ریکالم
www.awene.com
رۆژنامه‌یه‌كی سیاسیی گشتییه کۆمپانیای ئاوێن ه ده‌ریده‌کات
ژماره ()461 سێشەممە 2015/1/13
شێرپه‌نجه‌ی كاره‌با قه‌یرانێك كه به‌رۆكی هاواڵتیان سیروان بارزانی.. به‌رنادا پێشمه‌رگه‌ی 4بازرگان 3
لەسەرسەرییەکی سادەوە بۆ جیهادییەکی ئیسالمیی 12
عه‌بدولره‌حامن مرۆڤ بو نه‌ک فریشته
17 پرۆژەیەک بۆ چاککردنی
سیستمی چاودێریکردن‌و هەڵسەنگاندنی
وەزارەتەکان
هێما
عێراقو كوردو بودجه
18
7
370هه‌زار ده‌فته‌ر دۆالری پڕۆژه‌كان دیارنامێنێت له‌ماوه‌ی دو ساڵدا بڕی 4ترلیۆن‌و 422ملی���ار دینار ك���ه ده‌كاته 3 ملی���ارو 700ملی���ۆن دۆالر (370 ه���ه‌زار ده‌فت���ه‌ر دۆالر)و پ���اره‌ی زیاتر ل���ه 3هه‌زار پ���ڕۆژه بووه‌‌و له‌بودجه‌ی گش���تیدا ته‌رخانكراوی هه‌ب���وهو په‌رله‌م���ان په‌س���ه‌ندی كردوه ،ئه‌م پاره‌یه خه‌رجنه‌كراوه‌و نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه بۆ ساڵه‌كانی دواترو دیارنییه بۆ چ مه‌به‌س���تێكی دیكه
به‌كارهاتوه ،ئه‌م���ه‌ش پێچه‌وانه‌ی یاسایه. تایبه‌ت به‌ئاوێن���ه :به‌پێی چه‌ند به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ك كه ده‌س���ت ئاوێنه كه‌وتون له‌ساڵی 2012دا ،بڕی 205 ملیار دین���ارو 724ملیۆن دیناری پ���ڕۆژه‌ی په‌ره‌پێدانی پارێزگاكانی هه‌رێم خه‌رجنه‌ك���راوه‌‌و دیار نییه، رێ���ژه‌ی خه‌رج���ی ته‌رخانك���راو له‌هه‌ولێر %69بوه‌و له‌س���لێمانی
%71و له‌دهۆك .%57 هه‌روه‌ه���ا له‌س���اڵی 2013دا، له‌پارێ���زگای س���لێمانی رێ���ژه‌ی خه‌رجكردنی پ���اره‌ی په‌ره‌پێدانی پارێ���زگاكان ،%52وات���ه %48ی پاره‌ی ته‌رخانكراو خه‌رجنه‌كراوه، ئه‌مه جگه ل���ه‌وه‌ی كه 54ملیارو 822ملی���ۆن دین���ار له‌ته‌مویلكراو ماوه‌ته‌وه‌و خه‌رجنه‌كراوه ،له‌كاتێكدا زیاده‌ڕۆی���ی له‌خه‌رجكردنی پاره‌ی
په‌ره‌پێدان���ی پارێ���زگای دهۆك‌و پارانه‌و نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ ساڵه‌كانی هه‌ولێردا ك���راوه به‌ڕێژه‌ی %102و دواتر ،به‌مه‌رجێك حكومه‌تی هه‌رێم بودج���هی له‌به‌غداوه ب���ۆ هاتوه‌و .%106 عه‌لی حه‌مه ساڵح په‌رله‌مانتاری كورتهێنانی دارایی نه‌بوه. ناوب���راو جه‌خت ل���هوه ده‌كات س���ه‌ر به‌فراكس���یۆنی گ���ۆڕان له‌یاداش���تێكدا ك���ه ئاڕاس���ته‌ی كه "پێویس���ته ئهوه رونبكرێته‌وه س���ه‌رۆكی ده‌س���ته‌ی نه‌زاه���هی بۆچ���ی له‌پارێ���زگای هه‌ولێ���رو كردووه ،داوای گرتنه‌به‌ری رێگای ده���ۆك رێ���ژه‌ی خه‌رج���ی زیاتره ی له‌رێ���ژه‌ی ته‌رخانك���راو‌و ئه‌م پاره یاسایی ده‌كات له‌كابینه‌ی حه‌وته‌م هه‌رێم له‌باره‌ی خه‌رجنه‌كردنی ئه‌م زیاده له‌كوێوه هات���ووه؟ ئایا هی
پارێزگای سلێمانیه؟". عه‌لی حه‌مه س���اڵح له‌لێدوانێكدا به‌ئاوێن���هی راگه‌یان���د ك���ه دوای پێش���كه‌ش كردنی ئهو سكااڵیانه به‌سه‌رۆكی ده‌سته‌ی نه‌زاهه ،هه‌موو رێگایه‌كی یاس���ایی ده‌گرینه‌به‌ر بۆ ئاشكرا كردنی دیارنه‌مانی ئهو بڕه پاره زۆره.
سه‌رۆکی پهرلهمانی کوردستان :بێ ئۆپۆزسیۆن‌و نه‌ریتی ئۆپۆزسیۆنی په‌رله‌مان ڕۆڵی په‌رله‌مانیی خۆی پێ فه‌راهه‌مناکرێت
3
5 ریکالم
ناونیشان :سلێامنی گه‌ڕه‌کی شۆڕش -به‌رامبه‌ر ئاماده‌یی شۆڕشی کوڕان
ته‌له‌فۆن 3201274 :
کۆمپانیای باڵڤ پەیک ئاوێنە دابەش دەکات نرخی 1000دینار
تیراژ4500 :
2
تایبه‌ت
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
حكومه‌تی بنكه‌‌فراوان پهرلهمانی په‌كخستوه
ه " زۆربه‌ی بڕیارو پرۆژه‌یاساكان ب هه‌ماهه‌نگی‌و سازان به‌ڕێوه‌ده‌چن" ئا :هـــانــا چۆمانی به‌شێك له‌په‌رله‌مانتاران پێیانوایه به‌شداری تێكڕا ی الیه‌نه سیاسییه‌كان له‌حكومه‌تی بنكه‌فراواندا ،وایكردوه ئه‌م خوله‌ی په‌رله‌مان وه‌ك پێویست كاره‌كانی به‌باشی نه‌ڕوات‌و ته‌نانه‌ت زۆرێك له‌پرۆژه‌یاساكان‌و كاره‌كانی به‌ناته‌واوی تێبپه‌ڕن یان په‌كیان بكه‌وێت. به‌ددانپێدانان����ی په‌رله‌مانت����اران خۆی����ان ،به‌ش����ێكی زۆری پرۆژه‌یاساكان به‌رله‌وه‌ی بهێنرێنه ناو هۆڵی په‌رله‌مان بۆ گفتوگۆكردن له‌س����ه‌ری ،الیه‌نه‌كان له‌ده‌ره‌وه‌ی په‌رله‌مان رێكده‌كه‌ون له‌س����ه‌ری، ئه‌مه‌ش بوه‌ته جێگ����هی ره‌خنه‌ی به‌شێك له‌په‌رله‌مانتاره‌كان. فه‌ره����اد س����ه‌نگاوی ئه‌ندام����ی په‌له‌مانی كوردستان له‌فراكسیۆنی سه‌وز وێڕای ئهوهی به‌شداریكردنی هه‌م����و الیه‌ن����ه سیاس����ییه‌كان له‌حكومه‌تدا به"باش" وه‌سفده‌كات، له‌هه‌م����ان كاتدا ره‌خنه‌ش����ی هه‌یه لێی‌‌و به‌ئاوێن����هی راگه‌یاند" ،به‌اڵم الیه‌ن����ی خراپیش����ی هه‌ب����و ك����ه گرنگترینیان بازنه‌ی دیموكراس����ی بچوك‌و به‌رته‌سكردۆته‌وه ،چونكه پێنج الیه‌نه‌ك����ه به‌حوكمی ئهوهی له‌سه‌ر هه‌مو پرۆژه‌یاسا‌و كاره‌كانی‌و پۆسته‌كان سازان ده‌كه‌ن ،ئه‌وه‌ش ده‌بێته‌هۆی به‌رته‌س����ككردنه‌وه‌ی دیموكراسی‌و راده‌ربڕین". ناوب����راو به‌ڵگ����ه ب����ۆ وته‌كانی دێنێت����هوهو ب����اس ل����هوه ده‌كات به‌ه����ۆی حكومه‌تی بنكه‌فراوانه‌وه، هه‌ندێ����ك پرۆژه‌یاس����ای گرن����گ وه‌الن����راون" ،هه‌لومه‌رجه‌كه به‌ره‌و خراپی ده‌ڕوات ،ئه‌وه‌ش له‌ئه‌نجامی
به‌ش����داریكردنی هه‌مو الیه‌نه‌كانه له‌حكوم����هت ،به‌ڵگه‌ش����مان هه‌ی ه كه گرنگتری����ن پرۆژه‌ی����ان وه‌النا ئه‌ویش پرۆژه‌ی سۆش����یال بو ،كه رێگه‌ناده‌ن جێبه‌جێ بكرێت به‌هۆی ئهوهی س����ه‌رجه‌م الیه‌نه‌كان رایان له‌سه‌ری نیه". له‌ئێس����تادا به‌هۆی به‌ش����داری زۆرین����هی الیه‌ن����ه سیاس����یه‌كان له‌حكوم����هت ،زۆرب����هی بڕی����ارو پرۆژه‌یاس����اكان ب����ه هه‌ماهه‌نگی‌و س����ازان به‌ڕێوه‌ده‌چن و پێشتر به‌ر له‌دانیش����تن له هۆڵ����ی په‌رله‌مان، گفتوگۆی له‌س����ه‌ر ده‌كرێت ،ئه‌مه له‌كاتێكدای����ه له‌خول����ی پێش����ودا ئۆپۆزیس����ۆن هه‌میش����ه ره‌خنه‌ی لهوه ده‌گرت كه له‌پرۆژه‌یاساكاندا به‌ڕێككه‌وت����ن له‌نێ����وان دو الیه‌ن په‌سند ده‌كرێن. باپی����ر كام����ه‌ال په‌رله‌مانت����ار له‌په‌رله‌مان����ی كوردس����تان ن����ه‌ك له‌گه‌ڵ شێوازی كاركردنی حكومه‌ت نیه ،به‌ڵك����و ره‌خنه‌ی له‌پێكهاته‌ی حكومه‌ته‌كه هه‌ی����هو ده‌ڵێت" ،ئهو حكومه‌ت����ه بنك����ه ف����راوان نییه، چونكه ه����ی پێنج الیه‌ن����هو زیاتر تێی����دا به‌ش����دار نین ،ن����ه‌ك هی هه‌مو الیه‌ن‌و پێكهاته‌كان ،ئه‌وه‌ش ره‌نگدانه‌وه‌ی هه‌بوه له‌سیاس����ه‌تی كاركردن����ی په‌رله‌مان����دا ،چونكه هه‌مو یاس����اكان پێ����ش ده‌رچون‌و گفتوگ����ۆ ،رێككه‌وتن����ی سیاس����ی له‌سه‌رده‌كرێت". ئ����هو په‌رله‌مانت����اره ره‌خن����ه ل����ه ئ����ه‌دای په‌رله‌م����ان ده‌گرێت‌و پێیوای����ه "ئێس����تا په‌رله‌م����ان كه خۆی ده‌س����ه‌اڵتێكی ته‌ش����ریعیه، بوه‌ته ده‌زگایه‌كی سیاس����ی ،بۆیه یاس����اكان كه‌موكوڕییان هه‌یه ،چ هه‌مواركردنه‌وه‌ی بێت ،چ ده‌رچونی بێ����ت .ته‌نانه‌ت ئێس����تا ئیش بۆ
حیزب����ه‌كان ده‌كرێ����ت له‌په‌رله‌مان نه‌ك بۆ خه‌ڵك". باپیر كامه‌ال زیاتر باس����ی رۆڵی په‌رله‌م����ان ده‌كات كه به‌وته‌ی ئهو رۆڵ����ی چاودێریكردنیش����ی الوازه، ده‌ڵێ����ت "ل����ه‌روی چاودێری����هوه په‌رله‌مان تاكو ئێستا به‌بڕوبیانوی جیاجی����ا نه‌یتوانی����وه لێپێچینه‌وه له‌وه‌زیره‌كان ب����كات ،چونكه هیچ له‌دانیشتنه‌كان ئه‌نجامێكی ئه‌وتۆی لێنه‌كه‌وتۆته‌وه ،وه‌زیری س����امانه سروش����تیه‌كانیان بانگكرد ،نرخی س����وته‌مه‌نییان زیادكرد‌و ناشتوانن دایبه‌زێن����ن ،بۆی����ه ئ����ه‌م خوله‌ی په‌رله‌مان به‌هۆی به‌ش����داریكردنی زۆرین����هی الیه‌ن����ه‌كان ،زۆرێ����ك له‌پ����رۆژه یاس����اكان‌و كاره‌كان����ی په‌رله‌مان به‌ناته‌واوی تێپه‌ڕێندراون یان په‌كیان كه‌وتوه". له‌پ����اڵ ره‌خنه‌كان له‌ش����ێوازی پێكهێنان����ی كابین����هی ههش����ته‌م به‌ش����ێوه‌ی بنكه‌ف����راوان ،هه‌ندێك په‌رله‌مانتاری����ش ه����ه‌ن ك����ه ئه‌م میكانیزمه‌یان پێباشتره‌و پێیانوایه ئێس����تا كاره‌كان چونه‌ت����ه س����ه‌ر رێڕه‌وی راسته‌قینه‌ی خۆیان. ه����اوكات ئامین����ه زك����ری په‌رله‌مانتاری پارت����ی دیموكراتی كوردستان له‌وباره‌یه‌وه به‌ئاوێنه‌ی راگه‌یان����د" ،كاروب����اری حكومه‌ت‌و په‌رله‌مان باشتر به‌ڕێوه‌چون ،واتا باش����تربوه‌‌و بوه‌ت����ه هۆكارێك كه كاروپرۆژه‌كان����ی په‌رله‌م����ان بڕۆنه ب����واری جێبه‌جێك����ردن‌و باش����تر كاره‌كان به‌ڕێوه‌ب����ڕۆن ،ئ����ه‌وه‌ش ئه‌نجام����ی به‌ش����داریكردنی هه‌مو الیه‌نه سیاسییه‌كانه ،راسته هه‌بونی ئۆپۆزیسیۆن كاره‌كانی حكومه‌تی چاالكتر كردبو ،به‌اڵم ئێس����تا كه ئه‌وانیش به‌شدارن كاره‌كان باشتر به‌ڕێوه‌چون‌و نه‌بوه‌ته رێگر".
شه‌نگال له‌تراژیدیا ی داعشه‌و‌ه بۆ ملمالنێ ی نێوان په‌كه‌كه‌‌و پارتی ئا :هاوكار حسێن ئه‌گه‌ر كۆبانێ هێزه كوردیی ه ی پێكناكۆكه‌كانی له‌سه‌رتاسه‌ر كوردستان یه‌كخستبێت ،له‌شه‌نگال ی پێده‌كرێت‌و پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه هه‌ست ی توند له‌نێوان له‌ئێستادا ملمالنێیه‌ك پارتی‌‌و په‌كه‌ك ه به‌ڕێوه‌ده‌چێت، ی ته‌نانه‌ت كار گه‌یشتوه‌ته ئهوه ی ی میدیاكانه‌و‌ه تۆمه‌ت رۆژانه له‌رێگه "شكست" له‌شه‌ڕه‌كانی دژی داعش، ده‌درێنه‌پاڵ یه‌كتری. ی له‌ش���ه‌نگال رویدا، ئهو تراژیدیه ی ی له‌ئاس���ت كۆمه‌كێك���ی فراوان��� ی بۆ هه‌رێمی كوردس���تان نێوده‌وڵه‌ت ی ده‌س���ته‌به‌ركرد ،ته‌نان���هت وا ی وه‌ك ئه‌ڵمانیا كرد ،چه‌ك له‌واڵتێك بنێرێت بۆ هێزه‌كانی پێش���مه‌رگه ك ه ی جه‌نگی دوه‌م���ی جیهانه‌و‌ه ل���ه‌دوا ی نه‌هاویشتوه، هه‌نگاوی له‌وش���ێوه به‌اڵم له‌ئێس���تادا ئه‌م ناوچه‌یه بوه‌ت ه ی ی ناكۆكی نێ���وان دو پارت گۆڕه‌پان سه‌ره‌كی كوردی :پارتی‌‌و په‌كه‌كه. له‌باره‌ی ئهو ناكۆكیانه‌وه ،نولیفه‌ر ی ی نه‌ته‌وه‌ی كۆچ ،هاوسه‌رۆكی كۆنگره كوردس���تان ،به‌ئاوێن���هی راگه‌یاند، ی ی هه‌رێم "په‌كه‌ك ه له‌س���ه‌ر داخوازی كوردس���تان لێ���ره خزم���هت ده‌كات له‌ناوچه‌كان���ی ش���ه‌نگال‌و مه‌خمورو ی ی دیك ه له‌شه‌ڕ كه‌ركوك‌و ناوچه‌كان ی نیه بۆ دژی داعشدایه ،ئه‌م ه مه‌ترس ی هیچ الیه‌ك ،بۆی ه پێویست ه به‌چاوێك ی مه‌سه‌له‌ك ه بكه‌ین، ی سه‌یر نه‌ته‌وه‌ی ی نه‌ك به‌چاوی حزبایه‌تی‌‌و پارچه‌یه‌ك كوردستان". ی مانگ���ی راب���ردو، ی 20 رۆژ ی مه‌س���عود بارزانی، به‌سه‌رپه‌رش���ت ی س���ه‌ربازی ئۆپه‌راس���یۆنێكی له‌قۆڵ���ی زوممارو ره‌بیع���هوه به‌ره‌و چیای ش���ه‌نگال‌و قه‌زای ش���ه‌نگال‌و
ی ده‌ستیپێكرد، ناوچه‌كانی ده‌وروبه‌ر پێشڕه‌وییه‌كانی پێشمه‌رگ ه به‌جۆرێك ب���و ،له‌ماوه‌یه‌ك���ی كورت���دا ده‌یان ی ی ناوچه‌ك��� ه له‌چه‌كداران كیلۆمه‌تر داعش پاككرایه‌وه. س���ه‌ركه‌وتنه‌كانی پێش���مه‌رگ ه به‌جۆرێ���ك ب���و ،مه‌س���عود بارزانی گه‌یانده س���ه‌ر چیای ش���ه‌نگال ك ه ی ی ئیزدییه‌كان له‌ترس سه‌دان خێزان هێرش���ه‌كانی داع���ش خۆی���ان تێدا ی مه‌اڵس دابو ،ل���ه‌وێ بارزانی به‌ڵێن ی ی شه‌نگال ی یه‌كجاره‌ك س���ه‌ركه‌وتن راگه‌یاند ،میدیاكانی نزیك له‌پارتیش ی به‌هیچ جۆرێك رۆڵی هێزه كوردییه‌كان دیكه‌یان له‌سه‌ركه‌وتنه‌كانی پێشمه‌رگ ه ی باس���نه‌ده‌كرد ،له‌كاتێك���دا به‌وته فه‌رمانده سه‌ربازییه‌كانی پێشمه‌رگه، ی یه‌په‌گه پێشڕه‌وییان ئه‌گه‌ر هێزه‌كان نه‌كردای��� ه بۆ ناو قه‌زای ش���ه‌نگال، ی پێش���مه‌رگ ه "نه‌یده‌توان���ی له‌چیا شه‌نگال بچێنه‌خواره‌وه". ی3 ئێس���تا پاش تێپه‌ڕبونی نزیكه هه‌فته به‌سه‌ر ئهو چاالكیانه‌دا ،چه‌ندین رۆژ هه‌ب���وه هی���چ روبه‌ڕوبونه‌وه‌یه‌ك روینه‌داوه. ی ی ئابی ساڵ شه‌نگال سه‌ره‌تای مانگ رابردو ،له‌الیه‌ن چه‌كدارانی داعشه‌و‌ه په‌الم���اردراو هێ���زی پێش���مه‌رگه‌ش ی چۆڵكرد، ی ناوچه‌كه به‌بێ به‌رگری��� ی ئه‌مه‌دۆخێك���ی روگیریی ب���ۆ هێز ی پێش���مه‌رگه ،به‌تایبه‌ت���ی پارت��� ی دروس���تكرد ،ته‌نان���هت بارزان��� ی لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌س���ه‌ر ئهو لیژن���ه روداوه پێكهێناو داوایكرد "به‌رپرس ه كه‌مته‌رخه‌مه‌كان سزابدرێن". ی له‌ش���ه‌نگال روی���دا ،بوه ئ���هوه ی ی پارت ی نه‌یار هۆی ئ���ه‌وه‌ی هێزێك كه(په‌كه‌كه)یه بێت���ه ناوچه‌كه ،ك ه له‌ش���ه‌ڕه‌كانی دوایش���دا ئه‌م هێزه‌و ی وه‌ك الیه‌ن���ه نزیك���ه‌كان له‌خ���ۆ هێزه‌كانی پاراستنی گه‌ل (یه‌په‌گه)و
ی به‌رخۆدانی ش���ه‌نگال یه‌كینه‌كان��� (یه‌به‌ش���ه) ،رۆڵی گرنگی���ان بینی له‌سه‌ركه‌وتنه‌كانی پێشمه‌رگ ه به‌سه‌ر ی ی له‌رێگه داعش���دا .ب���ه‌اڵم پارت��� میدیاكان���ی خۆیه‌وه ب���ه‌رده‌وام كار له‌سه‌ر بچوكردنه‌وه‌ی رۆڵیان ده‌كات‌و هه‌ندێكجار شكستی پالنه‌كان ده‌خات ه ئه‌ستۆیان. فاخ���ر سوس���ه‌یی ،ئام���ر ف���ه‌وج ی ی 12ی پێشمهرگهو فه‌رمانده له‌لیوا ی ی یه‌كێت���ی له‌ناوچ���ه س���ه‌ربازی شه‌نگال به‌ئاوێنه‌ی راگه‌یاند"،یه‌په‌گ ه ی كۆڵه‌كه‌ی س���ه‌ركه‌وتنه‌كانی ناوچه ش���ه‌نگالن ،ئه‌گه‌ر ئه‌وانیش نه‌بونای ه هێزی پێش���مه‌رگ ه له‌چیای شه‌نگال نه‌ده‌چونه‌خواره‌وه". ی ئ���هو فه‌رمانده‌ی���ه وێ���ڕای ئهوه ی په‌كه‌كه‌‌و ره‌تیده‌كاته‌و‌ه ك ه هێزه‌كان ی یه‌په‌گه رۆڵی���ان هه‌بوبێت له‌تێكدان پالنه س���ه‌ربازییه‌كانی پێشمه‌رگه‌دا، ته‌ئكیدی���ش ده‌كاته‌وه ك���ه "ئه‌گه‌ر ئ���ه‌وان نه‌بن ،به‌ی���ه‌ك چركه داعش ی ده‌مانهێنێت���هوه ب���ۆ س���ه‌ر چی���ا شه‌نگال". ی له‌تازه‌ترین راگه‌یه‌نراویشدا له‌باره ی ی به‌ره‌كانی شه‌ڕ له‌دژ دواین ره‌وش داعش ،فه‌رمانده‌ی هێزه‌كانی یه‌په‌گه‌و یه‌به‌ش��� ه ئاماژه‌ی���ان ب���هوه كردوه كه"دوانیوه‌ڕۆی یه‌كش���ه‌مم ه ،1/11 ت���ا ته‌واوی ش���هو ش���هڕو پێكدادان به‌رده‌وامب���وهو له‌ئه‌نجام���دا 2چه‌ت ه ی دیكه‌ش برینداربون". كوژران‌و 8 ئ���هو ده‌س���تكه‌وته‌ی په‌كه‌ك���هو ی هه‌یان ه له‌ش���ه‌ڕی دژی داعش پارت ی له‌شه‌نگال ،بچوكتر‌ه له‌و ملمالنێیه ك��� ه به‌رامب���ه‌ر یه‌كتر ل���هو ناوچه‌ی ه ی به‌ڕێوه‌یده‌به‌ن ،چونكه پاش نزیكه 5مانگ له‌ش���ه‌ڕكردن ،هێشتا كه‌متر ی ئهو قه‌زایه به‌ده‌ست هێزه ل ه 25% كوردییه‌كانه‌وه‌ی���هو باقیه‌كه‌ی داعش تێیدا بااڵده‌سته.
ریکالم
هه‌نوکه
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
3
3ملیارو 700ملیۆن دۆالری پرۆژه‌کان دیار نه‌ماوه
له‌پارێزگا ی سلێمان ی رێژهی خه‌رجكردن ی پاره ی په‌ره‌پێدان ی پارێزگاكان %52ه له‌هه‌ولێر %106و له‌دهۆك %102 ئا :ئاوێنه
په‌رله‌مانتارێك ئاماژه به‌وه ده‌كات كه له‌ماوه‌ی دو ساڵی 2012و 2013دا بڕی 4ترلیۆن‌و 422 ملیار دینار كه پاره‌ی زیاتر له 3هه‌زار پڕۆژه بووه له‌بودجه‌ی گشتیدا ته‌رخانكراوی ههبوهو په‌رله‌مان په‌سه‌ندی كردوه، خه‌رجنه‌كراوه‌و نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه بۆ ساڵه‌كانی دواتر.
عه‌لی حه‌مه ساڵح په‌رله‌مانتاری سه‌ر به‌فراكس����یۆنی گۆڕان له‌و سكااڵیانه‌دا كه دوێنێ ،1/13ئاڕاس����ته‌ی سه‌رۆكی ده‌سته‌ی نه‌زاهه‌ی كردووه ،داوا ده‌كات رێ����گای یاس����ایی بگرنه‌ب����ه‌ر ده‌رهه‌ق به‌كابین����هی حه‌وته‌م����ی حكومه‌ت����ی هه‌رێم����ی كوردس����تان ،چونكه س����اڵ به‌س����اڵ كورتهێنانێك����ی زۆری ههبوهو سوڕاندویه‌تی بۆ ساڵی پاشترو گوژمه‌ی كورتهێنانی����ش له‌پاڵپش����تی دارای����ی نه‌ختین����هی بانكه‌كان راكێش����راوه ،كه ئه‌وی����ش پاره‌ی هاواڵتی����ان‌و كۆمپانیاو
ده‌زگا ناحكومییه‌كان بوه ،ئه‌مه‌ش بوه مای����هی كه‌مبون����ه‌وه‌ی نه‌ختینه ،جگ ه له‌وه‌ی زیان����ی دارایی داوه له‌حكومه‌ت، بانكه‌كانیش متمانه‌یان له‌ده‌س����تداوه‌و یاسای بودجه‌ش رێگای به‌م كاره نه‌داوه، ئه‌مه له‌كاتێكدایه ك����ه ئه‌م كورتهێنانه پێش هاتنی س����اڵی 2014بوه كه هیچ قه‌یرانێكی دارایی بونی نه‌بوه. ناوبراو ئاماژه به‌وه ده‌كات كه "پێش هاتنی س����اڵی 2014كه هی����چ قه‌یرانی دارایی له‌كوردس����تاندا نه‌بوه‌و به‌ش����ه بودج����هی هه‌رێم له‌به‌غداوه هاتوه به‌اڵم
حكومه‌تی هه‌رێم 3ترلیۆن‌و 279ملیارو 617ملیۆن دینار كورتهێنانی هه‌بوه". هه‌روه‌ه����ا ل����ه‌م س����كااڵیانه‌دا ئاماژه به‌وه ده‌كات كه له‌پارێزگای س����لێمانی رێژهی خه‌رجكردنی پاره‌ی په‌ره‌پێدانی پارێ����زگاكان ،%52واته %48ی پاره‌ی ته‌رخانك����راو خه‌رجنه‌كراوه ،ئه‌مه جگه له‌وه‌ی كه 54ملیارو 822ملیۆن دینار له‌ته‌مویلكراو ماوه‌ته‌وه‌و خه‌رجنه‌كراوه، له‌كاتێك����دا زیاده‌ڕۆی����ی له‌خه‌رجكردنی پاره‌ی په‌ره‌پێدان����ی پارێزگای دهۆك‌و هه‌ولێردا كراوه به‌ڕێژه‌ی %102و .%106
بریندارێکی روداوەکەی گوێر چیرۆکی نزیکبونەوەی لەلێواری مەرگ دەگێڕێتەوە ئا :رەوا بورھان لەشیرینه خەودابون ،تەم ناوچەکەی داپۆشیبو ،سەرما دزه‌ی ده‌کرده ئێسقانەکانیانه‌وه ،کەسیان پێشبینیان نەدەکرد لەدرەنگانێکی شەودا چەکدارانی داعش لەرێگەی بەلەمەوە‌و لەزێی بچوکەوە خۆیان بگەیەننە گوێرو 24سەربازی ئاسایشی ئەو شارۆچکەیە شەھید بکەن. ئەحمەد محەمەد چیرۆکی ئەو شەوە پڕ ئازارەو وردەکارییەکانی ڕزگاربونی خۆی‌و نزیکبونەوەی لەلێواری مەرگ بۆ ئاوێنە دەگێڕێتەوە .ئەو،ئاگاداری ت����ەواوی ڕوداوەکەی ئەو ش����ەوەبوە چونکە بەس����ەر دۆش����کەیەکەوەبوەو نه‌نوس����توه‌کاتێک چەکدارانی داعش ھەڵی����ان کوتاوه‌ت����ه س����ەریان" ،کە ئەوان ھاتن کەس لەئێمە ئاگای لێیان نەبو ،ھەمومان خەمی س����ەرماکەمان بو ،لەتاو س����ەرما لەیادمانکردبو کە لەوانەیە داعش بێت". ھاتن����ی چەکدران����ی داع����ش ل����ەو شەوەدا پیالنڕێژییەکی وردی لەالیەن ئ����ەو رێکخ����راوە تیرۆرس����تییەوە بۆ کرابو ،بەش����ێوەیەک لەکاتێکدا دێنە ئەمبەری ئاوەکە ،کە لەژێر دەسەاڵتی
پێش����مەرگەدا ب����وەو لەبەلەم����ەکان دادەب����ەزن ،دو ئوتومبێل����ی فۆردیان بۆ ئامادەک����راوە بۆ چونە ناو قواڵیی ناحیەی گوێرەوە. ئ����ەو پێش����مەرگەیە ک����ە ئێس����تا بەبرین����داری لەھەولێ����رە ،لەب����ارەی ڕوداوەک����ەی ئ����ەو ش����ەوەوە زیاتر دەدوێ����ت "ئێمە لەنێ����وان گوێرو زێی بچوک����دا بوی����ن ،ئ����ەوان یەکەمجار تەقەیان لێکردین دەس����تبەجێ چەند ھاوڕێیەکم����ان ش����ەھید بون‌وئێمەش چەن����د چەکدارێکیانم����ان کوش����ت، بەاڵم ئ����ەوان دابویان بەس����ەرماندا‌و ماوەیەکی زۆر ش����ەڕمان لەگەڵکردن، بەاڵم ئیتر تا دەھات شەڕەکە سەختر دەب����و ،فیشەکەکانیش����مان کەمت����ر دەبوەوە‌و گەر زیاتر ش����ەڕمانبکردایە فیش����ەکمان پێنەدەما ،بۆیە بڕیاری کشانەوەماندا". ئەحم����ەد ک����ە ھەندێ����ک ج����ار ئازاری قاچی نەیدەھێش����ت بەباشی روداوەکانی ئەو ش����ەوە پر ئازارەمان ب����ۆ بگێرێتەوە ،ب����اس لەڕوداوەکانی دواتر دەکات‌و دەڵێ����ت "ئێمە بەرەو ناو گوێر پاشەکشەمانکرد ،بەاڵم بەر لەوەیبگەینە ناو گوێر بازگەیەک ھەبو کە بەدەست ئاسایش����ی گوێرەوەبو، ئێمە واماندەزانی ئ����ەوان ھاوکاریمان دەکەن ،بەاڵم پێش����تر داعش دەستی
بەس����ەر ئەو بازگەیەداش����دا گرتبو، لەگەڵ نزیکبونەوەش����مان لەبازگەکە تەقەیانلێکردی����ن‌و راس����تەوخۆ ش����ۆفێرەکەمان ش����ەھید ب����و ،دواتر نارنجۆکێکی����ان تێگرتین‌و بەو ھۆیەوە بریندار بوم". ل����ەدوای برینداربون����ی ،ئەحم����ەد وەھا خۆی نیش����ان دەدات کە گیانی لەدەس����تداوە ،ت����ا چەکدارانی داعش پێی نەزانن‌و نەیکوژن ،یاخود بەدیل نەیگ����رن ،ھەر ئەوەش����ە وای کردوە کە تا ئێس����تا زیندوبێ����تو بتوانێت ئەم چیرۆک����ە بگێڕێت����ەوە "لەدوای ئەوەی س����ەیارەکەمان وەرگەڕا ،من بەبرین����داری کەوتم‌و خوێن����م لەبەر دەڕۆیشت ،دەستبەجێ مۆبایلەکەمم ش����اردەوەو دەم����ی خۆش����م پڕکرد لەخۆڵ‌وچ����اوم نوقاند ،بەھێواش����ی ھەناس����ەم دەدا ب����ۆ ئ����ەوەی نەزانن زیندوم ،تا ئەوکات����ەی ئیدی دەنگی چەکدارانی داعش نەدەبیسترا ،تەنھا دەنگ����ی تەقەکردنەکانی����ان نەبێت، دواتر دەنگ����ی تەقینەوەیەکی بەھێز ھات ،دیاربو فڕۆکەکانی ھاوپەیمانان بۆمبارانی گوێریان دەکرد". ئاسایش����ە بریندارەکە بەردەوامیی بەچیرۆکەک����ەی دەدات‌و دەڵێ����ت "بەتەواوی نازانم کەیبو بڕیارمدا برۆم، بەاڵم ئازاری قاچ����م بەردەوام زیادی
دەک����رد ،نزیک����ەی دو کاتژمێر بەپێ رۆیش����تم تا گەیشتمە گوندێک‌و لەوێ بەتەلەفۆنی دانیشتویەکی ئەو گوندە پەیوەندیم کرد بەبەرپرس����ەکەمەوە‌و ئەوانی����ش ھات����ن‌و بردیانم����ەوە ب����ۆ ھەولێر". شەوی 2015/1/10کاتژمێر 8:00ی شەو چەند چەکدارێکی داعش لەزێی بچوک����ەوە پەرینەوە بۆ ن����او گوێرو ژمارەیەکی زۆر ئاسایش‌و پێشمەرگە شەھید‌و برینداربون .ئەوەی تا ئێستا بەفەرم����ی باڵوکراوەتەوە ،ش����ەھید بون����ی 24کارمەندی ئاسایش����ە لەو ش����ەڕەدا ،ھەرچەندە میدیاکان باس لەژمارەیەکی زیاتر لەبێسەر‌وش����وێن‌و شەھید‌و بریندار‌و فڕێنراو دەکەن. ئەوەی جێگەی نیگەرانی دانیشتوانی گوێره ،فەرمان����دەی میحوەری گوێر، س����یروان بارزانی ئەو شەوە لە گوێر نەب����ووە ،لەجێگەی پێش����مەرگە کە بریارب����وو پارێزگاری ل����ە گوێر بکەن ئاس����ایش رووبەڕوی ھێزەکانی داعش دەبن����ەوەو زۆرێک ل����ە پەرلەمانتاران داوادەک����ەن ک����ە لێکۆڵین����ەوە ل����ە روداوەکانی شەوی 1/10بکرێت. تێبینی :ئەحمەد ناوێکی خوازراوە‌و لەب����ەر لێنەپرس����ینەوەی لەالی����ەن بەرپرس����ەکانیەوە ،پێ����ی باش نەبو ناوی ئاشکرابکرێت.
سیروان بارزانی ..پێشمه‌رگه‌ی بازرگان س���یروان بارزانی برازای مه‌سعود بارزان���ی س���ه‌رۆكی م���اوه ب���ۆ درێژكراوه‌ی هه‌رێم���ه ،تا ئه‌مدواییه وه‌ك بزنس���مانێكی دی���اری هه‌رێ���م ناس���رابوو ،به‌اڵم له‌گه‌ل ده‌ركه‌وتنی داعش‌و هێرشهێنانی بۆ سه‌ر هه‌رێم ،وه‌ك
پێشمهرگهو به‌رپرس���ی میحوه‌رێك ی هه‌س���تیاری جه‌نگ���ی دژ به‌داع���ش ده‌ركه‌وت. س���یروان بارزان���ی ك���ه ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌ن���ی س���ه‌ركردایه‌تی پارتی دیموكراتی كوردس���تانه ،س���ه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن���ی كارگێ���ڕی ك���ۆڕه‌ك تیلیكۆمیش���ه ،كه یه‌كێكه له‌س���ێ كۆمپانی���ا ه���ه‌ره زه‌به‌الحه‌كه‌ی عێراقی بواری په‌یوه‌نیدیكردن. س���یروان یه‌كێك���ه ل���هو چه‌ند بارزانیه‌ی ماوه‌یه‌ك���ه فه‌رمانده‌یی به‌ره‌كان���ی ش���ه‌ڕی دژ به‌داع���ش ده‌ك���ه‌ن ،هه‌ر له‌گوێ���ره‌وه بگره تا ده‌گات به‌به‌نداوی موسڵ‌‌و شه‌نگال، ئهو دو پیش���هی سه‌رنجڕاكێشی پێك���هوه كۆكردوه‌ته‌وه :ش���هڕو بازرگان���ی .ك���ه به‌درێژایی مێژو وه‌ك دوانه‌یه‌كی پێكه‌وه گرێدراو لێكجیاكردنه‌وه‌یان ئه‌سته‌مه.
4
هەنوکە
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
شێرپه‌نجه‌ی كاره‌با
قه‌یرانێك ك ه به‌رۆكی هاواڵتیان به‌رنادا ئا :محه‌مه‌د ره‌ئوف
2008دا ب���ڕی 35مێگاوات بۆ كارگه‌ی چیمه‌نتۆی تاسڵوجه‌و بڕی 20مێگاوات بۆ كارگه‌ی چیمه‌نتۆی بازیان چوه ،كه دو كارگه‌ی س���ه‌ر به كه‌رتی تایبه‌تن، كه به‌پێ���ی راپۆرتی وه‌زی���ری كاره‌با، له‌ساڵی 2014دا وه‌زاره‌تی كاره‌با (249 ملی���ارو 899ملی���ۆن) دین���ار قه‌رزی الی هاواڵتی���ان‌و حكومه‌ت���ه كه (136 ملیۆن‌و 849ملی���ۆن) دینار قه‌رز الی هاوواڵتیان���هو ( 113ملیارو 50ملیۆن) دیناری���ش ق���ه‌رزه ل���ه‌الی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان.
حه‌وت ساڵ تێپه‌رده‌بێت به‌سه‌ر وت ه به‌ناوبانگه‌كه‌ی به‌رپرس���ێكی ئه‌م واڵته كه وتی(ئه‌گه‌ر تا ساڵێكی تر كێشه‌ی كاره‌با چاره‌سه‌ر نه‌كرێت پێویسته ئه‌م حكومه‌ته ماڵئاوایی بكات‌و بڕوات) ئه‌م وته‌یه له س���اڵی 2008دا وتراوه ئێستا 2015یه‌و 7س���اڵ به‌س���ه‌ر ئ���هو وته به‌ناوبانگه‌دا تێپه‌ڕیوه‌و كاره‌با له‌وس���ا خراپت���ره‌و حكومه‌تی���ش وه‌ك خ���ۆی ماوهو نی���ازی نیی���ه ماڵئاوایی بكات، كێشه‌و قه‌یرانی كاره‌با بۆ نه‌بونی پالنی ستراتیژی رونی حكومه‌ت دهگهڕێتهوه بۆ كاره‌با به‌و پێیه‌ی حكومه‌ت سااڵنه ( 4ملی���ار و 500ملی���ۆن دۆالر) ب���ه كاره‌ب���ا ده‌دات‌و كێش���هی كاره‌ب���اش چاره‌سه‌ر نهكراوه ،له‌كاتێكدا ته‌نها به‌و پاره‌یه ده‌توانێت زیاتر له 9وێستگه‌ی كاره‌بایی 500مێگاواتی پێ دابمه‌زرێنێت كه ده‌كاته ( 4500مێگاوات) كاره‌با كه به‌ته‌واوی به‌شی پێداویستی هاواڵتیان ده‌كات ،له‌كاتێك���دا ئێس���تا ره‌وش���ی كاره‌با زۆر خراپه‌و هیچ ئاس���ۆیه‌كیش نییه بۆ چاره‌سه‌ری یه‌كجاره‌كی ،ئه‌مه له‌كاتێكدایه هاواڵتیانیش به‌چوار رێگه پ���اره‌ی كاره‌با ده‌ده‌ن ،پاره‌ی كاره‌بای ماڵه‌كه‌ی راس���ته‌وخۆ دهی���دات پاره‌ی مۆلیده راسته‌وخۆ ده‌یدات ،پاره‌ی كڕینی كاره‌ب���ا كه حكومه‌ت دهی���دا له‌داهاتی گش���تیه‌و له‌به‌ش���ی هاواڵتیانه ،پاره‌ی گازئۆیل‌و غاز بۆ وێستگه‌كان له پاره‌ی گشتیه‌و له‌به‌شی هاواڵتیانه‌و حكومه‌ت ده‌یدا له‌ئێستاشدا كه كاره‌با له‌قه‌یرانێكی گه‌وره‌دایه وه‌زیری كاره‌با رایده‌گه‌یه‌نێت به‌شێكی كێشه‌كه بۆ نه‌بونی سوته‌مه‌نی بۆ وێس���تگه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و وه‌زیری سامانه سروش���تیه‌كانیش ده‌ڵێت ئێمه س���وته‌مه‌نی پێویس���ت دابین ده‌كه‌ین كێشه‌كه په‌یوه‌ندی به‌وه‌زاره‌تی دارایی خۆیه‌وه هه‌یه.
كردوهو له‌ڕێكه‌وتی ( )2013-12-31بوه به ( 497ههزارو ) 951به هه‌مان شێوه نزیكه‌ی ( 40هه‌زار) هاوبهش���ی كاره‌با زیادی كردوه ،له ساڵی 2014شدا زیاتر له ( 40هه‌زار) هاوبه‌شی كاره‌با زیادی كردوه ،واتا له‌ماوه‌ی 5ساڵدا 2010بۆ 2015زیاتر له ( 200هه‌زار) هاوبهش���ی كاره‌با زیادی كردوه. ئه‌مه له‌كاتێكدایه كه وه‌زاره‌تی كاره‌با سااڵنه نزیكه‌ی 250ملیار دینار داهاتی هه‌یه ،به‌اڵم ئه‌مس���اڵ به‌هۆی قه‌یرانی دارایی���هوه كه‌مت���ر هاواڵتی���ان پاره‌ی كاره‌بایان داوه ،كه له س���اڵی 2014دا داهات���ی كاره‌بای هه‌رێمی كوردس���تان ( 232ملیارو 176ملیۆن دینار) بوه. هه‌روه‌ه���ا ( 249ملی���ارو 899ملیۆن) دین���اری له‌قه‌رزه ك���ه ( 136ملیۆن‌و 849ملیۆن) دینار قه‌رز الی هاواڵتیانه‌و ( 113ملیارو 50ملیۆن) دیناریش قه‌رزه له‌الی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان.
هاواڵتیو كاره‌با حكومه‌ت به‌بێ ئهوهی بیر له‌زیادبونی ژماره‌ی هاواڵتیان‌و زیادبونی خواس���تی هاواڵتیان بۆ كاره‌با بكاته‌وه ،ده‌یه‌وێت كێش���هی كاره‌با چاره‌س���ه‌ر بكات ،كه هه‌رچه‌ند رێ���ژه‌ی به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با زیاد بكات ناگاته ئاس���تی خواس���تی هاواڵتیان ،به‌پێ���ی راپۆرتی وه‌زاره‌تی كاره‌با كه ل���ه 2014/12/29له‌به‌رده‌م په‌رله‌مان���ی كوردس���تان خوێندییه‌وه له‌ئێس���تادا ( 1ملی���ۆن‌و 149ههزارو )790به‌شداربوی كاره‌با ههیهو گه‌شه‌ی خواست له‌سه‌ر كاره‌بای هه‌رێم (%15.2 )هوه كه له‌سه‌ر ئاستی جیهانی گه‌شه‌ی كاره‌با له ( %4بۆ )%6زیاتر نییه. ئه‌گه‌ر پارێزگای سلێمانی وه‌ك نمونه وه‌ربگرین ساڵی 2010كه ( 378ههزارو )250به‌ش���داربوی كاره‌با هه‌بوه به‌اڵم تا 2011/12/31ئ���هو ژماره‌یه ده‌بێت به ( 418ههزارو ) 744به‌ش���داربوی كاره‌با ،واتا ( 40ههزارو )494به‌شداربو زیادی كردوه له‌یه‌ك س���اڵدا، هاوكات هاوبه‌شانی كاره‌با له‌ڕێكه‌وتی (-12-31 )2012دا ب���وه به ( 458ههزارو ) 421 واتا ( 40هه‌زار) هاوبه‌شی كاره‌با زیادی
به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با له‌ئێستادا خواستی هاواڵتیانی هه‌رێم ب���ۆ كاره‌ب���ا ( 4378مێگاواته) به‌اڵم به‌پێ���ی راپۆرته‌كه‌ی وه‌زیری كاره‌با كه له‌په‌رله‌مان خوێندییه‌وه تێكڕای كاره‌با ( 2568مێ���گاوات) ب���وه كه به‌رهه‌می ناوخۆی���ی ( 2469مێ���گاوات) كاره‌با ب���وهو بڕی كاره‌بای هات���و له‌توركیاوه ( 90مێ���گاوات) ب���وهو ب���ڕی كاره‌بای هاتو له ئێرانیشه‌وه ( 9مێگاوات) بوه، بڕی به‌كارهات���وی كاره‌باش له‌هه‌رێمی كوردس���تان( 2300مێ���گاوات) ب���وه، هه‌روه‌ها( 268مێ���گاوات) كاره‌با بۆ كه‌رك���وك‌و ناوچه كوردس���تانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێمی كوردستان نێ���ردراوه ،ب���هو پێی���ه‌ش ئاس���تی كورتهێنان بۆ كاره‌با ( 1810مێگاواته) ك���ه پێویس���تی به‌دامه‌زراندن���ی چوار وێس���تگه‌ی 500مێگاواتی هه‌یه ،به‌اڵم به‌پێ���ی زانیاریه‌كان���ی په‌رله‌مانتاران حكومه‌تی هه‌رێم توانای به‌رهه‌مهێنانی ( 2900مێ���گاوات) كاره‌ب���ای هه‌یه به‌و پێی���ه كورتهێن���ان ده‌بێت���ه (1368 مێگوات ،كه له‌ئێستادا سێ وێستگه‌ی كاره‌بای س���ه‌ره‌كی ك���ه هه‌ریه‌كه‌یان
حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ئهو پاره‌یه‌ی كه له‌كه‌رتی كاره‌بادا خه‌رجی كردوهو به‌داهاتی كاره‌با به‌ئاسانی ده‌یتوانی كێشه‌ی كاره‌با چاره‌سه‌ر بكات ( 1000مێ���گاوات) كاره‌با ده‌دات ،جگه له‌چه‌ند وێستگه‌یه‌كی دیكه ،كۆمپانیای (ماس)ی ئه‌حمه‌د ئیسماعیل له‌هه‌ولێرو سلێمانی‌و دهۆك ،هه‌ریه‌كه‌ی 8یه‌كه‌یه، ه���ه‌ر یه‌كه‌یه‌ك 125مێ���گاوات كاره‌با به‌رهه‌مدێنێ���ت ،ئه‌م یه‌كانه به‌ش���ێكی گۆڕاوه بۆ غازی سروش���تی به‌اڵم (12 یه‌كه‌ی) به‌گازئۆییل كارده‌كه‌ن كه هه‌ر لیترێكی ( 1100دینار) له‌سه‌ر حكومه‌ت ده‌كه‌وێت ،كه هه‌ر یه‌كه‌یه‌ك له‌ش���ه‌وو رۆژێك���دا نزیك���هی ( 1ملی���ۆن لیتر) گازئویلی ده‌وێت ،وات���ا هه‌ر یه‌كه‌یه‌ك شه‌ووڕۆژێك بایی ( 1ملیارو 100ملیۆن دین���ار) گازئۆیلی ده‌وێت ك���ه مانگانه ( 33ملی���ار)و س���ااڵنه ( 396ملیار) دین���اری ده‌وێ���ت ،ك���ه ده‌كاته (330 ملی���ۆن دۆالر) به‌و پێی���ه‌ش ته‌نها ئهو 12یه‌كه‌یه‌ی كه به‌گازئۆیل كارده‌كه‌ن، س���ااڵنه ته‌نها پ���اره‌ی گازئۆیله‌كه‌یان نزیكه‌ی ( 3ملیارو 960ملیۆن دۆالره)، سه‌ره‌ڕای ئه‌م گازئۆیله‌ی كه حكومه‌ت
ب���ۆ وێس���تگه‌كانی كاره‌ب���ای كه‌رتی تایبه‌تی (ماس)ی ئه‌حمه‌د ئیسماعیلی دابی���ن ده‌كات ،حكوم���هت كاره‌با به ( 3بۆ 3.2س���ه‌ند)بۆ هه‌ر (كیلۆوات ئه‌وه‌رێك) ل���هو كۆمپانیایه ده‌كڕێته‌وه، واتا به‌خه‌رجی ئهو گازئۆیل‌و غازه‌ی كه حكومه‌ت بۆ كۆمپانیاكه‌ی دابین ده‌كات له‌گه‌ڵ پاره‌ی كڕینی كاره‌باكه ،سااڵنه حكومه‌ت بایی نزیكه‌ی ( 4ملیارو 500 ملیۆن دۆالر) له كاره‌بادا خه‌رج ده‌كات، ئه‌م���ه له‌كاتێكدایه كه وێس���تگه‌یه‌كی ( 500مێگاواتی) به ( 500ملیۆن) دینار داده‌نرێت ،واتا هه‌ر مێگاواتێك نزیكه‌ی (یه‌ك ملی���ۆن دۆالری) تێده‌چێت ،واتا حكومه‌تی هه‌رێم ئ���هو پاره‌یه‌ی كه بۆ یه‌ك س���اڵی كاره‌ب���ا خه‌رجی ده‌كات‌و ده‌یكڕێت له‌كۆمپانیای كه‌رتی تایبه‌ت، ده‌توانێت سااڵنه ( 9وێستگه‌ی كاره‌بایی 500مێگاوات���ی) پ���ێ دابمه‌زرێنێ���ت، س���ه‌ره‌ڕای ئ���ه‌وه‌ی وه‌زاره‌ت���ی كاره‌با ئ���هو بودجه‌یه‌ی بۆ موچه‌و به‌كاربردنی كاره‌با خه‌رجده‌كرێت ،له‌بودجه‌ی 2013 دا ( 573ملی���ارو 525ملیۆن دینار)هو ژماره‌ی فه‌رمانبه‌رانیش���ی ( 17ههزارو )686فه‌رمانبه‌رن. كڕینی كاره‌با س���ه‌ره‌ڕای ئهو پاره‌ی���هی حكومه‌تی هه‌رێم له‌به‌رهه‌مهێنان‌و كڕینی كاره‌بای ناوخۆی���ی خه‌رجی ده‌كات‌و به نزیكه‌ی ( 4ملیارو 500ملیۆن دۆالر) ده‌كه‌وێت له‌س���ه‌ر حكوم���هت ،ك���ه حكوم���هت ده‌یتوان���ی خۆی ته‌نها ب���هو پاره‌یه‌ی س���ااڵنه له‌كاره‌بادا خه‌رج���ی ده‌كات، وێستگه‌ی كاره‌بای دابمه‌زرانایه‌و ئێستا هه‌م قه‌یرانی كاره‌بای چاره‌سه‌ر ده‌كردو ه���ه‌م ده‌ش���بوه خاوه‌نی وێس���تگه‌ی كاره‌ب���ا ،هاوكات کڕینی ئهو كاره‌بایه‌دا له‌ناوخۆ به‌ش���ێك له‌كاره‌ب���ا له‌توركیاو ئێ���ران ده‌كڕێ���ت ،كه هه‌رێ���م (130 می���گاوات) كاره‌با له‌توركیا ده‌كڕێت به ( 9سه‌نت بۆ هه‌ر كیلۆوات ئه‌وه‌رێك) و ب���ڕی 19میگاوات له ئێ���ران ده‌كڕێت (ب���ه 7س���ه‌نت) ب���ۆ ه���ه‌ر كیلۆوات كاتژمێر ،له‌كاتێك���دا حكومه‌تی هه‌رێم له‌ناوخۆدا به ( 3بۆ 3.2س���ه‌ند) بۆ
هه‌ر (كیلۆوات ئه‌وه‌رێك) له كۆمپانیای ئه‌حمه‌د ئیسماعیل ده‌كڕێته‌وه ،له‌گه‌ڵ ئ���هو خه‌رجیان���هی له‌غ���ازو گازئۆیلدا خه‌رج���ی ده‌كات بۆ ه���ه‌ر كیلۆواتێك ئه‌وه‌رێ���ك ( 28س���ه‌نتی) تێده‌چێت، به‌و پێی���ه‌ش ئه‌گه‌ر حكومه‌ت له‌ئێران‌و توركی���ا كاره‌با بكڕێت ،س���ااڵنه زیاتر ل���ه 3ملیار دۆالری ب���ۆ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و ده‌توانێت 24كاتژمێریش كاره‌با بداته هاواڵتیان . %35ی كاره‌با ده‌دزرێت به‌پێ���ی زانیاریی���ه‌كان له‌ئێس���تادا له‌هه‌رێمی كوردس���تان نزیكه‌ی ()%33 ی كاره‌ب���ا ده‌دزرێ���تو ده‌فه‌وتێ���ت، شێوازی دزییه‌كه به‌شێوه‌ی جۆراوجۆر ده‌كرێت ،به‌جۆرێك ل���هو رێژه‌یه‌ی كه ده‌دزرێ���ت ()%10ی ده‌فه‌وتێ���ت واتا له‌كاتی گواستنه‌وه‌ی له‌وێستگه‌كانه‌وه ب���ۆ كۆنتڕۆڵ���ی كاره‌ب���ا ئ���هو رێژه‌یه ده‌فه‌وتێت ،به‌اڵم به‌شێكی زۆری كاره‌با به‌س���ه‌رپێچی‌و زیاده‌ڕۆی���ی ده‌ڕوات بۆ كۆمپانیاكانی كه‌رت���ی تایبه‌ت‌و باره‌گا حیزبییه‌كان‌و ڤێالو ماڵه به‌رپرسه‌كان‌و كرێ���ی كاره‌با نادرێ ب���ۆ نمونه به‌پێی زانیاریی���ه‌كان له‌بازاڕگه‌یه‌ك���ی كه‌رتی تایبه‌ت له‌شاری هه‌ولێر كه ( 80ملیار دینار ) ق���ه‌رزاری كاره‌ب���ا بوه ،به‌اڵم ب���ۆی كراوه به ( 82ملیۆن دینار) واتا ( 7ملی���ارو 918ملی���ۆن دینار)ی بۆ كه‌مكراوه‌ته‌وه ،ك���ه پاره‌كه‌ی ()975 ج���ار ب���ۆی كه‌مكراوه‌ت���هوه ،به فێڵ‌‌و دزییه‌وه ،دوای گومانكردن‌و له‌ئێستادا لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر ده‌كرێت‌و فێڵه‌كه ئاشكراكراوه. ئه‌مه س���ه‌ره‌ڕای ئهوهی سه‌دان ڤێالو مۆڵ‌و بازاڕگه‌و كارگه‌ی گه‌وره‌ی كه‌رتی تایبه‌ت له‌هه‌رێمی كوردستان رێژه‌یه‌كی زۆری كاره‌بای حكوم���هت به‌كاردێنن‌و كه‌مترین پ���اره‌ش ده‌ده‌ن به‌حكومه‌ت، كه به‌نزیكه‌ی ( 800بۆ 1000مێگاوات) كاره‌ب���ا بۆ كارگه‌و مۆڵ‌و ش���وێنه‌كانی كه‌رت���ی تایب���هت ده‌ڕوات‌و هه‌ندێكیان پ���اره‌ی كاره‌با ناده‌ن‌و هه‌ندێكیش���یان وه‌ك هاواڵتییه‌ك���ی ئاس���ایی پ���اره‌ی كاره‌با ده‌ده‌ن ،بۆ نمونه ته‌نها له‌ساڵی
به داهاتی كاره‌با كێشه‌ی كاره‌با چاره‌سه‌ر ده‌بێت حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پالنی س���تراتیژی وردی نه‌بوه بۆ چاره‌سه‌ری قه‌یرانی كاره‌با ،به‌و پێیه‌ی ئهو پاره‌یه‌ی كه له‌كه‌رت���ی كاره‌بادا خه‌رجی كردوهو به‌داهاتی كاره‌با به‌ئاس���انی ده‌یتوانی كێش���هی كاره‌با چاره‌س���ه‌ر بكات ،بۆ نمون���ه س���ااڵنه نزیك���هی ( 4ملیارو 500ملی���ۆن دۆالر) ته‌نه���ا بۆ خه‌رجی سوته‌مه‌نی وێستگه‌كانه ،جگه له‌كڕینی كاره‌با ،كه‌ده‌توانرێت به‌و پاره‌یه نزیكه‌ی 9وێس���تگه‌ی 500مێگاواتی دابمه‌زرێت كه ده‌كاته ( 4500مێ���گاوات) كاره‌با، ئه‌مه س���ه‌ره‌ڕای ئهو خه‌رجی‌و داهاته س���ااڵنه‌یه‌ی كاره‌با خ���ۆی ،ده‌توانێت كێش���هی كاره‌با چاره‌س���ه‌ر بكات ،كه پێویستی به‌نزیكه‌ی ( 3وێسگه‌ی 500 مێگاوات���ی هه‌یه) به‌و پێ���هی داهاتی وه‌زاره‌ت���ی كاره‌با ل���ه 2014دا (232 ملی���ارو 176ملیۆن دین���ار) بوه ،له 2013داهات���ی وه‌زاره‌تی كاره‌با (250 ملی���ار دینار) بوه ،داهات���ی وه‌زاره‌تی كاره‌ب���ا له‌س���اڵی 182( 2012ملیارد) دیناره‌و ل���ه 2011دا 151ملیار دینارو ،س���اڵی 2010بڕی ( )131ملیار بوه‌و ساڵی 2009بڕی ( )69ملیار دیناربوه. كه هه‌موی پێكه‌وه ده‌كاته ( 1ترلیۆن‌و 15ملیارو )176ملیۆن دینار ،كه ته‌نها داهاتی ئهو 5ساڵه به‌شی دروستكردنی دو وێس���تگه ده‌كات ،ئه‌مه س���ه‌ره‌ڕای ئهوهی ته‌نها له‌نێوان س���ااڵنی (2009 ب���ۆ )2011زیات���ر له( ی���ه‌ك ترلیۆن‌و 333ملی���ار دینار) داهات���ی وه‌زاره‌تی كاره‌باو بڕی ئ���هو بودجه‌یه بوه كه بۆ وه‌زاره‌تی كاره‌بای هه‌رێم ته‌رخانكراوه، ئه‌م���ه س���ه‌ره‌ڕای ئ���ه‌وه‌ی حكومه‌ت چه‌ندین ملی���ار دیناری به‌هه‌ده‌رداراوه، ته‌نها به‌و بڕه بودجه‌یه‌ی بۆ به‌خش���ین خه‌رجك���راوه ل���ه 630(2012ملی���ار) ده‌توانرا وێستگه‌یه‌كی ( )500مێگاواتی پێدابمه‌زرایه ،سه‌ره‌ڕای ئهوهی له‌ساڵی 2011ش���دا ب���ڕی ( 536ملیارو 962 ملیۆن) دیناری بۆ به‌خشین خه‌رجكردوه، پێشتریش له‌ساڵی 2008دا بڕی (748 ملیارو 238ملیۆن) دیناری بۆ به‌خشین خه‌رج كردوه ،هاوكات له‌ساڵی 2011دا ب���ری ( 463ملیارو 748ملیۆن دینار) ی بۆ كڕینی كاره‌ب���ای دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌ت خه‌رج كردوه ك���ه ده‌توانرا، واتا ب���هو پارانه‌ی ك���ه دیاریكراوه بۆ به‌خشین ده‌توانرا سااڵنه وێستگه‌یه‌كی 500مێگاواتی پێدابمه‌زرێت.
