ریکالم
www.awene.com
رۆژنامهیهكی سیاسیی گشتییه کۆمپانیای ئاوێن ه دهریدهکات
ژماره ()475 سێشەممە 2015/4/21
18
سهدان مهال ی كورد سودمهندی یهكهم ئاستهنگهكانی بهردهم ی ی زیرهكرتو لهبهرزبونهوه لهشافیع ی مێدیا پیشهییبون دۆالر حكومهتی مهزنرت بون ی كوردستان لهههرێم بهغدایه
تهنكهر ه نهوتهكان سەرۆکی هێشتا هەرێم بەیاسا بۆ پهرلهمان جێگهی هەڵدەبژێردرێتەوە! پرسیارن
5
جینۆسایدی ئهرمهنهکان
13
17
ی لهكۆبونهوهی الیهن ه سیاسیهكاندا: فازڵ میران
7
14
قبوڵ ی ناكهین بڵێن نابێت بارزانی ببێتهوه بهسهرۆك ف���ازڵ میران���ی س���كرتێری پارت��� ی دیموكراتی كوردستان لهكۆبونهوهكهی دوێنێی الیهنه سیاسیهكانی كوردستان لهگ���هڵ بارزان���ی ،جهغت���ی ل���هوه كردوهتهوه كه "بارزانی بهدیلی نییه"، ئ���هو بهئامادهبوان���ی كۆبونهوهكهی راگهیاندوه كه "ههرچهنده عهلی باپیر وتویهتی بارزانی س���هد بهدیلی ههیه، بهاڵم هیچ بهدیلێكی نییه". ئاوێن���ه ،ههولێر :س���هرچاوهیهكی
ئ���اگادار بهئاوێن���هی راگهیان���د ك���ه لێدوان لهس���هر ئهو پرس���ه نادرێت، لهكۆبون���هوهی دوێن���ێ 4/20ی نێوان ئایا دهتوانرێت بهبێ ئێمه ئهو قسانه بارزان���یو الیهن���ه سیاس���یهكاندا ،بكرێت". ف���ازڵ میرانی وتویهت���ی "دهنگمان ههڵوێستی پارتی سهبارهت بهپۆستی س���هرۆكی ههرێ���م تون���د ب���وه ،لهم لهن���او خهڵكدا لهالیهن���هكان زیاترهو كۆبونهوهیهدا فازڵ میرانی كه بهناوی كورسیشمان لهپهرلهمان لهالیهنهكان پارتیهوه قس���هی كردوه ،رایگهیاندوه زۆرت���ره ،بهبێ هیچ ك���هسو الیهنێك كه "قبوڵی ناكهین ههندێك لهخهڵكو وهاڵمی ئهم قسانهی بداتهوه". بارزانی ل���هو كۆبونهوهیهدا بهالیهنه الیهنهكان بڵێن نابێت بارزانی ببێتهوه بهس���هرۆك ،چونك���ه بهو ش���ێوهیه سیاس���هكانی راگهیاندوه كه " لهكاتی
س���هردان كردنمدا ب���ۆ ئهمهریكا داوا لهكاربهدهس���تانی ئ���هو واڵته دهكهم ك���ه ههم���و ش���تێكمان ئامادهیه بۆ دامهراندنی دهوڵهتو داواكارم هاوكارو پشتیوانمان بن". س���هرچاوهكه وتی "لهكۆبونهوهكهدا زۆرب���هی بابهت���هكان بهگش���تگیری باسكراو حزبهكانیش ههر گشتگیرانه قس���هیان كرد بهتایبهتی س���هبارهت بهپۆستی سهرۆكی ههرێم".
بارزانی
لهكۆ ی 25ههزار كۆمپانیا بههۆی خراپی ی بژێوییانهوه ژمارهیهك پێشمهرگ ه وازدههێنن تهنها 10ههزاریان باج دهدهن بهپێی ئامارهكانی بهڕێوهبهرایهتی گشت ی باجهكانو خانوبهرهی میری لهساڵی 2013 كۆی گش���تی داهاتی باج 160ملیار دینار بوه ،لهساڵی 2014ش بڕهكه بۆ 212ملیار دینار بهرزبوهتهوه ،بهڕێوهبهری گش���تی باجهكانی سهر بهوهزارهتی دارایی دهڵێت "لهك���ۆی 25ه���هزار كۆمپانی���ا تهنها 10 ههزاریان باج دهدهن". ئاوێنه ،س���لێمانی :بهڕێوهبهری گشتی باج���هكانو خانوب���هرهی می���ری ،زانیار محهمهد بهئاوێنهی راگهیاند كه سیستمی باج لهههرێم���ی كوردس���تاندا لهخزمهتی بازرگانان���ه ،ئ���هو وت���ی "ئهگ���هر ئێمه
پێشمهرگه لهجهنگی دژ بهداعش جێگری س����هرۆكی لیژن����هی كاروباری ههیه"، بهپاس����اوی ئاش����كرانهكردنی نهێن ی پێشمهرگه لهپهرلهمانی كوردستان دلێر ماوهتی ئاماژه بهوه دهكات كه ژمارهیهكی س����هربازیی ،هیچ الیهنێك لهپهرلهمان، زۆری پێش����مهرگه بهپێ����ی وهجبهكان وهزارهت����ی پێش����مهرگهو فهرمان����ده ناچنهوه بۆ بهرهكانی شهڕ ،فهرماندهی مهیدانییهكان نهیانویس����ت زانیارییهكی لی����وای یهكی وهزارهتی پێش����مهرگهش دروست بدهن بهئاوێنه لهبارهی ژمارهی دهڵێ����ت "وازهێنانی پێش����مهرگه ترس ئهو پێش����مهرگانهی وازیانهێناوه ،بهاڵم نی����ه لهداعش ،بهڵك����و لهبهرئهوهیه كه هیچ الیهكیش����یان نكۆڵی ل����هوه نهكرد كه لهدهستپێكردنی ش����هڕی داعشهوه بژێوییان زۆر لهخوارهوهیه". ی ژمارهیهكی زۆر پێشمهرگه وازیانهێناوه، ئاوێن����ه ،س����لێمانی :دلێ����ر ماوهت بهئاوێن����هی راگهیان����د "دهچم����ه ههر هۆكارهك����هش خراپ����ی بژێویان����ه نهك بهرهی����هك ههس����تدهكهم ك����ه ههم����و شهڕی داعش. لیوا هیوا عهبدواڵ ئهحمهد ،فهرماندهی وهجبهی����هك ژمارهیهك كهس ناچنهوهو جێگهی بهت����اڵ ههیه ،بۆیه ههمو لیواو لی����وای یهك����ی وهزارهتی پێش����مهرگه ف����هوجو س����ریهكان ش����اغرێكی زۆریان بهئاوێن����هی راگهیان����د" ،بهتهئكی����د
پێش����مهرگه ههی����ه وازیهێن����اوهو ههی ه سورتره لهس����هر شهڕ ،بهاڵم بهدڵنیایی موچ����ه كاردهكاته س����هر بژێویی ژیانی پێشمهرگه ،وهك فهرماندهیهكیش دهڵێم كه زۆر كهموكوڕیمان ههیهو پێویس����ته ڕهچاوی بارودۆخمان بكرێت". ئهو وتی "پێشمهرگه لهچاو ئهوهی كه دوژمنهكهمان ئهوهنده دڕندهیه ،بههیچ جۆرێك س����اردبونهوهی پێوهدیار نیه، بهاڵم پێشمهرگه بهس����ێ مانگ جارێك موچ����ه وهربگرێ����تو نهتوانێ����ت كرێی خانوهكهی بدات ،ئهمه ئێستا واقیعێكهو هاتۆته پێشهوه".
3
8
"نازانم هێمنی ی ئێستا ی ناو یهكێت ی زهمینهسازی گهیشتن ه بهچارهسهر یان هێمن ی پێش گهرداوه" ئ����ازاد جوندیان����ی ئهندام����ی مهكتهب ی سیاس����ی یهكێتی نیشتمانی كوردستان ئاماژه بهوه دهكات كه گیانی حزبایهتی زۆر زاڵ بوه بهس����هر ئهدای سیاس����ی حزبهكان����دا بهجۆرێ����ك كه شوناس����ی نیش����تیمانی بۆت����ه پل����ه دو لهچ����او شوناس����ی حزبی ،ئهو دهڵێ����ت "نازانم هێورییو هێمنیی ئێس����تای ناو یهكێتی زهمینهس����ازی گهیشتنه بهچارهسهرێك یان هێمنیو بێدهنگی پێش گهرداوه". ئاوێنه ،س����لێمانی :ئ����ازاد جوندیانی لهچاوپێكهوتنێكی تایب����هت بهئاوێنهدا رایگهیاند كه كێشمهكێش����ی ئێس����تای
نرخی ڤێال لهههولێر گهیشتۆت ه 250دهفتهر دۆالر ناونیشان :سلێامنی گهڕهکی شۆڕش -بهرامبهر ئامادهیی شۆڕشی کوڕان
رێژهیهك���ی زۆر ب���اج زیادبكهین لهس���هر بازرگان���ان ،هیچ بازرگانێك توانای ئهوه ی نابێت كاربكات". وتیش���ی "رێژهی باج ب���ۆ كۆمپانیاكان %15ی قازانجهكهیهو بۆ كرێ رێژهی %9و قازانجی شهخسیش پلهبهنده كه له %3بۆ %15سهردهكهوێت". ناوب���راو ئاماژهی بهوه ك���رد كه بهپێی یاس���ا كارپێك���راوهكان ه���هر كهس���ێك دهستی بهمامهڵهیهكی بازرگانی كردو لهو مامهڵهی���ه قازانجی كرد دهبێت باج بدات، بهاڵم لهههرێمی كوردستان نهتوانراوه ئهو یاسایه بهس���هر ههمواندا جێبهجێبكرێت،
ئهو "تهنها نزیكهی %50ی ئهو كهسانه باج دهدهن". وتیش���ی "كێش���هیهكی ت���ر خ���ۆی لهس���هندیكای ژمێریاراندا دهبینێتهوه كه راستاندن بۆ بودجهی چاودێرانی ژمێریاری دهكات ،بهاڵم تا ئێس���تا %99ی بودجهی كۆمپانی���اكان دورن لهراس���تی ،لهكاتێكدا ههڵس���هنگاندن بۆ كۆمپانیاكان لهس���هر قازانج���ه ،دهركهوتن���ی قازانجیش لهڕێی پێشكهشكردنی بودجهی سااڵنهوه دهبێت، كه ئهوانیش ههمو دورن لهراستی".
تهلهفۆن 3201274 :
ههرێم لهسهر سیستمی پهرلهمانی یان سهرۆكایهتیو كێشمهكێشی پهیوهست بهدهستور ،بهقهدهر ئهوهی ملمالنێیهكی تهواو عهیاری سیاس����ییه ،مشتومڕێكی دهستووریو یاسایی نیه كه لهبنهڕهتهوه پهیوهس����ت بێت بهئ����هركو مافهكانو بهكارای����یو ناكارای����ی مهرجهعیهتهوه. ئهو وتی "مهسهلهی مهرجهعیهت ،وهك ئهوهی ئێستا ههیهو لهپۆستی سهرۆكی ههرێمو لهپهرلهماندا بهرجهسته بوه ،كه ئهبێ دهستور مهرجهعیهته یاساییهكهی بێ����ت ،بهداخ����هوه لهئیس����تحقاقێكی دهس����توریو یاس����اییهوه بۆته هۆكاری
قهیرانێكی تر ،كه پێویس����ته نههێڵین ببێته كهیسێكی قهیرانزا". وتیشی "تاكی كوردستان ،بهتایبهت قاعی����دهی حزبهكان دوچ����اری جۆرێك لهش����یزۆفرینیای شوناس بۆتهوه .ئهمه زادهی خۆپهنادان����ی ت����اكو گروپهكانه لهپش����ت شوناس����ی حزبهكانییانهوه. چونكه هێشتا تاكهكان مهترسی ئهوهیان لهال گ����هورهو كاریگهره كه بێ پهناگای حزبییانه زۆر بابهتی ژیانی لهمهترس����ی یان لهبهردهم ههڕهشهدایه".
