MUZE Winter 2018/2019

WINTER 2018

Speciaal voor kunstleden van AVROTROS

Jan Sluijters kiest zijn eigen weg Frans Hals Idool van de impressionisten Mediteren met Alexej von Jawlensky

Marc Chagall Edelstenen uit de hemel

2 INHOUD

4 4

Marc Chagall

Onbekend werk in Lalique Museum

8

Musicalactrice Pia Douwes

‘Mijn leven terugnemen is precies wat me te doen staat’

13

21

Goden van Egypte

Megatentoonstelling in Leiden

14

Te zien in Haarlem

Frans Hals en de impressionisten

34

Jan Sluijters

Grote tentoonstelling in Noordbrabants Museum

36

Naar het museum met Tiemen van Willenswaard

39

Nu te zien

‘Ik heb 80.000 kilometer gereisd om de werken van Caravaggio te zien’

40

Feast for the Eyes

Voedsel op de gevoelige plaat in FOAM

22

Achter de schermen

Jonathan van Duijn over zijn oma Annie M.G. Schmidt

24

Alexej von Jawlensky

In Gemeentemuseum Den Haag

28

Neoclassicisme De strakke lijn van de klassieke school

Zie pagina 51

Over het sleutelmoment in hun carrières

19

21

Bijzondere aanbiedingen voor leden

Gauguin & Laval op Martinique

Tips van museumdirecteur Stijn Huijts

Column Bart Barnas

24

33

31

Tussen Kunst en Kitsch ‘Dit schilderij is onbetaalbaar in emotionele zin’

Lief en Leed

Familieportretten met een twist

43

Waar is De Man?

In de studio van Erwin Olaf

44

Thuis bij AVROTROS

Radio- en televisie-agenda

46

Het Geheim van de Meester De slechte verfkwast van Rembrandt

49

Puzzel & Colofon

50

Speciaal voor leden

3

In ieder mens

schuilt een

kunstliefhebber, als je maar weet

hoe je moet kijken.

Met MUZE opent AVROTROS de ogen van kijkers.

Een magazine met een missie:

iedere Nederlander van kunst laten genieten

4 CHAGALL IN LALIQUE MUSEUM

Uniek materiaal van eigenwijze donder

Hij is bekend van zijn schilderijen, maar Marc Chagall maakte ook etsen, keramiek en glas-in-loodramen. Reden voor het Lalique Museum om Laliques tijdgenoot te eren met een tentoonstelling in drie delen.

TEKST: KOEN KLEIJN BEELD: MARC CHAGALL

5

La MariĂŠe (1950)

6 CHAGALL IN LALIQUE MUSEUM

M

arc Chagall werd wereldberoemd en zeer oud. Zijn leven omspant bijna de complete geschiedenis van de moderne kunst, van Paul Cézanne tot Keith Haring. Hij werd geboren in 1887 in Vitebsk, nu in WitRusland, toen in het gigantische rijk van de tsaar. Joden als Chagall waren daar aan allerlei beperkingen gebonden. Ze mochten zich alleen vestigen in het westen van het land, ze konden maar mondjesmaat naar het hoger onderwijs, en ze mochten zich alleen bij uitzondering vestigen in SintPetersburg of Moskou. Chagall ging naar de kunstacademie in Sint-Petersburg en ontwikkelde zich tot een veelzijdig kunstenaar. Hij verliet Rusland en zocht zijn heil in Parijs en Berlijn, later in New York. Hij overleed in 1985, 97 jaar oud, wereldberoemd, in Saint-Paul-de-Vence in Frankrijk.

Dat zijn werk nu in Doesburg getoond wordt, is uitzonderlijk, maar het is dan ook geen gewone tentoonstelling.

Conservator Benjamin Mordehai Janssens legt uit: ‘Vrijwel alle tentoonstellingen over Chagall gaan over zijn schilderijen. Die zijn prachtig, maar Chagall heeft zich op veel meer terreinen begeven. Vanaf 1922 begint hij bijvoorbeeld met etstechnieken, in de jaren 50 maakt hij, net als Picasso, een grote serie keramiek, en op zijn zestigste begint hij nog aan grote glas-in-loodramen. Wij laten vooral die andere kant zien: de grafische kunst, en we kijken naar zijn joodsreligieuze achtergrond.’

Nooit eerder te zien De expositie bevat materiaal dat nog niet eerder in Nederland te zien was, en soms zelfs nog helemaal nergens. Janssens: ‘We tonen zijn vroege litho’s, uit kleine oplagen, en we hebben uniek materiaal van De twaalf stammen van Israël, de glas-in-loodramen die hij maakte voor de synagoge van het Hadassah Medical Center in Jeruzalem in 1959-1961. We hebben van de familie filmmateriaal gekregen waarop te zien is hoe Chagall aan het werk is in het glas-in-loodatelier van Charles Marq in Reims. De tekeningen die hij daar gebruikt hebben wij in de tentoonstelling. Daarnaast is er het keramische werk - zeldzaam, want hij heeft niet zoveel geproduceerd, in tegenstelling tot Picasso. En we tonen een zeldzame etsenreeks, La Maternité, die we dankzij een gulle mecenas hebben kunnen verwerven.

We hebben veel werk gevonden op plekken waar andere mensen misschien niet zoeken. Werk speciaal gemaakt voor Chagalls intimi bijvoorbeeld. Ik ben zelf naar New York geweest en heb gesproken met nazaten van de oude buren van Chagall. Daar heb ik veel mooi werk van meegekregen.

Chagall was ook bevriend met Claude Bourdet (1909-1996), een Franse verzetsheld en schrijver. Voor Bourdet heeft hij veel werk gemaakt, maar off the record, als het ware. Dat toont een heel ander deel van Chagalls karakter. En een groot deel van de tentoonstelling hebben we verzameld door in het museum een groot plakkaat op te hangen met de tekst:

7

‘ We hebben werk gevonden waar anderen misschien niet zoeken’ “Heeft u een Chagall? Meld het ons!” Dat heeft veel opgeleverd. Nederland heeft een grote Joodse gemeenschap, daar zat weleens een Chagalletje tussen.’

Bescheiden geschenk In zijn lange leven en in al zijn omzwervingen bleef voor Chagall de herinnering aan zijn joodse oorsprong in Rusland een belangrijke bron van creativiteit. Bij de inwijding van zijn ramen voor de synagoge in Jeruzalem, in 1962, zei hij dat zoals licht door een raam valt, ook het licht van de Bijbel in de harten van de wereld doordringt. Zijn werk in Israël zag hij als een bescheiden geschenk voor het Joodse volk, dat duizenden jaren geleden al in dat land woonde. Janssens: ‘Binnen het jodendom - ik ben zelf joods, dus ik weet hoe dat werkt - is het afbeelden van mensen verboden. Chagall heeft dat toch gedaan. De joodse gemeenschap is vrij gesloten, zeker de chassidische gemeenschap waar Chagall uit stamt, maar hij heeft dat helemaal opengebroken.’ De relatie met die joodse oorsprong is volgens Janssens essentieel: ‘Al onze tentoonstellingen worden opgezet vanuit de afkomst van de persoon. Wij willen met onze tentoonstellingen niet naar de kunstenaar kijken, maar ín de kunstenaar. Als je in de ziel van de kunstenaar kunt kijken, begrijp je veel beter waarom hij heeft gemaakt wat je ziet. Dat geeft inzicht. Dat is moeilijk, maar niet onmogelijk. We merken dat onze bezoekers dat fascinerend vinden.’

Norse man Is door het onderzoek het beeld van Chagall veranderd?

‘Geen kardinale veranderingen, maar toch details die gevolgen hebben voor de beeldvorming. Uit de correspondentie blijkt dat hij een heel norse man kon zijn, en een ongelooflijk eigenwijze donder. Hij liet bijvoorbeeld zijn keramiek maken bij hetzelfde atelier als Picasso, van Suzanne en Georges Ramié in Vallauris. Kleuren die je op ongebakken keramiek aanbrengt, komen vaak heel anders de oven uit, maar Chagall laat zich dat soort advies niet aanleunen - hij was een typische betweter. Daardoor zijn de kleuren van veel stukken heel anders dan hij had verwacht.

Ze zijn natuurlijk wel door Chagall gemaakt, en niemand anders had het zo gedaan, maar ze zetten een kleine kanttekening bij het feit dat Chagall zichzelf “de grootste kleurenpoëet” noemde.’

De profeet Isaiah (1956)

Marc Chagall – ‘Edelstenen uit de hemel’ is t/m 23 juni in het Lalique Museum in Doesburg te zien

8 PIA DOUWES IN CLOSE UP

‘ Het leven kwam Musicalster Pia Douwes wordt gevolgd in de documentaire Mijn leven is van mij, die we op 13 december uitzenden. De opnamen verliepen anders dan gepland. ‘Mijn lichaam was op.’

TEKST: JAAP BACKX BEELD: DOXY

P

ia Douwes ligt op een massagetafel. Haar therapeut staat bij haar voeten. Ze praten, terwijl de vrouw haar aanraakt. Pia ademt steeds heftiger. In haar hoofd en lichaam lijken spanning en ontspanning om voorrang te vechten. Dan laat ze los. De pijn en paniek van de afgelopen maanden rollen via haar tranen naar buiten. Even kijken we recht in de ziel van Nederlands meest gevierde musicalactrice.

Het is niet de eerste keer dat Pia zich kwetsbaar laat zien in de documentaire Mijn leven is van mij. Wat bedoeld was als documentaire over haar internationale theatercarrière, werd vooral een portret over haar worsteling met een burn-out en de menopauze. ‘Tijdens de opnamen stortte ik in’, legt Pia uit.

‘Het leven kwam keihard langs en sloeg me neer.’ Aanvankelijk wilde ze stoppen met filmen, maar documentairemaker Emma Westermann overtuigde haar om door te gaan. ‘Emma zei: “Dit is ook een deel van jouw weg.” Daar heeft ze gelijk in.

Ik probeer altijd eerlijk te zijn en schaam me niet voor de donkere kanten. Ik besloot dat ik ook moest gaan staan voor dit stuk van mijn leven.’

Hoe was het om de film terug te zien?

‘Heel pittig. Ik kreeg hyperventilatie. Alles kwam terug. Maar als ik mezelf uit het plaatje wegpoets, zie ik een oprecht en liefdevol portret dat belangrijke thema’s aankaart. Er zijn veel

mensen die worstelen met een burn-out en de overgang, maar er open over praten is nog steeds taboe. Deze film maakt het niet mooier of lelijker. Het is precies zoals het is.’

De documentaire laat ook zien hoe hard je werkt.

Ondanks vreselijke hoofdpijn blijf je maar doorgaan.

‘Ik moet wel, the show must go on, en er was toen niemand die me kon vervangen. Dus gooide ik een pil erin en ging door.

Mensen hebben een romantisch beeld van de musicalwereld; dat je lekker aan het dansen en zingen bent. Maar het is een selfmade beroep dat veel van je vraagt. Toch is mijn burn-out zeker niet alleen het gevolg van hard werken. Het is een samenloop van factoren. Ik kwam in de overgang, waardoor ik constant heftige migraineaanvallen had. Daarnaast werd de mantelzorg voor mijn ouders zwaar. Op een gegeven moment was het te veel. Mijn lichaam was op.’

Wat heb je toen gedaan?

‘Ik moest voorstellingen tijdelijk stopzetten, maar op het moment dat het weer een beetje ging ben ik meteen aan de slag gegaan. Ik heb geen man die zegt: “Neem een half jaar rust.” Mensen denken dat ik rijk ben, maar ik kan het me niet veroorloven om niet te werken. Ik moet mijn eigen centen verdienen. En als je in dit vak alles afzegt, dan lig je er zo uit.

Voor mijn gevoel moest ik zo snel mogelijk weer aan de bak.

Alleen lukte dat niet. Dat was afschuwelijk, een angstige periode.’

Wat was je grootste angst?

‘Praten over een burn-out is nog steeds taboe’

‘Dat ik niet meer zou kunnen werken. Dan heb ik het niet eens over optreden. Tien jaar geleden had ik het vreselijk gevonden als ik mijn kunsten niet meer had kunnen uitoefenen, maar dat punt is voorbij. De spotlights zijn niet meer zo belangrijk in mijn leven. Het was een diepe identiteitscrisis. Ik heb altijd de energie gehad om door te gaan en ineens was die weg. Ik kon niet meer op mezelf vertrouwen, dat was heel eng. Door rust te nemen en hulp te zoeken heb ik mijn leven op de rit gekregen. Of beter gezegd: ik ben het op de rit aan het krijgen, want ik zit nog steeds in dat proces.’

9

keihard langs’

10 PIA DOUWES IN CLOSE UP

Aan het eind van de film treed je voor het eerst weer op. In de tuin van Paleis Soestdijk zing je je lijflied Mijn leven is van mij uit de musical Elisabeth.