پێشنیاری زیادکردنی باج له‌الیه‌ن حکومەتی به‌غداوه کارده‌کاته سه‌ر بازاڕه‌کانی کوردستان ئا :جیهاد جەالل قەیرانی داراییو دابەزینی نرخی نەوت حکومەتی عێراقی ناچار کرد پەنا بەرێتە بەر پێشنیاری دانانی باج لەسەر کااڵکان ،جێبەجێکردنی بڕیارەکەی وەزارەتی دارایی عێراقیش بۆ باج خستنە سەر کااڵکان ،لەسەر گیرفانی هاواڵتیان دەکەوێت. لەکۆبون���ەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێ���راق ل���ە 9ی ئەم مانگ���ەدا ،پرۆژە یاسای (باج خستنە س���ەر ئۆتۆمبێل ب���ۆ نۆژەنکردنەوەی رێ���گاو پردەکان)
ی پەس���ەندکردو ئاراستەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی کرد بۆ پەسەندکردنی، بەمەرجێ���ک ئ���ەو باج���ەی دەخرێتە س���ەر ئۆتۆمۆبێل تەنها بەمەبەس���تی نۆژەنکردنەوەو چاکسازیی لەرێگاوبان‌و پردەکاندا بەکاربهێنرێت. ی بازرگانی���یو س���ەرۆکی ژور پیشەس���ازیی س���لێمانیی س���یروان ی محەمەد باس ل���ەوە دەکات وەزارەت دارایی حکومەتی عێراق راوێژی بەژورە بازرگانیی���ەکان نەک���ردوەو هەندێ���ک لەکااڵکان باجیان چۆتە س���ەر ،بەاڵم ی هێشتا ئەوە پێشنیارەو نەچۆتە بوار جێبەجێکردن���ەوە ،ئ���ەو وت���ی "دەبو
لەگەڵ پسپۆڕان قسەی بکردایە ،بۆیە ی پێویس���تە وەزیری دارای���ی حکومەت ی رونکردن���ەوە لەوەزیری هەرێ���م داوا دارایی عێراق ب���کات‌و پێکەوە گفتوگۆ بکەن لەسەر ئەو بابەتە". ی وتیش���ی "دەبێت لەرێ���ی وەزارەت ی داراییەوە فشار بخرێتە سەر حکومەت ی کە بۆ ی ئەو یاس���ایە عێراق بۆئەوە رسومات دادەنرێت بەهەماهەنگی بێت ی لەگەڵ ژورە بازرگانییەکاندا ،لەبەرئەوە بەپێی پێشنیارەکە رێژەی باج %10تا %20زیادی کردوە کە پێشتر گومرگی نەبوە ،دەبێت سیاسەتەکە بەشێوەیەک دابڕێژرێتەوە کە لەبەرژەوەندی خەڵک‌و
حکومەتدا بێت". پێش���نیارەکەی وەزارەت���ی دارای���ی عێراق زیانێک���ی زۆر بەزەڕەنگەرەکان دەگەیەنێ���ت ،چونک���ە باجێک���ی زۆر خراوەتە سەر بازرگانیی زێڕ .سەرۆکی ژوری بازرگانی سلێمانیش باسی لەوەکرد ک���ە هەرێم لەبازرگانی زێ���ردا گومرگی بازرگانیی هەیە لەنێوان دوبەی‌و عێراقو ئێران‌و تورکیا ،ئەو باجەی لەپێشنیارە نوێیەکەدا لەسەر زەرەنگەرەکان دانراوە زۆرەو تەحەمول���ی ئ���ەوە ن���اکات لەو خەڵکەی وەربگرێت���ەوە" ،چونکە ئەوە گەورەیەو ئەوەش وا دەکات خەڵک لەو بازرگانییە بکشێتەوە ،یاخود بیر لەوە
بکاتەوە بەشێوەی قاچاخ بازرگانیەکە بکات ،بۆی���ە دەبێت حکومەت رەچاوی ئەو بارودۆخە بکات". لەس���ااڵنی راب���ردودا %93بوج���ەی عێراق پشتی بەداهاتی نەوت دەبەست، ب���ەاڵم بەهۆی دابەزین���ی نرخی نەوت لەبازاڕەکان���ی جیهان���دا ،کورتهێن���ان روب���ەڕوی بودج���ەی عێ���راق بۆتەوەو لەمس���اڵدا تەنها بەرێژەی %84بودجە پشت بەداهاتی نەوت دەبەستێت ،بۆیە وەزارەتی دارایی عێراق ناچارە بەڕێژەی %15ب���اج بخاتە س���ەر هاوردەکردنی ئوتومبێ���ل و %20ب���اج بخاتە س���ەر فرۆشتنی کارتی مۆبایل.
بەپێی پێشنیارەکە ی باج %10تا رێژە %20زیادی کردوە
په‌رله‌مان
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
parlaman.awene@gmail.com
په‌رله‌مان له‌سه‌رده‌می قه‌یراندا د .یوسف محه‌مه‌د سادق سه‌رۆکی پهرلهمانی کوردستان
باڵه‌خان���هی په‌رله‌مان���ی هه‌رێمی کوردس���تان جێگایه‌ك���ی تایبه‌ته .په‌رله‌مان هه‌ڵگری کۆمه‌ڵێک له‌یاده‌وه‌ری جیاوازو س���یمبولی پ���ڕ ئاماژه‌یه بۆ خه‌ڵكی کوردستان .وه‌ك زۆر جێگای تری دونیای پاش کۆڵۆنیال؛ ئه‌م باڵه‌خانه‌یه له‌سه‌رده‌می رژێمی پێشودا دروستکراوه .ئه‌فسوس گه‌ر واڵتێکی وه‌ك به‌ریتانی���ا له‌پ���اش خۆی سیس���ته‌می پهرلهمانی وێستمینس���ته‌ری به‌جێهێش���ت؛ به‌نمونه له‌هیندو ئایرله‌ن���داو زۆر جێگای ت���ر ،به‌پێچه‌وانه‌وه رژیمی پێش���وی عێراق مۆدێلێک���ی نادیموکراتی بۆ ئێمه به‌جێهێشت .پاش ڕاپه‌رینه شکۆداره‌كه ،په‌رله‌مان ده‌بێته جێگای نوێنه‌ران���ی هه‌ڵبژێردراوی خه‌ڵكی کوردس���تان .له‌و رۆژگاره‌وه هه‌تا ئه‌مڕۆ په‌رله‌مان ده‌بێت���ه جێگایه‌ک���ی پڕ بای���ه‌خ له‌خه‌یاڵ‌و دیدی زۆرینه‌ی خه‌ڵكی کوردس���تاندا .ب���ه‌اڵم په‌رله‌مان وه‌ك جێگای���ه‌ك‌و په‌رله‌م���ان وه‌ك ش���ێوازێک له‌پیاده‌كردن���ی حکومڕان���ی دو ش���تی زۆر دورن له‌یه‌كه‌وه .له‌رۆژهه‌اڵتی ناوه‌راس���ت نه‌رێت نیه که په‌رله‌مان سه‌روه‌ر بێت .به‌ڵکو هه‌میشه سه‌روه‌ری له‌بازنه‌یه‌كی ته‌سکی دور له‌خه‌ڵكدا قه‌تیس ماوه. ئ���ه‌م نه‌ریته دایکی قه‌یرانه یه‌ك له‌دوای یه‌که‌كانی ناوچه‌كه‌یه .په‌رله‌مان وه‌ك ده‌زگایه‌كی نوێ ،له‌ناو کایه‌ی سیسته‌می سیاسی کوردیدا ،هێشتا به‌پێی پێویست نه‌یتوانیوه به‌کارو ئه‌رکی خۆی هه‌‌ستێت. رۆڵی په‌رله‌مان وه‌ک ده‌زگایه‌كی چاالک له‌سه‌رده‌می هاتنه ئارای ئۆپۆزسیونی ڕاسته‌‌قینه‌دا کارابو .بێ ئۆپۆزسیون‌و نه‌ریتی ئۆپۆزسیونی په‌رله‌مان رۆڵی پهرلهمانی خۆی پێ فه‌راهه‌م ناکرێت. ئێس���تا په‌رله‌م���ان له‌قۆناغێک���ی جودادای���ه. له‌حکومه‌تێکی بنکه‌فراوان���دا په‌رله‌مان له‌کاتێکدا به‌فه‌رمی ئۆپۆزس���یونی تیادا نابێت ،به‌اڵم نابێت ببێته جێ���گای تاك ڕاو ،تاکه دی���د .گه‌ر ئه‌رکی ئۆپۆزسیون ئه‌وه‌یه که دیدێکی جودا ،یان دیدێکی له‌بیرکراو به‌رچاوبخات ،ئه‌وا له‌په‌رله‌مانی ئێستای هه‌رێمدا؛ چه‌ندین ڕاو دی���دی جیاواز دێنه ئاراوه‌و هه‌موی���ان به‌هەن���د وه‌رده‌گیرێن .ئ���ه‌وه‌ی مایه‌ی ش���انازییه که ئۆپۆزس���یون بون بوه‌ته به‌ش���ێک له‌که‌لتوری سیاس���ی هه‌رێم .ده‌كرێ���ت بڵێین که ئه‌گه‌ر له‌بونی ئۆپۆزس���یوندا ده‌نگ ده‌بیس���ترێت؛ به‌اڵم زۆرج���ار گوێی لێناگیرێت ،ئه‌وا له‌په‌رله‌مانی ئێس���تادا هه‌مو ده‌نگێک به‌شایسته‌ی گوێ لێگرتن ده‌زانرێ���ت .ئه‌مه ل���هو دی���دەوە هاتوەته‌بون که
له‌ساڵی ٢٠١٥دا له‌کاتێکدا پهرلهمانی هه‌رێمی کوردستان چاالک ئاماژه‌یه له‌به‌رده‌م دوڕیانێکی به‌دیموکراسی ته‌ندروست ،له‌هه‌مانکاتدا گرنگدایه یان پیاده‌كردنی دیموکراسی ،پاشه‌کشه بۆ دواوه یان به‌ره‌وپیشچون‌و به‌مانای به‌خشینی وه‌رچه‌رخانی مێژویی. ده‌سه‌اڵت به‌خه‌ڵكی، له‌ڕابوردودا کورد پێویستی به‌هێنانه ئارای ده‌زگاو سیست همو که‌مترین سودی له‌ده‌رفه‌ته‌کان بینیوه ده‌رفه‌ته کرۆکه‌كه‌ی بریتیه له‌ده‌نگێکی زیاتر ،دیدێکی زیاتر، له‌ئه‌نجامدا پاش���خانێکی ده‌وڵه‌مه‌ند بۆ بڕیاردان. ئه‌وه‌ش���ی گرنگه ئه‌وه‌یه که هه‌میشه بڕیار بڕیاری هه‌موانه ،به‌هه‌ماهه‌نگی ،نه‌ك بڕیارێکی سه‌پێنراو. ئه‌م هه‌ماهه‌نگی‌و س���ازانه ،له‌نێ���وان هێزو الیه‌نه جیاوازه‌كان���ی هه‌رێمی کوردس���تاندا ،بۆ قۆناغی ئێستای هه‌رێم ،له‌روبه‌ڕوبونه‌وه‌ی سه‌ختیه‌كانیدا، زێده گرنگه. ئه‌م خوله‌ی پهرلهمانی کوردستان له‌سه‌رده‌مێکی پ���ڕ له‌قه‌یراندا ده‌س���تیپێکرد :قه‌یران���ی داراییو قه‌یران���ی جه‌نگ ،ههره مه‌ترس���یدارترینیان بون. ئه‌مانه س���ه‌رباری قه‌یرانه له‌مێژینه‌و قوڵه‌کانی ناو کایه‌ی سیاس هتو حکومداری له‌هه‌رێم .له‌سه‌رده‌می قه‌ی���ران‌و جه‌نگ���دا رۆڵ���ی په‌رله‌م���ان ده‌گۆڕێت. پهرلهمانی کوردس���تان له‌م خوله‌‌یدا به‌پێچه‌وانه‌وه زیات���ر کاراو چ���االک ب���وه .له‌روبه‌روبون���ه‌وه‌ی دوژمنان���ی کوردس���تاندا ژماره‌یه‌ك���ی به‌رچ���اوی نه‌وه‌کانی کوردستان گیانیان له‌ده‌ستدا .زۆرینه‌ی زۆری ئه‌م ش���ه‌هیدانه له‌و چینانه‌ی ناو کۆمه‌ڵگای کوردستانن که په‌رله‌مان ئه‌رکیه‌تی نوێنه‌رایه‌تیان بکات ،نه‌هێڵێت په‌راوێز بخرێن‌و هه‌روه‌ها حکومه‌ت به‌ئاراس���ته‌ی خزمه‌ت���ی زیاتری ئه‌وان ئاڕاس���ته بکات. مه‌ترس���یو قه‌یرانه‌کان زۆر وانه‌ی���ان پێگوتین، که ده‌بێت ببنه بناغه‌ی نوێکردنه‌وه‌ی سیس���ته‌می
ئابوریو سیاس���یو کۆمه‌اڵیه‌تی له‌کوردس���تاندا. سه‌رۆکایه‌تی پهرلهمانی کوردستان ،به‌هه‌ماهه‌نگی له‌گ���ه‌ڵ هه‌م���و الیه‌نه‌کان���دا ،ئامانجیه‌تی که هه‌ر س���ێ بواری :سیاس���ی (به‌تایبه‌تی ده‌س���تور)، ئابوری (به‌تایبه‌ت���ی که‌رتی نه‌وت‌و گاز) هه‌روه‌ها کۆمه‌اڵیه‌تی (به‌تایبه‌تی دادپه‌روه‌ری کۆمه‌اڵیه‌تی) ببنه پایه سه‌رەکیە‌كانی ستراتیژی کاری داهاتوی خۆی .دیاره ئه‌مه به‌مانای ئهوه نیه که ته‌نها هه‌ر ئه‌م سێ بواره جێگای بایه‌خن ،به‌ڵکو له‌چاککردنی ئه‌م س���ێ بوار‌ه‌وه بناغه‌ی چاککردنی که‌رته‌کانی تریش ده‌سازێن. گومان له‌وه‌دا نیه که هه‌مو که‌رته‌كانی حکومڕانی پێک���هوه گرێدراون ،بۆ نمونه :یه‌كخس���تنی هێزی پێشمه‌رگه په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆی هه‌یه به‌چۆنێتی حوکمڕانیی که‌رتی نه‌وته‌وه ،هه‌روه‌ها س���ه‌روه‌ریی یاساو که‌رته‌كانی تر. له‌کاتێکدا پهرلهمانی چاالک ئاماژه‌یه به‌دیموکراسی ته‌ندروست ،له‌هه‌مانکاتدا پیاده‌كردنی دیموکراسی، به‌مانای به‌خشینی ده‌سه‌اڵت به‌خه‌ڵكی ،پێویستی به‌هێنان���ه ئ���ارای ده‌زگاو سیس���ت همو ده‌رفه‌ته. هەروەها به‌بێ ش���ه‌فافیه‌ت دیموکراس���ی مه‌حاڵه چونک���ه به‌بێ ش���ه‌فافیه‌ت هاواڵتی���ان زانیاریان نابێ���تو به‌ب���ێ زانیاری ک���ه‌س له‌س���ه‌ر بنه‌مای ته‌ندروس���ت به‌پیاده‌كردنی ده‌سه‌اڵت هه‌ڵناسێت، به‌اڵم کارێکی وه‌ك شه‌فافیه‌ت پێویستی به‌هێنانه
ئ���ارای ده‌زگای���ه .ده‌زگایه‌ک���ی وه‌ک س���ندوقی داهات���ه‌كان بنه‌مایه‌كی پێویس���ته ،ب���ۆ نمونه بۆ ش���ه‌فافکردنی که‌رت���ی دارایی له‌هه‌رێ���م .هه‌مان شێواز بۆ که‌رتی دادوه‌ری‌و سه‌ربازی‌و ئاسایشیش پێویس���ته .په‌رله‌م���ان گه‌رچ���ی له‌ب���ه‌ر هۆکاری هه‌ماهه‌نگی سیاس���ی له‌ده‌ستبه‌كاربونی دواکه‌وت، به‌اڵم له‌کاره‌كانی دو خولی یاس���ادانانی پێشویدا قه‌ره‌بوی ئهو کاته به‌فیڕۆچوه‌ی کرده‌وه. که پێده‌نێینه ساڵێکی نوێ ،به‌ئاگاین که ساڵێکی پ���ڕ له‌قه‌یرانمان به‌ڕیک���رد ،ب���ه‌اڵم له‌هه‌مانکاتدا قەیرانەکان ده‌رفه‌تی زۆریان ڕه‌خس���اند بۆ ساڵی نوێ .ئهو وانه گرنگه‌ی فێربوین ئه‌وه‌یه که ئه‌گه‌ر پێکهاته سیاسیه‌كانی هه‌رێم به‌رژه‌وه‌ندیی خه‌ڵک‌و کوردس���تان بخه‌نه س���ه‌ر هه‌مو به‌رژه‌وه‌ندیه‌کان‌و له‌دیدی نیشتمانیه‌وه به‌ئه‌رکه‌کانیان هه‌ستن؛ ئه‌وا ده‌توانرێت ترس���ناکترین قه‌یران وه‌ربگێڕدرێت بۆ ده‌رفه‌ت .ئه‌مه ده‌كرێت ستراتیژی ساڵی داهاتومان بێت :چۆن قه‌یران���ه‌كان بکه‌ینه ده‌رفه‌ت .هه‌رێمی کوردس���تان له‌قۆناغێک���ی بێ ئه‌ن���دازه گرنگدایه له‌مێژوی���دا ،تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی هه‌رێم‌و روداوه‌كانی ناوچه‌كه ،کوردستانیان بردوه‌ته چه‌قی ستراتیژی زۆر له‌هێ���زه‌بڕیارده‌ره‌كانی جیهان‌و ناوچه‌كه .بۆ سودبینین له‌م ده‌رفه‌ته پێویسته په‌رله‌مان چه‌قی بڕیاره‌كان بێت ،هه‌تا له‌ڕێگایه‌وه به‌س���ودی هه‌مو خه‌ڵكی کوردستان بشکێته‌وه. له‌س���اڵی ٢٠١٥دا هه‌رێمی کوردستان له‌به‌رده‌م دوڕیانێکی گرنگدایه یان پاشه‌کش���ه بۆ دواوه یان به‌ره‌وپیشچون‌و وه‌رچه‌رخانی مێژویی .له‌ڕابوردودا ک���ورد که‌مترین س���ودی له‌ده‌رفه‌ت���ه‌کان بینیوه، هه‌میشه هۆکاری س���ه‌ره‌كیش ئاماده‌نه‌بونی کورد بوه له‌ناوخۆیدا بۆ س���ودوه‌رگرتن له‌ده‌رفه‌ته‌كان. ملمالن���ێ ناوه‌كیه‌كان‌و ش���ێوازه‌كانی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵیدا زیانی کوش���نده‌یان له‌گه‌شه‌ی سیسته‌می سیاسی داوه له‌هه‌رێم .شه‌ڕو نه‌یاری‌و ملمالنێ وه‌ک ش���ێوازی مامه‌ڵه‌كردن هه‌موان تیایدا دۆڕاو بون. شه‌ڕی ناوخۆو پاش���هاته‌كانی که له‌دو ئیداره‌ییدا خۆی ده‌بینێته‌وه ،هه‌تا ئه‌مڕۆ سیسته‌می سیاسیو کۆمه‌ڵ���گای کوردی به‌ده‌س���ت پاش���هاته‌کانیه‌وه ده‌ناڵێنێ���ت .یه‌کب���ون‌و پێکه‌وه‌بون���ی هێزه‌كانی کوردس���تان له‌ڕێگای دیموکراسی‌و ده‌زگاو یاساوه ده‌بێ���ت ک���ه په‌رله‌مان رۆڵی س���ه‌ره‌كی ده‌بینێت له‌هاتنه ئارایاندا .ئه‌گه‌ر کوردس���تان له‌ناوه‌وه به‌م ئاڕاسته‌یه‌دا هه‌نگاوبنێت ئه‌وا زه‌مینه ده‌سازێنێت بۆ چنینه‌وه‌ی زۆرترین د‌‌ه‌ستکه‌وت له‌و پشتیوانیه نێوده‌وڵه‌تیه‌ی که بۆ کورد هاتوه‌ته ئاراوه .ئێستا زه‌مینه له‌ئارادایه ب���ۆ ئهوهی هه‌رێم ببێته خاوه‌ن سیسته‌‌مێکی جیاواز له‌سیسته‌مه‌کانی تری ناوچه‌كه، جیاواز له‌ش���ێوازی به‌ڕێوه‌چون ،له‌چاره‌سه‌رکردنی ناکۆکی���ه‌كان له‌ڕوبه‌روبون���ه‌وه‌ی ته‌نگ���ه‌ژه‌کان. ئ���ه‌م جیاوازی���ه نه‌ك ته‌نه���ا جیام���ان ده‌كاته‌وه له‌سیس���ته‌مه پ���ڕ له‌قه‌یرانه‌کانی ت���ری ناوچه‌كه؛ به‌ڵکو ناس���نامه‌یه‌کی تایبه‌تمان پێده‌به‌خشێت که ده‌بێته کارتی ناس���ینمان له‌جیهاندا به‌شێوازێکی ئه‌رێنی که کلیلی س���ه‌رکه‌وتنمان ده‌بێت به‌س���ه‌ر نه‌یاره‌کانماندا.
"هێشتا الیەنەكان لەسەر سندوقی داهاتە نەوتیەكان نەگەیشتونەتە رێككەوتن" ئا :هـــانــا چۆمانی بڕیارە پەرلەمانی كوردستان پرۆژەیاسایەكی تایبەت بەسندوقی داهاتە نەوتیەكان پەسەند بكات، بەوەش سەرجەمی خەرجی‌و داهاتەكانی تایبەت بەسوتەمەنی لەو سندوقە دابنرێن‌و ئەو سندوقەش لەرێی دەستەیەكی تایبەتەوە سەرپەرشتی بكرێت بەمەبەستی ئاگاداربون لەسەرجەم خەرجی‌و داهاتەكانی پڕۆژە نەوتیەكان ،كە وه‌ک ده‌ڵێن "تاكو ئێستا داهات‌و خەرجی لەبارەی نەوت‌و گرێبەستە نەوتیەكانەوە به‌ڕونی دیار نیە".
یەكێك لەكێش���ە هەرە س���ەره‌كیەكان‌و پێكنەهاتن لەنێوان الیەنەكان ئەوەیە كێ سەرپەرشتی ئەو سندوقە دەكات؟ په‌رله‌مان یان سه‌رۆکایه‌تی هه‌رێم؟
رێ���واس فایەق ئەندام���ی پەرلەمانی كوردس���تان لەفراكس���یۆنی س���ەوز به‌ئاوێنه‌ی راگه‌یان���د که"ئەو پڕۆژەیاس���ایە گرنگی تایبەتی هەیە بۆ هەمو خەڵكی كوردستان چونكە تاكو ئێستا كەس نازانێـت داهاتە نەوتیەكان بۆ كوێ دەچن‌و چیان بەس���ه‌ردێت؟ بۆیە ئەو سنوقە دەتوانێت خەڵك‌و پەرلەمانیش لەو داهات‌و خەرجییە نەوتیانە ئاگادار بكاتەوە". ناوبراو ئاماژه‌بۆ ئ���ه‌وه‌ده‌کات که‌وا بڕیار بو پێش كۆتاییهاتنی خولی گرێدانی دوەم ،ئەم پڕۆژەیاس���ایە بگاتە بنبەس���تو كارەكانی تەواو بێت ،بەاڵم بەهۆی رێكنەوكەوت���ن لەنێ���وان لیژن���ەكان سەرپەرش���تی كردن���ی ئەو س���ندوقە دواكەوت ،ئهو وت���ی "نەده‌بو وا دوابكەوێت ،چونكە پێویس���تە الیەنەكان لەخەمی ئەوه‌دا بن كە چۆن ئەو پارەیە هی میللەتە لەكوێییەو چۆن خەرجدەكرێت‌و بۆ كوێ دەچێت؟ بەالم ئێستاش لەنێوان لێژنە پەیوەستدارەكان كێشە هەیەو بەتەواوی نەگەیتشوینەتە رێككەوتن ،بۆیە وا دواكەوتوە".
ده‌سه‌اڵتی پەرلەمان به‌کارده‌هێنرێت بۆ چاودێریكردنی حكوم���ەت‌و پەرلەمانتارانیش لەس���ەرجەم خەرجی‌و داهاتەكانی نەوت لەهەرێمی كوردستان ئاگادار دەبن، بەو شێوەیەش دەتوانرێت ش���ەفافانە مامەڵە لەگەڵ پرسەكانی نەوت بكرێت له‌كوردستان. فرس���ەت س���ۆفی ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەفراكس���یۆنی زەرد به‌ئاوێنه‌ی راگه‌یاند که‌یاس���اكە گەیتش���وه‌تە قۆناغی كۆتایی‌و هیچ كێشەیەكی نیە، هەر لەگ���ەڵ كۆتایی هاتنی م���اوەی خولی گرێدانی دوەم‌و دەستپێكردنی خولێی نوێی پەرلەمان یاساكە دەچێتە هۆلی پەرلەمان‌و دەنگی بۆ دەدرێت. ئهو وتی "راس���تە هەندێك كۆسپ هەیە لەبەردەم یاس���اكە ،بەاڵم لێكتێگەیشتنی باشیش هەیە لەنێوان لێژنەكان‌و الیەنەكان بۆیە لەو باوەڕه‌دا نیم یاس���اكە زیاتر دوابكەوێت". ناوبراو جه‌غت له‌وه‌ده‌کات که بڕیار بو پێش سەری ساڵ یاساكە تەواو بێتو بڕواتە پەرلەمان ،بەاڵم ئەوە
وتیشی "هەرچەندە لێكتێگەیشتنیش هەیە لەنێوان الیەنەكان‌و هەنگاوەكان بەره‌و ئاراس���تەیەكی باشن، بەالم هێواش���ە ،پێویس���تە پەل���هی لێبكرێت ،چەند بەربەرس���تێكیش هەیە لەبه‌ردەم یاس���اكە كە ئەبێت بە لێكتێگەیش���تن چارەس���ەر بكرێت چونكە ئەوەی ب���ەالی ئێمەوە گرنگە ئەوەیە كێ سەرپەرش���تی ئەو سندوقە دەكات؟ لەژێر چاودێری كێ دەبێت؟ چونكە ئەگ���ەر لەژێر دەس���ه‌التی پەرلەمان نەبێ���ت كەواتە ئێمە هیچمان نەكرد ،ئێمە ئەمانەوێت ئەو س���ندوقە داهات‌و خەرجیەكان بۆ میللەت دەربخات بزانێت چی لێەبەس���ردەێت‌و بۆ كوێ دەچێت؟ ئەگەر دەستەیەك دروس���تكراو وەك ئێس���تا لەژێر چاودێری ئێمە نەبو كەواتە یاس���اكە بایه‌خێكی نابێ���ت ،بۆیە ئێمە هەمو هەوڵێك دەده‌ین كە لەژێر چاودێری پەرلەماندابێت". س���ندوقی داهات���ە نەوتی���ەكان یەكێك���ە لەپرۆژە گرنگەكان���ی ئەم خولەی پەرلەمان ،ئەگەر پەس���ەند بكرێت‌و وەك خ���ۆی بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە،
نەكرا لەبەر چەند رەخن���ەو تێبینیەك ،چونكە ئەوە بابەتێك���ی گرنگەو پەیوەندی بەهەم���و تاكێكی ئەم هەرێمەوە هەیە ،ئهو وت���ی "نابێت پەلەی لێبكرێت، نەوەك ش���تێك بكرێت لەبەرژەوەندی گشتی نەبێت، ئ���ەوەی گرینگە هەمو الیەنەكان لەس���ەری كۆكن كە س���ندوقەكە هەبێتو س���ەرجەم داهات‌و خەرجیەكان لەوێدا بن لەژێر چاودێری دەس���تەیەك یان الیەنێكی دیاركراو ك���ە پەرلەمان دیاریب���كات ،چونكە [ەبێت ئاگای لەت���ەواوی وردەكاریەكانی ئەو س���ندوقە بێت بەخەرجی‌و داهاتەوە". ئه‌مه‌له‌کاتێکدایه‌وه‌ک ده‌رده‌که‌وێت یەكێك لەكێشە هەرە س���ەره‌كیەكان‌و پێكنەهات���ن لەنێوان الیەنەكان ئەوەیە كێ سەرپەرشتی ئەو سندوقە دەكات؟ ب���ه‌الی ش���ێركۆ ج���ەودەت ئەندام���ی پەرلەمانی كوردس���تان لەفراكس���یۆنی یەكگرتو ئه‌مه پرسیاره بنه‌ڕه‌تییه‌که‌یه ،ئهو به‌ئاوێنه‌ی راگه‌یاند که "هەندێكیان دەڵێن دەبێت لەژێر چاودێری پەرلەمان بێت ،بەشێكی تری���ان ده‌ڵێن دس���ەتەیەك لەس���ەرۆكایەتی هەرێم، بەشێكی تریان دەڵێن دەبێت دەستەیەكی تایبەتی بۆ پێكبهێنرێت ،بۆیە یاس���اكە دواكەتوە ،ئەگەرنا دەبو تاكو ئێستا یاساكە پەسەندبكرایە ،چونكە هەرچەند زیات���ر دوابكەوێت ئەوا زیاتر ناڕونی دەبێت لەداهات‌و خه‌رجییه نەوتیەكان". وتیش���ی "ئەم س���ندوقە گرنگەیەك���ەی لەوەدایە که‌داهات���ە نەوتی���ەكان دیاری���دەكات ،چونكە تەنها پەیوەس���تە بەداهاتە نەوتیەكان ،ئەوكات داهاتەكانی تریش بەدیاردەكەون وەك گومرگەكان‌و باجی ناوخۆ، ئەوكات تا رادەیەك ش���ەفافیی دەبێت لەداهاتەكان‌و خەرجیەكانی تایبەت بەنەوت".
5
له‌په‌رله‌مانه‌وه
گۆشه‌یه‌کی تایبه‌ت ه په‌رله‌مانتاران ده‌ینوسن
بوشی سێیه‌م‌و چاره‌نوس ی كوردستان ساالر مه‌حمود
كوردستانی عیراق له‌دو ساڵی ئاینده‌دا روبه‌ڕو ی وه‌رچه‌رخانی مێژویی‌‌و گۆڕانكاریی گهوره دهبێتهوه. ئ����هو وه‌رچاخان����ه‌ش هاوته‌ریب����ه له‌گ����ه‌ڵ روداوه جیهانیه‌كان‌و شكڵگرتنی رای كۆمه‌ڵی نێوده‌وڵه‌تی له‌س����ه‌ر مامه‌ڵه‌یه‌ك����ی واقیعی‌‌و دروس����تتر له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستان‌و كۆمه‌ڵگای كوردستاندا. *یه‌ك����ه‌م ده‌ركه‌وته‌ی مێژویی له‌گه‌ڵ روخانی دو جه‌مس����ه‌ریی له‌جیهانداو به‌لێدان����ی عێراق له‌الیه‌ن بوش����ی یه‌كه‌مه‌وه س����ه‌رۆكی ئه‌مری����كا .ئهوه بو به‌ش����ێكی زۆر له‌باش����وری كوردس����تان ئازادكراو خه‌ونی ته‌عریبی مێژویی‌‌و داگیركاریی هه‌تا سه‌ری شۆڤێنیه‌كانی عیراق بو به‌بڵقی سه‌رئاو .به‌تایبه‌تی كه ب����ۆ چه‌ند رۆژێكیش (كه‌رك����وك‌و خانه‌قینیش ئازاد كران). له‌س����اڵی 1991هوه ت����ا 2003كورد س����ه‌رباری كه‌موكوڕی����یو ش����ه‌ڕه خۆكوژیه‌كان����ی ناوخ����ۆ، به‌دروس����تكردنی په‌رله‌م����ان‌و حكومه‌ت����ی هه‌رێم‌و ده‌زگاكانی توانی وێنه‌یه‌كی نوێ له‌خۆبه‌ڕێوه‌بردن‌و ئیداره‌دان پیشانی كۆمه‌ڵی نێوده‌وڵه‌تی بدات. *دوه‌م ده‌ركه‌وت����هی تری مێژویی بڕیاری لێدان‌و خس����تنی ده‌سه‌اڵتی سه‌دام‌و حس����ێن بو له‌عێراقدا له‌الیه‌ن بوشی دوه‌مه‌وه .جێبه‌جێكردنی ئه‌م بڕیاره له‌ساڵی 2003بۆ هه‌مو گه‌النی ناوچه‌كه به‌گشتی‌‌و گه‌لی كورد ده‌س����تكه‌وتێكی له‌مێژینه بو .كه‌وتنی په‌یكه‌ری دیكتاتۆر له‌به‌غ����دای تاواندا ده‌رفه‌تێكی تری دایه هه‌رێمی كوردستان كه سیسته‌می فیدرال له‌ده‌س����توری هه‌میشه‌یی عێراق بچه‌سپێنێ ،له‌گه‌ڵ داننان به‌و یاساو بڕیارانه‌ی له‌كوردستان ده‌ركراون له‌الی����ه‌ن په‌رله‌مانه‌وه ،له‌ته‌ك دانن����ان به‌هه‌رێمی كوردس����تان‌و داموده‌زگاكانی .به‌ئازادكردنی عێراق له‌و قۆناغه‌دا ده‌رفه‌تی گه‌وره‌تری دایه گه‌لی كورد له‌ئاس����ته جیهانیه‌كه‌دا وه‌ك فاكته‌ری ژیان‌و ئارامی ناوچه‌كه ده‌ربكه‌وێت به‌پێچه‌وان����هی ئهو هه‌ڵمه‌ته چه‌واش����ه‌كاریانه‌ی حكومه‌ته ی����ه‌ك له‌دوایه‌كه‌كانی عێراقو ناوچه‌كه وێنایان ده‌ركرد. ل����هو مێژوه‌وه تا ئه‌م س����اته‌وه‌خته‌و روداوه‌كانی پێش س����ه‌رهه‌ڵدانی داعش‌و دواتریش ده‌رفه‌تێكی باش ب����ون ب����ۆ باش����تر دیراس����ه‌كردنی هه‌رێمی كوردس����تان‌و چۆنیه‌ت����ی فۆرمه‌ڵكردن����ی پێگ����هو په‌یوه‌ندیه‌كانی له‌گه‌ڵ واڵتان����ی ده‌وروبه‌رو خودی عێراق له‌الیه‌ن كۆمه‌ڵی نێوده‌وڵه‌تیه‌وه .به‌تایبه‌تیش پێگه ئابوریی‌‌و جوگرافییه‌كه‌ی هه‌رێمی كوردستان‌و كاریگه‌ریه‌كان����ی له‌س����ه‌ر ده‌وره‌و به‌ره‌كه‌ی .هه‌مو ئه‌مان����ه له‌ئێس����تادا بونه‌ته جێگه‌ی ج����ه‌ده‌ل بۆ رێكخستنه‌وه‌ی رۆڵ‌و پێگه‌ی هه‌رێم له‌ناو هاوكێشه سیاسیه‌كانی ناوچه‌كه‌و دونیادا. *س����ێیه‌م ده‌ركه‌وته‌ی چاوه‌ڕوانكراو پێش����بینی كراوه ،پێده‌چێ����ت له‌هه‌ڵبژاردنی 2016دا بوش����ی س����ێیه‌م ك����ه الی����ه‌ن كۆمارییه‌كان����ی ئه‌مریكاوه نی����از هه‌ی����ه بپاڵێورێت بۆ س����ه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا كاروانه‌ك����ه به‌وجۆره‌ی هه‌م����و كوردێك خه‌ونیه‌تی بگاته جێی خۆی .دیاره مه‌به‌ستیشم له‌به‌دیهێنانی مافی چاره‌نوس����ه .له‌س����ه‌ر ده‌س����تی بوشی باوك قۆناغی یه‌كه‌م له‌مێژوی نوێ����داو له‌جێبه‌جێكردنی سیاسیه‌ته‌كانی ئه‌مریكا له‌عێراقدا كورد هه‌نگاوێكی گ����ه‌وره به‌تایبه‌ت����ی دوای ئه‌نف����ال‌و كیمیاب����اران هاته‌پێش .له‌سه‌رده‌می بوشی كوڕو بوشی دوه‌مدا به‌عس روخاو ك����ورد له‌عێراقدا بوه خاوه‌ن پێگه‌ی زیات����رو ناس����راوتر له‌مامه‌ڵ����هی فه‌رمی����دا .وا ئهو واڵت����هی كه رێبه‌رایه‌تی بڕیاری نێوده‌وڵه‌تی ده‌كات له‌ئاماده‌كاریدای����ه ب����ۆ هه‌ڵبژاردنی س����ه‌رۆكایه‌تی له‌س����اڵی 2016دا .وه‌ك چاوه‌ڕوان ده‌كرێت بوشی س����ێیه‌م كاندید بكرێت‌و شانسی بردنه‌وه‌شی هه‌یه. چ����اوه‌ڕوان ده‌كه‌ی����ن له‌گه‌ڵ چڕكردن����ه‌وه‌ی هه‌وڵه ناوخۆییه‌كانمان‌و خۆسازدان به‌هێزكردنی فاكته‌ری ناوخۆییمان ،به‌هاتنه س����ه‌ر حوكمی بوشی كوڕی دوه‌م‌و س����ه‌رۆكی س����ێیه‌م فاكت����ه‌ری نێوده‌وڵه‌تی به‌ته‌واوی بڕه‌خسێت‌و گڵۆپی سه‌وزی سه‌ربه‌خۆیی هه‌ڵبێت‌و هاوشێوه‌ی گه‌النی دونیا بگه‌ینه ئهو مافه سروشتیه. له‌چه‌ند رۆژی رابردودا جێگری سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان‌و چه‌ند په‌رله‌مانتارێكی كوردستان له‌گه‌ڵ چه‌ند كۆنگرێس����مانێكی ئه‌مریكایی دیدارمان سازدا له‌گۆڕینه‌وه‌ی بیروراكاندا خودی كۆنگرێس����مانه‌كان ئاماژه‌یان به‌وه‌دا كه بابه‌تی ده‌وڵه‌تی كوردس����تان، جێگ����هی گفتوگۆیه‌ك����ی گه‌رمه له‌نێو كۆنگرێس����ی ئه‌مری����كاو كۆنگرێس����مانه‌كان‌و ناوه‌نده‌كان����ی تر. هه‌ر له‌و باره‌ش����هوه نوێن����ه‌ری ویالیه‌تی ئۆیاوا كه له‌گه‌وره‌ترین ویالیه‌ته‌كان����ی ئه‌مریكایه (ویالیه‌تی ئۆیاوا به‌وه ناسراوه كه هه‌ر كاندیدێكی سه‌رۆكایه‌تی ل����هو ویالیه‌ت����ه هه‌ڵب����ژاردن ببات����هوه چانس����ی سه‌ركه‌وتنی سه‌راسه‌ریی له‌واڵتدا مسۆگه‌ر ده‌كات). باسی ئه‌گه‌ری هاتنی بوشی سێیه‌می كرد بۆ سه‌ر حوكم‌و له‌گه‌ڵیشدا هیوای خواست قۆناغی سێیه‌می پێشكه‌وتن‌و گۆڕانكاریی له‌پێگه‌و مافی چاره‌نوسی كوردو كوردستان له‌و ماوه‌یه‌دا بێته‌دی.
6
تایبه‌ت
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
ویکیلیکس 2007
عه‌ل ی باپیر :په‌كه‌ك ه سه‌رچاوه ی مه‌ترسییه‌‌و پێویسته له‌چه‌ك دابماڵرێت ئا :هاوكار حسێن عه‌لی باپیر به‌نهێنی داوای له‌ئه‌مریكییه‌كان كردوه كه پێویسته په‌كه‌كه له‌چه‌ك دابماڵرێت به‌وپێیه‌ی "سه‌رچاوه‌ی مه‌ترسییه" ،له‌هه‌مان كاتدا ناوبراو پێیوایه ئه‌نسار سوننه‌‌و ئه‌نسار ئیسالم كه به‌دو گروپی تیرۆریستی الی ئه‌مریكییه‌كان ناسراون ،هه‌ڕه‌شه‌ی "سه‌ره‌كی" دروست ناكه‌ن .به‌پێی زانیارییه‌كانی ئه‌مریكاش ،كۆمه‌ڵی ئیسالمی له‌سااڵنی ئۆپۆزسیۆنبونیدا مانگانه بڕێك پاره‌ی دیارینه‌كراوی له‌پارتی‌‌و یه‌كێتی وه‌رگرتوه. به‌پێی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی نهێنی ویكیلیكس، كه ئاوێن���ه ده‌قه‌كه‌ی ك���ردوه به‌كوردی، له‌كۆبونه‌وه‌یه‌كی تایبه‌تدا له‌گه‌ڵ به‌رپرس‌و دیپلۆماتكاره‌كان ی ئه‌مریكا له‌عێراق ،عه‌لی باپیر ئه‌میری كۆمه‌ڵی ئیسالمی كوردستان باس���ی لهوه كردوه كه "هیچ ئیسالمییه‌كی تون���دڕه‌وی دی���ار له‌هه‌رێمی كوردس���تاندا نیه ،ب���ه‌اڵم پارتی كرێكارانی كوردس���تان (په‌كه‌ك���ه)و پارتی ژیانی ئ���ازاد (پژاك) سه‌رچاوه‌ی مه‌ترس���ین‌و پێویسته له‌چه‌ك دابماڵرێ���ن" ،له‌به‌رامب���هردا ئه‌مریكییه‌كان نوس���یویانه(:به‌اڵم عه‌ل���ی باپیر ئه‌نس���ار س���وننه‌‌و ئه‌نس���ار ئیس�ل�ام به‌هه‌ڕه‌شه‌ی "س���ه‌ره‌كی" نازانێت .له‌كاتێكدا ئه‌ندامانی بزوتنه‌وه ساڵی 2001ریزه‌كانی حزبه‌كه‌یان جێهێش���تو په‌یوه‌ندییان ك���رد به‌و گروپه تیرۆریستیانه‌وه (ئه‌نساره‌كان) كه سه‌ربه ئه‌لقاعیده‌ن). ل���هو به‌ڵگه‌نامه‌یه‌دا ك���ه مێژوه‌كه‌ی بۆ س���اڵی ،2007دهگهڕێتهوه ،ئه‌مریكیه‌كان ئاماژه‌یان به‌وه كردوه كه "كۆمه‌ڵی ئیسالمی مانگانه بڕێك پ���اره‌ی دیارینه‌كراو له‌پارتی دیموكراتی كوردس���تان‌و یه‌كێتی نیشتمانی كوردس���تان وه‌رده‌گرێت .باپیر س���كااڵی ئهوهی ك���رد كه حزبه‌كه‌ی هیچ بودجه‌یه‌ك له‌په‌له‌رمانی كوردستان وه‌رناگرێت( .به‌اڵم راپۆرتێك���ی رۆژنامه‌وان���ی ئام���اژه‌ی به‌وه كردوه كه كۆمه‌ڵی ئیسالمی سااڵنه نزیكه‌ی 120هه‌زار دۆالر له‌په‌رله‌مانی كوردس���تان وه‌رده‌گرێت)". دركاندنی ئ���هو زانیارییانه له‌كاتێكدایه، هه‌ر له‌و كۆبونه‌وه‌یه‌دا باپیر به‌به‌رپرس���انی ئه‌مریكای راگهیاندوه" ،گه‌نده‌ڵی گه‌وره‌ترین كێش���ه‌یه كه روب���ه‌ڕوی حكومه‌تی هه‌رێم ده‌بێت���هوهو ئه‌گ���ه‌ر یاس���ای ش���ه‌ریعه‌ت بچه‌س���پێت ،ئ���ه‌وا رێگه‌ده‌گیرێ���ت له‌وه‌ی به‌رپرسان پله‌وپۆستی حكومی به‌كاربهێنن بۆ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی". له‌به‌ش���ێكی دیك���هی به‌ڵگه‌نامه‌ك���ه‌دا، كۆمه‌ڵ���ی ئیس�ل�امی داوای رونكردنه‌وه‌ی له‌ئه‌مریكا كردوه له‌س���ه‌ر ده‌ستگیركردنی ئه‌ندامێكی���ان به‌ن���اوی جومع���ه محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د كه رۆژی 12ی ئابی 2007له‌نزیك به‌غداده‌س���تگیركراوه‌‌و 600ه���ه‌زار دۆالری پێبوه .كۆمه‌ڵی ئیس�ل�امیش رایده‌گه‌یه‌نێت ك���ه ناوبراو "به‌ش���ێوه‌یه‌كی ش���ه‌رعی ئهو پاره‌ی���هی له‌ئه‌ندامانی���ان كۆكردوه‌ته‌وه‌‌و به‌مه‌به‌س���تی ئاڵوگ���ۆڕی دراوو كڕین���ی كه‌لوپه‌لی ئاسایی له‌به‌غدا بوه".
