bağlamında şekillenir. Kent sakinlerinin sahip olduğu kent algısı bu unsurlara göre farklılaşabilir ve kent yaşamıyla beraber kent kültürünü zenginleştirebilir. Araştırmanın temelini oluşturan kavramlardan kent ve kentsel mekân üzerine okumalar ile başlayan çalışma İstanbul metropolü çerçevesinde yoğunlaşmıştır.

Establishing the relationship between the individual and the society and shaping the society takes place in urban spaces, that are a physical space.

The atmosphere of communication and interaction that exists in city and urban space is shaped in the context of the elements that produce it.

Urban perception of the city’s inhabitants can be different according to these elements and enrich the urban culture and life. The study started with the readings on the city and urban space, which form the basis of the research, and concentrated in the framework of the Istanbul metropolis.

Bu noktada kent, mekân ve sanat arasında bağ kuran aktivitelerden İstanbul Bienalleri ele alınarak sanat aracılığıyla kent, mimarlık, kentli ve kentsel mekân ile kurulan iletişim ve etkileşim incelenmiştir. Sanat, bağlayıcı bir unsur olarak ele alınarak kent mekanlarında sergilemek, izlemek, benimsemek, kolektif hareket etmek, üretmek, deneyimlemek gibi eylemlerin var olduğu bir kent mekânı/kamusal alan kurgusu üzerine düşünülmesi amaçlanmıştır.

Bienaller öncesinde ona zemin hazırlayan dönemin Türkiye’sine ve küreselleşme ağlarına değinilmiştir. Mevcut durumu oluşturan süreçler ve ilişkilerin analizini yaparak için potansiyel gelecek senaryoları üzerine düşünülmüştür.

At this point, the Istanbul Biennials, one of the activities that connect the city, space and art, were examined in terms of communication and interaction with the city, architecture, urban and urban space. It is aimed to handle art as a binding element and to think about an urban space / public space where there are actions such as exhibiting, observing, adapting, collectively acting, producing, experiencing. The period that prepares the ground for the biennials and the globalization networks are mentioned. Potential future scenarios are considered for analyzing the processes and relationships that make up the current situation.

6

I. Bölüm

Chapter I

Kent ve Kentsel Mekân Olguları

City and Urban Place

Norberg-Schulz (1980), kenti insanların yaşam anlayışlarını ve görüşlerinin beraberlerinde getirdikleri bir karşılaşma yeri olarak tanımlar. Kentsel mekanlar; karşılaşmalar, rastlantılar, deneyimler sunmaktadır; sosyalleşmenin gerçekleştiği yer olduğu için de her tür toplumsal, bireysel etkinlik için herkesin kullanımına açık bir özgürlük alanı olma potansiyeline sahip olmalıdır. Kamusallığın ve kamusal alanın tarihsel dönüşümü bugün küreselleşme, bireyselleşme ve yabancılaşma kavramlarıyla ilişkili olarak da düşünülmelidir (Kahraman, 2019). Modern hayat/küreselleşme sonucunda kent mekanları, kamusal iletişimi güçlendirecek yerler olmaktan uzaklaşarak sadece bağlayıcı/geçiş unsurlarına dönüşmektedirler.

Norberg-Schulz defines the city as people’s understanding of life and their views as a place of encounter (Norberg-Schulz, 1980). Urban space offers encounters, coincidences, experiences; since it is a space for socialization, it should have the potential to be a space of freedom that is open to for all social, humanitarian and individual activities. The historical transformation of publicity and public space should be considered today in relation to the concepts of globalization, individualization and alienation (Kahraman, 2019). As a result of modern life/globalization, urban space is transformed into binding/transit elements, far from being place to strengthen public communication.

Kent – Sanat – Mekân İlişkileri

City - Art - Space Relations

Keşfedilecek bir düzeni olmayan çevrenin insanı tatmin etmesini beklemek de güçtür.

It is difficult to expect the environment that has no system to be discovered, to satisfy people.

Ferhan Yürekli

Ferhan Yürekli

Habermas’ın kamusal mekân düşüncesi, toplumsal hayat içinde fikirlerin ve tecrübelerin ortaya çıktığı, paylaşıldığı ve üzerine tartışıldığı toplum tarafından üretilen alanları işaret etmektedir (Özbek, 2004). Sanat ise içinde yer aldığı mekânı değiştirme, dönüşme potansiyeline sahiptir.

Bu bağlamda sanat aracılığıyla insanları birbirine bağlayacak ihtimalleri yaratacak ve toplumsal ilişkiler üretilecek mekânsallaşmalar yaratılabilir mi? Kamusal alanlar şehirsel bağlamların, ilişkilerin, tarihin ve kimliğin kaybedildiği yerler olmaktan çıkıp başka bir ütopyada kurgulanabilir mi?

Habermas’s idea of public space points to areas produced by the community where ideas and experiences arise, share and discuss in social life (Özbek, 2004). On the other hand, art has the potential to change and transform the space it is in.