Hoe beleefde je dat moment?

‘Ik keek naar de vogels en bomen en genoot zó van het zingen.

Ik besefte dat ik het nog kon, dat mijn carrière niet voorbij was. Dat gevoel maakte me zielsgelukkig. Dat ik daar als Elisabeth (Sissi, keizerin van Oostenrijk, red.) stond, maakte het extra bijzonder. Sinds de wereldpremière in Wenen in 1992

‘Voor het eerst durf ik te zeggen: het gaat beter’

heb ik haar in acht verschillende producties gespeeld in drie landen. Die rol heb ik gecreëerd en verinnerlijkt. Elisabeth en ik vlogen samen op een roze wolk, ik zat totaal in haar en zij in mij. En de tekst van Mijn leven is van mij was helemaal raak.

Mijn leven terugnemen is precies wat me te doen staat.’

Hoe gaat het nu?

‘Het is een jaar en acht maanden geleden en voor het eerst durf ik te zeggen: het gaat beter. Ik slik hormonen voor de overgang, waardoor de migraine is verdwenen. De zorg voor mijn ouders heb ik nu goed geregeld. En ik let beter op mezelf.

Als het te veel wordt, trek ik meteen aan de bel.’

Je vader heeft jullie gezin van jongs af aan gefilmd en die opnamen komen terug in de documentaire.

Hoe was het voor jou om de jonge Pia te zien?

‘Eén scène sneed me recht door het hart. Ik zie mezelf dansend op het gras in een wit jurkje. Een spontaan meisje dat geniet van wat ze doet en zich niets aantrekt van wat anderen denken. Dat is Pia op haar puurst. Ik was een open en heel expressief kind en daarmee ben ik erg gepest. Met als gevolg dat ik me enorm ben gaan aanpassen. Op het toneel heb ik mezelf hervonden. Daar word ik niet geremd en is het oké zoals ik ben. Daarom houd ik ook zo van dit vak. Maar de afgelopen jaren was het qua werk en wat er privé bij kwam te veel. Daardoor ben ik de lichtheid van dat dansende meisje kwijtgeraakt.’

Hoe zie je de toekomst als artiest?

‘Ik hou zielsveel van dit vak. In de lente heb ik in Wenen Ein wenig Farbe, van Rory Six, gespeeld, een intieme musical over een transgender. Daarvan leefde mijn hart op. En nu in de zwarte komedie The Addams Family, hoe leuk is dat? De grootte van de spotlights maakt me niet uit, als ik maar verhalen kan vertellen en kan blijven ontdekken. Groeien blijft mijn grote drijfveer.’

Waarin ben je sinds je burn-out het meest gegroeid?

NAAM Petronella Irene Allegonda Douwes GEBOREN 5 augustus 1964 in Amsterdam OPLEIDING Havo, dansopleiding in Londen en musicallessen in Wenen en Salzburg

BEKEND VAN Musicals en toneelvoorstellingen als Cats, Les Misérables, Elisabeth, Evita, Chicago, 3 Musketiers, Cabaret, Sunset Boulevard, Masterclass en Kramer vs. Kramer.

WAPENFEIT 3 Musical Awards en meerdere theaterprijzen in Duitsland en Oostenrijk

‘Ik heb ontdekt dat ik niet wil overleven, maar wil leven. De wil om alles eruit te halen is mijn kracht, maar het mag een tandje minder. Ik ben op een leeftijd dat ik het mezelf kan gunnen. Ik laat mijn privéleven meer binnen. Thuis een boek lezen en er nog meer zijn voor mijn vrienden en ouders.

Doordat ik mijn vader en moeder intensief verzorg, leer ik veel over het proces van ouder worden. Uiteindelijk blijven alleen liefde voor elkaar en je opgebouwde herinneringen over.

Daarom wil ik nu boven alles mooie herinneringen creëren met degenen van wie ik hou.’

Thuis bij AVROTROS Mijn leven is van mij 13 december om 23:00 uur in Close Up op NPO 2

Mohau Modisakeng, Ditaola XIV, 2014, THE EKARD COLLECTION

Advertentie

30.09.2018 T/M 03.02.2019

BEAUTY OF THE

Lief Lief &Leed &Leed Advertentie

Hollandse Hollandse families families in in voorvoor- en en tegenspoed tegenspoed

vanaf 8 september

a

t/m 6 januari 2019

GODEN VAN EGYPTE 13

Vijfhonderd topstukken in Leiden Het Rijksmuseum van Oudheden pakt uit: Goden van Egypte is de grootste tentoonstelling over de Egyptische goden ooit - waar ook ter wereld.

Laat je betoveren!

TEKST: ANNE KLEISEN BEELD: RIJKSMUSEUM VAN OUDHEDEN

S

finxen, farao’s, dodenboeken en magische papyrusrollen: de wereld van de oude Egyptenaren was doordrenkt van goden, magie en mythische wezens. Wie zich hierdoor wil laten betoveren kan zijn hart ophalen bij de tentoonstelling Goden van Egypte in het Leidse Rijksmuseum van Oudheden. Met meer dan vijfhonderd topstukken was er wereldwijd nooit eerder zo’n grote expositie over het Egyptische godenrijk. ‘De tentoonstelling leidt je langs de hemelse woonplaats van de goden, de aardse tempels waar ze vereerd werden en naar het onderaardse dodenrijk’, vertelt conservator Maarten Raven. ‘Ook werpt de expositie licht op de invloed van de Egyptische cultuur over de rest van de wereld.’

Wie de beeldtaal bekijkt, begrijpt waarom die tot op de dag van vandaag fascineert. De papyrusrollen, standbeelden en beschilderde mummiekisten zijn werkelijk prachtig. Toch maakten de oude Egyptenaren geen kunst om de kunst. Vrijwel alle objecten functioneerden als gebruiksvoorwerp. Raven: ‘De standbeelden dienden in de tempels als woonplaats voor de ziel van de goden. Of ze

benadrukten de goddelijke positie van de farao, zoals de ramsfinx met koning Taharka dat doet.’

Vederlicht hart Niet alleen de esthetiek overleefde de tijd. De tentoonstelling maakt de achterliggende filosofie van het godenrijk invoelbaar. Ook die is nog springlevend, volgens Raven: ‘De Egyptenaren worstelden met dezelfde levensvragen, angsten en morele dilemma’s als wij nu. Een parallel is bijvoorbeeld de functie die de Egyptenaren toedichtten aan het hart. In de onderwereld werd hun hart gewogen.

Alleen als je hart letterlijk zo licht als een veertje was, kwam je in het paradijs. Ook wij kennen vele uitdrukkingen waaruit blijkt dat wij gevoelens en ons geweten in ons hart situeren’.

Met Goden van Egypte zwaait Raven na veertig jaar af als conservator, maar de passie blijft: ‘Ik ben al mijn hele leven met het oude Egypte bezig en ben er nog steeds niet op uitgekeken’. Wie de tentoonstelling bezoekt, begrijpt waarom.

Goden van Egypte is t/m 31 maart in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden te zien

Audiotour Zie pagina 51

14 TE ZIEN IN HAARLEM

Een hernieuwde blik op Hals

15

Met zijn winkelstraatjes, oude centrum en het strand om de hoek is Haarlem absoluut een bezoek waard. Dat wisten ze in de tweede helft van de negentiende eeuw ook al. Al was het toen vooral de kunstcollectie van de stad die bezoekers trok, met name de schilderijen van Frans Hals.

TEKST: DORIEN DUIVENVOORDEN BEELD: GERT-JAN VAN ROOIJ

F

rans Hals, in zijn eigen tijd een gerespecteerd kunstenaar, had in de achttiende eeuw te kampen met een slecht imago. Zijn impulsieve en wilde schilderstijl werd niet langer op waarde geschat. Totdat kunsthistoricus Théophile Thoré-Bürger halverwege de negentiende eeuw zijn lezers opriep toch nog eens goed naar het werk van Hals te kijken. ‘Schilders zoals Manet, Van Gogh en Liebermann gaven gehoor aan zijn oproep en zagen wat Thoré-Bürger zag: een schilder die precies die losse toets had die zij zelf probeerden te perfectioneren. Ruim tweehonderd jaar na zijn dood groeide Hals uit tot een idool en Haarlem tot een soort bedevaartsoord voor kunstenaars’, vertelt directeur van het Frans Hals Museum Ann Demeester. ‘De impressionisten zagen twee dingen in het werk van Hals die ze herkenden: zijn directe, losse toets, waarbij de verfstreken niet altijd in elkaar overvloeien maar los naast elkaar staan, en zijn onderwerpkeuze. Hals was een van de weinige schilders uit de Gouden Eeuw die gewone mensen zoals vissersjongens of prostituees portretteerde zoals ze waren. Hij schilderde geen typetjes, maar maakte echte portretten, en daarin was hij uniek.’

Op de kaart Met de tentoonstelling Frans Hals en de Modernen wil het Frans Hals Museum laten zien hoe Hals en de impressionisten door elkaar zijn beïnvloed. ‘Zonder de impressionisten was Hals misschien nog wel verder in de vergetelheid geraakt. Zij hebben hem weer op de kaart gezet en daarmee onze perceptie van hem bepaald.

Andersom zouden schilders als Courbet, Singer Sargent of Manet zonder Hals niet zijn wie ze waren. Sommigen van hen kwamen ook echt naar Haarlem. Niet alleen om te kijken, maar ook om het werk te kopiëren. Het maken van een kopie was een standaardmanier om te leren van een oude meester.’

Geen eilandjes Die kopieën vormen de start van de tentoonstelling. ‘We beginnen heel letterlijk, door ze naast het originele werk

16 TE ZIEN IN HAARLEM

te hangen. Zo kun je precies zien wat ze hetzelfde doen en wat de verschillen zijn. Daarna wordt de vergelijking steeds wat abstracter, meer op gevoelsniveau. Schilderijen waarbij de compositie duidelijk door Hals is geïnspireerd of waarbij de kunstenaar alleen bepaalde elementen van hem heeft geleend. We eindigen met fotografen zoals Stieglitz en Nadar, die hun poses afleidden van zeventiende-eeuwse schilderkunst, waaronder die van Hals. Zijn invloed reikte dus verder

dan alleen onder schilders. Niet zo gek, want er zijn in de kunsten geen eilandjes. Kunstenaars kijken altijd naar elkaar, overal en door alle tijden - en disciplines - heen.’

Zelf goed kijken In de collectie van het Frans Hals Museum zijn vooral de groepsportretten van Hals goed vertegenwoordigd. Om ook andere aspecten uit zijn werk te kunnen belichten zijn er daarom ook schilderijen van Hals te zien die niet eerder in Haarlem hebben gehangen, naast werken in bruikleen van onder anderen Van Gogh, Manet, Monet, Singer Sargent, Mary Cassatt, Ensor, Courbet en Liebermann. ‘Als museum geven we natuurlijk veel historische informatie, maar het is toch vooral de bedoeling bezoekers uit te dagen zelf goed te gaan kijken. Welke overeenkomsten zie je? En welke versie heeft je voorkeur: het origineel van Hals of misschien toch die kopie van Ensor? Dat kan natuurlijk. We hopen echt dat mensen het museum verlaten met een hernieuwde blik op Hals. Dat ze niet alleen met respect en bewondering naar hem kijken, maar ook met verbazing. Een beetje zoals de impressionisten dat ook deden.’

Gouden Straatjes

De groene blouse (1904) Samuel John Peploe

Constance Wynne-Roberts (1895) John Singer Sargent

Als je dan met die frisse blik op Hals weer door het centrum wandelt, doe dan vooral ook het Teylers Museum nog even aan. In het oudste museum van Nederland zijn deze winter 33 originele schetsen van Leonardo da Vinci te bewonderen.

Je loopt er zo naartoe via de Gouden Straatjes van Haarlem.

In de historische pandjes vind je de leukste winkels op het gebied van mode, sieraden, kunst en interieur.

Goed eten en drinken kun je in Haarlem trouwens ook prima in de vele cafés en restaurants rond de St.-Bavokerk, die met zijn Müllerorgel - dat nog bespeeld is door Händel en Mozart - ook een bezoek waard is. Haarlem heeft van oudsher een brouwtraditie, en brouwerij Jopen heeft originele recepten nieuw leven ingeblazen. Hun populaire speciaalbieren proef je in de Jopenkerk, een oude kerk die van binnen is getransformeerd tot brouwerij en café-restaurant.

Jubileumjaar

‘De impressionisten hebben Hals weer op de kaart gezet’

De dag cultureel afsluiten kan in de Toneelschuur of de Stadsschouwburg. Voor beiden is 2018 een bijzonder jaar. De eerste opende precies 50 jaar geleden zijn deuren voor het publiek en viert dit met feestelijke activiteiten zoals workshops en talkshows. De Stadsschouwburg bestaat 100 jaar en heeft een bijzondere jubileumprogrammering samengesteld.