عه‌لی باپیر پێیوایه په‌كه‌كه‌‌و پژاك مه‌ترسی دروستده‌كه‌ن‌و پێویسته له‌چه‌ك دابماڵرێن ،به‌اڵم ئه‌نسار سوننه‌‌و ئه‌نسار ئیسالم به‌هه‌ڕه‌شه‌ی "سه‌ره‌كی" نازانێت عه‌لی باپیر باپیر س���كااڵی قوربانییه‌كانی حزبه‌كه ی ده‌گه‌یه‌نێت���ه ئه‌مریكا‌و ده‌ڵێ���ت" ،ئه‌مریكا له‌س���اڵی 2003له‌خورم���اڵ 43،ئه‌ندام���ی كۆمه‌ڵ���ی كوش���تو 100كه‌س���ی دیكه‌ی برینداركرد .ئه‌مه‌ش وای له‌پارتی‌‌و یه‌كێتی كرد واهه‌س���تبكه‌ن كه مۆڵه‌تی���ان پێدراوه ب���ۆ ده‌س���تگیركردنی ئه‌ندامان���ی كۆمه‌ڵی ئیس�ل�امی‌‌و داخس���تنی باره‌گاكانی���ان، كاتێك ئه‌مریكییه‌كان گه‌یشتن‌و سه‌دامیان روخاند". ده‌قی به‌ڵگه‌نامه‌كه: ئای دی: باب���هت :كۆبونه‌وه له‌گ���ه‌ڵ عه‌لی باپیر، سه‌ركرده‌ی كۆمه‌ڵی ئیسالمی كوردستان س���ه‌رچاوه :باڵیۆزخان���هی ئه‌مری���كا له‌عێراق به‌روار28 :ی ئه‌یلولی 2007 پۆلێن :زۆرنهێنی پوخته: كۆمه‌ڵی ئیسالمی كوردستان بانگه‌شه‌ی ئ���هوه ده‌كات كه وه‌ك پارتێكی ئیس�ل�امی میانڕه‌و له‌هه‌رێمی كوردستاندا كارده‌كات. كۆمه‌ڵ چاالكانه خه‌ریك���ی به‌ئه‌ندامكردنی گه‌نج���ان‌و خوێندكاران���هو پش���تیوانی له‌شه‌ریعه‌ت ده‌كات .ئه‌میری كۆمه‌ڵ لۆمه‌ی پێكهات���هی میدی���او حزب���ه عه‌لمانیه‌كان‌و حكومه‌تی هه‌رێم ده‌كات بۆ ئهو ناعه‌داله‌تی‌‌و گه‌نده‌ڵییه‌ی كه ب���ه‌رده‌وام له‌زیادبوندایه‌و هه‌م���و الیه‌ك���ی كۆمه‌ڵگ���هی گرتوه‌ته‌وه. ئهو بڕواش���ی وایه كه ئه‌مریكا پێویس���ته جیاوازیی بكات له‌نێوان پارته ئیس�ل�امییه 07BAGHDAD3252_a
میانڕه‌وه‌كان‌و توندڕه‌وه ئیس�ل�امییه‌كاندا‌و ره‌چ���اوی زیات���ری هه‌س���تیاری كولتوریی له‌ژینگ���هی عێراق���دا بكرێت‌و پش���تیوانی له‌گرنگترین ئ���هو مافانه‌ی مرۆڤ بكات كه بانگه‌ش���هی بۆ ده‌كات .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش، كۆمه‌ڵی ئیسالمی داوای ئازادكردنی یه‌كێك له‌ئه‌ندامان���ی ده‌كات كه له‌الیه‌ن هێزه‌كانی هاوپه‌یمان���ان له‌عێراق گی���راوه .دیداره‌كه هه‌ندێ���ك زانیاری كه‌می تێ���دا ئاڵوگۆڕكرا له‌ب���اره‌ی سیاس���ه‌ته‌كانی حكومه‌ت���ی هه‌رێم���هوه ،ب���ه‌اڵم ئهو باسوخواس���انه‌ی له‌الیه‌ن كۆمه‌ڵی ئیسالمییه‌وه هاتنه‌پێشه‌وه سه‌باره‌ت به‌و بۆچونه بون كه هه‌ردو حزبی بااڵده‌س���ت (پارتی‌‌و یه‌كێت���ی) به‌ته‌واوی ئاماده‌نین بۆئه‌وه‌ی به‌شێوه‌یه‌كی دیموكراتی مامه‌ڵ���ه له‌گه‌ڵ ئۆپۆزس���یۆنی سیاس���یدا بكه‌ن .هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ش ئاش���كراده‌كه‌ن كه وه‌ڕه‌سبونی حكومه‌تی هه‌رێم به‌ده‌ست پارته فه‌رمانڕه‌واكان���ی كورده‌وه گه‌یش���توه‌ته‌وه به‌حكومه‌ت���ی ئه‌مریكا ،ك���ه وێنه‌ی ئهو دو حزبه له‌ساڵی 2003هوه له‌به‌رچاو ی گروپی گه‌نجان‌و ئۆپۆزس���یۆندا ،توش���ی داخوران بوه. پاشخان: له‌رۆژی 15ی ئه‌یلولی ،2007به‌رپرسانی ئه‌مریكا له‌تیمی ئاوه‌دانكرده‌وه چاویانكه‌وت به‌عه‌لی باپیر ،ئه‌میری كۆمه‌ڵی ئیس�ل�امی كوردس���تان له‌ئۆفیسه‌كه‌ی خۆی له‌هه‌ولێر، ئه‌مه‌ش دوای كۆبونه‌وه‌یه‌كی پێشتر دێت. س���اڵی 2003باپی���ر له‌الی���ه‌ن هێزه‌كانی ئه‌مریكاوه ده‌ستگیركراو 22مانگ له‌زیندان مایه‌وه ،كه ئ���هو له‌كتێبی "ئه‌ش���كه‌نجه‌و
زین���دان"دا باس���ی كردوهو نوس���خه‌یه‌كی له‌كتێبه‌كه‌ی به‌ئیمزاك���راوی پێداین .عه‌ل ی باپیر هێش���تا س���وره له‌س���ه‌ر ئهوهی كه له‌ساڵی ،2003ئه‌مریكا نه‌یتوانی درك به‌وه بكات كه ئهو به‌ش���ێك بوه له‌ئۆپۆزسیۆن له‌دژی سه‌دام حسێن. بونی كۆمه‌ڵی ئیسالمی عه‌لی باپیر ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵی ئیسالمی به‌نزیكه‌ی 100ه���ه‌زار ئه‌ندام مه‌زه‌نده‌كرد، كه ش���ه‌ش له‌وان���ه ئه‌ندام���ی پهرلهمانی كوردس���تانن‌و یه‌كێكیش���یان له‌په‌رله‌مانی عێراق���ه .ئه‌م حزب���ه 9مه‌ڵبه‌ن���دو پێنج كۆمیت���هی هه‌یه له‌سه‌رتاس���ه‌ری هه‌رێمی كوردس���تان‌و كه‌ركوكدا .باپیر باسی لهوه ك���رد ك���ه كۆمه‌ڵ���ی ئیس�ل�امی رێبازێكی ئیس�ل�امی گرتوه‌ته‌به‌ر ك ه نه س���ه‌له‌فیه‌‌و نه سۆفیگه‌ری ،هه‌روه‌ها حزبێكی میانڕهوه ل���ه‌روی سیاس���یو ته‌فس���یركردنی فكری ئیسالمیدا. باپی���ر وت���ی ،كۆمه‌ڵ���ی ئیس�ل�امی په‌یوه‌ندییه‌كانی خ���ۆی ده‌پارێزێت له‌گه‌ڵ حزبه سیاس���ییه‌كانی دیكه‌ی كوردس���تانی عێ���راق .عه‌ل���ی باپی���ر خ���ۆی به‌دورگرت له‌باس���كردنی سیاس���ه‌ته‌كانی سه‌ركرده‌ی كۆچكردوی بزوتنه‌وه‌ی ئیسالمی كوردستان، عه‌ل���ی عه‌بدولعه‌زیز هه‌ڵه‌بجه‌ی���ی( .باپیر بۆخ���ۆی ئه‌ندامێكی پێش���وی بزوتنه‌وه‌ی ئیس�ل�امییه) .كۆمه‌ڵی ئیس�ل�امی مانگانه بڕێك پاره‌ی دیارینه‌كراو له‌پارتی دیموكراتی كوردس���تان‌و یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان وه‌رده‌گرێت .باپیر سكااڵی ئهوهی كرد كه حزبه‌ك���هی هیچ بودجه‌ی���ه‌ك له‌په‌له‌رمانی
كوردستان وه‌رناگرێت( .تێبینی :حزبه‌كانی دیك���ه‌ش هه‌مان س���كااڵیان هه‌ب���و ،به‌اڵم راپۆرتێك���ی رۆژنامه‌وان���ی ئام���اژه‌ی به‌وه كردوه كه كۆمه‌ڵی ئیسالم ی سااڵنه نزیكه‌ی 120هه‌زار دۆالر له‌په‌رله‌مانی كوردس���تان وه‌رده‌گرێت). راكێشانی گه‌نجان‌و نه‌هێشتنی گه‌نده‌ڵی باپی���ر وت���ی ،هاوش���ێوه‌ی یه‌كگرتوی ئیسالمی كوردس���تان ،كۆمه‌ڵی ئیسالمیش بایه‌خ���ی تایبه‌ت به‌گه‌نج���ان‌و خوێندكاران ده‌دات .كێش���هی س���ه‌ره‌كی له‌كوردستانی عێراق نه‌بونی گه‌شه‌پێدانی رۆحییه به‌گه‌نجان كه باپیر ده‌یبه‌ستێته‌وه به‌حكومه‌ت‌و پارته سیاسییه بااڵده‌سته‌كان‌و میدیای عه‌لمانی. باپیر به‌به‌رپرس���انی ئه‌مریكای راگه‌یاند، گه‌نده‌ڵی گه‌وره‌ترین كێش���ه‌یه كه روبه‌ڕوی حكومه‌تی هه‌رێم ده‌بێته‌وه‌‌و ئه‌گه‌ر یاس���ای شه‌ریعه‌ت بچه‌س���پێت ،ئه‌وا رێگه‌ده‌گیرێت له‌وه‌ی به‌رپرس���ان پله‌وپۆس���تی حكومی به‌كاربهێنن ب���ۆ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی .ئهو وتیشی ،رێبازی ئیس�ل�ام داواده‌كات هه‌مو به‌رپرسان له‌هه‌ر ئاستێكدا بن ،سه‌رچاوه‌ی داهات���ی خۆی���ان ئاش���كرابكه‌ن ،ئه‌مه‌ش هه‌نگاوێك���ه بۆئه‌وه‌ی ش���ه‌فافیه‌ت هه‌بێت له‌خه‌رجی گشتییدا. په‌یامه‌كانی بۆ ئه‌مریكا: عه‌لی باپیر چه‌ند لێدوانێكی دیكه‌ی هه‌بو بۆ تێگه‌یشتنی ئه‌مریكا له‌كۆمه‌ڵی ئیسالمی‌‌و حكومه‌تی هه‌رێم‌و عێراق كه ئه‌مانه‌بون: ئه‌مریكا 43ئه‌ندامی كۆمه‌ڵی كوشت‌و 100ی دیك���هی برینداركرد له‌س���اڵی 2003 له‌خورم���اڵ .ئه‌مه‌ش وای له‌پارتی‌‌و یه‌كێتی
كرد واهه‌س���تبكه‌ن كه مۆڵه‌تی���ان پێدراوه ب���ۆ ده‌س���تگیركردنی ئه‌ندامان���ی كۆمه‌ڵ ی ئیسالمی‌‌و داخستنی باره‌گاكانیان ،كاتێك ئه‌مریكییه‌كان گه‌یشتن‌و سه‌دامیان روخاند. یه‌كێتی‌‌و پارتی به‌ناوی ئه‌مریكاوه به‌رده‌وامن له‌هێرشكردنه‌س���ه‌ر ئه‌ندامان���ی كۆم���ه‌ڵ. چه‌ندی���ن ئه‌نداممان ه���ه‌ن له‌زیندانه‌كانی هه‌رێم���ی كوردس���تان ك���ه چاوه‌ڕوان���ی تۆمه‌ته‌كانیانن‌و ئه‌شكه‌نجه ده‌درێن به‌هۆی باوه‌ڕبونیان به‌ئیسالم. پێویس���ته ئه‌مریكا گوش���ار بخاتهسهرحكومهت���ی هه‌رێم تا ئ���ازادی زیاتر بداته گروپه ئۆپۆزسیۆنه‌كان. ئه‌مری���كا پێویس���ته جیاوازی���ی بكاتلهنێ���وان پارته ئیس�ل�امییه توندڕه‌وه‌كان‌و میانڕه‌وه‌كان .هیچ ئیسالمییه‌كی توندڕه‌وی دیار له‌هه‌رێمی كوردستاندا نیه ،به‌اڵم پارتی كرێكارانی كوردس���تان (په‌كه‌كه)و پارتی ژیانی ئازاد (پژاك) مه‌ترسی دروستده‌كه‌ن‌و پێویس���ته له‌چه‌ك دابماڵرێن ،به‌اڵم عه‌لی باپیر ئه‌نس���ار س���وننه‌‌و ئه‌نس���ار ئیسالم به‌هه‌ڕه‌شه‌ی "سه‌ره‌كی" نازانێت( .تێبینی: ئه‌ندامانی بزوتنه‌وه س���اڵی 2001ریزه‌كانی حزبه‌كه‌یان جێهێشت‌و په‌یوه‌ندییان كرد به‌و گروپه تیرۆریس���تیانه‌وه (ئه‌نساره‌كان) كه سه‌ربه ئه‌لقاعیده‌ن). پێویس���ته ئه‌مری���كا وه‌به‌رهێن���انلهسیس���تمی په‌روه‌رده‌ی گش���تییدا بكات له‌عێراق ،نه‌ك ته‌نی���ا قوتابخانه‌ی تایبه‌ت بكات���هوه كه خزمه‌ت ب���ه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان ده‌كات( .تێبینی :ئه‌م لێدوانه‌ی قوتابخانه نێوده‌وڵه‌تیه‌كه‌ی ههولێرو زانكۆی ئه‌مریكی له‌سلێمانی ده‌گرێته‌وه ،كه ئهوهی یه‌كه‌مین هی نێچیرڤان بارزانیه‌و ئهوهی دوه‌میشیان ئه‌مریكا پشتیوانی لێده‌كات). داوای یارمه‌تیدان كۆمه‌ڵی ئیس�ل�امی ده‌خوازێ���ت ئه‌مریكا رونكردنه‌وه‌ی هه‌بێت له‌سه‌ر ده‌ستگیركردنی ئه‌ندامێكی���ان به‌ن���اوی جومع���ه محه‌مه‌د ئه‌حم���ه‌د .ناوب���راو رۆژی 12ی ئابی 2007 ده‌س���تگیركرا له‌نزیك به‌غ���داو 600هه‌زار دۆالری پێب���وه .كۆمه‌ڵی ئیس�ل�امی داوای ئازادكردنی جومعه ده‌كات‌و رایده‌گه‌یه‌نێت كه ناوبراو به‌شێوه‌یه‌كی شه‌رعی ئهو پاره‌یه‌ی له‌ئه‌ندامانیان كۆكردوه‌ته‌وه‌‌و به‌مه‌به‌س���تی ئاڵوگۆڕی دراوو كڕینی كه‌لوپه‌لی ئاس���ایی له‌به‌غدا ب���وه .به‌رپرس���انی ئه‌مریكا به‌وه وه‌اڵمیان دایه‌وه كه په‌یامه‌كه‌یان ده‌گه‌یه‌نن، به‌اڵم هیچ به‌ڵێنێكی دیكه‌یان پێنه‌دان. كۆمێنت: هاوش���ێوه‌ی س���ه‌ركرده‌ی پارت���ه ئیسالمیه‌كانی دیكه ،باپیر سكااڵی ئهوهی هه‌بو ك���ه ئه‌مریكا داننانێت به‌به‌ش���داریی ئیجابیانه‌ی حزبه‌كه‌یدا .پشتیوانی ئه‌مریكا بۆ حكومه‌تی هه‌رێم‌و پارته بااڵده‌سته‌كان، رێگه‌ی به‌یه‌كێتی‌‌و پارت���ی داوه مافه‌كانی ئۆپۆزسیۆن‌و پارته بچوكه‌كان پێشێلبكه‌ن‌و بیانكه‌نه ده‌ره‌وه‌ی پرۆس���هی سیاسییه‌وه. حكومه‌تی هه‌رێم ناخوازێت توێژی گه‌نجان له‌ده‌س���تبدات كه به‌شێوه‌یه‌كی ره‌خنه‌ییانه بیرده‌كه‌نه‌وه‌‌و خواستی ئه‌وه‌یانه لهوه زیاتر پاشه‌كه‌وتی ئابورییان هه‌بێت كه یه‌كێتی‌‌و پارتی پێیانده‌ده‌ن.
ئیسالمیه‌كانی كوردستان :ئهوهی له‌پاریس رویدا باجه‌كه‌ی ئیسالم ده‌یدات ئا :شاهۆ ئه‌حمه‌د ی الیه‌نه ئیسالمییه‌كانی هه‌رێم ی ی چه‌ند رۆژ كوردستان روداوه‌كه ی ی پاریس به‌كرده‌وه‌یه‌ك رابردو تیرۆرستی له‌قه‌ڵه‌مده‌ده‌ن‌و پێشیانوای ه ی رویدا "باجه‌كه‌ی ئیسالم‌و ئهوه ره‌وه‌ندی ئیسالمی ده‌یده‌ن". ی ی س���ه‌ر باره‌گا ی هێرش���ه‌كه دوا ی ی ش���ارلی ئیبدۆ له‌پاریس هه‌فته‌نامه ی چه‌ند ی فه‌ره‌نس���او كوژران پایته‌خت��� ی رۆژنامه‌نوسێكی هه‌فته‌نامه‌كه به‌ده‌ست ی توندڕه‌و ،كه دواتر دو برای ئیسالمی ی پۆلیسی فه‌ره‌نسا ئه‌مانیش به‌ده‌س���ت ی كوژران���هوه ،كاردان���ه‌وه‌كان تاهه‌رێم كوردس���تان درێژبونه‌وه‌و لێره‌ش پارت ه ی خۆی���ان ئیس�ل�امیه‌كان هه‌ڵوێس���ت له‌وباره‌یه‌وه بۆ ئاوێنه ئاشكراده‌كه‌ن. ی له‌وباره‌ی���هوه ئه‌ندام���ی پێش���و
ی مه‌كته‌ب���ی سیاس���یی یه‌كگرت���و ی ی كوردس���تان ،ئه‌بوبه‌كر عه‌ل ئیسالم به‌ئاوێن هی راگه‌یاند" ،ئیدانه‌ی ئهو كاره ی تیرۆرستیه ده‌كه‌م كه‌پێموای ه باجه‌كه ی فه‌ره‌نسا‌و ی ئیسالم ئیسالم‌و ره‌وه‌ند ی ی ده‌یده‌ن،خزمه‌ت خۆرئ���اوا به‌گش���ت گه‌وره‌ش به‌ره‌گه‌زپه‌رس���تی له‌خۆرئاوا ی هه‌ندێك ده‌كات ،له‌هه‌مانكاتدا الوازی ی خۆرئ���اوا له‌دیموكرات���ه دێرینه‌كان��� ی ده‌رده‌خ���ات له‌وه‌ی بتوانن پرۆس���ه ی ئاوێزانكردن���ی سیاس���یو كۆمه‌اڵیه‌ت ی خۆیان سه‌ربخه‌ن". له‌واڵته‌ك ه ی ی ئیسالمیه‌كان سه‌باره‌ت به‌هه‌ڵوێست هه‌رێمی كوردستانیش له‌سه‌ر روداوه‌كه، ی ێ له‌نزیكه‌و‌ه په‌یوه‌ند ی وتی" ،جار عه‌ل به‌ئیس�ل�امیه‌كانی كوردس���تانه‌و‌ه نیه، ی ی بی���ر ب���ه‌اڵم پێویس���ته ئیس�ل�امی له‌تیرۆر‌و توندتیژی‌‌و خۆسه‌پاندن‌و ئهو جۆره ش���تان ه رونبێت،به‌هیچ جۆرێك ی پێنه‌دات، له‌هیچ ئاس���تێكدا ره‌وایه‌ت
ئه‌گه‌ر الیه‌نێك قسه ده‌كات یان جنێو ده‌دات ،ده‌بێت به‌قس ه وه‌اڵم بدرێته‌وه ،ئهو جۆره كارانه له‌مێژوی پێغه‌مبه‌ر(د.خ)و هاوه‌ڵه‌كانی به‌و شێوه‌یه چاره‌سه‌رنه‌كراوه ی به‌ڵكو دژایه‌تی ب���كات ،واتا ته‌مومژ له‌س���ه‌ر هیچ فكره‌ی���ه‌ك نه‌بێت ،به‌اڵم ئاسایی ه باسی هۆكاره‌كان بكات". ی كوردستان ك ه یه‌كگرتوی ئیس�ل�ام ی ی نه‌وه‌ده‌كانی س���ه‌ده له‌ناوه‌ڕاس���ت ی كوردستان دروستبو، رابردو له‌هه‌رێم ی میانڕه‌وو ی وه‌ك پارتێكی ئیسالم خۆ بێچ���ه‌ك ناس���اندوه ،ئ���ه‌وان ته‌نانه‌ت ده‌یانه‌وێ���ت خوێندنه‌وه‌یه‌ك���ی هێورتر ی ئیسالمی بكرێت‌و بۆ دین‌و تێگه‌یشتن خۆیان ده‌پارێزن له‌توندوتیژیی.
ی روی���داو پێیوابو ك ه ده‌بێت "ئیس�ل�ام ئه‌بوبه‌ك���ر عه‌لی پێیوای���ه "ئهوه له‌پاری���س رویدا په‌رچه‌كردار بو ،هه‌مو له‌به‌رامبه‌ر فکر ،فک���ر به‌کارده‌هێنێ‌و ئه‌وانه‌ش له‌ن���او ئه‌وروپا‌و فه‌ره‌نس���ا له‌به‌رامب���ه‌ر هێز،هێز به‌کارده‌هێنێت"، ی له‌سه‌ر ی پێداگر رونادات ,له‌عێراق‌و س���وریا روده‌ده‌ن ،ئه‌ندامانی حزبه‌كه‌ش ی ده‌چن ه هه‌مان بۆچون ده‌كه‌ن. به‌وه‌ی به‌ش���ێك له‌و گه‌نجانه ی ی مه‌كته‌ب ن���ازم عه‌ب���دواڵ ئه‌ندام��� ن���او داع���ش ده‌یانه‌وێت ل���ه‌وێ تۆڵ ه ی سیاسیی كۆمه‌ڵی ئیسالمی به‌ئاوێن ه له‌خۆرئاوا بكه‌نه‌وه". ی ی راگه‌یان���د" ،ئێم���ه وه‌ك���و الیه‌نێك��� ی دیك ه له‌پارت ه ئیسالمییه‌كان یه‌كێك ی ئیسالمیه‌وه ئهوه ی ئیس�ل�امیی ه ك ه ئیس�ل�امی له‌دیدێك كوردس���تان ،كۆمه‌ڵ ی ی به‌چاره‌س���ه‌ر نازانین ،له‌ب���ه‌ر ئهوه ی باپیر لێدوان ئه‌میره‌كه‌یان به‌ناوی عه‌ل ی له‌پاریس ئه‌گ���ه‌ر الیه‌نێ���ك قس��� ه ده‌كات یان تایبه‌تی هه‌بو له‌باره‌ی ئهوه
جنێ���و ده‌دات ،ده‌بێت به‌قس��� ه وه‌اڵم ی بدرێته‌وه ،ئهو ج���ۆر‌ه كاران ه له‌مێژو ی به‌و پێغه‌مب���ه‌ر(د.خ)و هاوه‌ڵه‌كان��� ش���ێوه‌ی ه چاره‌سه‌رنه‌كراوه ،به‌ڵكو ئهو ی كاره به‌قه‌ناعه‌ت كراوهو هیچ په‌یوه‌ند ی به‌ئیسالمه‌و‌ه نی ه كه‌له‌سه‌ر بنه‌مایه‌ك ی ئهوه كراوه،هه‌ر بۆی ه ئه‌وان ه ئیس�ل�ام كۆمه‌ڵێ���ك كه‌س���ن ده‌یانه‌وێت هه‌مو ی ش���تێك به‌زه‌بروزه‌ن���گ‌و توندوتی���ژ ی بكه‌نه‌وه،ئێمه‌ش ئهو قه‌ناعه‌ت ه یه‌كالی ره‌تده‌كه‌ینه‌وه". ی ئهو وتی"داواشمان هه‌یه له‌الیه‌نه‌كان به‌رامبه‌ر وات���ا الیه‌ن���ه عه‌لمانیه‌كان، ی پێده‌د‌هن‌و زۆر ئهو بابه‌تانه گه‌ش���ه له‌راگه‌یاندنه‌كان���هوه زۆر به‌ش���ه‌وق‌و ی ده‌ك���هنو الیه‌ن��� ه زه‌وق���هوه باس��� ی پێ ی ئیس�ل�ام ئیس�ل�امییه‌كان‌و فكر تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن ،كه ئه‌وان ه كۆمه‌ڵێك ی ده‌كه‌ن پێویس���ت ه گومان��� ه دروس���ت خۆیان لێی بپارێزن".
عێراق
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
ی هێمـا سه‌رجه‌م فراكسیۆنه‌كان رێككه‌وتون بودجه‌ی ئه‌مساڵ
عێراق ب ه كه‌موكورتییه‌كانییه‌و‌ه تێپه‌ڕێنرێت ئا :رێبوار ئه‌حمه‌د پرۆژ‌ه یاسا ی بودجه ی ئه‌مساڵ ی عێراق له‌په‌رله‌مان خوێندنه‌وه ی یه‌كه‌م ی بۆ كراوهو بڕیار وای ه تا په‌سه‌ند نه‌كرێت په‌رله‌مانتار‌ه كورده‌كان نه‌گه‌ڕێنه‌و‌ه هه‌رێم ،بڕیارده‌ر ی لیژنه ی دارایش ڕاپۆرتێك له‌سه‌ر پرۆژه‌یاساك ه ده‌خات ه ڕو كه چه‌ندین تێبین ی له‌بڕگه‌و مادده‌كانیدا هه‌ی ه ك ه پێچه‌وانه ی رێكه‌وتن ی سیاس ی هه‌رێم‌و به‌غدان. ناوه‌ڕاس���ت ی مانگ��� ی یان���زه ی س���اڵ ی راب���ردو ،ع���ادل عه‌بدولمه‌ه���د ی وه‌زیر ی نه‌وت ی عێراق گه‌یش���ت ه هه‌ولێ���رو له‌گه‌ڵ هه‌ریه‌ك ه ل ه نێچیرڤان بارزان ی س���ه‌رۆك ی حكوم���هتو قوب���اد تاڵه‌بان��� ی جێگ���ر ی س���ه‌رۆك ی حكومه‌ت كۆبوه‌وه‌‌و گه‌یشتن ه رێكه‌وتنێك ی س���ه‌ره‌تایی ،دواتر وه‌فدێك ی هه‌رێم به‌س���ه‌رۆكایه‌ت ی نێچیرڤان بارزان ی س���ه‌ردان ی به‌غد ی كردو له‌گه‌ڵ س���ه‌رۆك وه‌زیران��� ی عێراقو به‌رپرس��� ه بااڵكان ی تر كۆبونه‌وه. به‌رهه‌م ی كۆبونه‌وه‌كان رێكه‌وتنێك ی ل ێ ئیمزا كرا ك ه به‌ش���ێك له‌خاڵه‌كان ی بریتی بون لهوه ی حكومه‌ت ی عێراق به‌شه‌بودجه ی هه‌رێم له‌سه‌دا 17به‌ته‌واو ی ره‌وان ه بكات‌و ملیارێك‌و 200ملیۆن دینار بۆ پێشمه‌رگ ه خه‌رج بكات ل ه به‌رانب���هردا هه‌رێم رۆژان ه 250هه‌زار به‌رمیل به‌چاودێر ی كۆمپانیا ی نه‌وت ی نیشتیمان ی عێراق (سۆمۆ) ره‌وان ه بكات 300 ،ه���ه‌زار به‌رمی���ل نه‌وتیش ل ه كه‌ركوكه‌و‌ه به‌بۆریه‌كان ی هه‌رێمدا هه‌نارد‌ه بكات. پرۆژه‌یاس���ا ی بودجه ی ئه‌مساڵ ی عێراق له‌په‌رله‌مان���دا خوێندن���هوه ی یه‌كه‌م ی بۆ كراوهو راپۆرت ی لیژنه ی داراییش ل ه سه‌ر ی ئاماده ك���راوه ،هه‌ربۆی ه چاوه‌ڕ ێ ده‌كرێت له‌دو هه‌فته ی داهاتودا پرۆژ‌ه یاس���اك ه ب ه كه‌موكورتییه‌كانیه‌و‌ه په‌سه‌ند بكرێت. ئه‌حم���ه‌د ی حاج ی ره‌ش���ید بڕیارده‌ر ی لیژن���ه ی دارای���ی عێ���راق ب��� ه ئاوێنه ی راگه‌یاند :راپۆرتێك ی تێروته‌سه‌ل ی له‌سه‌ر پرۆژ‌ه یاس���اك ه ئاماده كردوهو ئاراسته ی سه‌رجه‌م په‌رله‌مانتارو سه‌رۆك ی فراكسیۆن ه كوردییه‌كانی كردوه. له‌راپۆرته‌كه ی بڕیارده‌ر ی لیژنه ی دارایی چه‌ن���د خاڵێك ی گرن���گ له‌س���ه‌ر بودجه ك ه تایبه‌تن ب��� ه كورد خراونه‌ت���هڕو ،ك ه پێچه‌وانه ی ئ���هو رێكه‌وتن ه سیاس���ییه‌ن له‌نێوان هه‌رێم‌و به‌غدا ئیمزا كراوه. خاڵ ی یه‌كه‌م پشك ی له‌سه‌دا -17ی هه‌رێم ل ه پرۆژه‌یاس���اكه‌دا جێگیرك���راوه ،به‌اڵم ئهوه ی به‌ال ی بڕیارده‌ر ی لیژنه ی داراییه‌و‌ه كێشه‌ی ه پشك ی هه‌رێم دوا ی جیاكردنه‌وه ی خه‌رج ی سیاد ی له‌بودجه ی گشت ی عێراق دی���ار ی ده‌كرێت ك ه ئه‌وه‌ش بڕێك ی زۆر ل ه بودجه ی هه‌رێم كه‌مده‌كات ك ه بڕه‌كه ی ب ه 900ملیۆن دینار ده‌خه‌مڵێنرێت.
پهرلهمانی عێراق خه‌ریکی تێپه‌ڕاندنی بودجه‌یه بودج���ه ی س���یاد ی ك��� ه بۆ هه‌رس��� ێ س���ه‌رۆكایه‌تیه‌كه ی عێراق دیاری ده‌كرێت بڕێك��� ی زۆر ل ه بودجه ی گش���ت ی ده‌بات ك��� ه نوێنه‌ران ی كورد ل ه به‌غدا داوا ده‌كه‌ن پشك ی هه‌رێم ( )17%جیا بكرێتهوه پاشان بودجه ی سیاس ی لێده‌ربهێنرێت. بڕیارده‌ر ی لیژنه ی دارایی پێ ی وای ه ئه‌م خاڵ ه پێچه‌وانه ی رێكه‌وتن ی هه‌رێم‌و به‌غدای ه ك ه ده‌بێت عێراق ب ه ته‌واو ی له‌سه‌دا 17ی هه‌رێم له‌بودجه ی گشت ی ره‌وان ه بكات. خاڵێك��� ی ت���ر بابه‌ت ی م���اده ی -140ی ده‌س���تور ی عێراق���ه ،ك ه ل ه ن���او پرۆژ‌ه یاس���اكه‌دا هیچ خاڵێك ی له‌سه‌ر نه‌هاتوه، ك ه ئ���ه‌وه‌ش جێگه ی تێبینیی ه به‌و پێیه ی له‌س���ااڵن ی رابردوداو له‌گه‌ڵ ئهوهی كورد په‌یوه‌ندییه‌كان��� ی له‌وپ���ه‌ڕ ی ئاڵۆزی���دا ب���ون بڕگه‌یه‌ك��� ی تایب���هت به‌مادده‌ك��� ه له‌پرۆژه‌یاساكه‌دا دانرابو. ئه‌حمه‌د ی حاج ی ره‌ش���ید بۆ ئاوێنه ی رونك���رده‌و‌ه ك��� ه ئ���هو به‌دواداچون ی بۆ دانه‌نان ی بڕگه‌یه‌ك���ی تایبه‌ت به‌و مادده‌ی ه كردوهو وه‌زیر ی دارایی پێ��� ی راگهیاندوه له‌سه‌ر بودجه ی ئه‌نجومه‌ن ی وه‌زیران ،بڕ ی 102ملیار دینار ی بۆ دانراوه ،به‌اڵم دواتر به‌رپرس ی بودجه ی ئه‌نجومه‌ن ی وه‌زیران ئهو بڕه پاره‌یه ی بۆ 50ملیار كه‌مكردوه‌ته‌وه. ل ه رێكه‌وتن ی هه‌رێم‌و به‌غدا هاتوه ده‌بێت
له‌ماوه ی س���اڵێكدا ئهو مادد‌ه ده‌ستوری ه جێبه‌ج ێ بكرێت ب��� ه دابین نه‌كردنی بڕ ی پاره ی پێویس���ت بۆ مادده‌كه ،جێبه‌ج ێ كردن ی جارێك ی تر دواده‌خاته‌وه. ماده ی 140له‌ده‌س���تور ی هه‌میشه‌یی ی عێراق��� ی فیدراڵ���دا بۆ چاره‌س���ه‌ركردن ی دۆس���یه ی ناوچ ه جێناكۆك���ه‌كان دانراوه ك ه ماوه ی زیاتر ل ه 7س���اڵ ه به‌سه‌ر جێ به‌جێكردنیدا تێپه‌ڕده‌بێت. یه‌كێك ی تر له‌و تێبینییانه ی ئه‌حمه‌د ی حاج ی ره‌ش���ید ل ه س���ه‌ر پرۆژ‌ه یاساك ه خستویه‌تیه‌ڕو ،دۆسیه ی پێشمه‌رگه‌یه ،ك ه ب ه پێ ی رێكه‌وتن ی سیاس ی هه‌رێم‌و ناوه‌ند بڕ ی ملیارێ���ك‌و 200ملیار ب���ۆ هێزه‌كان ی پێش���مه‌رگ ه دانراوه به‌اڵم له‌پرۆژ‌ه یاسا ی بودج���ه‌دا باس لهوه بڕه‌پاره‌ی��� ه نهكراوه به‌ڵكو به‌شێوازێك ی جیاواز باس كراوه ك ه بڕه پاره‌ك ه زۆر لهوه ی له‌سه‌ر ی رێكه‌وتون كه‌متره. له‌پرۆژه‌یاس���اكه‌دا هاتوه ،ئهو هێزانه ی ك ه وه‌زاره‌ت ی به‌رگ���ر ی عێراق هاوكارییان بۆ دابین ده‌كات ،ده‌بێت له‌سه‌ر بودجه ی هێ���زه وش���كانییه‌كان‌و به‌پێ��� ی رێ���ژه ی دایشتوان بۆیان دیار ی ده‌كرێت. بڕی���ارده‌ر ی لیژنه ی دارای���ی له‌وباره‌و‌ه ب ه ئاوێنه ی وت ئ���ه‌وان به‌دواداچونیان بۆ ئهو خاڵه‌ك���ردوهو بۆیان ده‌ركه‌وتو‌ه هێزه
وشكانیه‌كان له‌ناو وه‌زاره‌ت ی به‌رگریدا هیچ بڕه بودجه‌یه‌كیان بۆ دیار ی نهكراوه ،جگ ه لهوه به‌پێ ی پرۆژه‌یاس���اكه‌ش ،پێشمه‌رگ ه له‌س���ه‌دا 12.5پشك ی خۆ ی به‌رده‌كه‌وێت به‌وپێی���ه ی هه‌رێم��� ی كوردس���تان 12.5 عێراق پێكده‌هێنێت. له‌ناو پرۆژه‌یاس���ا ی بودج���ه ی عێراقدا بودجه‌یه‌ك ی تایبه‌ت بۆ روداوه ناكاوه‌كان وه‌ك كاره‌س���ات ی سروشت ی دانراوه ،به‌اڵم هیچ پشكێك بۆ هه‌رێم دانه‌نراوه ،ئه‌وه‌ش ب���ه‌ال ی الیه‌ن��� ه كوردییه‌كان���هوه جێگه ی تێبینییه. س���ه‌ره‌ڕا ی ئ���هو تێبینییان���ه ی الیه‌ن ه كوردییه‌كان له‌سه‌ر پرۆژه‌یاسا ی بودجه ی ئه‌مس���اڵ ی عێ���راق هه‌یانه ،كێش���ه‌یه‌ك ی گ���ه‌وره ی تر روب���هڕو ی پرۆژ‌ه یاس���اك ه دهبێتهوه ئه‌ویش دابه‌زینی نرخی نه‌وته. ئێس���تا نرخ ی ن���ه‌وت ل��� ه بازاڕه‌كان ی جیهاندا ب ه كه‌متر له 47دۆالر دیاریكراوه، ب���ه‌اڵم ل ه پرۆژه‌یاس���ا ی بودجه ی عێراقدا ب��� ه 60دۆالر خه‌مڵێن���دراوه ك ه ئه‌وه‌ش قه‌باره ی كورتهێنان ی بودجه‌ك ه چه‌ند قات زیاد ده‌كات. چونك ه زیاتر له‌سه‌دا 80ی داهات ی عێراق له‌س���ه‌ر فرۆش��� ی نه‌وت���هو دابه‌زین ی هه‌ر دۆالرێ���ك ل ه نرخ ی ن���ه‌وت ملیارێك دینار كورتهێنان ی بودجه‌ك ه زیاتر ده‌كات.
ب ه پێ ی رێكه‌وتن ی سیاس ی هه‌رێم‌و ناوه‌ند بڕ ی ملیارێك‌و200 ملیار بۆ هێزه‌كان ی پێشمه‌رگ ه دانراوه به‌اڵم له‌پرۆژ‌ه یاسا ی بودجه‌دا باس لهوه بڕه‌پاره‌یه نهكراوه به‌ڵك و بڕه پاره‌ك ه زۆر لهوه ی له‌سه‌ر ی رێكه‌وتون كه‌متره
ی فحص هان پرۆفایل هانی مس������ته‌فا فحص (- 1946 )2014دیارتری���ن روناكبیری ئایینی ی ش���یعه‌كان له‌دوا رۆژه‌كانی س���اڵی رابردودا گیانی سپارد ،ئهو پیاوێكی ئایینی ده‌گمه‌ن‌و جیاواز ،نوسه‌رێكی گ���ه‌وره ،چاالكوانێك���ی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ،ه���ه‌واداری سه‌رس���ه‌ختی گفتوگۆی نێوان ئایینه‌كان بو. هانی فح������ص له‌ش���ارۆچكه‌یه‌كی هه‌ژارنشینی شیعه‌ی لوبنان له‌دایكبو، هێشتا ئهو ته‌مه‌نی نه‌گه‌یشتبوه 18 س���اڵیی ،كه بۆ خوێندن له‌حه‌وزه‌ی عیلمیی���ه رویكرده عێ���راق‌و ماوه‌ی 10س���اڵ له‌ش���اری نه‌جه‌ف مایه‌وه، له‌حه‌وزه‌ی نه‌جه‌ف به‌دیستۆفسكی‌‌و تۆلستۆی‌‌و ئه‌دگار ئاالن پۆو سارته‌رو بابلۆ نیرۆداو گرامشی ئاشنا ده‌بێت‌و
به‌گیڤاراش سه‌رسام. وه‌خت���ی گه‌ڕان���ه‌وه‌ی ب���ۆ لوبن���ان ،ه���اوكات ده‌بێ���ت له‌گه‌ڵ س���ه‌ره‌تای ده‌ڕپه‌ڕاندن���ی رێكخراوی رزگاریبه‌خشی فه‌له‌ستینی له‌ئه‌رده‌ن‌و جێكردنه‌وه‌ی���ان له‌لوبن���ان ،ك���ه باشوری لوبنان"مه‌ڵبه‌ندی سه‌ره‌كی ش���یعه‌كانی ئ���هو واڵت���ه" ده‌كه‌نه گۆڕه‌پان���ی جموجۆڵی س���ه‌ربازییان له‌دژی ئیس���رائیل ،ل���هو رۆژگاره‌دا هانی فح������ص ده‌بێت���ه راوێژكارێكی نزیكی یاس���ر عه‌ره‌فاتی سه‌ركرده‌ی فه‌له‌س���تینییه‌كان‌و پش���تگیریی له‌خه‌باتی چه‌كداریی دژ به‌ئیسرائیل ده‌كات ،له‌سه‌ره‌تای ده‌یه‌ی 1970دا ده‌بێت���ه هاوڕێ���ی موس���ا س���ه‌درو پش���تیوانی له‌ڕاپه‌ڕین���ی جوتیارانی
ش���یعه ده‌كات له‌دژی ده‌ره‌به‌گه‌كان‌و تێكه‌ڵ به‌نه‌یارانی دورخراوه‌ی رژێم ی ش���ای ئێران ده‌ب���اتو پش���تیوانی هه‌ڵگیرسانی شۆڕشی ئێران ده‌كات، ده‌بێت���ه پش���تیوانی خومه‌ین���یو هاوڕێیه‌ت���ی یاس���ر عه‌ره‌فات ده‌كات له‌یه‌كه‌م گه‌ش���تیدا بۆ ت���اران دوای روخانی شاو س���ه‌ركه‌وتنی شۆڕشی ئێران. له‌نێوان س���ااڵنی 1982تا 1985 له‌ت���اران نیش���ته‌جێ ده‌بێت‌و وه‌ك راوێ���ژكاری مه‌كته‌ب���ی راگه‌یاندن���ی حه‌وزه‌ی قوم كارده‌كات، زۆربه‌ی سهركرده دیاره‌كانی كۆماری ئیس�ل�امی ئێران ه���ه‌ر له‌خومه‌ینی‌‌و مونته‌زرییه‌وه بگره ت���ا خامه‌نه‌ئی‌‌و مش���كینی ده‌ناسێت‌و ده‌بێته هاوڕێی
نزیكی محه‌مه‌دی خاته‌می. پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ لوبنان ،هان ی فحص هه‌س���تده‌كات ته‌نها مزگه‌وت ناتوانێت په‌نجه‌ره به‌ڕوی روئیاكانیدا بكاته‌وه، له‌ناو دامه‌زراوه‌ی ئایینیدا ره‌خنه‌ی توندی له‌ته‌كفیركردن گرت ،گفتوگۆی ده‌رباره‌ی نوێگ���هریو چه‌پ ده‌كردو كه‌س���ێكی نزیك له‌مه‌س���یحییه‌كان‌و س���وننه‌كانی واڵته‌كه‌ی بو ،ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ش���ی ك���ه له‌بیر‌وبۆچون���دا پێچه‌وانه‌ی بون ،رێزیان لێده‌گرت. ئه‌م ده‌نگه میان���ڕه‌وه‌و بێگه‌رده‌ی ش���یعه‌كان ،به‌پێچه‌وانه‌ی ئاڕاسته‌ی باوه‌وه پش���تیوانی ن���ه له‌حیزبواڵ‌و نه له‌بزوتن���ه‌وه‌ی ئه‌مه‌ل نه‌كرد ،ئهو ته‌نها پیاوی ئایینی بوه ،له‌یه‌ككاتدا
هه‌م پش���تیوانی له‌شۆڕشی خه‌ڵكی س���وریا‌و هه‌م پشتگیریی له‌راپه‌ڕین ی خه‌ڵكی به‌حرێن ده‌كرد ،هانی فحص راش���كاوانه دژی به‌ش���داریكردنی حیزب���واڵی لوبنانیش بو له‌ش���ه‌ڕی س���وریادا‌و داوای له‌شیعه‌كان ده‌كرد پش���تیوانی له‌شۆڕش���ی خه‌ڵكی ئهو واڵته بكه‌ن. ئه‌م نوس���ه‌ره ده‌س���تڕه‌نگینه كه به‌ش���ێوازێكی ئێجگار سه‌رنجڕاكێش ش���یعری ده‌نوس���یو ده‌دوا ،سیازده كتێبی چاپك���ردوه ،كه گرنگترینیان "ئهو راب���ردوه‌ی تێناپه‌ڕێت"ه ،هانی فحص له‌م كتێبه‌دا شوناس���ی خۆی به‌عێراق���ی ناوده‌بات‌و ئام���اژه به‌وه ده‌كات كه له‌پێكهات���هو یاده‌وه‌ریی‌‌و كه‌سێتیدا عێراقییه.
7
گۆشه‌یه‌که دو هه‌فت ه جارێک
موسه‌ننا ئه‌مین ده‌ینوسێت
عێراقو كوردو بودج ه ی س���اڵی ،2015پاش بودج��� ه س���اڵێكی پڕ قاتوق���ڕی دێت ،ك ه له‌س���اڵی 2014ك���ورد به‌تایبه‌ت به‌هۆی سیاسه‌تی مالكی‌و هه‌روه‌ها سیاسه‌تی حكومه‌تی هه‌رێم بێبه‌ش ب���و له‌ملیاره‌ه���ا دۆالر .چونك��� ه سیاس���ه‌تكردنی هه‌رێ���م له‌گه‌ڵ به‌غدا ببو‌ه سیاسه‌تی رقه‌به‌رایه‌تی شه‌خسی‌و ئێسكش���كاندنی نێوان دو سهركرده لێره‌و له‌وێ .ئه‌مسا ڵ كورد پ���اش رۆیش���تنی مالیكی، ده‌رفه‌تی ده‌ستكه‌وت سود له‌چه‌ند هۆكارێ���ك وه‌ربگرێت‌و به‌ش���ێكی باشی هه‌بێت له‌بودجه ،ك ه له‌چاو ی ره‌زامه‌ندی سااڵنی تر باش‌و جێگ ه فراكس���یونه‌كانه ،گرنگتری���ن ئهو هۆكارانه‌ش ره‌نگ ه ئه‌م ه بێت: -1رۆیشتنی مالیكی به‌ئاسانترین خوێندنهوهو سه‌ره‌تاترین ماناكانی ئه‌وه‌ب���و ك ه هه‌ر س���ه‌ركرده‌یه‌كی عێراق���ی گرف���ت له‌گ��� ه ڵ هه‌رێم ی ی گهوره دروس���ت بكات به‌شێك توان���او هێزی له‌ده‌س���ت ئه‌دات، كه‌وات ه هه‌ر س���ه‌ركرده‌یه‌كی نوێ بێت ه س���ه‌ركارده‌بێ سلوكی خۆی بگۆڕێ���ت له‌گ ه ڵ هه‌رێ���م‌و هه‌وڵی رازیكردنی بدات. -2حكومه‌ت���ی ن���وێ له‌عێراقدا ده‌س���تبه‌كار بوه‌و پاش شكستی حكومه‌تێكی پێش خ���ۆی هاتوه ،ئه‌مه‌ش فرسه‌ت ه بۆ كورد چونك ه ئه‌م حكومه‌ت ه له‌ئێس���تادا هه‌ندێ شت قبو ڵ ده‌كات ،ك ه حكومه‌تێكی جێگیر قبوڵی ناكات ،ئه‌م حكومه‌ت ه به‌م وه‌زعه‌و‌ه ده‌یه‌وێت سه‌ركه‌وێت‌و هه‌موان رازی بكات. ی عه‌ره‌بی له‌عێراق -3تا شیع ه به‌زمان���ی تائیف���ی قس���ه‌بك هنو سیاس���هت بكه‌ن ئهوه راسته‌وخۆ وات���ای ئهوهی��� ه كوردو س���ونن ه ده‌بن���هوه به‌هاوب��� هش‌و ه���ه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیی���ه‌ك بۆ ك���ورد بێت ی عه‌ره‌ب دژی ناوه‌ستن، س���ونن ه ئه‌وه‌ش ده‌بێت ه هۆكارێكی گرنگی هێز بۆ سیاس���ه‌تی هه‌رێم‌و كورد، لێره‌ش���دا ده‌بێت هه‌میش��� ه كورد ئه‌م نزیكبونه‌وه‌یه‌ی له‌گ ه ڵ سونن ه بیرنه‌چێت بۆ ئهوهی سه‌رچاوه‌یه‌كی هێزی تری هه‌بێت‌و له‌سیاس���ه‌تی هاوپه‌یمانێتیدا نابێت هێلكه‌كانمان هه‌م���ی بخه‌ین ه یه‌ك س���ه‌به‌ته‌و، ی له‌سه‌نته‌ردان‌و شیعه‌ش لهبهرئهوه زۆرین���ه‌ن ،ناتوانرێ���ت زه‌مانه‌تی ئ���هوه بكرێت ك ه خۆس���ه‌پاندن‌و په‌راوێزخس���تن نه‌ك هه‌ڵویستی هه‌میشه‌یی بۆ كورد ،ك ه تا ئێستا وایانك���ردوه چه‌ن���د توانیبێتیان، ئ���ه‌وه‌ی بۆ راس���تكردنه‌وه‌ی ئه‌م راستی ه پێویست ه بگوترێت ،ئهوهی ه زۆرینه‌ی شیعه‌كان ك ه قس ه ئه‌كه‌ن دژی به‌شی كوردو هه‌رێم له‌بودج ه قس��� ه ئه‌ك���ه‌ن ،به‌اڵم تا ئیس���تا كه‌سێك له‌سوننه‌كان دژی به‌شی ی نه‌كردوه. كوردو هه‌رێم قس ه -4پێویس���ت ه ك���ورد س���ود له‌یه‌كڕیزی خۆی وه‌ربگرێت ،به‌اڵم بهداخهوه ئه‌م یه‌كڕیزیی ه ئێس���تا ته‌نها ش���تێكی سیاسییه‌و له‌گه‌ڵ بون���ی حكومه‌تی بنكه‌ف���راوان، به‌اڵم ك���ورد یه‌كڕیز نییه‌و گرفتی زۆریش له‌م ب���وار‌ه ههیهو ئه‌گه‌ر ئ���ه‌م حاڵ ه ب���ه‌رده‌وام بێت زیانی جددی ده‌گه‌یه‌نێت به‌دۆزی كوردو ی سیاس���ی كورد له‌عیراق، پێگ ه ئ���ه‌م خاڵ���ه‌ش باس���ی حاڵه‌تی هه‌رێم ه نه‌ك په‌رله‌مانتارانی كورد له‌به‌غداد. ی ك���ورد ی ئێس���تا -5پێگ��� ه ی نێوده‌وڵه‌تیی له‌به‌ر شه‌ڕی له‌ئاست داعش‌و قوربانییه‌كانی پێشمه‌رگ ه له‌سه‌نگه‌ره‌كاندا ،ك ه شه‌ڕی ئه‌وان له‌جیاتی گشت ناوچه‌كه‌و ده‌وڵه‌تانی په‌یوه‌ندیداری دونیا پێگ ه كوردی بردوه‌ت��� ه پێشو پ���ه‌رۆی زۆرێك له‌فه‌شه‌لی سیاسی سه‌ركرده‌كانی كردوهو شه‌رعیه‌تێكی گرنگی داوه به‌به‌شی كورد له‌بودجه. س���ه‌رۆكی فراكسیۆكی یه‌كگرتو ل ه پهرلهمانی عیراق
8
ئابوری
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
ئه‌م الپه‌ڕه‌ی ه ب ه سپۆنسه‌ری گروپی کۆمپانیاکانی قه‌یوان چاپ‌و باڵوده‌کرێته‌وه
گومانی فه‌وتانی دو موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران زیاتر ده‌بێت له‌ئه‌گه‌ر ی فه‌وتانیان هه‌ڕه‌شه ی خۆپیشاندانی سه‌رتاسه‌ر ی ده‌كرێت ئا :جیهاد جه‌الل لێدوانی وته‌بێژی وه‌زاره‌تی دارایی ترس‌و گومانی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم بۆ فه‌وتانی دو موچه‌ی ساڵی رابردویان زیاتر ده‌بێت ،به‌شێك له‌فه‌رمانبه‌رانیش باس لهوه ده‌كه‌ن نابێت موچه‌كانیان بفه‌وتێت ،ئه‌گینا هه‌ڵویستیان ده‌بێت، وته‌بێژی حكومه‌تیش ئهو ده‌نگۆیانه ره‌تده‌كاته‌وه‌و ده‌ڵێت موچه‌ی كه‌س نافه‌وتێت. گومان����ی فه‌رمانب����ه‌ران دوای ئ����هو لێدوان����هی س����ه‌فین دزه‌ی����ی وته‌بێژی حكومه‌ت����ی هه‌رێ����م دێت ك����ه هه‌ندێك له‌ده‌زگاكانی راگه‌یاندن باڵویان كرده‌وه‌و باسی له‌وه‌كردبو ،رێككه‌وتنه‌كه‌ی هه‌رێم‌و به‌غ����داد په‌یوه‌ن����دی به‌موچه‌ی س����اڵی راب����ردوی فه‌رمانبه‌رانه‌وه نییه ،ئاماژه‌ی به‌وه‌شداوه هه‌ركات حكومه‌ت له‌ده‌ستی هاتو هه‌یبو له‌داهاتی ناوخۆو فرۆشتنی نه‌وت پاره‌ی هه‌بو ئه‌وكاته موچه‌ی ئهو دو مانگه‌ی فه‌رمانبه‌ران دابه‌ش ده‌كه‌ن. ه����ه‌ردوای لێدوانه‌ك����هی وته‌بێ����ژی حكومه‌ت����ی هه‌رێ����م چه‌ندی����ن ك����ه‌س‌و رێكخراو هه‌ڵوێس����تی خۆیان نیش����انداو هۆش����دارییاندایه حكومه‌ت‌و به‌پێویستی ده‌زانن هه‌وڵ����ی جددی بده‌ن تا موچه‌ی كه‌س نه‌فه‌وتێت. ئه‌نجوم����ه‌ن حس����ێن فه‌رمانب����ه‌ر له‌ش����اره‌وانی سلێمانی باس����ی له‌وه‌كرد نابێ����ت موچه‌كانی����ان بفه‌وتێت ،چونكه فه‌رمانب����ه‌ران ده‌وامی ئاس����ایی خۆیان كردوهو ده‌بێت له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌شدا مافی خۆیان كه موچه‌كه‌یانه پێیان بدرێت. وتیش����ی "هه‌رچه‌ن����ده گه‌ش����بین نیم به‌وه‌ی ئ����هو دو موچه‌یه‌مان پێ بدرێت، ب����ه‌اڵم بارودۆخه‌كه له‌به‌رچ����او بگرین‌و ماوه‌یه‌كی تر چاوه‌ڕێ بین". پێشتریش له‌چه‌ند بۆنه‌یه‌كدا هه‌ریه‌كه
وته‌بێژ ی حكومه‌ت: به‌هیچ شێوه‌یه‌ك نه‌موتوه موچه‌ی ئهو دو مانگه‌ی فه‌رمانبه‌ران ده‌فه‌وتێت ،ئهو هه‌واڵه دوره له‌راستیه‌وه
فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌چاوه‌ڕوانی وه‌رگرتنی موچه‌دا ده‌وامی رۆژانه‌یان به‌ڕێده‌که‌ن له‌وه‌زی����ری دارایی حكومه‌ت����ی هه‌رێم‌و سه‌رۆكی حكومه‌ت رایانگه‌یاندوه به‌هیچ ش����ێوه‌یه‌ك موچ����هی هی����چ مانگێكی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم نافه‌وتێت. الی خۆشیه‌وه عزه‌ت سابیر سه‌رۆكی لێژن����هی داراییو ئاب����وری له‌په‌رله‌مانی كوردس����تان به‌ئاوێن����هی وت "وه‌زاره‌تی دارای����ی حكومه‌تی هه‌رێ����م زانیارییمان نادات����ێ ،ئێم����ه‌ش له‌خه‌م����ی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانین ،ئهوهی به ئێمه‌یان وتوه ئهوهی����ه كه‌ی به‌غدا پ����اره‌ی نارد ئینجا ده‌توانن موچه بده‌ن".
ئاماژه‌ی به‌وه‌ش����دا له‌چه‌ندین بۆنه‌دا حكومه‌ت به‌ڵێنی به‌وان‌و موچه‌خۆرانیش داوه ك����ه به‌هی����چ ش����ێوه‌یه‌ك موچه‌ی كه‌س نافه‌وتێت ،ئه‌گه‌ر ش����تێكی واش روبدات ئه‌وا وه‌ك لیژنه‌كه‌یان پاڵپش����تی موچه‌خۆران ده‌كه‌ن ب����ۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی مافه‌كانیان. وته‌بێژی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان باس ل����هوه ده‌کات به‌هیچ ش����ێوه‌یه‌ك نه‌یوت����وه موچ����هی ئ����هو دو مانگ����هی فه‌رمانب����ه‌ران ده‌فه‌وتێت ئ����هو هه‌واڵه دوره له‌راس����تیه‌وه كه به‌ن����اوی ئه‌وه‌وه
ده‌دات بۆئ����ه‌وه‌ی دابینی ب����كات ،ئێم ه باڵوكراوه‌ته‌وه. س����ه‌فین دزه‌یی ئاماژه‌ی به‌وه‌داوه بۆ زۆر سوپاس����ی فه‌رمانبه‌ران ده‌كه‌ین كه پێدانی موچه‌ی ئهو دو مانگه حكومه‌ت به‌وشێوه‌یه خۆڕاگر بون‌و ده‌وامی خۆیان له رێی وه‌زاره‌تی سامانه سروشتیه‌كان‌و كردوه". دزه‌یی باس ل����هوه ده‌كات له‌رابردودا وه‌زاره‌ت����ی دارایی����هوه س����ه‌رقاڵی ئاماده‌كردن����ی پ����اره‌ن بۆ ئ����ه‌وه‌ی ئهو هه‌ندێ����ك په‌رله‌مانت����ار ئهوهی����ان موچانه‌ی پێ ب����ده‌ن به‌تایبه‌تی موچه‌ی باڵوكردۆت����هوه ك����ه له‌ماوه‌یه‌كی نزیكدا پێكه‌وه موچه‌ی ئهو دو مانگه‌ی س����اڵی مانگی 11ی ساڵی رابردو. وتیش����ی "بهداخهوه كه پێدانی موچه راب����ردو ده‌درێت ،ب����ه‌اڵم به‌هۆی ئهوهی دواكه‌وت����وه ،به‌اڵم فه‌رمانب����ه‌ران دڵنیا زانی����اری ت����ه‌واوو پێدان����ی موچه الی ده‌كه‌مه‌وه كه به‌هیچ شێوه‌یه‌ك موچه‌یان حكومه‌ته بۆیه ئهو باش����تر ئ����اگاداری نافه‌وتێ����تو حكومه‌ت هه‌م����و هه‌وڵێك بارودۆخ����ی دارای����ی خۆیه‌ت����یو ئ����هو
ده‌زانێت ك����هی ده‌توانێت موچه دابه‌ش بكات ،وتیش����ی "ئهوهی به ناوی منه‌و‌ه باڵوكراوه‌ت����هوه له‌س����ه‌ر فه‌وتانی موچه دیاره كه‌س����انێكن ئهو كاره ده‌كه‌ن كه به‌داخ����هوه هه‌س����ت به‌به‌رپرس����یارێتی ناكه‌ن ،یان ئه‌وه‌یه به‌هه‌ڵه‌تێگه‌شتون". به‌مه‌به‌س����تی وه‌رگرتنی زانیاری زیاتر له‌س����ه‌ر پێدانی ئهو دو موچه‌یه ،ئاوێنه چه‌ندجارێ����ک په‌یوه‌ندیك����رد به‌رێب����از محه‌م����ه‌د وه‌زیری دارای����یو دلێر تاریق وته‌بێژی وه‌زاره‌تی دارایی ،به‌اڵم وه‌اڵمی په‌یوه‌ندییه‌كانیان نه‌دایه‌وه.
ئه‌مساڵیش پاره‌ی گه‌نمی جوتیاران دواكه‌وت په‌رله‌مانتارێك :دوا ی په‌سه‌ند كردن ی بودجه ی عێراق پاره‌ی گه‌نم ی جوتیاران دابه‌ش ده‌كرێت ئا :شاهۆ ئه‌حمه‌د تائێستا به‌شێكی زۆر له‌و جوتیارانه‌ی گه‌نمیان داوه‌ته حكومه‌تی عێراق پاره‌یان وه‌رنه‌گرتوه ،ئه‌وه‌ش نیگه‌رانیی ئه‌وانی لێكه‌وتۆته‌وه‌و داوا ده‌كه‌ن چیتر پاره‌كانیان دوا نه‌كه‌وێت ،په‌رله‌مانتارێكی عێراقیش باس لهوه ده‌كات كاتێك بودجه‌ی ئه‌مساڵ په‌سه‌ند كرا پاره‌ی جوتیاران ده‌درێت.