Can spatializations be shape through art that create possibilities that connect people and generate social relations? Can public spaces be built in another utopia, rather than places where urban contexts, relationships, history and identity are lost?

In this context of these questions, the impact of city, space and art relations in the metropolis has been examined within the scope of Istanbul Biennial, which have been held for many years and are artistic cultural communication activities. The relationship between Istanbul Biennial and Istanbul metropolis and how it shaped the perception

Bu sorular doğrultusunda kent, mekân ve sanat ilişkilerinin metropoldeki etkisi, uzun yıllardır düzenlenen, sanatsal kültürel iletişim aktivitelerinden olan İstanbul Bienalleri kapsamında ele alınmıştır. Bu bağlamda İstanbul Bienalleri’nin kentle

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

7

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

kurduğu ilişki biçimleri ve kent algısını ne yönde şekillendirdiği; seçtiği mekanlarla kurduğu iletişim şekli, bu mekanların tercih edilme / edilmeme sebepleri ve mimarlığa katkıları; kentte yaşayanlar ile kurduğu iletişim biçimleri ve kentliye sundukları araştırılmıştır.

of the city; the way they communicate with the biennial places, the reasons why these places are preferred or not and their contributions to architecture; the ways of communication with the inhabitants of the city and offerings to the city were investigated.

Türkiye’de Küreselleşme ve Bienallerin Kent Sahnesine Çıkışı

Globalization in Turkey and Istanbul Biennial

İstanbul’un küresel bir kente dönüşmesi politika ve ekonomi alanında olduğu kadar, kültür ve sanat alanında da gerçekleşmiştir ve bu değişimler birbirini etkilemiştir. Türkiye’nin bienal ortamına 1980 sonrası girmesinde, belli bir sanatsal birikimin oluşması ve bir hazırlık sürecine gereksinim duyulması kadar, 1980 sonrasındaki siyasi değişimlerin ve dönemin hükümetinin kültür politikalarının da etkisi olmuştur. Bu bienallerin temelinde, öncelikle söz konusu ülkenin/kentin kültür kimliğinin, derin/zengin borsasının ve ideolojik/kuramsal/estetik rekabetiyle var olan uluslararası sisteme eklemlenmesi amacı vardır (Madra, 2003).

The transformation of Istanbul into a global city has occurred in culture and arts as well as in the field of politics and economy, and these changes have affected each other. Biennial in Turkey started after 1980s because a certain artistic accumulation and a preparation process of art atmosphere were needed. The political changes and the cultural policies of the government after 1980s also had a huge impact. The basis of these biennials is primarily to add the cultural identity of the country/city in question to the international system that exists with its deep/rich stock exchange and ideological / theoretical / aesthetic competition (Madra, 2003).

Turgut Özal Hükümeti, 1983’ te iktidar olduğunda, ekonomide yeniden yapılandırma sürecini başlatmış ve bunu serbest piyasa ekonomisi takip etmiştir. Dünyadaki küreselleşme sürecine geçiş ile Türkiye’nin dışa açılma politikası sadece ticaret ve ekonomide de kültür alanında da yer bulmuştur. Dönemin kültür politikası şu şekildedir: “Kültür ve sanat, milli değerlerin korunmasında ve gelişmesinde olduğu kadar, milletlerarası ilişkilerde de yakınlaşma ve dayanışmanın temel unsurudur.” (Bek, 2000).

When Turgut Özal Government came to power in 1983, it started the restructuring process in the economy and followed by the free market economy. Turkey’s opening-up policy with the transition to the globalization process only in trade and economics has also found a place in the field of culture. The cultural policy of the period is as follows: “Culture and art are the basic elements of convergence and solidarity in international relations as well as in the protection and development of national values.” (Bek, 2000).

Yabancı çevrelere Türk sanat ortamını açma ve küresel dünya ile buluşma amacıyla düzenlenen bienal eş zamanlı olarak Türk izleyicisine de dünyadaki sanat ortamını göstermiştir. Küreselleşen dünyada İstanbul’u bir metropol olarak tanıtmak dönemin kültür politikalarının temel hedefidir.

The biennial, which was organized with the aim of opening the Turkish art environment to the global world, simultaneously showed the global art environment to the Turkish audience. The main target of culture policies is to introduce Istanbul as a metropolis in the globalizing world.

8

II. Bölüm

Chapter II

Kent – Sanat – Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri

Istanbul Biennials in the Context of Urban - Art - Space Relations

İnceleme Yöntemi

Review Methodology

İstanbul Bienalleri üzerinden bir dönem okuması yapılırken tema, bağlam ve mekân olarak üç temel parametre belirlenmiş ve her bienal incelenirken bu parametreler kullanılmıştır. Tema içerisinde; kavramsal çerçeve, bunun etrafında şekillenen konular, küratör seçimi, eserler ve sanatçılar incelenmiştir. Bağlam başlığı altında; bienalin düzenlendiği sene, o zaman diliminde dünyada ve ülkede gerçekleşen olaylar ve bunların bienallerle ilişkilerine bakılmıştır. Son parametre olan mekânda ise; bienal için seçilen açık ve kapalı mekanlar, bunların tercih nedenleri, gösterdiği değişimler; mekânın sanat, kent ve kentliyle girdiği etkileşim üzerinden bir inceleme yapılmıştır.