3
2 کۆمپانیای باڵڤ پەیک ئاوێنە دابەش دەکات نرخی 1000دینار
تیراژ4500 :
2
تایبهت
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
نرخی ڤێال لهههولێر گهیشتوهت ه 250دهفتهر دۆالر نرخ���ی خانوبهرهو ڤێ�ل�ا لهههندێك ش���وێنی ههولێری پایتهختدا لهنێوان 180دهفت���هر دۆالر ب���ۆ 250ه���هزار دهفت���هر دۆالردایه ،بهپێ���ی لێدوانی خ���اوهن نوس���ینگهیهك "ماوهی���هك لهمهوب���هر ئوتێلێك ب���ه 1600دهفتهر دۆالر فرۆشراوه". هان���ا چۆمان���ی ،ئاوێن���ه :بهپێ���ی روماڵێكی مهیدانیی ئاوێنه س���هبارهت بهنرخی خانوبهرهو ڤێالكان لهههولێری پایتهختی ههرێمی كوردس���تان ،خانو ههی���ه نرخ���ی زیاتر ل���ه 180دهفتهر دۆالره ،ههندێك ڤێالش نرخیان دهگاته نزیكهی 250دهفتهر دۆالر. خاوهن نوسینگهیهكی كڕینو فرۆشتنی خانوبهره لهههولێر بهئاوێنهی ڕاگهیاند كه "نرخی خان���و و ڤێال لهگهڕهكێكو لهناوچهیهك بۆ شوێنێكی تر جیاوازهو ئهوهش كاریگهری بهسهر نرخهكانهوه ههیه تا ش���وێنهكه ل���هڕوی بازرگانیو ئارامیهوه باشتربێ نرخی گرانتره". ئهو وتی "لهش���اری خهونهكان ڤێال ههیه نرخهك���هی نزیكهی 200دهفتهر دۆالره كه لهسهر روبهری 600مهتر تا 1000مهتر دروستكراوه ،ههیانه دهگاته 250دهفتهر دۆالر ،ش���وێنهكهی نزیك فڕۆكهخانهی نێودهوڵهتیی ههولێره". وتیشی "شوێنهكه نوێیهو بههێزهكانی زێرهڤان���ی دهورهداوه ،ل���هدهرگای س���هرهكی بڕۆیت���ه ژورهوه پێتدهڵێن دهڕۆیت���ه مـــاڵی كێ؟ ت���ا ناوهكهی نهڵێیت رێگهت نادهن بڕۆیته ژورهوه، زۆربهشیان بهرپرسی گهورهی ههرێمن كه لهوێ دهژین". ههروهها ئاماژهی ب���هوهش كرد كه ماوهی���هك لهمهوپێش لهس���هر رێگای كهركوك ،ئوتێلێك فرۆش���را به 2500 دهفتهر دۆالر به 40دوكانهوه ،ئهو وتی "ك���هس نازانێت ئهو پارهیه هی كێیهو لهكوێ���وه دێت؟ ئهوانهی ئهو ش���تانه دهكڕن ئهوه هی خۆیانه یان نا".
گوندی ئیتاڵی لهههولێر
لهداقوق ئهمریكا هۆشداری یهكێتیو گۆڕان لهڕێی پهرلهمانهوه دهیانهوێت دهداته پێشمهرگ ه لهوه زیاتر بهڕهكه لهژێرپێی پارتی دهربێنن پێشڕهوی نهكهن فراكس���یۆنهكانی گ���ۆڕانو یهكێت��� ی لهپهرلهمانی كوردس���تان ،بهپشتیوانی زۆرین���هی ئیس�ل�امیهكان لهههوڵ���دان لهڕێگ���هی دهس���تكاریكردنو گۆڕینی یاسای س���هرۆكایهتی ههرێمهوه ،ههم سیستمی سیاسیی بگۆڕنو ههم پۆستی سهرۆكی ههرێمیش بكهنه تهشریفاتی، بهم���هش بهڕهك���ه لهژێر پێ���ی پارتی دهردههێنن. ه����اوكار حس����ێن ،ئاوێن����ه :پرس����ی سهرۆكایهتی ههرێم كه ئێستا گهرمترین باس����ی ههرێم����ی كوردس����انه ،ل����هدو رێگهوه دهتوانرێت چارهبكرێت ،یهكهم لهڕێگهی دهس����تورهوه ،دوهم لهڕێگهی دهستكاریكردنی یاس����ای سهرۆكایهتی ههرێم .ئێستا ههموان بێهیوابون لهوهی رێگهی یهكهم سهربگرێت ،بۆیه بیریان لهرێگهی دوهم كردوهتهوهو بۆ ئهمهش یهكێتیو گۆڕان بهرهیهكی هاوبهش����یان بهپشتیوانی ئیسالمیهكان پێكهێناوه. فراكس����یۆنی یهكێتی بهههمانشێوهی گۆڕان پێیوایه كه تاكهڕێگهی بهردهمی بۆ مامهڵهكردن لهگهڵ مهسهلهی پۆستی س����هرۆكی ههرێ����م ،ههموارك����ردن یان گۆڕینی یاسای سهرۆكایهتی ههرێمه. لهمبارهیهوه بێگهرد تاڵهبانی سهرۆكی فراكس���یۆنی یهكێت���ی لهپهرلهمان���ی كوردس���تان بهئاوێن���هی راگهیان���د، "ئهو پرس���ه ی���ان بهههمواركردنهوهی یاس���ای س���هرۆكایهتی دهبێ���ت ی���ان پێشكهشكردنی پرۆژهیهسایهك دهبێت ب���ۆ ش���ێوازی دیاریكردن���ی پۆس���تی س���هرۆكایهتی ههرێم" .بهوتهی ناوبراو
یهكێتی لهئێستادا بیری لهڕێگهی دوهم كردوهتهوه. بێگ����هرد ئ����هوهش ب����اس دهكات كه ئ����هو الیهنانهی لهس����هر ئ����هم بابهته یهكالبونهتهوه ،گۆڕان ،یهكێتی ،كۆمهڵو یهكگرت����ون" ،جۆرێك لهلێكگهیش����تن ههیه". لهب���ارهی لێكنزیكبون���هوهی ههردو فراكس���یۆنی گۆڕانو یهكێتی ،بێگهرد تاڵهبانی دهڵێت" ،بۆچونی سیاس���یی هاوبهش���ی ه���هردوال رهنگدان���هوهی ههب���وه لهس���هر فراكس���یۆنهكانیش لهپهرلهم���ان ،كۆمهڵێك بابهتیش ههیه كه تێڕوانینی هاوبهشمان ههیه لهسهری وهك دهس���تورو سیس���تمی سیاسییو ش���هفافیهتو پرس���ی ن���هوت ،بۆی���ه ههماههنگیو بهرهوپێشچونێكی باشیش لهپهیوهندییهكانمان ههیه". هاوكات رابون مهعروف ،س���هرۆكی فراكس���یۆنی گ���ۆڕان لهپهلهمان���ی كوردس���تان بهئاوێنهی راگهیاند" ،ئێمه ئهو یاس���ایهی س���هرۆكایهتی ئێس���تا رهتدهكهینهوهو پێمانوایه یاس���ایهكی خراپه ،ئێستاش س���هرقاڵی گفتوگۆین لهس���هر ئ���هوهی یاس���ایهكی نوێ���ی سهرۆكایهتی ئامادهبكهین یاخود ئهوهی ئێستا ههمواربكهینهوه". گۆڕان بۆ ئهم ههن���گاوهی دهیهوێت گفتوگۆكان���ی لهگ���هڵ الیهنهكان���ی دیك���هی ناو پهرلهمان دهس���تپێبكات، ئاماژهكانی���ش ههمو بهو ئاراس���تهیهن كه نزیكتری���نو یهكهمین الیهن بۆ ئهم مهبهسته كه پهنای بۆ بهرێت ،یهكێتی
نیشتمانی كوردس���تانه ،چونكه ئهوان س���ێ س���اڵ لهمهوبهر كه لهسهر ههمو ش���تێك ناكۆكبون ،بهاڵم لهسهر ئهوه كۆكبون كه سیستمی سیاسیی لهههرێم بكرێته پهرلهمانی. رابون دهڵێت" ،دهبێت ههنگاوهكانی گفتوگ���ۆ لهگ���هڵ الیهنهكان���ی دیك���ه دهستپێبكهینو ئێستا ههنگاو بهههنگاو دهستمانپێكردوه ،بۆیه دهبێت ههموان پێكهوه گفتوگۆی یاسای سهرۆكایهتی ههرێم بكهن ". بهوتهی رابون" ،ئ����هوهی بهالمانهوه گرنگه ئهوهیه یاسایهكی سهرۆكایهتیمان ههبێ����ت ك����ه سیس����تمی سیاس����یی لهكوردستان وهك ئهوهی بهغدا لێبكات، دهشمانهوێت سهرۆكی ههرێم لهپهرلهمان ههڵبژێردرێ����تو دهسهاڵتهكانیش����ی كهمبكرێنهوهو بكرێته تهشریفاتی". لهالی���هن خۆی���هوه ش���وان ئهحمهد ئهندامی فراكسیۆنی پارتی لهپهرلهمان لهبارهی پرسی سهرۆكایهتی ههرێمهوه دهڵێت" ،مهسهلهی سهرۆكایهتی ههرێم بهدهس���تور چارهس���هر دهكرێت ،ئهو س���ازانهش كه لهس���هری رێكدهكهوین پێویس���ته پێ���وهی پابهندبی���ن .بۆیه لهههمو بارێكدا پێویس���تی بهتهوافوقی نێوان الیهنهكانه". وتیش���ی" ،ئێمه لهس���هر ئهو پرسه چاوهڕوان���ی ئهو لیژنهی���ه دهكهین كه بهرێكهوتنی س���هرجهم فراكسیۆنهكانو بهپێی پرۆژهیاس���ایهك بڕی���اره له21 ئهندام پێكبهێنرێت ،كه ئێستا یاساكه رهوانهی سهرۆكایهتی ههرێم كراوه".
بهپێی زانیارییهكانی ئاوێنه ئهمریكا هۆش���داری داوهت���ه پێش���مهرگه لهناوچ���هی داق���وق چیت���ر لهوه زیاتر پێش���ڕهوی نهكهن ،ئهگهرنا فڕۆكهكانی���ان هاوكاری���ان ناكهن، سهرۆكی ئهنجومهنی قهزای داقوق ئهمی���ر خواكهرم دهڵێت "بهفهرمی هی���چ بهئێم���ه نهوت���راوه ،بهاڵم لهوانهیه خۆشمان نهمانهوێت لهوه زیاتر پێش���مهرگه بچێته پێشهوه، چونكه كێشهی ئێمه كێشهی خاكو سنوره نهك گونده عهرهبییهكان". ئیحس���ان مهال فوئ���اد ،ئاوێنه: ئاوێنه لهسهرچاوهیهكی بهرپرسهوه لهناوچهی كهركوك زانیویهتی كه فڕۆكهكانی ئهمریكاو هاوپهیمانان هۆش���داریان داوهته پێش���مهرگه ك���ه ئهگهر لهوه زیاتر پێش���ڕهوی بكهن ئ���هوا هاوكاریی���ان ناكهن، چونك���ه ئ���هو ناوچان���ه ناوچهی عهرهبنشینه ،سهرۆكی ئهنجومهنی قهزای داقوقیش دهڵێت "پێموانییه نهخش���هكه لهالی���هن ئهمری���كاوه بێ���ت ،بهڵكو نهخش���هكه لهالیهن خۆمانهوهیه كه س���نوری ئیداری قهزای داق���وقو زهوییهكانی كورد تاك���وێ دهڕوات ،ئێم���ه ت���ا ئهو ش���وێنهمان لههێزی پێش���مهرگهو هاوپهیمانانیش داوا كردوه ،ئهوهی م���اددهی 140دهیگرێتهوه بهیهك دۆنم زهویش لهمافی خۆمان خۆش نابین".