ئه‌مساڵ به‌رهه‌می گه‌نم زیادی کردوه
سااڵنه گرفتی دواكه‌وتنی پاره‌ی جوتیاران دوباره دهبێتهوه ،به‌اڵم ئه‌مس���اڵ به‌هۆی ئهو قه‌یرانه داراییه‌ی روی له‌هه‌رێم و به‌غداد كرد وایكرد پاره‌ی جوتی���اران زیاتر دوا بكه‌وێت، ئ���ه‌وه‌ش له كاتێكدا ئهو جوتیارانه پاره‌یه‌كی زۆری���ان خه‌رجك���ردوه و تائێس���تا بۆی���ان نه‌گه‌ڕێنراوه‌ته‌وه. مام حه‌س���ه‌نی جوتیاران كه هه‌مو ساڵێك گه‌نم ده‌چێنێت ،ئهوهی خسته‌ڕو هیچ ساڵێك وه‌كو ئه‌مساڵ پاره‌ی گه‌نمیان دوا نه‌كه‌وتوه، راس���ته واڵت توش���ی قه‌یرانی دارایی هاتوه، "ب���ه‌اڵم بۆ ده‌بێ���ت ئێمه باجه‌ك���هی بده‌ین، له‌كاتێ���دا ئێمه مه‌س���ره‌فێكی زۆرمانكردوه، هه‌تا ئهوهی جار هه‌بوه قه‌رزم بۆ كردوه ،تا به‌روبومه‌كه‌م پێ بگات". ئاماژه‌ی به‌وه‌ش���دا حكومه‌ت س���ه‌ره‌ڕای ئ���ه‌وه‌ی هیچ جۆره هاوكارییه‌كی پێویس���تی نه‌كردون هه‌روه‌ها هیچ گرینگی به‌كاره‌كه‌شیان نه‌داوه. فۆتۆ :ئاوێنه ئ���هو جوتیاران���ه نیگه‌رانن ل���ه‌وه‌ی هه‌مو
له‌كۆی 175ملیار دینار له‌پاره‌ی گه‌نمی جوتیارانی پارێزگای سلێمانی ،ته‌نها 59ملیار دیناری سه‌رفكراوه س���اڵێك ده‌ستیده‌س���تییان پێده‌كرێ���تو ماوه‌یه‌ك���ی زۆری به‌س���هردا ده‌چێت ،ئه‌وجا پاره‌كه‌یان پێده‌درێت. ئ���ه‌رده‌اڵن نوره‌دین ئه‌ندام���ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق باس ل���ه‌وه‌ده‌كات دڵنیایی داوه‌ته ئهو جوتیارانه‌ی گه‌نمیان راده‌س���تی س���ایلۆكان ك���ردوه ،به‌وت���هی ئ���هو دوای په‌سه‌ندكردنی بودجه پاره‌كه‌یان وه‌رده‌گرن. وتیش���ی "پێویس���ته ئه‌وان چاوه‌ڕێ بكه‌ن تاكو س���ولفه‌یه‌ك یان ب���ڕه پاره‌یه‌ک دابین ده‌كرێت بۆ ئهو بابه‌ته ،به‌اڵم له‌هه‌مان كاتدا عێراق توش���ی كێش���هی دارایی هاتوه بۆیه نه‌یتوانیوه پێشتر ئهو پاره‌یه‌دابینبكات". ناوب���راو ئاماژه به‌وه‌ش ده‌كات كه‌وا ئه‌گه‌ر هه‌یه دوای په‌س���ه‌ند كردنی بودجه‌ی عێراق
،ئه‌نجومه‌ن���ی وه‌زی���ران ئهو پاره‌ی���ه بداته جوتی���اران ،له‌به‌ر ئ���ه‌وه‌ی جوتیاران ناتوانن جگه له‌عێ���راق ئهو گه‌نمه به‌هیچ واڵتێكی تر بفرۆش���ن هه‌ر بۆیه ده‌بێت چ���اوه‌ڕێ بكه‌ن‌و له‌كاتێ���دا ئه‌وانیش ده‌زانن كه‌واڵت توش���ی قه‌یران ب���وهو ناتوانرێت ئ���هو پاره‌یه دابین بكرێت. زۆری م���اوهی دواكه‌وتن���ی پ���اره‌ی ئهو جوتیاران���ه وای ل���ه پهرلهمانی كوردس���تان ك���ردوه ت���ا به‌دواداچونی بۆ ب���كات ،به‌اڵم ئه‌وانیش ته‌نه���ا به‌ڵێنی ئه‌وه‌یان پێدراوه كه دوای په‌سه‌ندكردنی بودجه ئهو پاره‌یه خه‌رج ده‌كرێت. غه‌ریب پێنجوێنی جێگری سه‌رۆكی لیژنه‌ی كشتوكاڵ له‌په‌رله‌مانی كوردستان باس لهوه ده‌كات ئ���هو گه‌نمه‌ی س���اڵی 2014دراوه به س���ایلۆكان ،حكومه‌ت���ی عێ���راق‌و وه‌زاره‌تی بازرگانی عێراق كڕیویه‌تییه‌وه ،به‌اڵم به‌هۆی ئهوهی جوتیاران له‌هه‌رێمن به‌دواداچونیان بۆ ئهو بابه‌ته كردوه ،گه‌یشتونه‌ته ئهو ئه‌نجامه‌ی كه به‌هۆی ئ���هو قه‌یرانه ئابورییه‌ی توش���ی هه‌رێم‌و ناوه‌ند بوه ،وایكردوه پاره‌یه‌كی كه‌م بگاته‌جوتیاران‌و به‌شێكی زۆری پاره‌كه ماوهو نه‌دراوه. وتیشی "وه‌زاره‌تی دارایی عێراق به‌ئێمه‌یان وت كه‌بودجه‌كه له‌ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق ده‌رچوه‌و عه‌بادی ئیمزای له‌سه‌ر خه‌رجكردنی پاره‌كه كردوهو ئێس���تا له په‌رله‌مانه كاتێك په‌س���ه‌ند كرا ئه‌وا وه‌زاره‌ت���ی دارایی پاره‌ی پێویست ره‌وانه‌ی وه‌زاره‌تی بازرگانی بكات،
ئه‌وانیش پ���اره‌ی جوتیاران���ی هه‌رێم‌و هه‌مو عێ���راق دابین بك���ه‌ن ،بۆی���ه چاوه‌ڕێین به‌و شێوه‌یه بگاته هه‌رێم". ئهو په‌رله‌مانتاره‌ی پهرلهمانی كوردس���تان هاوڕای���ه له‌گ���ه‌ڵ جوتیاران ك���ه دواكه‌وتنی پاره‌كانی���ان كاریگه‌ری خراپی هه‌یه له‌س���ه‌ر جوتیاران ،له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌ش���ێوه‌یه‌كی گشتی بارودۆخی جوتیاران له‌مساڵدا خراپ بوه ،به‌اڵم ئهوهی جێگای خۆش���حاڵییه له‌و رێكه‌وتنه‌ی له‌نێ���وان حكومه‌تی هه‌رێ���م‌و ناوه‌ند كراوه، هاتوه به‌غدا ته‌واوی بودجه‌ی س���اڵی 2015ی هه‌رێمی كوردس���تان به‌هه‌مو وه‌زاره‌ته‌كانه‌وه ره‌وان���ه بكات ل���هو چوارچێوه‌ش���دا ئه‌وه‌ش مژده‌یه‌ك���ه بۆ جوتیاران ب���ه‌وه‌ی پاره‌كه‌یان نافه‌وتێت. الی خۆش���یه‌وه ئه‌حمه‌د حاجی ره‌ش���ید بڕیارده‌ری لیژن���هی دارایی ل���ه ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێ���راق وتی "وه‌زی���ری بازرگانی عێراق پێی راگه‌یان���دم ده‌بێت رۆژی حه‌وتی ئه‌م مانگه پاره‌ی گه‌نم چوبێته سه‌ر حسابی وه‌زاره‌تی بازرگانی". ئ���هو په‌رله‌مانت���اره ل���ه‌زاری وه‌زی���ری بازرگانییه‌وه به‌خه‌ندانی راگهیاندوه كه وه‌زیری دارایش به‌ڵێنی پێداون كه له‌س���ه‌ره‌تای ئه‌م هه‌فته‌یه‌دا پاره‌كه سه‌رف ده‌كه‌ن و ئه‌وانیش پاره‌ی جوتیارانی كوردستان ره‌وانه ده‌كه‌ن. به‌پێ���ی زانیارییه‌كانی ماڵپ���ه‌ڕی خه‌ندان تائێس���تا له كۆی 175ملیار دینار له‌پاره‌ی گه‌نمی جوتیارانی پارێزگای سلێمانی ،ته‌نها 59ملیار دیناری سه‌رفكراوه.
کۆمه‌اڵیه‌تی
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
9
كوشتنێكی تراژیدی ژنێك ،سێ فیشه‌ك نرابوو به‌سه‌ریه‌وه
ئاوێن ه چیرۆكی راسته‌قینه‌ی روداوه‌ك ه ده‌گێڕێته‌وه ئا :ئیحسان مه‌ال فوئاد
له‌یه‌كێك له‌شه‌وه‌كانی هه‌فته‌ی پێشو له‌قه‌زای كه‌الرو له‌ماڵه‌كه‌ی خۆیدا ژنێك به‌كوژراوی كه ئاسه‌واری سێ فیشه‌ك به‌سه‌ریه‌وه بوه ده‌دۆزرێته‌وه، به‌ڕێوه‌به‌ری به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی توندوتیژی گه‌رمیانیش ده‌ڵێت به‌و هۆیه‌وه مێرده‌كه‌ی‌و دو كه‌سی تر ده‌ستگیركراون ،هیوای خواست تاوانباره‌كه بدۆزرێته‌وه‌و سزا بدرێت. ماڵی ژن���ه كوژراوه‌ك���ه له‌گه‌ڕه‌كی لیواكه‌ی���ه ،ن���اوی (ب)و ته‌مه‌نی 38 ساڵهو خاوه‌نی سێ كوڕه‌و مێرده‌كه‌ی كه ناوی (د) ه ،پیش���هی ئاسایشه‌و له‌ق���ه‌زای ده‌ربه‌ندیخان ده‌وام ده‌كات، به‌اڵم هه‌ر پ���اش روداوه‌كه مێرده‌كه‌ی ده‌ستگیركراوه‌و تائێستا له‌زینداندایه. له‌و باره‌یه‌وه به‌رپرس���ی سه‌نته‌ری راگه‌یاندن‌و روناكبیری ژنان ،ئیكرامه غایب بۆ ئاوێنه ده‌ڵێت "ئێمه سه‌ردانی ماڵ���ی كچه‌كه‌م���ان ك���ردو چاوم���ان به‌دایكی‌‌و خوش���كێكی كه‌وت چۆنێتی کوشتنی ژنان رۆژ دوای رۆژ رو له‌زیادبون ده‌کات روداوه‌كه‌یان بۆ گێڕاوینه‌ته‌وه". ماڵ���ی كچه‌كه‌و باوك���ی ته‌نها یه‌ك خوێنكراوه‌و رۆحی سپاردوه ،نه‌یزانیوه تێپه‌ڕیوه. روناكبی���ری به‌رپرس���ه‌كه‌ی ك���ۆاڵن نێوانیان���ه ،به‌وت���هی ئ���هو ئهوه دوایین جار ده‌بێ كچه‌كه‌ی بانگ ژن���ان ب���ه‌رده‌وام ده‌بێ���تو ده‌ڵێ���ت به‌رپرس���هی س���ه‌نته‌ری راگه‌یاندن‌و ده‌كات‌و چیتر نایبینێته‌وه. به‌پێی زانیارییه‌كانی ئاوێنه روداوه‌كه "دراوسێیه‌كی ژنه كوژراوه‌كه پۆلیسه، روناكبیری ژن���ان ،چیرۆكی روداوه‌كه ی رابردو 2015/1/5وتویه‌تی له‌گه‌ڵ مێرده‌كه‌یدا كێش���هی به‌مش���ێوه‌یه ده‌گێڕێت���هوه "ش���ه‌وی له‌شه‌وی دوشه‌ممه روداوه‌ك���ه كاتژمێ���ر 10منداڵه‌كانی رویداوه‌و پاشان مێرده‌ك هی‌و دو كه‌سی كۆمه‌اڵیه‌تییان هه‌بووه ،به‌اڵم له‌كاتی رۆیشتون پرسیاریان له‌نه‌نكیان كردوه ت���ر ده‌س���تگیركراون‌و ئێس���تا له‌ژێر روداوه‌ك���ه‌دا مێرده‌ك���هی له‌ماڵ���هوه نه‌ب���ووه‌و ته‌له‌فۆنی���ان بۆ ك���ردوهو كه بزان���ن له‌ماڵی ئه‌وان نییه ،چونكه لێكۆڵینه‌وه‌دان. ئیكرامه ئاماژه به‌وه‌شده‌كات ،ئیدی ئاگاداریان كردوه‌ته‌وه". دیار نه‌ماوه ،كاتێك دایكی ده‌چێت بۆ ب���ۆ وه‌رگرتن���ی ورده‌كاری زیات���ر، ماڵ���ی كچه‌كه‌ی ده‌بینێت كاره‌باكه‌یان پاش گه‌ڕان���ی دایكی كچه‌كه ،ده‌بینێ له‌سركێت دابه‌زێنراوه ،چه‌ند جارێكی كچه‌ك���هی له‌نێ���و ماڵه‌ك���هی خۆی‌و ئاوێن���ه په‌یوه‌ندی ك���رد به‌وته‌بێژی بانگ���ی كچه‌ك���هی ده‌كات وه‌اڵم���ی له‌هه‌وره‌بانه‌ك���ه‌دا به‌پش���تا كه‌وتوه‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی پۆلیسی كه‌الر موقه‌ده‌م سێ فیش���ه‌ك به‌سه‌ریه‌وه بوه‌و گیانی حه‌سه‌ن حه‌مه ساڵه‌ح ،وتی دۆسیه‌كه نابێت". دایكی بێ ئاگابووه له‌وه‌ی كچه‌كه‌ی له‌ده‌س���تداوه‌و خوێنه‌كه‌شی مه‌ییوه ،الی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌ت���ی توندوتی���ژی دژ له‌ش���وێنێكی ماڵه‌كه‌ی���دا خه‌ڵتان���ی واتا ماوه‌یه‌ك به‌س���ه‌ر كوژراوییه‌كه‌یدا به‌ژنانی گه‌رمیان���ه ،چونكه كه ئه‌وان
به‌دڵنیاییه‌و‌ه كوژراوه ،چونكه سێ فیشه‌كی پێوه‌نراوه له‌به‌رئه‌وه‌ی خۆكوشتن به‌یه‌ك فیشه‌ك ئه‌نجامده‌درێت لێكۆڵنه‌وه‌یان ته‌واوكرد ئه‌وكات ئێمه ده‌زانین چی كراوه. ه���اوكات به‌ڕێوه‌ب���ه‌ری توندوتیژی گه‌رمیان له‌میعه محه‌مه‌د له‌لێدوانێكدا بۆ ئاوێنه ده‌ڵێت "به‌پێی پش���كنینی س���ه‌ره‌تایی پزیش���كی دادوه‌ری ده‌ركه‌وت���وه ،الش���ه‌كه ئاس���ه‌واری سێ فیش���ه‌كی ده‌مانچه‌ی پێوه بوه، فیش���ه‌كێك ن���او ده‌می‌و فیش���ه‌كێك له‌س���هریو فیش���ه‌كێكیش له‌ملی���دا، له‌پش���كنینی كۆتاییدا شتی دیكه‌مان بۆ رون دهبێتهوه". له‌باره‌ی ئه‌گه‌ری گومانی كوژران یان خۆكوش���تن ،به‌ڕێوه‌به‌ری توندوتیژی وت���ی "به‌دڵنیایی���هوه ك���وژراوه،
چونك���ه س���ێ فیش���ه‌كی پێوه‌نراوه، له‌به‌رئ���ه‌وه‌ی خۆكوش���تن به‌ی���ه‌ك فیش���ه‌ك ئه‌نجامده‌درێت ،به‌اڵم ماڵی باوكی كچه‌كه سكااڵیان تۆماركردوه، مێرده‌كه‌ش���ی سكااڵی له‌سه‌ر كه‌سێك تۆمارك���ردوه ،مێرده‌ك���هی خۆیش���ی ده‌ستگیركراوه". له‌ئێستادا به‌تایبه‌ت مێرده‌كه‌ی به‌پێی مادده‌ی 406ی یاسای سزادانی عیراقی كه كوشتنی ئه‌نقه‌سته ده‌ستگیركراوه‌و له‌پۆلیسی كه‌الر په‌ڕاوی لێكۆڵینه‌وه‌ی بۆ كراوه‌ته‌وه‌و دادگاش لێكۆڵینه‌وه‌ی وردی تێد ده‌كات‌و به‌رده‌وامه. له‌میع���ه ئاماژه به‌وه‌ش���ده‌كات هه‌ر پ���اش روداوه‌ك���ه ،به‌پێ���ی بڕی���اری
دادوه‌ر فه‌رمانی گرتن بۆ مێرده‌كه‌ی‌و دو كه‌س���ی دیك���هی دور له‌خێزانه‌كه ده‌س���گیركراون ،لێكۆڵین���هوه تێیدا به‌رده‌وامه‌و تائێس���تا نه‌گه‌یشتوینه‌ته ئه‌نجام‌و ئه‌نجامی پشكنینی پزیشكی دادوه‌ریش نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه بۆمان ،بۆیه ده‌توانم بڵێم كێشه‌كه هێشتا به‌ته‌واوی یه‌كالیی نه‌بوه‌ته‌وه ،هه‌ركات یه‌كالیی ب���وه‌وه ئ���ه‌وا ت���ه‌واوی ئه‌نجامه‌كان باڵوده‌كه‌ینه‌وه. له‌كۆتای���ی وته‌كانی���دا به‌ڕێوه‌به‌ری به‌ڕێوه‌به‌رایه‌ت���ی توندوتیژی گه‌رمیان هێ���وای خواس���ت به‌زوتری���ن كات كێش���ه‌كه یه‌كالیی ببێته‌وه‌و تاوانبار سزا بدرێت.
له‌سه‌ر كه‌یسی دنیا شه‌قام ده‌هه‌ژێنرێت
سوڵحی عه‌شایه‌ری سزا ی بكوژه‌که‌ی له‌زیندانی هه‌تاهه‌تییه‌و‌ه كرد ب ه 10ساڵ ئا :جیهاد جه‌الل به‌هۆی سوڵحێكی عه‌شایه‌رییه‌وه كه له‌نێوان هه‌ردو بنه‌ماڵه‌ی دنیاو مێرده‌كه‌یدا كراوه ،دادگا ته‌نها 10 ساڵ زیندانیی وه‌ك سزای بكوژی دونیا ده‌ركرد ،ئه‌وه‌ش نیگه‌رانیی رێكخراوه‌كانی ژنانی لێكه‌وته‌وه‌و رایده‌گه‌یه‌نن له‌سه‌ر ئهو كه‌یسه خۆپیشاندانی گهوره ده‌ك هنو شه‌قام ده‌جوڵێنن. دنیا س���لێمان له دایكبویی س���اڵی 1999ب���و له رێكه‌وتی 5/24س���اڵی راب���ردو ته‌رمه‌ك���هی له‌نزی���ك چیای مه‌قلوبه -باش���وری ناحیه‌ی كه‌ڵه‌كچی له‌پارێ���زگای ده���ۆك دۆزرای���هوه، مێرده‌كه‌شی وه‌ك تاكه تۆمه‌تباری ئهو كوشتنه تۆمه‌تبار كرا ،پاش دو مانگ له‌و روداوه ده‌ستگیركرا. مێرده‌ك���هی دنی���ا دوای روداوه‌كه له‌گرته‌یه‌كی ڤیدیۆییدا دانی به‌كوشتنی ژنه‌كه‌یدا ناو پاساوی (شه‌ره‌فپارێزی) بۆ كوشتنه‌كه هێنایه‌وه. له دوا وێنه‌یدا كه له‌تۆڕی كۆمه‌اڵیه‌تی فه‌یسبوك باڵوكرایه‌وه ،ده‌ركه‌وت دنیا ئاس���ه‌واری بڕین له‌سه‌رو س���نگیه‌وه هه‌بوه ،هه‌روه‌ها ده‌موچاوی ئاوسابو، چاوێكیشی شین بوبۆوه. دنیا پێش���تر له ته‌مه‌نی 13ساڵیدا به‌شو دراوه ،دوای جیابونه‌وه‌ی جارێكی تر له ته‌مه‌نی 14ساڵیدا به‌شێوه‌یه‌كی نایاسایی به‌شو دراوه‌ته‌وه. دادگای تاوان���ی دووی ده���ۆك له‌رێكه‌وتی 2014/12/29دوای سێجار دانیشتن حوكمی 10ساڵ زیندانیی بۆ س���لێمان زیاب یونس 45ساڵ ده‌ركرد به‌تۆمه‌ت���ی كوش���تنی دنی���ا كه ژنی دوه‌میه‌ت���ی ،ئهو بڕی���اره‌ش دوای ئهو س���وڵحه عه‌ش���ایه‌ریه هات كه به‌بڕی
دنیاو مێرده‌که‌ی 40ه���ه‌زار دۆالر ( 4ده‌فته‌ر) له‌نێوان ه���ه‌ردوو بنه‌ماڵه‌ی بكوژو ك���وژراودا كراوه. ل���هو كاته‌داو له‌س���ه‌ر ئهو كه‌یس���ه رێكخراوه‌كانی ژنان به‌چه‌ندین ش���ێوه ناڕه‌زاییان به‌رامبه‌ر ئهو تاوانه نیشانداو كۆبونه‌وه‌و خۆپیشاندانی به‌رفراوانی بۆ س���ازكرا ،واش بڕیاره له داهاتوویه‌كی خۆپیشاندان دژی کوشتنی ژنان له‌کوردستان نزیكدا له‌س���ه‌ر هه‌مان كه‌یس شه‌قام س���وڵحه ته‌نها 10س���اڵ زیندانی بۆ بجوڵێن���ن تا ئهو بڕیاره‌ی دادگا ته‌میز هه‌مان كه‌یس كۆده‌بینه‌وه". ئام���اژه‌ی به‌وه‌ش���دا به‌دواداچوون دانراوه ،بۆیه كاتێك لێبوردنی گشتی بكرێتهوه. ش���ۆخان حه‌مه ره‌ش���ید پارێزه‌ری ده‌كه‌ن بۆ شێوازی ئهو سوڵحه‌ی كراوه ده‌ربچێ���ت هه‌ر كه‌یس���ێك س���وڵحی گروپی ژیان به ئاوێنه‌ی وت "بڕیار بوه له‌نێوان ئ���هو دو بنه‌ماڵه‌یه‌دا" ،دوای هه‌بێت ،ئه‌وا به‌ر ئهو لێبوردنه گشتییه له‌سه‌ر ئهو كه‌یس���هو كێشه‌كانی ژنان به‌دواداچونه‌كانم���ان خۆپیش���اندانی ده‌كه‌وێت‌و ئازاد ده‌كرێت. سه‌رۆكی لیژنه‌ی لیژنه‌ی داكۆكیكردن له‌گه‌ڵ سه‌رۆكی هه‌رێم كۆببینه‌وه ،به‌اڵم گهوره ده‌كه‌ین‌و بێده‌نگ نابین له‌سه‌ر به‌هۆی سه‌رقاڵیی جه‌نگه‌وه له‌م كاته‌دا ئهو س���وڵحه‌ی ك���ه بۆ بك���وژی دنیا له‌ئافره‌تان له‌په‌رله‌مانی كوردس���تان نه‌توان���را ئهو ببینین ،بۆی���ه بڕیاربوو كراوه ،هه‌رگیز به‌و س���زایه رازی نابین جه‌خت ل���هوه ده‌كاته‌وه ك���ه هه‌رگیز له‌گ���ه‌ڵ دیوانی س���ه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم به‌هه‌م���و ش���ێوه‌یه‌ك دژی بڕیاره‌ك هی لیژنه‌كه‌یان رێگه ن���ادات ئهو بڕیاره‌ی دادگا ب���هو ش���ێوه‌یه بمێنێت���هوه، كۆببنه‌وه ،به‌اڵم به‌هۆی كه‌شوهه‌واوه دادگا ده‌وه‌ستینه‌وه". ی له‌رابردووشدا چه‌ندینجار به‌دواداچونیان به‌وته‌ی ش���ۆخان به‌ه���ۆی ئهوه ئ���هو كۆبونه‌وه‌یه‌م���ان دواخس���ت بۆ كاتێك���ی ت���ر ،بۆی���ه به‌یاننامه‌یه‌ك له كوردس���تان س���زای له سێداره‌دان بۆ ئهو كه‌یسه كردوه. ئێڤ���ار ئیبراهی���م به‌ئاوێن���هی وت ئاڕاس���ته‌ی س���ه‌رۆكی دیوان ده‌كه‌ین جێبه‌ج���ێ ناكرێت بۆی���ه بكوژی دنیا له‌سه‌ر ئهو كه‌یس���ه ،هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ ده‌بو به ماده‌ی 106كه سزای زیندانی "هه‌ر له‌س���ه‌ره‌تای دروس���تبونی ئه‌م لیژن���هی ژنانی په‌رله‌مانیش له‌س���ه‌ر هه‌میش���ه‌یه س���زا بدرایه ،ب���ه‌اڵم به‌و تاوان���هوه به‌دواداچونم���ان بۆ كردوه،
به‌م نزیكانه‌ش لیژنه‌كه‌مان س���ه‌ردان ی ناوچه‌ی ده���ۆك ده‌كه‌ین‌و ده‌بێت ئهو بڕیاره‌ی دادگا ته‌میز بكرێتهوه". ئه‌وه‌شی خسته‌ڕو گه‌وره‌ترین كێشه له كوردستاندا ئه‌وه‌یه كه‌بكوژی ژنان به‌ر لێبوردنی گش���تی ده‌كه‌ون ،بۆیه دواتر كه ئازاد ده‌كرێن تاوانی گه‌وره‌تر ئه‌نج���ام ده‌ده‌ن ،بۆیه ئه‌وان له‌س���ه‌ر ئهو پرس���انه چه‌ند كۆبونه‌وه ئه‌نجام ده‌ده‌ن. سه‌رۆكی لیژنه‌ی لیژنه‌ی داكۆكیكردن له‌ئافره‌تان له‌په‌رله‌مانی كوردس���تان وتی "هه‌رگیز رێگه ناده‌ین ئهو بڕیاره‌ی دادگا به‌وش���ێوه‌یه بمێنێته‌وه ،چونكه ئهوه كاره‌ساته".
گه‌وره‌ترین كێشه له‌كوردستاندا ئه‌وه‌یه ،بكوژی ژنان به‌ر لێبوردنی گشتی ده‌كه‌ون
ره‌نگاڵه
rangalayawene@gmail.com
گروپی مەحوی ،مۆسیقای دوای 36ساڵ بۆ یەکەمجار ئەلبومێکی رۆژھەاڵتی دەبەنە زانکۆی سلێامنییەوە ڕەزازی لەئێران باڵودەبێتەوە
ئا :الما
ھونەرمەندی رۆژھەاڵتی کوردس���تان ،ناسڕی ڕەزای ئەلبومێکی گۆرانیی نوێ لەئێ���ران باڵودەکات���ەوە ئەویش دوای ئەوەی ئەوەی ئ���ەو ئەلبومە لەالیەن وەزارەتی فەرھەنگ‌و ئیرشادی کۆماری ئیسالمیی ئێرانەوە ڕەزامەندی لەسەر دراوە بۆ باڵوکردنەوە. ئەم ئەلبومە کە بۆ یەکەم جارە ناسڕی ڕەزازیی دەگەڕێنێتەوە بۆ رۆژھەاڵتی کوردستان لەدوای شۆڕشی ئیسالمیی ئێڕان لەساڵی ،1979لەژێر ناونیشانی "چیاوان"دایەو لە 12بەرھەم پێک ھاتوەو ئەوانیش 2مەقام‌و 10گۆرانین. وابڕیارە ئەلبومەکە لەناوەڕاستی ئەم مانگە بەمەراسیمێک لەماڵی مۆسیقای ئێ���ران لەخیابانی فاتمی ت���اران بەئامادەبونی ژمارەی���ەک لەھونەرمەندان‌و کەسایەتییە ناودارەکانی ئێران‌و کوردستان باڵوبکرێتەوە. ھونەرمەند ناس���ڕی ڕەزازی لەس���اڵی 1955لەش���اری س���نەی رۆژھەاڵتی کوردس���تان لەدایکبوە .لەدوای سەرھەڵدانی شۆڕشی ئیسالمیی لەئێران بۆ ماوەی���ەک دەخرێتە زیندانەوەو دوای ئازادبونی ،لەگەڵ بنەماڵەکەیدا دەچنە ش���اخ‌و دەبێتە پێش���مەرگەی کۆمەڵە .دواتر رودەکات���ە ئەوروپاو لەواڵتی سوید نیش���تەجێ دەبێت .لەدوای روخانی رژێمی بەعسییشەوە ،لەھەرێمی کوردستان نیشتەجێ دەبێت.
گروپی مۆس���یقای مەح���وی لەزانکۆی س���لێمانیی کۆنس���ێرتێکی تایب���ەت بەمۆسیقا ساز دەکات‌و دواتریش ھەمان ئەو پارچە مۆسیقایانە بەشێوەی CD باڵودەبنەوە. رێبین ساالر ،سەرپەرشتیاری گرپەکە بەئاوێن���ەی راگەیاند کە ئ���ەو پارچە مۆسیقایەنە پێک دێن لەھەشت پارچەو زیاتر مۆس���یقای فۆلکلۆری کوردیین، بەاڵم تازەکراونەتەوە. لەب���ارەی ھۆکاری ھەڵبژاردنی زانکۆی س���لێمانیی وەک ش���وێنی س���ازدانی کۆنس���ێرتەکەیان ،سەرپەرش���تیاری گروپەکە رایگەیاند " زیاتر لە ش���ەش مانگ���ە ئەم کۆنس���ێرتەمان ئامادەیە، ب���ەاڵم بەھۆی ئ���ەو باردۆخ���ەوە ھیچ سپۆنس���ەرێک نییە بۆ کاری ھونەریی ئەگەر ب���ۆ پێش���مەرگە نەبێت یاخود س���رودێک نەبێ���ت ،دەس���تناکەوێت. کۆنسێرتەکەی ئێمەش ھیچ پەیوەندیی بەو دۆخەوە نییە .ئێمە نەمانویس���ت کۆنسێرتەکەمان لەوە زیاتر دوابکەوێت بۆیە لەگەڵ س���ەرۆک بەشی مۆسقای زانکۆی س���لێمانی رێککەوەتین کە ئەو کۆنسێرتە ببەینە ھۆڵەکەی ئەوانەوە". جگە لەوەی یەک پارچە مۆس���یقایان لەداندان���ی زۆزک قەرەداغیی���ە ،عود .رێبین س���االر ،س���ەنتور .گاھین بەیانیی ئەنجام دەدرێت. س���ەرجەم پارچە مۆسیقاکانی دیکەی نەقدیان ،کەمانچ���ە .جەنگین جەمال ،گروپی مۆزیکی مەحوی س���اڵی 2011 لەشاری سلێمانیی دامەزراوە ،گروپێکە لەکۆنس���رێتەکەدا پێشکەش���ی دەکەن زەرب .بەرێز نەورۆز ،زەرب. لەدادانی ئەندامان���ی گروپەکە کە ئەم کۆنس���ێرتەکە ئەم���ڕۆ سێش���ەممە زیات���ر گرنگی���ی دەدات بەمۆس���یقای مۆسیکژەنانەن :دانا محێدین ،سێ تار 2015/1/13 .لەزانک���ۆی س���لێمانی ،رۆژھەاڵتیی. عەبدواڵ ئەمین ،ت���ار .ڕەوەند کەمال ،کۆلێ���ژی ھون���ەر ،کاتژمێ���ر 11:00ی
دێڕەکانی دەربەندی پەپولە لەسەر ڕوخسارەکان دەنەخشێنیت ئا :دالیا کەمال ھونەرمەندێکی کوردی دانیشتوی فەڕەنسا لەکارێکی ھونەری جیاوازدا خەمەکانی کورد دەنوسێتەوە ئەویش نەخشاندنی دێڕەکانی قەسیدەی دەربەندی پەپولەی شێرکۆ بێکەسە لەسەر ڕوخساری چەندین کەسی جیاواز. گەیالن عەبدواڵ ئەو ھونەرمەندەیەو بەئاوێن����ەی راگەیاند ک����ە بیرۆکەو س����ەرچاوەی ئەم کارە ھونەرییانەی ل����ە فرمێس����كی منداڵه ئ����اواره و ده‌ربه‌ده‌ره‌كانی ش����ه‌نگال و كۆبانێ سه‌رچاو ه‌د ه‌گرێ"،فرمێس����كه‌كان جارێكیت����ر یاده‌وه‌ریی����ه تاڵه‌كانیان به‌بیرم����ان هێناییه‌وه .ل����ه كارێكی هونه‌ریی����هوه ئه‌م����ه‌وێ جارێكی تر نه‌هامه‌تییه‌كان����ی ك����ورد نیش����ان بده‌م". گەی��ل�ان س����ااڵنێکە لەهون����ه‌ری هاوچه‌رخ����دا كارده‌كات‌و ئیس����تاش خوێن����دکاری ماس����تەرە لەھونەری ھاوچەرخ����دا ،زیاتر لەب����ارەی ئەم کارەیەوە دەدوێ����تو دەڵێت "ئه‌مه یه‌ك����ه‌م كاری هونه‌ری����م نیی����ه كه ل����ه ب����ه‌دی ئارت����هوه()body art ئه‌نجامی����ان ده‌ده‌م ،پێش����تریش چه‌ندین كاری له‌م جۆره‌م كردووه. له هونه‌ری به‌دی ئارتدا جه‌سته وه‌ك مه‌تریاڵێك كاری له‌س����ه‌ر ده‌كرێ،
ته‌‌رازوو ێ كاری نوێ���ت ب���ۆ بیرۆك���هی ن���و دروس���ت ده‌كات ،تۆزێ���ك زیاتر بیر ی له‌و كاره‌بكه‌ره‌وه ك ه ئێس���تا به‌نیاز ئه‌نجامی بده‌یت.
ی ژیان���ت له‌وانه‌ی ه كات���ه گرینگه‌ك ه له‌ئه‌م ساڵه‌وه ده‌ست پێبكات ،خۆت ی باش ئاماده بكه بۆ هه‌موو ئه‌گه‌رێك ل ه ژیانت.
پرسیارێک‌و چه‌ند وه‌اڵمێک
لەدوای ڕوداوەکەی پاریس.. ئایا سەلەفییەکان مەترسین بۆسەر ھەرێمی کوردستان؟ جەمال حس���ێن ،نوس���ەر :س���ەلەفیەتی ئیس�ل�امی ،گوتارێکی پەرگیرو توندڕەوی ئاینی���ە پێیەک���ی لەمێژودای���ە ،پێیەکی لەئێس���تا ،ک���ورت کردن���ەوەی دنیای���ە لەبروادارو کافر ،لەبەهەش���تیو دۆزەخی، لەحەاڵڵ‌و حەرام .لەم گوتارەدا ش���تێک نیە بکەوێـتە دەرەوەی تەفسیری ئاینی، جیه���ان‌و بون لەچاوی ئەودا ،تەنها دەبێ لەژێرس���ێبەری دەقی ئاین���یو لەفەزای وتراوی موقەدەس���دا بێت .س���ەلەفیزم، ئاین���داری میللی دەگۆڕێ بۆ ئاینداریەکی ئایدۆل���ۆژی زب���ر ،لەدۆخ���ی یەکەم���ی ئاینداریدا ئاین بەش���ێکە لەرۆشنبیریی‌و پێکهاتەیەکی سەرەکی کۆی کۆمەڵگایە، ب���ەاڵم س���ەلەفیەت ئاین دەکات���ە تاکە س���ەرچاوەو چەق���ی ک���ۆی ئاڵۆزیەکانی ژیان .ئەوانە نەک هەرمەترس���یە بۆسەر مەعریفەی عیرفانیی‌و خواناس���ی ئاینی، نەک هەر لێدان‌و هەڵتەکاندنی خەسڵەتە میلیەکانی ئایین���ە ،بەڵکو لەوەش زیاتر مەترس���یە بۆس���ەر ژیانی روت ،ژیانێک لەدەرەوەی هیچ تەفسیرو لێکدانەوەیەک. چونکە سەلەفیزم لەدەرەوەی ئەو فۆرمەی خۆی بروای پێیەت���یو بەناوی حەقیەتی ئاینی‌و خوایی بانگەشەی بۆدەکات ،هیچ کات ناتوانێ لەگەڵ هیچ باوەرو مۆدێلێکی جیاواز لەخۆی بەئاش���تی بژی .تەکفیرو بەبدع���ە ناس���اندن تاکە زمان���ە کەئەو گوتارە دەیزانێ ،لەدەرەوەی زبری زمان‌و توندوتیژی ک���ردرار س���ەلەفیزم نەبونی هەبوەو نەبونی هەیە. ئ���ارام محەم���ەد ،کاس���ب :لەھەرێم���ی کوردس���تاندا ش���تی مەترس���یدارتر لەس���ەلەفییەکان ھەن ،بەب���ڕوای من ئەو ھەم���و گەندەڵیەی لەکوردس���تاندا ھەیە زۆر مەترس���یدارترە ت���ا ئەو کەس���انەی بەس���ەلەفیی ناو دەبرێن‌و بەردەوام لەژێر چاودێریی ئاساییشدان .ئەوانەی تا ئێستا خەڵکیان کوش���توەو خەڵکی���ان گرتوە، س���ەلەفیی‌و کەسانی ئیس�ل�امیی نەبون، بەڵکو حیزبە دەسەاڵتدارو حاکمەکان بون کە ھەمویان عەلمانین. س���ۆران عوم���ەر ،پەرلەمانت���ار :ئ���ەو فیشەکانەی بەشارلی ئیبدۆوە نرا ،تەنھا بەجەس���تەی چەند رۆژنامەنوس���ێکەوە نەنرا ،بەڵکو بەمن���ارەی مزگەوتەکانەوە نرا لەھەمو جیھاندا ،بەجەستەی ملیارێک مس���وڵمانەوە نرا .ب���ەھەر بەھانەیەکەوە ئ���ەو کارە کرابێت ،رێگەپێ نەدراوە .ئەو عەقڵیەتیی���ە بەھەر ناوو ناویش���انێکەوە بێت ،مەترسیدارەو بەھانەی نییە .ئیسالم وەاڵمی وش���ە بەوش���ە دەداتەوە .بەاڵم ئەوەی ئەم���ڕۆ دەیبینین چ ئس���یالمییە تون���دڕەوەکان چ عەلمانیە توندڕەوەکان، مەترس���ی گ���ەورەن .ئ���ەو عەقڵەیەتەی پەالم���اری ئەو رۆژنامە فەڕەنس���یەی دا لەم ناوچەیەدا داعش نماینەدەی دەکات. داعش���یش لەھەر جێیەک دەس���تی بڕواو بونی ھەبێت زۆر مەترسیدارە.
جه‌س����ته ده‌وری كه‌ره‌س����ته‌یه‌ك ده‌بینێ����ت ك����ه هونه‌رمه‌ن����د چۆن له‌گه‌ڵ كاره‌كه‌یدا ده‌یگونجێنێت .من زۆربه‌ی كاره‌كه‌م له‌س����ه‌ر رووخسار ئیشم كردووه ،له‌م كاره نوێیه‌شمدا ده‌م و چ����اوم هه‌ڵب����ژاردوه وه‌ك خامه‌یه‌ك كه تێكس����ته‌كان له‌شوێن فرمێس����كه‌كاندا ده‌نوسه‌مه‌وه و له رێگه‌ی فۆتۆوه كاره‌كه‌م به دۆكومێنت ده‌كه‌م". ئەو تێکستانەی ئەو ھونەرمەندە لەسەر روخاساری پۆرترەیتەکان دەینەخشێنێت ،دێڕەکانی قەسیدە ناودارەک����ەی ش����ێرکۆ بێکەس����ە، ئەویش دەربەندی پەپولەیە" ،له‌ناو دیوانه‌كه‌دا ئهو تێكستانه هه‌ڵده‌بژێرم كه هه‌موو ئهو نه‌هامه‌تیانه‌ی تاوه‌كو ئه‌مڕۆ به‌س����ه‌ر كوردا هاتووه تیایدا به‌دی ده‌كه‌م". ئەم کارە ھونەرییەی گەیالن ھێشتا کۆتای����ی نەھاتوەو بەردەوام ژمارەی فۆتۆکان لەزیادبوندایە. کەس����انی نێو وێنەکانی����ش تەنھا کوردەکان نین ،بەڵکو چەند ھاواڵتی نەتەوەو واڵتانی دیکەشی تێدایە "من كار له‌گه‌ڵ هه‌موو ئهو كه‌سانه ده‌كه‌م كه هاوخه‌می كوردن و پش����تگیری له س����ه‌ربه‌خۆی كوردستان ده‌كه‌ن، بۆیه هیچ س����نوورم نه‌هێش����تۆته‌وه كارێكی زۆر به‌رفراوانه تاوه‌كو ئیستا خه‌ڵكانێك����ی باش له‌ناس����یۆنالیتێ جیاوازدا به‌شدارییان كردووه".
دوپشک
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
11
ڕزگار حس���ێن ،فەرمانب���ەر: بەدڵنیایی���ەوە س���ەلەفییەکان مەترس���ی ھەرە گەورەن بۆ سەر ئاس���اییش‌و ئازادی���ی لەھەرێمی کوردستاندا .لەھەر شوێنێک ئەوانە بونیان ھەبێت ک���ە بەعەقڵییەتێکی تەسکەوە بیردەکەنەوە بێ گومان مایەی مەترس���ین‌و س���ەلەفییەکانیش بەھەمان ش���ێوە بەڵکو خراپتریش بیردەکەنەوە. سەلەفییەکان حیزبە ئیسالمییەکانیان پێ قبوڵ ناکرێت کە لەھەمان دینی خۆیانن، ئینجا چۆن کەسان‌و گروپی دیکەیان پێ قب���وڵ دەکرێت ک���ە لەئایینەکەی خۆیان نەبێ���ت ،یاخود بێ ئایی���ن بێت .ھەمان ئ���ەو عەقڵییەتیەی لەپاری���س ئەو کارە تیرۆرس���تییەی کرد ،لەکوردستانیش���دا بونی���ان ھەی���ەو ت���ەنھا ب���ۆ دەرفەت دەگەڕێن.
که‌‌وان ی هه‌میش���ه بیر لهوه بكه‌ره‌و‌ه ئهوه ی توانایی خۆراگری هه‌بێت پاداش���ت ی ب���اش ده‌بێ���ت ،بۆی ه چیت���ر بریار به‌په‌له نه‌ده‌یت ل ه ژیانت.
گیسک هه‌ندێ شتی ناموو له هاورێكانت ده‌بینیت كه‌له‌وانه‌یه هانت بده‌ن كاردانه‌وه‌ی باشت نه‌بێ����ت به‌رامبه‌ر به كه‌س����ه نزیكه‌كانی خۆت له شوێنی كاركردنت.
سه‌‌تڵ ههرچهنده كه‌س���ێكی كۆمه‌اڵیه‌تیت به‌اڵم نه‌توانیه‌و‌ه خۆت له ناو خه‌ڵك بدۆزیته‌وه ،هه‌ر بۆیه ده‌كرێت سود ل ه ی خۆت وه‌رگری. كۆمه‌اڵیه‌تی بوون
نه‌‌هه‌‌نگ ی له‌ناودڵه‌ت ه پێویس���ت ه ئهو ترس��� ه ده‌ری بێنیت ،ته‌ندروس���تیت به‌ره‌و ی ده‌روات ،به‌اڵم باری سۆزداریت باش باش نابێت.
10
rangalayawene@gmail.com
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
ئ ا ر ا ی ش ت گ ا ک ئا :په‌رێز ناسڕ
ا ن د ه ب ن ه م
ۆ ت ه ک ه ل همێ
خانمان به‌شێوه‌یه‌کی به‌رده‌وام سه‌ردانی ئارایشتگاکان ده‌که‌ن ،هه‌ندێکیان به‌چاولێکه‌ریی ناوی ده‌به‌ن‌و به‌شێکیشیان ئاماده‌ن گه‌ر به‌قه‌رزیش بێت مانگان ه سه‌ردانی بکه‌ن ،خاوه‌نی ئارایشتگایه‌کیش رایده‌گه‌یه‌نێت که هه‌ندێک له‌خانمان مانگه‌ن ه دو بۆ سێ جار سه‌ردانی ده‌که‌ن.
ئارێز عه‌بدواڵ کچێکی ته‌مه‌ن 21ساڵهو له‌و باره‌یه‌وه ده‌ڵێ���ت "ههرچهنده من ڕوخس���ارم خۆی جوانه‌و پێویس���تیم به‌ئارایشت نییه ،به‌اڵم کاتێ هاوڕێکه‌م یان که‌سێکی نزیک له‌خۆم ده‌بینم چوه بۆ ئارایش���تگاو قژی بڕیوه یان بۆیه‌ی کردوه ،منیش ح���ه‌ز ده‌که‌م وه‌کو ئهو گۆڕانکاری له‌ڕوخس���ارم ی���ان له‌قژمدا بکه‌م". ئهو کچه ئاشکراش���ی ده‌کات که ئه‌گه‌ر
ره‌نگاڵه
بێتو باری داراییشی باش نه‌بێت ،ئه‌وا ئاماده‌ی���ه پاره بۆ ئاریش���تگاکه قه‌رز بکات‌و ئیشه‌کانی خۆی پێ بکات. له‌ئێس���تادا له‌س���ه‌رجه‌م ش���ارو ش���ارۆچکه‌کانی هه‌رێمی کوردس���تاندا چه‌ندی���ن دوکانی تایبه‌ت به‌ئارایش���تی خانم���ان ههیهو هه‌ندێکیان به‌س���تایلی تایبه‌تی عه‌ره‌بی���یو ئه‌وروپیی خانمان ده‌ڕازێننه‌وه. چرپ���ه ئه‌بوبه‌کر کچێک���ی ته‌مه‌ن 19
ش ک ی خ ا من ا ندا
ساڵهو پێی وایه له‌هه‌رێمی کوردستاندا گۆشه‌گیر ده‌ناسرێم". ته‌نانه‌ت هه‌ناسه‌دانیش بۆت ه نه‌ریتێکی خه‌دیج���ه ئه‌ن���وه‌ر ،خاوه‌ن���ی یه‌کێک چاولێکه‌ری���یو الس���ایی کردن���هوه ،له‌ئاریش���تگاکانه‌و ئاماژه به‌وه ده‌کات "چونکه کۆمه‌ڵگای ئێمه هێش���تا درکی که ژماره‌یه‌کی زۆر له‌خانمان سه‌ردانی به‌ش���ته باش���ه‌کان نه‌کردوه‌و نازانێت ده‌ک هنو به‌شێکی زۆریان مانگانه 2بۆ چی به‌س���ودی ئهوه ،بۆی���ه من وه‌ک 3جار س���ه‌ردانی ده‌که‌ن" ،به‌ده‌گمه‌ن کچێ���ک ناچارم ئهوه قب���وڵ بکه‌م که هه‌یه مانگی جارێک بێت ،ئه‌وانه‌ی دێن کۆمه‌ڵگاک���ه‌م خوڵقاندویه‌تی ،چونکه ته‌مه‌نیان له‌نیوان 13بۆ 70ساڵدایه". ئه‌گ���ه‌ر قبوڵی نه‌ک���همو خۆمی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش راده‌گه‌یه‌نێت ک���ه هه‌ندێکیان نه‌گونجێنم ئهوه به‌کچێکی نا ڕۆشنبیرو پێویستیش���یان به‌ئاریش���تگا نیی���هو
"هۆکاری هاتنه‌که‌یان زیاتر دهگهڕێتهوه بۆ حاڵه‌تی چاولێکه‌ریی". ئهو خاوه‌ن ئارایشتگایه باس له‌هه‌ندێک کێشه ده‌کات که وه‌ک خاوه‌ن ساڵۆنه‌کان دێت���ه رێگه‌یان "من ئیش���ه‌که‌ی خۆمم خ���ۆش ده‌وێت ،به‌اڵم کات���ێ هه‌ندێک کچ س���ه‌ردانمان ده‌که‌ن ته‌مه‌نیان زۆر بچوک���هو هی ئارایش���ت نی���ن زۆر پێم ناخۆش���ه ،ب���ه‌اڵم ئ���هوه دهگهڕێتهوه بۆ س���ه‌ر په‌روه‌رده‌ی خێزانی ،چونکه
هه‌ندێک ش���ت هه‌یه نابێت دایک‌و باوک لێی ب���ێ ئاگابن ،پێویس���ته ئهو کچ ه بچوکانه ڕێنمایی بکرێن که ئارایشت بۆ ئه‌وان پێویست نییه". ئ���هو خاوه‌ن ئارایش���تگایه رێنامیی بۆ خانمانی���ش ئه‌وه‌یه که ئهو که‌ل‌و په‌له جوانکارییان���هی له‌م���ادده‌ی کیمیایی دروس���تده‌کرێن ،زۆر ب���ه‌کار نه‌هێن���ن "چونک���ه زیانێک���ی زۆر به‌خنم���ان ده‌گه‌یه‌نن".
کاردانه‌وه‌ی کاریکاتیرسته‌کان له‌سه‌ر هێرشه‌که‌ی سه‌ر رۆژنامه فه‌ره‌نسییه‌ک ه
کاوڕ س���ه‌فه‌ركردنی ئ���ه‌م هه‌فته‌یه‌ت ك ه ی ی كاره‌وه‌ی ه گرینگی باش��� به‌ه���ۆ بۆت ده‌بێ���ت ،ناتوانیت كۆت وبه‌ند ی ژیانت دابنێت. بۆ هاوبهش
گا
دوانه
ی باش له‌گه‌ڵ ی په‌یوه‌ندێكان���ت پته‌و تۆده‌توانیت مامه‌ڵه‌یه‌ك له‌ب���ه‌ر ئ���هوه ی ده‌وروبه‌ره‌ك���هت بكه‌یت كه‌ره‌نگ ه زۆر به‌هێزه له‌گه‌ڵ ده‌ورو به‌ره‌كه‌ت ئه‌وه‌وای ی باشترت ده‌ست كه‌وێت كه‌س ئ���ه‌وه‌ی ت���ۆی بۆنه‌كرێت كه‌م لێكردوی كاری ته‌رخه‌م نیت له‌كاره‌كه‌ت. دارایشت باش بێت.
قرژاڵ
شێر
ی به‌ریوه‌ده‌چن به‌اڵم كاتێكی باشه بۆده‌ستكه‌وته دارایه‌كانت، كاره‌كانت به‌باش��� هه‌سته‌كانت ئالۆزیت بۆ دروست ده‌كه‌ن له‌م ماوه‌یه بیر له وازهینان و گۆرینی ی كاریی نوێ مه‌ك���ه‌ره‌وه به‌ڵكو هه‌وڵی بیر له‌كارێ���ك مه‌كه‌ره‌و‌ه ك��� ه رودان باشتر كردنیان بده. دوره.
فه‌‌ریک ده‌رونت ئاس���وده ده‌بێت و سودت ل ه ی پێش���و وه‌رگرتوه ،له‌و ئه‌زموونه‌كان كاران ه ناترس���یت ك ه پێشتر هه‌ڵه‌ت تێدا كردبوو.
12
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
birura.awene@gmail.com
ئایا هه‌مومان شاڕلین؟
لە"سەرسەریی"ەکی سادەوە بۆ جیهادییەکی ئیسالمیی شەریف کواشی ناوی ئەو کوڕە جەزائیرییە تەمەن ٣٢س���اڵەیە کە گوماندەکرێت لەگەڵ براکەیدا هێرش���یان کردبێتە سەر هه‌فتەنامە کاریکاتێرییەک���ەی ش���اری پاری���س .ئ���ەم کوڕە لەیەکێ���ک لەگەڕەک���ه پەراوێزییەکانی قەراغی پاریس���دا لەدایکبوە‌و گەورە بوە .بۆ بەدەس���تهێنانی ژیانێکی باشتر باوک‌و دایکی لەجەزائیرەوە بۆ فەرەنس���ا کۆچیان کردوە‌و لەپاریسدا نیشتەجێبون .وەک هه‌ر منداڵێکی ئ���ەو گەڕەکە هه‌ژاران���ەی قەراغ���ی پاریس شەریف کواشیش دەچێتە قوتابخانە ،تێکەڵ بەژیان‌‌و تەڕ‌و ترش���ی کۆمەڵگای فەرەنس���ی دەبێت .تا ئ���ەو ڕۆژەی دەکەوێتە ناو یەکێک لەخانەکانی ئەو ت���ۆڕە گەورەیەی جیهادەوە کە لەدونی���ای ئەمڕۆدا دروس���تبوە .تۆڕێک بەشێکی لەپاکستان‌و ئەفگانستان‌و بەشێکی لەس���عودییە‌و یەمەن‌و بەش���ێکی لەسۆماڵ‌و خ���وارەوەی ئەفریق���او بەش���ێکی لەهه‌ندێک لەدەوڵەت���ە کۆمارییەکان���ی ئیمپراتۆریەت���ی سۆڤێتی جاران‌و بڕێکی تریشی لەناو گەنجانی بەش���ێک ل���ەو خێزان���ە کۆچبەرانەدای���ە کە گەڕان بەدوای ژیانێکی باش���ترو ئینسانیتردا بردونیەتییە ئەوروپاوە. ش���ەریف کواش���ی بەر لەتەمەنی بیس���ت س���اڵی ،کاتێک نازانێت چ���ی لەژیانی بکات‌و چ���ۆن ل���ەو دونی���ا بچوک���ە ڕزگاریببێت کە گی���رۆدەی بوە‌و چ ئایندەیەک دروس���تبکات، ڕێ���ی دەکەوێتە یەکێک ل���ەو مزگەوتانەی ناو شاری پاریسەوە کە وەک ماشێنێکی ترسناکی هه‌ڵهێنانی جیهادیس���تو موسڵمانی توندڕەو کاردەکەن(ئەم���ڕۆ لەبەش���ێکی زۆر واڵتانی دونیادا نمونەی ئەم جۆرە مزگەوتە سەلەفییە جیهادییانە هێجگار زۆرن) .ش���ەریف کواشی ب���ەر لەچونی بۆ ئ���ەم مزگەوت���ە جیهادییە ئەوەن���دەی خەریک���ی ئافرەت‌و حەشیش���ەو گۆرانی بوە ،ئەوەندەی س���ەرقاڵی مۆسیقای ڕاپ‌و دانیش���توی ناو ئەو ف���ەزا لیبرالە بوە، کە شارێکی وەک پاریس دەیخاتە بەردەستی دانیشتوانەکەی ،س���ەد یەکی ئەوە خەریکی ئیس�ل�ام‌و قورئان‌و پێغەمبەرەک���ەی نەبوە، بەهی���چ جۆرێکیش ش���تێک لەخەیاڵیدا بونی نەب���وە ناوی جیهاد‌و بە کەم تەماش���اکردن‌و کوش���تنی ئینس���انەکانی تر بێت .ش���ەریف کواش���ی لەو قۆناغ���ەدا لەڕێگای فرۆش���تنی پیتزاوە‌و هه‌ندێکجاری���ش لەڕێگای دزیکردنی بچوکەوە بژێوی خ���ۆی پەیداکردوە ،پێیەکی لەناو هه‌ژاریدا بوە‌و پێیەکەی تری لەناو تاوانی بچوک بچوکدا .تا ئەو ڕۆژەی فەرید بن یاتوتی تەمەن ٢٦ساڵ لەمزگەوتی الدعوە لەپاریس دەبینێت .فەرید ب���ن باتوتی پیاوێکی دینیی نەبوە بەمانای دەرچوی ئەم یان ئەو فێرگەی ئاین���ی ،بەڵ���ک‌و یەکێکە لەو ژم���ارە زۆرەی گەنجانی خۆ بەئاینناس‌و بەئیس�ل�امناس کە خۆیان ،خۆیان کردوە بەئیمام‌و پێش���ڕەوێکی دینیی ،کەس���انێک بێ هیچ سڵەمینەوەیەک‌و دوای بیستنی چەند فەتوایەک‌و خوێندنەوەی چەند کتێبێکی دینیی کۆن‌و نوێ ،نەک ته‌نها بەناوی دینەوە قس���ەدەکەن ،بەڵکو فەتوای بێدینی���یو دینداری���ی کەس���ەکان‌و تەنانەت کۆمەڵگاکانی���ش دەردەک���ەن .ئ���ەم ک���وڕە گەنجە ش���ەریف‌و زۆرانێکی ت���ری گۆڕیوە بۆ ئیسالمێکی سەلەفیی ،س���ەرەتا خواردنەوە‌و حەشیش���ەو جگەرەکێش���انی پێتەرککردون، دواتر دەرس���ی دینیی داداون ،ئینجا لەماڵی خۆیان سایتێکی کۆمپیوتەریان دروستکردوە ب���ۆ پڕوپاگەندەک���ردن بۆ جیه���اد .لەدوای ئەمە ئیت���ر دەکەوێتە هه‌واڵ���ی قەناعتهێنان بەش���ەریف‌و گروپەکەی کە ب���ۆ جیهاد بڕۆن ب���ۆ عێراق .ب���ەاڵم بەر لەچونی���ان بۆ عێراق ئ���ەو ئیمامە هه‌ندێک مەش���قی س���ەربازیی س���ەرەتاییان لەن���او یەکێ���ک لەباغەکان���ی پاریسدا پێدەکات .ژمارەیەک لەکەسانی سەر بەگروپەکە دەڕۆن بۆ عێراق ،بەاڵم ئەو ڕۆژەی کە ش���ەریف دەیەوێت هه‌مان سەفەر بکات، بەر لەس���واربونی فۆڕکەکە لەالیەن پۆلیسی فەرەنسییەوە دەگیرێت‌و چەند ساڵێک سزای زنیدانی بەسەردا دەسه‌پێنرێت .هاوکات فەرید یاتوتیش دەگیرێت‌و ئەویش زیندان دەکرێت. وەک پۆلیسی فەرهنسی دەڵێت فەرید یاتوتی هه‌ڵق���ەی گەیاندنی فەلوجە ب���وە بەگەڕەکە چەپ���ەک‌و پەراوێزییەکان���ی ش���اری پاریس. دوای تەواوکردنی سزای زیدانییەکەی شەریف کواش���ی ئیتر لەچ���او وندەبێت ت���ا حەوتی ئ���ەم مانگ���ە بەکالش���نیکۆفێکەوە لەبەردەم هه‌فتەنامە کاریکاتێرییەکەی ش���اری پاریسدا لەگەڵ براکەیدا دەردەکەوێت ،دوای کوشتنی دوازدە کەس .لەگرتە ڤیدیۆیەکاندا دەبینرێت چۆن شەریف یەکێک لەپۆلیسەکان دەکوژێت، پۆلیس���ێک که ئەویش وەک شەریف کواشی
بیروڕا
بهریهککهوتنی ئیسالم‌و ئه‌وروپا
بۆ مرۆڤایەتی باشترە شەریف کواشی سەرسەرییەکی سادەبێت ،خەریکی مۆسیقا‌و گۆرانی‌و ئافرەت‌و جگەرەکێشان نەک ئەوەی ببێت بەئاژەڵێکی ترسناک‌و بەناوی خوداو قورئان‌و پێغەمبەرەکەیەوە مرۆڤەکانی تر بکوژێت بەئەس���ڵ خەڵکی جەزائی���رە‌و وەک ئەویش موسوڵمان بوە. ش���ەریف کواش���ی لەزۆر ڕوەوە لەو جۆرە مرۆڤە گەنج‌و ت���وڕە‌و نائومێدانە دەچێت کە فەیلهس���وفی ئەڵمانی ئێنزێنس���بێرگەر ناوی "دۆڕاوی ڕادیکاڵ"ی���ان لێدەنێ���ت .مرۆڤێ���ک تەنیاییەک���ی گەورە ،بۆش���اییەکی وجودیی، ح���ەزی تۆڵەکردنەوە لەدونی���ا ،ڕۆحیەتێکی گەورەی پیاوس���االریی ،تێکەڵ بەهه‌س���تێکی قوڵ بەخۆ بەکەمزانین ئاراس���تەیان دەکات‌و وەک بۆمبێک���ی قوڕمیش���کراویان لێدەکات. ئەم بۆمبە قوڕمیش���کراوە دەکرێت بە ئاسانی بتەقێنرێتەوە ،ئیهانەیەکی بچوک ،رەفزکردنێک لەالیەن کچێکەوە ،یان نەدۆزینەوەی کارێک، دەش���ێت ئەم بۆمبا دوپێیە ب���ەڕوی دونیادا بتەقێنێتەوە.فەرید بن یاتوتی سەلەفیی ،ئەم گەنجە دڵشکاو‌و توڕەیە وەردەگرێت‌و بەناوی دین���ەوە ویس���تی تۆڵەس���ەندنەوەی لەدونیا تیادا گەورەت���رو قوڵتر دەکاتەوە .ئەم رۆحی تۆڵەکردنەوەیەشی بەئیسالمەوە بۆ گرێئەدات‌و لەجیهاد‌و ش���ەهادەتی م���ارەدەکات .دواجار فەری���د بن یاتوتی ئەو بونەوەرە ترس���ناکەی لێدروس���تدەکات کە س���ڵ ل���ەوە ناکاتەوە چ کەسێک خۆی‌و کێش فەرید یاتوتی مامۆستای بەخراپ‌و بێدن ناویببەن ،بکوژێت. ش���ەریف کواش���ی حیکایەت���ی چۆنیەتی گۆڕانی"سەرسەرییەک"مان بۆ ئیسالمییەکی رادی���کاڵ بۆ دەگێڕێت���ەوە .ئەوەش���ی ئەم گواس���تنەوەیە مەیس���ەر دەکات ئ���ەو تۆڕە گلۆباڵیی���ەی مزگەوت‌و دەزگا‌و تاکەکەس���یی جیهادیی س���ەلەفییە کە لەمڕۆدا بەبەشێکی گەورەی دونیادا باڵوبونەتەوە .کە دەستەواژەی "سەرسەریی" بەکاردەهێنم ،وەک جنێو یان س���وکایەتیی‌و ئیهانەک���ردن بەکاریناهێن���م، بەڵ���ک‌و وەک چەمکێکی کۆمەڵناس���یی یان ئەنترۆپۆل���ۆژی بەکاریدەهێنم ک���ە هێما بۆ جۆرێ���ک لەپێگ���ەو هۆش���یاریی‌و ئاکاری���ی کۆمەاڵیەتیی‌و ئینس���انیی تایب���ەت دەکات. گ���ۆڕان لەسەرس���ەرییەوە بۆ جیهادیس���ت، لەکەسێکی بێباک‌و گوێنهدەر بە بەهاو نۆرم‌و ئەخالقیاتی ناو کۆمەڵگا ،کەسێک ڕاڕەوانە‌و بێ هه‌ستکردن بە بەرپرسیاریەتییەکی گەورە بەناو ژیاندا دەڕوات‌و دوای ئارەزوەکانی خۆی دەکەوێت ،ب���ۆ س���ەلەفییەکی جیهادیی کە بەش���ی هه‌رەزۆری دونیا بەگوناهبار‌و قابیلی کوشتن‌و سەربڕین بزانێت ،گۆڕانێکی گەورەیە. کێش���ەکە لەوەدای���ە ئەمڕۆ کەرەس���تەکانی پیادەکردن���ی ئەم گ���ۆڕان‌و گواس���تنەوەیە ئامادەی���ە .س���ەلەفیەتی جیهادی���ی لەهه‌مو شوێنێکدایە ،لەناو مزگەوتەکان‌و کتێبەکان‌و سایتەکانی ئینتەرنێت‌و سیدیەکان‌و بەرنامەی تەلەفیزۆنەکان‌و ڕێکخراوە خێرخواییەکاندان. بۆ مرۆڤایەتی باش���ترە ش���ەریف کواش���ی سەرسەرییەکی سادەبێت ،خەریکی مۆسیقا‌و گۆرانی‌و ئافرەت‌و جگەرەکێشان ،نەک ئەوەی ببێت بەئاژەڵێکی ترس���ناک‌و بەناوی خوداو قورئ���ان‌و پێغەمبەرەکەی���ەوە مرۆڤەکانی تر بکوژێت.