When reading a period through the Istanbul Biennials, three basic parameters were identified as theme, context and space, and these parameters were used when examining each biennial. In the theme; the conceptual framework, the subjects shaped around it, curator selection, works and artists were examined. Under context heading; the events that took place in the world and in the country in the year the biennial was organized and their relations with the biennials were researched.

In the last parameter, the space; open and indoor spaces selected for biennial, reasons for their preference, venue changes; interaction of the place with art, the city and the city were reviewed.

Şekil 1. İstanbul Bienal Haritası, İnteraktif Harita, https://istanbulbienalleri.wixsite.com/auraistanbul Figure 1. Istanbul Biennial Map, Interactive Map, https://istanbulbienalleri.wixsite.com/auraistanbul

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

9

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

Şekil 2. Küresel ve Yerel Gündemi İçeren Bienal Zaman Çizelgesi Figure 2. Biennial Timeline with Global and Local Events

10

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

11

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

12

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

13

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

14

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

15

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

Şekil 3. Aya İrini - 1.İstanbul Çağdaş Sanat Sergileri, Grafik Çizim Figure 3. Hagia Eirene - 1.Istanbul Contemporary Art Exhibitions, Graphic Drawing

Bienal Süreci (1987 – 2019)

Biennial Process (1987 – 2019)

1987 yılında 1.İstanbul Çağdaş Sanat Sergileri adıyla ortaya çıkan bienal, merkezini tarihi yarımada olarak tercih edip sergileme mekânı olarak tarihi mekanlara konumlanmıştır. Çağdaş sanatın sergilenmesi için yeterli nitelikteki mekanların eksikliği, kente yayılmanın maliyeti, erişimi ve kontrolü tarihi mekânların seçilmesinin başlıca sebepleridir. Aynı zamanda bu yapıların yabancı sanatçılar ve ziyaretçiler için çekici bir atmosfer oluşturması da önemli bir etkendir. “Geleneksel Yapılarda Çağdaş Sanat” teması ile bienal küresel sanat ortamına dahil olmak için doğu-batı arasındaki köprü metaforunu kullanarak İstanbul’u dışarıya tanıtma amacı taşımıştır.

The biennial, which started in 1987 as the 1st Istanbul Contemporary Art Exhibitions, prefers center as a historical peninsula and is located in historical spaces. The lack of adequate spaces for the exhibition of contemporary art, the cost, access and control of the spread to the city is the main reasons for the selection of historical spaces. At the same time, creating an attractive atmosphere for foreign artists and visitors is an significant factor for this choice. Exhibition aimed to promote Istanbul outward by using the bridge metaphor between east and west to participate in the biennial global art environment with the theme of “Contemporary Art in Traditional Structures”.

16

Şekil 4. Yerebatan Sarnıcı - 4. Uluslararası İstanbul Bienali, Grafik Çizim Figure 4. Basilica Cistern - 4. International Istanbul Biennale, Graphic Drawing

İlerleyen yıllarda tema tercihleri değişiklik gösterse bile İstanbul’u merkezine alarak şekillenmiştir. İlk bienallerin ortak noktası, Türkiye’deki sanat ortamını yurtdışına açma ve yurtdışıyla bütünleşme amacını gütmesidir. Bu sebeple de İstanbul, serginin kavramsal odak noktasını oluşturmuştur ve bu sergilerde İstanbul benzer söylemlerle (“kıtalar arasında köprü”, “kültürel mozaik”, “medeniyetler için kesişme noktası” veya “imparatorluklar başkenti” olarak İstanbul)1 okunmaya devam etmiştir. Bununla birlikte bienalin mekân tercihleri de Feshane’de yapılan 3. İstanbul Bienali dışında, konumlandığı ana aksını tarihi mekanlar etrafında şekillendirmiş ve tarihi mekanların biriken zamanı ile Bienal’in geçici doğasını birlikte deneyimleme

In the following years, even if the theme preferences changed, it was shaped by taking Istanbul as a focus point. First biennials have in common is that it aims to open the art environment in Turkey abroad and integrate with global art world.

For this reason, Istanbul has formed the conceptual focus of the exhibition and continued to be read in these exhibitions with similar approach (“bridge between continents”, “cultural mosaic”, “intersection for civilizations” or “capital of empires”)1. In addition to this, the space preferences of the biennial, besides the 3rd Istanbul Biennial held in Feshane, shaped its main axis around the historical places and offered the opportunity to experience the accumulated time of the historical

1 Sibel Yardımcı’nın, Küreselleşen İstanbul’da Bienal kitabında bahsettiği şekliyle

1 As Sibel Yardımcı mentioned in the book Biennial in Globalizing Istanbul

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

17

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

Şekil 5. Atatürk Kültür Merkezi, Grafik Çizim Figure 5. Ataturk Cultural Center, Graphic Drawing

fırsatı sunmuştur. Ek olarak “şehrin modern yüzünü” simgeleyen Beyoğlu ve Karaköy’de farklı mekanlar sergileme için kullanılmıştır.

venues and the temporary nature of the Biennial.