ئ���هو س���هرچاوهیه ب���ۆ ئاوێن ه ئاش���كرای ك���ردوه هێزێكیزۆری داع���ش لهنزیك قهزای داقوقو ئهو س���نوره بونیان م���اوه ،بهتایبهت لهگوندی بهش���یر ،ئهو بهرپرسهی قهزای داق���وق لهوبارهیهوه ،وتی "هێزێكی زۆری داعش لهو س���نوره م���اوه ،بهتایب���هت هێزهكانی���ان لهناحی���هی غێ���دهو گوندهكان���ی سوماكه س���وكالو سوماكه عولیاو ئهلب���و نهج���مو تهلرابیعهو 40-34 گوندیان لهژێر دهستدایه". بهوتهی خواكهرهم پێشتر داعش لهچوار قۆڵی قهزای داقوق بونیان ههبو ،ئێس���تا لهقۆڵی ش���هقامی س���هرهكی داقوق كهركوكو قۆڵی س���هعدو وهحدهو خالید كۆتاییان پێه���اتو قۆڵهكان���ی دیكهش الی گوندهكانی عوزهیرییهو عهتشانهو موس���ا كۆی���یو م���ۆڕهو گواماتو بانش���اخ لهچهن���د رۆژی پێش���و ئازادك���ران ،بهاڵم داعش هێش���تا ههر جێی مهترس���یو ههڕهشهیه، بهتایب���هت ب���ۆ س���نوری الدێ كوردییهكان كه بههیچ ش���ێوهیهك ناتوان���ن زهوییهكانی���ان بكێڵ���نو ئهمس���اڵ بێب���هش بون ل���هكاری جوتیاریو كیاڵن. ئهو بهرپرسهی داقوق ئاشكرای دهكات س���هرجهم چهكداران���ی داعش ك���ه لهس���نوری كاكهییو حهوتتهغارییهكان م���اونو بونیان
ههیهو نزیك���هی یهك دو كیلۆمهتر لهپێشمهرگهوه دورن. داعش ههر لهس���هرهتای هاتنی بۆ س���نوری ق���هزای داق���وق 55 گوندی عهرهبنشینی كۆنترۆڵكردو ئێس���تا 15گوندیان كهوتونهتهوه دهس���ت پێش���مهرگه ،س���هرۆكی ئهنجومهنی ق���هزای داقوق دهڵێت "ئێمه نهخش���هی ئهوهمان داناوه ئهگ���هر حهویج���ه ب���و بهپارێزگا، ئهوا ناحیهی غێ���دهو 30گوندی عهرهب پێشكهش بهسونهكانی ئهو ناوچهیه دهكهین ،بۆ ئهوهی پێشتر كه بهدهس���ت چهند كێشهیهكهوه دهماننااڵند كه سونهكان گروپێكیان لهگ���هڵ قاعیدهو یهكێ���ك لهگهڵ نهقش���بهندیو گروپێكیش لهگهڵ داعشو گروپێك لهگهڵ بهعس���دا بون ،چیت���ر رزگارم���ان بێت لهو كێشانه". پارێ���زگای كهركوك تهنها س���ێ قهزای (حهویج���هو دوبزو داقوق) ی بهسهرهوهیه ،بهاڵم تهنها قهزای حهویجه كه گهورهترین قهزای ئهو پارێزگایهو خاوهنی شهش ناحیهو دهی���ان گون���دهو 30كیلۆمهت���ر دهكهوێت���ه دوری پارێزگاك���ه، بهدهستی داعشهوهیه ،كه نزیكهی 450ه���هزار ك���هس لهزۆرین���هی س���ونهو كهمینهیهكی شیعهی تێدا نیشتهجێیه.
ههنوکه
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
3
ئازاد جوندیانی :نازانم هێورییو هێمنی ی ئێستای ناو یهكێت ی زهمینهسازی گهیشتنه بهچارهسهرێك یان هێمنیو بێدهنگی پێش گهرداوه ئا :عهلی فهتاح "پێش ئهوهی وهاڵمی پرسیارهكانی رۆژنامهی ئاوێنه بدهمهوه ،ئهمهوێ ئهوه بهخوێنهران بڵێم ،من بهتهما نیم لهم دیدارهدا هیچ ههڵوێستێكی سیاسی سهبارهت بههیچ كهیسێكی سیاسی پیشان بدهم ،وهك چۆن بۆچونهكانیشم تهعبیر لهبۆچونی حزبهكهم ناكات ،چونكه راسپێردراو و رێپێدراوی رهسمی نیم تا نوێنهرایهتی بۆچونه سیاسییهكانی یهكێتی بكهم". ئهمه یهكهم وتهی ئازاد جوندیانییه پاش ئهوهی رهزامهندی پیشاندا بۆ ئاوێنه بدوێت ،لهم گفتوگۆیهی ئاوێنهدا دهڵێت "مهسهلهی مهرجهعیهت ،وهك ئهوهی ئێستا ههیهو لهپۆستی سهرۆكی ههرێمو لهپهرلهماندا بهرجهسته بوه ،كه ئهبێ دهستور مهرجهعیهته یاساییهكهی بێت ،بهداخهوه لهئیستحقاقێكی دهستوریو یاساییهوه بۆته هۆكاری قهیرانێكی تر". ئاوێنه :دۆخی سیاس���ی ئێس���تا ی ههرێمی كوردس���تان چۆن دهبینیت؟ پێتوای���ه س���هركردایهتی سیاس���ی ك���ورد لۆژیكیان���هو دور لهملمالنێ���ی بهرژهوهندیخوازی حیزبی ههڵسوكهوت لهگهڵ دۆخهكه دهكهن؟ ئازاد جوندیانی :ب���ۆ ئهوهی دۆخی سیاسی كوردس���تان لهم ساتهوهخته ههس���تیارهدا ش���رۆڤه بكهی���نو لێكیبدهینهوه ،وا ئهخوازێ بهشێوهیهكی پانۆرامایی ههڵیسهنگێنین ،واتا لهمهودا ناوخۆییو ئقلیمیو دهرهكیدا .ئێس���تا لهچاو س���اڵێك لهمهوبهر بارودۆخهكه زۆر ههس���تیارتر بوه ،ههڕهشهكانیش لهئاس���تی ئقلیمیدا دیارترن ،هاوشانی ئ���هوه دهرفهتهكانی���ش فراوانت���رن، ئهگهر ب���اش خۆمان ئام���اده بكهین.
ب���هاڵم بهداخ���هوه گیان���ی حزبایهتی زۆر زاڵ بوه بهس���هر ئهدای سیاس���ی حزب���هكان بهجۆرێ���ك وای ئهبین���م كه شوناس���ی نش���تیمانی (مهبهستم شوناسی كوردس���تانییه) بۆته پله دو لهچاو شوناس���ی حزب���ی .بهبۆچونی من ،ئهگهر نهڵێم ئهمه ش���ێواندنه ئهوا ئهتوان���م بڵێ���م ئاڵۆزبون���ی ریزبهندی ئهولهویاتهكان���ه .لهوه مهترس���یدارتر بهب���ڕوای من ئهوهیه ك���ه ئهم حاڵهته وایكردوه تاكی كوردس���تان ،بهتایبهت قاعیدهی حزب���هكان دوچاری جۆرێك لهشیزۆفرینیای ش���وناس بۆتهوه .لێم بپرس���ی هۆكاری ئهوه چیه ئهبێ زۆر دورودرێژ قس���هی لهسهر بكهین ،بهاڵم ب���ه كورتی ئهم���ه زادهی خۆپهنادانی تاكو گروپهكانه لهپش���ت شوناس���ی حزبهكانییان���هوه .چونك���ه هێش���تا تاكهكان مهترسی ئهوهیان لهال گهورهو كاریگهره كه بێ پهناگای حزبییانه زۆر بابهتی ژیانی لهمهترسی یان لهبهردهم ههڕهشهدایه .ئهڵبهته ئهوهی زۆرتر ئهو دۆخه ئاڵۆز ئهكا ،ئهوهیه كه تاكهكانی كوردهواری گیرۆدهی چهندین شوناسه، وهك شوناس���ی نهتهوهییو نیشتمانی، شوناسی حزبیو ئایدۆلۆژی ،شوناسی عهش���یرهتو تایفه ،شوناس���ی شار، شوناس���ی ئاینو مهزههب ،شوناس���ی پێگهی چینایهت���یو هیتر .ئهگهر ئهم شوناس���ه بهپێ���ی بهرژهوهندییهكانی كوردایهت���ی ل���هم قۆناخ���هدا بهوردی ریزبهن���دی نهكرێ���ن ،مهترس���یداره. راستو رونتر بیڵێم ئهبێ ریزبهندییهكه بهجۆرێك بێت كه بهر لهههمو ش���تێك نیشتمانو بهرژهوهندییهكانی لهپێشی پێشهوه بێت. ئاوێنه :ئایا كورد مهرجهعی سیاسی ههیه؟ ل���هم دۆخه چارهنوسس���ازهدا پرۆسهی دروستكردنی بڕیاری سیاسی چۆنهو پێتوای���ه پهرلهمان لهم بوارهدا ههست بهبونی دهكرێت؟
كێشمهكێشی ئێستای ههرێم لهسهر سیستمی پهرلهمانی یان سهرۆكایهتیو كێشمهكێشی پهیوهست بهدهستور ،بهقهدهر ئهوهی ملمالنێیهكی تهواو عهیاری سیاسییه ،مشتومڕێكی دهستووریو یاسایی نیه ئ���ازاد جوندیانی :بهپێی دهس���تورو یاس���اكان بهڵ���ێ ك���ورد مهرجهعیهت (لێڤهگهڕ)ی ههیه (س���هرۆكی ههرێم، پهرلهم���انو حكومهت���ی ههرێم) بهاڵم ناكرێ خۆم���ان لهواقیع بش���ارینهوه، وێ���ڕای ههبونی ئ���هو مهرجهعیهتهش ب���هردهوام گوێم���ان لهدهس���تهواژهی (سهركردایهتی سیاس���ی كوردستان) ئهبێ ،كه دهس���تهواژهیهكه بهیاس���ا رێكنهخراوه ،بهاڵم كاریگهری بهس���هر یاسادانانیش���هوه ههی���ه .ئهمه وهك عورفێكی سیاس���ی لێهاتوهو كهسیش لهسهر ئهو دهس���تهواژهیه سهرنجێكی سهلبی بهش���ێوهیهكی جدی پێشكهش نهكردوه ،بۆ نمونه لهههمو خولهكانی
ئازاد جوندیانی پهرلهمانی كوردس���تاندا ،پێشنیارێك، ی���ان پرۆژهبڕیارێ���ك لهالی���هن هی���چ فراكسیۆنێكهوه بهئهوانهی دهسهاڵتو ئۆپۆزس���یۆنی جارانیشهوه پێشكهش نهك���راوه لهب���ارهی رهتكردن���هوه (س���هركردایهتی سیاسی) ههروا لهنێو خهڵكیش���دا ئیعتبارو ئیعتمادی ههیه، رهنگه هۆكاری ههوهڵی یان س���هرهكی یان ناچ���اری ههبونی س���هركردایهتی سیاس���ی كوردس���تان ،ئهوهب���ێ كه راس���تییه سیاس���یهكانو واقیع���ه بهرجهس���تهبوهكان بیسهپاندبێت .لهو ڕوانگهیهوه پێموایه ئهبێ بهپشتبهستن بهواقیعییهت���ی ئهو دهس���تهواژهو ئهو دامهزراوه نافهرمییهی كوردس���تانهوه،
ژمارهیهك ی زۆر پێشمهرگ ه وازیانهێناوه ئا :هاوكار حسێن