خۆپیشانده‌رێک ،دروشمی هه‌مومان شارلین به‌رزکردۆته‌وه
سه‌ردار عه‌زیز رۆژانی پێش���و له‌ناوجه‌رگه‌ی شاری پاریسی پایته‌ختی فه‌ڕه‌نسادا دو برای چه‌کدار ،به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ك عه‌ره‌بی باکوری ئه‌فریقا ،هێرشیان کرده سه‌ر نوسینگه‌ی گۆڤارێک���ی س���اتیر (گاڵته‌ئامێ���ز) و ل���ه ئه‌نجامدا ١٢که‌س���یان کوش���ت، که ههش���تیان رۆژنامهنوس بون .ئه‌م هێرش���ه ،که چاوه‌ڕوانکراوبو له الیه‌ن پۆلیسه‌وه ،بوه مایه‌ی ناڕه‌زاییه‌كی زۆر له‌الیه‌ن خه‌ڵكی فه‌ره‌نس���او خه‌ڵکێکی زۆر له‌سه‌رانس���ه‌ری دونیادا .دروشمی ژی س���وی شارلی ،من ش���ارلیم ،بوه دروش���مێک که فه‌یس���بوک‌و تویته‌ری داگیرک���ردوه .لێ���ره‌دا ه���ه‌وڵ ده‌ده‌م به‌ئام���اژه‌دان به‌چه‌ن���د الیه‌نێکی ئه‌م روداوه ،بڕۆم���ه پش���ت په‌رچه‌كردارو خیتابه میدیاییه هاکه‌زاییه‌كان. یه‌ک���ه‌م :خوێندنه‌وه‌ی س���یمبولی. پاش روداوه‌كه خێ���را قه‌ڵه‌م به‌رامبه‌ر چه‌ك ب���و به‌ئاماژه‌ی روداوه‌که .قه‌ڵه‌م ک���ه رۆژنامهنوس���ه‌کانن‌و چ���ه‌ک که ئاماژه‌یه بۆ تیرۆریستان .چه‌ك و قه‌ڵه‌م وه‌ک دو ئاماژه له‌هه‌مانکاتدا سیمبوڵن ب���ۆ بیرکردنه‌وه‌و داهێن���ان له‌به‌رامبه‌ر کوش���تن‌و تۆقاندن���دا .قه‌ڵ���ه‌م ئهوه ده‌گه‌یه‌نێت که داهێنان‌و بیرکردنه‌وه‌و ج���ه‌‌ده‌ل‌و به‌كاربردنی عه‌ق���ڵ هه‌یه. له‌به‌رامبه‌ردا چه‌ک یانی بێده‌نگکردن، ترساندن ،س���ڕینه‌وه ،ئاماده‌نه‌بون بۆ گفتوگۆ .یه‌كێک له‌و کاریکاتێرانه‌ی که وه‌ك جۆرێک له‌ناڕه‌زایی پاش روداوه‌كه کێش���راوه ،کاریکاتێ���ری که‌س���ێکه، که ب���ه رومه‌‌‌تێک���ی پۆش���راوه‌وه‌یه، کاڵش���ینکۆفێکی هه‌ڵگرتوه که‌سێکی نزی���ک به‌خ���ۆی کوش���توه ،له‌س���ه‌ر کاریکاتێره‌كه نوس���راوه (ئهو پێشان وێن���هی کێش���ا) .س���یمبولیه‌تی ئه‌م کاریکاتێ���ره له‌وه‌دای���ه که فیش���ه‌ک به‌رامبه‌ر وێنه‌یه بۆ تیرۆریستان .زیاتر قوڵبونه‌وه له‌م زمانه ئاماژه‌ناس���یه له هه‌مانکاتدا ئاماژه‌یه بۆ بهریهککهوتنی شارس���تانی رۆژئاوا (ک���ه خۆی وه‌ها ده‌بینێت ک���ه شارس���تانی داهێنان و عه‌قڵه) به‌رامبه‌ر شارس���تانی ئیسالمی که شارس���تانی کوشتن و تیرۆره .ئایا خیتابه‌ک���هی هه‌نتنگت���ۆن ده‌مه‌زه‌رد ده‌بێت���هوه که ئیس�ل�ام‌و رۆژئاوا ته‌نها پێکدادان شێوازی په‌یوه‌ندیانه؟ دوه‌م ،روداوه‌ک���هی پاریس ده‌كرێت ئاماژه‌بێ���ت ب���ۆ قه‌ی���ران له‌هه‌ن���او‌و کۆمه‌ڵگای ئیسالم خۆیدا .ئایا ئیسالم ب���ۆ ناتوانێت به‌رگه‌ی س���اتیرێك یان گاڵته‌یه‌ک بگرێت .یان ئایا له‌ڕاس���تیدا
ئه‌م ش���ێوازه له‌داکۆکیکردن له‌ئیسالم دژ ب���ه داکۆکیکردن نییه؟ له‌ڕابوردودا گۆڤاره‌كه‌ی شارلی ٦٠هه‌زار دانه‌ی لێ چاپ ده‌بو ،چاپی داهاتوی یه‌ک ملیۆنه، له کاتێکدا گه‌وره‌ترین بانگه‌شه‌ی بۆئه‌م گۆڤاره کرد .له وه‌اڵمی ئه‌م پرسیاره‌دا پرس���ی ئهوه ده‌وروژێنین ئایا ئیسالم ئیس�ل�امی کێی���ه؟ ئایا ک���ێ نوێنه‌ری ئیس�ل�امه؟ ئای���ا به‌ڕاس���تی ئ���ه‌وه‌ی ده‌گوزه‌رێت ئیس�ل�امی یان قه‌یران له ناو کۆمه‌ڵگای ئیس�ل�امیدایه له س���ه‌ر ده‌س���ه‌اڵت؟ یه‌کێک له‌قوتابخانه‌کانی بیرکردنه‌وه وه‌ها ده‌بینێت که دژایه‌تی ئیسالمی سیاسی بۆ رۆژئاوا هیچ نییه جگه له‌ملمالنێی هێزه‌كانی ناو ئیسالم خۆی .ش���ه‌ڕکردنی هێزه‌ئیسالمیه‌كان له‌گ���ه‌ڵ رۆژئ���اوادا له‌به‌رئه‌وه‌ی���ه له‌م ڕێگایه‌وه سه‌رنج و داهات و سه‌رمایه‌ی ڕ‌‌ه‌مزی به ده‌ست ده‌هێنن. سێیه‌م :له‌هه‌مانکاتدا قوتابخانه‌یه‌کی ت���ری بیرکردنه‌وه ب���ڕوای وه‌هایه که ئیس�ل�امی سیاس���ی هی���چ نییه جگه له‌په‌رچه‌كردارێ���ک بۆ بی���ری رۆژئاوا: ئای���ا ئ���ه‌م په‌رچه‌ك���رداره بریتیه له به‌کاربردن���ی بیری رۆژئ���اوا به‌به‌رگی ئیس�ل�امیه‌وه :بڕێکی زۆر له فاش���یزم و لینینی���زم و لیبرالی���زم له‌هه‌ن���او ئیسالمی سیاسیدا بونی هه‌یه ،چونکه کرۆکی فه‌لس���ه‌فه‌ی ئیسالمی سیاسی ناته‌بایه له‌گ���ه‌ڵ دونیادا ،یان بێئاگایه له‌به‌کاربردنی ئه‌م دونیابینیانه ،چونکه وه‌ك نیتچه ده‌ڵێت ،نه‌یاره‌که‌ی به‌رهه‌م ده‌هێنێته‌وه .له‌هه‌مانکاتدا ئیس�ل�امی سیاس���ی خیتابێکی پۆس���تکۆلۆنیاله به‌ئاوازی سه‌رده‌می پێشکۆڵۆنیاڵه‌وه. پێش ئهوهی رۆژئ���اوا هه‌بێت خه‌لیفه هه‌بو ،رۆژئاواهات و خه‌لیفه‌ی نه‌هێشت، ئێس���تا کاتی گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ رۆژگاری خه‌لیف���ه .به‌بێ ئ���ه‌وه‌ی بزانرێت ئایا له‌ڕاس���تیدا رۆژگاری خه‌لیفه چۆن بو. گه‌ڕانه‌وه بۆ ترادیشن چه‌ندین شێوازی هه‌یه :شێوازی کۆنسێرڤه‌‌تیڤ ،شێوازی هایدگه‌ری ،شێوازی روسی .به‌اڵم هه‌مو ئه‌مانه هیچ نین جگه له‌بااڵده‌ستی سۆزو ته‌سکتێگه‌یشتن له دونیاو هه‌وڵدان بۆ به‌ده‌ستهێنانی پێگه. چواره���ه‌م :به‌ریه‌ککه‌وتی ئیس�ل�ام‌و رۆژئاوا ،ده‌رئه‌نجامی شکستی مۆدێرنه‌یه له دونیای ئیس�ل�امدا .مۆدێرنه له‌گه‌ڵ ناپۆلیۆندا گه‌یش���ته دونیای ئیس�ل�ام. ئیسالم ته‌واو بێئاگابو له‌مۆدێرنه هه‌تا ئهو ساته .عبدالڕحمان جبرتی به‌ڕونیی بۆم���ان ده‌گێڕێته‌وه ک���ه چ بێئاگایی‌و خ���راپ تێگه‌یش���تن هه‌ب���و له‌نێ���وان ئیس�ل�امی ئهو رۆژه‌و مۆدێرنه‌دا ،وه‌ك چۆن عه‌لی وه‌ردی بۆمان رونده‌کاته‌و‌ه که روبه‌ڕوبون���ه‌وه‌ی ئینگلیز له‌عێراقدا هه‌رگی���ز له‌پاش���خانێکی نیش���تمانیی ی���ان عه‌قڵیی���هوه نه‌هات���وه ،به‌ڵکو په‌رچه‌كرداربو بۆ خراپ تێگه‌یش���تن‌و ش���تی الوه‌ك���ی .شکس���تی مۆدێرنه پاش���ان ڕه‌هه‌ندی قوڵت���ری وه‌رگرت به‌وه‌ی واڵتانی ئیس�ل�امی شکس���تیان هێن���ا له‌بونیادنان���ی ئابوریه‌كی باش، له‌بونیادنان���ی ده‌زگا ،له‌هێنانه ئارای
روداوه‌که‌ی پاریس ده‌كرێت ئاماژه‌بێت بۆ قه‌یران له‌هه‌ناو‌و کۆمه‌ڵگای ئیسالم خۆیدا .ئایا ئیسالم بۆ ناتوانێت به‌رگه‌ی ساتیرێك یان گاڵته‌یه‌ک بگرێت دیموکراس���ی ،له‌ڕێزگرتن���ی مرۆڤ ،له په‌ره‌پێدانی مه‌عریفه ،له گه‌شه‌پێدانی عه‌ق���ڵ .هه‌ت���ا ئه‌م���ڕۆ کۆمه‌ڵ���گا ئیس�ل�امیه‌كان دژ به‌عه‌قڵن ،ته‌نانه‌ت که‌س بیریش له‌عه‌قڵ ناکاته‌وه ،ئهوهی بااڵی���ه نه‌قڵه ،نه‌ک عه‌قڵ .به‌بێ عه‌قڵ ئه‌سته‌مه دیموکراسی ،ماف ،حکومه‌ت بێت���ه ئاراوه .ئیس�ل�امی سیاس���ی له ١٩٢٨هوه به‌ش���ێکه له‌دونیای ئیسالم، گه‌ش���هی کردوه ،په‌لوپۆی لێبوه‌ته‌وه، توندڕه‌وبوه ،میانڕه‌وبوه ،به‌اڵم له‌کرۆکدا ی���ه‌ك ش���ته .ئه‌وی���ش دژایه‌تیکردنی مۆدێرن���ه وه عه‌قڵ به‌ب���ێ بونی هیچ دیدێک���ی تۆکمه .شکس���تی مۆدێرنه له‌کۆمه‌ڵگای ئیسالمدا بوه هۆی هاتنه ئ���ارای دیکتاتۆر ب���ه‌ده‌رزه‌ن ،خراپ و خراپتر ،ئه‌م دیکتاتۆرانه به‌شێک بون له‌په‌کخستنی عه‌قڵ‌و گه‌شه‌ی ئیسالمی سیاسی ،که شێرپه‌نجه‌ی عه‌قڵه. پێنجه‌م :ئایا ده‌كرێ���ت روداوه‌که‌ی پاریس ته‌نها وه‌ك روداوێکی پاریس���ی بخوێنین���هوه؟ ئه‌م دو برایه س���هرهتا ئیسالمی نه‌بون ،له راستیدا گۆرانیبێژی ڕاپ بون .به‌اڵم هه‌ڵوه‌ش���انی خێزان و هه‌ژاری و بێ���کاری و نه‌بونی بڕوانامه و ئه‌زمون���ی کار ،ئه‌م منداڵه عه‌ره‌بانه وه‌ك‌زۆری ت���ر له‌منداڵ���ه عه‌ره‌به‌کانی پاریس ده‌كات���ه بونه‌وه‌رێکی بێبه‌ری. دزیک���ردن ،فرۆش���تنی ده‌رمان���ی بێهۆشکه‌ر (موخه‌ده‌رات) ،توندوتیژی ده‌بنه به‌ش���ێک له‌ژیان���ی رۆژانه‌یان. لێ���ره‌دا خیتابی ئیس�ل�امی سیاس���ی وه‌ك‌خیتابێک���ی جودای پڕ له ناڕه‌زایی به‌رامب���ه‌ر رۆژئاوا ده‌بێت���ه خیتابێکی گونجاو بۆئه‌م خه‌ڵکه شکستخواردوانه. ئه‌مه‌ش���ه ه���ۆکاری پش���ت ئ���هو وه‌رچه‌رخان���ه تیۆلۆجیه که ئیس�ل�ام پیایدا تێده‌په‌ڕێت :ئه‌ویش بریتییه له گرنگی‌و بایه‌خی زیاتر به پێغه‌مبه‌ر له به‌رامبه‌ر خودادا .بۆچی ئیس�ل�ام وه‌ك مه‌س���یحیه‌ت پێغه‌مبه‌ره‌ک���هی ده‌بێته چه‌قی ،له‌بڕی الله .ئ���ه‌م وه‌رچه‌خانه
له‌ئه‌نجام���ی بونی ئیس�ل�امی به‌ئاینی ش���وناس ،نه‌ک ئاینی خوادپه‌رس���تن. له‌گه‌ڵ ئیس�ل�امی سیاس���یدا ئیس�ل�ام له‌ئاینی خوداپه‌رس���تییه‌وه ده‌گۆڕێت بۆ ئاینی ناسنامه ،ئاینی خۆناساندن‌و خۆجوداکردن���هوه .خودا هاوبهش���ێکه له‌نێ���وان زۆرێ���ک له‌مرۆڤه‌کانی گۆی زه‌وی ،بۆی���ه به‌ئاس���انی نابێته هۆی بونی���ادی ش���وناس .له‌به‌رامب���هردا موحه‌م���ه‌د وه‌ک پێغه‌مبه‌رێ���ک شوناس���ی تایبه‌ت و ناسنامه‌ی تایبه‌ت ده‌به‌خش���ێت ب���ه ش���وێنکه‌وتوانی. له‌هه‌مانکاتدا هێرشی نه‌یارانی ئیسالم بۆ س���ه‌ر موحه‌مه‌د وه‌ه���ا ده‌کات ،که زیاترو زیاتر موس���وڵمانان داکۆکی له موحه‌م���ه‌د بکه‌ن ،که له‌ئه‌نجامدا رۆڵی موحه‌مه‌د زیاتر ناوه‌ندی ده‌کات .وه‌ک ئهوهی ئاینی ئیسالمی ئاینی موحه‌مه‌د بێت نه‌ک ئاینی خ���ودا ،که موحه‌مه‌د گه‌یه‌نه‌ری په‌یامه‌که‌یه‌تی .بونی ئیسالم به‌به‌شێک له‌شوناس له‌ئه‌نجامدا ئیسالم زیاتر سیاس���ی ده‌كات ،به‌رته‌س���کی ده‌کات���هوه ،ده‌یکات���هوه به‌به‌ش���ێک له‌جیهان���ی تایبه‌ت���ی که‌س���ه‌کان، له‌کاتێکدا ئای���ن ده‌بێت رێگایه‌ك بێت ب���ۆ پێکه‌وه‌گرێدانی کۆتا به ناکۆتاوه، سنوردار به‌بێسنوره‌وه ،که‌م ده‌سه‌اڵت به ده‌س���ه‌اڵتداره‌وه له‌پێناو مرۆڤبونی زیاتری مرۆڤ. شه‌‌ش���ه‌م :ئای���ا کاریکاتێره‌کانی پاری���س له‌خزه‌ت���ی کێ���دان؟ ئهوهی ئهو رۆژنامهنوس���انه پێی هه‌س���تان له‌خزمه‌تی توندڕه‌وی ،س���اده‌گه‌رایی، بێعه‌قڵ���ی ،ڕه‌یس���زیمدایه .له‌هه‌ردو رۆژهه‌اڵت و رۆژئ���اوا کۆمه‌ڵه هێزێک س���ودی لێده‌بینن که له‌ئه‌نجامدا هیچ کامیان به س���ودی رۆژهه‌اڵت‌و رۆژئاوا ناشکێنه‌وه .له فه‌ره‌نسا لیپێن‌و حیزبه فاشیستیه‌که‌ی سودمه‌‌‌ند ده‌بن له‌گه‌ڵ حیزبه هاوش���ێوه‌کانی له واڵتانی تری ئه‌وروپ���ا و رۆژئاوا .له‌رۆژهه‌اڵت هێزه فاشیسته‌كانی ئیسالمی سیاسی هه‌ر له‌ئیخوانه‌وه هه‌تا داعش .بونی هه‌ریه‌ك له‌گاڵته‌جاڕو تیرۆریس���ت به نوێنه‌ری رۆژئ���اواو رۆژهه‌اڵت ته‌نه���ا هه‌ڵچون‌و کوش���تن‌و س���وکایه‌تی‌وپێکدادانی لێد ه‌که‌و ێته‌و ه .له‌ئه‌نجا م���د ا کاریکاتێ���ره‌كان ته‌نه���ا به‌خزمه‌ت���ی هێزه‌تون���دڕه‌وه‌‌کان ده‌ش���کێته‌وه چ له‌رۆژهه‌اڵت و چ له‌رۆژئاوا ،که هه‌ردو له‌ڕاس���تیدا هاوبهش���ییه‌کی زۆری���ان هه‌ی���ه .ئه‌م دیده ئه‌مڕۆ به ئاس���تێک ڕه‌واجی په‌یداکردوه که بوه‌ته مایه‌ی نوس���ین‌و کاری زۆر .ب���ۆ نمون���ه دوا رۆمانی میشێل هۆلیبۆک که پێشبینی ئهوه ده‌کات که ئیس�ل�ام دێته س���ه‌ر حوکم له‌فه‌ڕه‌نس���ا له ساڵی ٢٠٢٢له ئه‌نجامدا کۆمه‌ڵێک زۆر له گۆڕانکاری روده‌دات ک���ه بۆ خه‌ڵكی فه‌ره‌نس���ی مای���هی س���وکایه‌تی‌و بێزارییه .بۆیه له‌ئه‌نجامدا لیبیێن‌و ئیس�ل�ام ملمالنێ ده‌ک���ه‌ن .هۆلیبۆک (ک���ه له‌ناوچه‌ی کێرری ئایرله‌دا خۆی ئێکسایڵ کردبو، نوس���ه‌رێکی بێزارک���ه‌ره) ،هه‌میش���ه وروژێنه‌رو پرۆڤه‌که‌تیڤه.
بیروڕا
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
birura.awene@gmail.com
جیهانبینیى توندڕەویى‌و نامۆبون لەژیانى سەردەم ئەبوبەکر عەلی جیهانبینی���ى ،تێڕوانین‌و تێگەیش���تنى مرۆڤە ب���ۆ جیه���ان‌و ژی���ان‌و بەهاکانى‌و چۆنیەت���ى ژیانک���ردن‌و راڤەکردن���ى روداوەکانى دەوروبەرى .مرۆڤ لەسۆنگەى جیهانبیینیە تایبەتەکەیەوە بۆ ژیان‌و بون‌و جیهانى دەوروبەر ،ئامانج لەژیان‌و ،دەبێ‌و نابێ ئەخالقیەکانى دیارى دەکات. م���رۆڤ ه���ەر لەس���ەرەتاى هاتنەبون‌و ژیانەوە ،قۆناغ بەقۆناغ ،هەوڵى ناسینى ئەو جیهانەى داوە کە تێیدا دەژى ،راڤەکردنى جیهان‌و روداوەکانى دەوروبەریش ،بەیەکێ لەخەس���ڵەتە جیاکەرەوەکان���ى م���رۆڤ، لەگیاندارانى تر دادەنرێت .گیانەوەرانى تر هەست (احس���اس) بەژیان دەکەن ،بەاڵم مرۆڤ لەروانگەى ئ���ەوەى خودان عەقڵ‌و تواناى بیرکردنەوەو تێگەیش���تنە ،ژیان‌و جیه���ان راڤە دەکات .ئەمەش واى کردوە، لەیەک کاتداو ،هەندێک جاریش بەگوێرەى جی���اوازى کات‌و ش���وێن ،زی���اد لەوێناو، تێگەیش���تن‌و ،بینینێکى بۆ ژیان هەبێت. روى دوەم���ى ئەم بۆچون���ەش ئەوەیە کە گەرچى هەمومان وەک مرۆڤ لەجیهانێکى ماددى هاوبەشدا زیندوین ،بەاڵم مەرج نیە پێ بەپێى ئەو ،هەموان لەجیهانێکدا بژین. لێرەشەوە دەتوانین باس لەچەندین جیهانى جی���اواز بکەین ،کە س���نورە فەرهەنگى‌و، کلتورى‌و ،ئاینى‌و ،مەزهەبی‌و ،نەتەوەیی‌و، نەژادی���یو کۆمەاڵیەت���ى‌و چینایەتیەکان، چوارچێ���وەو وێنای���ان پێ دەبەخش���ن. جیهانە مەعنەویەکەى مرۆڤ ،کە تێڕوانینە کانى بۆ ژی���ان‌و بون ئاراس���تە دەکات‌و، جۆرى پەیوەندیەکانیش���ی بەدەوروبەرەوە بۆ دی���ارى دەکات‌و ،خولگەى س���ەرەکى بیرکردنەوەى ژیانیش���ی بۆ دەستنیش���ان دەکات ،کاریگەریەکى گەورە لەسەر کۆى ژیان‌و ،چۆنیەتى ژیانکردنى ،هەر مرۆڤ‌و کۆمەڵگایەک���دا هەیە .ب���ەاڵم ئەگەر لەو جیهانانەى لەس���ەرەوە ئاماژەمان پێکرد، بێین���ە خواروت���رو ،مەس���ەلەکە هەندێک زیات���ر ورد بکەین���ەوە ،هەس���تدەکەین، لەسەر ئاس���تى تاکەتاکەى مرۆڤەکانیش، جیهان���ى تایبەت بونى هەی���ە .مرۆڤەکان گەرچ���ى بە‌یەک���ەوە دەژی���ن‌و ،کۆمەڵگا پێکدەهێنن‌و ،لەم چوارچێوەش���دا ،فۆرم‌و پێوەر‌و ،بەهاکان ،بۆ ئاس���انکردنى ژیانى هاوبەش‌و ،پرۆس���ەى بە‌کۆمەاڵیەتى بون، دێننە کایەوە ،بەاڵم سەرەڕاى ئەوە ،وەک تاکیش هەر یەکەیان جیهانى سەربەخۆ‌و، تایبەت بە‌خۆى هەیە .کە لەهەندێ روەوە، لەمرۆڤەکانى ترو ،هەندێ جاریش لەکەسە هەرە نزیکەکانى خۆى جیاى دەکاتەوە. بەمەش بۆمان دەردەکەوێت ،مرۆڤەکان
هەر لەروخسارو شکڵ‌و دیوى دەرەوەیاندا جی���اواز نی���ن ،بەڵکو لەهەن���دێ روەوە، ل���ەروى پێکهاتەى س���ۆزداریی‌و عەقڵى‌و، جیهانبین���ى‌و ،جیهان���ى مەعنەویش���ەوە جی���اوازن .هەمو ئ���ەوەش رەنگدانەوەى تایبەتمەندى‌و خەس���ڵەتە جیاکەرەوەکانى مرۆڤ���ە ،وەک کائینێکى خ���اوەن عەقڵ‌و، ویست‌و ،هەستى ئەخالقى‌و ،مێژو ،ئایندە‌و، ئەندێشە ،هەروەک ئەوەى ،کاتێک مرۆڤ بە‌گوێ���رەى جیهانبینى یەکتاپەرس���تى لەالیەن خوداوە بە‌جیا لەگیانەوەرەکانى ترو سەربەخۆ بەدى هێنراوە‌و ،لەکەرنەڤاڵێکى گەردون���ى خوداویس���تانەى بەش���کۆ‌و مەزن���دا هاتۆتە کایەوە ،ئەم خەس���ڵەتى س���ەربەخۆیی‌و تایبەتمەن���دى‌و (تفرد)ە لەبەدیهێناندا ،گەر لەئاستێکیش���دا بێت، لەتاک���ە تاکە مرۆڤەکاندا رەنگى دابێتەوە. نەناس���ینى ئەم تایبەتمەندییە ،یاخود خۆ لێ نەیانکردن‌و ،پشتگوێخس���تنی ،دەبێتە س���ەرچاوەى ،کپکردن‌و س���ەرکوتکردنى جۆرەه���ا ح���ەزى زگماک���ى‌و ،بەه���رە‌و، لێوەش���اوەیی‌و ،س���ەرهەڵدانى سیستمە هەمەالیەن���ە تۆتالیت���ارەکان .چونک���ە هەمیشە سەرچاوەیەکى گرنگى ئایدۆلۆژیا جەماوەرخوازە س���ازدە مەترسیدارەکان، لەدان نەنان ،یاخود پش���تگوێ خس���تنى جیاوازییەکانەوە س���ەرچاوە دەگرێت .بۆ نمونە نکوڵى کردنى جیاوازى لەسەر ئاستى نەتەوەکان ،ش���ۆفێنیزم‌و رەگەزپەرستى‌و، سیاس���ەتى تواندن���ەوەى نەتەوەی���ی ل���ێ دەکەوێتەوە .لەس���ەر ئاس���تەکانى تریش���دا رەنگدان���ەوەى تایب���ەت بە‌خۆى دەبێ���ت .هەندێ جاری���ش قوڵکردنەوەى زی���اد لەپێویس���تى جیاوازی���ى‌و ،بە‌لەکە لەقەڵەمدانى سیما‌و تایبەتمەندى هەندێک جیاواز ،دەبێتە سەرچاوەى خراپە‌و تاوانى جۆراوج���ۆرو ،بردن���ە دەرەوەى روانین���ە جی���اوازى‌و ،مامەڵ���ە لەگ���ەڵ کردنى ،بۆ دەرەوەى ئەخ�ل�اق‌و بەهاکانى شایس���تە بەژیان���ى مرۆڤ‌و ،کۆمەڵ���گاى مرڤایەتى. هەروەک لە(ئاپارتاید)و نەژادپەرس���تیدا دەیبینین‌و ،بەداخەوە لەچەندین ش���وێنى دنیاشدا ،تەنانەت لەسەر ئاستى رەگەزیش، واتە پەیوەندى رەگەزى نێر‌و مێشدا پیادە دەکرێت! ئێم���ە س���ەربەخۆ خوڵقاوی���ن‌و ،دەبێ رێز لەکەس���ێتى سەربەخۆشمان بگیرێت، ب���ۆ ئەوەى کۆمەڵگاى م���رۆڤ ،کە مرۆڤە س���ەربەخۆ‌و خاوەن ویستە جیاوازەکان‌و، خێ���زان‌و بنەماڵەکانیان پێک���ى دەهێنن، نەگۆڕێت ،بە‌مێگەل‌و ،دەسەاڵتداریش خۆى لێ نەبێت بەش���وان ،ه���ەروەک بەداخەوە لەهەندێک قۆناغى مێژوى مرۆڤایەتیدا بەو جۆرە بوە. هەڵبەت ئەم بابەتە ئاو زۆر دەکێشێ‌و، ئەوەى لێرەدا مەبەس���تمانە ،بەستنەوەى جیهانبینى‌و جیهانە تایبەتەکەى کەس���ی توندڕەوە ،کە لێرەدا بە‌پلەى یەکەم مەبەست لەتوندڕەویى‌و سەختگیرى بە‌ئیسالم پاساو دراوو ئاینییە بەوەى دەمانەوێت پەنجەى بخەینە سەر ،جیاوازى جیهانە تایبەتەکەى توندڕەوە لەگەڵ جیهانى سەردەم‌و ،بەهاو ن���ۆرم‌و پێوەرەکانى‌و لۆژیکى سیاس���ەت‌و رێکخستن‌و ژیانکردن تیایدا. کێش���ەش لەبنەڕەتدا لەبون���ى جیهانى تایبەتى توندڕەوو تاک���ى توندڕەودا نیە،
بەڵک���و لەتێکەڵبون���ى جیهانبینیەکەیدا، بە‌ملمالنێى سیاس���یییەکان‌‌و بەکارهێنانى هێ���زو توندوتی���ژى‌و ،بون���ى تەماحێکى دیاریکرا‌و ،بۆ س���ڕینەوە‌و خ���ەت هێنان بەس���ەر جیهانە تایبەتی���ە جیاوازەکانى ئەوان���ى ت���ردا‌و ،جیهانە هاوبەش���ە زاڵ‌و دیارەکەى س���ەردەمیش .هەروەها کێشە لەوەدایە ،هەڵگرى جیهانبینى توندڕەوى، لەکاتێکدا بەجەستە‌و لەروى فیزیکییەوە، لەجیهانى س���ەردەمدا دەژی���تو ،تێکەڵ بە‌کێشمەکێشەکانى ئەو دەبێت ،لەئاستى بیرکردن���ەوەو جیهانبین���ى‌و ،راڤەکردنو کەرەس���ەکانى‌و ،پۆلێن کردن‌و مەنزومەى ناولێنان‌و ،ن���اوەرۆک‌و ناس���نامە پێدان، بە‌کەس‌و هێ���زو کلتور‌و دیاردەکان ،کوڕى جیهانێکى رابردوە‌و ،نوێنەرایەتى قۆناغێکى تێپەڕب���و ،جیهانێکى جیاواز لەم جیهانەى ئێستا دەکات؟! چونکە هەروەک بیرمەندى ناسراوى ئێرانى (دکتۆر سروش) دەڵێت: ئ���ەوەى هەڵگرى بیروڕاى ئەم س���ەردەمە نەبێت ،لەئێس���تادا ناژى ،واتە هێش���تا لەرابردو جیهان���ى کۆنى پێش مۆدێرنەدا دەژیت. کەس���ی توندڕەو پێى وانی���ە گۆڕانێکى ریش���ەیی ق���وڵ لەجیهان���دا رویدابێ���ت، هەروەها بڕواى بە‌جیهانبینییەکى چەسپاو‌و دەس���تکارى نەکراوى هەتا هەتایی هەیە، بە‌حوکمى ئ���ەوەى پێى وایە کۆتا پەیامى خ���ودا بۆ س���ەر زەوى هات���وەو ،خودى ئەمەش س���ەرو مێژویی بونى جیهانبینى یەکتاپەرستانە دەخوازێت ،کە ئەو خۆى بە‌هەڵگر‌و تێکۆش���ەری رێگاى دەزانێت؟! جەوه���ەرى ئ���ەو کودەت���او ئاڵوگ���ۆڕە گەورانەش���ن کە ل���ەدواى س���ەرهەڵدانى مۆدێرنەى خۆرئ���اواوە ،هاتونەتە گۆڕێ، هیچ نیە ،جگە لەبارگاوى بونى قۆناغێکى مێ���ژوى مرۆڤایەت���ى ،بە‌هەناس���ەیەکى شەیتانى‌و ،گوناھـ‌‌و سەرپێچى‌و گومڕایی!! مێژویەک���ى ل���ەو ج���ۆرەش ،ن���ەک هەر شایستەى دانپیانان‌و ،پیاهەڵدان‌و ستایش ک���ردن نی���ە ،بەڵک���و دەبێ���ت روبەڕوى بوەستینەوە‌و ،وەک لیمفێکى شێرپەنجەى ناو جەس���تەى مێژوى مرۆڤایەتى سەیرى بکەی���ن؟! ئەم مرۆڤە کە لەدرێژەى تێکەڵ بونى جیهانبینییەکەى بە‌کێش���مە کێش‌و بێنە‌و ب���ەرەکان ،لەناو گروپ���دا تەماهى دەکات‌و ،چێژ لەوەدا دەبینێتەوە ،هەست بە‌خودى سەربەخۆی لەدەستبدات‌و ،ببێتە بڕغویەک لەماش���ێنى گروپدا ،نەک تەنها بە‌بیرکردنەوە لەم جیهانە بڕاوە ،بەڵکو دژ بە‌هەمو ئەوانەشە ،کە بە‌واتا مۆدێرنەکەى، باس لەدابڕانى مەعریفى‌و ،جیهانێکى نوێى جیاواز دەکەن! ب���ەاڵم ل���ەو س���ۆنگەوە ک���ە ئەم���ان لەئەش���کەوتا ناژی���ن ،وەک هاوەاڵن���ى ئەش���کەوت‌و ،لەکۆمەڵگاکاندا گەورە بون، لەکاتێکدا لەس���ەر ئاس���تى جیهانبینى‌و، بی���روڕا زۆر خەڵکى ئەم جیهانە نوێیە پڕ لەدژ بەیەکى‌و خێرا‌و گۆڕاو‌و ماددییگەرى‌و، پڕ لەبەرژەوەندى جیاوازدا نین ،راستەوخۆ لەگ���ەڵ کێش���مەکێش‌و ،ملمالن���ى‌و، دەرهاویش���تەکانى ناوی���دا دەرگی���رن، شەڕەنگێزى‌و ،مەترسی‌و ترسناکیشی هەر لێرەوە ،پەرەدەس���تێنێت .ئەو کارەسات‌و روداو ،کێشمە کێشانەى دەبنە چوارچێوەى گەش���ەکردن‌و ،گەورەبون���ى جیهانبین���ى
کەسی توندڕەو پێى وانیە گۆڕانێکى ریشەیی قوڵ لەجیهاندا رویدابێت هەروەها بڕواى بە‌جیهانبینییەکى چەسپاو‌و دەستکارى نەکراوى هەتا هەتایی هەیە توندڕەوى ،وەهم نی���ن ،بەڵکو واقیعێکە‌و لەئارادایە .بۆ نمونە بە‌کردەوە لەعێراق‌و سوریادا شکستى دەوڵەت‌و ،شەڕى ناوخۆو، ملمالنێى تایەفى‌و ،وێرانى‌و ،ئازارێکى زۆر بونى هەی���ە ،هەر ئەوەش���ە لەقۆناغێکى قوڵبونەوە‌و بێ ئاس���ۆیی خۆیدا (داعش) بەره���ەم دەهێنێت‌و ،ئ���ەو رۆڵ‌و قەبارە‌و، کاریگەرەشی پێ دەدات ،کە بۆ دورو نزیک لەبەر چاوە‌و ،جیهانى بە‌خۆیەوە سەرقاڵ کردوە .بەاڵم با سەرەتا باس لەگرنگترین خەس���ڵەت‌و جیاکەرەوەکان���ى جیهان���ى کۆن‌و نوى بکەین .بۆ ئەوەى مەبەستمان لێی���ان رون بێ���تو ،وردتری���ش رەگ‌و ریش���ەکان‌و ژێرخانى مێژویی جیهانبینى توندڕەوى ،تێبگەی���ن‌و ،دواى ئەوە بێینە س���ەر ،بنەڕەتتری���ن جیاک���ەرەوە فکرى هەڵگرییەکانى جیهانبینى توندڕەوى. هەندێ لەتایبەتمەندى‌و جیاوازییەکانى جیهانى کۆن‌و نوێ یەکەم /هەندێ خەسڵەت‌و تایبەتمەندى جیهانى کۆن: .1بااڵدەس���تى غەیبانیەت‌و ئەفس���انە لەپەیوەندى بە‌تێگەیش���تن لەسروشت‌و، جیه���ان‌و ،م���رۆڤ‌و ،دیاردە سروش���تى یەکانەوە .مەبەس���ت ل���ەم خاڵە ئەوەیە، ک���ە جیهانى ک���ۆن ،بە‌بەراورد بە‌ئێس���تا ت���ا رادەیەک���ى زۆر ،جیهانێک���ى پڕ رازو نی���ازو ،تاریکایی‌و ،پانتایی نەناس���راو‌و، دەس���تلێنەدراو ب���وە .س���نوردارى توانا زانس���تیەکانى مرۆڤیش لەو سەردەمەدا، وایکردوە ،ناسینى بۆ ژینگەى دەوروبەر‌و، دی���اردە جی���اوازەکان ،س���نوردار بێتو، هەندێکیش���ی تێک���ەڵ بە‌وەه���م‌و خەیاڵ بێ���تو ،دور بێت لەراس���تییەوە ،هەڵبەت
ب���ێ ئەوەى ئەم���ە بەو واتای���ە بێت ،ئەو جیهانە لەهەمو فۆرمێک���ى بیرکردنەوەى زانس���تى‌و ،عەقڵگەرایی ،چ���ۆڵ بوبێت، رەنگە یەکێ لەوەزیفەکانى ئەفسانەش لەو جیهان���ەدا ،لێکدانەوەى کۆمەڵێ دیاردە‌و، وێناکردنى هەندێ خەون‌و خۆزگەى ،ناخى مرۆڤ بوبێت ،کە هەل‌و مەرجى س���ەختى ژیانکردن نەیهێش���توە ،وەک ئەوەى هەن ببینرێن‌و بناسرێن. .2بااڵدەس���تى ئای���ن ،جیهان���ى کۆن لەروکارێکیدا بەوە دەناسرێتەوە ،کە ئاین، لەئاس���تو ،کایە‌و ،فۆرم���ى جۆراوجۆردا، رۆڵێک���ى گ���ەورەى گێ���ڕاوە‌و ،عەقڵیەتى ئاینى ،عەقڵیەتى بااڵدەست بوە. ئای���ن بناغەیەکى گەورەى دابینکردنىرەوایەتى سیاسیو فۆرمدان بە‌دەسەاڵت‌و سیستمى سیاس���یو ئابورى‌و کۆمەاڵیەتى بوە. بەش���ێوەیەکى گش���تى دانیش���توان،ئاینیان���ە پۆلێنک���راون‌و ،ناس���نامەیان پێدراوە‌و ،پێگە‌و مافیان بۆ دیاریکراوە. بەش���ێ لەش���ەڕەکان بە‌پاڵن���ەرىئاین���ى یاخ���ود بەن���اوى ئ���ەوەوە هەڵگیرساون‌وکراون. لەس���ەدەکانى ناوەڕاس���تى ئەوروپادا، ف���ۆرم‌و لێکدان���ەوەى ئاینى بااڵدەس���تو چەقبەس���تو بە‌دەزگایی کراو ،فش���ارێکى قورسی بۆ سەر جوڵەى عەقڵ‌و ،داهێنان‌و، ئەزمونکردن���ى ژیانى جیاوازو ،گەیش���تن بە‌تێگەیشتنى نوێ لەمەڕ جیهان ،دروست کردبو. دواى قۆناغى گەش���انەوەى شارستانى لەدنیاى ئیسالمیشدا ،هۆشیاریەکى ئاینى نەرێنىو قەزا‌وقەدەر مەش���رەب‌و ،تێکەڵ بە‌هەندێ ش���تى ب���ێ بنەم���او پڕ‌وپوچ‌و ئەفسانە‌و ،دەمارگیرى ،باڵى بەسەر زۆرێک لەکایەکانى بیرکردنەوەو ژیاندا کێشابو. .3وەس���تان‌و نەگ���ۆڕان .جیهانى کۆن لەبەر س���نوردارى ئاس���تى پێش���کەوتنى زانس���تى‌و ژیارى مرۆڤ ،جۆرێ لەنیمچە وەستاوى‌و نەگۆڕى‌و خۆدوبارە کردنەوەى بە‌خ���ۆوە گرتب���و ،گۆڕانکاری���ەکان زۆر لەسەرخۆو هێواش‌و سنورداربون .سەدان س���اڵ لەمێژوى مرۆڤایەت���ى تێپەڕیوەو، گۆڕانێک���ى چۆنایەت���ى بەرچاو بەس���ەر ئامرازەکان���ى بەرهەمهێن���ان‌و ،پەیوەندى یەکان‌و ،شێوازى ژیان‌و گوزەرانى مرۆڤ‌و کۆمەڵگاکاندا نەهاتوە‌و ،بەگش���تى بزاوتى مێژو ناچاالک‌و خاو بوە. .4لێکدابڕاوى جیهان‌و کەمى پەیوەندى‌و تێکەاڵوبون ،بەهۆى کەمى‌و سەرەتاییبونى هۆیەکانى پەیوەندیک���ردن‌و ،گەیاندنەوە، کلتور‌و ژیار‌و ئاینەکان لەجیهانى کۆندا ،تا رادەیەکى زۆر بەسەر خۆیاندا داخرابون‌و، لەیەکدى س���ەربەخۆ بون .تەنانەت هەمو جیهان‌و بەش���ەکانى پێکهێنەرەکانى گۆى زەوی���ش بە‌تەواوەتى نەناس���رابون ،هەر بۆیە ئێم���ە لەمێژودا باس���ی دۆزینەوەى ئەمریکا‌و(راس الرج���اء الصالح) و هاو وێنەکانی���ان دەبینی���ن‌و دەخوێنینەوە. ئەم���ەش واى کردوە ،تێک���ەاڵوى‌و یەکتر ناس���ین ک���ەم بێ���ت .داب���ڕاوى جیهانى کۆنیش لەیەکتر‌و س���نوردارى کارلێکەکان س���ەرچاوەیەکى بەهرەلێبردن���ى ناڕەوا‌و،
13
دەمارگیرى ئاینى‌و ناوچەیی‌و ،سنورداریی ئاسۆى بیرکردنەوە بوە. ناس���نامەى بااڵدەس���تى .5 دەس���تەجەمعى‌و ،پوکان���ەوەى تاک لەناو گروپ‌و ،ئەو ناسنامە گشتییانەى لەئارادا ب���ون .لەجیهانى پێ���ش مۆدێرنەدا مرۆڤ وەک ئەندام���ى بنەماڵ���ەو ،خێڵ‌و ،گروپى ئاین���ى‌و فەرهەنگى ،چارەنوس���ی بەوانى ترەوە بەس���تراوەتەوە‌و ،زۆرج���ار ناچار بوە ،ئۆباڵى ت���اوان‌و رەفتارى ئەوانى تر هەڵبگرێت‌و ،ناچار واز لەکۆمەڵێک ویست‌و مافى خۆى بە‌سیفەتى تاکێکى سەربەخۆ بێنێت ،چونکە هەس���تى کردوە ،دەیخاتە دەرەوەى رەوایی گروپەوە ،مرۆڤ لەئاستە سیاس���یەکەدا بەش���ێک بوە لەرەعیەت‌و، رەعیەتی���ش زۆر بە‌گ���ران نەبێ���ت ،ورد ناکرێتەوە بۆ تاکەکان. .6دابەش���کردنى تون���دى نێوان چین‌و توێ���ژەکان .جیهان���ى ک���ۆن لەروانگەى کەمترناس���ینى چەمک���ى ت���اک‌و، دەس���تەبژێربونى کۆمەڵ���ێ (ئیمتی���از)و خزمەتگ���وزارى وەکو ،ئاین���ى‌و فکرى‌و، نەریتساالرى‌و ،وەستاوى‌و پەنگخواردنەوەى واقیعەوە ،دایەش���کردنەکان تیایدا ،قوڵ‌و سەخت بون. تەنانەت ئەمە لەالى عەقڵێکى گەورەى وەک���و ئەفالت���ون‌و ،ئەرس���تۆ‌و ،چەندین بیرمەن���دو فەیلەس���وف‌و ،پی���اوى ئاینی دا دەبینی���ەوە .سیس���تمى کۆیالیەت���ى‌و رەنجبەرىو خۆڵەمێ���ش ،دەرکەوتەیەکى ئەو ریزبەندى‌ودابەشکردنە توند‌وسەخت‌و هەمەالیەن���ەى نێوان مرۆڤەکان بوە .ئەم دابەش���کردنانە لەهەندێک کات‌و شوێندا، بەجۆرێک توند‌و دژوار بون ،کە بەش���ێک لەخەس���ڵەتە ئینس���انیەکانى لەچەندین گروپ‌و ناسنامە‌و چین‌و رەگەز ستاندۆتەوە. هەر ئەمە بوە واى لەیەکێکى وەکو ئەرستۆ کردوە بڵێت :کۆیل���ە بونەوەرێکە لەخوار مرۆڤى ئاسایی‌و ،سەروەرەوە‌و ،زیاتر وەک ئامرازێکى بەرهەمهێنان سەیرى کردوە. هەروەها ت���ا س���ەدەى حەڤدەهەمیش لەبەش���ێ لەناوەن���دە خۆرئاواییەکان���دا، پاشماوەى ئەو مش���تومڕە لەسەر ئافرەت ماب���و ،کە گومان���ى جدى ل���ەوە دەکرد هەڵگرى هەمان رۆحى پیاو بێتو ،لەهەمان ئاس���تى مرۆڤایەتیدا بێت .بەشەکانى ترى جیه���ان‌و لەوانەش جیهانى ئیس�ل�امیش چەندین دابەشکردنى نەخوازراو جیاکارى کۆمەاڵیەتى بە‌خۆوە بینیوە. .7بونى ئیمپراتۆریەتەکان وەک فۆرمى خۆڕێکخس���تنى سیاسیو ،نەبونى سنورى چەس���پاو‌و ،سیس���تمێکى نێودەوڵەت���ى سەر‌وبندار .ئیمپراتۆریەتەکانیش بە‌گشتیی فرە نەتەوەو ئاین‌و مەزهەب بون ،گەرچى لەهەندێ بڕگەى مێژودا ئەم فرەییە کێشەى بۆ دروس���ت بوە .ئیمپراتۆریەت لەسایەى نەبونى یاس���او رێکخس���تنى نێودەوڵەتى تان‌و پۆدار‌و ،بااڵدەس���تى لۆژیکى هێزو، بون���ى جەن���گ بە‌دۆخى ئاس���ایی نێوان ئیمپراتۆر‌و ،قەڵەم���ڕەوە کلتورى‌و ئاینى‌و سیاس���ییەکاندا ،س���نورى چەس���پاو بەو ج���ۆرەى دواى هاتنە کایەى مۆدێلى نوێى دەوڵەت دەیبینین‌و تێ���ى دەگەین ،بونى نەبوە .هەناوى ئیمپراتۆریەتیش چەندین فۆرمى لۆکاڵى دەس���ەاڵتى دەرەبەگانە‌و، هى ترى بە‌خۆیەوە بینیوە.
شه‌ڕ ی كاریكاتێره‌كان خوێن‌و توندوتیژی‌‌و هه‌م ریكالم‌و هه‌م گواس����تنه‌وه‌ی جوانیه‌كانیش به‌دوا ی عه‌زیز ڕه‌ئووف خۆیدا بهێنێت. به‌ه����ه‌ر پێودانگێ����ك وه‌ریبگری����ن ئه‌گه‌ر مارش����اڵ ماكلۆهن پێیوابێت باڵوكردن����هوه گه‌وره‌تری����ن هون����ه‌ره كۆتاییه‌كان����ی س����ه‌ده‌ی بیس����تو له‌سه‌ده‌ی بیستدا ،به‌جۆریك پێیوابێت سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی نوێ سه‌ره‌تایه‌كی سه‌ده‌ی بست س����ه‌ده‌ی باڵوكردنه‌وه‌و باش نین بۆ چونه ناو دنیایه‌كی نوێ. ی میدیایه ،ئه‌وا ده‌كرێت بڵێین ئاس����ۆكانی ئه‌م به‌ریه‌ككه‌وتنه له11ی سه‌ده سه‌ده‌ی بیست‌و یه‌ك سه‌ده‌ی هێنانی س����ێپته‌مبه‌ره‌وه ب����ۆ ڕووداوه‌كان����ی به‌اڵی گ����ه‌وره‌و كاره‌س����اتی گه‌وره‌یه ئه‌مدواییه‌ی فه‌ره‌نس����ا س����ه‌لمێنه‌ری له‌الی����ه‌ن باڵوكردن����هوهو میدی����اوه .ئ����هو ڕاس����تییه‌یه س����ه‌رباری بوونی به‌مانایه‌ك����ی ت����ر ئه‌گ����ه‌ر به‌دی����دی جیاوازیی����ه‌كان‌و ده‌س����تكه‌وتنی زیاد ماكلۆهن سه‌ده‌ی بیست تا ڕاده‌یه‌كی له‌كه‌ره‌س����ته‌یه‌ك بۆ گه‌یاندنی ده‌نگی زۆر كه‌ره‌سه‌كانی میدیاو باڵوكردنه‌وه ئێم����ه به‌وانی تر ،ب����ه‌اڵم له‌پاڵ ئه‌م به‌جیهاندا باڵوببنه‌وه ،ئه‌وا له‌سه‌ده‌ی كاره‌ساتانه‌دا توندوتیژی‌‌و ڕاسیستی‌‌و بیس����تو یه‌كدا ده‌كرێت كه‌ره‌سه‌كانی ڕه‌تكردن����هوهو خوێن زی����اد له‌جارێك میدی����ا بكه‌ونه ده‌س����ت زۆرینه‌ی ئهو ئاماده‌یه. له‌ئێس����تادا هێزه دینیه‌كان ناتوانن كه‌سانه‌ی بارگاوین به‌عه‌قڵی توندڕه‌وی دینی‌‌و ناسیۆنالیس����تیو ڕاسیس����تی .شتێكی تر بكه‌ن .ئه‌گه‌ر سه‌رده‌مانێك س����ه‌ده‌ی بیس����تو ی����ه‌ك س����ه‌ده‌ی دی����ن هه‌موومان����ی كۆكردبێت����هوه، ده‌س����تكه‌وتنی میدیایه له‌الیه‌ن دین‌و ڕۆحانیه‌تی له‌گه‌ڵ خۆی����دا هێنابێت، مه‌زهه‌ب‌و ئایدۆلۆژیا توندڕه‌وه‌كانه‌وه جوانیه‌كان����ی له‌س����ه‌رده‌مێكه‌وه ب����ۆ به‌جۆرێك ده‌كرێت له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌م س����ه‌رده‌مێكی ت����رو له‌كه‌لتورێك����هوه
ب����ۆ كه‌لتورێك����ی تر گواس����تبێته‌وه، ئ����ه‌وا ده‌بێت ئهوه بزانین له‌ئێس����تادا هێزه دینی����ه‌كان خه‌ریكه دین خاڵی ده‌كه‌نه‌و‌ه له‌ڕۆحانیه‌ت .خه‌ریكه دین ده‌كه‌نه كه‌ره‌سته‌یه‌ك بۆ توندوتیژی، ئه‌م دیده بۆ زۆرێك له‌تاكی دینه‌كان ناگونجێ����ت ،ب����ه‌اڵم ناش����اردرێته‌وه، ئ����ه‌م كرده‌وان����ه خه‌ریكه س����ومعه‌ی دین ناش����رین ده‌ك����ه‌ن .خه‌ریكه دین ده‌بێته كه‌ره‌سته‌یه‌ك به‌ده‌ست منداڵه الساره‌كانه‌وه كه جگه له‌ئه‌ستوربوونی ده‌م����اری ملیان هه‌ڵگ����ری هیچ دیدو ته‌فس����یرو تێڕوانین����ی ن����وێ نین بۆ خۆیان‌و كۆمه‌ڵگه. ئه‌م دیده بۆ موسوڵمانانیش ڕاسته. دروس����ت موس����وڵمانی ئه‌م عه‌سره ده‌بێ����ت دوور بكه‌ونه‌وه له‌منگه‌منگ‌و هێنانه‌وه‌ی به‌هانه بۆ هه‌ر كرده‌وه‌یه‌كی توندوتیژی .ئه‌م كرده‌وه تیرۆرستیانه، داعش‌و ده‌یان گروپ����ی توندڕه‌وی تر هه‌ر كرده‌وه‌كانیان له‌ناو ده‌قه‌كانه‌وه ده‌گوازن����هوه .من گومانم ل����هوه نیه موسوڵمان شتێكه‌و ئیسالمیی سیاسی
ناو هێزه‌كان مه‌عده‌نێكی ترن ،ده‌زانم ڕۆحانیه‌ت الی زۆرێك له‌موس����وڵمانی ئێم����ه ئاماده‌ی����هو به‌ش����ێكی زۆری هێزه دینیه‌كان����ی ئێمه خاڵین له‌هه‌ر كرده‌وه‌یه‌ك����ی ئینس����انی‌‌و رۆحانی‌‌و ژیاندۆس����تی .به‌اڵم ده‌بێت دروس����ت ش����تێك بكرێت .ئایی����ن به‌رگه‌ی ئه‌م هه‌م����وو توندوتیژییه ناگرێ����ت .ئایا ڕه‌مزێكی دینی ده‌كرێت مردن بێنێت بۆ ئه‌وانی تر؟ ئایا پێغه‌مبه‌رێك قبوڵی كاریكاتێرێ����ك نه‌كات له‌س����ه‌ر خۆی، مندااڵنێك كاریكاتێرێك قبوڵ نه‌كه‌ن ده‌بێ����ت چ دۆزه‌خێكی����ان له‌هه‌ناوی خۆیاندا هه‌ڵگرتبێت. میدی����اش ده‌زانێت چ����ۆن ده‌ماری ملی توندڕه‌وه‌كان ئه‌س����تورتر بكات. ده‌زانێت له‌كوێدا موس����وڵمانان توڕه ده‌ب����ن‌و له‌كوێ����دا بێده‌ن����گ‌و له‌كوێدا قس����ه ده‌ك����ه‌ن .به‌باڵوكردن����ه‌وه‌ی كاریكاتێره‌كان ڕۆژنامه‌كان شوهره‌تی تر په‌یدا ده‌كه‌ن .به‌فتوای کوش����تنی س����ه‌لمان ڕوش����دی نه‌ك به‌كفركردنی (به‌دی����دی ئیس��ل�امیه‌كان) كۆتای����ی
پێنه‌هێنا ،به‌ڵكو ئه‌م ڕۆماننوس����ه ی كرده یه‌كێك له‌نوسه‌ره به‌ناوبانگه‌كانی دنیا .هه‌مان شت بۆ ته‌سلیمه نه‌سرینی به‌نگه‌الدیش‌و هه‌ندێك له‌نوس����ه‌رانی دنیای ئیسالمی ڕاسته. میدیا ئێس����تا كه‌ره‌سته‌یه‌كی باشه به‌ده‌ست گه‌مژه‌كانه‌وه .هه‌ركات فرۆش نه‌بوو ئیتر ده‌توان����ی به‌كاریكاتێرێك سۆزی زۆرینه‌ی موسوڵمان بجوڵێنیت، به‌پۆس����تێكی فه‌یس����بووك ببیت����ه نوسه‌رێكی به‌ناوبانگ .به‌اڵم برینه‌كه له‌شوێنێكی تره .له‌و به‌تاڵییه‌وه‌یه كه له‌ئێس����تادا تێیدا ده‌ژین .به‌بێده‌نگی ناكرێ����ت ژی����ان تێپه‌ڕێنی����ن ،ده‌بێت ش����تێك بكه‌ین ،هه‌ر شتێك ته‌نانه‌ت برینداركردنی هه‌ستی یه‌كتریش بێت. له‌ئێس����تادا كاریكاتێره‌كان‌و میدیاو پۆس����ته‌كانی فه‌یس����بووك ب����ه‌تاڵی ده‌گوزانه‌وه بۆ ماڵه‌كانمان .نه‌شه‌ڕی توندوتیژی دینی به‌كاریكاتێر ده‌كرێت‌و نه‌ش����ه‌ڕی توندڕه‌ویش به‌پۆسته‌كانی فه‌یسبووك .هه‌ردو دیده‌كه له‌ئێستادا پڕاوپڕن له‌به‌تاڵی.