Genoeg te doen dus in Haarlem, en dan hebben we het nog niet eens gehad over museum van de geest Het Dolhuys, de vele galerieën en de prachtige hofjes die de stad rijk is.

Frans Hals en de Modernen is t/m 24 februari in het Frans Hals Museum in Haarlem te zien

Advertentie

3 dagen Veluwe

• 2x overnachten in Garderen, bij WestCord Hotel de Veluwe**** • 2x uitgebreid ontbijtbuffet • 1x 3-gangendiner • gratis wandel- en fietsroutes • gratis parkeren • gratis WiFi

127,00 p.p.p.a.

79,00*

het hot e ligt aan l rand va de n Boswa het chterij Speuld erbos

3 dagen Dordrecht

• 2x overnachten in Dordrecht, bij Postillion Hotel Dordrecht*** • welkomstdrankje in de bar of op het terras • 2x uitgebreid ontbijtbuffet • 10% kortingsvoucher voor het diner • gratis info-pakket over de omgeving • gratis parkeren • gratis WiFi

89,50 p.p.p.a.

3 dagen Drents-Friese Wold

• 2x overnachten in Appelscha, bij Hotel Appelscha*** • 2x uitgebreid ontbijtbuffet • 2x 3-gangenmenu van de chef • 2 dagen Vogelspot-excursie • gratis parkeren • gratis WiFi Kijk online voor de overige arrangementen.

224,00 p.p.p.a.

149,00*

Fochte loërv Vogels een po excursie t m inimale deelnam e 4 perso nen

59,50*

aan de ran van he d historis t che plaatsje Dordre cht

2 dagen Den Bosch

• 1x overnachten in Den Bosch, bij Golden Tulip Hotel Central**** • 1x live cooking-ontbijtbuffet • 1x koffie met Bossche Bol • combiticket Noordbrabants Museum en Design Museum Den Bosch • gratis WiFi

122,80 p.p.p.a.

92,50*

het h staat otel middeleop het e marktp uwse middenlein cultuur in Den Bostad sch

Wintersport

Voordeeluitjes.nl/wintersport

Voordeeluitjes.nl/muze4 0900 66 777 88 (25 c/m)

Waarderingscijfer:

9,0

Alle aanbiedingen zijn geldig t/m 28 februari 2019 (m.u.v. feestdagen). Let op: de vermelde prijzen zijn vanaf en kunnen verschillen per aankomstdatum. De prijzen zijn per persoon per arrangement (p.p.p.a.), o.b.v. twee personen in een standaardkamer en excl. administratiekosten (€ 5,95 p.p.) en stads- en toeristenbelasting. Kijk online voor de volledige voorwaarden. Voordeeluitjes.nl is een label van Freetime Company B.V. Prijs-, druk- en zetfouten voorbehouden.

Advertorial

SUGGESTIES

Foto: Studio Goedewaagen

Na renovatie weer open Chabot Museum Rotterdam In de tentoonstelling Chabot van Rotterdam hoogtepunten uit de eigen collectie met werken van de kunstenaar waar het museum voor internationaal expressionisme zijn naam aan ontleent; schilder en beeldhouwer Henk Chabot (1894-1949).

Ook gaan de rondleidingen door de Van Nellefabriek en langs de modernistische museumparkvilla’s de hele winter door!

Daniel Firman, Nasutamanus, 2012. Foto: Mike Bink

Museumpark 11, Rotterdam - chabotmuseum.nl - museumparkvillas.nl

Theodoor Heynes was tekenaar en schilder, maar in de eerste plaats een meesterlijk aquarellist. Zijn aquarellen vallen op vanwege hun sterk geabstraheerde beeldtaal en daarmee hun verstilde uitstraling en tijdloze karakter. Ze laten zien dat hij het lef had om leeg te laten en te spelen met licht en kleur. Museumkaart geldig

’s Gravenhof 4, Zutphen - www.museazutphen.nl

A Balancing Act Kunsthal KAdE Amersfoort

Edelstenen uit de Hemel in Musee Lalique

”Om je evenwicht te bewaren moet je in beweging blijven” (Albert Einstein).

De dynamische groepstentoonstelling A Balancing Act staat geheel in het teken van balans; voor veel kunstenaars een belangrijk beeldend element. In uiteenlopende disciplines, van foto’s en schilderijen tot installaties en videowerken, wordt gezocht naar het juiste evenwicht. Bezoek A Balancing Act t/m 6 januari in Kunsthal KAdE.

‘Marc Chagall - Edelstenen uit de Hemel’ Lalique Museum in de fraaie historische Hanzestad Doesburg t/m 23 juni 2019.

De tentoonstelling zal in drie delen getoond worden en bestaat deels uit onbekende werken die hij schilderde voor intimi.

Centraal staat het verschil tussen het beeld dat archiefonderzoek van Chagall laat zien en het verhaal dat hij over zichzelf vertelde.

Gratis toegang met museumkaart

Eemplein 77, Amersfoort - www.kunsthalkade.nl

Foto: Mary Sibande, Caught in the Rapture, 2009 (detail).

Theodoor Heynes, Aquarellist in Museum Henriette Polak 17 november - 24 maart 2019

Gasthuisstraat 1, Doesburg - www.musee-lalique.nl

Cultural Threads TextielMuseum in Tilburg 24 nov. 2018 t/m 12 mei 2019

KEES TIMMER Mens & Dier in Gorssel 23 september t/m 6 januari ‘19

Negen hedendaagse kunstenaars gebruiken textiel als krachtig instrument om te reageren op actuele thema’s in een globaliserende wereld. Ze verbeelden hun ideeën over politiek-maatschappelijke vraagstukken of verbinden textiel aan een persoonlijke zoektocht naar afkomst en identiteit.

Ontdek Kees Timmer (1903-1978) en zijn eigenzinnige verbeelding van mens & dier.

Kleurrijk, humoristisch en soms met een donkere toon. Timmer houdt je een spiegel voor en in dat spiegelbeeld herken je wellicht meer van jezelf dan je lief is!

Ook te zien: de krachtige sculpturen van Johan Polet en de uitbundige schilderijen van Paul de Lussanet.

Goirkestraat 96, Tilburg - www.textielmuseum.nl

Hoofdstraat 28, Gorssel - www.museummore.nl

Piet van Wijngaerdt Grondlegger van de Bergense School 24 november t/m 12 mei 2019

Tentoonstelling: Carole van Wees, Portretten & Ander Ongemak

Piet van Wijngaerdt moest meer dan honderd jaar wachten op een grote monografische tentoonstelling. Het beeld van deze schilder als bloemstillevenschilder wordt hierdoor definitief bijgesteld: het werk van Van Wijngaerdt uit zijn topperiode is opmerkelijk krachtig en veelzijdig. Een must see!

28 oktober 2018 t/m 06 januari 2019 Veenkoloniaal Museum Veendam Carole van Wees heeft portretschilderen tot haar passie gemaakt. Niet zo maar portretten, maar portretten ten voeten uit, op ware grootte of zelfs groter. Met deze expositie maakt Carole een statement. Voor eens en voor altijd maakt ze de Groninger Veenkoloniën tijdelijk het middelpunt van de aarde.

Canadaplein 1, Alkmaar - www.stedelijkmuseumalkmaar.nl

Museumplein 5, Veendam - www.museumveendam.nl

COLUMN BART BARNAS 19

‘Bij Caravaggio zie je de rauwheid van zijn leven’

BEELD: ANOUK VAN KALMTHOUT

M

ijn adoratie voor de Italiaanse kunstschilder Caravaggio zien sommigen misschien als buitensporig. Er zijn tussen de 80 en 90 Caravaggio-schilderijen bekend. Inmiddels heb ik er 77 gezien. Het is voor mij een queeste geworden om al zijn werk één keer in het echt te kunnen bewonderen. Dat wordt steeds moeilijker. Want er hangt veel in privécollecties. Drie jaar geleden was een van die werken voor het eerst in vierhonderd jaar kort in het openbaar te zien. Een unieke kans. Ik ben er speciaal voor naar Tokio gevlogen.

Keith Richards zei eens over Caravaggio: ‘Hij had een Rolling Stone kunnen zijn.’ Dat klopt wel een beetje. Caravaggio had niets met gezag en de heersende normen en waarden van zijn tijd. Hij was een ruig type met een grillige persoonlijkheid.

Hij is erg vaak opgepakt. Via Romeinse rechtbankverslagen van rond 1600 weten we daardoor veel over hem. Ook dat maakt hem fascinerend. Terwijl anderen in die tijd engeltjes schilderden met blauwe luchten en witte wolkjes, zag je bij hem de rauwheid van zijn leven terug. De taferelen op zijn schilderijen zijn erg realistisch en hij plukte zijn modellen letterlijk van de straat. Je ziet vaak het vuil nog onder de nagels zitten.

Twee echte Caravaggio’s hangen vanaf half december in Centraal Museum Utrecht. Het topstuk, De graflegging, is in bruikleen van het Vaticaan. Technisch gezien is dat een van zijn allerbeste werken. Extra interessant is de vrouw die op dat schilderij rechtsboven met de handen omhoog staat. Zij heet Fillide Melandroni. Ze was prostituee en leidde minstens zo’n rauw leven als Caravaggio. Ze was zijn muze en staat op een aantal van zijn schilderijen. Via haar kom je ook dieper in het leven van Caravaggio terecht. Op een gegeven moment moest hij Rome ontvluchten nadat hij in een duel een man had gedood. Het slachtoffer was de pooier van diezelfde Fillide. Na omzwervingen van Napels naar Malta begon Caravaggio na vier jaar aan zijn terugreis via Sicilië naar Rome. Hij stierf onderweg op 38-jarige leeftijd, totaal berooid. Als je dat allemaal weet, kijk je met andere ogen naar De graflegging. Ik heb inmiddels bijna 80.000 kilometer gereisd om zijn werk in het echt te kunnen zien. Daarom is het fijn dat ik straks voor een Caravaggio ook gewoon naar Utrecht kan. Ik raad iedereen aan om dit ook te doen. En als je dan voor De graflegging staat, kijk dan ook even naar Fillide Melandroni.

Reageren? Mail naar muze@avrotros.nl

Thuis bij AVROTROS Bart Barnas is mediadirecteur van AVROTROS Utrecht, Caravaggio en Europa is van 16 december t/m 24 maart in Centraal Museum Utrecht te zien

Lezing Zie pagina 51

Advertentie

FEAST FOR THE EYES 21

Foto’s om van te smullen Deze kerst loopt het water je in de mond in FOAM. Met Feast for the Eyes The Story of Food in Photography speelt het Amsterdamse fotografiemuseum niet alleen in op de Instagram-hype van deze tijd, maar laat het tegelijkertijd de centrale rol van voedselfotografie in kunst, reclame en wetenschap zien.

TEKST: VANYA PIETERS BEELD: WEEGEE / INTERNATIONAL CENTER OF PHOTOGRAPHY, IRA & SUZANNE RICHER, ED RUSCHA / GAGOSIAN GALLERY

F

oto’s van eten staan zelden op zichzelf. Ze geven een unieke reflectie op sociale thema’s als identiteit en het familieleven. Voedsel kan een levensstijl of een natie representeren, maar ook hoop of wanhoop, honger of overdaad. FOAM biedt reflectie in drie smaken: Still Life, Around the Table en Playing with your Food.

Phillip J. Stazzone is on WPA and Enjoys His Favorite Food as He’s Heard That the Army Doesn’t Go in Very Strong for Serving Spaghetti (1940) Weegee

Still Life De stillevens van oorlogsfotograaf Roger Fenton (1819 - 1869) stammen uit de begintijd van de fotografie.

Ze tonen een overvloed aan lekkernijen - zwarte druiven, ananas, perziken en abrikozen - rijk gearrangeerd. Maar de foto’s doen meer dan de traditie van het stilleven in de klassieke schilderkunst imiteren; ze belichten de donkere kant hiervan. Zoals 17e-eeuwse kunstenaars middels insecten of het strategisch plaatsen van een schedel het bederven van vruchten en bloemen aankondigden, zet Fenton optisch effect in om een soortgelijk pessimisme te verbeelden.

Around the Table De rituelen rondom eten en het reflecteren van culturele identiteit worden onder de loep genomen in Around the Table met werk van onder andere Nickolas Muray (1892 - 1965). Zijn foto’s tonen tafels van Amerikaanse gezinnen in de jaren 50, vol weelde en heldere kleuren. De naoorlogse tijd mocht weer positief, vrolijk en vol overvloed zijn.

Playing with your Food Wat gebeurt er wanneer je humor, spel en ironie met eten combineert? Martha Rosler geeft op humoristische wijze kritiek op de rol van de vrouw in de keuken. En met een hoofdtooi van citroenen geeft de Spaanse fotograaf Ouka Leele het vrije Spanje na het Franco-bewind weer.