لهسهر راس���تییهك ،النیكهم بۆ ئێستا هاوڕابین ،كه مهرجهعیهتی كوردستان لهڕێی دهستورێكی سازان لهسهركراودا ببێت���ه دامهزراوهیهكی جێگیری ئهوتۆ ك���ه چیتر بهبهردهوام���یو بهههق یان بهناه���هق نهخرێته ژێر پرس���یارهوه. مهگهر ههوڵهكان بۆ بهستنی كۆنگرهی نهتهوهیی تا ئهندازهیهكی زۆر تهعبیر نیه لهوهی كه ئهبێ مهرجهعیهتی كوردستان تێرتر بكرێت؟ كێشمهكێش���ی ئێستای ههرێم لهس���هر سیس���تمی پهرلهمانی ی���ان س���هرۆكایهتیو كێشمهكێش���ی پهیوهست بهدهستور ،بهقهدهر ئهوهی ملمالنێیهكی تهواو عهیاری سیاسییه، مش���تومڕێكی دهس���تووریو یاس���ایی نیه كه لهبنهڕهتهوه پهیوهس���ت بێت بهئهركو مافهكانو بهكاراییو ناكارایی مهرجهعیهت���هوه .دواجار مهس���هلهی مهرجهعی���هت ،وهك ئ���هوهی ئێس���تا ههیهو لهپۆس���تی س���هرۆكی ههرێمو لهپهرلهماندا بهرجهسته بوه ،كه ئهبێ دهس���تور مهرجهعیهته یاس���اییهكهی بێ���ت ،بهداخ���هوه لهئیس���تحقاقێكی دهستوریو یاس���اییهوه بۆته هۆكاری قهیرانێكی تر ،كه پێویس���ته نههێڵین ببێته كهیسێكی قهیرانزا .بهشێوهیهكی رونت���ر بڕوام وایه پهرلهم���ان ئهتوانێ ببێته مهرجهعیهتی یاس���ادانان ،بهاڵم پێموایه لهقۆناخی ئێستاو بهردهممان ت���ا دامركان���هوهی پش���ێوییهكانی ناوچهكهو عێ���راقو تا داڕش���تنهوهی سیستمی ههرێمایهتیو ساغ بونهوهی ئهگهرهكانی دیزاینكردنهوهی ناوچهكه كوردو كوردس���تان پێویستی بهههردو مهرجهعیهته ،مهرجهعیهتی یاس���اییو ههروا مهرجهعیهتی سیاسی. ئاوێن���ه :توركی���او ئێ���ران تاچهند تێبینی :ئهمه بهشێكی گفتوگۆكهیه، لهههرێ���م كاریگهریان ههیه؟ ئایا رۆڵی سیاسی ههرێم نهكهوتۆته بهر شااڵوی ب���ۆ خوێندن���هوهی ك���ۆی گفتوگۆكه ی وێبسایتی ئاوینهنیوز بكه: سهردان ههیمهنهی ئهوان؟ www.awene.com ئ���ازاد جوندیان���ی :لهرۆژههاڵت���ی
پهكهكه :هێزێك باوهڕی بهدیموكراسی بێت باسی شهڕی ناوخۆ ناكات ئا :ئاكۆ حهمه رابی
ههرچهنده هێزی پێشمهرگه لهجهلهوالوه تا كۆبانێ لهبهرامبهر داعش براوهیهو لهدۆخی بهرگرییهوه چوهته حاڵهتی هێرشبردن ،بهاڵم رۆژ بهڕۆژ بژێوی ژیانیان روی لهپاشهكشهیهو ئهمهش وایكردوه ژمارهیهكی زۆر پێشمهرگه وازبهێنێت ،تهنانهت بهوتهی پهرلهمانتاران" ،هیچ لیواو فهوجێك نیه" ئهم حاڵهته روی تێنهكردبێتو یهكهكانی ڕویان لهتهنكیی كردوه. بهپاس���اوی ئاش���كرانهكردنی نهێن���ی س���هربازیی ،هیچ الیهنێ���ك لهپهرلهمان، وهزارهت���ی پێش���مهرگهو فهرمان���ده مهیدانیی���هكان نهیانویس���ت زانیارییهكی دروس���ت بدهن بهئاوێنه لهبارهی ژمارهی ئهو پێش���مهرگانهی وازیانهێن���اوه ،بهاڵم هی���چ الیهكیش���یان نكۆڵی ل���هوه نهكرد كه لهدهس���تپێكردنی ش���هڕی داعش���هوه ژمارهیهكی زۆر پێش���مهرگه وازیانهێناوه، هۆكارهكهش خراپی بژێویانه نهك ش���هڕی داعش. لهوبارهی���هوه دلێ���ر ماوهت���ی ،جێگری س���هرۆكی لیژنهی كاروباری پێش���مهرگه لهپهرلهمان���ی كوردس���تان بهئاوێن���هی راگهیان���د" ،ژمارهك���ه زۆرهو ورده ورده بهپێی وهجبهكان ناچن���هوه بۆ بهرهكانی ش���هڕ ،دهچمه ههر بهرهیهك ههستدهكهم ك���ه ههم���و وهجبهی���هك ژمارهیهك كهس ناچنهوهو جێگهی بهتاڵ ههیه ،بۆیه ههمو لیواو فهوجو سریهكان ش���اغرێكی زۆریان ههیه" ئ���هو دهڵێ���ت" ،وازهێنانی پێش���مهرگه ترس نی���ه لهداعش ،بهڵك���و لهبهرئهوهیه كه بژێوییان زۆر لهخوارهوهیه ،بهگشتیش حكوم���هت خهمس���ارده لهجێبهجێكردنی بڕیارهكه". بهههمانش���ێوهی دلێر ماوهتی ،مهحمود حاج���ی عوم���هر پهرلهمانت���اری گ���ۆڕان
ناوهڕاستو بهش���ی عهرهبی ئهفریقیاو پتری���ش ،ركاب���هری ئێ���رانو توركیا بهوهس���یلهی جیاجی���او لهم���هوداو ب���واری جیاجیادا ئێس���تا لهتوندترین قۆناخهكانیدایه ،بێگومان پاش���خانی مهزههبیو پێشینهی چهند سهدساڵهی ملمالنێو شهڕوشۆڕو رێكهوتنهكانیشیان رۆڵێك���ی مهعن���هویو س���ایكۆلۆژی ئهبین���ن .كام واڵت���ی ئ���هم ناوچهیه لهدهرهوهی شهبهنگی ملمالنێی ئهو دو دهوڵهتهدایه ،تا كوردس���تان بكهوێته دهرهوهی ئهو ش���هبهنگهوه؟ مهترسی ههره زهبهلالحیش بۆ كورد لهو راستیه تاڵهدا كۆبۆتهوه .لهراستیدا كوردستان ناش���توانێ سویس���رای ئهم ناوچهیه بێتو خ���ۆی بهاوێت���ه دهرهوهی ئهم ملمالنێ گهورهیه ،كه بۆ كوردو غهیری كوردی���ش بهس���هر جۆرهه���ا ئهگهرو ئۆپشن كراوهیه. ئاوێنه :دۆخی (سیاس���ی ،ئابوری، ئیداری) ئێس���تای یهكێتی نیش���تمانی چۆن ههڵدهسهنگێنیت؟ ئازاد جوندیانی :س���هبارهت بهههمو ئ���هو پرس���یارانهی لهب���ارهی دۆخی ناوخ���ۆی یهكێت���ی لێم ئهپرس���یت، بمبوره كه وهاڵم���ی هیچی نادهمهوه، چونكه ئێس���تا كه منو تۆ ئهم دیداره رۆژنامهنوسیه ئهنجامئهدهین ،هێوریو هێمنیێك دهركهوت���وه ،كه نازانم ئهم هێمنیی���ه زهمینهس���ازی گهیش���تنه بهچارهس���هرێك ی���ان وهك قس���ه مهشهورهكه ئهیڵێ ،هێمنیو بێدهنگی پێش گهرداوه؟ بۆیه بهداوای بوردنهوه، تكایه ئهوپرسیارانهی لهو بارهوه بۆت حازرك���ردوم ههڵیانگره بۆ وهختێكیتر یان بۆ كهسێكی تر.
بهرپرس ی پهیوهندییهكانی دهرهوه ی پهكهكه دهمهات عهگید لهم گفتوگۆیه ی ئاوێنهدا دهڵێت "پهیامهكه ی سهرۆك ی ههرێم بهالی ئێمهوه رونو ئاشكرا نیه ك ه مهبهستهكهی چ كهسو الیهنێكهو ئامانجی چی بوه".
پێشمهرگهیهک لهمهیدانی جهنگدا لهلیژنهی پێش���مهرگه تهئكید لهوازهێنانی ژمارهیهك���ی زۆری پێش���مهرگه دهكاتهوه، ب���هاڵم ئهو هۆكاری دیكهش ش���ك دهبات ب���هدهر لهخراپ���ی بژێوی���ی ،ئهوی���ش "ناعهدالهتی ،جیاوازییكردنو برس���ێتییه، ئێمه بهدواداچونمان بۆ كردوهو لهسهرجهم ههمو س���نورو فهوجو لیواكاندا ،وازهێنان ههی���هو یهكهكانی���ش تهن���ك بونهتهوهو بهشێكی ههره زۆریشی پهیوهندی بهڕهوشی ژیانیانهوه ههیه". ئهوان دهڵێن "ئێستا دهمانهوێت سهرۆكی ههرێم كه س���هرۆكی هێ���زه چهكدارهكانه ببینی���نو بارودۆخێك���ی تایب���هت بدهین بهرهوشی پێشمهرگهو پێی بڵێین لهمهزیاتر ژیانی پێش���مهرگه ههڵیناگرێ���ت ،چونكه وازهێنان بهڕێژهیهكی زۆر بهرزبوهتهوه". هاوكات لی���وا هیوا عهب���دواڵ ئهحمهد، فهرمان���دهی لی���وای یهك���ی وهزارهت���ی پێشمهرگه بهئاوێنهی راگهیاند" ،بهتهئكید
پێشمهرگه ههیه وازیهێناوهو ههیه سورتره كهمنو ئهوهنده زۆر نین ،ئێستا بهههزاران لهس���هر ش���هڕ ،بهاڵم بهدڵنیای���ی موچه خۆبهخ���ش ههیه لهبهرهكانی ش���هڕ بهبێ كاردهكاته سهر بژێویی ژیانی پێشمهرگه ،موچهش بهرگریی لهكوردستان دهكهن". رۆژی 23ی تهمم���وزی س���اڵی ،2014 وهك فهرماندهیهكی���ش دهڵێ���م ك���ه زۆر كهموكوڕیم���ان ههیهو پێویس���ته ڕهچاوی پهرلهمانی كوردس���تان بڕیارێكی 21خاڵی بارودۆخمان بكرێت ،لهگهڵ ئهوهشدا ئێمه بۆ باش���كردنی رهوش���ی ژیانو پێكهاتهی رێكخراوهیی پێشمهرگه دهركرد ،بهاڵم پاش لهبارودۆخهكه تێدهگهین". ئهو دهڵێت" ،پێش���مهرگه لهچاو ئهوهی تێپهڕبون���ی نزیكهی 10مان���گ ،دهوترێت كه دوژمنهكهمان ئهوهنده دڕندهیه ،بههیچ تهنها دو خاڵی جێبهجێكراوه. ماوهتی لهو بارهیهوه دهڵێت" ،ئێس���تا جۆرێك ساردبونهوهی پێوهدیار نیه ،بهاڵم پێش���مهرگه بهس���ێ مانگ جارێك موچه پێش���مهرگه یهكهم وهزارهته بۆ وهرگرتنی وهربگرێ���تو نهتوانێت كرێ���ی خانوهكهی موچهو دهوامیشیان یهكخراوهو هێزی ههرێم ب���دات ،ئهمه ئێس���تا واقیعێك���هو هاتۆته بهبهردهوامی یهك لهسهر سێی لهبهرهكانی شهڕهو دو بهشی لهماڵهوهیه". پێشهوه". ههروهها وتهبێژی وهزارهتی پێشمهرگهش لهبارهی وازهێنانی پێش���مهرگهوه جهبار ی���اوهر ،وتهبێژی وهزارهتی پێش���مهرگهی دان بهوهدا دهنێت كه زۆرینهی بڕگهكانی ئهو حكومهتی ههرێم وتهكانی ئهندامانی لیژنه ی بڕیاره جێبهجێنهكراوه ،چونكه "زۆرینهی پێش���مهرگهی رهتنهك���ردهوهو بهئاوێن هی ئیمتیازات���هو جێبهجێنهكردنهكهش���ی راگهیان���د" ،ئهوان���هی وازیانهێن���اوه زۆر پهیوهندی بهقهیرانی داراییهوه ههیه".