میدیا ئێستا كه‌ره‌سته‌یه‌كی باشه به‌ده‌ست گه‌مژه‌كانه‌وه هه‌ركات فرۆش نه‌بوو ئیتر ده‌توانی به‌كاریكاتێرێك سۆزی زۆرینه‌ی موسوڵمان بجوڵێنیت ،به‌پۆستێكی فه‌یسبووك ببیته نوسه‌رێكی به‌ناوبانگ
14
بیرورا
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
ره‌هه‌ندی سێیه‌م
خزمەكانی داعش ،لەكوڕەكانی قابیلن
گۆشه‌یه‌که دو هه‌فته جارێک "نه‌وزاد جه‌مال" ده‌ینوسێت
تیرۆر‌و تۆڵەو بەهەشت لەمێژووی توندوتیژییدا ،تیرۆر دیاردەیەکی نوێ نییە .سەرەڕای ئەوەی تۆقاندن بەدەر لەئایدۆلۆجی���او ب���اوەڕی ئایین���یو رژێمە سیاس���یەکاندا هاوش���ێوەیە لەگەیاندن���ی توندوتیژیە بەلوتکەدا .بەاڵم ،تەنها پاڵنەرو زەمینە سیاس���یو کولتوریەکانی جیاوازە. بۆی���ە ،پاش هەم���و پەالمارو هێرش���ێکی تیرۆریس���تان ئ���ەو پرس���یارە س���واوەش دەکرێت���ەوە :رەگوڕیش���ەی تی���رۆر کوێەو ب���ۆ بەئاس���انی دەچێتەس���ەر؟ ئاخۆ ئەمە سروش���تی مرۆڤە ی���ا هان���دەری ئایینی‌و پاڵنەری کولتوری لەپشتەوەیە؟ پێموایە لەپاڵ پاساوەکانی تردا ،بیرۆکەی چوونەنێ���و بەهەش���تو تۆڵەس���ەندنەوە پاڵن���ەری س���ەرەکی تی���رۆرە .باوەڕداریی وش���کەبیر چەندە پابەندە بەڕێنمایی‌و رێسا ئایینیەکان���ەوە ،ئەوەندەش خۆپەرس���تو خۆویس���تە لەبەجێگەیاندنیاندا .ئەوێک کە لەپێناو چوونە بەهەش���تدا هەڵەداوانیەتی، لەس���ەندنەوەی ماف���ی ژیانی کەس���انیترو س���ڵناکاتەوە! خۆبەکوشتندانیش���دا خۆتەقاندنەوەو کوشتن ،جگەلەوەی جۆرێکن لەتۆڵە ،خۆخزاندنە نێو بەهەش���تێکەوە کە ل���ەدەق‌و وتارو ئامۆژگارییەکاندا بانگەش���ە دەک���رێ! ئی���دی ،ئەنگی���زەی چوونە نێو بەهەش���ت ،دیوێکیتری تۆڵەو هەقکردنەوەو پاڵنەری توندوتیژییەکانە. بەشێکی کێش���ەکە لەوەدایە کە رێنماییە ئایینی���ەکان ،ب���اوەڕدار ب���ۆ رۆبۆتێک���ی قوڕمیش���کراو دەگۆڕن‌و لەس���ەر بیرۆکەی چوونە بەهەشت‌و رکبوونەوە لەدونیا پرۆگرام دەکەن .بەچاوبڕینە باخەکانی بەهەش���ت یا ترسان لەبڵێسەی ئاگری دۆزەخ ،ئەو مرۆڤە توانای رقبوونەوەی لەهەموو بوونەوەرێکی ناهاوجۆری بەهێزتردەبێ���ت .بۆیە ،رێگەی بەهەشت دۆزەخێکی ناخەکی سایکۆلۆجیای ئاییندارە .لێرەوە ،بەدگۆڕانێک لەکۆنەستی ئیس�ل�امی س���ەردەمدا هاتۆت���ەدی ک���ە ئایینپەرستییە .باوەڕێک کە لەئاییندارییەوە دەبێتە ئایینپەرس���تیو رێورەسمپەرستیی، کوش���تن دەبێت���ە یەکێکی���ان .جگەل���ە بەدگۆڕانێکیتر کە فەرامۆشکردنی بیرۆکەی "خودا"ی���ە .واتە ،لەبیرچوونی ئەوەی تەنها "خ���ودا" خاوەنی م���رۆڤ‌و گی���ان‌و ژیان‌و چارەنووسە. بۆی���ە ،بیرۆک���ەی ب���اوەڕ دەگۆڕێ���ت بە"پێخەمبەرپەرستی"و جێگرەوەی یەکەم. چەمکی "خودا" لە ئیس�ل�امدا کە بوونێکی ئەبەستراکت-دەرەهەس���تەو کەس���ێتی پێغەمب���ەر وەک کاراکتەرێک���ی مێژووکردو بەرجەس���تە لەجێگرتنەوەیدا "پلەی یەک" دەبات .بۆیە ،مزگێنی بەهەش���ت هاندەری شوێنکەوتن‌و پاداشتی ملکەچبوونیەتی .هەر رەخنەو توانجێکش وەکچ���ۆن تابووییەکی هەمیش���ەییە ،وەاڵمەکەش���ی مەرگێک���ی حەتمیی���ە! لەبەرئەوە ،وەکچۆن کوش���تن‌و تۆڵە دەبێتە بەردەبازی رێگەی بەهەش���ت، رەوانەکردن���ی "بێباوەڕان" ب���ەرەو دۆزەخ، ئەرکێکە کە لەبری چارەنوسسازی مرۆڤەکان جێبەجێدەکرێ���ت .ئەم���ەش بەدیوێک���دا بێئەرککردنی "خودای���ە" ،وەکئەوەی چیتر هەقی بەس���ەر رەفت���ارو کێش���ەو رووداوو جیهانەوە نەبێت! بۆیە ،لەم سەردەمەدا کە تیرۆری ئایینی باڵی بەس���ەر پرس���ەکانی رۆژدا کێشاوە، ئایینپەرس���تی بەهانەی پەالمارو پاس���اوی توندتی���ژی‌و دڕندەیی���ە .ئەرکی ب���اوەڕدار تاڕادەی پێشێلکردنی مافی ژیان‌و مانەوەی کەسانیتر رۆیشتووە! گەنجێک کە دەکرێتە جەنگاوەرێکی ئیس�ل�امی ،مێشکش���ۆراوو بارگاوی���ی بەڕکوکین���ەو تۆڵەس���ەندنەوەو چاوبڕینە بەهەشت .دواجار ،ترۆپکی ئەرکە ئایینیەکانی لەخۆتەقاندنەوەو کوشتوبڕیندا دەبینێتەوە .ئەمەش فاکتی خۆجیاکردنەوەی تیرۆرس���تانە لەباوەڕدارانیت���ر ک���ە بەتوندوتیژیی سیستماتیک ،سیبمولسازیی بیروباوەڕەکانیان دەکەن .بێگومان ،دەزانن ناتوانن س���ەربکەون ،بەاڵم دەتوانن تێکدان بکەنە ستراتیژ .خسڵەتێکی "داعش" ئەوەیە کە پیشەس���ازی کوش���تن وەک جەنگێکی دەروونی‌و سەرتاس���ەری لەگەڵ بێباوەڕاندا دەکات���ەوەو گێڕانەوەی ش���انازی ئیس�ل�ام بەلوتکەی توندویژییەوە دەبەستێتەوە. لەکاتێک���دا ،رەفت���ارە خوێناووییەکان نەک هەر لێکترازانی کولتوریو کۆمەاڵیەتی لەواڵتانی خۆرئاواو الی رەوەندی "مسوڵمان" س���ەختترکرد ،بەڵک���و رێخۆش���کەرێکیترە بۆس���ەرهەڵدانەوەی راس���یزم‌و نازی���زم. جگەل���ەوەی ئەگ���ەری پێکەوەهەڵکردن���ی کولت���وری گەیان���دەوە بنبەس���ت ،تێ���زی "پێکدانان���ی ئایی���ن‌و شارس���تانیەتەکانی" ک���ردەوە بەڕاس���تیەکی نکول���ی لێنەکراو. ئاش���کرایە ،مس���وڵمانان بەتیرۆریس���تو ناتیرۆریستەوە لەسەراسەری دونیادا هێشتا لیبراڵ‌و لێبوردەو ئەقاڵنی نیین .قبوڵناکەن پێغەمب���ەر بکرێت���ە بابەت���ی رۆژنامەوانی‌و کاریکات���ۆرو تەنانەت فیلمێك���ی ئاینیش!
رانەهاتن بەڕای جیاوازو رەخنەیی لەنەستی مسوڵمانی توندڕەودا کۆڵەکەی باوەڕو رایەڵی چوونە بەهەشتە .زادەی دۆگمایەکە کە "خۆم پێڕاستە" دەباتە ئاستی پیرۆزییەکی بااڵو دەست بۆنەبراوەوە جی���اوازی تون���دڕەوەکان تەنه���ا لەوەدایە ک���ە ئەو بۆچوون���ە نالێبوردەیە ،بەکردەیی لەکوش���تنی رۆژنامەنووس���ێکدا دەک���ەن. هاوکات "مسوڵمانە ئاساییەکانیش" پاساوی دەدەنەوە کە س���وکایەتی کوف���رە! چەند "مزگەوت" دەرگەکان���ی بەرەوڕووی ئاوارەو لێقەوماوەکاندا کردەوە؟ چونکی مس���وڵمان نین ،پیرۆزی ش���وێنەکە ل���ە کەداردەکەن! کەوات���ە ،گرفتەک���ە لەوەدایە مس���وڵمانان بەرگری لەپیرۆزیەکانیان دەکەنە پاس���اوی رەوایەتی���دان بەکوش���تن .ک���ە بەرگرییش دەبێتە پەالمارو دەمکوتکردنی ئەویتر ،ئیتر دەروازەی دەربڕین‌و نووسین‌و بیرکردنەوەی ئ���ازاد کلۆمدەکرێ���ت .ئەم���ەش کرۆک���ی توندڕەویی‌و توندوتیژیە. مس���وڵمانان ماف���ی خۆیان���ە بەرگری لەباوەڕی���ان بکەن ،ب���ەاڵم ئەرکییان نییە بە"پاساوی ش���ەرعی"ەوە بکوژن ،چونکی گوای���ە دەق���ەکان رێیپێداوە .ئ���ەو دەقانە هی س���ەردەمێکن کە ئەم���ڕۆ هەلومەرجی جێبەجێکردنی���ان لەئارادانییە .پێویس���تە بەبیری خۆی���ان بهێننەوە کە رۆحی مرۆڤ پێدراوێکی "خودای���ی" پیرۆزو بەرزە ،نابێ بخرێتە چنگی مرۆڤەوە .کوشتنی مرۆڤێک، کوش���تنی بەش���ێکی پی���رۆزی‌و گەورەیی دروس���تکەری مرۆڤەکان���ە .هەڵب���ەت کە دەشپرس���ن :ئایا هەر ئیس�ل�ام تیرۆریستی هەیە ،پرس���یارێکی گونج���اوە .بەاڵم دەبێ بزان���ن کەئ���ەو پرس���یارە ب���اس لەغیابی ریفۆرمێک���ی ئایین���یو "لوت���ەر کین���گ"و "گاندی"یەکی مسوڵمانە .ئەمڕۆ ئیسالمێک زاڵە کەناکۆکە بەزۆر پێشکەوتنی کولتوریو شارس���تانیەتی خ���ۆی .ئەگ���ەر جارێکیتر "ح���ەالج‌و ئیبن عەرەبی‌و س���وهرەوەردی"و هت���د ...زیندووببن���ەوە ،هەزارجاریت���ر دەکوژرێنەوە .ئیدی ،تیرۆری ئەو گریمانەیە زیندوودەکات���ەوە :ئایی���ن دژبەپاراس���تنی م���اڵ‌و گی���ان‌و مرۆڤایەتیی���ەو ئام���رازی کوش���تن‌و تۆقاندن‌و بێدەنگکردنە .هاوکات باوەڕداریش ،مرۆڤێکی عوس���ابییە ،چونکی خۆی لێبۆتە بەرپرس‌و حەیتەی بەهەشت‌و دۆزەخ! مادامەکی زاناو خوێندەوارە ئیسالمیەکان لەتووڕەیی‌و رکوتۆڵەو باوەڕهێنان بەتێوری پیالنگێڕیدا دەژین ،تێزێکی سەردەمیانەیان بۆ دەق���ەکان بەرهەمنەهێن���اوە .لەکاتێکدا راڤ���ەو لێکدانەوەئایینی���ەکان دیوێکی تری تەنگ���ەژە سیاس���یی‌و بەرژەوەندیەکان���ی دەس���ەاڵتن .بۆی���ە ،دەب���ێ بیروب���اوەڕی ئیسالمی لە دەسەاڵتی کلێرکە رادیکاڵەکانی رزگاربکرێت .س���ەیرنییە کە هێشتا جیهان سەرگەرمی رۆژەکانی دوای ساڵی نوێ بوو، لەدەس���تپێکی س���اڵدا ،تیرۆر دەستیچووە خوێنی قەڵەمەوە! نوس���ینی "س���اتیرێک" یەکس���ان بێت بەکۆتایی چەن���دان مرۆڤ! تەنزو رەخن���ەو ناهاوڕابوون ،س���ڕینەوەی مافی ژیان بێت؟ کە فیشەک بەرامبەر قەڵەم کەوتەوە ،بەڵگەی سانس���ۆرێکی مێژووی‌و کولتوریو ئایینیە لەس���ەر بی���روڕای ئازاد زیندووکردەوە .دەریخس���ت رانەهاتن بەڕای جیاوازو رەخنەیی ،لەنەس���تی مس���وڵمانی تون���دڕەودا کۆڵەکەی باوەڕو رایەڵی چوونە بەهەش���تە .زادەی دۆگمایەک���ە کە "خۆم پێڕاس���تە" دەباتە ئاستی پیرۆزییەکی بااڵو دەست بۆنەبراوەوە.
فوئاد سدیق داعش بەتەنیا بزوتنەوەیەكی لەناكاوی تون���دڕەوی وەرزی���ی نیی���ە ،ئەوەی پێیوابێت داع���ش كۆمەڵێك چەكداری تون���دڕەون ،چ���ۆن لەچاوتروكانێكدا هاتون ،هەر ئ���اواش لەچاوتروكانێكدا وندەبن ئەگەر لەناویشنەچن ،ئەوانەی قس���ەی لەمجۆرە دەك���ەن ،بێگومان ئاگای���ان لەمێژوی بزوتنەی ئیس�ل�امی سیاس���ی نیی���ە ،تەنانەت ئ���اگاداری مێژوی ئیسالمیش نین .داعش لەماوەی ش���ەو رۆژێكدا دوەم گەورەترین شاری عێراقی دەستبەس���ەرداگرت ،بێئەوەی شەڕێكی دەس���تەویەخە روبدات،ئەمە نمونەیەك���ی زۆر زەق ب���و ،كە لەهەر ماڵێكدا لەوانەیە داعشێك یان زیاتریش هەبوبن ،لەم هەرێمەی ئێمەش���دا ،كە بەحیس���اب حكومەتێكی نیشتمانیمان هەیە ،بەاڵم هێشتا ئەو حكومەتە لەژێر جەبری ئیسالمگەراییدا ،كپ‌و بێدەنگ هەناس���ە دەدات .هەمو ئەو مرۆڤانەی لەژێر سێبەری ئەم حكومەتی هەرێمەدا دەژی���ن ،پێویس���تیان زیات���ر بەوەیە لەدوێن���ێ‌و لەئەمڕۆ باش���تر ئیس�ل�ام بناس���ن ،تا بە‌وردی ئیسالم نەناسین‌و رێگاچ���ارەی گونج���او نەدۆزین���ەوە، بێگومان خزمەكانی داعش رو لەزیادبون دەكەن‌و گەشەی كۆمەاڵیەتیان دەبێتە هۆی دروستكردنی نەوەیەك گوێ گران‌و كەمبینا دەبن .لەوەتەی رۆش���نگەری لەئەوروپ���ا س���ەریدەرهێناوە كە 250 س���اڵ زیاترە ،تا ئەمڕۆ ،شتێك نەماوە لەئایینی مەسیحییەتدا شاراوە بوبێت، 250ساڵە رەخنەو لێكۆڵینەوەی جیدی لەسەر مەسیحیبون دەكرێ ،بەاڵم وەرن پێمبڵێ���ن كێ دەوێ���رێ لێكۆڵینەوەی زانس���تیانەو ئەقاڵنیانە لەسەر ئایینی ئیسالم بكات؟ ئەمە چ ئەقڵییەتێكە هەر كەسێك هەڵبس���ێت‌و خۆی لێت بكات بەنوێنەری خوداو فەتوای س���ڕینەوەت ب���ۆ دەربكات ،من نازان���م ئەمە واڵتی مرۆڤەكانە كە ئەقڵ بەڕێوەی ببات،یان یاسای ناو دارستانە؟ كۆمەڵ���گای كوردی 1400س���اڵە كۆمەڵگایەكی تیۆل���ۆژی‌و ئایینی بوە- ئەمە ئەگەر ئایینەكانی پێش���تر ژمارە نەكەی���ن -تا ئەم���ڕۆش ئ���ەم ئایینە لەروخسارو لەئەقڵی هەر تاكێكی كورددا نەك هەرماوە ،بەڵكو ئێس���تا لەهەمو كاتێك باشتریش دەدرەوشێتەوە،ئەگەر ئەم���ە ناوبنێی���ن قۆناخ���ی یەكەم���ی كۆمەڵگای ك���وردی ،بێگومان قۆناخی دوەم���ی كۆمەڵ���گای ك���وردی ،بەرەو قۆناخی بەرخۆری‌و مش���ەخۆری‌و..هتد چوە،چونكە تا ئەمڕۆش ئەو كۆمەڵگایە كۆمەڵگایەك���ی نابەرهەمهێن���ە ،بەاڵم لەنێو ئەو دۆخە ئاڵ���ۆزو تێكچڕژاوەی هەرێمی كوردستاندا ،الی كەسمان رون نییە ،قۆناخی دوەم بە چ ئاراستەیەكدا دەگات���ە مەن���زڵ ،بەمەدەنیب���ون؟ تازەگەری؟ رۆشنگەری؟ یان خزمەكانی داع���ش بەربەریی���ەت دەخولقێن���ن؟ بێگوم���ان بەمەدەنیب���ون ئەوكات���ە دێتەئاراوە كە ئەقڵێكی جیاواز لەوەی ئێس���تا دزەی كردبێتە ناو سیستەمی حوكمڕانی‌و ناو كۆمەڵ���گاش ،چونكە سیس���تەمی حوكمڕانی ل���ەم هەرێمە سیس���تەمێكی مەدەنی‌و ئەقاڵنی نییە، بەهەمانشێوە كۆمەڵگاش كۆمەڵگایەكی داتەپیوو داڕماوە ،هێزی بەمەدەنیبون‌و بەئەقاڵنیك���ردن لەهەردوكیان���دا زۆر الوازو زۆر زۆری���ش سس���تە .ئەگ���ەر كۆمەڵگایەكی ئەقاڵنی‌و سیس���تەمێكی حوكمڕانی ئەقاڵنیم���ان هەبوایە ،دەبو بەزوترین كات وەزیری كش���توكاڵی ناو ئەم حكومەتی هەرێم���ە لەم كابینەیە دەربكرێ���ت ،كە وایزانی���وە پێغەمبەر تەنیا موڵكی ئەوەو هەر بۆ ئەو رەوایە، وەزیری كش���توكاڵ بەشێوازێك قسەی كردوە ،لەناو ئەو عەرەبانەی لەسااڵنی شەستەكان پێیاندەوترا بەدو (البداوه) قس���ەی لەمجۆرەی���ان دەوت ،ئەم���ە كەی قس���ەی وەزیرێكە ،مرۆڤ بكاتە سەگ‌و تاژی؟ ئەم شێوازی قسەكردنە لەئەنجام���ی هەڵچونێك���ی ن���اكاوەوە سەریهەڵنەداوە ،چونكە جەنابی وەزیر بۆ خۆی ،خۆی تێهەڵقورتاندوە ،كەواتە پەیوەندی بەكولتوری جەنابی وەزیرەوە
هەیە ،ئ���ەم كولت���ورە پاش���خانێكی فیك���ری‌و كۆمەاڵیەت���ی زۆر نێگەتیڤی هەیەو پێویس���تی بەگۆش���ەگیركردن‌و ئینجا س���ڕینەوەی هەیە ،تا ئەمجۆرە كولتورە بەئ���ارەزوی خۆی بانگهەڵبدا، بەمەدەنیب���ون‌و ئەقاڵنیی���ەت تەنی���ا لەدرۆیەكی ش���اخدار ب���ەوالوە هیچی دیكە نییە .دو هەزارو پێنجسەد ساڵە هیراكلیت���س (– 544/540 Heraclite )475/478بەهای ئەقڵی بۆ مرۆڤایەتی باس���كردوە ،دوای ئەویش س���وقرات‌و ئەفالت���ون‌و ..ت���ا فەیلەس���وفەكانی رۆشنگەری بەهاو پێویستبونی مرۆڤیان ب���ۆ ئەقاڵنی���ەت دەرخس���توە ،كەچی ئەوەتا هێش���تا ئێمە بچوكترین بەهای ئەقاڵنییەتمان تێدا بەرجەستە نەبوە. كوڕەكان���ی قابیل ئێس���تاش دڵیان بۆ كوش���تنی خەڵكی لێدەدا ،من دەزانم ئەو وەزی���رە كاتێ ئەوەی نوس���یوە، س���وڕی خوێن لەجەستەیدا چەند خێرا ب���وەو ئەگەر دەس���ەاڵتی هەبوایە خوا ده‌زانێ حەمە سەعیدی چی لێده‌کرد؟! ره‌نگ���ه‌وەك ئەوەی داعش لەموس���ڵ‌و لەش���اری رەق���ەی س���وریا پەیڕەوی لێدەكەن .چونكە زۆرن ئەوانەی دڵیان بۆ داعش لێدەدات‌و داعش وەكو مارێكی كەپكە خواردوی سێسەر لەناو دڵێكی گەرما س���ڕیان كردوە ،ئەمە رێك وەك كۆبونەوەكان���ی حیزبی كۆمۆنیس���تی ئەڵمانی���ای رۆژهەاڵتی ج���اران وایە، ك���ە لەكات���ی كۆبونەوەكانی كۆمیتەی ناوەندیاندا هەمیش���ە كورس���ییەكیان ب���ۆ س���تالین بەچۆلی جیدەهێش���تو وێنەیەكی ستالینیان لەسەر كورسییە چۆلەك���ە دادەنا ،وەك ئ���ەوەی بڵێی س���تالین ئەگەرچی لەمۆسكۆیە بەاڵم رۆحەك���ەی وا لەناوماندای���ە ،دانان���ی ئەم وێنەیە لەسەر كورسییەكی بەتاڵ خۆی لەخۆی���دا مانایەكی قوڵتر بەاڵم نائەقاڵنیتری هەبو ،من دڵنیام ئێس���تا لەم هەرێمە ك���ەم نین ئەوانەی وێنەی ئەبوبەك���ر بەغدادی���ان لەن���او دڵیان هەڵگرتوە،من بۆ خۆم هیچ جیاوازییەك لەنێوان یوس���ف ق���ەرەزاوی‌و ئەیمەن زەواهی���ری‌و هەندێ���ك لەو ئیس�ل�امی سیاس���ییانە نابینم ،ئەوەی هەشبێت زیاتر روكەش���انەیە نەك ناوەكی بێت، لەس���ەروبەندی بەه���اری عەرەبی���دا ناوەرۆك���ی ئایدیۆلۆژیای ق���ەرەزاوی جوانتر خۆی نمایش كرد ،كەچی هێشتا ل���ەم هەرێمەی ئێم���ەدا زۆرن ئەوانەی بەقەرەزاوی سەرسامن ،هیچ یاسایەكیش لەم هەرێمە نییە بۆئەوەی رێوش���وێنی پێویس���تیان لەبەرامبەردا بگرێتەبەر، ئاخر زۆر پێویس���تە حكومەتی هەرێم، بەبێ هیچ س���ڵكردنەوەیەك رێوشوێنی نوێتر بەرامبەر ئ���ەو ئەقڵیەتە نەزۆكە تاریكپەرس���تە بگرێتە بەر .ئینگلتەرا پێ���ش زۆرب���ەی واڵتان���ی ئەوروپ���او زو توان���ی كڵیس���ا كۆنت���ڕۆڵ بكات، قازانجیش���ی ك���رد ،كەچی فەڕەنس���ا ملهوڕیی بەرۆك���ی گرتبو ،ئیتر بەهۆی ش���ەڕی كاس���ۆلیك‌و پڕۆتس���تانتەوە لەدەوڵەت���ی یەكەم���ی ئەوروپ���اوە بو بەدەوڵەتی سێیەم ،تا دواجار ئەوروپا ب���ە گش���تی ریفۆرمێك���ی ریش���ەیی‌و بنچینەیی بەس���ەر مەسیحییەتدا هێنا، ئێستاش ئایینی ئیسالم لەسەرتاسەری واڵتان���ی ئیس�ل�امی پێویس���تی ب���ەو ریفۆرمە ریش���ەیی‌و بنچینەییە هەیە، دەن���ا ئەو توندڕەوییە بەئاس���انی لغاو ناكرێ،بەتایبەت ئایدیۆلۆژیاو كولتوری عەرەبی ،كولتورێكی س���ەقەت‌و سواو‌و كۆنەپەرس���تانەیە ،ئێم���ە لەهەرێم���ی كوردستان بەرگەی دۆخێكی نالەباری لەمجۆرە ناگرین ،پێویس���تە حكومەت زو بەزو ،ئیس�ل�امی سیاسی كەنارگیرو گۆشەگیر بكات .نابێت هەمیشە بەدوای روداوەكاندا غارغارانێ بكەین ،با ئیدی پێش ب���ەروداوەكان بگرین .ئاخر چۆن لەس���ەردەمی س���ەرمایەداریدا پ���ارە وەكو خوێ���ن لەناو دەمارەكانی مرۆڤدا دێت‌و دەچێت ،ئێس���تاش داعش لەناو بزوتنەوە ئیسالمییەكاندا هەمان رۆڵی دراوەك���ە دەبینێت .ئ���ەوان دەیانەوێ بەرگ���ی بەرائ���ەت‌و پاكیزەی���ی بەبەر تاواندا بكەن ،بەناوی خۆشەویستییەوە كۆمەڵگای���ەك لەكۆیلە دروس���تبكەن، گۆڕی تەیم���ور لەنگ لەس���ەمەرقەند گومەزێكی سەوزی بڵندی بەسەرەوەیەو بەئایەتەكان���ی قورئان نەخش���ێنراوە، خەڵكی ناوچەكەش بەپیرۆزی دەزانن‌و دەچن نوێژی لەسەر دەكەن‌و قوربانی بۆ س���ەردەبڕن‌و خواردن دەبەنە سەر گۆڕەكەی بۆئەوەی ببێت بەتەبەروك. (بن عەرەبی)ش ،كوش���تنی حەسەن‌و حس���ێن ب���ەرەوا دەزانێ���تو داكۆكی سەرسەختانە لەئەمەوییەكان‌و یەزیدی كوڕی معاویە دەكات .س���ەدان نمونەی
دیكە لەو جەهالەتە بەردەرگای ماڵیان لێگرتوی���ن‌و پێویس���تە بەرنامەیەكی كۆنكریتیم���ان بۆ پرس���ێكی لەمجۆرە هەبێت،دەن���ا كۆمەڵ���گای مەدەن���یو پێش���كەوتنی كۆمەڵ���گا ،زۆر بێ مانا دەمێنێت���ەوە .ئیبلیس یەكەم كەس بو كە دژی میتافیزیك وەستایەوە ،بەاڵم ئەقڵی مرۆڤیش لەگەڵ هەڵوێستەكانی ئیبلیسدا ئەوكاتەی كە دژی كڕنوشبردن بۆ ئادەم وەستایەوە ،لەورۆژەوە ئەقڵ جولەی تێكەوت .،م���ن تێناگەم خودا بۆچی ئادەمی لەقوڕە شینی بەرجۆگەی گەنیو(حما‌و مس���نون) یان لەخاكێكی نیش���توی بەش���ێكی وش���ك بوەوەی دوای الف���او ك���ە پاش���ماوەی لەدوای خۆی جێهێش���تبێت(صلصال كالفخار) دروس���تكردو فریشتەیشی لەتروسكەی هەورە تریش���قەی بێ دوكەڵ(مارج من نار) نەقش كرد؟ كەس نییە راڤەی ئەو بەسەرهاتەم بۆ بكات ،ئاخر ئادەمێك كە لەقوڕی بۆگەن دروستبكرێت ،هەر ئ���ەوەی لێدەردەچێت كە حەوا فریوی بدات‌و س���ێوە حەرامەكەی دەرخوارد ب���دات‌و خوداش فڕێ���ی بداتە دۆزەخی ئەبەدییەوە.
بێگومان بەمەدەنیبون ئەوكاتە دێتەئاراوە كە ئەقڵێكی جیاواز لەوەی ئێستا دزەی كردبێتە ناو سیستەمی حوكمڕانی‌و ناو كۆمەڵگاش، چونكە سیستەمی حوكمڕانی لەم هەرێمە سیستەمێكی مەدەنی‌و ئەقاڵنی نییە ئینج���ا زۆر س���ەیرە جەناب���ی وەزیر ك���ە هاوكات ئەندامێكی (م.س) حزبێكی ئیسالمی سیاسییە ،خۆی بە ب���ەژن‌و بااڵی دو گەورە فەیلەس���وفدا ش���ۆڕكردۆتەوە ،وەك بڵێ���ی ئەوەت���ا منی���ش دەزانم مارك���س‌و نیچە چیان نوسیوە ،نازانم چۆن جەسارەتی كردوە بنوس���ێت (ئەگ���ەر تۆزێکیش عەقڵ‌و مەعریفە‌و ڕۆش���نبیریت هەبوایە قسەی ئەو پی���اوە گەوران���ەی وەک مارکس‌و نیتش���ەو غاندی‌و ئۆکالی‌و برناردشۆ‌و گۆت���ە ......کە بەڕێز‌و ئ���ەدەب‌و زۆر بەجوانی باسی پێشەوای مرۆڤایەتیان کردوە دەتخوێندەوە ،ئەو کات ناماقوڵی وات نەدەکرد) .بەراستی جەنابی وەزیر ئەگ���ەر مەعریفەی ته‌واوی هەبوایە ئەو بوختانە گەورەیەی نەدەكردە ملوانكەو بەگەردن���ی (مارك���س‌و نیچ���ە)وەی نەدەك���رد ،ئاخر جەناب���ی وەزیر بەس یەك دێڕم لەهەمو كتێبەكانی ماركس‌و نیچە بۆ بدۆزەوە ،بۆ سەلماندنی قسە بێ بنەماكان���ت ،ئەی ماركس نەیوتوە (ئایین ئەفیون���ی گەالنە)؟ ئەی نیچە مردن���ی خ���ودای رانەگەیاند؟ باش���ە تۆ ك���ە هیچ لەمارك���س‌و نیچە نازانی بۆچی هات���وی ناویان ری���ز دەكەی؟ دە ب���ڕۆ (رەخنە لەفەلس���ەفەی ماف الی هی���گل)و (ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانی) و (ئەنتی دۆهرینگ)ی ماركس‌و ئینجا زەردەش���تەكەی نیچە بخوێنەوە،ئینجا تێدەگەی ئەو دو مرۆڤە گەورەیە چۆن ئایینیان گەیان���دە مۆزەخانە .ئەم دو فەیلەس���وفە بون ئایینیان پێچایەوەو بردی���ان لەمۆزەخانە ناش���تیان .ئەمە كارەس���اتە یەكەمجار بۆ خۆت ،ئینجا بۆ حیزبەكەت كە ئەندامی(م.س)یت،
ئینجا ب���ۆ ئەو حكومەت���ە كە بەهۆی كارەس���اتی حكومەت���ی بنكەفراوان‌و تەوافوق���ەوە ،که‌س���انی وه‌ک ت���ۆ دەب���ن بە‌وەزی���ر ،ئاخر ئ���ەم بەڕێزە جگ���ە لەوەی لە فیكرو فەلس���ەفە زۆر كۆڵ���ەوارە ،ئەوەت���ا لەزمانی كوردیش زۆر فەقیرحاڵە ،نوسیویەتی (وەڕینی س���ەگ‌و تاژی نابێتە هۆی دواکەوتنی کاروان) یان (س���ەگ‌و تانجیش تەنها حەپە حەپیان ب���ۆ دەمێنێتەوە) ئەوە یەكەمجارە ببیستم كە تاژی دەوەڕێ یان دەحەپێنێ)،هەر زانیومە تاژی نوسكەی دێت ،س���ەگیش دەحەپێنێت ،بارەكەاڵ وەزیری كشتوكاڵ ،لەزمانه‌كەشتدا هەر بەدبەختی ،ئاخر تۆ دەتەوێ بەم زمانی قس���ەكردنەوە لەناو جوتیاران جێگەو پێگەی خۆت بكەیتەوە..ئێس���تا دەبو ناوی هەم���و دارودرەخت‌و ناوی هەمو گوڵ���ە رەنگاورەنگەكانی ئەم هەرێمەت بزانیبایە ،ئێس���تا دەبو هەمو ئاژەڵێك كە لەم هەرێمەدا هەن ناویانت بزانیباو توانای پێناسەكردنی هەر یەك لەم دارو درەخت‌و گوڵ‌و ئاژەاڵنەشت بزانیبایە، خۆ پۆستی وەزیری هەر بۆ الف لێدا ن نییە برا ،پۆس���تی وەزیریی پێویستی بەخزمەت‌و ئەزمون‌و شارەزاییش هەیە، شوكری فەزڵی وتەنی (بیری وردیشی دەوێ هەر بە دوع���او نوێژی نەكەی). بەاڵم گرفتی بنەڕەت���ی لەوەدایە ئێمە ئەوەندەی پارێزەر یان دروس���تكەری رێب���ازی سەلەفی-ئوس���ولیمان ه���ەن نی���و ئەوەن���دە پارێ���زەری رێب���ازی ئەقاڵنیەتم���ان نییە،ن���ەك تەنی���ا لە الیەن سیاسییەكانمانەوە ،بەڵكو لەناو زانكۆكانی كوردس���تان‌و لەناو ئەوانەی ئەمڕۆ پێیاندەوترێ نوسەرو رۆشنبیر. گەورەتری���ن گرفت���ی بزوتنەوە ئیسالمییەكان ئەوەیە ،نەیانتوانیوە لە نێو كتێبەكانی س���ەدەكانی ناوەڕاست بەتایب���ەت قوتابخان���ەی غەرناتە بێنە دەرەوە ،ئەقڵی���ان بەكتێب���ە نوێكان ناش���كێت‌و توانای هەزمكردنیش���یان نیی���ە ،ئ���ەوان لەب���ن عرب���یو ئیبن خەلدون���ەوە س���ەرنەكەوتونە ،ئەم���ە گرفتەكەیانە .دەزان���م ورگنەكانی ئەم سەردەمە زۆرن كە تابلۆكانی ڤان كوخ بەدیوارەكانیانەوە هەڵدەواس���ن ،بەاڵم لەبچوكترین مانای تابلۆكان ناگەن ،ڤان كوخ جگە ل���ەوەی لەداخی كۆمەڵگاو دەسەاڵت ش���ێت بو ،هاوكات زۆربەی كاتەكان لەبرس���انا زگی هەڵدەگوشی‌و بەمەش رقەكانی ئەس���تورتر دەبون‌و بەدروس���تكردنی تابلۆیەك زگی خۆی تێ���ر دەك���رد ،دەزان���م زۆرن ئەوانەی لەس���مفۆنیای بیتهۆڤن ناگ���ەن ،هەر ئەوەندە لەسیمفۆنیای بتهۆڤن دەگەن كە جەناب���ی وەزی���ر لەماركس‌و نیچە گەیش���توە ،لەكاتێك���دا بتهۆڤن هەردو گوێی نەك ه���ەر زۆر گران بو ،بەڵكو كەڕ بو ،گوێی لەئ���اوازە دڵفڕێنەكەی خۆی نەدەبو ،بەاڵم باش باش دەیزانی چ س���مفۆنیایەكە دەیژەن���ێ ،كە هەمو جیه���ان لەگەڵ س���مفۆنیاكەیدا دێنێتە سەمایەكی خودایی. م���رۆڤ بۆ ئ���ەوەی رقی لەخۆی نەبێتەوە ،پێویس���تە بێ گوناهی خۆی رابگەیەنێت،ئەوانەی هاتن لەسەر دارو بەردی هەرێمێك���ی وێرانكراو كاولكراو بانگێك���ی ناهەقیان هەڵداو ،لەس���ەر خوێنی ك���وردان ،بەزمانێكی لەنگەوە بۆمان ئاخاڤت���ن ،دەبو زو بمانزانیبایە ئەو پێكەنین���ە ناوەختەی���ە بەرەو چ دۆزەخێكمان پەلكێش دەكات ،بیس���ت س���اڵی رەبەقە ئ���ەو ئەزمون���ە تاڵە لەبەرچاومان���ەو پەندو عیبرەتیش���ی لێوەرناگری���ن .پ���ۆل ریك���ۆرو زۆر لەفەیلەسوفەكانی دیكە وتویانە ئیمانی پرۆتستانتی خۆی لەفەلسەفەو بۆچونە فەلس���ەفییەكانیدا لەبەرچاو ناگرێت، ریكۆر دەڵێت :كاتێك دەمەوێ لەسەر دەقێ���ك كار بك���ەم ،ئەگ���ەر ئایدیای پرۆتس���تانتییەكەم لەبەرچ���او بگرم، بێگومان ئەو ئامانجەی كە لەبەرچاوی خۆم گرتوم���ە وەدینایە .ئەو برادەرانە وەك (أصحاب الكهف)ی���ان لێهاتوە، تازە بەتازە بە ئەقڵییەتی دامەزراندنی سیس���تەمێكی الهوت���ی وەك ئەوەی س���ەدەكانی ناوەڕاست دەژین ،ئاگایان لەدونی���ای جیهانگەرایی نییە،س���ەدام حوس���ێن‌و لەگرتوخانە بو بەئەقڵیەتی من س���ەرۆك كۆمارم رەفتاریدەكرد ،تا لەسێدارە درا .لینین بۆیە توانی روسیا بەرەو سۆڤیەت ببات ،چونكە بە‌وردی واقیعی كۆمەڵگای روسی دەخوێندەوە، دەنا لینی���ن لەفیكر زۆر زۆر لەدواوەی بلیخانۆف‌و ترۆتسكی‌و تیۆریستەكانی دیكەی روسیاو كاوتسكی ئەڵمانیا بو، چ جای ماركس‌و ئەنگڵس.
»» 19
ته‌ندروستی tandrostyawene@gmail.com
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
15
به‌م هه‌نگاوانه برۆكانت جوان بكه برۆكان س����یحرێكی ت����ری جوانی خانمانن‌و له رێی برۆیه‌كی جوانه‌و ه ده‌كرێ����ت روخس����ارێكی ج����وان ببه‌خش����رێت به‌خانم����ان .به‌پێ����ی سایتی ( سیدتی نێت) ده‌كرێت به په‌یڕه‌و كردنی چه‌ند ئامۆژگارییه‌ك برۆیه‌كی جوانمان ده‌ست بكه‌وێت. ئهو رێنمایانه‌ش بریتین له-: -1ده‌ستكارییان مه‌كه :له سه‌ره‌تای ته‌مه‌ن����ی الوێتیدا كاتێ����ك برۆكان سه‌ره‌تای گه‌شه‌كردنیانه ،هه‌وڵبده ئهو ماوه‌یه هیچ ده‌ست كارییه‌كیان نه‌كه‌ی����ت بۆئ����ه‌وه‌ی م����وه‌كان به‌باشی گه‌ش����ه‌بكه‌ن‌و دواتر به‌دڵی خ����ۆت كاتێك برۆك����ه پڕده‌بێته‌وه به‌ش����ێوه‌یه‌كی جوان ده‌س����تكاری بكه. -2زه‌ردكردن����ی ب����رۆكان :كاتێك برۆكان ده‌رده‌چن هه‌ستده‌كه‌یت نه ئه‌وه‌تا به‌باشی پڕبۆته‌وه بۆئه‌وه‌ی ش����ێوه‌یه‌كی جوان����ی لێده‌ركه‌وێت. نه‌ئه‌وه‌ته جوانیش����ه به‌وش����ێوه‌یه بمێنێته‌وه .بۆیه له‌م كاته‌دا باشترین رێگ����ه ئه‌وه‌یه كه خوارو س����ه‌روی برۆكه زه‌رد بكه‌یت( ئهو موانه‌ی كه هاتونه‌ته‌وه) چونك����ه زه‌ردكردنیان هه‌م جوانییه‌كیان پێده‌به‌خش����ێت‌و هه‌م مووه‌كانیش به‌هێز ده‌كات. -3خواردنی ڤیتامینات :به‌گش����تی خواردنی ڤیتامینه‌كان ده‌بێته هۆی به‌هێزكردنی مووی برۆكان ،هه‌روه‌ها خواردنی ئهو ڤیتامینانه‌ی كه مادده‌ی بیوتینب����ان تێدای����ه وه‌ك( گوێز، باده‌م،به‌زالی����ا ،زه‌ردێنه‌ی هێلكه، زۆرب����هی س����ه‌وزه‌كان وه‌ك خه‌یارو كه‌له‌رم‌و كاهو گێزه‌ر ،مریشك ) كه ی چاالككردنی موی برۆ. ده‌بنه هۆ -4زه‌یتی سروش����تی :شه‌وانه پێش نوس����تن برۆت به زه‌یتی گه‌رچه‌ك چه‌ور بكه چونكه ئهو زه‌یته ده‌بێته هۆی گه‌شه‌كردنی موی برۆ.
ی ژنان فشاری ده‌رونی توشی شه‌كره ده‌كات
یه‌كێك له‌مانه هه‌ڵبژێره چونكه زۆر به‌سوده
ئومیگا 3یه‌كێكه له ترش���ه ئه‌مینێكان ده‌س���تت نه‌كه‌وێت ئ���هوه رۆژانه یه‌ك ك���ه س���ودی زۆری بۆ م���رۆڤ هه‌یه ،حه‌ب بۆ دوو حه‌ب بخۆیت له دوای نان له‌چه‌ندین خۆراكدا هه‌یه وه‌ك (زوربه‌ی خواردن به‌اڵم نابێت نیو كاتژمێر پێشو جۆره‌كان���ی ماس���ی ،گوێ���زو باده‌م ،دوای خواردنی حه‌به‌كه چا بخورێته‌وه س���ه‌وزه‌كان وه‌ك قه‌رنابیت‌و كه‌له‌رم‌و چونكه س���وده‌كانی نامێنێت .به‌پێی وته‌ی ش���اره‌زایانی بواری پزیش���كی، سپیناغ‌و برۆكلی). هه‌روه‌ها ئومیگا 3به‌شێوه‌ی حه‌ب هه‌یه ،ئۆمیگا 3س���ودی بۆ نه خۆشییه‌كانی كه ده‌كرێت ئه‌گ���ه‌ر له‌رێی خواردنه‌وه دڵ‌و مولول���ه خوێن���ه‌كان هه‌یه ،رۆڵی
گرنگی هه‌یه له رێكخس���تی په‌ستانی خوێن ،ه���ه‌ر به‌پێ���ی لێكۆڵینه‌وه‌كان سودی بۆنه‌خۆشییه‌كانی شه‌كره ههیهو ئه‌گه‌ری توش���بون به نه‌خۆش���ییه‌كه كه‌مده‌كاته‌وه ،ئه‌مه جگه له‌وه‌ی سودی ب���ۆ ژنان���ی دووگیان هه‌ی���هو به‌رگری له‌شیان به‌هێز ده‌كات ،هه‌روه‌ها سودی بۆ هه‌ریه‌ك له‌پێس���تو قژو كۆئه‌ندامی
به‌رگری‌و سێكس هه‌یه ....له‌الیه‌كتره‌وه توێژینه‌وه‌یه‌كی نوێ ئهوهی نیشانداو‌ه كه خواردنی ئۆمیگا 3له‌الیه‌ن منداڵه‌وه به‌هه‌رجۆرێكی���ان بێ���ت ،خواردنه‌كان یاخود حه‌ب ده‌بێته هۆی به هێزكردنی مێش���ك بۆیه ده‌كرێت س���ودی زۆری هه‌بێ���ت ب���ۆ س���ه‌ركه‌وتنی له‌بواریی خوێندن.
چۆن خۆمان له‌په‌تای ئه‌نفلۆنزا بپارێزین؟ ی په‌تای ئه‌نفلۆنزا نه‌خۆش���ییه‌كی درم ی ی ڤایرۆسه‌وه توش ڤایرۆسی ه كه به‌هۆ ێ ج���ار مرۆڤ م���رۆڤ ده‌بێ���ت ،هه‌ند به( س���وكی ،مامناوه‌ند ،به‌قورس���ی) ده‌یگرێ. * خۆپاراس���تن ل��� ه په‌تاك��� ه چ���ۆن ده‌بێت؟ = زوو زوو ده‌سته‌كانت ب ه ئاوو سابون بشۆ. ی پژم���هو كۆك���ه به‌كلێنس = له‌كات��� ده‌ست له‌سه‌ر ده‌مولوتت دابنێ‌‌و دواتر كلێنسه‌كه بخه‌ره ته‌نه‌ك ه خۆڵه‌كه‌وه. ی په‌تایان = دوربك���هوه له‌و كه‌س���انه
ی په‌تا نه‌بیت ب ه هه‌یه بۆئه‌وه‌ی توش��� ی منداڵ‌و پیره‌كان ده‌بێ خۆیان تایبه‌ت بپارێزن له كه‌سی توشبو ب ه په‌تا. ێ له‌ماڵه‌كه‌ت = پێویس���ت ه هه‌واگۆڕك هه‌بێت ،باش���تروای ه ڕۆژان��� ه بۆ چه‌ند خوله‌كێك ده‌رگاو په‌نجه‌ره‌ی ماڵه‌كه‌ت بكه‌یته‌وه. = دورك���هوه له‌م���اچ‌و ته‌وقه‌ك���ردن‌و ی قه‌ره‌باڵه‌غ‌و داخراو. شوێن ی په‌تا بویت هه‌وڵ بده = گه‌ر توش��� ی گه‌رمو زۆر بخوێته‌وه‌و میوه‌‌و شله‌مه‌ن ی پشوی ته‌واو وه‌ربگریت‌و گه‌رپێویست كرد سه‌ردانی نه‌خۆشخان ه بكه.
ی ی ده‌بن پاش ئهوهی روداوێك ی ده‌رون ی ئه‌مه‌ریك ی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك��� به‌پێ ی ناخۆشیان به‌سه‌ردێت ،ئه‌م رێژه‌یه‌ش ی ده‌رون ی فشار ئهو ژنان هی توش��� ی كاره‌ساتێك دو دو هێن���دهی ل ه پیاوان���دا .هه‌روه‌ها ده‌بن له‌پاش رودان ی ده‌رخس���توه %4 هێن���ده زیاتر ئه‌گه‌ری توش���بوونیان توێژینه‌وه‌كه ئهوه ی روداوه كاره‌ساتباره‌كان ی ژنان دوا ی هه‌ی ه به‌نه‌خۆش���ی ش���هكرهی جۆر ی فش���ار ده‌بن‌و %12یشیان ی ئهو توش��� ی توش دو ،به‌به‌راورد به‌و ژنانه ی ش���هكرهی جۆری دو ده‌بن توش��� كاره‌ساته نه‌بوون. ی له‌دوای ته‌مه‌نی 60ساڵیی. توێژینه‌وه‌ك��� ه م���اوهی ده س���اڵ خایان���دوه‌و زیاتر ل��� ه 50هه‌زار ژن دكتۆر كاریس���تان كونن ماموس���تا ی كۆلۆمبیا ده‌ڵێت كێش��� ه تێی���دا به‌ش���داربون ،ده‌ركه‌وت���وه ل ه زانكۆ ی پت���هو هه‌یه له‌نێوان ده‌رونیی���ه‌كان ته‌نه���ا كاریگه‌رییان په‌یوه‌ندییه‌ك ی ده‌رونی دوای هه‌ر كاره‌ساتێك‌و له‌سه‌ر مێش���ك نیی ه به‌ڵكو چه‌ندین فشار ی گرفتیش ب���ۆ نه‌خۆش���ییه‌كانی دڵ‌و توش���بون ب���ه‌م جۆره‌ی نه‌خۆش��� ی ش���ه‌كره‌‌و شه‌كره .به‌پێی ئاماره‌كانیش ل ه هه‌ر بۆرییه‌كان���یو نه‌خۆش��� ی دروست ده‌كات. ی قه‌ڵه‌و نۆ ژنێك یه‌كێكیان توش���ی فش���ار
16
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
xwendn.awene@gmail.com
خوێندن
کۆلێژە زانستییەکان دەتوانن زانست بەرهه‌م بهێننەوە؟
"هێشتا زانکۆکان هەر بەشێوەی سەردەمی کۆن لێدەخوڕن" ئا :رێنوار نەجم
کۆلێژە زانستییەکانی زانکۆکانی هه‌رێم تا ئێستا بەشێوەیەکی بەرچاو نەیانتوانیوە زانست بەرهه‌مم بهێننەوەو مامۆستایەکی زانکۆ ئاماژە بەکۆنیی سیستمی خوێندن لەو کۆلێژانە دەکات ،وتەبێژی وەزارەتی خوێندنی بااڵش رایدەگەیەنێت کە تا ئێستاش بەشێکی زۆری زانکۆکان بەھۆی ئەوەی تازە کراونەتەوە ،تاقیگەو شوێنی تایبەتیان بۆ ئەو کۆلێژانە نییە. لەگەڵ بونی چەندین کۆلێژی زانس���تیی لەزانکۆکان���ی هه‌رێم���ی کوردس���تاندا، بەاڵم "زانس���ت" ب���ۆ خۆی لەئاس���تێکی نزمدای���ەو گرنگییەکی کەمی پێ دەدرێت. هه‌رچەندە دەبوایە کۆلێژەکانی زانست ئەو بۆشاییانەیان پڕ بکردایەتەوە ،بەاڵم ئەوەی لەبەرچاودایە ئەو کۆلێژان���ە نەیانتوانیوە هه‌نگاوێکی لەو شێوەیە بنێن. مامۆستای کۆلێژی زانست بەشی فیزیا لەزانکۆی سلێمانی،حس���ێن حسێنی ،پێی وایە کە کردنەوەی ئەو بەش���ە زانستییانە لەزانکۆکانی کوردس���تاندا بەپێی شێوازە کۆنەکەب���وەو گ���وێ بەپێویس���تییەکانی کۆمەڵ���گا ن���ەدراوە" ،لەپێش���ودا چونکە له‌هه‌رێمی کوردستاندا 13زانکۆی حکومیی‌و 14زانکۆی ئەھلی بونیان هه‌یە دەرچوی زانکۆ کەمبو دەکرا هەر بەشێک کەس���ێک ئەگەر ڕێگەی پێبدەن دەتوانێت جگ���ە لەبونی ئەو بەش���ە زانس���تییانە تاڕادەیەکی زۆر کەمتەرخەمە". حەزت لێبوایە بتکردایەتەوە ،دەرچوەکانیش راس���تە وەزارەتی پەروەردە الوازە ،بەاڵم جگە لەزانک���ۆ حکومییەکان ،لەهه‌رێمدا زانکۆی���ەک وەک ئەوانە بکاتەوە.بینایەک، تەنان���ەت ئەگ���ەر نمرەش���یان نزمبوایە ،دەبێ���ت وەزارەت���ی خوێندنی ب���ااڵ ئەو لەزانکۆکان���دا ،لەقۆناغەکان���ی ئامادەیی لەدواییدا دەیانتوان���ی لەکەرتی حكومیی الوازییە چارەسەر بکات لەکاتێکدا خۆشی خوێندنی هه‌رێمی کوردستاندا هه‌مو بابەتە ژمارەیەکی بەرچاو زانکۆی ئەھلی بونیان کۆمەڵێک مامۆس���تای موحازرو بینایەکی زانستییەکان وانەی تایبەت بەخۆیان هه‌یەو هه‌ی���ەو بەردەوامیش لەگەش���ەکردندان‌و کرێ ،کارێکی قورس نییە". یان تایبەت کارێ���ک بۆ خۆیان بدۆزنەوە ،درێژەپێدەری هەمان ڕێچکەی الوازییە". لەب���ارەی زانک���ۆ ئەھلییەکانیش���ەوە، لەبەرامبەردا وتەبێژی وەزارەتی خوێندنی خوێندکار بۆ چەند س���اڵێک ئەو بابەتانە بەش���ی زیات���ر دەکەنەوە .بەش���ی زۆری بەاڵم بێگومان سەردەمەکە گۆڕاوە ،بەاڵم هێشتا زانکۆکان هەر بەشێوەی سەردەمی بااڵ ،فوئ���اد عوس���مان رایدەگەیەنێت کە دەخوێنێ���ت .بەاڵم ئەوەی هه‌س���تی پێ ئ���ەو زانکۆیانە کۆلێژەکانی���ان پێک دێن وتەبێژەک���ەی وەزارەت���ی خوێندن���ی بااڵ ک���ۆن لێدەخ���وڕن ،زۆربەی ه���ەرە زۆری زانکۆکان دەبێت خۆی���ان پالنیان هه‌بێت دەکرێت بونی حەزی زیاتری خوێندکارە بۆ لەکۆلێژەکان���ی زم���ان‌و کارگێڕیی���ەکان‌و رایدەگەیەنێت کە ئەو زانکۆیانە بەویستی دەرچوانی زانس���ت وافێرناکرێن کە بتوانن ب���ۆ ئ���ەو بەش���ە زانس���تییانە ،هه‌روەها بابەتە ئەدەبییەکان لەچاو زانس���تییەکان ،زانستە مرۆڤایەتییەکان‌و بەشێوەیەکی زۆر خۆیان ئەو بەشانە دەکەنەوە ،بەاڵم بەپێی خۆی���ان بودج���ەی تایب���ەت دابنێ���ن بۆ لەوبارەی���ەوە حس���ێن حس���ێنیی دەڵێت کەم خۆی���ان دەدەن لەقەرەی کردنەوەی رێنمانییەکانی وەزارەت���ی خوێندنی بااڵ، کەلێنێک لەکۆمەڵگادا پڕ بکەنەوە". هه‌رچەن���دە س���ااڵنێکە زۆر ب���اس تاقیگەو ئەو بەشانەی الیەنی پراکتیکییان "بەگش���تیی مرۆڤ بەش���ێوەیەکە حەزی بەش���ە زانس���تییەکان ،ل���ەو بارەی���ەوە "کاتێک زانکۆیەکی ئەھلی داوای کردنەوەی لەنوێبون���ەوەی سیس���تمی خوێن���دن دەوێت" ،س���ەرەتا هه‌ندێ���ک زانکۆ بەبێ لەشتی ئاسانە ،تاوەکو بابەتەکان قورستر مامۆس���تاکەی بەش���ی فیزی���ای زانکۆی بەشێک دەکات دەبێت پرۆپۆزەڵ پێشکەش لەزانکۆکان���دا دەکرێ���ت ،ب���ەاڵم ھی���چ بەرنامە کران���ەوە ،هه‌مو زانکۆکان بەپێی بن حەزەکە بۆی کەمتر دەبێتەوە ،بابەتی س���لێمانی دەڵێت "ئەم زانکۆیانە س���ود بکات‌و ڕێنمایی دەکرێت کە ئەو بەشە چەند نوێکردنەوەی���ەک بەرچ���او ناکەوێت ،ئەو پالنێک���ی تایبەتی وەزارەتی خوێندنی بااڵ زانستیی بۆ تێگەیشتن پێویستی بەهەوڵی لەژمارەی زۆری خوازیارانی چون بۆ زانکۆ دکتۆراو ماستەری پێویستەو پێویستی بەچ مامۆس���تایەی زانکۆ دەڵێت "لەئێس���تادا نەکراونەتەوە ،ئەمە چەند ساڵێک دەبێت زیاترە ،تەنانەت لەبەشە زانستییەکانیشدا دەبینن‌و نیمچ���ە تیجارەتێکیان بۆخۆیان جۆرە تاقیگەیەک هه‌ی���ە ،ئەگەر ئەوانەی کۆلێژە زانس���تییەکان هەر لەناو سیستمی بەتایبەتی لەکابینەی شەشی حکومەتەوە فیزیاو ماتماتیک لەوانی دیکە خوازیاریان ڕێخس���توە ،خۆیان لەقەرەی ئەو بەشانە تێدا بو دواتر رێگە بەکردنەوەی دەدرێت". کۆنی ساڵی خوێندنیاندا ،زانستی گشتیی کە ریفۆرم کرا لەزانکۆکاندا ،بڕیاردرا هه‌مو کەمترە ،بۆ ئ���ەم بوارانە دەبێت حەزەکە نادەن کە پێویستی بەتاقیگەی زۆرە ،یان هه‌روەها رایدەگەیەنێ���ت کە هه‌ندێک لەو دەخوێن���ن ،ل���ە کاتێکدا ئەم س���ەردەمە زانکۆکان دەبێت بەپێی پالن‌و پێداویستیی هەر لەمنداڵییەوە تێیاندا دروس���تبکرێت مەنهەجەکانیان قورس���ە ،ئ���ەم زانکۆیانە زانکۆ ئەھلییانە داوای کردنەوەی بەش���ی دی���ارە وەزارەت���ی پ���ەروەردە لەم���ەدا بازاڕێک���ی ب���ێ رکەبەریان هەی���ەو هەر زانستیی دەکەن ،بەاڵم رێگە بەکردنەوەیان سەردەمی زانستی کردەکییە نەک پەتیی .بکرێنەوە".