Furthermore, Beyoğlu and Karaköy, which symbolize the “modern face of the city”, were used as a exhibition space.

5. Uluslararası İstanbul Bienali’nin sergi mekânları bir çeşitlilik sunduğu görülmüştür. Sirkeci Garı, Sultan Ahmet Meydanı gibi açık kamusal alan kullanımlarıyla serginin kent ve kentliyle bütünleşme çabasını göstermiştir. Eklemlenen yeni yerler küratör Martinez tarafından, havaalanı ve gar gibi karşılaşmalara, tesadüflere, çok katmanlı alışverişlere yer veren küçük virtüel kentler olarak tanımlanmıştır (Yardımcı, 2005).

5th International Istanbul Biennial offered a variety of exhibition venues. Exhibition has made an effort to integrate with the city and inhabitants of the city with the usage open public space. The new places added have been described by curator Martinez as small virtual cities that include encounters, coincidences, multi-layered interactions such as airports and stations. (Yardımcı, 2005).

Bienal tema konusundaki kırılma noktasını 7. İstanbul Bienali ile yaşamıştır. On gün kala 11 Eylül saldırılarının gerçekleştiği 7.Bienal ilk defa kentin Doğu-Batı arasında bir köprü olmasına, tarihsel

Biennial experienced breaking point on the theme with the 7th Istanbul Biennial that the 9/11 attacks took place ten days before. 7th Biennial first emerged with a topic that exists in the glob-

18

Şekil 6. Antrepo No.3, Grafik Çizim Figure 6. Antrepo No.3, Graphic Drawing

zenginliği ve heterojen kültürleri barındıran ikilemlerine takılı kalmadan tüm insanlığı ilgilendiren, küresel kapitalist sistemde var olan bir konu ile çıkmıştır. Bu bienalden sonraki bienallerde küresel konular kavramsal çerçevelerin şekillenmesi sürecinde önemli rol oynamıştır.

al capitalist system, which concerns all humanity without being caught up in the city’s dilemmas of historical richness and heterogeneous cultures.

After this biennial, global issues played an important role in forming conceptual frameworks.

9th Biennial was a biennial that left the historical venues and moved to Beyoğlu-Karaköy as a new center. The reason for the Biennial leaving the historical peninsula is to declare Istanbul as a modern city waiting to be registered as well as its historical richness. The selection of artists and works was carried out to reflect the city’s open face to modern, global communication. From another perspective, while the biennial has moved away from historical places and the exotic elements it represents, it has found a place in an area where urban transformation is experienced.

9. Bienal tarihi mekânların kullanımından vazgeçen ve merkez aksı günümüz İstanbul’una çeken bir bienal olmuştur. Bienal’in tarihi yarımadayı terk etmesinin nedeni, tarihsel zenginliği kadar günümüzdeki önemi de tescil edilmeyi bekleyen İstanbul’u çağdaş bir kent olarak ilan etmektir.2 Ana merkezi olan tarihi yarımadayı terk eden bienalin, turistik bölgelerden uzaklaşırken standart izleyicisi dışında kentliyle bütünleşmesini ne derece gerçekleştirebildiği tartışılabilir. Beraberindeki sanatçı ve eser seçimi de kentin modern, küresel

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

19

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

Şekil 7. Karaköy’de Kamusal Sanat, Doris Salcedo, İsimsiz, 2003, 8. Uluslararası İstanbul Bienali, Grafik Çizim Figure 7. Public Art in Karaköy, Doris Salcedo, Untitled, 2003, 8.International Istanbul Biennial, Graphic Drawing

iletişimine açık yüzünü yansıtacak şekilde gerçekleştirilmiştir. Bir diğer perspektiften de bienal tarihi mekanlardan ve temsil ettiği egzotik ögelerden uzaklaşırken kentsel dönüşümün yaşandığı bir alanda yer bulmuştur.

The breaking point of context was realized at 10th Istanbul Biennial. The biennial has taken the function of establishing a dialogue among the inhabitants of the city by treating the city as a communication venue. 10. Biennial which can be described as the most related biennial with the city in the history of the Istanbul Biennials. The 10th International Istanbul Biennial displayed a structure that allowed the audience to relate to the venue itself, rather than establishing a representative relationship with exhibition space (Pelvanoğlu, 2015). The global influences of the period, the location preferences that directly reflect them, and the exhibition choices identified with the spaces provided more opportunities to be included in the city and the city residents with parallel activities.