ئاوێن���ه :بۆچ���ی دوران كاڵ���كان ب���هو ش���ێوه تون���ده رهخن���ه لهسیس���تهم ی حوكمڕان��� ی ههرێمی كوردس���تان دهگرێو پێیوایه سیس���تهمی ناوهندگهرایی ههولێر سیستهمێكی دكتاتۆریانهیه؟ دهمه���ات عهگید :ئێم���ه لهههمو حزبو الیهنهكان���ی دیكهی كوردس���تان جیاوازتر بی���ر دهكهین���هوه ،بۆی��� ه ئهمه ش���تێكی ئاس���اییه .بهاڵم بهداخ���هوه ههندێك كهس بهزمانی ههڕهشهو شهڕی ناوخۆو براكوژی مامهڵهیان لهگهڵ بۆچونهكانی كاڵكان كرد. ئ���هم مامهڵهیه بهالی ئێم���هوه هیچ بههاو واتایهكی راس���تی نهب���و .رهخن ه جیاوازهو ئهوان���هی ئهوانیش دهیڵێ���ن زۆر جیاوازه. كهی ئێمه باسی شهڕی ناوخۆو براكوژیمان كردوه؟ ئهگهر هێزێك باوهڕی بهدیموكراسی ههبێت باس���ی شهڕی ناوخۆ ناكات .شهڕی ناوخ���ۆ بههیچ ش���ێوهیهك لهفكرو خهیاڵو رۆژهڤ���ی ئێم���هدا نیه .ئ���هوهی لهرۆژهڤی ئێمهدایه كوردو كوردستانه .ئهو الیانهنهش ك���ه هێ���رش دهكهنه س���هر دوران كاڵكان تهنها قس���هی بێبنهمای بهرامبهر دهكهن. ئهوه راس���ته ك��� ه بهڕێز كاڵ���كان كوردی نازانێت لهبهرئهوهی توركه ،بهاڵم ئهوه چل س���اڵ ه بۆ چركهیهكیش لهخهبات بۆ كورد دوانهكهوت���وهو لهزۆر كهسو الیهنیش زیاتر خهباتو تێكۆش���ینی بۆ كوردو كوردستان كردوه .ئهو بهیاننامه توندانهش ك ه لهالیهن پارت���یو وتهبێژی حكوم���هت دژی دوران كاڵكان باڵوكرانهوه ،ئهوه ش���تێكی زۆر بێ مان���او بێ نرخ بون .هیچ خزمهتێكی كوردو بهتایبهت باشوری كوردستان ناكهن .ئێم ه
دوران كاڵكان كوردی نازانێت لهبهرئهوهی توركه وهك باڵوكردنهوهیهكی بێ بهرپرس���یار لێی دهڕوانین .باس���كردنی شهڕی ناوخۆش لهو بهیاننامهی���هدا ،لهژێرهوهی ئهو باڵوكراوهی ه دیاره كه حیس���ابێكی سیاسی ههیه .بۆی ه دهیانهوێت ئ���هو بۆچونانهی كاڵكان بخهن ه خزمهت بهرژهوهندیو سیاسهتهكانیانهوه. ئاوێن���ه :ئایا ههس���تدهكهن مهبهس���ت لهپهیامهكهی بارزانی ئێوه بو؟ دهمه���ات عهگید :پهیامهكهی س���هرۆك ی ههرێم رونو ئاش���كرا نیه كه مهبهستهكهی چ ك هسو الیهنێك���هو ئامانجی چی بوه لهو پهیامه ،ئێمه پێمانوایه ئهم جۆره پهیامان ه خزم���هت بهیهكڕی���زی الیهن���هكان ناكات. ئێم ه دهخوازین س���هرۆكی ههرێم الیهنهكان لهیهكتر نزیك بكاتهوه بۆ ئهوهی هاوكاری یهكتر بكهن ،نهك بهپێچهوانهوه. ئاوێنه :ئایا ئێوه لهگهڵ مانهوهی بارزانین ل ه پۆستهكهیدا؟ دهمهات عهگید :ئێمه ج���ارێ ناخوازین لهس���هر ئهم پرسه هیچ قس���هیهك بكهین، ب���هاڵم لهههم���ان كات���دا گهلی باش���وری كوردس���تان چ بڕیارێكی دا ئێمه پشتگیری لهگهلی باشور ،دهكهین. ی گفتوگۆكهیه، تێبینی :ئهمه بهشێك ی گفتوگۆك ه ی ك���ۆ ب���ۆ خوێندن���هوه سهردانی وێبسایتی ئاوینهنیوز بكه: www.awene.com
4
هەنوکە
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
"ئهوانهی سوكایهت ی بهئێزدیهكان دهكهن لهئیسالم تێنهگهیشتون"
د .عهلی قهرهداغی :پیاوی گهندهڵ هیچ كاتێك نایهوێت پالنو ستراتیجیهت ههبێت ئا :هاوکار حسێن پڕۆفیسۆر د .عهلی قهرهداغی، ئهمینداری گشتیی یهكێتی جیهانی زانایانی موسڵمانو پسپۆڕی ئابوریی لهم چاوپێكهوتنهی ئاوێنهدا باسی رۆڵی مام جهالل دهكات لهسهر بارودۆخی عێراقو كوردستان ،لهبارهی پۆستی سهرۆكایهتی ههرێمیشهوه ،داوا لهسهرجهم الیهنهكان دهكات كه ههڵگری ئهجێندای دهرهكی نهبن. لهبارهی ئابوریی ههرێمیشهوه دهڵێت" ،بێ پالنی دهگهڕێتهوه بۆ گهندهڵی ،چونكه ئهوهی گهندهڵ بێت ،نایهوێت پالن ههبێت، بۆیه پیاوی گهندهڵ هیچ كاتێك نایهوێت پالنو ستراتیجیهت ههبێت بۆئهوهی كارهكهی ئاشكرانهبێت". ئهو رودهكاته ئهو كهسایهتیه ئیسالمیانهی كه باسی ئیشكردن بهئێزدییهكانیان دهكهن بهبێ پارهو دهڵێت" ،بهراستی ئهوه نهفامییه بهئیسالمو ئهوانه لهئیسالم تێنهگهیشتون". ئاوێن���ه :ئهو سیس���تمه ئابورییه ی لهههرێم پهیڕهو كراوه ،بهبۆچونی ئێوه سهركهوتو بوه؟ عهلی قهرهداغی :پێموایه كهموكوڕی زۆری ههبوه ،بهاڵم ههوڵیشی بۆ دراوه كه سیس���تمێكی باش بێت .پێویسته حكومهت پالنێكی س���تراتیجی دابنێت لهپێنج س���اڵهوه تا پهنجا ساڵ ،لهپاڵ دانان���ی ئهركو بهرپرس���یاریهت .هیچ پالنێكی ستراتیژیی كه بهشی گهندهڵی تێدا بمێنێتهوه پێش���ناكهوێت ،چونكه گهندهڵی ههم���و ئهو دهس���تكهوتانه دهخوات كه پالنهكه ب���ۆت دههێنێته بهره���هم .بهپێ���ی راپۆرت���ی نهتهوه یهكگرت���وهكان ،عێ���راق پل���هی دوانزهیهمی گرت���وه لهریزی خراپترین واڵتانی جیهان ل���هروی گهندهڵییهوه. گهورهترین كێش���هی واڵتانی جیهانی س���ێیهم ،ب���ێ پالن���یو گهندهڵییه. پێشموایه بێ پالنیش دهگهڕێتهوه بۆ گهندهڵی ،چونكه ئهوهی گهندهڵ بێت، نایهوێت پالن ههبێت ،بۆیه ههمیش���ه پیاوی گهندهڵ هی���چ كاتێك نایهوێت پالنو س���تراتیجیهت ههبێت بۆئهوهی كارهكهی ئاشكرا نهبێت. ئاوێن���ه :داهاتی ههرێ���م بهتهواوی
عهلی قهرهداغی پش���تی بهس���توه بهفرۆش���ی نهوت، كاریگهرییه خراپهكانی ئهم سیاسهت ه لهئایندهدا چیه؟ عهلی قهرهداغ���ی :بێگومان دهبێت ئ���هوه چارهس���هربكرێت ،ههرچهنده كێشهنیه كه دهوڵهت پشت ببهستێت بهداهاتی نهوت ،بهمهرجێك داهاتهكه بگهڕێنێت���هوه ب���ۆ بنیاتنانی ژێرخانی ئابوریی واڵت ،پاش���ان ب���ۆ هاندانی وهبهرهێنانی دهرهك���ی ،بهتایبهت كه پهیوهن���دی ههبێ���ت بهپیشهس���ازیی پێشكهوتوهوه .مهرجێكی دیكه ئهوهیه پاڵپشتی سامانی نیشتمانی بكات وهك كش���توكاڵ ،پیش���هیازییو بازرگانیو گهش���تیاری .تا 10ساڵیش بهمشێوهیه پش���ت بهداهات���ی نهوت ببهس���ترێت كێش���هی تێدا نیه .مهس���هلهی نهوت تهنها بۆ ئهم نهوهیه نیه ،بهڵكو لهڕوی ش���هرعییهوه بۆ ههمو نهوهكانه ،بۆیه ئهگ���هر تۆ ههم���وی دهربهێنیت ،ئهی نهوهكان���ی دیكه چی بكهن؟ بۆیه ئهم سیاس���هتهی ئێمه ئهگهر بهرنامهیهكی بۆ دانهنرێت كارێكی راست نیه. ئاوێنه :لهههرێمی كوردستان نهوت بوهته نیعمهت یان لهعنهت؟ عهل���ی قهرهداغی :ئهگهر س���هیری مێژوی كوردستان بكهیت ،ئێمه ههرچی
بهاڵیهك بهس���هرماندا هاتبێت لهسهر مهسهلهی كهركوك بوه؟ لهبهرئهوهی پترۆڵێكی زۆر باشوكهم تێچوی ههیه. تهنانهت ئهنف���الو ههڵهبجهش بههۆی نهوتو پترۆڵ���ی كهركوكهوه بوه .جا بۆی���ه ب���هڕادهی ئ���هو قوربانیهی كه بۆم���ان داوه ،پێویس���ته ئاگامان لێی بێتو پارێزگاریی لهپترۆڵ بكهینو گهل سودمهند بێت لێی. ئاوێن���ه :عهقڵیهتێك ههیه دهیهوێت ههولێ���ر بكات بهدوب���هی ،بهم نههجه ئابوریهی كه حكومهت پیادهی دهكات ئهو خهونه بهدیدێت؟ عهل���ی قهرهداغ���ی :م���ن دوب���هی بهپێش���هنگ نازان���م ،چونك���ه جگه لهگهندهڵیو شتی ناشیرین ،پێشكهوتنی دوب���هی تهنه���ا باڵهخان���هو بورجه. دهمهوێت ئ���هوان (حكومهتی ههرێم) ژاپۆن یان كۆریای باشور بكهنه قدوه بۆ پێش���كهوتنی خۆیان .بهاڵم دوبهی چی تێدایه؟ من دهمهوێت كوردس���تان تهركیز بكاته سهر بنیاتنانی زانستی. پێویس���ته قدوهی ئێمه شوێنێك بێت كه تهكنیكی زانس���تیو پیشهس���ازیی زانس���تی تێدا پێش���كهوتوبێت ،نهك ش���وێنێك تهنه���ا باڵهخان���هی تێ���دا بهرزكرابێتهوه بهئاسماندا بهبێ زانستو
شارستانیهت. ئاوێنه :ئێس���تا لهكوردستان پرس ی س���هرۆكایهتی ههرێم بۆت���ه رۆژهڤ، پێتباش���ه دوای 10س���اڵ ،مهس���عود بارزانی لهپۆستهكهی بمێنێتهوه؟ عهلی قهرهداغی :من بۆچونم ئهوهیه: یهكهم ،سهقامگیریی كوردستان پێش ههمو ش���تێكه .دوهم ،بۆچونی گهلی كوردس���تان كه الیهنه سیاس���ییهكان نوێنهرایهتی���ان دهك���هن ،ئ���هوان رهزامهندیان لهسهری چی ههبو بهالمهوه ش���تێكی راس���ته .دوهم ،یهكگرتویی كوردستان .سێیهم ،ههڵنهگرتنی هیچ ئهجێندایهكی دهرهكی. ئاوێنه :ئێوه پهیوهندییهكی گهرمتان لهگهڵ مام جهالل ههبو ،دوركهوتنهوهی ئ���هو چ كاریگهرییهكی ههبو لهس���هر عێراقو ههرێم؟ عهل���ی قهرهداغ���ی :زۆر كاریگهریی ههبو ،ههتا برا س���وننهو ش���یعهكان دهڵێن مام جهالل كێش���هی چارهسهر دهك���رد بهشهخس���یو بهدهعوهت���ی تایب���هت ،ج���اری واههبوه بهقس���هی خ���ۆش .دهوریش���ی زۆر لهس���هر یهكگرتوی���ی بهالنیكهمهوه ژمارهیهكی زۆر لهسیاسییهكانی كوردستان ههبو. ئاوێنه :تێڕوانینو پێناس���هی تۆ بۆ