زانکۆ ئه‌هلییه‌کان بازاڕێکی بێ رکەبەریان هەیەو هەر کەسێک ئەگەر ڕێگەی پێبدەن دەتوانێت زانکۆیەک وەک ئەوانە بکاتەوە بینایەک ،کۆمەڵێک مامۆستای موحازرو بینایەکی کرێ، کارێکی قورس نییە نادرێت لەالیەن وەزارەتەوە" ،بەھۆی ئەوەی پالن‌و شوێن‌و تاقیگەو ستافی مامۆستایان تەواو نییە". حسێن حس���ێنی پێی وایە بۆ برەودان بەکۆلێژەکان���ی زانس���ت لەکوردس���تاندا دەبێت مەنهه‌ج‌و ئامانجەکانی ئەو بەشانە لەزانستی پەتییەوە بگۆڕدرێت بۆ زانستیی کردەکیی" ،بەڕای من وەزارەتی خوێندنی ب���ااڵ دەبێت ئەمە بکات ،ئەم کارە درەنگ ی���ان زو دەبێت بکرێت ج���ا هەرچی زوتر باش���تر" .بەبڕوای ئەو کردنەوەی بەش���ی زیاتری زانس���تیی لەزانکۆکان���دا کارێکی دروس���ت نییە" ،کردنەوەی بەشی زیاتر، یانی دروس���تکردنی بێکاری���ی زیاتر لەو بوارانەدا". لەسێ ش���ارەکەی هه‌رێمی کوردستاندا 13زانک���ۆی حکومیی‌و 14زانکۆی ئەھلی بونیان هه‌یە.
ریکالم
کتێب
رۆمانێك فه‌ره‌نسا ده‌هه‌ژێنێت فه‌ره‌نسا ده‌كه‌وێته ژێر ده‌ستی ئیسالمیه‌كانه‌وه
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
"عه‌بدولڕه‌حمان مرۆڤ بو ،نه‌ك فریشته"
17
قاسملو به‌گێڕانه‌وه‌ی هاوسه‌ره‌كه‌ی
میش���ێل ولبیب���ك ل���ه‌دوا رۆمان���ی خۆیدا چاره‌نوسێك ی ره‌ش بۆ فه‌ره‌نسا دیاریده‌كات، كاتێك به‌هار ی 2022ده‌كه‌وێته ژێر ده‌ست ی ئیسالمیه‌كانه‌وه ،ئیتر ئازادی بیروڕا قه‌ده‌غ ه "ئوروپاییه‌ك له‌واڵتی كورداندا"، كه له‌نوسین ی نه‌سرین قاسملووه‌و ده‌كرێ‌‌و حیجاب به‌زۆر ده‌سه‌پێنرێت. له‌الیه‌ن"ناهید حسێنی"یه‌وه وه‌رگێڕراوه، ل���ه‌م رۆمانه‌دا كه ب���ه‌ر له‌باڵوكردنه‌وه ی گێڕانه‌وه ی چیرۆك ی پێكه‌وه‌ژیان ی كچێك ی هه‌رایه‌ك���ی گ���ه‌وره ی ناوه‌ت���هوه ،س���اڵ ی چیكیی‌‌و سه‌ركرده‌یه‌كی ناوداری كورده. 2022له‌واڵت���ی "النك��� ی دیموكراس���ی"دا، لێناو عه‌بدولڕه‌حمان پ���اش كۆتایهاتنی دو خولی س���ه‌رۆكایه‌ت ی لێنا له‌س���ه‌روه‌ختی قه‌یران���ه گه‌وره‌كه ی ئۆالند ،دو هێزی گهوره له‌به‌رامبه‌ر یه‌كتردا ده‌وه‌س���تن ،گروپ���ی راس���تڕه‌وی به‌ره ی دهی���هی 1930دا له‌پراگ��� ی پایته‌خت��� ی نیش���تمانی به‌س���ه‌رۆكایه‌تی ماری لۆپان‌و چیكوس���لۆڤاكی له‌دایكب���و ،هێش���تا زۆر هه‌وادارانی ئیخوان موس���لمین به‌ڕابه‌رایه‌ت ی منداڵ بو ،ك ه باوك‌و دایكی لێكجیابونه‌وه، محه‌مه‌د بن عه‌باس .حیزب ه چ هپ‌و میانڕهوه ته‌مه‌نی 6ساڵ بو دایكی كوژرا ،باوكی زۆر گه‌وره‌كانی فه‌ره‌نس���ا بۆ هه‌اڵتن له‌مه‌ترس ی له‌خه‌م ی ئه‌مدا نه‌بو ،راده‌ست ی هه‌تیوخانه ی راستڕه‌وه‌كان ،ده‌بنه هۆكار ی سه‌ركه‌وتن ی كرد ،ئیتر ئهو منداڵی‌‌و مێردمنداڵییه‌ك ی پڕ ئیسالمییه‌كان له‌هه‌ڵبژاردن ی سه‌رۆكایه‌تیدا .له‌خه‌م‌و دڵته‌نگ ی به‌س���ه‌ربرد ،له‌شارێكه‌و‌ه هه‌ر كه محه‌مه‌د بن عه‌باس س���ه‌ركرده ی بۆ ش���ارێكی ت���رو له‌قوتابخانه‌یه‌كه‌وه بۆ "ئیخوان موسلمین" ده‌بێته سه‌رۆككۆمار ی قوتابخانه‌یه‌كی تر ب���ه‌دوای كارو خوێندندا فه‌ره‌نسا ،ئیتر سیسته‌می سیكۆالر كۆتای ی وێڵ بو. دوای جه‌نگ��� ی دوه‌م���ی جیهان��� ی ك��� ه دێ‌‌و شه‌ریعه‌تی ئیس�ل�امی له‌واڵتدا پیاد‌ه ده‌كات ،ژنان به‌حیجاب���هوه ده‌خزێنرێنه‌و‌ه كۆمۆنیس���ته‌كان له چیكۆس���لۆڤاكیاهاتن ه نێو ماڵ‌‌و خه‌ریك ی ته‌ڕكردن‌و وشككردنه‌وه ی س���ه‌ر حوكم ،ده‌روی لێكرای���هوهو له‌زانكۆ مێ���ردو منداڵه‌كانی���ان ده‌ب���ن ،له‌زانكۆ ی وه‌رگیرا، ق���ه‌ده‌ری رۆژگار ئه‌م كچه پێستس���پی‌‌و سۆربۆن وانه‌ی قورئان خوێندن ئیجبارییه، قژ كاڵ��� ه ئه‌وروپیی���ه ،به‌ك���وڕه كوردێك فره هاوسه‌ر ی قانونییه. چیرۆكگێڕه‌وه‌ی ئه‌م رۆمانه كه پیاوێك ی ده‌ناس���ێنێت كه له‌رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاسته‌و‌ه شه‌ك هتو دڵش���كاو ی 40ساڵهو مامۆستا ی بۆ ته‌واوكردن ی خوێندنی زانكۆ رویكردوه‌ت ه زانكۆی���ه ،له‌س���ه‌ره‌تادا قینی له‌ئیس�ل�ام پراگ. ئه‌م كوڕه كورده بااڵبه‌رزو كه‌شخه‌یه ك ه دهبێتهوه ،به‌اڵم دواج���ار وه‌رده‌گه‌ڕێت بۆ س���ه‌ر ئه‌م ئایینه "پی���رۆزه" ،چونكه په ی ناوی عه‌بدولڕه‌حمان ده‌بێت ،ژیان ی له‌ژیان ی به‌خێر‌وبێری ب ێ ئه‌ژمار ی ئیسالم بۆ پیاوان لێن���ا نه‌ده‌چو ،له‌بنه‌ماڵه‌یه‌ك���ی فیوداڵه‌و‌ه ده‌بات ،به‌تایبه‌ت ی بااڵده‌ست ی به‌سه‌ر ژنان‌و هاتبو ،ك���وڕی گهوره ئاغایه‌ك���ی ناوچه ی ورم ێ بو به‌ناو ی محه‌مه‌د ئاغای قاس���ملو، فره هاوسه‌ری‌‌و... ئه‌م رۆمان���ه كه به‌ناوی "راده‌س���تبون" نانه‌ی دایكیش��� ی به‌بنه‌چه ئاس���وری بو، س���هرهتا ی ئه‌مس���اڵ ی 2015باڵوكرایه‌وه ،عه‌بدولڕه‌حم���ان‌و براكانی پێش كۆتایهاتن ی مش���تومڕێكی گ���ه‌وره‌ی له‌میدیاكان���دا قۆناغ��� ی دوا ناوه‌ن���دی فێ���ری زمانه‌كان ی كوردی‌‌و ئ���ازه‌ری‌‌و ئاس���وری‌‌و فارس���یو به‌رپاكردوه. ولبیك نوس���ه‌رێكی كاریگه‌رو رچه‌شكێن ه فه‌ره‌نس���یو عه‌ره‌بی بون ،له‌س���اته‌وه‌خت ی كه پێش���تر پێنج رۆمان���ی باڵوكردۆته‌وه‌و روخانی كۆمار ی مه‌هابادو له‌س���ێداره‌دان ی هه‌ر پێنجیان ه���ه‌رای گه‌وره‌یان ناوه‌ته‌وه .قازی محه‌مه‌ددا له‌مارس��� ی ،1947هیچكام ساڵ ی 2010خه‌اڵتی گنكۆر ی پێبه‌خشرا ك ه له‌كوڕه‌كان���ی محه‌م���ه‌د ئاغ���ا قاس���ملو له‌كوردستان نه‌بون ،حسێن ی كوڕه گهوره ی گرنگترین خه‌اڵت ی ئه‌ده‌بییه له‌فه‌ره‌نسا. ئه‌م كتێب ه له‌و رۆژه‌وه ی كه دو چه‌كدار ی له‌توركیا س���ه‌رقاڵی خوێندن��� ی ئه‌ندازه ی ده‌مامكدار هێرش���یان كرده س���ه‌ر گۆڤار ی بیناس���ازی بو ،ئه‌حمه‌د له‌پاریس بیركاری ی ش���ارل ی ئیبدۆ ،له‌لیس���تی پڕفرۆش���ترین ده‌خوێن���دو عه‌ل��� ی له‌ته‌ورێز پزیش���كیی‌‌و كتێبه‌كان ی فه‌ره‌نس���ادایه ،به‌پێ ی رۆژنامه ی عه‌بدولره‌حمانیش له‌تاران‌و ساڵێك به‌دوا ی لۆ فی���گارۆی چاپی پاری���س ،له‌ماوه ی دو ئه‌وه‌ش���دا به‌یارمه‌ت��� ی حیزبی ت���وده بۆ هه‌فته‌دا 150هه‌زار نوسخه ی لێفرۆشراوه .خوێندن ده‌چێته پراگ. پای���ز ی ،1952له‌پ���راگ له‌ئاهه‌نگێك���دا له‌گ���ه ڵ لێنا یه‌كت���ر ده‌ناس���ن‌و له‌یه‌كه‌م بینین���هوه ده‌بنه عاش���ق‌و خۆشه‌ویس���ت ی یه‌كدی ،ئه‌وكات قاسملو ته‌مه‌ن ی 20ساڵ‌‌و لێنا 17ساڵ ده‌بێت ،زۆر ناخایه‌نێت له‌ناو باڵوێزخان���هی ئێران مه‌الیه‌كی رێكپۆش��� ی ش���یعه مه‌زهه‌ب له‌یه‌كتریان ماره ده‌بڕێت‌و ئیتر 37س���اڵ به‌یه‌كه‌وه تاڵی‌‌و ش���یرین ی رۆژگار به‌ڕێده‌كه‌ن. عه‌بدولڕه‌حم���ان كه‌ڵكه‌ڵه‌ی سیاس���هتو بی���ری چه‌پ له‌مێش���كیدا ب���و ،بۆیه بڕیار ده‌دات بگه‌ڕێت���هوه بۆ ئێران ،س���ه‌ره‌ڕا ی ئهوهی پوری ئامۆژگا ی لێنا ده‌كات كه دوا ی ئه‌م موس���ڵمانه رۆژهه‌اڵتییه‌ی هاوس���ه‌ر ی نه‌كه‌وێ���تو ژیان له‌خۆ ی تاڵ نه‌كات ،به‌اڵم میشێل ولبیبك له‌گه‌ڵی ده‌ڕوات بۆ تاران. ئا :سات
عه‌بدولڕه‌حمان له‌ئه‌وروپا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك خۆ ی نه‌ده‌پاراست‌و سه‌ره‌تاییترین رێوشوێنه‌كانی خۆپاراستن ی ره‌چاو نه‌ده‌كرد ،ته‌نیا یه‌ك حیمایه‌ی هه‌بو ئه‌ویش چه‌كیش ی پێنه‌بو تاران‌و عومه‌ر ی خه‌یام لێ���ره‌وه قۆناغێك���ی نوێ���ی ئ���ه‌م ژن ه ده‌س���تپێده‌كات ،ل���هو ژیان���ی ئاواره‌یی‌‌و حه‌ش���ارگه ی نهێن���یو چه‌رمه‌س���ه‌رییه‌دا، ئهو شه‌یدای ش���یعره‌كان ی عومه‌ر ی خه‌یام ده‌بێت ،پ���اش ماوه‌یه‌ك ده‌چنه ماڵه‌باوان ی عه‌بدولڕه‌حمان له‌ورمێ‌‌و له‌وێ زیاتر هه‌ست ب���ه به‌ریه‌ككه‌وتنی كولت���وره‌كان ده‌كات، ئ���ه‌وه‌ی به‌الی���هوه س���ه‌یر‌ه فره‌ژنییه ،ك ه محه‌م���ه‌د ئاغا به‌قس���هی نانه‌خانی دایك ی قاس���ملو 25ژنی هێناوه‌‌و ته‌نه‌نات سه‌ر ی ل���ه‌وه‌ش س���وڕده‌مێنێت ك���ه محه‌مه‌دئاغا به‌به‌رچ���اوی ژن‌و منداڵه‌كانیی���هوه به‌میش ده‌ڵێت "خوشكت هه‌بێت ده‌یهێنم!" نانه‌خانم ئه‌وه‌ش���ی بۆ ب���اس ده‌كات ك ه له‌بی���ری نایه قاس���ملو له‌چل���هی هاویندا له‌دایكبوه یان س���ه‌ره‌تای زس���تان ،دوا ی به‌سه‌ربردن ی 10س���ا ڵ له‌م ماڵه‌دا ،به‌هۆ ی كاری حیزب���ی عه‌بدولڕه‌حمان���هوه ده‌چن ه ته‌ورێ���ز ،هاوس���ه‌ره‌كه‌ی ب���ه‌وه‌دا ب���ۆی ده‌رده‌كه‌وێت كه له‌و سااڵنه‌وه كاراكته‌رێك ی گرنگ بوه كه ش���ه‌وێكیان "نوره‌دینی كیا نوری" كه دواتر ده‌بێته س���كرتێر ی حیزب ی توده ،به‌به‌رگی سه‌ربازییه‌وه خۆی ده‌كات به‌ماڵیاندا‌و پاش ئه‌وه‌ش ته‌یموری به‌ختیار، س���ه‌رۆك ی ئه‌وكات���ی س���اواك س���ه‌باره‌ت به‌عه‌بدولڕه‌حم���ان لێكۆڵین���ه‌وه‌ی له‌گه ڵ ده‌كات. به‌غداو ئه‌سپێ دوا ی ئهوه لێن���او دو كچه‌كه‌ی به‌قاچاغ به‌ره‌و كوردستانی عێراق هه‌ڵدێن‌و سه‌ره‌تا له‌س���لێمانی ده‌گیرس���ێنه‌وه ،له‌وێش���هوه به‌جێبێكی شه‌قوش���ڕ ده‌برێن ب���ۆ به‌غدا، ههش���ت مانگ له‌چاوه‌ڕوانی���ی وه‌رگرتن ی ڤیزه‌دا له‌به‌غدا له‌گه‌ڵ ئه‌سپێ‌‌و كوێره‌وه‌ر ی به‌سه‌رده‌بات. لێنا دیسان له‌به‌غدا بینین ی ئهو ژن كڵۆڵ‌‌و بێده‌ره‌تانانه ئازاری ده‌دات كه كه‌متر له‌پیاو سه‌یر ده‌كرێن ،ئهو باس لهوه ده‌كات كه له‌م كۆمه‌ڵگه رۆژهه‌اڵتیان���ه‌دا قه‌درو رێزی ئهو ژنانه ی كچیان ده‌بێت ،بارته‌قای ئهو ژنان ه نییه كه كوڕیان ده‌بێ���ت .به‌بۆچون ی لێنا،
ههرچهنده عه‌بدولڕه‌حمان له‌وباره‌و‌ه یه‌كێك له‌مرۆڤه ده‌گمه‌ن‌و هه‌ڵكه‌وته‌كان بو ،به‌اڵم بۆ رێزگرتن له‌پیاوه‌كان ی دیكه ،داوای له‌لێنا ده‌كرد كه وه‌كو ژنێكی گوێڕایه‌ڵ‌‌و خاكه‌ڕا، واته ژنێكی موسوڵمان هه‌ڵسوكه‌وت بكات. تاڵه‌بانی.. میهره‌بان‌و زۆربڵ ێ ئهو رۆژگاره‌ی له‌به‌غدا له‌حه‌شارگه‌یه‌كه‌و‌ه ب���ۆ حه‌ش���ارگه‌یه‌كی ت���ر ده‌چێ���ت، له‌حه‌ش���ارگه‌یه‌كدا ناچ���ار ده‌كرێت له‌گه ڵ س���ێ پیاو ی گه‌نج بمێنێته‌وه ك ه یه‌كێكیان خوێن���دكاری بواری یاس���ا ب���و ،زانكۆ ی به‌حێهێش���تبو ،له‌ده‌ست پۆلیس رایكردبو، پیاوێك���ی میهره‌بان‌و زۆربڵ���ێ بو ،ناوێك ی خوازراو ی هه‌بو ،به‌اڵم ناوه راسته‌قینه‌كه ی جه‌الل تاڵه‌بان ی بو. هه‌ر كاتێك لێنا حه‌شارگه‌كه‌ی ده‌گۆڕی، ده‌ب���و ناوه‌كه‌ش���ی بگۆڕێت ،ه���ه‌ر یه‌كه‌م شه‌و ی گه‌یش���تن ی به‌حه‌شارگ ه نوێیه‌كه‌ی، ئهو س���ێ پیاوه گه‌نج���ه ده‌كه‌ون ه خۆیان ناوێكی خوازراو بۆ لێنا بدۆزنه‌وه .دواجار، جه‌الل بڕی���اری كۆتایی ده‌دا‌و ده‌ڵێ "ناو ی تۆ نه‌س���رینه" .نه‌س���رین ن���اوی گوڵێك ی سپیی ه ك ه له‌شاخه‌كان ده‌ڕوێ ،تا ئێستاش كورده‌كان به‌و ناوه‌وه ده‌یناسن. مه‌ال مسته‌فا‌و عه‌بدولڕه‌حمان س���اڵ ی ،1958م���ه‌ال مس���ته‌فا له‌ڕێ ی گه‌ڕانه‌وه‌ی له‌یه‌كێت ی سۆڤیه‌ته‌و‌ه بۆ عێراق ماوه‌یه‌كی كورت له‌پراگ الده‌دات‌و بۆ نان ی ئێوار‌ه میوان ی بنه‌ماڵه‌ی قاس���ملو ده‌بێت، له‌و میواندارییه‌دا مه‌ال مس���ته‌فا پێشنیار ی ئ���هوه ده‌كات عه‌بدولڕه‌حم���ان بگه‌ڕێته‌و‌ه كوردستان ی عێراقو درێژه به‌خه‌بات له‌دژ ی رژێمی ش���ا بدات ،ئه‌میش قبوڵی ده‌كات. جارێكیتر ژیان له‌به‌غدا به‌ش���ێوه‌ی فه‌رم ی له‌س���ااڵن ی 1959و 1960ده‌ستپێده‌كاته‌وه، لێنا له‌وه‌زاره‌تی نیش���ته‌جێ كردن له‌به‌غدا كارده‌كا‌و دواتری���ش به‌ه���ۆی كار ی حیزب ی هاوس���ه‌ره‌كه‌یه‌وه جارێكیت���ر روده‌كه‌نه‌و‌ه پراگ.
له‌پراگه‌و‌ه بۆ به‌غداو پاریس س���اڵ ی 1968له‌كاتێكدا بۆ خه‌باتكاران ی كوردی رۆژهه‌اڵت س���اڵێك ی سه‌خت‌و دژوار ده‌بێت ،به‌ه���اری پراگیش ل���ه‌دور ی 2000 كیلۆمه‌تر له‌كوردس���تان له‌ژێر پۆس���تاڵ ی سوپای په‌یمانی وارش���ۆ تێكده‌شكێنرێت. به‌شێك له‌الپه‌ڕه ههره سه‌رنجڕاكێشه‌كان ی ئه‌م كتێبه ك ه له‌بنه‌ڕه‌تدا دو سا ڵ له‌مه‌وبه‌ر به‌زمان ی فه‌ره‌نس��� ی له‌پاری���س چاپكراوه، گێڕانه‌وه‌ی كاره‌س���اتی تێكشكانی به‌هار ی پراگه. دوای ئ���هو كاره‌س���اته ،ئیت���ر لێن���او عه‌بدولڕه‌حمان دڵیان له‌پراگ هه‌ڵده‌كه‌نرێ‌‌و جارێكیتر دهگهڕێنهوه به‌غدا ،عه‌بدولڕه‌حمان له1970هوه تا 1974له‌وه‌زاره‌تی پالندانان ی عێراق كارده‌كات‌و هاوكاتیش به‌س���كرتێر ی گش���تی حیزب���ی دیموكراتی كوردس���تان هه‌ڵده‌بژێردرێ���ت ،دوات���ر دهگهڕێنهوه بۆ پراگ‌و له‌ساڵ ی 1976هوه به‌هۆ ی گوشار ی پۆلیسی نهێنی چیكوسلۆڤاكیاو‌ه روده‌كه‌ن ه پاری���س‌و ل���ه‌وێ نیش���ته‌جێ ده‌ب���ن ،دو كچه‌كه‌شیان ده‌چن ه سوید. عه‌بدولڕه‌حمان‌و خومه‌ینی س���اڵ ی 1978ك ه خومه‌ینی له‌عێراقه‌و‌ه په‌ناده‌بات ه به‌ر پاریس‌و له‌نۆڤل لو ش���اتو نیش���ته‌جێ ده‌بێت ،لێنا سه‌ڕه‌رای تێبین ی زۆری له‌س���ه‌ر خومه‌ین���ی ،به‌ئوتومبێ���ل هاوسه‌ره‌كه ی ده‌بات ه نۆڤل لو شاتو ،له‌و ێ لێنا له‌ئوتومبێله‌كه‌یدا ده‌مێنێته‌وه چاوه‌ڕوان ی گه‌ڕانه‌وه‌ی هاوسه‌ره‌كه‌ی ده‌كا ،لهبهرئهوه ی پێیوای���ه گه‌ڕان���ه‌وه‌ی هاوس���ه‌ره‌كه‌ی زۆر ده‌خایه‌نێت ده‌س���ت ده‌كا به‌خوێندنه‌وه ی كتێ���ب ،به‌اڵم هێنده نه‌ب���ا عه‌بدولڕه‌حمان به‌توڕه‌ییه‌كی له‌ڕاده‌به‌ده‌ره‌وه دهگهڕێتهوه. كاتێ���ك خومه‌ینی ن���او ی عه‌بدولڕه‌حمان ی بیس���تبو ،به‌سه‌رس���وڕمانه‌وه وتبو ی "ك ێ رێیپێداوه بێته ژوره‌وه؟ من هیچ قسه‌یه‌كم نییه له‌گه ڵ ئه‌م پیاوه بیكه‌م!" سه‌ره‌نجام عه‌بدولڕه‌حمانی���ان ل���ه‌وێ ده‌ركردب���و. لهبهرئهوه زۆر توڕه‌و غه‌مگین بو. ب���ه‌اڵم س���ه‌ڕه‌رای ئ���ه‌وه‌ش ئ���هو
له‌مه‌به‌س���ته‌كه ی پاش���گه‌ز نه‌بۆوه ،پاش چه‌ند رۆژ س���ه‌رله‌نوێ بیرۆك���هی دیدار ی ئایه‌ت���واڵ خومه‌ین ی ده‌كه‌وێته‌وه س���ه‌ری، ئه‌مجاره‌شیان ده‌س���كه‌وتێكی به‌رچاوتر ی له‌جار ی پێشو نابێ. عه‌بدولڕه‌حم���ان له‌گ���ه ڵ هه‌ڵگیرس���ان ی شۆڕش���ی ئێران���دا ك��� ه ده‌گه‌ڕێت���هوه بۆ ئێران‌و ده‌بێت ه كه‌س���ایه‌تییه‌كی ناس���راو، س���ه‌ره‌نجام به‌س���ه‌رۆكایه‌ت ی وه‌فدێك��� ی ده‌فته‌ر ی سیاس��� ی ده‌چنه ال ی خومه‌ینی، ئه‌ویش ئامۆژگارییان ده‌كا كه دوای قورئان بك���هون .خومه‌ینی رازی نابێت قاس���ملو ببێته ئه‌ندام ی مه‌جلیسی خوبره‌گان ك ه بۆ داڕشتنی ده‌ستوری كۆماری ئیسالمی ئێران هه‌ڵبژێردرا بو ،له‌كۆتای ی به‌هار ی 1979شدا بڕیار ی كوشتن ی دا. جیابونه‌وه‌و مه‌رگ لێنا دوا ی روخان ی رژێم ی شا دهگهڕێتهوه كوردس���تان‌و له‌نزیكه‌و‌ه له‌گ���ه‌ڵ تراژیدیا‌و كوێره‌وه‌ری خه‌ڵكی رۆژهه‌اڵتی كوردستان‌و ژنه داماوه‌كان ی وه‌ك جوان‌و ئامینه ده‌ژی، له‌و كاتانه‌دا هه‌س���ت به‌خه‌مبارییه‌كی زیاتر ده‌كات ك ه عه‌بدولڕه‌حمان ی هاوسه‌ری خۆ ی لێدور ده‌گرێت‌و هه‌مو كات ی خۆی بۆ كار ی حیزب ی ته‌رخ���ان ده‌كا‌و لێنا ب���ۆ ته‌نهای ی به‌جێده‌هێڵێت ،س���ه‌ره‌نجام لێن���ا ده‌گات ه تین���یو بڕیاری جیابون���هوه ده‌دات‌و لێكتر جیاده‌بنه‌وه‌‌و دهگهڕێتهوه پاریس. دوای داگیركردن���ه‌وه‌ی ناوچ��� ه ئازادك���راوه‌كان له‌الیه‌ن رژێم���ی ئێرانه‌وه، قاسملوش ده‌چێته‌وه پاریس ،به‌اڵم به‌پێ ی گێڕانه‌وه‌ی لێنا" ،عه‌بدولڕه‌حمان له‌ئه‌وروپا به‌هی���چ ش���ێوه‌یه‌ك خۆ ی نه‌ده‌پاراس���تو سه‌ره‌تاییترین رێوشوێنه‌كانی خۆپاراستن ی ره‌چاو نه‌ده‌كرد ،ته‌نیا یه‌ك حیمایه‌ی هه‌بو كه ته‌نانه‌ت چه‌كیش��� ی پێنه‌ب���و ،زۆربه ی كاته‌كان بزر ده‌بو حیمایه‌كه‌ش��� ی به‌دواییدا ده‌گ���ه‌ڕا ،تا س���ه‌ره‌نجام ل���ه11ی ته‌موز ی 1989دا به‌پێی خۆی به‌پیر مه‌رگه‌و‌ه چو". لێنا له‌ش���ه‌هید عه‌بدولره‌حمان توڕه بو، لهوه ی كه خۆ ی به‌كوش���ت دابو ،به‌توند ی لۆمه‌ی ده‌كرد.
رێبەری کتێبسازە کوژەراوەکان ..ئەو رۆمانەی سەرەتا ته‌نها دەلیلێک بو ئا :رێنوار نەجم "رێبەری کتێبسازە کوژراوەکان" نوێترین رۆمانی عەتا محەمەده ،رۆمانەکە کە ماوەی چەند هه‌فتەیەکە باڵوبوەتەوەو بوەتە جێی مشتومڕی خوێنەران‌و یەک بۆ ئەوی دیکە پێشنیاری خوێندنەوەی دەکات. عەتا محەمەد بەس���ەرهاتی سەرەتای نوس���ینی ئ���ەو رۆمان���ە ب���ۆ ئاوێن���ە دەگێڕێتەوەو رایدەگەیەنێت کە لەس���اڵی 2012بەھۆی سوتانی کۆمپیوتەرەکەیەوە، کۆمەڵێ���ک فایل���ی دەفەوتێ���ت ،یەکێک لەوانە دەستنوس���ێک بوە کە نزیکەی 45 الپەڕەی لێ نوس���راوە ،ئەو دەستنوسە "لەبارەی کوشتنی دەستەیەکی نهێنییەوە بو لەالی���ەن نازییەکان���ەوە ،کە کتێبیان بەدزییەوە‌و بەناوی خوازراوەوە دەنوسی‌و لەکتێبخانەکاندا بەجێیان دەھێش���تن .من
دەمویس���ت ڕێبەر یاخود دەلیلێک بۆ ئەو نوسەرانە دروست بکەم ،کە لەالیەن ڕژێم‌و دەسەاڵتەکانەوە کوژراون". دواترو لەسەرەتای 2014عەتا محەمەد دەچێتەوە سەر بیرۆکەی دەستنوسەکەو ئ���ەو رێبەرەی دەیویس���ت بینوس���ێت، سەردەکێش���ێت بۆ رۆمانێ���ک لەماوەی 5مانگ���دا ت���ەواوی دەکات" ،کاتێکیش لەنوس���ینی رۆمانەک���ە تەواوب���وم ،زۆر دڵخۆش بوم بەسوتانی کۆمپیوتەرەکەم، چونکە ڕۆمانەکە زۆر جیاوازتر بو لەوەی پێشو هه‌وڵی نوسینیم دابو". رۆمانەکە کە ناونیش���انێکی الوەکیشی هه‌ی���ە "عەبدولخالق خەون���ی بەکتێبێکی ترەوە دەبینی" ،لەالپەڕەکانی سەرەتایەوە ڕوداوەکان لەن���او خێزانێک���ی ک���وردی نیش���تەجێی ئەوروپادا ڕودەدات ،پاشان دەچێت���ە دونیایەکی فراونت���رەوەو باس لەهه‌وڵی گروپگەلێک دەکات بۆ نوسینی کتێ���بو باڵوکردنەوەی بەنهێنیی‌‌و دواجار
سپاردنی گیانیشیان لەو ڕێگایەدا .ئەوەی ڕۆمانەک���ە زیاتر س���ەرنجراکێش دەکات تێکەڵکردنی چەند ڕوداوو کەسایەتییەکی واقعیی���ە بەچیرۆک���ی رۆمانەک���ە .وەک باس���کردنی ونبون‌و دوات���ر دۆزینەوەی تەرمی خاوەن کتێبخانەیەکی س���لێمانیی بەن���اوی عوم���ەری مەکتەب���ە ،هه‌روەها باس���کردن لەعەبدولخالق مەعروف ،ئەو نوسەرەی لەس���ااڵنی هه‌شتاکاندا لەسەر نوسینی کتێبێک تیرۆرکرا. عەتا محەم���ەد لەو بارەی���ەوە دەڵێت "ل���ەو ڕۆمان���ەدا خەونم ئەوە ب���و بتوانم بیبلیۆگرافیای���ەک ب���ۆ ئەو نوس���ەرانە دابنێ���م ،کەبەپەنهانی ک���وژراون .یاخود کتێبێ���ک دابنێ���م وەک لەوان���ەی پێیان دەوترێت ڕێبەر یاخود دەلیل ،کە خوێنەر لەڕێگای���ەوە ،ب���ەاڵم لەف���ەزای ڕۆماندا، بتوانێت بەزۆرێک لەو نوس���ەرانە ئاش���نا ببێ���ت .ئەم���ەش ھۆکاری ئامادەیی ئەو ناوانەیە لەڕۆمانەکەدا،وەک خۆیان .جگە
لەوەی کە ڕۆمانەک���ە بۆ خۆی کارکردنە لەس���ەر پەیوەندی نێوان (ناوو مرۆڤ). بەاڵم لەڕۆمانەکەدا ،کەسایەتی‌و ناوەکانی تر ،دروستکراون". هه‌رچەن���دە ئ���ەو رۆمانە پ���ڕ ڕوداوو کەسایەتیی‌و چیرۆکە ،بەاڵم قەبارەیەکی بچوک���ی هه‌یەو 200الپەڕەیە .نوس���ەری رۆمانەک���ە دو ج���ۆر رۆم���ان لەیەکت���ر جیادەکاتەوە" ،یەکێکی���ان ئەوانەن ،کە ڕۆماننوس هه‌وڵدەدات لەڕۆمانەکەیدا هه‌مو شتێک بڵێت‌و بەجۆرێک خەیاڵی خوێنەر داگیربکات ،کە ھیچ ڕوبەرێک لەدەرەوەی ڕۆمانەکە بۆ خوێنەر نەھێڵێتەوە" .جۆری دوەمیش���یان "کە ناکامڵ بەدەردەکەون‌و بینایەک���ی لێکترازاو‌و پارچ���ە پارچەیان هه‌یە ،چونکە بوارێک بۆ خەیاڵی خوێنەر دەمێنێتەوە ،کە بەشداربێت لەبیناکردنی ڕۆمانەک���ەدا" .عەتا محەم���ەد وەک لەم رۆمانەو ئەوانی پێشتریشیدا دەردەکەوێت، زیاتر حەز بەجۆری دوەم دەکات.
لەپاڵ ئەو رۆمان���ەدا ،لەماوەی مانگی راب���ردودا ،عەت���ا محەم���ەد دو ڕۆمانی وەرگێڕدراوی باڵوکردەوەو یەکێکی دیکەش لەچەند هه‌فت���ەی داهاتودا باڵودەبێتەوە، س���ەرەڕای ئەو وەرگێڕانەو ئەوانەش���ی لەڕابردودا وەریگێڕاون ،بەاڵم ئەو دەڵێت "هه‌رگیز لەخەیاڵمدا نەبوە‌و ناشمەوێت کاری وەرگێڕان بک���ەم .لەبەر ئەوەی کارێکی زۆر قورسە ،مرۆڤ تێکستێک بەزمانێکی تر بنوس���ێتەوە ،بێئەوەی ھیچ ئازادییەکیشی هه‌بێت". ئەو نوسەرە باس لەدو کتێب دەکات (بەبێ ئەوەی ناویان بھێنێت) کە خەونیەتی بگەنە دەست خوێنەری کورد" ،یەکێکیان لەبەر قورسی‌و گەورەیی کارەکە ،ش���تێک نییە بتوانم بیری لێ بکەمەوە .بەاڵم ئەوی تریان هه‌ست دەکەم بتوانم ئەندێش���ەی ئەوە بکەم ،ڕۆژێک خوێنەری کورد بیخوێنێتەوە".
18
تایبه‌ت
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
پرۆژەیەک بۆ چاککردنی سیستمی كانتۆنی شه‌نگال یان...؟! چاودێریکردن‌و هەڵسەنگاندنی وەزارەتەکان ئاراز حاجی مسته‌فا ،فنله‌ندا كانتۆن واتا خۆبه‌ڕێوه‌به‌رییه‌كی دیموكراتیی‌و ئازادی خه‌ڵكی ناوچه‌یه‌ك له‌بڕیاری سیاسی، ئابوریو ئیداریی .كانتۆن ده‌س���ه‌اڵتێكی خۆجێیی یاخود ئه‌مری واقیعه .هێشتا شه‌رعییه‌تی نێوده‌وڵه‌ت���ی نییه ،به‌ڵكو له‌ئه‌نجامی قه‌یرانی ش���ه‌رعی ده‌س���ه‌اڵت دروس���ت ده‌بێت‌و ئه‌م ده‌س���ه‌اڵته ده‌گه‌ڕێت به‌دوای ش���ه‌رعییه‌تێكدا بۆخۆی .له‌هه‌فته‌ی ڕاب���ردو په‌كه‌كه كانتۆنی ش���ه‌نگالی ڕاگه‌یاند وه‌كو ده‌س���ه‌اڵتێكی خۆجێیی‌و ئااڵی تایبه‌تیش���یان بۆ ده‌ستنیشانكرد. ب���ه‌اڵم ئایا ئه‌مه تا چه‌ند له‌گه‌ڵ هه‌لومه‌رج‌و واقیعی ئێس���تای هه‌رێمی كوردس���تان‌و عێراق یه‌كانگی���ره؟ بێگومان هیچ میكانیزمێكی یاس���ایی‌و لۆژیكی نییه هه‌ت���ا په‌كه‌كه موتوربه‌ی ده‌س���ه‌اڵتی سیاسیی باشور بكرێت .چونكه هێش���تا ئهو ده‌ڤه‌رانه ناوچه‌ی ناكۆكن ،له‌نێوان ههولێرو به‌غدادو پرسی ماده‌ی ١٤٠چاره‌سه‌ر نه‌بوه. ناكرێت له‌م هه‌مو قه‌یرانه سیاس���ی ،ئابوریو سه‌ربازییه‌دا ،په‌كه‌كه‌ش ببێت به‌بارێكی ترو هه‌وڵبدا س���تراتیجی باشور دابڕێژێت‌و ده‌س���توه‌ربداته كاروبارییه‌وه ،به‌شدارییان له‌سه‌رجه‌م میحوه‌ره‌كانی شه‌ڕ هاوش���انی پێشمهرگهو ئاوێته‌بونی خوێنی كچ‌و كوڕه گه‌ریالكان به‌خاكی باش���وری كوردستان ئه‌وپه‌ڕی ش���ه‌ره‌فمه‌ندییه .به‌اڵم ناكرێت ئه‌مه بكه‌ن به‌پاساوی ئهوهی ناوچه‌یه‌كی فراوان بخه‌نه ژێر هه‌ژمون‌و سنوری قه‌ڵه‌مڕه‌وی خۆیان.په‌كه‌كه ئهو هێزه سه‌ربازیی‌و سیاس���ییه‌ی كه له‌شه‌نگال به‌كاریده‌هێنێت ،ئه‌گه‌ر له‌ڕۆژئاواو باكور بیخاته‌گه‌ڕ ،ده‌ستكه‌وتی زۆر مه‌زنتر بۆخۆیان‌و بۆ گه‌له‌كه‌مان وه‌ده‌ستدێنن ،به‌اڵم هه‌وڵدان بۆ پارچه‌كردنی باشور جگه له‌به‌هه‌ده‌ردانی وزه‌یه‌كی سیاس���ی خۆماڵی ،هیچیتری لێوه‌ده‌ستنایه ،كه‌لێنێكی گه‌وره‌تریش ده‌خاته نێو ماڵی كوردو كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی .هه‌رچه‌ند پاڵنه‌ری ئه‌م هه‌نگاوه‌ی په‌كه‌كه وه‌اڵمی ده‌س���تێوه‌ردانه‌كانی پارتییه له‌كاروباری ڕۆژئاوا .كاتێك پارتی بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌یمه‌نه‌ی په‌كه‌كه ،حیزبی پاشكۆی له‌باكورو ڕۆژئاوای كوردستان دروستكرد ،په‌كه‌كه‌ش له‌به‌رامبه‌ردا هه‌رێمی ش���ه‌نگال ده‌خاته ژێر هه‌ژمون���ی خۆی .یانی كرده‌كان دوالیه‌ن���ه‌ن .تاڕاده‌یه‌كیش ئهوهی په‌كه‌كه كارتی سیاس���ییه ب���ۆ وه‌ئاگاهێنانه‌وه‌ی پارتی .ده‌س���تێوه‌ردانه‌كانی پارتی كاروانی به‌ره‌وپێش���چون‌و شۆڕشی گه‌لی كورد له‌پارچه‌كانی تر سست ده‌كات .ئه‌مه ڕێك بۆ په‌كه‌كه‌ش ڕاس���ته .ئینجا كانتۆن هه‌نگاوێكی ناكامه‌و برینه‌كانی ش���ه‌نگالیش ساڕێژناكات. له‌قۆناغی یه‌كه‌م ده‌بێت س���ه‌رجه‌م ناوچه‌كه ئازادبكرێت .چونكه هێش���تا نیوه‌ی ش���ه‌نگال له‌ژێر كۆنتڕۆڵی داعش���دایه ،نیوه‌كه‌ی تریش چۆڵه .دواتر ده‌بێت بس���ت به‌بس���ت له‌بۆمب پاكبكرێته‌وه .قۆناغی دواتر دانیشتوانه‌كه‌ی بگێڕدرێته‌وه‌و ژێرخانی شاره‌كه بونیادبنرێته‌وه. ئینجا دانیش���توانی ده‌ڤه‌ره‌كه خۆی���ان ئازادانه بڕیارده‌ده‌ن نه‌ك په‌كه‌ك���ه ،له‌ژێر ده‌مامكی شه‌نگالییه‌كاندا جیۆسیاس���یی هه‌رێمه‌كه بگۆڕێت .له‌به‌رئه‌وه‌ی لێره‌دا ده‌نگی شه‌نگالییه‌كان سه‌نگی مه‌حه‌كه .ئه‌گه‌ر وانه‌بێت ئه‌مه دابڕان‌و بچوككردنه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستانه .ده‌كرێت له‌ڕوی كارگێڕییه‌وه خه‌ڵكی ش���ه‌نگال خۆیان به‌ڕێوه‌ب���ه‌رن .به‌اڵم بۆچی ده‌بێت ناوی بنێین كانتۆن‌و له‌ژێر هه‌ژمونی په‌كه‌كه‌دا بێت؟ ده‌كرێت هێزێكی پێش���مه‌رگه به‌فه‌رمانده‌كانیشیه‌وه له‌خه‌ڵكی ناوچه‌كه پێكبهێنرێت‌و له‌ژێر سه‌رپه‌رش���تی وه‌زاره‌تی پێشمه‌رگه بێت .به‌اڵم بۆچی ده‌بێت هێزی "یه‌كینه‌كانی ژنانی ش���ه‌نگال" دروستبكرێت‌و له‌ژێر سه‌رپه‌رشتی په‌كه‌كه بێت؟ ئاش���كرایه كه به‌هۆی پاشه‌كش���هی پارتی له ٣ی ئابدا ،ش���ه‌نگالییه‌كان متمانه‌یان نه‌ماوه جارێكیتر موقه‌ده‌راتی خه‌ڵكه‌كه‌یان به‌پارتی بسپێرنه‌وه .شكسته‌كه‌ی پارتیش پالنێكی خۆی بوبێت بۆ به ده‌ستهێنانی پاڵپش���تی نێوده‌وڵه‌تیی یان له‌خه‌مساردی‌و الوازییه‌وه مقاوه‌مه‌ی نه‌كردبێت ،له‌هه‌ردو حاڵه‌تدا ش���ه‌نگالییه‌كان مافی خۆیانه متمانه به‌پارتی نه‌كه‌نه‌وه‌و سزای مه‌عنه‌ویی بده‌ن .به‌اڵم با به‌دیلی پارتی ش���ه‌نگالییه‌كان خۆیان بن نه‌ك په‌كه‌كه .با به‌دیلی ئااڵی كوردس���تان هه‌ر ئااڵی كوردس���تان بێت ،نه‌ك ئااڵی لۆكاڵیی .با به‌دیلی پێشمه‌رگه‌ی پارتی ،پێشمه‌رگه‌ی كوردستان بێت به‌اڵم ئه‌مجاره له‌ئێزیدییه‌كان خۆیان بێت. با به‌دیلی كانتۆن پارێزگای شه‌نگال بێت ،نه‌ك دابڕان له‌هه‌رێم.
بەردەوامیی دابەزینی نرخی نەوتی خاو د .قەیوان سیوەیلی شارەزا لەبواری وزەدا ساڵی 2014ساڵێکی شوم بو بۆ واڵتانی بەرهەمهێنەرینەوت���ی خ���او چونک���ە لەم س���اڵەدا نرخی هەر بەرمیلێک نزیکەی 60 دۆالر دابەزی .بەپێی مەزەندەی شارەزایانی بواری نەوتی خاو چاوەڕواندەکرێت کە نرخی هەربەرمیلیک لەس���اڵی 2015دا لەنێوان 50 دۆالردا بمێنێتەوە. سامانی نەوت خه‌ریکە جارێکی تر ڕووە تاڵ‌و گرژاوییەکه‌ی نیشانی ئەو واڵتانەدەدات ک���ە ئابورییەکەی���ان بە پەتای نەخۆش���ی نەوت ئالودەن .لەنێو ئەو واڵتانەدا ئێراق‌و ئێ���ران‌و فنزویال له‌پێش���ەوه‌ی گش���تیانن، کە ڕۆژانە ئابورییەکەیان بەدەس���ت بەاڵی نەوتەوە ئالودەبوەو لەنێو بازنەی داخراوی چاوەڕوانیی دراوی فرۆشتنی نەوت قەتیس ماون‌وئاس���ۆیەکی ڕونیش ب���ۆ دەربازبوون لەتەنگ���ژە ئابورییە نابینرێ���ت .لەڕوانگەی ئ���ەو واڵتانەوە کە دابەزین���ی نرخی نەوت کاریگەری ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر ئابوری واڵتەکانی���ان له‌کۆبونەوەی ئ���ەم دواییەی ئۆرگانی ئۆپێک لەب���ەرواری 2014/11/27 دا هی���چ س���ەره‌نجامێکی دڵخۆش���کەری لێنەکەوتەوە ،چونکە بەپراکتیکی نەتوانرا بەربەس���ت بەو دابەزین���هی نرخی نەوتی خ���او لەبازاڕەکانی جیهاندا بگیرێت‌و رۆژانە نرخی نەوت دادبەزێت وا بەرەو 50دۆالر بۆ هەربەرمیلێک نزیکدەبێتەوە .هەڵسەنگاندنی واڵتەکان���ی ئۆپێ���ک بۆ ه���ۆکاری دابەزنی نرخی نەوت لەیەکترەوە جیاوازن‌و هەریەکە هۆکارێک بۆ دابەزینی نرخ دەخەنەڕو. هەربۆیەش ڕەوتی دابەزینی نرخی نەوت بەردەوام���ە چونکە بازاڕی ن���ەوت نوقمی نەوت���ی ئۆپێکەو رۆژانە لەبڕی پێویس���تی خۆی زیاتر دەردەهێنرێت‌و 1/3گشت نەوتی رۆژانەی پێویستی جیهان بەرهەمدەهێنێت! بەهەمانش���ێوەش واڵتانی دەرەوەی ئۆپێک هی���چ ئامادەکارییەکی���ان نییە تا ئاس���تی بەرهەمهێنان‌و هەناردەکردنی رۆژانەیان کەم بکەنەوە. بۆ نمونە واڵتی س���عودیە بەبڕی نزیکەی 11ملی���ۆن بەرمی���ل لەرۆژێکدا پش���کێکی گەورەی بەردەکەوێت ،کە خس���تنە بازاڕی
ڕۆژانەی ئەم بڕە مەزن���ە تەنها لێکدانەوەو هەڵس���ەنگاندنێکی ڕامی���اری ب���ۆ ئ���ەم کارەی واڵت���ی س���عودیە هەڵدەگرێت.بەاڵم عەرەبس���تانی س���عودیە وەکو گەورەترین هەناردەکەری نێو ئۆرگانی ئۆپێک نایەوێت بەه���ۆی دابەزینی ئاس���تی بەرهەمهێنانی رۆژان���ەی نەوت���ی خ���او مش���تەرییەکانی لێدوربکەوێتەوەو پش���کی خ���ۆی لەبازاری وزەدا بدۆڕێن���ێ .بەهەم���ان ش���ێوە واڵتی ئێراق وەکو دوەمی���ن هەناردەکەری نەوتی خ���او لەنێو ئۆپێکدا لەس���ەرەتای س���اڵی 2015دا ئاس���تی هەنارەدکرنی بۆ نزیکەی ٣ملیۆن بەرمیل له‌ڕۆژێکدا بردەس���ەرەوە، کە ئەم بڕە لە ١٠س���اڵی ڕابوردودا بێ وێنە بوە .ئەویش لەئەنجام���ی ڕێکەوتنی نێوان حکومەت���ی ناوەندی‌و هەرێمی کوردس���تان هات���ەدی‌و بەپێ���ی مەزندەی ش���ارەزایان هەنگاو بەهەنگاو ئیراق پشکی ڕاستەقینەی خ���ۆی لەب���ازاڕی وزەدا دەدۆزێت���ەوە کە چاوەڕوانی بڕێکی 6ملیۆنی تا ساڵی ٢٠٢٠ ی لێدەکرێت .بەهەمانشێوە لەساڵی 2015 دا دوبارە واڵتی لیبیا هەوڵی هەناردەکرنی بڕی ملیۆنی نەوتی خاوی خۆی دەدات. کەواتە نە س���عودیە‌و ن���ە ئیراق بە هیچ شێوەک ئامادەی ئەوەیان تێدانییە کە بڕی هەناردەکردنی نەوتی خاوی ڕۆژانەیان کەم بکەن���ەوە .بەهەمان ش���ێوش واڵتانی نێو ئۆرگانی ئۆپێک‌و دەرەوەی ئەو ئۆرگانە هیچ لەبەرنامەیان���دا نییە تا بڕی هەناردەکردنی نەوتی ڕۆژانەیان کەم بکەنەوە. له‌کاردانەویەک���ی خێ���رادا واڵت���ە یەکگرتوەکان���ی ئەمریکا له‌دوای ٤٠س���اڵ دوباره‌ڕێگ���ە ب���ە هاوردەکردن���ی نەوت���ی مامناوەن���دی‌و نیمچە ق���ورس دەدات ،کە ئەم هەنگاوە دوبارە دەبێتە هۆی دابەزینی نرخ���ی نەوتی خاوی س���وک لەبازاڕەکانی جیهان���دا .بەهێزبونی نرخ���ی دراوی دۆالر له‌ئاس���ت گش���ت دراوەکانی تر ،هۆکارێکی ت���رە بۆ دابەزینی نرخی نەوت ،چونکە ئەم سامانە سروشتییە بەدراوی دۆالر له‌بازاڕی وزەدا کڕین‌و فرۆشتنی پێوە دەکرێت. گش���ت هێم���اکان ڕێگە خۆش���کەرن بۆ بەردەوامی���ی دابەزینی نرخ���ی نەوتی خاو له‌ساڵی 2015دا بەاڵم تا چ ئاستێک ئەویش بەندە بەئاستی جوڵەی ئابوری واڵتی چین بەتایبەتی‌و ئاسیای باشور بەگشتی.