Bağlam konusunda yaşanan kırılma noktası 10. İstanbul Bienali ile gerçekleşmiştir. Bienal kenti iletişim mekânı olarak ele alarak kentte yaşayanlar arasında bir diyalog oluşturma işlevini üstlenmiştir. İstanbul Bienalleri tarihinde kent ile en ilişkili bienal olarak tanımlanabilecek olan 10. Uluslararası İstanbul Bienali, mekânlarıyla temsili bir ilişki kurmak yerine, izleyicinin o mekânın kendisiyle ilişki kurmasını sağlayan bir yapı sergilemiştir (Pelvanoğlu, 2015). İçinde bulunduğu dönemin küresel etkileri, bunları doğrudan yansıtan mekân tercihleri ve mekanlarla özdeşleşen sergi seçim-

20

Şekil 8. Kamusal Alanda Bienal, Billboard ve Afişler - 15. İstanbul Bienali, Grafik Çizim Figure 8. Biennial in Public Space, Billboard and Banners - 15. Istanbul Biennale, Graphic Drawing

leri, paralel etkinliklerle kent ve kentliye daha fazla dahil olma olanağı sunmuştur.

Another important change has occurred in the using of public space. Since the first exhibition, the biennial, which has increased its presence in the city and in public spaces, has been a 13th biennial created the opportunity to think about the effectiveness of art in the public space at the Istanbul Biennial. It has planned to remove art from restricted spaces and open it to the public space, city and city residents, but has decided to withdraw from public spaces due to Gezi Park protest, the disproportionate use of force of the police and the tense political atmosphere. It thought that the realization of biennial in public spaces where the urbanite’s self-expression is blocked by the authority will change the context. The biennial, which was held for the first time for free, was intended to invite the street to venues.

Bir diğer önemli değişim kamusallık alanında yaşanmıştır. İlk sergiden beri kentte ve kamusal alanda varlığını arttıran etkinlik, 13. Bienali’nde sanatın kamusal alandaki etkinliği üzerine düşünme fırsatı yaratmıştır. Sanatı sınırlandırılmış mekanlardan çıkarıp kamusal alana, kente, kentliye açması ve bir forum işlevi görmesi planlanmış olsa da Gezi Parkı eylemleri, beraberinde polisin orantısız güç kullanımı ve gergin siyasi atmosferden dolayı kamusal alanlardan çekilme kararı almıştır. Kentlinin kendini ifade etmesinin otorite tarafından engellendiği kamusal alanlarda bienalin gerçekleştirilmesinin bağlamı değiştireceğine karar verilmiştir. İlk defa ücretsiz yapılarak sokağa inemeyen bienalin, sokağı mekanlara davet etmesi amaçlanmıştır.

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

21

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

Süreç Değerlendirmesi

Process Assessment

İstanbul Bienali’nin düzenlendiği tüm bu süreç içerisinde kent, mimari ve insan ile çeşitli iletişim biçimleri kurmuştur. Kullanılan mekanlar, başlıklar ve temalar, sergilerin açık olduğu saatler, rotalar, izleyici kitlesi, sunum biçimleri gibi birçok etken aracılığıyla kent ve gündelik hayat, bienal tarafından, bienal için, yeni baştan kurgulanmaktadır (Özpınar, 2011). Küresel ölçekte meydana gelen değişimler İstanbul metropolünü de etkilemiş ve birçok şey değişmiştir. Sanatın kendi içindeki değişimler, dünyadaki küreselleşme politikaları, kentin dönüşümü, vb. olgular bienallere de yansımıştır (Yusufoğlu, 2006). Bu sebeple kavramsal çerçevesi ilk yıllarda İstanbul etrafında şekillenen bienal zamanla küresel dertlerle/gündemlerle paralel ilerlemiştir. Bienal temalarının dünya ve ülke gündemiyle daha yakın ilişkiler kurmuş ve bunu takip eden güncel konular seçerek ilerlemiştir.

In this whole process, Istanbul Biennial has established various forms of communication with the city, architecture and individual. Through many factors such as venues, concept and themes, the hours that exhibitions are open, routes, audiences, presentation formats, the city and everyday life are re-constructed by biennial, for the biennial (Özpınar, 2011). Global scale changes have also affected the Istanbul metropolis and many things have changed. The changes within the art itself, the policies of globalization in the world, the transformation of the city are reflected in biennials (Yusufoğlu, 2006). For this reason, the conceptual framework which took shape around Istanbul in the first years, has evolved parallel with global problems over time. It can be mentioned that the biennial themes establish closer relations with the world and country agenda and select current issues that follow.

Değişen temalar süreç içinde seçilen sergi mekanlarıyla daha net ilişkiler kurmaya başlamıştır.

Bienale katılan izleyici hem içinde bulunduğu mekânı dönüştürme hem de kendisine sunulan eseri/gösteriyi okuma, bu okuma üzerinden farklı anlamlar üretme, dayatılan anlama karşı çıkma olanağına sahiptir (Yardımcı, 2005). Süreç içinde pek çok kullanılmayan yapıyı bünyesine katarak bunlara işlev kazandıran bienal benzer şekilde var olan yapıların farklı şekillerde algılanmasına ve dikkat çekmesine zemin hazırlamıştır. Küreselleşme, kent kimliğinin pazarlanması, sponsorlar ve sermaye gibi etkilerle kentin tümüne yayılım göstermeyip belli bir kesimde sınırlanmıştır.