Met collages, fotoboeken, iconische fotografen en amateurs toont Feast for the Eyes de complexiteit van vormen en betekenissen van voedsel. Met een gezonde portie humor.

Feast for the Eyes The Story of Food in Photography is van 21 december t/m 8 maart in FOAM in Amsterdam te zien

Spam (Cut in Two, 1961) - Ed Ruscha

Rondleiding Zie pagina 51

22 ACHTER DE SCHERMEN

‘ Ik zie haar nog zitten: een koningin op haar bank, een glas wijn, de volle asbak’ Jonathan van Duijn dook voor de documentaireserie Annie M.G. Schmidt in het leven van zijn oma. ‘Ik moest lang nadenken. Presenteren voor de camera, zou dat lukken?’

TEKST: ELLEN LEIJSER BEELD: RICK ERFMANN

23

V

oor een festival in de Spaanse woestijn bouwde hij onlangs een legertruck om tot een megavuurvlieg met vlammenwerpers als voelsprieten. Het tv-debuut van theatermaker Jonathan van Duijn (30) als presentator van de documentaireserie Annie M.G. Schmidt voelt voor hem nog onwerkelijk. Strak in het pak struint hij in het spoor van zijn beroemde oma, die overleed op zijn zevende. Chronologisch, gelardeerd met aangenaam veel fragmenten, belicht hij haar woelige leven.

De tv-productie was voor Jonathan een bijzondere ontdekkingstocht. ‘Ik maak normaal experimenteel theater, timmer maffe bouwwerken, doe rauw werk. Met opeens serieuze professionals met jarenlange tv-ervaring om me heen was ik totaal uit mijn comfortzone. Bij experimenteel theater ligt niks vast, dat is bij zo’n tv-productie anders. Soms kriebelde het: laten we iets raars doen. De rebelse kunstenaar in mij, sterke genen van Annie. Maar ik heb heel veel geleerd en het is een rijke serie geworden.’

Lange redactiedagen Achteraf is hij dus blij dat zijn vrienden hem overhaalden om ja te zeggen. ‘Ik moest lang nadenken. Presenteren voor de camera, zou dat lukken? Daarbij: ik treed wel op, maar niet voor zoveel mensen, integendeel. Onze voorstelling Spiegelstof was bestemd voor één persoon per keer.’

Hij vond het daarom fijn dat het team waarmee hij op pad ging, klein was: eindredacteur Clemens van der Grinten, een beeldredacteur, en een cameraman die ook het geluid verzorgde. Jonathan ging intussen de uitdaging aan om zijn presentatiekteksten te leren en natuurlijk op tv te brengen.

Hij kreeg wekelijks trainingen van acteur-coach George Groot, een goede vriend van Annie. ‘Hectisch allemaal. Ik was ook net met mijn vrachtwagenrijbewijs bezig. Het ene moment AVROTROS-presentator, het andere moment trucker, haha!’

Renaultje 4 Er werd gefilmd op plekken die belangrijk waren in Annie’s leven. In haar geboorteplaats Kapelle, in Zeeland, waar ze naar school ging, in Schiedam, waar ze de bibliotheekopleiding volgde, en bij haar huis in de buurt van het Franse Grasse. ‘Ik kom daar al mijn hele leven. In een Renaultje 4 - mijn opa had dezelfde - scheurde ik met de cameraman over landweggetjes om opnamen te maken, onder anderen met een drone. Geweldig!’

De serie nam hem maandenlang totaal in beslag. ‘Met mijn vader nam ik in de avonden vaak de teksten door. Soms vroeg ik hem een beetje bezorgd: “Wordt het wel leuk?” Dan stelde hij me gerust: “Tuurlijk man. Jij bent leuk, en Annie is helemaal hartstikke leuk, het komt helemaal goed.”’

Broze vrouw Jonathan kende zijn grootmoeder vooral als een broze, bijna blinde vrouw. ‘Ik zie haar nog zitten: een koningin op haar bank, het hoogpolige tapijt, een glas wijn, de volle asbak. Op zaterdag, als haar leesclub bijeenkwam, lazen de volwasse-

‘Door de serie ontdekte ik de jonge Annie’ nen toneelstukken aan haar voor. Ik speelde met haar katten, dronk haar chocolademelk met vitaminen op en ging met de traplift op en neer. De flessen wijn kwamen op tafel, gesprekken werden luider, ik dommelde bij het geroezemoes in slaap.’ Door de serie ontdekte hij ook de jonge Annie. ‘De Annie die danst en vriendjes heeft, die zich drie slagen in de rondte werkt. Wat ik ook bijzonder vond: ik weet nu hoe mijn grootouders elkaar ontmoetten. Ze konden uren, dagen met elkaar praten. Samen pluisden ze de wereld uit.’ Hij herinnert zich opeens hoe hij het allerlaatste interview met Annie las. ‘Het maakte me treurig. Ze was zo scherp, grappig, enorm intelligent. Wat zou ik nu graag met haar chillen, wijn drinken en goeie gesprekken voeren!’

Thuis bij AVROTROS Annie M.G. Schmidt vanaf 27 november iedere dinsdag om 20:25 uur op NPO 2

24 ALEXEJ VON JAWLENSKY

Mediteren Grote Meditatie: Johannes de Doper (XXVII, N.10, V, 1936) Museum Wiesbaden

25

met Alexej von Jawlensky Zo beroemd als zijn vrienden Wassily Kandinsky of Paul Klee werd schilder Alexej von Jawlensky niet.

Ten onrechte, want de Rus was niet alleen een van de productiefste, maar vooral een van de vooruitstrevendste schilders van zijn tijd.

TEKST: VIVIAN DE GIER BEELD: ALEXEJ VON JAWLENSKY

Portret van een meisje (1909) Museum Kunstpalast, Düsseldorf

26 ALEXEJ VON JAWLENSKY

‘W

e hebben nu zo’n 2400 olieverfschilderijen teruggevonden. Vermoedelijk zijn er nog enkele honderden waar we de verblijfplaats nog niet van weten, onder meer diverse Meditaties, de laatste serie schilderijen die hij heeft gemaakt.’

Angelica Bianconi Jawlensky, de bevlogen kleindochter van schilder Alexej von Jawlensky, beheert het Jawlensky-archief in Locarno. Ze laat een paar van die Meditaties zien. Het zijn kleine, abstracte schilderijen waarop het gezicht tot zijn meest minimale vorm is teruggebracht, waardoor het de vorm heeft van een kruis. Laat je zo’n schilderij echt tot je doordringen, dan vóél je de urgentie en noodzaak die de schilder ervoer. Tegen het einde van zijn leven - Jawlensky leefde van 1864 tot 1941 - was de schilder getroffen door ernstige artrose en verlamming aan zijn vingers en ellebogen.

Toch gaf hij niet op en benutte hij elk moment dat hij niet onder pijn gebukt ging om te schilderen.

Uitzonderlijke carrière De Rus Alexej von Jawlensky was een belangrijke moderne kunstenaar, en een man met een leven en artistieke carrière

‘ Jawlensky was visueel de sterkste en snelste van allemaal’

Landschap bij Oberstdorf (1912)

die uitzonderlijk te noemen zijn. Toch is hij niet zo beroemd geworden als zijn tijdgenoten, collega’s en vrienden Wassily Kandinsky, Franz Marc of Paul Klee. ‘Iemand als Kandinsky was sterk in de marketingkant van de kunst, maar Jawlensky was daar helaas niet zo goed in’, verklaart curator Daniel Koep van het Gemeentemuseum zijn onderbelichte positie. ‘Als kunstenaar was hij echter heel belangrijk in zijn tijd. Hij was als een leraar voor Kandinsky, Gabriele Münter en andere schilders van het kunstcollectief Der Blaue Reiter.’

Virtuoze kunstenaar Juist daarom wil het Gemeentemuseum Den Haag met de tentoonstelling Alexej von Jawlensky - Expressionisme en devotie het grote publiek (opnieuw) laten kennismaken met het rijke oeuvre van deze virtuoze en bijzondere kunstenaar.

De expositie laat talloze (vrouwen)portretten en landschappen zien en toont de ontwikkeling van Jawlensky: van het realisme via impressionisme naar expressionisme. Alexey von Jawlensky had een buitengewoon goede neus voor nieuwe ontwikkelingen en talent van andere schilders. Zo kende en bewonderde hij al vroeg het werk van Vincent van Gogh en Paul Gauguin. ‘Hij ontdekte ze, volgde hun stijl een korte tijd

Advertentie

en maakte daar vervolgens zijn eigen beeldtaal van’, vertelt Koep. ‘Jawlensky was visueel de sterkste en de snelste van allemaal. Kandinsky is beroemd om zijn theorieën over kunst, maar het was Jawlensky die de theorie als eerste vertaalde naar moderne expressieve schilderijen.’

Liederen zonder woorden Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd Alexej in Duitsland beschouwd als staatsvijand, waardoor hij vluchtte naar Saint-Prex in Zwitserland, waar hij een teruggetrokken, sober leven leidde. Hier begon de schilder met zijn eerste series. Onder meer geïnspireerd door het muzikale principe van de gevarieerde herhaling, zoals Bach deed in zijn Goldberg Variaties, schilderde Jawlensky honderden malen het uitzicht vanuit zijn raam: steeds hetzelfde groepje bomen met een pad, maar steeds nét iets anders en steeds abstracter. De series waren als een meditatie, waarbij hij eindeloos bleef zoeken naar de beste manier om uitdrukking te geven aan zijn gevoelens. Later noemde hij ze ‘liederen zonder woorden’.

Deze landschappen voerden op hun beurt naar reeksen abstracte ‘koppen’, gezichten die tot lijnen en kleuren waren teruggebracht.

Kleine Meditaties Alle verschillende fasen in zijn loopbaan, van de grote vrouwenportretten tot de kleine schilderijtjes, zijn te zien in de tentoonstelling in Den Haag; met daarbij enkele persoonlijke bezittingen, zoals een minuscuul portretje in een hanger en een icoon dat hij altijd bij zich had op reis. Speciale aandacht is er voor de invloed die muziek op Jawlensky had en voor zijn spiritualiteit, die culmineerde in de eerder genoemde Meditaties uit de jaren 30, toen hij al ernstig ziek was en alleen nog met gestrekte armen kon schilderen. ‘In mijn laatste periode hebben mijn werken een heel klein formaat, maar zijn de schilderijen nog intenser en spiritueler, spreken alleen vanuit de kleur’, zei hij later over die werken. ‘Omdat ik voelde dat ik door mijn ziekte in de toekomst niet meer zou kunnen werken, werkte ik als een bezetene aan mijn kleine Meditaties.’

Fysieke pijn In de eindeloze reeksen kleurige penseelstreken - rustige kleuren, niet meer de felle uit zijn begintijd - valt een abstract gezicht te herkennen, maar ook het kruis van Christus met een vuur erachter. ‘Hij was niet bang om naar grote thema’s als leven, dood en pijn te kijken’, zegt Koep.

‘Met het herhalen van een principe dat nooit hetzelfde is, probeerde hij de eeuwigheid te raken. De verstilling, concentratie en verdieping die hij ervoer, hoop ik bezoekers ook mee te geven. De intensiteit van zijn fysieke pijn en zijn wedloop met de tijd zijn echt voelbaar in deze schilderijen.

Daarom is een tentoonstelling ook zo belangrijk; alleen dan kun je de kunst echt beléven. Zoiets valt nooit te reproduceren in een boek.’

Alexej von Jawlensky - Expressionisme en devotie is t/m 27 januari in het Gemeentemuseum Den Haag te zien

Bauhaus 100 in Duitsland 6 dagen v.a.

698 Kunstreis inclusief:

nieuwe Bauhausmuseum in Weimar hét Bauhaus in Dessau de Meisterhäuser in Dessau diverse Bauhauswoonwijken in Berlijn hoofdgebouw Bauhausuniversiteit in Weimar Haus am Horn in Weimar Bauhaus woonwijk Törten in Dessau

vertrek 23 april • 14 mei • 1 en 15 oktober Prijs per persoon, inclusief: vervoer in comfort classtouringcar • verblijf in middenklassehotels in Gera en Berlijn • 5x ontbijt en 2x diner • rondleiding met gids in Weimar en Dessau • audiosysteem • de beste SRCreisleider Exclusief: entreegelden • Calamiteitenfonds

Méér zien

met onze reisleiders In 2019 staat Duitsland uitgebreid stil bij 100 jaar Bauhaus! Met nieuwe en hernieuwde exposities, de renovatie van Bauhausmonumenten en de opening van nieuwe musea in de Bauhaussteden Weimar en Dessau wordt gevierd dat het 100 jaar geleden is dat het Bauhaus door Walter Gropius werd opgericht.