من دوبهی بهپێشهنگ نازانم ،چونكه جگه لهگهندهڵیو شتی ناشیرین ،پێشكهوتنی تهنها باڵهخانهو بورجه .دهمهوێت حكومهتی ههرێم ژاپۆن یان كۆریای باشور بكهنه قدوه بۆ پێشكهوتنی خۆیان چهكدارانی داعش چیه؟ ی قهرهداغی :ئ���هو چهكداران ه عهل��� لهدو ب���هش پێكهات���ون ،یهكهمیان، گهنج���ه ش���هڕكهرهكان ك���ه لهههمو دنی���اوه هات���ونو ههڵخهڵهتێن���راون، كاركردنیشیان وایه كه سهرهتا تهكفیر دهكهن ،دواتر س���هروماڵیان بهحهاڵڵ دهزان���ن ،ئینجا تهفجی���ر (تهقینهوه) دهس���تپێدهكهن ،بۆی���ه دهوترێ���ت لهتهكفیرهوه بۆ تهفجیر .ئهوان بهناوی ئیسالمهوه ئهو ش���تانه دهكهن ،بهاڵم لهراستیدا فكرهكه دوره لهئیسالمهوه. دوهمی���ان س���هركردایهتیهكهیهتی كه گومانی زۆر ههیه بهدهوریانداو دهستی دهرهكیو ههرێمیان تێ���دا ههیه .ئهم گروپه رهنگه پرۆژهیهكی نێودهوڵهتی ی���ان ههرێم���ی س���ودی لێوهربگرێت. ناڵێم موس���ڵمان نین ،بهاڵم داعش نه فكرهكهیان ئیسالمیه ،نه نوێنهرایهتی ئیسالمیش دهكهن ،بهڵكو زیانێكی زۆر لهئیسالم دهدهن لهدهرهوه. ئاوێن���ه :دهوترێت قهتهر دهس���تی ههیه لهپاڵپش���تیكردنی داعشو گروپه سوننه توندڕهوهكان ،راسته؟ عهلی قهرهداغی :بهپێچهوانهوه ئهمه بانگهش���هیهكه بۆ قهتهر دهكرێت ،من كه بۆخۆم لهقهتهر دهژیم ،بهراس���تی
زۆر دوره ل���هوهی بچێت پش���تیوانی داعش بكات. ئاوێنه :ئێزدییهكان یهكێك بون لهو خهڵكانهی توشی جۆرێك لهكوشتوبڕی ن���اڕهوا بونهوه ،ئێوه چیتان كردوه بۆ بهجینۆسایدناساندنی كهیسهكهیان؟ عهل���ی قهرهداغ���ی :گهورهتری���ن بهیاننام���ه دهرچوبێت ب���هو بۆنهیهوه لهالی���هن یهكێتی زانایان���هوه بوه كه نوێنهرایهت���ی 95ه���هزار زانا دهكاتو بهكۆی دهنگ ئیدانهی ئهو كاره دهكات كه دژی ئێزدییهكان ئهنجامدرا. ئاوێنه :لهناو پارته ئیس�ل�امیهكانی ههرێم���دا ههندێ���ك كهس���ایهتی ههن بهئاشكرا دژایهتی ئێزدیهكان دهكهن، تهنان���هت داوا دهك���هن كه ئیش���یان پێبكرێت بهب���ێ كرێ ،لهروی دینیهوه ئهمه رهوایه؟ عهل���ی قهرهداغی :بهراس���تی ئهوه نهفامییه بهئیس�ل�امو ئهوانه لهئیسالم تێنهگهیشتون .چونكه ههمو مرۆڤێك كهخاوهن���ی رۆح بێت ،جا ههر دینێك بێت ،كه دهس���تدرێژیی نهكرده سهرت دروس���ت نی���ه دهس���تدرێژیی بكهیته س���هری .ههركهس���ێكیش كاری ب���ۆ كردیت ،دهبێت پارهكهی بدرێتێ. ئاوێنه :دهوترێت پارته ئیسالمیهكان رۆڵی خراپیان گێڕاوه لهبهالڕێدابردنی ئهنجام���ی شۆڕش���ه جهماوهرییهكانی "بههاری عهرهبی" ،بۆچونی تۆ چیه؟ عهل���ی قهرهداغ���ی :ئ���هو گهالنهی شۆڕش���یان كرد لهژێر س���تهمو زۆرو گهندهڵییهكی زۆردا ژی���ان ،بۆ نمونه میس���ر ك���ه گهلهكهی ههڵس���تا ،خۆ ئیخوانهكان ههڵینهس���تاندن ،تهنانهت لهس���هرهتادا بهش���داریان نهكرد .ئهو گهالنه ل���هدژی دیكتاتۆریو زۆردارییو چهندین كێشهی كۆمهاڵیهتی شۆڕشیان كردو ههوڵیاندا سهركهوتو بون ،بهاڵم پیالنگێڕییهكی ناوخۆییو نێودهوڵهتیان لهسهر كراو الیانبردن. ئاوێن���ه :ئێوه لهراب���ردودا رهخنهی ئهوهتان لێگیرا كه بهئاشكرا پشتیوانی ب���ۆ ئیخوانهكانی میس���ر دهردهبڕن، هۆكارهكهی چیه؟ عهل���ی قهرهداغی :لهراس���تیدا وهك یهكێتی زانایان لهگهڵ حهقو گهل دایه، گهلیش بهگشتیی لهسهر حهقه ،ئێمه دژی كودهتای س���هربازیی بوینو دژی كوژرانی ئهو خهڵكه بوین كه كوژران، بهاڵم باسی پشتیوانی شهخسی دكتۆر مورسی ناكهین.
سهرۆكی كاتیی جڤاتی گشتی بزوتنهوهی گۆڕان :ئهندامێكی لیژنهی دارایی عێراق:
ئهو واڵتانه ی دهستورهكانیان هیچ ئیرادهیهك نیی ه بۆ رێگرتن پهرلهمانی ه كهمترین كێشهیان ههی ه لهسپیكردنهوه ی پاره ئا :شیروان شهریف
د .رهئوف عوسمان ،سهرۆكی كات ی جڤات ی گشت ی بزوتنهوهی گۆڕانو ئهندام ی پێشوی ئهنجومهن ی نوێنهران ی عێراق لهگفتوگۆیهكی ئاوێنهدا باس لهكهموكوڕییهكانی پرۆژه دهستوری ههرێم دهكات دهڵێت" ،كه بهراوردی ئهم پرۆژهی ه دهكهیت لهگهڵ دهستوری عێراق ،ههست دهكهیت ئهوهی عێراق پێشكهوتوترو دیموكراسیترو پهرلهمانیتره" باس لهوهش دهكات كه "ئهو واڵتانهی دهستورهكانیان پهرلهمانیه كهمترین كێشهیان ههیه". ئ���هو دهڵێ���ت" ،كاتێك ك���ه یهك كهس دهبێ���ت بهخاوهن���ی ههم���و دهنگ���هكان، دهش���بێت بهخاوهنی ههمو دهسهاڵتهكان، ئهم یهك كهس ه وهك تاك بۆ ی ههیه توش ی ههڵ ه ببێت". لهب���ارهی دهس���هاڵتهكانی س���هرۆك ی ههرێم���هوه ،د .رهئوف دهڵێ���ت" ،البردن ی وهزیرێك نابێت لهدهسهاڵتی سهرۆكی ههرێم بێت ،بهڵكو دهبێ���ت لهپهرلهمانهوه بێتو لێپێچین���هوهی لهگهڵ بكرێ���ت .دهركردن ی لێبوردنی گش���تی یان لێبوردن نابێت بهو
دهركردنی لێبوردنی گشتینابێت بهو رههایهتیه بێت كه لهدهستوردا هاتوه رههایهتی��� ه بێت كه لهدهس���توری ههرێمدا هاتوه". لهباره ی سیستم ی پهرلهمانیهوه ك ه گۆڕان پش���تیوانی لێ���دهكات ،د .رهئوف دهڵێت، "دهبێت ئێم���ه س���ۆز ی دهرهوه بۆخۆمان راكێش���ین ،تهنه���ا ش���تیش ك���ه بتوانین ئ���هو كاره ی پێبكهین دیموكراس���یهتێك ی لیبڕالیانهیه". د .رهئ���وف ئام���اژه بهچهن���د خاڵێك ی الوازی���ی پرۆژه دهس���توری ههرێم دهكاتو دهڵێت " ،لهم دهس���تورهی ئێمه ههندێك دهربڕین دهبینیت كه دهربرینێكی ئهدهبییه،
دهس���تورهك ه ههڵه ی زمانهوانیو دهربڕین ی تیایه .لهڕوی خاڵبهندییهوه الوازی ی تیایه، ل���هرو ی بهریهككهوتنی بابهت���هكان الواز ی تیایه ،لهڕو ی دێباجهك���هوه الواز ی تیایه، ئ���هم دێباجهی ه ك ه دهخوێنیت���هوه ئهوهت پێدهڵێت كه مێژوی كورد 100ساڵهو لهوه زیاتر نهچوهته قواڵییهوه". ئ���هو ب���اس ل���هوهش دهكات ك���ه "ئهم دهس���تورهی ئێم��� ه كۆمهڵێ���ك كهس��� ی كهم نوس���یویهتیهوهو بهئاراس���تهیهكیش نوسراوهتهوه ك ه لهبهرژهوهندی كۆی خهڵك نیه ،لهبهرژهوهند ی تاكه". لهبارهی ههوڵهكانی بزوتنهوهی گۆڕانیش بۆ بهپهرلهمانیكردنی سیس���تم ی سیاسی ی ههرێ���م ،د .ڕهوف وت���ی" ،ههوڵی گۆڕان بۆ ئهوهیه دهس���تورهك ه ببێت ه دهستورێك ی پهرلهمان���ی ،چونكه ئێس���تا دهس���تور ی پهرلهمان���ی زۆربهی الیهن���هكان دهخوازن پهرلهمان ی بێتو میللهتیش بهو ئاراس���تهی ه رێنوێن ی كراوه كه پهرلهمان ی بێت".
ئا :ئیحسان مهال فوئاد ئهحمهدی حاجی رهشید ئهندامی لیژنهی دارایی لهپهرلهمانی عێراق رایدهگهیهنێت تاوهكو مانگی حهوت عێراق كێشهی موچهی نییهو نابێت، پاش ئهو كاتهش قسهیهكی دیكهمان دهبێت لهو بارهیهوه.
تاوهكو مانگی حهوتیش عێراق كێشهی موچهی نییهو نابێت
ئهو پهرلهمانتاره ئاماژه بهوهدهكات راس���ته عێراق لهدۆخێكی زۆر نالهباردا دهژی ،بهاڵم ئهوهنییه نهتوانێت موچهی فهرمانبهران دابین بكات ،چونكه عێراق رێژهی ههناردهی نهوت���ی زیادكردوهو نرخهكهش���ی بهرز بوهت���هوه ،تاوهكو مانگی حهوتیش عێراق كێشهی موچهی نییهو نابێت ،پاش ئهوكاته قس���هیهكی دیكهمان دهبێت لهو بارهیهوه. ئهحمهدی حاجی رهش���ید وتیش���ی ئهوهش خهتهرناكترین بڕیاره لهس���هر "عێراق كۆمهڵێك كێش���هی تری ههیه ،عێراق بدرێت". باسی لهوهش���كرد كه دهبێت عێراق یهكێك لهكێشه ههره س���هرهكییهكان تێبین���ی :ئهمه بهش���ێك ی گفتوگۆكهیه ،ئهوهیه ئهگهر فریا نهكهوێتو كۆمهڵێك نههێڵێت س���پیكردنهوهی پ���اره بونی بۆ خوێندنهوهی كۆ ی گفتوگۆكه س���هردان ی چاكس���ازی لهچون���ه دهرهوهی دراو بمێنێتو رێگهی لێ بگیرێت ،ههر بۆیه دو نهكاتو یهدهگ���ی فیدراڵی نهپارێزێت ،رۆژ پێش ئێستا لیژنهی داراییو ئابوریو وێبسایت ی ئاوینهنیوز بكه: ئهوا عێراق دهچێته لیس���تی رهشهوه ،دهس���تپاكی پهرلهمانی عێ���راق لهگهڵ www.awene.com
جێگ���ری یهكهمی س���هرۆكی پهرلهمان كۆبوینهوهو بڕیارمان���دا كه لیژنهیهكی فراوانتر لهس���هر ئاستی بااڵ كۆببێتهوه وهكو دهسته سهرۆكایهتییهكانو لیژنه پهیوهندیدارهكان���ی وهك���و چاودێ���ری دارای���یو دهس���تپاكیو وهزارهتهكانی بازرگانیو تهندروستیو تاوانی ئابوریو ئاسایش���ی نیشتمانیو كار لهسهر ئهوه بكرێت چۆن رێگه بگرین لهسپیكردنهوهی پاره كه لهعێراقدا بونی ههیه. لهب���ارهی توان���ای رێگریك���ردن لهس���پیكردنهوهی پ���اره لهعێراق ،ئهو ئهندام���هی لیژنهی دارایی دهڵێت "هیچ ئیرادهیهك نییه بۆ ئ���هو رێگریكردنه، یاس���ای تایبهت بهو بواره دهربكرێت، ب���ۆ نمون���ه یاس���ای بانك���ی ناوهندی ههمواربكرێتهوه ،یاسای سپیكردنهوهی پاره كه دهرچوه ،لهگهڵ بونی ئیراده، ئینجا دهتوانرێ���ت رێگهی لێ بگیرێت، چونك���ه ههندێ���ك بۆچ���ون ههیه ئهو پارهیهی لهعێ���راق دهچێتهدهرهوه ئایا بهشێوهی یاس���ایی دهبرێت یان خۆی دهچێت���ه دهرهوهو واقیع���ی ئاب���وری عێراقی رێگه نادات بهوهی ئهم پارهیه وهبهرهێن بكرێت".