الوک سەالح بەرل���ەوەی بچینە ن���او بابەتەکەوە، حەزدەکەم چوارچێوەیەک دەستنیشان بک���ەم ب���ۆ ئ���ەوەی بزانین لەس���ەر چ بنەمایەک قسە دەکەین: س���ااڵنێکە ئێمە لەبەردەم کۆمەڵێک تەفس���یری جیاوازدای���ن ب���ۆ چەمکی حکومڕانی ک���ە ئەوەندەی چەمکەکەیان رونیاننەکردۆت���ەوە، مەنگک���ردوە، لەبەرئەوەی تەوەرە سەرەکییەکانو رۆڵ وکۆلەک‌و ئامرازەکانی بەڕونی ش���رۆڤە نەک���راون .بەپێداچونەوەیەک���ی خێ���را بەدیمەنی کولتوریو سیاس���یدا ،خۆمان لەبەردەم سێ هێڵی گشتی دەبینینەوە: -١تەفسیرێکی سیاسی کە سیاسییەکان بەردەوام بەگوێمان���دا دەدەن بێئەوەی تێڕوانینێک���ی ناوخۆیو قوڵ���ی هەبێتو لەچوارچێ���وەی چەن���د رس���تەیەکی ئینشائاس���ا دەرناچێت -٢ ،تەفسیرێکی فەلسەفیانەی کوردیانە کە هەوڵدانێکە بۆ خوێندنەوەی چەمکەکەو بەتیۆرکردنێتی، بەاڵم بێ بونی روانگەو دیدێکی عەمەلی بەرهەم هێنراو -٣تێڕوانینێکی پیشەییو تەکنۆکراتانە کە بەوە تۆمەتبار دەکرێت کوش���تەی رۆتین���ەو هی���چ داهێنانێکی ئیداریو سیاسی لەهەگبەدا نییەو توانای خوڵقاندن���ی نییە .بەداخەوە ئەم س���ێ تەفسیرە بەرهەمی سێ گروپ یان چینی جی���اوازن کە ئاگاداری ی���ەک نینو هیچ جۆرە هەماهەنگییەک لەنێوانیاندا نییە. دەکرێ���ت بەدامەزراندنی پرۆس���ەیەکی راوێ���ژکاری لەناو گروپ���ەکان خۆیانداو دوات���ر لەگ���ەڵ یەک���دا ،پرۆژەیەک���ی هاوب���ەش ئامادەکرێت‌و دەستنیش���انی رۆڵ���ی هەریەکەی���ان بکرێ���ت لەڕێگای سپۆنسەرکردنی وۆرکشۆپ‌و کۆنفرانسی فیکری‌و عەمەلییەوە. سیستمی چاودێریو هەڵسەنگاندن بەمانا هاوچەرخ‌و مۆدێرنەکەی چی دەگەیەنێت؟ با یەکێ���ک لەکۆڵەکەکانی حوکمرانی تاوت���وێ بکەین���و بزانی���ن ت���ا چەند لەکابینە یه‌ک بەدوایەکەکانی حکومەتی کوردس���تان پیادەک���راوەو چۆنچۆن���ی رەنگیداوەتەوە؟ ئایا پێویست بەچاکردن‌و پتەوکردن���ی دەکات یان ئەوەی دەکرێت دروس���تە؟ ئەویش چاککردنی سیستمی چاودێ���ری‌و داڕش���تنی سیس���تمێک بۆ هەڵسەنگاندنی سیاسەتی وەزارەتەکانو ئاس���تی کارکردن ،ئەوەی پێی دەوترێت Performanceمەبەستی سەرەکی لەم بابەتە راڤەکردنو وردکردنەوەو چۆنێتی بەکارهێنانی چەمکەکان���ی حکومڕانییە ئەوەندەی پەیوەستە بەم بوارەوە. دو ج���ۆر زاراوە ب���ۆ ئەم پرۆس���ەیە بەکاردێ���ت )١( :چاودێریک���ردن‌و هەڵس���ەنگاندن ک���ە تاوەک���و ئێس���تا لەڕێکخ���راوە بیانییەکان���دا بەکاردێ���ت بەمانای Monitoring and Evaluation )(M&Eبۆ هەڵسەنگاندنی بەرئەنجامی خزمەتگوزارییەکان���ە()٢ کارەکان‌و یان هەڵس���ەنگاندنی ئاس���تی کارکردن Performanceبۆ دەستنیش���انکردنی تواناکان���و پێکهات���ە لەکەرتی تایبەتدا. ه���ەر کامێکیان بێت ،دەبێت پرۆس���ەی هەڵس���ەنگاندن بۆ ئاستی کارکردنو ئەو سیاسەتە بکرێت کە وەزارەت دایڕشتوەو وەک بنەمای���ەک ب���ۆ جێبەجێکردن���ی ئامانجەکان���ی پش���تی پێ ئەس���تورە. باشترین میتۆد بۆ ئەنجامدانی سیسمتی چاودێریو هەڵس���ەنگاندن بۆ سیاسەتی وەزارەتەکان ئەو سیستمە پراکتیکەیە کە بە " evidence-based policyناسراوە کە دواج���ار بەپەیڕەوکردنی ش���ێوازی راپۆرتکردنی زۆر دیس���پلین بەرجەستە دەکرێت .پەرەپێدانی سیستمی چاودێریو هەڵسەنگاندن یارمەتیدەرە بۆ پتەوکردنی سیستمی بەرپرسیارەتی‌و بەرزکردنەوەی ئاستی کارکردنو ئاسانکردنی پرۆسەی بڕیاردانی ئیداریو سیاسی .لەعێراقدا بە گش���تیو لەکوردس���تاندا بەتایبەتی ،بۆ زیاتر لەنیو سەدە ،یەک پێکهاتەو یەک پرۆسەی سستی چاودێریکردن هەیە کە سەرچاوەکەی لەپێکهاتەی تاکە حیزبی حاکمەوە هاتوە ،نەوەک لەسەر بنەمای حوکمڕانی‌و دەوڵەتداری بەوشێوەی کە لەدونیادا باو بوە .هەر لەبەرئەوە هەروەک چۆن پێویس���تمان بەپێداچونەوەیەکی ریشەیی هەیە بۆ گۆڕینی مەنهەجەکانی خوێن���دن لەزانکۆکاندا بەهەمان ش���ێوە پێویس���تمان بەدامەزراندنی پرۆسەیەکی ریش���ەییە لەنوێکردنەوەی سیاس���ەت‌و
دەستپێکردنی ئەم پرۆژەیە دەستپێکردنی پرۆسەی گۆڕانی کۆمەڵگەیە بۆ کۆمەڵگەیەکی چاودێر لەمەودایەکی دوردا سیس���تمی هەڵس���ەنگاندن کە هەنگاو بەهەنگاو بێتو بەس���ەر چەند فەیسێکدا دابەش بێت. زۆر راس���تە ،تۆ پێویستت بەدۆخێکی سەقامگیر هەیە بۆئەوەی ئەو پرۆسەیە دامەزرێنیت بەاڵم خۆ دەبێت لەخاڵێکەوە دەستپێبکەین ،کە پێداویستی هەبو ،کە تەحەدا هەبو ،دەبێت چارەسەر هەبێت. هەوڵدان بۆ هێنانەکایەی سیس���تمێکی چاودێری نوێ وات���ە بونی عەقڵیەتێکی سیاسی‌وئیداری کە توانای شیکردنەوەی لەن���او حکومەت���دا هەی���ەو دەیەوێ���ت سیستمێکی حوکمڕانی هەمیشە بەردەوام واتە sustainableبێنێتە ئاراوە .تکایە سەرنجی ئەو خش���تەیەی سه‌ره‌وە بدە، دەبینی���ت چی چ���ۆن دەکرێت���و کەی دەکرێت. ئەم کارە چۆن دەکرێتو کێ دەبێت بیکات؟ ئێمە لەئێس���تادا ئ���ەو دەزگایانەمان ه���ەن کە دەکرێ���ت ئ���ەم کارەیان پێ بسپێردرێتو ئەنجومەنی وەزیرانو خودی س���ەرۆکوەزیران سپۆنس���ەری ب���کات: لەئەنجومەنی وەزیران بەشی بەداواچونو پ���رۆژەی حکومڕان���ی ب���اش هەیە کە دەکرێ���ت لەڕێگای "یەک���ەوە" بێت کە تایبەت بێت بەداڕشتنی ستراتیژی بۆ ئەم پرۆس���ەیە .پالنەکە ئامادە بکات ،رۆڵی راوێژکارو کارئاس���انکردن بۆ ئەندامانی لیژنەک���ە ببینێت ،نوێن���ەری وەزارەتی دارایی���و پەرلەمان لەڕێگای دەس���تەی نەزاهە یان لیژنەی هەڵسەنگاندنی تێدا بێت���و ئەندامێتی دەس���تەی رێکخراوە ناحکومییەکان���و کۆمەڵگ���ەی مەدەنی تێدا بێت .پرۆژە یاس���ایەک پێش���کەش بەپەرلەم���ان بک���ەن ک���ە سیس���تمی راپۆرتکردنو بەدواداچون‌و هەڵسەنگاندن ب���ۆ دەرئەنجامەکان بکرێ���ت .دەکرێت حکوم���ەت رێکخراوەکان���ی کۆمەڵگەی مەدەنی بەکاربهێنێ���ت بۆ ئەوەی کاری دەستنیش���انکردنی پێداویس���تییەکانو هەڵس���ەنگاندنیان بەئەنجام بگەیەنێت. بۆ نمونە دەکرێت س���ود لەو کەس���انە وەربگری���ن کە لەبەرنامەی تواناس���ازی هاتونەت���ەوە ،حکومەت دەبێت بیر لەوە بکاتەوە کە تیم لەمانە دروس���ت بکات، لەن���او وەزارەت‌و بەڕێوەبەرایەتییەکان دامەزرێنو لەپرۆس���ەی هەڵسەنگاندندا بەشداربن .مەرج نییە کە دێنەوە هەرببن بەمامۆس���تا لەزانکۆکان���دا ،بەداخەوە ئەمان لەئێستادا لەدۆخێکی ناجێگیردانو خۆی���ان لەپرۆژەیەک���دا نابیننەوە ،دور نییە ئەو پەرۆش���یو وزەیەی کە هەیانە لەئاییندەدا کەم بکات. بۆ شارەزابون لەتواناو ئەو ئەرکانەی ک���ە چ���اوەڕوان دەکرێ���ن لەم���اوەی س���اڵەکه‌دا ئەنج���ام بدرێ���ن ،لەڕێگای پرۆسەیەکی س���ااڵنەی بەردەوام هەمو
ئ���ەو ش���تانە تۆم���ار بکرێن ،ش���رۆڤە بکرێنو پێک���ەوە لەکۆبون���ەوەی دو بە دو بۆ پێداچونە ئەنج���ام بدرێن ،خاڵی بەهێ���زو ئەو الیەنانەی کە دەبێت بەهێز بکرێن ،مەترس���ییەکان‌و هەلومەرجەکان دەستنیش���ان بکرێن .دواجار پرۆسه‌کە یارمەتی���دەر دەبێت ب���ۆ دڵنیابون‌و بۆ بەرچاوڕونی���ی لەوەی ئەولەویەت چییەو چی ک���راوەو چ���ی نەک���راوە؟ دەبێت وەزارەت���ەکان‌و بەڕێوبەرایەتیی���ەکان‌و بەشەکان لەس���ەر بنەمای پێداویستیو بەڕەچاوکردنی تایبەتمەندی هەر بەشێک ئەم کارە ئەنجام بدات. ب���ۆ نمون���ە ،ل���ەو بڕوای���ەدا نیم ،تا وەک���و ئێس���تا کارمەندێک���ی حکومەت هەبێت بتوانێ���ت جۆرێک لهfeedback واتە پێدانی تێبینیو س���ەرنج لەس���ەر بەڕێوبەرەک���ەی خ���ۆی ب���دات .ئ���ەم پرۆس���ەیە ،رەنگە له‌سەرەتادا ،سەخت بێت ب���ەاڵم دواتر دەبێتە پرۆس���ەیەکی ت���ا رادەی���ەک زۆر سروش���تی ،ئەگەر بەش���ێوازێکی پیش���ەیییانە بەڕێوەچو، راس���تە ،چاوەڕوانی‌وئومێد ل���ەم کارە کەمە ،رەنگ���ە کەس���انێک هەبن بڵێن داهێنانی ئەو کولت���ورە کارێکی گرانە. ل���ەزۆر لەکۆمپانیاکان���ی کەرتی تایبەت ئەم پرۆسەیە سااڵنە ئەنجام دەدرێت. دەکرێت س���ەرەتا ،وەک پرۆژەیەکی نمونەیی لەیەکێک لەوەزارەتەکاندا ئەنجام بدرێت ،بۆ نمونە وەزارەتی پەروەردە یان دارایی ،کەشێکو پرۆسەیەکی شیکارانە وەک ناو تاقیگە دامەزرێنرێت. تەحەداکانو راسپاردەکان چین؟ .١هەندێکی���ان ناوخۆیین :پەیوەندی دەس���تەاڵتەکانی بەدابەش���کردنی لیژنەکەوەیە کە دەبێ���ت میکانیزمێکی هارمۆنییەتێ���ک دادپەروەران���ەو لەدابەش���کردنی کارەکان���دا هەبێ���ت، زۆرج���ار ملمالن���ێ لەنێ���وان وەزارەتی داراییو ئەنجومەن���ی وەزیراندا رودەدات بەتایبەتی ئەگەر وەزارەتی دارایی بڵێت پ���ارەو بودجە نییە! ئەم دابەش���کردنە دادپه‌روەرانه‌ی���ه دەبێت���ە راگرتن���ی پارس���ەنگی هێزو دەس���تەاڵت لەنێوان پێکهاتەکان���ی حکومەتی هاواڵتیو بنکە فراواندا. .٢بون���ی هەڕەش���ەی دەرەکی وەک هەڕەش���ەی داعش ،بۆ نمون���ە ،رەنگە ئەولەوییەت���ه‌کان دوابخات بەاڵم دەبێت ئەو ئەزمونە س���ەختە ناچ���ارت بکات روبەروی کێشەی سەخت ببیتەوە نەوەک بە پێچەوانەوە. .٣ب���ۆ ئ���ەوەی ئەم کارە ش���ەفاف بێت ،دەبێ���ت رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بەشداری ئەم پرۆسەیەبن ،ئەمە تەحەدایەکی نوێیە ،چونکە تۆ بەم کارە کولتورێکی نوێ دێنیتە ئاراوە کە روبەڕوی بەخشینی هەندێ لەدەستەاڵتەکان بەوان دەبیتەوە ،کە رەنگە الیەنی س���ێهەمی سەربەخۆ وەک هەڕەشەو هەراسانکردن بێت بۆ حکومەت .جەخ���ت دەکەمەوە دەبێت الیەنێکی س���ەربەخۆ بەش���داری ئەم پرۆسەیە بێت. .٤ش���ۆڕکردنەوەی پەیام‌وئەرک���ی ن���وێ پێویس���تی ب���ەکاری بێوچ���ان هەی���ە .له‌کۆمەڵگەی ئێم���ەدا دەرنگتر کولت���ور دەگۆڕرێ���ت ،ئ���ەوە ئەگ���ەر بگۆڕرێ���ت! تەحەدا سیاس���یو کولتوریو کەسایەتییەکان بەڕاس���تی کوشندەن: الی ئێم���ە گرف���ت لەدانان���ی بناغ���ەی پێکهات���ەو هەیکەلەکاندا نییە ئەوەندەی گرفت لەکەس���ایەتیەکاندایە کە ئیدارەی پرۆژەکە دەکەن .بۆ ئەوەی ئەم پرۆژەیە سەرکەوتو بێت ،دەبێت کەسەکان وەک یەک تیم ،ی���ەک پەی���ام کۆیانکاتەوە، ئەم کارە لەڕوی عەمەلیەوە پێویس���تی بەڕاهێنانی درێژخایەن هەیە .پێویستمان بەکەسانێک هەن کە توانای کۆکردنەوەی زانیاریو شیکردنەوەو دەستنیشانکردنی ئاراس���تەکانی هەبێ���ت ،دیس���انەوە راس���تە ،رەنگە بتوانی���ت راوێژکارێکی
بیانی بانگ بکەین ب���ۆ ئەنجامدانی ئەم کارە ،ب���ەاڵم ئێم���ە دەمانەوێت خۆمان فێرببینو ئەزمونەک���ە وەربگرین .لێرە، ئیدارەکردنی کەسەکان کات زیاتر دەبات له‌ئیدارەکردن���ی پرۆژەک���ە خۆی! کاری بێهودەیە چوارچێوەی���ەک دامەزرێنیتو ناوەرۆکی نەبێت. .٥چاالککردن���ی رۆڵ���ی پەرلەم���ان: راس���تە ئەندامانی پەرلەمان س���ۆراخی کوالیتی بەرهەمە نەوتییەکانیان لەسەر ش���ەقامەکان دەک���ردو هەوڵی���ان دەدا چاودێربن بەسەر کارەکانی حکومەتەوە. ب���ەاڵم لەم ب���وارەدا پێویس���ت دەکات پرۆژەیەک بۆ تەش���ریعکردنی سیستم‌و یاس���ایەکی چاودێریو هەڵسەنگاندن بۆ کارە تەکنیکییەکان بکەن نەوەک رۆڵی بەش���ە ئیداریو تەکنیکیەکانی حکومەت ببین���ن .ب���ۆ ئ���ەم مەبەس���تە ،دەبێت پرۆس���ەی راوێژکاری لەنێوان حکومەتو پەرلەماندا پتەو بکرێت .راپۆرتی تەواو له‌حکومەتەوە بۆ پەرلەمان بەشێوەیەکی گونجاوو رێکوپێک بنێردرێت. .٦یەکگرتن���ی دەس���تەی رێکخراوە حکومییەکان‌و ئەو بەشەی لەفەرمانگەی پەیوەندییەکان���ی دەرەوە هەی���ە ک���ە بەرپرس���ی کاری نەتەوە یەکگرتوەکانە لەیەک دەس���تە یان وەزارەت���دا .کاری ئەم دو بەش���ە هاوبەش���و هاوسروشتە، دەبێ���ت یەک یەک���ە بێ���ت ،بەتایبەتی لەپاش ئەوەی رێژەیەکی زۆر لەپەنابەرو ئاوارەکانی ناوخۆ رویان لەکوردس���تان کردوە .لەئێستادا ،کاری چاودێریکردنی دەس���تەو ئەم بەش���ە لەفەرمانگەکەدا زۆر سس���تە .ئ���ەم کارە دەبێت���ە هۆی رێکخس���تنی بودج���ەو پ���رۆژەو پالنی ستراتیژیو بەتواناکردنی کارمەندی پسۆڕ بۆ ئەم بوارە. .٧ش���ەش مان���گ زیات���ر بەس���ەر دامەزراندن���ی حکومەتی بنک���ە فراواندا تێپەڕیوە ،وا چاوڕوان دەکرێت حکومەت پالن���ی کاری Action Planهەم���و وەزارەتەکانی بەدەس���ت گەیش���تبێت. هەروەه���ا وا چ���اوەڕوان دەکرێ���ت کە ئ���ەم پالنە چاپک���راو بێ���ت لەدوتوێی نامیلکەیەک���دا ""Handbookو بەهۆی دەزگاکان���ی میدی���اوە باڵوبکرێت���ەوە. ل���ەم بەڵگەنامە حکومیی���ە چاپکراوەدا چاودێریکردن���ی میکانیزمەکان���ی دەس���تەاڵتەکان‌و رۆڵی هەر دەزگایەکی حکومی���و چاودێری ئاس���تی کارکردن دیاری بکرێن وەک جۆرێک لەسەلماندنی ئ���ەوەی ئ���ەم حکومەت���ە حکومەت���ی هاواڵتییەو خۆی به‌بەرپرس���یار دەزانێت بەرامبەر هاواڵتی .ئەم کارە ،لەالیەکەوە بەرپرس���یاریەتی حکوم���ەت لەبەردەم پەرلەمان���دا پت���ەو دەکات ،لەالیەک���ی دیکەوە رۆڵی پەرلەمان چاالک دەکات. لیژنەی���ەک بۆ رێکخس���تنی ئ���ەم کارە لەپەرلەمانو حکومەت پێکبهێنرێت. .٨ئەم پرۆسەیە دەبێت لەژێر چاودێری راستەوخۆی سەرۆک وەزیراندا بێت ،بۆ بەرجەستەکردنی ئیرادەی سیاسی لەپاڵ ئی���رادەی ئیداری ،دەبێت ئ���ەو ئیرادە سیاسیە سپۆنسەری ئەم پرۆسەیە بکات. هەر بۆیە دەبێت جارجار سەرۆکوەزیران خۆی بەش���داری کۆبونەوەکان بکات تا لەنزیکەوە ئاگاداری پرۆسەکه بێت. ب���ە هیوای ئ���ەوەی هاوش���ان لەگەڵ جێبەجێکردن���ی رێکەوتنام���ەی نەوتی نێ���وان هەولێرو بەغدا ،ک���ە بەداخەوە لەئێستادا تاقە داهاتێکی سەرەکی عێراقو هەرێمی کوردس���تانە ،پێداچونەوەیەکی ریش���ەیی بەچۆنێت���ی خەرجکردنی ئەو داهاتەدا بکرێ���ت ،لەهەمان کاتدا ببێتە سەرەتای دامەزراندنی سیستمێکی نوێی هەڵس���ەنگاندن .لەڕاس���تیدا لەبەردەم هەم���و ئ���ەو قوربانیو ش���ەهیدانەی کە پێشمەرگەو خەڵکی کوردستان داویەتی، ب���ێ ویژدانیو ناڕەواییو ب���ێ دادییە کە پێکهاتەی حکومەتو شێوازی حکومڕانی بەهۆی پاس���اوی جۆراوجۆری بێ بەها نەگۆڕدرێت.
تایبه‌ت
) )461سێشه‌مم ه 2015/1/13
19
رۆڵی زانكۆ له‌نێوان دوێنێ‌و ئه‌مڕۆی هه‌رێمی كوردستاندا د .محمد شوانی پرۆفیسۆری یاریده‌ده‌ر له‌زانكۆی سه‌اڵحه‌دین
ب���ه ه���ۆی تێنه‌گه‌یش���تنمان له‌كارو به‌رهه‌مه‌كان���ی زانك���ۆ هه‌میش���ه باس له‌هۆكاره‌كانی دابه‌زینی ئاستی زانستی زانكۆكانم���ان ده‌كه‌ین ،كه له‌ڕاس���تیدا خ���ودی ئه‌م بۆچون���ه هه‌ڵه‌یه‌و لۆژیكی نییه! له‌كاتێكدا پێویس���ته ئێمه به‌دوای ئهو هۆكارانه‌دا بگه‌ڕێین ئه‌گه‌ر پێش���تر ئاستی به‌رهه‌مهێنانی مه‌عریفه‌و زانست له‌زانكۆكانمان���دا به‌رز بوبێت و چه‌ندین داهێنان‌و دۆزین���ه‌وه‌ی نوێیان هێنابێته ئ���اراوه ،به‌اڵم ئێس���تا ئهو ئاس���ته‌ی پێش���ویان نه‌مابێت‌وداهێنانه‌كانی���ان كه‌م بوبێته‌وه ،كه‌چی له‌ڕاس���تیدا ئه‌مه وانییه! هه‌ر له‌بنه‌ڕه‌تدا بۆ كوردس���تان‌و له‌كۆمه‌ڵگای كورده‌واریدا زانكۆ زانستی به‌رهه‌م نه‌هێن���اوه به‌ڵكو دامه‌زراوه‌یه‌ك بوه ئه‌ركه‌كانی بریتی بوه له -: -1پێگه‌یاندنی فه‌رمانبه‌رو پڕكردنه‌وه‌ی ئهو بۆشاییانه‌ی له‌سیسته‌می بیروكراسی حكومیدا هه‌بوه . -2ل���ه قۆناغ���ی نه‌هێش���تنی نه‌خوێنده‌واری���دا زانكۆ رۆڵ���ی گرنگی گێڕاوه ب���ۆ به‌رهه‌مهێنانی مامۆس���تاو ناردنیان بۆ ش���وێنه‌دوره‌كانی واڵت بۆ فێركردنی خوێنده‌واری .
-3بۆ دروستكردنی جۆرێك له‌كه‌سایه‌تی تایبه‌ت بڕوای به‌هه‌ندێك له‌دابونه‌ریت‌و رێوڕه‌سمی باوی ناو كۆمه‌ڵگا نه‌بێت . -4به‌خش���ینی هه‌ندێ���ك زانی���اری سه‌ره‌تایی له‌س���ه‌ر زانسته‌كان‌و مێژوی كۆمه‌ڵگاكان‌و جوگرافی���او ئاینه‌كان‌و.. هتد ئه‌مه‌ش بۆ رۆش���نبیرییه‌كی گشتی له‌دوێنێدا كه‌م نه‌بو . هه‌م���و ئه‌مان���ه‌ش په‌یوه‌ندی���ان به‌قۆناغێك���ی تایبه‌ت���ی كۆمه‌ڵ���گای كوردی���هوه هه‌بو ،له‌به‌رئ���ه‌وه‌ی خودی كۆمه‌ڵگا خۆی نه‌خوێنده‌وارو دواكه‌وتو بو ،هیچ ئامرازێكی تری به‌ده‌ستهێنانی مه‌عریف���ه له‌كۆمه‌ڵگادا نه‌ب���و ،بۆ ئهو ئاسته نزمه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و كولتوری���ی له‌كۆمه‌ڵگای كوردیدا ،زانكۆ به‌مه‌ڵبه‌ن���دی عیلم ومه‌عریف���ه دانراوه كه خۆی له‌ڕاس���تیدا وا نه‌بوه ،چونكه به‌رهه‌مهێنانی زانست‌و داهێنان شتێكن‌و ئه‌ركه‌كانی زانكۆ شتێكی تر بوه. ئێس���تا له س���ه‌ر ئاس���تی كۆمه‌ڵگا ت���ا راده‌یه‌ك ئ���هو قۆناغه‌م���ان بڕیوه، رێ���ژه‌ی خوێن���ده‌واری به‌رزبوه‌ت���هوهو داموده‌زگاكان���ی حكوم���هت پڕبون له فه‌رمانب���ه‌رو رێ���ژه‌ی ئهو كه‌س���انه‌ش زۆربون كه بڕوایان به‌هه‌ندێك رێوڕه‌سم نه‌ب���ێ‌و ب���ۆ وه‌رگرتن���ی ئ���هو زانیاریه سه‌ره‌تاییانه‌ش كه‌ناڵی تر زۆرن ،ئیتر س���ه‌رده‌می ئهوه نه‌ماوه زانكۆكان هه‌ر ئ���هو رۆڵه‌یان هه‌بێت ،چونكه ره‌وش���ه
بابه‌تیه‌ك���ه گۆڕاوه،ده‌ب���ێ ئه‌مڕۆ زانكۆ ش���وێنی به‌رهه‌مهێنانی زانس���ت بێت، مامۆس���تای زانكۆ له‌بوارو پسپۆڕیه‌كه‌ی خۆیدا بزانێت دوا خاڵی پێش���كه‌وتنی زانستی‌و دۆزینه‌وه‌كان به‌كوێ گه‌یشتون؟ چی دۆزراوه‌ته‌وه‌و توێژینه‌وه‌كان له‌كوێدا راوه‌ستاون؟ په‌ره‌س���ه‌ندنه‌كانی بواری فیزیك‌و كیمیاو پزیش���كی‌و ته‌كنۆلۆژیاو زانسته مرۆییه‌كان به‌گشتی چین؟ نابێ قسه له‌س���ه‌ر ئهوه بكه‌ین هۆكاره‌كانی دابه‌زینی ئاستی زانستی له‌زانكۆكانمان چی���ن به‌ڵك���و ده‌بێ راش���كاوانه بڵێین چ���ۆن رۆڵی زانكۆكانم���ان ده‌گۆڕین بۆ به‌رهه‌مهێنانی زانست! بۆ نمونه ئهوهی له‌زانسته كۆمه‌اڵیه‌تی‌و مرۆییه‌كان���دا به‌رچاوده‌كه‌وێ���ت جگ���ه له‌ڕۆش���نبیرییه‌كی گش���تی هی���چ په‌یوه‌ندییه‌ك���ی به‌زانس���ته‌وه نیی���ه، ده‌توانین له‌م بواره‌دا سه‌دان توێژینه‌وه‌ی ماس���ته‌رو دكتۆرا به‌نمون���ه بێنینه‌وه ، ته‌نیا له‌ناونیشانه‌كه‌یاندا تێده‌گه‌ین چه‌ند دورن له‌كارو توێژینه‌وه‌ی زانستییه‌وه ،بۆ ئهوهی هه‌ستی هیچ كه‌سێك بریندار نه‌بێ نمونه‌ی چه‌ند ناونیش���انێك ده‌خه‌مه‌ڕو (وره‌ی سه‌ربازان له‌س���وپاكه‌ی خالیدا س�ڵ�اوی خوای ل���ێ بێت)(،له‌نده‌ن له س���ه‌ده‌ی دوه‌می كۆچیدا)(،دابه‌شبونی جوگرافی دانیش���توانی مۆسكۆ)(،رۆڵی حیزب ....یان رۆڵی خێزان له هۆشیاری كۆمه‌اڵیه‌تی) و....سه‌دان ناونیشانی له‌م
جۆره كه ته‌نیا رۆشنبیرییه‌كی گشتین‌و له‌گه‌ڵ میتۆدو رێبازی زانستیدا ناگونجێن له‌زانكۆكانی كوردس���تاندا ئه‌نجامدراون، ئه‌گه‌ر سه‌رپێیی سه‌یری ئه‌م ناونیشانانه بكه‌ی���ن ره‌نگ���ه به‌المان���هوه ئاس���ایی بێت ،توێژینه‌وه له‌س���ه‌ر بابه‌تێكی له‌م جۆره بكرێت‌و له‌كۆتاییش���دا وه‌كو باوه كۆمه‌ڵێك راس���پارده‌و پێشنیار بخرێته رو ك���ه له‌ناوه‌ڕۆكدا هی���چ په‌یوه‌ندیان به‌و ئه‌نج���ام‌و ده‌رئه‌نجامان���هوه نه‌بێت كه له‌میانه‌ی ش���یكردنه‌وه‌و ش���رۆڤه‌ی بابه‌ته‌ك���هوه توێ���ژه‌ر پێی گه‌یش���توه ،ب���ه‌اڵم به‌پێچه‌وانه‌وه كاتێك له‌م جۆره ناونیش���انانه قوڵ ده‌بینه‌وه‌و زانستیانه مامه‌ڵه‌ی���ان له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ی���ن ،روبه‌ڕوی چه‌ن���د پرس���یارێكمان ده‌كات���هوه بۆ نمونه،كاتێ���ك قس���ه له‌س���ه‌ر رۆڵ���ی دامه‌زراوه‌یه‌ك ده‌كه‌ین له‌به‌رهه‌مهێنانی جۆرێكی هۆش���یاریدا بۆ وه‌كو (حیزب ....هۆشیاری كۆمه‌اڵیه‌تی)! ئای���ا هۆش���یاری چیی���ه؟ گریم���ان زانیم���ان چییه ،ئایا چ���ۆن بزانین ئه‌م كۆمه‌ڵگای���ه هۆش���یاره یان هۆش���یار نییه؟واته به چ پێوه‌رێك كۆمه‌ڵگایه‌كی هۆش���یار له‌كۆمه‌ڵگایه‌ك���ی ناهۆش���یار جی���ا ده‌كه‌ین���هوه؟ گریم���ان زانیمان ئه‌م كۆمه‌ڵگایه‌ی توێژینه‌وه‌ی له‌س���ه‌ر ده‌كه‌ین كۆمه‌ڵگایه‌كی هۆش���یاره ،به‌اڵم چۆن بزانی���ن هۆش���یاریه‌كه‌ی چه‌نده‌و چ���ۆن ئاس���تی هۆش���یاری بپێوی���ن؟
گریمان ب���ه پێوه‌رێك ئهو ئاس���ته‌مان ده‌ستنیش���انكردو زانیمان شوێنی ئه‌م كۆمه‌ڵگای���ه له‌ڕیزبه‌ن���دی هۆش���یاریدا له‌كوێدایه .پرس���یاری تر ئه‌وه‌یه چۆن بزانین ئه‌م هۆش���یارییه كۆمه‌اڵیه‌تییه؟ واته به‌چی ده‌ناس���رێته‌وه‌و له‌جۆره‌كانی تری هۆش���یاری جیاده‌كرێته‌وه،گریمان ب���ڕه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌م���ان دیاری كرد، چۆن ده‌توانین ئاس���تی ئهو كاریگه‌رییه ده‌ربخه‌ین كه به‌هۆی حیزبه‌وه په‌یدا بوه له‌ناو ئهو بڕه هۆشیارییه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌دا؟ كێ ده‌ڵ���ێ به هۆی ئه‌زمون���ی رۆژانه‌و بینین‌و تێكه‌اڵوبون‌و قسه‌ی باوباپیران‌و خوێندنهوهو ئه‌وانه‌وه دروس���ت نه‌بوه؟ چ���ۆن بیس���ه‌لمێنین ئه‌م هۆش���یارییه له‌ئه‌نجام���ی حیزبێك���ی دیاریك���راوه‌وه دروست بوه؟ كاتێك وه‌اڵمی هیچ یه‌كێك له‌و پرسیارانه‌مان نه‌دابێته‌وه‌و به‌میتۆدی زانستی ساغمان نه‌كردبێته‌وه ،چۆن به ئه‌نجامه‌كانی ده‌گوترێت زانستی؟! بۆی���ه ئه‌گ���ه‌ر ده‌مانه‌وێت زانس���ت له‌زانكۆكانی كوردس���تان به‌رهه‌م بێت، پێویس���ته به‌ك���ۆی ئ���ه‌م پرۆس���ه‌یه‌دا بچین���هوهو ئه‌رك���ی وه‌زاره‌تی خوێندنی بااڵیه: .1سیس���ته‌می خوێندن���ی زانكۆی���ی له‌كوردس���تان رێكبخ���ات (ش���وێن، كه‌ره‌س���ته ،ده‌وام ،ناوه‌ڕۆك‌و میتۆدی خوێندن ،توانای مامۆستا) هه‌مو ئه‌مانه پێویستیان به چاكسازی هه‌یه.
.2ئاس���انكاری ب���ۆ خانه‌نش���ینی مامۆس���تایانی زانك���ۆ بكرێ���ت ،ئه‌گه‌ر فه‌رمانبه‌ران له ()63س���اڵی خانه‌نشین ده‌ب���ن ،پێویس���ته مامۆس���تای زانكۆ له( )53ساڵی خانه‌نشین بێت ،ئهو ده س���اڵه بۆ خۆی س���ه‌رقاڵی توێژینه‌وه‌و داهێنان بێت له‌ده‌ره‌وه‌ی كاری حكومی، كه‌چ���ی به‌پێچه‌وان���هوه كراوه‌ته حه‌فتا ساڵی! .3درێژه به‌ناردنه ده‌ره‌وه‌ی خوێندكاران و په‌ره به‌به‌رنامه‌ی تواناس���ازی بدات، ئه‌مه توندوتۆڵ بكرێت ،ئه‌وانه‌ی ده‌ڕۆن چاودێری‌وئه‌وان���ه‌ش ك���ه دهگهڕێنهوه هه‌ڵسه‌نگاندنی وردیان بۆ بكرێت . .4په‌یوه‌ندی نێوان زانكۆكانی هه‌رێم‌و زانك���ۆ پێش���كه‌وتوه‌كانی جیهان به‌هێز بكات ،بۆ ئه‌م���ه‌ش پردێكی په‌یوه‌ندی دروس���ت بكات تا خوێن���كاره یه‌ك همو دوه‌مه‌كانی به‌ش���ه‌كان بۆ ئهو زانكۆیانه بنێردرێت. .5ب���ه الیه‌ن���ی كه‌م���هوه پالنێك���ی پێنج س���اڵی هه‌بێت بۆ نمونه له‌ساڵی خوێندن���ی ()2021-2020دا زانكۆكان���ی هه‌رێم���ی كوردس���تان چ���ۆن ب���ن! بۆ ئه‌مه‌ش هه‌ماهه‌نگی له‌گ���ه‌ڵ وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌و وه‌زاره‌ته په‌یوه‌ندیداره‌كانی تردا بكات ،كاری هاوبهش���یان هه‌بێ.. ل���ه دوای بنه‌ڕه‌تییه‌وه جه‌خت له‌س���ه‌ر تایبه‌تمه‌ن���دی‌و پس���پۆڕی‌و توێژینه‌وه‌و به‌دستهێنانی زانست بكرێت.
په‌یام ی پهروهرده بۆ كونگره‌ی حزب ورێكخراوه‌كان عومه‌ر محه‌مه‌د ئه‌مین * كاتێك هه‌مومان وه‌ك یه‌ك بیر ده‌كه‌ینه‌وه، چیتر هیچ كه‌س بیر ناكاته‌وه زه‌رده‌شت سیس����تمی پ����ه‌روه‌رده‌و فێرك����ردن له‌كوردس����تاندا پشتبه‌س����ته‌به پره‌نس����یپه دیموكراتییه‌كان ،پ����ه‌روه‌رده له‌قوتابخانه‌و خوێندنگاكان����ی كوردس����تاندا ده‌بێ����ت به ش����ێوه‌یه‌ك په‌ی����ڕه‌و بكرێت ،ك����ه له به‌ها بنه‌ماییه‌كان����ی قوتابخان����هو خوێندنگاكان ببنه به‌ها به‌رزه‌كان����ی قوتابی‌و خوێندكار، تابتوانن به ش����ێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌ست‌و له ژێر به‌رپرس����یارییدا به‌شداری له ژیانی كومه‌ڵدا بكه‌ن . ئه‌م س����ه‌رده‌مه پێشكه‌وتووه‌ی ئیستا كه به‌س����ه‌رده‌می گڵوبالیزم‌و ،په‌یوه‌ندییه‌كان و،ته‌كنیك����ی ن����وێ ناوده‌برێ����ت ،ك����ه س����ه‌رجه‌م واڵتانی جیهانی توش����ی شوك ك����ردووه‌له‌خێراییدا ،بۆیه ئه‌م س����ه‌رده‌مه پێوستی به سیس����تمی په‌روه‌رده‌ی نوێیه، سس����تمێك كه بڕوای به نه‌وه‌یه‌كی بڕوا به خۆبوو،دیموكرات‌و ،دڵسۆزبه گه‌ل ونیشتمان
هه‌بێت . خۆشه‌ویس����تی بۆ خ����اك ونیش����تمان‌و پ����ه‌روه‌رده كردن����ی من����دااڵن ب����ه گیانی نیش����تمان په‌روه‌رێت����ی ،ده‌بێ����ت په‌یامی گرنگ����ی حزب‌و،رێكخراوه‌كانی كوردس����تان بێ����تو .ده‌بێ����ت ل����ه په‌ی����ره‌و پرۆگرامی س����ه‌رجه‌م حزب����ه سیاس����ی و ،رێكخراوه حكوم����یو ناحكومیه‌كاندا جه‌خت له به‌ره‌و پێشچونی سیس����تمی پهروهرده بكرێتهوه. پ����ارت‌و ،رێكخراوه‌كان����ی كوردس����تان كه خاوه‌ن����ی مێژویه‌كی دوورو درێژه‌له خه‌بات‌و تێكوش����ان‌و قوربانیدان‌و له‌هه‌مانكاتدا رۆلی گه‌وره‌ی بینیوه له‌سیس����تمی حوكمرانییدا له دوای راپه‌رینه‌وه‌و ،ناكرێت ئهو راس����تیه نه‌زانرێ����ت كه هه‌موو ئ����هو ده‌وڵه‌تانه‌ی كه گرنگی����ان داوه به سیس����تمی پ����ه‌روه‌رده‌و فێرك����ردن ،كه هه‌میش����ه پێش����ه‌نگ بوون له‌پێشكه‌وتن‌و گورانكارییدا ،به پێچه‌وانه‌وه كه په‌روه‌رده‌یان كردووته پاش����كۆ هه‌میشه روژ له دوای رۆژ له پاشه‌كشه‌دا بوون ،ئهو ده‌وڵه‌تان����هی كه سیس����تمی په‌روه‌رده‌یان به بیبایه‌خ س����ه‌یركردووه ئ����هو ده‌وڵه‌تانه بوون كه سیستمی حوكمرانیان سستمێكی دیكتاتۆری‌‌و فاشس����تیانه بوون .زۆرن ئهو ده‌وڵه‌تانه‌ی له هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنه‌كانیاندا
په‌روه‌ده‌یان كردووه‌به دروشمی راسته‌وخۆ ی حزبه‌كه‌یان بۆ هه‌ڵمه‌ت����ی هه‌ڵبژاردنه‌كان، نمون����ه ده‌وڵه‌ت����ی به‌ریتانی����ا هه‌رچه‌ن����ده په‌روه‌رده‌یه‌ك����ی پێش����كه‌وتویان هه‌یه كه له‌ریزی پێشه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تاندایه ،به‌اڵم به‌رێز ( تون����ی بلیر ) له هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی حزبه‌كه‌یدا دروش����می ( پ����ه‌روه‌رده ،پ����ه‌روه‌رده، پهروهرده)ی به‌رز كرده‌وه توانی سه‌ركه‌وتن له‌هه‌ڵبژاردنه‌كاندا به‌ده‌ست بهێنیت . كاتیك به‌رێز (جۆرج بۆش )ی کوڕ دوای هه‌شت ساڵ حوكمرانی زۆربه‌ی ده‌زگاكانی راگه‌یان����دن كۆنگره‌یه‌ك����ی رۆژنامه‌وانی بۆ ئام����اده ك����رد ،به‌ناوبانگتری����ن رۆژنامه‌ی جیهانی ( واش����نتن پۆس����ت ) پرسیارێكی ئاراس����ته كردو پێ ی وت ئه‌مانه‌ویت پێمان بڵێیت ش����انازییه‌كانی تۆچییه؟ بۆ هه‌شت س����اڵی حوكمڕانیت ،بوش����ی کوڕ له‌وه‌اڵمدا وتی -: م����ن ش����انازییم زۆره بۆ هه‌م����وو جیهان به‌گشتی‌‌و گه‌لی ئه‌مه‌ریكا به تایبه‌تی. یه‌كه‌م/رزگار كردنی واڵتی ئه‌فغانس����تان له تیرۆر . دووه‌م/رزگاركردنی عێراق له‌دیكتاتورییه‌ت . س����ێیه‌م /ناردنی بی����ری دیموكراس����ی
بو زورب����هی ده‌وڵه‌تان ب ه گش����تیو عێراق وئه‌فغانستان به تایبه‌تی . چواره‌م/چاكس����ازی ل����ه حوكمرانییدابه تایبه‌تی ل����ه كارگێری‌و ،به‌ره‌وپێش����چونی ژێرخانی ئابووری ئه‌مریكا. چه‌ندین كارو چاالكی ت����ر ،به‌اڵم ئهوهی له‌هه‌موو كاره‌كانم گرنگتره له‌الم ئه‌وه‌یه‌كه ( توانیم له ماوه‌ی ئه‌م ههش����ت س����اڵه‌دا پۆله‌كان����ی خوێندن ل����ه( )20خوێنكاره‌وه بك����ه‌م ب����ه( )18خوێندكار ،وات����ه توانییم ژماره‌یه‌كی زۆر خوێندنگا دروس����ت بكه‌م، ئه‌م كاره‌م به شانازیترین چاالكییم داده‌نێم. رۆژنامه‌ی واشنتن پۆستی ئه‌مریكی به‌دێریك ئه‌م ش����انازییه‌ی بوشی کوڕ كرده مانشێتی رۆژنامه‌كه‌ی. نمونه‌یه‌كی ت����ر كاتێك كۆمه‌لێك له‌توێژو رێكخراوه‌كان����ی ئه‌ڵمانی����ا یاداش����تێكیان ئاراس����ته‌ی( خاتوو مێركل) تایبه‌ت به زیاد كردنی موچه‌یان له دوو توێی یاداشته‌كه‌یاندا هاتیب����وو موچه‌كانیان وه‌كو مامۆس����تایان لێبكرێت ،له‌وه‌اڵمدا راوێژكاری ئه‌ڵمانیا پێی وتن (ش����ه‌رمه بۆ ئێ����وه داوای زیادكردنی موچه‌یه‌ك ده‌كه‌ن وه‌ك����و ئه‌وانه‌ی ئێوه‌یان فێركردووه) .واته مامۆستا ئهو توێژه‌یه له گه‌وره‌تری����ن والتی جیه����ان له پێش هه‌موو
خزمەكانی داعش ،لەكوڕەكانی قابیلن ...پاشماوه ئێم���ە لەگ���ەڵ ع���ەرەب ئایین‌و تا رادەیەك كولتورێكی هاوبەشیش���مان هەیە ،بەاڵم لەهەردوكیاندا زەرەرمەند بوی���ن ،ئەوەتا ئایین ك���ە لەبنەڕەتدا ب���ۆ پێكەوەژی���ان‌و قوڵكردن���ەوەی لێبوردەیی���ە ،ئەگەرچ���ی زۆرب���ەی هزرڤانەكانی ئەوروپ���ی لەوەدا كۆكن كە ئایین لەهەمو سات‌و سەردەمەكاندا بۆ پارێزگاریك���ردن لەملكەچیی چینە بندەس���تەكان بەكارهاتوە ،واتا ئایین نەیتوانی���وە چەوس���اندنەوەی س���ەر مرۆڤ بس���ڕێتەوە ،بەڵكو نەیتوانیوە ئەو ئازارە س���ەختانەی چەوساندنەوە لەس���ەر مرۆڤەكان تەنانەت سوكیش بكات.ئەم���ە هۆكارێكە ك���ە ئایین بۆ ئێم���ە لەجیات���ی لێبوردەیی،ئەوەت���ا توندوتی���ژی بەرهەمهێناوە .ئایینەكان دوای ئەوەی لەتوندوتیژدی مەس���تو حەیران دەب���ن ،لەخوێنی یەكدی تێر تێر دەب���ن ،ئینجا بی���ر لەلێبوردەیی دەكەنەوە،لەس���ەدەكانی ناوەڕاس���ت ئایینی مەسیحی زمانی هەزاران كەسی روناكبیری لەبنەوە بڕی‌و ئینجا سەریشی دەبڕی���ن‌و دواج���ار دەشیس���وتاندن، جیۆردانۆ بڕۆن���ۆ ،نمونەیەكی بچوكی ئ���ەو ئ���ازارو س���وتاندنەیە .ئێم���ە
ل���ەم هەرێم���ی كوردس���تانە راس���تە ئینتیمایەكی سروش���تیمان بۆ عێراق نیی���ە ،چونك���ە عێ���راق لەمێ���ژوی دروس���تبونییەوە ك���ە ئ���ەوا نزیكەی یەك س���ەدەیە هەر ك���وردی بەئاگرو ئاسن س���ەركوتكردوە ،بەپێچەوانەی سكوتلەندییەكان كە پێیانوایە ئەوەی بەهۆی بەریتانیاوە دەس���تیانكەوتوە رەنگ���ە بەتەنی���ا لەس���كۆتلەنداوە دەس���تیان نەكەوێ���ت .ئ���ەم هەم���و هەرێمەی لەئیسپانیاشدا هەن ،رەنگە هەم���ان بۆچونی س���كۆتلەنییەكانیان هەبێت ،ئەگەرچی ئیس���پانیا ئەوەندە لەمێژیش نییە بەنێو شەڕێكی یەكجار سەختی ناوەخۆدا رەتبوە.بەاڵم كورد ئینتیماو ناسنامەكەی چییە؟ زۆربەی خەڵكی كوردس���تان ناسنامەی خۆیان بەكوردس���تانی وەك ئاماژەی���ەك بۆ هەرچوارپارچەی كوردس���تان ناوزەد دەكەن ،ئەی كولتورمان؟ لەهەر چوار پارچە سەر بەچوار كولتوری جوداین، سەر بەچوار رۆشنبیری جوداین ،سەر بەچوار سیس���تەمی سیاسیو ئابوریو كۆمەاڵیەتی جودای���ن ،تەنانەت لەناو خودی هەرێمی كوردستانیش���دا سێ پارێزگاك���ە خاوەن���ی وردە كولتوری
جی���اوازو فەرهەنگ���ی رۆش���نبیری‌و كۆمەاڵیەتی جیاوازە .ئەمانە هەمویان گرفتن ئەگەر چارەس���ەر نەكرێن ،خۆ لەئەمری���كاو هیندس���تان‌و واڵتی چین دەیان وردە كولت���ور بەریەكدەكەون، چەندی���ن ئایین���ی ئاس���مانی‌و زەوی بەریەكدەكەون ،گەشەی كۆمەاڵیەتی‌و ئاب���وری هەرێمێك ل���ەو واڵتانە تەواو جیاوازە لەهەرێمێك���ی دیكەی هەمان واڵت،بەاڵم سیستەمێكی گونجاویان بۆ رێكخراوە ،كە هەمویان لەچوارچێوەی واڵتەكانی���ان دڵخۆش‌و ئاس���ودەن. ئیس�ل�امی سیاس���ی ل���ەم هەرێم���ی كوردس���تانە ئەوەن���دە دواكەوتوە،بە هەوەس���ی دڵی خۆیان خەڵك تەكفیر دەكەن‌و هەر خۆشیان بونەتە وەكیل‌و دەمڕاستی خوداو پێغەمبەری ئیسالم‌و ئایینەكە ،دەنا ئەوە پێویس���تە دادگا پەلكێش���ی لێكۆڵین���ەوەی بكات ،كە ب���ە چ مافێك ئ���ەوان خۆیان كردوە بەنوێنەری خ���ودا؟ الی هزرڤانەكانی رێنیسانس سوقرات بەقەد حەزرەتی مەس���یح پیرۆز كرابو ،لەس���ەردەمی رۆشنگەریش ئایینی مەسیح پێچرایەوەو تەنی���ا لەناو چواردیواری كڵێس���اكان هەناس���ەی دەدا ،ئەم���ە پەیوەن���دی
بەقۆناخەكان���ی ه���زری مرۆڤایەتی‌و پێش���كەوتنی كۆمەاڵیەتییەوە هەیە، بزوتن���ەوە ئیس�ل�امیەكانی هەرێم���ی كوردستان زۆر درەنگ هاتن ،كە وەكو بزوتنەوەیەكی سیاسی بەناو ئیسالمی خۆی���ان نمایش���كردوە ،چونكە ئەگەر چەندین سەدەیە بزوتنەوەی لەمجۆرە تیۆرڕێژی بۆ دەكرێت‌و خۆش���بەختانە فریای كوردس���تان نەكەوتن ،ئێستاش زۆر درەنگە،ب���ۆ ئەوان‌و ناگەن بەهیچ. وا بزانم عەزیز نەسینە دەڵێت :كاتێك هاتم���ە ژیانەوە بۆ م���ەرگ زو بو ،بۆ ئەش���ق درەن���گ ،بمب���ورە گیانەكەم درەنگ گەیش���تم ،دە هەن���گاوم ماوە بۆ ئەش���ق‌و پێنج هەنگاویشم ماوە بۆ مەرگ. س���ەبارەت بەحكومەت���ی هەرێمی كوردستانیش سەبارەت بەسنورداناتێكی ورد ب���ۆ بزوتنەوە ئیس�ل�امگەراكانی كوردستان ،دەڵێم لینین لەسەروبەرند شۆڕشی ئۆكتۆبەری روسیادا ،هەندێك لەگەڵ شۆڕش���ەكە ب���ون‌و هەندێكیش لەگەڵ شۆڕش داگیرساندنەكەدا نەبون، لینی���ن وت���ی :دوێنێ زو بو ،س���بەی درەنگە ،ئەم���ڕۆ ش���ۆڕش کاتیه‌تی. بێگومان وایشی كردو سەریشكەوت.
تویژه‌كانه‌وه وه‌كو ماف ئیمتیازات. پ����ارت‌و ،رێكخراوه‌كان����ی كوردس����تان پێوسته له‌په‌یڕه‌و پرۆگرامی حزبه‌كانیانداو، له‌په‌یام����ی هه‌ڵبژاردنه‌كانداو ،له‌ئیش‌و كاره تایبه‌تییه‌كانیدا له‌حكومه‌تدا په‌یامی پهروهرده بخاته پێش هه‌موو په‌یامه‌كانییه‌وه ،ئه‌گه‌ر پارت‌و ،رێكخراوه‌كانی كوردستان بیانه‌وێت گورانكاری بكه‌ن له‌خ����ودی تاكی كۆمه‌ڵدا پێویس����ته له په‌روه‌رده‌وه ده‌س����تپێبكه‌ن، ئه‌گه‌ر ئه‌یانه‌وی حزبه‌كه‌یان ببێته پێشه‌نگ‌و چاره‌س����ه‌ری قه‌یرانه‌كان بكات ،ئه‌وا ده‌بێت چاكس����ازی له‌سیس����تمی خوێندن����دا بكاته رێب����ه‌ری كاری ،پ����ارت‌و ،رێكخراوه‌كان����ی كوردستان ئه‌گه‌ر ئه‌یانه‌وێ چاكسازی بكه‌ن له تێوری سیاسیو ،كومه‌اڵیه‌تی‌‌و ،ئابوریو، كلتوری پێوسته پهروهرده بكات به‌ئامانجی س����ه‌ره‌كی ب����ۆ ته‌واوكردن����ی ئه‌ركه‌كان����ی هه‌ر له(رزگاری نیش����تمانی‌و ،سیس����تمی دیموكراسی س����یكوالرو ،بنیتنانی كۆمه‌لی مه‌ده‌ن����ی پێش����كه‌وتخواز) ب����ۆ به‌دیهێنانی عه‌داله‌ت����ی كۆمه‌اڵیه‌ت����ی ب����ۆ دابینكردنی خۆش����گوزه‌رانی‌و ،پاراس����تنی مافه‌كان����ی مرۆڤ‌و ،مافه‌كانی تاكو ،یه‌كسانی پیاو ژن‌و، یه‌كس����انی له‌به‌رده‌م یاسادا ،هه‌موو ئه‌مانه به كۆمه‌لی خوێن����ده‌وار ده‌كرێت‌و ،كومه‌ڵی
خوێنده‌واری����ش له س����ایه‌ی په‌روه‌رده‌یه‌كی مۆدێریندا ئه‌نجام ده‌درێت. كێش����هو گرفته‌كانی س����ه‌رجه‌م حزب‌و، رێكخ����راوه‌كان‌و ،حكومه‌ت����ی كوردس����تان له‌س����ه‌جه‌م كایه‌كانی ژیاندا ده‌گه‌رێته‌وه بۆ بای����ه‌خ نه‌دانیان وه‌ك پێوس����ت به كه‌رتی پهروهرده ،پێوسته پارت‌و ،رێكخراوه‌كانی كوردس����تان له‌كۆنگره‌كانی خۆیاندا به‌وردی چاره‌س����ه‌ری ئه‌م قه‌یرانانه بك����هنو ،ببێته پێشره‌وی بۆكارئاسانی وه‌زاره‌تی پهروهرده. چونكه له‌دوای هه‌ڵب����ژاردن‌و ،دامه‌زراندنی حكوم���� هتو ،وه‌رگرتنی پۆس����تی وه‌زیری پهروهرده ،ئه‌م وه‌زیره كار ده‌كات له‌س����ه‌ر به‌ئه‌نجام گه‌یاندن‌و جیبه‌جێكردنی برگه‌كانی پهروهرده له‌په‌یره‌و‌ه پرۆگرامی حزبه‌كه‌ی . له‌م وت����اره‌دا جه‌خت ده‌كه‌م����هوه ئه‌گه‌ر پ����ه‌روه‌رده‌و ،خوێندنی بااڵ به‌م ش����ێوه‌ی ئێستا به‌الرێدا ببرێت ئه‌وا هیچ چاوه‌رێیه‌كی گه‌ش����بینانه ناكرێ����ت ل����ه داهات����وی ئه‌م هه‌رێمه. پ����ه‌روه‌رده‌ی به‌ڕێوه‌ب����ه‌ری * ده‌ربه‌ندیخان. * سه‌رنوس����ه‌ری گوڤ����اری گزنگ����ی پهروهرده. Omeramin1963@yahoo.com
ونبون
ی ونبوه به‌ناوی( دانا مصطفی محمد ) ی سلێمان ی ژوری بازرگان * ناسنامه‌یه‌ك ی ئاوێنه. وه بۆ پرسگ ه هه‌ركه‌س دۆزیه‌و‌ه بیگه‌ڕێنێته ی (انوه‌ر محمد سمین ) ی ونبوه به‌ناو ی سلێمان ی ژوری بازرگان * ناسنامه‌یه‌ك ی ئاوێنه. وه بۆ پرسگ ه هه‌ركه‌س دۆزیه‌و‌ه بیگه‌ڕێنێته ی (ایوب حسن حسین ) ی ونبوه به‌ناو ی سلێمان ی ژوری بازرگان * ناسنامه‌یه‌ك ی ئاوێن ه . وه بۆ پرسگ ه هه‌ركه‌س دۆزیه‌و‌ه بیگه‌ڕێنێته ی (هاوبهش مارف ی ونبوه به‌ن���او ی س���لێمان ی ژوری بازرگان * ناس���نامه‌یه‌ك ی ئاوێن ه . وه بۆ پرسگ ه عبدالرحمان) هه‌ركه‌س دۆزیه‌و‌ه بیگه‌ڕێنێته ی (عبدالله‌رسول قادر) ی ونبوه به‌ناو ی سلێمان ی ژوری بازرگان * ناسنامه‌یه‌ك ی ئاوێنه. وه بۆ پرسگ ه هه‌ركه‌س دۆزیه‌و‌ه بیگه‌ڕێنێته ی (هیوا فتاح عزیز ) ی ونبوه به‌ناو ی سلێمان ی ژوری بازرگان * ناس���نامه‌یه‌ك ی ئاوێنه. وه بۆ پرسگ ه هه‌ركه‌س دۆزیه‌و‌ه بیگه‌ڕێنێته * باجێکی زانکۆی پۆلته‌کنیکی سلێمانی به‌شی کارگێری ونبوه به‌ناوی (فێنک فوئاد له‌تیف) هه‌رکه‌س دۆزییه‌وه بیگه‌ڕێنێته‌وه بۆ پرسگه‌ی زانکۆ.
خاوه‌نی ئیمتیاز :کۆمپانیای ئاوێنه سه‌رنوسه‌ر :سه‌ردار محه‌مه‌د
ه له‌ئه‌وروپا نوێنه‌ری ئاوێن شوان حه‌مه ـ نه‌رویج 004799004729 hamashwan.awene@yahoo.no
کوا لێکۆڵینەوەی یاسایی لەخوێنی کاوه‌گه‌رمیانی ،سەردەشت عوسمان ،سۆرانی مامە حەمە ،عەبدولستار تاھیر
Awene ریکالم