Op deze unieke kunstreis bewondert u in Weimar, Dessau en Berlijn diverse Bauhausmusea en -monumenten, waaronder het hoofdgebouw van de Bauhausuniversiteit en de pas gerestaureerde Meisterhäuser van Kandinsky en Klee. Bauhaus 100 biedt u een prachtige gelegenheid voor een eerste kennismaking met het Bauhaus of om weer eens terug te keren naar deze boeiende stroming en steden.

Kijk op SRC-reizen.nl of bel 050 - 3 123 123

28 NEOCLASSICISME

Collages gebaseerd op West Front of the Parthenon (1903) van William C. Morey. V.l.n.r. Parthenon, Kathedraal van Reims, Tempietto van San Pietro in Montorio, San Carlo Alle Quattro Fontane in Rome

29

Fantasieloos of fantastisch?

Gebouwen hoorden in de vijftiende eeuw ‘zuiver’ en ‘strak’ te zijn, zoals in de klassieke tijd.

Weg met alle tierelantijnen, was het credo. Waar kwam dat neoclassicisme ineens vandaan?

TEKST: KOEN KLEIJN BEELD: MARY-LOU BERKULIN

H

et gebruik van het voorvoegsel ‘neo’ in cultuur of politiek is doorgaans geen goed teken. Er wordt meestal iets uit de mottenballen gehaald dat daar misschien beter had kunnen blijven liggen, iets wat al door de tijd was ingehaald. In het geval van het neoclassicisme is dat ‘neo’ bovendien overbodig. Het woord classicistisch betekent gewoon ‘op de manier of in de stijl van de klassieken’, waarmee de Romeinen en de Grieken worden bedoeld. Het woord neoclassicistisch betekent hetzelfde, maar dan met ‘neo’ ervoor, als in: ‘we doen het nog eens dunnetjes over’.

Alsof de klassieken totaal vergeten waren, en dat is eigenlijk nooit zo geweest.

Neoclassicisme in de kunsten is een containerbegrip dat meestal wordt gebruikt om een stroming aan te duiden die al sinds de Renaissance bestond, tussen grofweg 1750 en 1825 behoorlijk dominant was, en daarna eigenlijk nooit helemaal is verdwenen. Waarom dan dat ‘neo’? Daarvoor moeten we iets verder terug.

Het gebruik van neo- is meestal geen goed teken

Uit het zicht Je zou kunnen zeggen dat de principes van de goede oude klassieke bouwkunst van de Romeinen en de Grieken in de Middeleeuwen uit het zicht waren geraakt. In de vijftiende eeuw kwam daar een reactie op, te beginnen in Italië, waar intellectuelen en kunstenaars de ideeën van de klassieke periode herontdekten. Architecten als Giacomo da Vignola (1507-1573) en Andrea Palladio (1508-1580) schoven de gangbare ‘verwilderde’ architectuur van tafel en gaven er een scheldnaam aan: ‘Gotisch’ (als in: ‘barbaars’ of ‘nietItaliaans’). Vignola bestudeerde en publiceerde de boeken van de oude Romeinse architect Marcus Vitruvius Pollio (± 80 v.Chr- ± 20 v.Chr), die regels had opgesteld voor een eenvoudige, zuivere bouwkunst. Omdat de boekdrukkunst inmiddels was uitgevonden, werden die voorschriften nu in hun herboren vorm over heel Europa verspreid. Zo kon de oude beschaving opnieuw beginnen: in stad en land verrezen nieuwe klassieke gebouwen die heel zuivere geometrische verhoudingen hadden, en bijna geen versieringen, want juist de eenvoud en zuiverheid van de vormen (vierkanten, cirkels, driehoeken) gaven een gebouw schoonheid. Toen Hendrick de Keyser (1565-1621) aan zijn plannen voor de Westerkerk in Amsterdam begon, had hij Vignola’s boek in de kast staan.

30 NEOCLASSICISME

Maar toen herhaalde de geschiedenis zich: de pure principes raakten weer uit het zicht en vooral architecten namen de zaken heel vrij op. Klassieke structuren werden opeens van elastiek. Gebouwen belichaamden geen ‘zuivere waarheden’, geen wiskundige rust, maar zochten juist een beweeglijke sensatie in het hier en nu, een theatraal effect dat we later barok zijn gaan noemen. Die verwildering zette zich in de achttiende eeuw door in wat wel rococo heet, een bijna belachelijk frivole stijl zonder herkenbare orde of nette symmetrie, overgroeid met grillige en wufte versieringen, als een fantastisch soort klimop.

En net als in de zestiende eeuw volgde ook daar weer een reactie op. De slinger sloeg door van ‘frivool’ en ‘fantastisch’ naar ‘strak’ en ‘zuiver’. Halverwege de achttiende eeuw schreef de Duitse theoreticus Johann Joachim Winckelmann (1717-1768) een boekje ‘over het navolgen van de Griekse werken in de schilderkunst en de beeldhouwkunst’.

Kunstenaars moesten weer de ‘edle Einfalt und stille Größe’ – de ‘edele eenvoud en kalme grandeur’ – van de klassieke beschaving gaan imiteren als ze werkelijk grootse kunst wilden maken, schreef Winckelmann.

Terug in de mode Dat deden die kunstenaars, en met verve. De klassieken raakten opnieuw - neo! - geweldig in de mode en Jan en alleman reisde af naar Italië om de grote bouwkunst daar met eigen ogen te bestuderen. Jacques-Louis David (1748-1825) schilderde enorme doeken met grote Romeinse heldenverhalen, Antonio Canova (1757-1822) maakte spierwitte marmeren beelden van gratiën en godinnen, op het toneel verschenen toneelstukken over de helden van de Odyssee of de Romeinse Republiek en in Parijs werd op de Place de la Madeleine een nieuwe katholieke kerk gebouwd in de vorm van een volmaakt klassieke Griekse tempel.

Slechte naam Het neoclassicisme vinden wij in de bouwkunst over het algemeen wel aangenaam; Sint-Petersburg, Londen, Bath, Edinburgh, Washington DC en Parijs staan er vol mee. Maar in de andere kunsten heeft het toch een beetje een slechte naam.

Dat komt in de eerste plaats doordat schrijvers, schilders en beeldhouwers heel stijve, veel te ver doorgedachte voorstellingen gingen maken, werken die de gewone kunstliefhebber wel kon bewonderen, maar waar hij of zij maar moeilijk enige

Het neoclassicisme werd de stijl van de macht

Jan en alleman reisde naar Italië om de bouwkunst daar te bestuderen menselijke emotie in kon navoelen. Ze waren gewoon te hooggestemd, te moeilijk: wie had er nou ooit gehoord van de Strijd tussen de Horatii en de Curiatii, of van Koning Seleukos die zijn zoon Antiochos de koningsmantel en zijn tweede echtgenoot, Stratonike, overhandigt? Wie zat er te wachten op poëzie waarin Apollo in elk vers wordt aangeroepen, en de aanbeden geliefde niet gewoon Jannetje of Liesje heet, maar Chloris of Phyllis?

Dit neoclassicisme werd bovendien in de negentiende eeuw de stijl van de macht; niet alleen van koningen en keizers, maar ook van banken, beursgebouwen, universiteiten, kazernes en andere autoritaire instituten. De machthebbers in het autocratische Rusland zouden er van de achttiende eeuw tot ver na de stalinistische tijd aan blijven vasthouden.

Absolute waarheid De slechte reputatie van het neoclassicisme heeft er ten slotte ook mee te maken dat die stijve ideeën van Winckelmann c.s. over het gehoorzaam navolgen van de klassieke principes het fundament werden van talloze kunstacademies in Europa. Die scholen namen die ideeën als absolute waarheid aan en het kunstonderwijs heeft daarna eeuwenlang vastgehouden aan de ‘onfeilbaare regelen dezer Konst’, zoals de Nederlandse ‘classicist’ Gerard de Lairesse (1640-1711) ze noemde. Op den duur raakte dat natuurlijk uit de tijd, en daardoor staan ‘classicistisch’ en ‘neoclassicistisch’ - net als het woord ‘academisch’ zelf - tot op de dag van vandaag gelijk aan koud, fantasieloos, rigide en onpersoonlijk. Vasthouden aan ‘onfeilbare regelen’ is immers het tegenovergestelde van ‘vrije’ creativiteit.

Van stijf naar grillig en weer terug Het zal niet verbazen dat op de periode van dat strenge neoclassicisme de bonte, romantische en grillige neogotiek volgde, waarna weer een periode kwam waarin met het overdadige ornament en de bouwkunstige verwarring werd afgerekend. Daarop volgde weer de fantastische overdaad van de art deco en de Amsterdamse School, waarna de Nieuwe Zakelijkheid ons weer terugvoerde naar helderheid en zuiverheid, enzovoort, enzovoort, tot op de dag van vandaag.

Oud of ‘neo’: plus ça change, plus c’est la même chose.

TEKST: DORIEN DUIVENVOORDEN BEELD: HENRI VERHOEF

TUSSEN KUNST EN KITSCH 31

‘Mijn vader was gek op dit schilderij’

R

iet de Jong (60) uit Apeldoorn bezoekt een opnamedag van Tussen Kunst en Kitsch om haar schilderij te laten taxeren. ‘Mijn ouders hebben dit schilderij ooit gekregen van een vriendin van mijn tante. Mijn vader was er he-le-maal gek van. Met zijn armen op zijn rug en zijn hoofd schuin stond hij er elke dag even naar te kijken. Voordat ik geboren werd woonden mijn ouders in een soortgelijk boerderijtje. Misschien dat het hem aan die tijd deed denken. Toen ik dertien was vroeg mijn tante onverwachts het schilderij terug. Mijn vader was niet thuis. Hij zou er kapot van zijn als hij ’s avonds na zijn werk een lege muur zou treffen en dus heb ik mijn tante gezegd dat het schilderij bij ons bleef. Dat leverde nog best gedoe op in de familie, trouwens. Sinds het overlijden van mijn ouders hangt het schilderij bij mij. Die tante vierde gisteren haar negentigste verjaardag. Ik heb maar niet verteld dat ik vandaag hier naar toe ging!’

Thuis bij AVROTROS Tussen Kunst en Kitsch Benieuwd naar de waarde van dit schilderij? is iedere woensdag om avrotros.nl/tussenkunstenkitsch 20:25 uur op NPO 1 te zien

Advertentie

LEIDEN

Goden van Egypte T/M

31.03 2019

GAUGUIN & LAVAL 33

Meesterlijke mafketels op Martinique

Vrouwen aan de kust (1887-1888)

‘Een romantische mafketel’, noemt Jeroen Krabbé Paul Gauguin in de televisieserie Krabbé Zoekt Gauguin. Omdat de kunstenaar koste wat het kost zijn dromen achterna ging. En hij was daarin niet de enige. Samen met Charles Laval bracht hij vier maanden door op het eiland Martinique.

TEKST: VANYA PIETERS BEELD: PAUL GAUGUIN EN CHARLES LAVAL

P

aul Gauguin was een wereldreiziger die zijn hele leven snakte naar vrijheid en artistieke erkenning. In 1886 ontmoet de dan 38-jarige Gauguin de 24-jarige Charles Laval in Parijs. De twee worden vrienden en besluiten een jaar later samen het mondaine leven in Parijs te ontvluchten. Op zoek naar inspiratie reizen ze naar Panama en Martinique.

In de derde aflevering van Krabbé Zoekt Gauguin reist Jeroen Krabbé af naar Martinique. Hij laat zien waar Gauguin en Laval leven en werken.

Het is een productieve periode.

Ondanks gezondheidsproblemen, gebrek aan geld en onbekendheid met het eiland, schilderen Gauguin en Laval het ene meesterwerk na het andere.

De vrijheid en eenvoud van dit ongerepte paradijs biedt volop motieven voor ‘exotische’ schilderijen, waarmee de twee indruk willen maken op de Parijse kunstwereld. Het blijkt een periode die voor beider artistieke ontwikkeling doorslaggevend is. Sterke lijnvoeringen, grote kleurvlakken en complexe composities verwijderen hen steeds verder van het impressionisme. En dat legt ze geen windeieren.

Hoogstaande poëzie Terug naar de televisieserie. Jeroen Krabbé vertelt dat Vincent en Theo van Gogh al in 1887 werken van Gauguin uit Martinique bemachtigen. ‘Hoogstaande poëzie’, noemt Vincent ze. Het zou het begin van een bijzondere relatie worden.

“De ervaring die ik opdeed op Martinique (…) is doorslaggevend. Alleen daar heb ik echt mezelf gevoeld, en het is in wat ik van daar heb meegebracht dat je mij moet zoeken, als je wil weten wie ik ben, meer nog dan in mijn werken van Bretagne.”

Paul Gauguin, 1890

“De plaatselijke bevolking is een oneindige bron van schilderachtige motieven, meer dan we hadden kunnen dromen.