Changing themes establish more clear relationships with selected exhibition venues in the process. The audience participating in the biennial has the opportunity to transform the place it is in and examine the work presented, to produce different meanings through this examination (Yardımcı, 2005). Spatial preferences of the biennial, which has chosen many unused buildings as exhibition venues in the process and brought them function, have changed within the period and purposes. At the same time, it caused the existing structures to be perceived in different ways and attracted attention. Nevertheless biennial is limited in a certain part that has not spread to the whole city.

Ekonomik ve politik yönlerinin yanında bienallerin kentliye sunduğu imkanların başında içinde bulunulan ve parçası olunan şehri yeniden düşünme, gezerek deneyimleme, keşfetme ve hatta kentte farklı algılamalar yaratarak yeni bilgiler öğrenme gelmektedir. Toplumun nispeten farklı kesimlerden insanları ortak bir platformda buluşturması, bu gruplar arasındaki iletişim biçimlerini yeniden kurmayı denemesi açısından da İstanbul Bienalleri son derece önemlidir.

In addition to its economic and political aspects, the possibilities offered by biennials to the city are the first of the possibilities to rethink, experience, explore and even learn new information by creating different perceptions in the city. It is also very important for society to bring people from relatively different segments together on a common platform and to try to reestablish the forms of communication between these groups.

22

Şekil 9. Bülent Şangar, İsimsiz, 1997, Fotoğraf: Murat Germen, 5. Uluslararası İstanbul Bienali Figure 9. Bülent Şangar, Untitled, 1997, Photo by Murat Germen, 5th International Istanbul Biennial

III. Bölüm

Chapter III

İstanbul Bienalleri Üzerine Gelecek Öngörüsü

Potential Future of Istanbul Biennial

Bienallerin Mekânsal Değişimi için Alternatif Senaryolar

Alternative Scenarios for Spatial Exchange of Biennials

Çağdaş sanatın bir özelliği, etki-tepki ortamı oluşturmasıdır. Bu tür sergiler, halkın kendini bilinçli ve önemli hissedeceği kültür ortamları yaratacaktır.

One feature of contemporary art is that it creates an atmosphere of influence and reaction. This type of exhibitions will create cultural environments where the people feel conscious and important.

Beral Madra Beral Madra Bienal mekânsal olarak pek çok değişim göstermiştir.

Bu değişim süreci içerisinde her zaman şehrin ulaşılabilir bir konumunda yer alsa bile İstanbul Bienali sınırlı bir çevrede yer bulmaktadır. Günümüze kadar pek çok farklı mekânda yer bulan İstanbul Bienali buna rağmen şehrin geneline bir yayılım gösterememiş ve merkezden uzaklaştığı noktalarda sembolik olarak yer almıştır.

Konum olarak da genel olarak sanatçı ve sanat izleyicisinin çoğunlukta olduğu Karaköy, Beyoğlu aksında yer bulması kentin geri kalan bölgelerinde yaşayan insanların toplumun diğer kesimleriyle ve sanat ile diyaloğunun zayıf kalmasına neden olmaktadır. Buna alternatif olarak ilçelerdeki kültür merkezlerinin bienal mekânı olarak kullanılması bienalin kentin sanat ve kentli ile daha güçlü ve direkt etkiletişime girmesi konusunda

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

Biennial has made many spatial changes. In this process of change, the Istanbul Biennial is located in a limited environment, even if it is always in an accessible location of the city. The Istanbul Biennial, which has been located in many different places, has never been able to spread to the whole city and has taken part symbolically at the points where it is moving away from the center. Karaköy and Beyoglu are generally dominated by artists and art audiences and biennial has found a place in this environment. This caused people living in the rest of the city to remain weak in dialogue with other parts of society and art. Alternatively, the use of cultural centers in the districts as a biennial venue may be an important step in getting the biennial into stron-

23

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

önemli bir adım olabilir. Kentin birbirinden farklı noktalarında bulunan yeterli sergileme alanı ve fonksiyonu içinde barındıran 16 ilçe kültür merkezi tespit edilmiştir.

Bu mekanların bienal rotasına dahil edilmesiyle kent ve kentliyle bienal arasında daha güçlü bir etkileşim kurulabileceği ön görülmüştür. Sanat izleyicisi olmayan kesimin bu sayede kendi semtinde gerçekleştirilen bir etkinliğe dahil olması yaşadığı yer ile daha güçlü ilişkiler kurmasını sağlayabilir.

ger and direct communication with the city’s art and urbanites. 16 district cultural centers containing adequate exhibition area and function in different parts of the city have been identified. It was thought that by adding these venues on the biennial route, a stronger interaction could be established between the city and the urbanite and the biennial. The fact that the non-art audience is involved in an event in its own district can make it stronger to establish stronger relations with the place where it lives.

Şekil 10’daki haritada mavi ile işaretlenen yerler ilk bienalden günümüze kullanılan mekanları göstermektedir. Kırmızı noktalar ise belirlenen ilçe kültür merkezlerinin konumunu göstermektedir.