پهرلهمان
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
parlaman.awene@gmail.com
تهنكهره نهوتهكان هێشتا بۆ پهرلهمان جێگهی پرسیارن
لهپهرلهمانهوه
گۆشهیهکی تایبهت ه پهرلهمانتاران دهینوسن
كوان دهستورخوازان؟
ئا :هانا چۆمانی رۆیشتنی نهوت بۆ دهرهوهی ههرێم لهرێی تانكهرهوه بۆ دهرهوهی سنورهكانی ههرێمی كوردستان بهردهوامهو لیژنهی پیسهسازیو وزه ی پهرلهمانیش داوای رونكردنهوه لهئهنجومهنی ههرێمی بۆ نهوت گاز دهكات ،بهوپێیهی هیچ زانیارییهكیان لهوبارهیهوه نیه. فایهق مستهفا ئهندامی لیژنهی پیشهسازیو وزه لهفراكس���یۆنی گۆڕان لهپهرلهمانی كوردس���تان بۆ ئاوێنه وتی" ،دۆسیهی نهوت تهنیا یهك پرۆژهیاسا نی���ه ،بهڵكو پاكێجێكه كه پێكدێت لهچهندین بهش لهوانه كه زۆر گرینگه بریتیی ه لهچۆنیهتی فرۆشتنو بهبازاڕكردن لهالی���هن حكومهتی ههرێمهوه ك ه ئایا چۆن بهبازاڕ دهكرێو چۆن دهفرۆشرێتو لهسهروی ههموشیانهوه لهڕابردودا نهوت بهقاچاغ براوه لهڕێی سنورهكان ،ئێمه ئێستاش نازانین چۆن دهفرۆشرێتو چهن���دی لهڕێی بۆریو لهڕێی تهنك���هرهوه دهڕوات بۆدهرهوه ،بۆیه ئێم���ه داوای رونكردنهوه دهكهین لهبارهی چۆنیهتی فرۆشتنو ناردنه دهرهوهی نهوتو بهقاچاغبردنی بۆ سنورهكان". لهگهڵ ئهوهی ههمیشه الیهنهكان باس لهناشهفافی نهوتو بردنی بهش���ێوهیهكی قاچ���اغو دیارنهبونی داهات���ی نهوت���ی ههرێم���ی كوردس���تان دهكهن، بهاڵم تائێس���تا نهتوانراوه بهپێی یاس���ا رێكبخرێت یاخود پهرلهمان س���هركهوتو نهبوه لهبهدواداچونی دۆسیهكانی نهوت ،بۆی ه بهردهوام لهنێوان حكومهتو پهرلهمان كێشه دروست دهبێـت ،ئێستاش لیژنهی پیشهسازیو وزه لهپهرلهمان داوای بانگهێشتكردنو كۆب���وهوه دهكات لهئهنجومهنی ب���ااڵی ههرێمی بۆ نهوتو گاز.
ساالر مهحمود سهرۆكی لیژنهی كۆمهڵی مهدهنی لهپهرلهمان
رهوانهکردنی نهوت لهڕێی تهنکهرهوه لهمبارهی���هوه پهرلهمانتاری فراكس���یۆنی زهردو ئهندام���ی لێژنهی پیشهس���ازیو وزه علی هالو بۆ ئاوێن���ه دهڵێت" ،ئێس���تا لهبهدواداچونداین بۆ ئهو بابهته ،چونكه زۆر گرینگهو دهبێت قس���هی لهسهر بكرێت ،پێش���تریش قس���هو كۆبونهوهم���ان لهگهڵ ئهنجومهن���ی بااڵی ههرێمی بۆ ن���هوتو گاز كردوه لهبارهی رۆیشتنی نهوت لهسنورهكان بۆ دهرهوهی ههرێمی كوردس���تان ك���ه چۆنو بۆچ���ی دهڕوات ئهوانیش ئام���اژه بهوه دهدهن كه گوایه بۆریهكانی ههرێمی كوردستان تهحهمولی ههناردهی پێویست ناكهن بۆ دهرهوهی كوردس���تانو پێویس���ته لهڕێی
تانكهریش���هوه بڕوات تابتوانرێت بڕی نهوتی تهواو دهدهی���ن چیبكهینو چۆن مامهله بكهین لهگهڵ ئهو پرسهدا". بنێردرێته دهرهوه". دۆس���یهی ن���هوت دۆس���یهیهك ه لهكوردس���تان ئهو دهڵێت" ،ئێمه داوای رونكردنهوهمان لهچهند وهزارهتێك���ی پهیوهندیدار كردوه ب���ۆ ئهو بابهتهو ههمیش���ه جێگهی ناكۆكیو نیگهرانیی نێوان الیهن ه چۆنیهتی رۆیش���تنی نهوت لهڕێی س���نورهكانهوه ،سیاسیهكانی ههرێم بوهو ههمیشه رهخن ه لهدۆسیهی بۆئهوهی باش���تر بتوانی���ن ل���هوردهكاری بزانینو نهوت گیراوه كه ناش���هفاف بوهو نهوتهكهی نهبۆت ه مایهی خێر ب���ۆ هاواڵتیانو ماوهی���هك لهمهوپێش شهفاف بێت". بهپێی زانیارییهكان ،لیژنهی پیشهسازیو و وزه پهرلهمانی كوردستان بڕیاری دا دهستهیهك بهناوی ئهم ههفتهیه لهپهرلهمانی كوردستان كۆبونهوهیهكی دهستهی سهرپهرش���تیاری سندوقی كوردستان بۆ تایبهت ئهنجامدهدات ،بهوت���هی پهرلهمانتارهكه ی كۆی داهاتو خهرجی ه نهوتی���هكان پێكبهێنێت ك ه پارتی���ش" ،دوا ی ئهو كۆبونهوهی���ه بڕیاری خۆمان لهالیهن خودی پهرلهمانهوه سهرپهرشتی دهكرێت.
لهپهرلهمان شتێك نی ه بهناو ی كۆمهك ی میدیا ی ئههلییهوه ئا :هانا بڕیاربو یاسای ژماره 35ی ساڵی 2007ی رۆژنامهگهری كوردی ههمواربكرێتهوه ،بهاڵم تاكو ئێستا نهكراوه ،ههروهك بڕیاربو پهرلهمانی كوردستان لهڕێی پرۆژهیاسایهكهوه كۆمهكی میدیای ئههلی بكات ،بهاڵم پهرلهمانتاران دهڵێن نهك ئهوه نهبوهته پرۆژهیاسا ،بهڵكو شتێك نیه بهو ناوهوه. لهوبارهیهوه جێگری سهرۆكی لیژنهی رۆشنبیریو راگهیان���دن زانا عبدالرحمن لهفراكس���یۆنی یهكێتی لهپهڕلهمانی كوردس���تان ب���ۆ ئاوێنه دهڵێت" ،دوای ئ���هوهی بیرۆكهیهك ههبو لهبارهی ههمواركردنهوهی یاسایی رۆژنامهگهری كوردی پێمان وابو لهبهرژهوهندی رۆژنامهنوسان نیهو ئهوانیش خۆیان گومانیان ههبو كه یاس���اكه بهههرشێوهیهك دهستكاری بكرێت ئهوا رهنگه كاریگهری بهسهر شێوازو میكانیزمی كاركردنی رۆژنامهنوس���انهوه ههبێ���ت ،چونك���ه كوردس���تان
كۆمهك كردن به پێی یاسا نابێتو دهبێت لهرێگهی ترهوه بكرێت نهك بهپێی یاسایهك رێكبخرێتو ئهنجامبدرێت هاوكات پهرلهمانتاری بزوتنهوهی گۆڕانو ئهندامی لهئێس���تا بهه���ۆی تهكنۆلۆژیاو زۆری س���ایتهكانو سۆشیاڵمیدیاوه ،پێوستی بهیاسایهكی گشتی ههیه لیژنهی رۆشنبیریو راگهیاندن ،عادل عزیز سهرجهم بۆ راگهیان���دن نهك تهنها رۆژنام���هی كاغهز ،بۆیه كۆم���هكو پرۆژهبڕی���ارهكان بهپرس���ی بودج���هوه دهبهس���تێتهوهو دهڵێت" ،كۆمهك���ی میدیای ئههلی پرۆژهكه یاخود بیرۆكهكه راگیراوه لهئێستادا". س���هباره بهپرس���ی كۆمهك یان هاوكاری میدیای بنهمایهك���ی نیهو نهبوه ،چونك���ه بودجه نیهو هیچ ئههلی ،زانا وتی "ئهوه تهنها بیرۆكه بو ،واتا نهبوه پرۆژه یاسایهكو بڕیارێك نیهو بودجه راگیراوه ،هیچ بهپرۆژهیاسا .راس���ته میدیای ئههلی لهرابردو كاری ش���تێكیش لهوبارهیهوه ئامادهنهكراوه لهپهرلهمانی باشی كردوهو بوهته مینبهرێكی گرینگ بۆ گهیاندنی كوردستان تا ناوی ئهوهبێت كۆمهكی میدیای ئههلی راو س���هرنجو داواكارییهكانی خهڵ���ك ،بۆیه حهقی بكرێت". ئهو پێیوایه "كۆمهك كردن به پێی یاسا نابێتو ئهوهیان ههیه كۆمهك بكرێنو یارمهتی بدرێن".
دهبێت لهرێگهی ترهوه بكرێت نهك بهپێی یاسایهك رێكبخرێتو ئهنجامبدرێت". ههروهها فرحا جهوههر پهرلهمانتاری فراكسیۆنی زهردو ئهندام���ی لیژن���هی رۆش���نبیریو راگهیاندن یاس���ایهكی پێویس���تو گش���تگیر لهكوردس���تان بهپێویس���ت دهزانێتو دهڵێت"باش���ترین بژاردهش ههمواركردنهوهی یاسایی ژماره 35ساڵی 2007كه تایبهت بكرێت بهسهرجهم ئامرازهكان". س���هبارهت ب���ه كهیس���ی پێش���ێلكاریو گرتنی رۆژنامهنوس���ان لهالی���هن دهزگا ئهمنیهكانه ،فرحا دهڵێ���ت "زۆربهی ئ���هو پێش���ێلكاریانهی بهرامبهر بهرۆژنامهنوسان دهكرێت لهكوردستان ههر پهیوهندی نیه بهڕاگهیاندنو رۆژنامهنوس���ی ،بهڵكو شتی ترهو هۆكاری تره". ئهمه لهكاتێكدایه تائێس���تا چهندین رۆژنامهنوس زیندانیكراونو پێش���ێلكاریان بهرامب���هر كراوه یان روب���هڕوی رێگریك���ردن بونهت���هوه لهالی���هن هێزه ئهمنیهكانهوه ،بهاڵم حكومهت تائێستا لێپێچینهوهی لهگهڵ كهم لهوانهدا كردوه كه پێشێلكاری دهكهن.