Er is hier zoveel nieuws te observeren en te produceren, op een manier die nog nooit is gedaan, genoeg voor meerdere kunstenaarslevens.”

Charles Laval, 1887

Gauguin & Laval op Martinique is t/m 13 januari in het Van Gogh Museum in Amsterdam te zien

34 DE WILDE JAREN VAN JAN SLUIJTERS

Inspiratie in bruisend Kleurrijk en expressief is het vroege werk van Brabander Jan Sluijters. Inspiratie deed hij op in Parijs waar hij kennis maakte met het werk van Gauguin en Matisse. Zijn werk is nu te zien in Het Noordbrabants Museum.

TEKST ELLEN LEIJSER BEELD: JAN SLUIJTERS

M

et de tentoonstelling Jan Sluijters. De wilde jaren belicht Het Noordbrabants Museum de eerste tien jaar van Sluijters’ lange carrière. Met het winnen van de Prix de Rome in 1904 als beginpunt. Helewise Berger, conservator negentiende- en begin twintigste-eeuwse kunst: ‘Sluijters is geboren en getogen in Den Bosch. Hij studeert uiteindelijk aan de Rijksakademie in Amsterdam, maar zijn roots liggen hier in Den Bosch. Sluijters (1881-1957) is een van onze kernkunstenaars, samen met Jeroen Bosch en Vincent van Gogh. Het Noordbrabants Museum heeft een van de grootste collecties werken van Sluijters.’

Naar Parijs Als winnaar van de Prix de Rome wordt Sluijters vier jaar in de gelegenheid gesteld om in het buitenland - te beginnen in Italië - de antieke kunst te bestuderen en te kopiëren. De klassieke kunst is immers het hoogste goed. Maar Sluijters is tegendraads, de klassieken boeien hem niet. En hoewel hij door de juryleden geacht wordt in de traditie van de prijs te werken, doet hij dat niet. Hij gaat liever naar Parijs, op dat moment de bruisende hoofdstad van de moderne kunst, waar kunstenaars experimenteren met kleur en nieuwe stijlen en technieken. Daar maakt hij kennis met het neo-impressionisme, fauvisme en later met het kubisme. Berger: ‘Deze nieuwe stromingen zuigt hij op als een spons. Hij experimenteert er zelf lustig op los. In een tijdspanne van tien jaar absorbeert Spaanse danseres (1906) Singer Laren, bruikleen uit particulier bezit

hij veel stijlen, maar hij maakt ze ook eigen, verwerkt ze op zijn eigen manier.’

‘Vulgaire kunst’ De Spaanse danseres uit 1906 is een treffend voorbeeld van de Parijse invloed op zijn werk. Berger: ‘Hij gebruikt grote kleurvlakken, met contrasterende kleuren. Hij speelt met kleur.

Knalrood tegenover felgroen. Ook in de huidpartij verwerkt hij groen. Dit is een werk dat de jury absoluut niet tolereert.

Sluijters heeft te veel naar de “vulgaire Franse kunst” gekeken, is het vernietigende oordeel, en ze trekken zijn toelage in.

Nederland is duidelijk nog niet rijp voor het kleurrijke, expressieve werk van Sluijters.’

In 1906 verblijft Sluijters vijf maanden in Parijs. Hij schildert er vooral stadsgezichten en het uitgaansleven, aan het begin van de twintigste eeuw zeer populaire onderwerpen.

Ook experimenteert hij met de weergave van elektrisch licht, in die tijd een modern fenomeen. Berger: ‘Het schilderij Bal Tabarin is daar een goed voorbeeld van. Kijk naar de opvallende bundels van elektrisch licht, met de zichtbare kleurtoetsen in een grove pointillistische techniek.’

Sluijters is vooral geraakt door het werk van de fauvisten met hun felle kleuren en kleurcontrasten. Berger: ‘We weten dat hij in 1906 de Salon d’Automne, de invloedrijke najaarstentoonstelling in Parijs, heeft bezocht en dat hij zei dat vooral het werk van Gauguin en de vroege Matisse hem aanspreekt. Dat is zichtbaar in zijn eigen werk.’

Moderne Kunstkring Eind 1910 is Sluijters een van de oprichters van de Moderne Kunstkring. Berger: ‘Het moest, naar voorbeeld van de Parijse Salons, een platform zijn voor moderne kunst. Hij was dus niet alleen schilder, maar ook pleitbezorger van de moderne kunst in ons land.’

Het schilderij Larens landschap met oktoberzon maakt Sluijters in 1910, als hij weer in Nederland woont. Berger: ‘Het zijn de hoogtijdagen van het luminisme, en je ziet dat Sluijters beïnvloed is door Vincent van Gogh. We weten dat hij zijn werk kent en dat hij zich heeft verdiept in Van Goghs opvattingen.’ Vanaf 1914 neemt Sluijters’ verlangen om te experimenteren af. Maar zijn werk blijft zijn leven lang expressief en kleurrijk.

Jan Sluijters. De wilde jaren is t/m 7 april in Het Noordbrabants Museum in Den Bosch te zien

35

Parijs

‘ Sluijters heeft teveel gekeken naar de vulgaire Franse kunst’

Bal Tabarin (1906-1907) Stedelijk Museum Amsterdam, langdurig bruikleen particulier verzamelaar, voorgenomen gift

36 NAAR HET MUSEUM MET

‘ Ik kan het echt missen

als ik een tijd niet naar een museum ben geweest’ MUZE gaat naar het Eye Filmmuseum met Tiemen van Willenswaard, zakelijk leider van het Amsterdamse toneelgezelschap Dood Paard.

Thuis kijkt hij graag naar Het Geheim van de Meester: ‘Dat is bijna detectivewerk.’

TEKST: ANNE KLEISEN BEELD: NINETTE SCHOSTACK

‘V

oor mij hangt een geslaagd museumbezoek niet alleen af van de kunst die er te zien is.

Het is ook een dagje uit, een totaalervaring. De faciliteiten van Eye Filmmuseum zijn geweldig. Het archief met de gerestaureerde films, maar ook het café, de tentoonstellingen en de bioscoopzalen. Als ik hier op de trap zit, is het net of ik me op een overdekt plein bevind. Het is een iconisch gebouw op een enorm geslaagde locatie. Ik vind het al een belevenis om hier alleen maar te zijn. Mijn betrokkenheid bij Eye stamt uit mijn studietijd. Ik werkte bij Cinerama, een voormalige bioscoop waar het Filmmuseum ook programmeerde. Het was een zorgeloze periode, ik had veel tijd om naar de film te gaan.

Als ik nu naar de bioscoop ga, overvalt

me nog steeds dat eindeloze zondagmiddaggevoel. Ik zet mijn telefoon uit en laat me makkelijk meevoeren door wat zich afspeelt op beeld.

Ik voel me het meest aangetrokken tot moderne kunst. Ik hou van de crossovers die daarin vaak voorkomen. De tentoonstellingen in Eye sluiten daar naadloos bij aan. Ze bestaan meestal uit installaties en bewegend beeld. In film zelf komen ook zoveel kunstvormen samen. Sommige kadreringen zijn schilderijen op zich. Dan heb je nog de muziek, het verhaal en het acteerwerk.

Onlangs was hier de tentoonstelling L’histoire kaputt van Alex van Warmerdam te zien. Ook hij maakt interdisciplinaire kunst. Mijn favoriete werk van hem is Schepselen van het woud. Het is een bewegend, steeds veranderend

schilderij waarin een konijn bijvoorbeeld overgaat in een wolf. Maar er zitten ook macabere beelden in die doen denken aan de dood en sterfelijkheid.

Tijdens het kijken is het alsof ik dicht bij de fascinerende gedachtestroom van de kunstenaar kom. Ik vind het vervreemdend en inspirerend tegelijk.

Ik kan het echt missen als ik een tijd niet naar het museum ben geweest of op een andere manier ben gevoed door kunst.

De tentoonstelling die nu te zien is in Eye, van Ryoji Ikeda, is ook waanzinnig.

Zijn kunst zou niet misstaan op een dancefestival. Hij maakt enorme projecties over elementaire dingen als stilte, ruimte en tijd.’

De kunst van AVROTROS ‘Het kunstlidmaatschap kreeg ik in

37

BLIJ MET CONTEXT Tiemen van Willenswaard (36) woont in Haarlem. Hij is zakelijk leider van toneelgezelschap Dood Paard en al vele jaren werkzaam in de theater- en filmwereld.

Sinds 2015 is hij kunstlid van AVROTROS. ‘Ik lees en leer graag over de context van kunst’.

‘ Het is al een belevenis om alleen maar in Eye te zijn’

2015 voor mijn verjaardag cadeau van een vriend. Daarna heb ik het zelf verlengd. Wat me aanspreekt in MUZE is dat het blad context biedt.

Soms moet je ingevoerd zijn om bepaalde kunst op waarde te schatten. Anders loop je eraan voorbij zonder te zien hoe bijzonder het is.

Om dezelfde reden vind ik het waardevol om met anderen naar een museum te gaan. Iemand kan zijn visie op een kunstwerk zodanig formuleren dat je er zelf ook anders naar kijkt. Toen ik net met mijn vriendin samenwoonde in Amsterdam hebben we door veel musea gedwaald. Dat zijn dierbare herinneringen uit die tijd.

Mijn favoriete kunstprogramma is Het Geheim van de Meester. Hierin

ontleedt een team experts hoe grote meesterwerken zijn gemaakt, zoals Victory Boogie Woogie van Mondriaan of De Marskramer van Bosch. De specialisten achterhalen welke materialen zijn gebruikt bij het schilderen en herleiden afgebeelde objecten. Het mooie eraan vind ik dat het bijna detectivewerk is zoals ze een schilderij reconstrueren. Via MUZE ben ik naar het Geheim van de Meester-college in VondelCS geweest waarbij het team vertelde wat ze tijdens het maken van het programma waren tegengekomen. Dat was erg vermakelijk.’

Naar het museum met MUZE? avrotros.nl/naarhetmuseummet

Advertentie

Ontdek in één tentoonstelling 80 belangrijke aanwinsten voor 40 musea!

Op initiatief van de Vereniging Rembrandt organiseert het Kröller-Müller Museum de tentoonstelling Als kunst je lief is. Voor één keer zijn ruim tachtig belangrijke aankopen van veertig Nederlandse musea bijeengebracht die de afgelopen tien jaar mede zijn verworven met steun van de Vereniging.

Als kunst je lief is toont de volle breedte van de museale aankopen: van een 3000 jaar oud Egyptisch beeld uit het Allard Pierson Museum in Amsterdam tot een schilderij van Neo Rauch uit Museum de Fundatie in Zwolle dat twee jaar geleden nog in het atelier van de kunstenaar stond.

Feest van onverwachte ontmoetingen De tentoonstelling is een feest van onverwachte ontmoetingen van kunstwerken en objecten die met grote zorg zijn geënsceneerd. Zo hangt een monumentaal zestiende-eeuws Bijbels historiestuk uit het Stedelijk Museum in Alkmaar naast een reusachtige foto van Andreas Gursky uit 2007 uit het Stedelijk Museum te Amsterdam, en is een prototype stoel van Rietveld uit de collectie van het Centraal Museum in Utrecht geflankeerd door een schilderij van Alma-Tadema uit het Fries Museum in Leeuwarden en een zeventiende-eeuws bloemstilleven uit het Mauritshuis. Onderweg krijgt de bezoeker inzicht in de verwervingsgeschiedenis van de individuele aankopen, stuk voor stuk publiekslievelingen, en de soms spannende route die moest worden afgelegd om het felbegeerde werk te verwerven.

Exclusieve avondopenstellingen Op vrijdag 14 en zaterdag 15 december organiseert het Kröller-Müller Museum twee exclusieve avondopenstellingen rond de tentoonstelling Als kunst je lief is.

Programma 18.00 uur 19.00 uur 20.00 uur 20.30 uur 21.50 uur 22.15 uur

Welkom, inleiding op tentoonstelling, walking dinner Bezoek tentoonstelling Als kunst je lief is Koffie en dessert Start voorstelling Uit verdriet geboren van Julika Marijn (duur: 80 minuten) Afsluitend drankje Einde van de avond

Prijs arrangement: € 49,95 (exclusief entreekosten) Reserveren via www.krollermuller.nl/julika-marijn-uit-verdriet-geboren Let op: vol is vol, dus wees er snel bij.

Het Kröller-Müller Museum is geopend van dinsdag tot en met zondag en op feestdagen van 10.00 uur tot 17.00 uur, de beeldentuin sluit om 16.30 uur. Op 1 januari is het museum gesloten. De tentoonstelling Als kunst je lief is is van 30 september 2018 t/m 3 februari 2019 te bezoeken.

Koop je ticket: www.alskunstjeliefis.nl

NU TE ZIEN 39

Museumdirecteur Stijn Huijts: ‘We gaan altijd voor de meer verborgen canon’ Stijn Huijts is sinds maart 2012 directeur van het Bonnefantenmuseum in Maastricht.