The blue marked places on the map in Figure 10 show the places used from the first biennial to the present day. Red dots indicate the location of designated district cultural centers.

Haritada işaretlenen ilçe kültür merkezlerinin yer aldığı semtler; Fatih, Başakşehir, Kartal, Şişli, Bakırköy, Güngören, Sultangazi, Tuzla, Esenler, Sultanbeyli, Sancaktepe, Sarıyer, Ümraniye, Şile, Beyoğlu, Yenibosna’dır.

Districts with district cultural centers marked on the map; Fatih, Basaksehir, Kartal, Şişli, Bakirkoy, Gungoren, Sultangazi, Tuzla, Esenler, Sultanbeyli, Sancaktepe, Sariyer, Umraniye, Şile, Yenibona.

Taşınabilir Sanat

Portable Art

İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti döneminde hayata geçirilen “Taşınabilir Sanat” projesi, Ümraniye, Kartal, Eyüp gibi nispeten kültür sanat faaliyetlerinin yaygın olduğu merkezin dışında kalan yerleri dolaşarak kent ve kentliyle etkileşim yarattı. Bu noktada hedeflenen temel kavramlar; yaratıcı bireyleri ve profesyonel sanatçıları kültür endüstrisindeki gelişmeler çerçevesinde desteklemek ve çağdaş ve güncel sanatı daha geniş bir topluma tanıtmaktır. Bu projeden alınan ilhamla bienal mekânı olarak sadece sabit ve tekrarlanan mekanlar yerine taşınabilir mekanların da sergileme pratiğine eklemlenmesi kamusal mekanlarda da yer bulmasına ve şehrin farklı kesimlerinde kentli ile buluşmasına yardımcı olabilir. Sanatın toplumsal ilişkiler kurmada temel bir faktör olarak kabul edilerek bunun kent çeperlerine yayılması ve bir yeri sadece mekân kabul etmesinden çok bulunduğu ortamla yapısal ilişkiler kurması hedeflenebilir.

The “Portable Art” project, which was realized during the 2010 European Capital of Culture in Istanbul, interacted with the city and city residents in places that where cultural and artistic activities are not very common such as Umraniye, Kartal and Eyup. The two basic concepts set forth at this point are supporting creative individuals and professional artists within the framework of developments in culture industry and introducing contemporary and current art to a larger public.

With the inspiration from this project, the articulating of the practice of displaying portable spaces instead of just fixed and repetitive spaces can also help it find space in public places and meet with urbanites in different parts of the city. It is considered a fundamental factor in building social relations and it can be aimed to spread this to urban areas and to establish relationships with the environment in which a place is more than just taking as a space.

24

Şekil 10. Bienal mekanları ve ilçe kültür merkezlerinin şehre dağılımı, interaktif haritadan alınmıştır.

Figure 10. Locations of biennial venues and cultural centers, image from interactive map.

Şekil 11. Potansiyel bienal mekanı olan ilçe kültür merkezlerinin şehre dağılımı, interaktif haritadan alınmıştır.

Figure 11. Location of cultural centers that are potantial biennial venues, image from interactive map.

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

25

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

Sonuç

Result

Beral Madra bienallerin amacını şöyle açıklamıştır: “...Olmuşlar, olanlar, olabilecekler üstüne düşündürmek üzere insanı alışmadığı ama algılayabilecek havaya sokmak, sarsmadan ayağının altından halıyı çekmek, uçurumun kenarına getirip bırakmak, gözlerini bağlayıp yönünü buldurmak gibi, ancak yaşanırsa bilinen türden ortamları önermek, özümsetmek ve tanımlamaktır” (Madra, 2003)

In this study, Istanbul biennials, which are important cultural and artistic activities in the context of relations between the city art and space, were examined; the contributions of the relationship networks to the city, urban space and residents of the city were discussed. As a result of these reviews, a website with detailed evaluations was designed. Also, an interactive map showing the venues of biennials held between 1987-2019 has been created. With this mapping, it is aimed to transfer data such as space preferences, their change, reuse, spread to the city.

Bu araştırmada, kent sanat ve mekân arasındaki ilişkiler bağlamında önemli kültür sanat aktivitelerinden olan İstanbul Bienalleri derinlemesine incelenmiş; sahip olduğu ilişki ağlarının kente, kentsel mekâna ve kentliye katkıları tartışılmıştır. Bu incelemelerin sonucunda her bienal için bu parametreler altında gerçekleştirilen detaylı değerlendirmelerin yer aldığı bir web sitesi tasarlanmıştır. Ayrıca 1987 – 2019 yılları arasındaki düzenlenen bienallerin yer aldığı mekanları gösteren interaktif bir harita oluşturulmuştur. Bu haritalamayla mekân tercihleri, bunların değişimi, tekrar kullanımları, kente yayılımları gibi verilerin aktarılması amaçlanmıştır.