Welke tentoonstellingen tipt hij de komende maanden?

TEKST RIVKA GROENIER BEELD: HENRI VERHOEF

David Lynch

‘David Lynch is vooral bekend als filmmaker, maar hij is ook een zeer veelzijdig en getalenteerd beeldend kunstenaar. Hij begon zelfs op de kunstacademie en kwam eigenlijk bij toeval bij bewegend beeld uit. Wij hebben in Nederland de primeur van het eerste grote overzicht van zijn werk. We tonen de volle scope: vroege korte films, foto’s, schilderijen, lampsculpturen, tekeningen en litho’s. Deze tentoonstelling past David Lynch: Someone is in my House perfect bij ons, omdat we graag kunstenaars presenteren die niet t/m 28 april overal te zien zijn. We gaan altijd voor de meer ‘verborgen canon’.’

Bonnefantenmuseum Maastricht

Als kunst je lief is

‘Deze tentoonstelling viert het 135-jarig jubileum van de Vereniging Rembrandt.

Een kleine veertig musea leenden werken uit die met steun van de stichting zijn aangekocht. Het resultaat is een brede tentoonstelling van oude en hedendaagse kunst, inclusief toegepaste kunst. Ik tip deze prachtige tentoonstelling graag omdat de Vereniging Rembrandt zo belangrijk is voor het Als kunst je lief is behoud van ons cultureel erfgoed. Wij gaven zelf dan ook met t/m 3 februari plezier twee stukken uit onze collectie in bruikleen.’

Kröller-Müller Museum Otterlo

The Black Image Corporation

‘Een mooie interactieve tentoonstelling met foto’s uit de jaren 40 en 50 die bijeengebracht zijn door kunstenaar Theaster Gates. Hij selecteerde foto’s van met name zwarte vrouwen, die destijds werden gepubliceerd in tijdschriften als Ebony en Jet. Bijzonder, want de beelden zijn nauwelijks bekend buiten de The Black Image Corporation Afro-Amerikaanse community, die zichzelf in deze tijdschriften t/m 14 januari. gerepresenteerd zag. De foto’s geven een mooi tijdsbeeld. Het is Fondazione Prada een ode aan de zwarte vrouw.’

(Milan Osservatorio), Milaan

40 LIEF & LEED

Bijzondere

familiereĂźnie in Enschede

Lezing Zie pagina 51

Met de tentoonstelling Lief & leed neemt Rijksmuseum Twenthe je mee in de wereld van het familieportret.

Nederlandse familieportretten uit de zeventiende en achttiende eeuw waar - als je goed kijkt - iets geks mee aan de hand is.

TEKST ELLEN LEIJSER BEELD: RIJKSMUSEUM TWENTHE

41

V.l.n.r. Portret van een heer (1642), Portret van een meisje in het blauw (1641) en portret van een dame (1642) Johannes Cornelisz. Verspronck

J

e leven mooier, anders of spannender laten lijken dan dat het is: photoshoppen mag dan een eerste levensbehoefte zijn van de huidige Instagram-generatie, ook in de zeventiende eeuw photoshopten ze er al lustig op los.

Niet digitaal, maar met olieverf. Die tante op dat ene familieportret? Ach, na haar dood mag ze er wel vanaf. En als er na het voltooien van het portret tóch nog een kind wordt geboren, schilderen we dat er gewoon bij.

Hartverscheurend Bij een tentoonstelling over familieportretten komen er familieverhalen los. Projectleider Quirine van der Meer Mohr: ‘Elk schilderij herbergt een familiekroniek. Er is misschien iets meer leed dan lief. Er zijn heel veel hartverscheurende verhalen. Neem het verlaat huwelijksportret dat Bartholomeus van der Helst van het echtpaar Hinlopen maakte. Zij was twaalf jaar jonger dan hij. En tussen het verstrekken van de opdracht en het afronden van het schilderij overleed de man. Van der Helst heeft zich moeten baseren op een schilderij dat hij zeven jaar eerder van de man maakte. De vrouw wilde het portret als herinnering. Je ziet dat heel vaak in die tijd: op portretten worden mensen

die al zijn overleden als levend voorgesteld, om de herinnering te koesteren. Er waren immers geen foto’s.’

Weg met die nicht Soms werd er rücksichtslos iemand weg geschilderd. In opdracht van Jan van Loon (van het Museum van Loon in Amsterdam) schilderde Adriaan de Lelie in 1786 een groot portret met acht leden van de familie Van Loon. Na de dood van Jan senior erfde zijn zoon het schilderij. Deze Jan junior gaf vervolgens in 1797 aan De Lelie de opdracht om zijn inmiddels overleden nicht weg te schilderen en daarvoor in de plaats zijn eigen vrouw en hun kind toe te voegen. Van der Meer Mohr lacht: ‘Jan junior heeft vast gedacht: leuk, zo’n familieportret, maar ik wil het wel updaten.’

Overvol Naar sommige portretten hoef je niet eens bijster goed te

‘Leuk, zo’n familieportret, maar ik wil het wel updaten’

42 LIEF & LEED

Echtpaar Hinlopen (1666) Bartholomeus van der Helst

kijken om te constateren dat er gesjoemeld is met de werkelijkheid. Zo oogt het portret van de Hoornse burgemeester Meijndert Sonck en zijn gezin, gemaakt in 1662 door Jan Albertsz. Rotius, misschien wat vol. Van der Meer Mohr: ‘Nadat het schilderij voltooid was, is er nog een kind geboren.

Dat is later door dezelfde kunstenaar toegevoegd. Het is er achterin bijgevoegd op de schouders van een min. Later zijn er overigens nog twee kinderen geboren, maar toen was het schilderij echt te vol... Naast dit schilderij laten we een reconstructie zien van de oorspronkelijke compositie, dus zonder min en baby. Dan zie je dat het veel logischer is als ze er niet zijn.’

Overleden engeltjes Een ander mooi voorbeeld van bijgeschilderde kinderen is het prachtige schilderij van Jan Mijtens uit het Haags Historisch Museum. Mijtens schilderde in 1652 het gezin van Willem van den Kerckhoven. ‘Waarschijnlijk dachten de ouders: met veertien kinderen zijn we wel compleet. Toch kwam er twee jaar later nog een jongetje bij. Hij werd er in 1655 gewoon bijgeschilderd door Mijtens. Op de boord van het jurkje van het jongetje staat de nieuwe datering. Dit schilderij is dus twee keer gedateerd. Overigens stellen de engeltjes de overleden kinderen voor. Kindersterfte kwam veel voor, maar het verdriet was er niet minder om. Om de kinderen niet te vergeten werden ze vaak afgebeeld als engeltjes, om de associatie met de hemel te maken.’

Familiehereniging Een buitenbeentje in de tentoonstelling, of beter gezegd drie

‘Er is misschien iets meer leed dan lief’ buitenbeentjes, zijn de portretten van Johannes Cornelisz.

Verspronck (1600/03-1662). In strikte zin zijn het geen familieportretten, want drie losse doeken, en van photoshoppen is al helemaal geen sprake. Van der Meer Mohr legt uit waarom de schilderijen toch een van de hoogtepunten vormen van Lief & leed. ‘De portretten van de man en de vrouw behoren tot de topstukken van ons museum. Zeker nu ze gerestaureerd zijn en er waanzinnig uitzien: de kleuren zijn dieper, veel sprankelender. De krachtige penseelstreek is veel beter zichtbaar. Je ziet nu nog beter wat een virtuoos kunstenaar Verspronck was. Kijk maar eens naar de details van de handen en de parelketting. Verspronck en Frans Hals waren dé portrettisten van Haarlem. Als welgesteld burger liet je je of door Hals of door Verspronck portretteren. We weten niet wie het zijn, maar we nemen aan dat ze de ouders zijn van het Meisje in het blauw, het beroemde schilderij van Verspronck dat sinds 1922 in de Eregalerij van het Rijksmuseum in Amsterdam hangt. Ze hebben lang in dezelfde collectie gezeten, hebben hetzelfde formaat, dezelfde datering, en het meisje lijkt op de vrouw. Het is heel bijzonder dat voor deze tentoonstelling over families de vader, moeder en dochter nu zijn herenigd.’

De meeste schilderijen op Lief & leed zijn fors van formaat.

‘Anderhalf tot twee meter is geen uitzondering. Door de levensgrote families gaat het nog meer leven. Het heeft een hoop wallpower!’

Lief & Leed is t/m 6 januari in het Rijksmuseum Twenthe te zien

WAAR IS DE MAN? 43

TEKST: MAAIKE PILGRAM BEELD: RUUD BAAN

Lucas De Man bezoekt Erwin Olaf ‘Hij wordt zestig. De man van de glimmende lijven, de duistere bondage-portretten, de verlopen clowns. Provocatief.

Gestileerd. Maar ook: de man van de staatsieportretten van ons koninklijk huis, van de verstilling. De man die de spanning tussen verwachting en lamlendigheid tijdens wachten tot schoonheid weet te verheffen. Die hevig van slag raakt door de aanslagen op Charlie Hebdo en de Bataclan en daarop reageert met beeld.

Geëngageerd. Krachtig.

Onvermoeibaar. Zestig.

Ongelofelijk.’

‘Voor zijn verjaardag krijgt hij een grote overzichtstentoonstelling in het Gemeentemuseum én het Fotomuseum in Den Haag. Hier toont hij onder anderen fotografen die hem inspireren (Robert Mapplethorpe, Helmut Newton, Rineke Dijkstra) maar ook zijn nieuwste serie Shanghai, waarin hij eenzaamheid en vervreemding onder jongeren vastlegde. Prachtige foto’s die wij van Kunstuur al in Shanghai zelf zagen (moet je voorstellen: filmen we helemaal aan de andere kant van de wereld, komen we Erwin Olaf tegen!),

maar nog niet in Nederland te zien geweest zijn. In Shanghai ontstond ook het idee om Erwin te volgen in aanloop naar de Haagse dubbeltentoonstelling.

Ik bezocht zijn studio in Amsterdam, sprak met hem over de toekomst en reisde mee af naar Middelburg waar hij zich bekwaamde in negentiendeeeuwse kooldruktechniek.’

‘Hij is rustiger geworden, vertrouwde hij me toe, heeft

minder de behoefte om zich heen te slaan. Taboedoorbrekend zal hij altijd blijven.

En hij gaat nog lang niet met pensioen.

Ik had me geen betere invulling van de allerlaatste Kunstuur (ja mensen, het is echt waar) kunnen wensen. Maar vrees niet; zolang er gedreven kunstenaars als Erwin Olaf blijven, zijn jullie nog lang niet van mij af.’

Thuis bij AVROTROS Kunstuur is op 23 december om 17:35 uur op NPO 2 te zien

44 THUIS BIJ AVROTROS

De Blauwe Hond

TV

Zondag Vanaf 18 november 18:40 uur NPO Zapp

Kunst is grenzeloos, alles kan en mag. Vanuit dat uitgangspunt leert kunstenaar Jasper KrabbĂŠ in het nieuwe programma De Blauwe Hond kinderen kunst kijken en kunst maken. Samen met bevriende kunstenaars duikt Jasper iedere aflevering in een onderwerp. Hoe teken je een droom? Waarom kan een hond best blauw zijn? Wat is licht? De Blauwe Hond is een ode aan de verbeeldingskracht.

Basquiat

TV

De documentaire BASQUIAT: Rage To Riches verkent het leven en werk van een van de grootste artistieke legendes van de 20ste eeuw. Kunstenaar Jean-Michel Basquiat was een rockster in de vroege jaren 80 van de New Yorkse kunst scene. Hij leefde snel, overleed jong - aan een overdosis heroĂŻne - en maakte duizenden tekeningen en schilderijen. Met zijn rauwe, provocerende, kinderlijke werk blies hij de kunstwereld omver.

Hij vertaalde het leven van de straat naar spontaan, chaotisch werk vol verwijzingen. Een middel om zijn ervaring als zwarte man in een witte wereld op een bijzonder moment in de geschiedenis te verwerken.

Donderdag 6 december 23:00 uur NPO 2

Jan Sierhuis

TV

Donderdag 20 december 23:00 uur NPO 2

Kunstenaar Jan Sierhuis (1928) wordt als een van de belangrijkste Nederlandse expressionisten gezien.

Aan de hand van zijn zelfportretten, die elk een nieuw decennium inleiden, vertelt hij over zijn leven en kunst, en geeft daarmee gelijk een inkijkje in de Nederlandse kunstgeschiedenis van de twintigste eeuw. Sierhuis is een rasschilder van grote waarde voor Nederland. Zijn werken zijn te zien in musea als het Stedelijk Museum, Het Rijksmuseum en het Cobra Museum. Een portret van de man die op 85-jarige leeftijd nog steeds dagelijks in zijn atelier staat.

45

Elmgreen & Dragset Volgens kunstenaarsduo Elmgreen & Dragset is de wereld alles behalve zwartwit. De Deense Michael Elmgreen en de Noorse Ingar Dragset maken sinds 1995 kunst die je wereldbeeld kantelen. Zo bouwden ze een exclusieve Prada-winkel middenin de woestijn van Texas en zetten ze tijdens de Biënnale van Venetië in 2009 het Deense paviljoen te koop. Compleet met makelaar. Maar het duo maakte ook Oneindige kus van twee mannen, het officiële Duitse homomonument.

TV

Dinsdag Vanaf 15 januari 21:15 uur NPO 2

TV

Zondag 9 december 17:35 uur NPO 2

Het Geheim van de Meester Het Geheim van de Meester komt terug! In een nieuw seizoen neemt het team acht uiteenlopende meesterwerken onder de loep.

Kunstenaar Charlotte Caspers, restaurator Michel van de Laar, professor Joris Dik, materiaaldeskundige Berd Visscher en presentator Jasper Krabbé reconstrueren onder andere Jan van Eycks Madonna bij de fontein, Jan Schoonhovens R70-54 en Jan Sluijters’ Maannacht IV. Wie is de mysterieuze dame op Kees van Dongens schilderij Vinger aan de wang? En kan Charlotte het net zo laten stormen als William Turner?

46XXXXXXXXXXXXXX 46 HET GEHEIM VAN XXXXXXXXXXXXX DE MEESTER

47

Jeremia treurend over de verwoesting van Jeruzalem Rembrandt van Rijn

TEKST: ELLEN LEIJSER BEELD: REMBRANDT

‘I

n 2003 heb ik deze Rembrandt gerestaureerd en ben ik zo veel te weten gekomen over zijn werkwijze. Na de grondering in beige zet Rembrandt de compositie op met een goedkope bruine verf. Bij de afwerking begint hij bij de achtergrond die hij in een heel gladde, dunne en strakke laag aanbrengt, dat is erg belangrijk voor hem. In de donkere gladde achtergrond vonden we afgebroken haartjes van een slechte kwast. Rembrandt heeft vast voor een dilemma gestaan. Als hij de haartjes zou verwijderen, zou de verf oprullen en zouden er kale plekjes ontstaan. Dat wil hij niet, hij wil een strakke achtergrond. Hij zal van zijn slordigheid gebaald hebben. Hij pakt een verkeerd penseel en wordt daarvoor direct gestraft.

Het afwisselen tussen de ruwe schets en de magistrale afwerking toont zijn genialiteit. Door dit contrast komt de figuur van de profeet nog meer naar voren.’ Michel van de Laar is zelfstandig restaurateur in Den Bosch en Amsterdam en is teamlid van ons tv-programma Het Geheim van de Meester.

Advertenties

13 OKT 2018 T/M 6 JAN 2019

Ik, Maria van Gelre De hertogin en haar uitzonderlijke gebedenboek

PARTNER:

KOOP ONLINE TICKETS

WWW.MUSEUMHETVALKHOF.NL

‘De Rolls-Royce onder de gebedenboeken’ - de Volkskrant ‘Het boek van Maria van Gelre is ook onweerstaanbaar voor de door beelden overspoelde moderne mens’ - NRC ‘Na afloop heeft de bezoeker de indruk zelf even onderdeel te zijn geweest van de hofhouding van Maria van Gelre’ - Trouw

PUZZEL & COLOFON 49 Puzzel Vul vóór 1 januari 2019 de oplossing en je gegevens in op avrotros.nl/puzzelenwin. Hier wordt na 1 januari de oplossing bekendgemaakt.

VERKEERS REGEL

TURKS VLEES GERECHT

TRAAG

GEBRUIK

OPTOCHT

4

AANGAANDE VERKEERS REGEL

TURKS VLEES GERECHT

TRAAG

WETEN GEBRUIK SCHAPSTER

AANGAANDE

9

BLAD GROENTE

GEBODEN SOM

GROENTE

9

4

WETEN SCHAPSTER

GROENTE

REEDS

SCHANDE

HOUTSOORT

LASTDIER

BAAS

DEKKLEED

MAMA

6

VRUCHTEN NAT

DEKKLEED

KLIER IN DE KEEL

BAAS

GAST

6

VOGEL

8

HOUTSOORT

KLIER IN DE KEEL

DEEL VAN DE BALKAN

VOGEL

GEBODEN SOM

ALFABET

ALFABET REEDS

MAMA SPECERIJ

VRUCHTEN NAT

LASTDIER

BLAD GROENTE

Maak kans op The Art Movements Game

OPTOCHT

SPECERIJ

DEEL VAN DE BALKAN

GAST

HARD SCHOT

8

10

KEURIG

RAAMSCHERM HARD SCHOT ZAK

10

TOSS OEFENSTUK

RAAMSCHERM

GELOFTE

KEURIG

ZAK

RIJ

OEFENSTUK

1 OUDE MAAT TOSS

HOEVEELHEID

13

1

DANS

Denken in hokjes wordt meestal GELOFTE OUDE MAAT HELLENDE VOOR WEG SCHANDE HOEVEELHEID niet als positief ervaren. Het RIJ DANS GEGEVEN DUN 13 14 wordt geassocieerd met HELLENDE VOOR MUURHOLTE PERSOONLIJK WEG VLIEGENDE GRIEKSE bekrompenheid en egocentrisAFWIJZING VOORNAAM SCHOTEL KAASSOORT WOORD GEGEVEN DUN IK 14 me. Toch is categoriseren niet 7 3 MUURHOLTE HOOFDSTAD PERSOONLIJK GEBED alleen maar slecht. Het indelen VLIEGENDE GRIEKSE VAN INDIA AFWIJZING VOORNAAM SCHOTEL KAASSOORT WOORD IK van kunstenaars in kunstSNAVEL LINGERIE 7 3 2 11 stromingen kan er bijvoorbeeld HOOFDSTAD GEBED VAN INDIA HOUTSOORT voor zorgen dat je kijkervaring SNAVEL 2 11 5 LINGERIE verdiept. The Art Movements HIELTJE VAN KNIJPHOUTSOORT Game helpt je daarbij. Want VERZOT EEN HAM WERKTUIG 5 12 welke kunstenaars vallen onder HIELTJE VAN KNIJPpopart? En wat is dada? Noem VERZOT EEN HAM WERKTUIG je het werk van Picasso 12 9 1 2 3 4 5 6 7 8 10 11 12 13 14 kubistisch of juist expressioBreng de letters uit de genummerde hokjes over naar de hokjes in de balk. Deze letters vormen de oplossing. nistisch? Test je kennis en leer 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 moeiteloos kunstgeschiedenis.

Lang leve de hokjesgeest!

MUZE, meer kijk op kunst

MUZE is het verenigingsblad voor kunstleden van AVROTROS en verschijnt 4x per jaar.

Een kunstlidmaatschap kost slechts € 15,- per jaar

Winter 2018, nummer 4

Concept & realisatie Bindinc. Hilversum Redactie Maaike Pilgram Mary-Lou Berkulin (beeldredactie) Thecla Visser (eindredactie) m.m.v. Jan Hafkamp Art direction Durk.com Marketing Annet van der Linden, Marjan den Ouden, Kirsten de Vries (online marketing) Coverbeeld Mary-Lou Berkulin & Lonneke van der Palen

I

L

K

I N Z A K E Redactieadres H K B Postbus 2K A S S L A A L A B 1200 JA Hilversum L M K B LI A A I N A K V Z M A ET muze@avrotros.nl K B F H E T A A K A S S N LI SA 035 - 67 17 RA715 L A B

B E D E B O L G A A V E M L B V O M T D L A H F E T A A R N I S B E D E neoclassicisme V O G E L B D O L H

Z E O D E C Z H O E E O F D R E C E N H E O K E S F R E N E E K E S

C C O R S S P O R C C E O E I R T S U S P O W D R E EP E I T U W D E P

B N O S E N E I N B E N O D SP EF O N E LI NI K E D T A P F O E L I K T A

P M E A P E E R T P M E EL A O P R ET E RI H ET N E G L N R O T H I E N N G

Opgave en vragen over lidmaatschap Postbus 20900 1202 AS Hilversum klantcontactcentrum@avrotros.nl neoclassicisme 035 - 67 26 850 Adverteren Verzorgd door Sanoma Mariska van Beuzekom adverteren@bindinc.nl 035 - 67 26 908 bindinc-adverteren.nl

Advertentiecontracten worden afgesloten conform de Regels voor het Advertentiewezen, gedeponeerd bij de rechtbanken van Nederland.

Beeldverantwoording Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend. Van werken van beeldend kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie zijn de publicatierechten geregeld met Pictoright te Amsterdam. © Pictoright Amsterdam 2018 Geef je mening Heb je opmerkingen en/of tips ten aanzien van de programma’s en activiteiten van AVROTROS? Laat het ons weten via avrotros.nl/verenigingsraad Ledenvergadering De eerstvolgende ledenvergadering is in april 2019.

Aanmelden kan via jaarvergadering@avrotros.nl

WINTER 2018

Uitgave AVROTROS

Speciaal voor kunstleden van AVROTROS

Jan Sluijters kiest zijn eigen weg Frans Hals Idool van de impressionisten Mediteren met Alexej von Jawlensky

Marc Chagall Edelstenen uit de hemel

Het volgende nummer verschijnt op 14 februari 2019

50 SPECIAAL VOOR LEDEN

8,4 BEOORDELING:

‘ Formule is leuk: diner, lezing, rondleiding, borrel’

Exclusieve openstelling Manish Nai Noordbrabants Museum 20 september

8,8 BEOORDELING:

BEOORDELING:

8

Duik in Da Vinci Teylers Museum 30 oktober

‘ Boeiende lezing, prachtige tentoonstelling’

Rondleiding door Actie <-> Reactie Kunsthal 26 september & 3 oktober

‘Anders dan anders.

Verfrissend’

BEOORDELING:

8,6

Pure Rubens Museum Boijmans van Beuningen 6 & 10 oktober

‘ Het was een bijzondere middag. Mijn kleinzoon en ik hebben genoten’

‘ Dankzij de rondleiding heb ik veel details gezien die ik anders nooit gezien had’

51

Exclusief voor lezers van

Je ontvangt MUZE omdat je kunstlid bent van AVROTROS. Als kunstlid kun je gebruik maken van bijzondere aanbiedingen Koop je tickets via avrotros.nl/evenementen of 085-8881646

Bezoek het oude Egypte

Het oude Egypte was doordrenkt van religie en magie. Verhalen over goden en de schepping bepaalden het wereldbeeld van de bevolking. De tentoonstelling Goden van Egypte leert je fascinerende goden en symbolen herkennen. Tanja van der Zon, projectleider van de tentoonstelling, vertelt je meer over het Egyptische wereldbeeld. Na haar inleiding bezoek je de tentoonstelling met audiotour.

Woensdag 9 & woensdag 30 januari 13:45 - 17:00 uur

Prijs: € 7,50 Lees meer op pagina 13

Prikkel je smaakpapillen in FOAM

Laat je rondleiden door de tentoonstelling Feast for the Eyes - the Story of Food in Photography. De tentoonstelling laat in drie delen de relatie tussen eten en fotografie zien. Ieder deel wordt ingeluid met een hapje.

Na afloop van de rondleiding ben je van harte welkom in het museumcafé voor een drankje.

24 januari van 13:30 - 15:30 uur 31 januari van 17:00 - 19:00 uur Prijs: € 19,95 Lees meer op pagina 21

Lief & Leed

In het Rijksmuseum Twenthe zijn zo’n vijftig 17de- en 18de-eeuwse familieportretten te zien waar ‘iets’ mee is. Voorstellingen waarin personen toegevoegd, verwisseld of uit de dood opgestaan zijn. Samensteller van de tentoonstelling Claire van Donk vertelt je alles over deze vroege vorm van photoshoppen.

Hierna bezoek je op eigen gelegenheid de tentoonstelling met audiotour.

Dinsdag 18 december 13:30 - 17:00 uur Prijs: € 5,Lees meer op pagina 41

Caravaggio’s topstukken

Voor het eerst zijn Caravaggio’s topstukken De graflegging van Christus uit het Vaticaan en De Mediterende Hieronymus uit het Monasterio de la Virgen de Montserrat in Nederland te zien. In de tentoonstelling Utrecht, Caravaggio en Europa zijn naast deze werken ruim 70 schilderijen te zien van de Utrechtse caravaggisten Gerard van Honthorst, Dirck van Baburen, Hendrick Ter Brugghen en hun Europese collega’s. Tijdens de lezing hoor je hoe de tentoonstelling tot stand is gekomen.

Vrijdag 11 januari 10:30 - 14:00 uur Prijs: € 10,Lees meer op pagina 19