Biennial that an event with the potential to bring together individuals from different parts of the city can play an important role in revitalizing urban communication and social dialogue in a city a city where usage of urban space and a sense of publicity is decreasing. Considering the thematic, spatial and contextual changes in the process of biennial, it is a necessity to use or create places where not only a particular group can express itself, but also in more accessible locations in the future. Biennial takes place as a factor that changes selected venues instead of accepting the venues only as a physical space; it should aim to establish deeper relationships by creating a environment of criticism, thinking and questioning.

Kent mekânı kullanımı ve kamusallığı aşınan bir kentte bienal gibi kentin farklı kesimlerinden bireyleri bir araya getirme potansiyeli barındıran bir etkinlik, kentsel iletişim ve toplumsal diyaloğun yeniden canlandırılması için önemli bir rol oynayabilir. Bienalin izlediği süreçteki tematik, mekânsal ve bağlamsal değişimler göz önüne alınarak gelecekte daha erişilebilir lokasyonlarda, sadece belli bir grubun değil toplumun her kesiminin kendini ifade edebileceği mekanların kullanması ya da oluşturması bir gerekliliktir. Konumlandığı yeri salt mekân edinmenin ötesinde orayı değiştirip dönüştüren bir faktör olarak yer alıp; bir eleştiri, düşünme ve sorgulama ortamı yaratarak daha derin ilişkiler kurmayı amaçlamalıdır. İstanbul Bienalleri Arşivi ve İnteraktif Harita için QR kod QR code for Istanbul Biennial Archive and Interactive Map Website: https://istanbulbienalleri.wixsite.com/auraistanbul

26

Kaynakça | References 1. Bek, G., 2000, Bienal Etkinlikleri ve Türk Sanat Ortamındaki Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.

12. Özbek, M., 2004, “Giriş; Kamusal Alanın Sınırlan”, Kamusal Alan, Hil Yayın, İstanbul.

13. Özpınar, C., 2011, Birey, Kent ve Kamusal Mekan Bağlamında İstanbul Bienali, Kült, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul s.16.

2. Bek, G., 2007, 1970-1980 Yılları Arasında Türkiye’de Kültürel ve Sanatsal Ortam, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.

14. Sassatelli, M., 2017, Symbolic Production in the Art Biennial: Making Worlds. In Handbook of The Sociology of Art and Culture, London.

3. Birik, M., 1996, Kentsel Sanat ve Kentsel Tasarım İlişkisi, Yüksek Lisans Tezi, M.S.Ü.

4. Cansever, T., 1996, “Şehir”, Kent ve Kültürü, s.125, Cogito, sayı:8, YKY.

15. Pelvanoğlu, B., 2015, İstanbul Bienalleri ve Mekânları IV. http://lebriz.com/pages/lsd.aspx?lang=TR§ionID=12&articleID=1333,02.11:2017 adresinden alındı.

5. Esche, C., 2005, “2 Yılda 1”, Bienal Gazeteleri, Radikal Gazetesi Eki, sayı:6, s.1.

16. Van Hal, M. (2010). Rethinking the Biennial.

London, UK. Royal College of Art.

6. Jürgen Habermas. Aktaran: Özbek, M., 2004, Kamusal Alan, s.40.

7. Kahraman, H., 2002, Sanatsal Gerçeklikler, Olgular ve Öteleri, Everest Yayınları, İstanbul.

17. Varol, E., 2004, İnsan Çevre Etkileşimi Açısından Kamusal Mekanda Sanatın Rolü, Yüksek LisansTezi, İ.T.Ü., İstanbul.

8. Kahraman, M. D., 2019, Kamusal Alanın Dönüşümü ve Kentsel Mekanın İletişimsel Niteliği Üzerine Düşünmek, Planlama Dergisi:29, s. 195 - 201.

18. Yardımcı, S., 2015, Kentsel Değişim ve Festivalizm: Küreselleşen İstanbul’da Bienal, İletişim Yayınları, İstanbul.

9. Madra, B., 2003, İki Yılda Bir Sanat, Norgunk Yayınevi, İstanbul.

19. Yusufoğlu, T., 2006, Bir İletişim Ortamı Olarak Kent, Yüksek LisansTezi, İ.T.Ü., s. 143.

10. Norberg-Schulz, C., 1980, Genius Loci, Academy Editions, London.

20. Yürekli, F., 1977, Çevre Görsel Değerlendirmesine İlişkin Bir Yöntem Araştırması, s. 65,66

11. Okur, A., Bozdoğan, N., Türk Sanat Ortamı ve İstanbul Bienalleri, İdil Sanat ve Dil Dergisi, 2017, Cilt 6, Sayı 39.

21. Zeytinoğlu, E., 2005, Bir Siyaset Ortamı Olarak Kamusallık, Kamusal Alan ve Sanat, Mimarist, sayı: 15, s. 33.

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

27

Kent - Sanat - Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması

Kent - Sanat Mekan İlişkileri Bağlamında İstanbul Bienalleri Okuması City - Art - Space Relations: Istanbul Biennial Case Hande Metin