ههڵگرتنی جێبهجێكردنی ماددهی 409 لهیاسای سزادانی عێراقی ژماره 111ساڵی 1969 نهجیبه لهتیف ههر لهكۆن���هوه جیاوازی ڕهگ���هزی لهنێوان مرۆڤهكان���دا بون���ی ههب���وه لهس���هرجهم بوارهكانی ژیاندا بهئاڕاس���تهی بهركهناركردنی ژن���ان لهكۆمهڵهگ���هدا ،ئ���هم جیاوازیكردنهش ناسنامهیهكی دیاریكراوی نییه ,بهڵكو لهههمو كۆمهڵگهكان���دا ههر بهو جۆره بوه لهبهرئهوهی جڵهوی ژیان بهگش���تیو حوكمڕانی بهتایبهتی بهدهس���تی پیاوان���هوه ب���وه ,بهجۆرێك نهك بهشداریان بهژنان نهكردوه لهدانانی یاساكاندا, بهڵكو لهب���واری جێبهجێكردنی یاساكانیش���دا بهس���هر تاكهكانی كۆمهڵگهدا جیاوازی لهنێوان ژنوپیاودا كراوه ,ئهگهر لهدهقی یاساكهش���دا ئ���هو جیاوازیی ه بهڕونی ههس���تی پێ نهكرابێت ئهوا لهپراكتیكدا بهئاشكرا پهیڕهوی لێكراوه . بۆنمونه یهكێك لهو یاسایانهیاسای سزادانی عێراقیی��� ه ك��� ه لهس���اڵی 1969وه دهرچوه , ههرچهن���ده بهوتهی یاساناس���ان ئهو یاس���ای ه بهب���هراورد بهزهمهن���ی دهركردن���ی یاس���اك ه
5
زۆر كۆنهب���هاڵم تائێس���تا لهعێ���راقو ههرێمی كوردس���تانیش پهیڕهوی لێدهكرێت لهبهرئهوهی كۆمهڵه بڕگهو ماددهیهكی زۆر بههێزو گونجاوه (ههرچهن���ده ههندێ���ك لهبڕگ���هو ماددهكانی ههموار كراوه بهتایبهتی لهههرێمی كوردستان) بهاڵم دیس���انهوه بهدهرنی ه لهو جیاوازیكردنهی كه لهسهرهوه باس���م كرد لهنێوان ژنو پیاودا. ی عێراقی ی 409لهیاسای سزادان بۆ نمونه ماده ی باس لهوه دهكات كه ئهگهر پیاوێك خێزانهكه ی یان ه���هر ئافرهتێكی خزمی نزیكی (أحد خۆ ی ناپاكی هاوس���هرگیری أقاربه) بینی لهحاڵهت ی ی خۆی بین���ی) و ئافرهتهكه (واته بهچ���او ی لهس���هر سوك دهكرێت كوش���ت ،ئهوا سزاكه ی سزا نادرێت ی ئهنقهست لهسهر وات ه بهكوشتن ی خراپ و ی دهرون��� ی لهحاڵهتێك��� لهبهرئ���هوه ی ئیس���تفزازیدایه ،من لهگ هڵ ئهوهدام ك ه ناپاك ی ژن بی���كات یان پی���او تاوانهو هاوس���هرگیر ی یاس���ایی بۆ بدۆزرێتهوه پێویس���ته چارهسهر بهشێوهیهك س���زای بۆ دیاری بكرێت ك ه كهس ی نهبێ���ت لێی نزیك ببێت���هوه ،بهاڵم جورئهت لهگهڵ ئهوهدا نیم كه ههر تاكێك جا هاوسهره،
ی باوك���ه ،برایه ،ئامۆزای���ه ،ههركهس ههیه بۆ ههبێت ژن بكوژێت لهس���هر ئ���هو تاوان ه لهبهر ئهم هۆكارانه: ی .1پێچهوانهی ش���هرعی ئیسالمه ،واته خوا گهوره ڕێگ���هی بهمرۆڤ ن���هداوه كهس كهس بكوژێت لهسهر هیچ تاوانێك بهڵكو دهبێت دادگا ئهو سزایه بسهپێنێت بهسهر ههر كهسێكدا ك ه شایستهیه. ی ئیسالمدا .2سزای تاوانهكان لهش���هریعهت ی ب���ۆ ژنو پیاو وهك���و یهك ه بهتایبهتی س���زا ی گهوره لهقورئاندا ناپاكی (زینا) وهكو خ���وا دهفهرموێت( :الزانیه والزانی فاجلدوا كل واحد منهم���ا مئه جلده ،والتأخژكم بهما رأف ه فی دین الله) لهم ئایهتهدا 3جار جهخت لهوه دهكاتهوه ی كه دهبێت س���زاكهیان وهكو یهك بێت لهوشه (الزانی��� ه والزانی ،كل واح���د ،والتأخژكم بهما) كهوات ه ناكرێت ئافرهتهكه بكوژرێت و پیاوهكهش بهئازادی بسوڕێتهوه. ی (زینا) ی تاوانی ناپاكی هاوسهر .3سهلماندن پێویس���تی ب ه 4ش���اهیده وهك خوای گهوره لهقورئاندا باسی كردوه ،دیاره كه هاتنهدی ئهم
مهرج���هش زۆر زهحمهته ،ئهگهر س���هلمێنراش س���زاكهی جهڵده لێدان ه نهك كوشتنو بوختان دروست كردن. .4س���وككردنی ئ���هم س���زایه ڕێگه خۆش ی ژنان وات ه دهبێت ه بیانویهك دهكات بۆ كوشتن ی پیاوهوه ك ه لهس���هر ههر ش���تێك ب ه دهس���ت ی ئهو نهبو ی بهویست ی یان خوش���كهك ه ژنهكه بیكوژێتو بڵێت ئ���هو تاوانهم لێ بینیوه ،بۆی ه ی ژنان لهواقیع���دا دهبینین ڕۆژ بهڕۆژ كوش���تن ی لهزیادبوندایه ،خۆ ئهگهر ی شهرهفپارێزی بهناو ی ناپاكیش لهزیادبوندای��� ه ئهوا دهكرێت تاوان��� ی یاسا ی بۆ بدۆزرێتهوه بهڕێگه ڕێگهچارهی تر س���زا بۆ ههردو ڕهگ���هز دیاریبكرێت نهك تهنها ی ژن. كوشتن ی ئهو ی جێبهجێكردن .5كهوات��� ه ههڵگرتن��� مادهی ه لهجێگ هی خۆیدا بو ك ه لهههفت هی ڕابردوو ی ( )2015-4-7لهپهرلهمانی كوردس���تان دهنگ ی بۆ درا ،هی���وادارم ئهم ماددهی��� ه لهپهرلهمان عێراقیش ههموار بكرێتهوه بهتایبهتی ك ه عێراق زۆرێك لهڕێكهوتننام���ه نێودهوڵهتیهكانی واژو كردوهو دهبێت پابهند بێت پێوهی.
پرسی بهدهستوریی كردنی سیستهمی سیاسی لهههرێمی كوردستاندا ،پرسێكه كهمترین ههوادار ی راس���تهقینهی ههیه لهناو حزبه سیاس���یهكانی كوردس���تاندا .لهبهرامبهریش���دا چهندین س���اڵه مشتومڕی لهبارهوه دهكرێتو وهك كارتی فشارو دروشمی بێناوهڕۆك بهكار دههێنرێت .له ئێستادا بهڕونی دهركهوتوه هێزه سیاسیهكانی كوردستان هێزی دهستورخوازو دهستورویست نین .ئهمهش لهس���هر یهك بنهمای دروس���ت بهنده .ئهویش بهدهس���تورییكردنی سیس���تهمی سیاسیی واته دانانی بنهمای دامهزراوهییو هاتنه پێش���هوهی عهقڵو ئیرادهی دهوڵهتیو قانونی بۆ بهڕێوهبردن لهئاسته سیاسییو حكومییهكانیشدا. لهم میانهیهدا گهڕانهوه بۆ ههنگاوه بهراییهكان بهمهبهستی سهلماندنی ئهم بۆچونه بهپێویست نازانم .لهبهرئهوهی ئهم ئێس���تایهی كه تێیداین باش���ترین دهلیل���ه بۆ ئ���هو راس���تیهی كه ههر لهسهرهتاوه باسوخواستی دهستور ئهوهندهی بۆ بهالڕێدابردنی پرسی دهستوریكردنی ههرێم بوه، ئهوهنده بۆ بهدیهێنانی ئهم خواس���ته گشتییهی كۆمهاڵنی خهڵكی كوردستان نهبوه. بهههم���و كهموكوڕیهكانی���هوه ههرێم خاوهنی پرۆژهی دهس���تورێك بوه كه لهس���اڵی 2009وه ئامادهكراوه .ئهم پرۆژهیه لهگهڵ لهدایك بونیدا گرێ���ی عوقدهیی دروس���تكرد ،بۆی���ه مایهوه تا نزیكبون���هوهی كۆتاییهاتنی ویالیهتی س���هرۆكی ههرێ���مو خۆئامادهنهكردنی���ش ب���ۆ ههڵبژاردنی نوێی س���هرۆكی ههرێ���م بهپێی یاس���ای ژماره ( )1ی س���اڵی 2005یاس���ای س���هرۆكایهتی ههرێ���م .ئینجا بۆ دهربازب���ون لهمه جارێكی تر كێشمهكێشی دهستورو بابهتی خستنه راپرسییو ههمواركردنهوهی هاته ناوانهوه .ئهم سیناریۆیه بهوه كۆتاییهات ك���ه یهكێتیو پارتی رێكبكهون لهس���هر ههمواركردنهوهی پرۆژه ئامادهكراوهكه، لهبهرامب���هردا دو س���اڵ لهن���او پهرلهم���انو بهش���هرعیهت ی پهرلهمانی ویالیهتی بارزانی درێژ بكرێتهوه .ئاكام یاس���ای ژماره ()19ی س���اڵی 2003یاس���ای درێژكردنهوهی ویالیهتی سهرۆكی ههرێم دهرچ���و كه لهمادهی یهكهم���دا ئاماژهی پێ���دهكات ك���ه ت���ا 2015-8-20ویالیهتهك���هی درێژدهكرێتهوهو ی���ارای درێژكردنهوه نییه .واته بهیاس���ا ئهوهش چهس���پا كه بارزانی ئهمه دوا ویالیهته لهو پۆس���تهدا دهمێنێت���هوه .لهمادهی دوهم���دا هاتوه لهو ماوهی���هدا واته لهماوهی ئهو دو س���اڵهدا پێویس���ته پرۆژهی دهستور ههموار بكرێتهوه بهسازان .یهكێتی نیشتمانی كوردستان لهههڵبژاردن���ی 2013-9-21ئهنجامی ئهم ههڵه س���تراتیژیهی خۆی وهرگرت لهالیهن دهنگدهرانی كوردس���تانهوه .چونكه میكانیزم���ی تێپهڕاندنی یاس���اكهو زهمهنهكهی هیچ لهبار نهبو .ههروهها لهوهش زیاتر گهرهنتی ههمواركردنهوهی پرۆژهی دهستوریی بهستهوه بهدهستهواژهی (سازان)هوه واته ئهگهر الیهنێك رازی نهبو ئهوا سازان بهدی نایهت .خولی چوارهمی پهرلهمانی كوردس���تانو س���هرۆكایهتیهكهی بهتایبهت���ی ئهركی كاركردن بۆ گرتنهبهری رێوش���وێنهكانی ههمواركردنهوهی پ���رۆژهی دهس���توریان كهوت���ه ئهس���تۆ .بهاڵم ئهگهر وهك چاودێرێك تهماش���ای ههڵوێس���تو ههڵسوكهوتی س���هرۆكایهتی پهرلهمانو خودی پهرلهم���ان بكهی���ن ،وا دهبینی���ن هی���چ باكێك بهڕاپهڕاندنو رانهپهڕاندنی ئهركێكی ئاوا گرنگهوه نهبێت .بهدهلیل���ی ئهوهش ئهو ماوه زهمهنییهی لهبهردهستدا بو بۆ كاركردنو فشارخستنه سهر الیهنهكانو چڕكردنهوهی ههوڵهكانو س���هردانی الیهن���هكان لهكات���ی خۆی���دا هی���چ ههنگاوێك نهن���را .ت���ا كاتو دهرفهتی ئاس���ایی تێپهڕیو ئهو ماوهی ه لهبهردهس���تدا نهمایهوه كار لهس���هر ههمواركردنهوهی دهستور بكرێت .واته لهوادهی خۆیدا "یاسای پیاچونهوه بهپرۆژهی دهستور"ی ههرێم دهربكرێت. بهشێك لهپهرلهمانتارانی كوردستان ههمو ئهم بهرچاوڕونییو میكانیزمو ش���ێوازهكانی كاركردن لهسهر ئهو پرۆژیهشمان لهكاتی خۆیدا خستۆته بهردهم س���هرۆكایهتی پهرلهمانو پهرلهمانتاران. چ بهپرۆژه ،چ بهنوس���ینو وتار ،چ بهكۆنگرهی رۆژنامهوان���ی بۆ رای گش���تی .لهب���هر ههندێك ئیعتب���ار وردهكاریی ئهم بابهت���ه ههڵدهگرم بۆ كاتی پێویس���تترو بۆ مێ���ژو .بهههرحاڵ مانگی 10ی س���اڵی 2014پرۆژهیاس���ای پیاچون���هوهو ئامادهكردنی پرۆژهی دهستور بهژمارهی یاسایی خرایه ب���هردهم س���هرۆكایهتی پهرلهمان .بهاڵم لهبهرئهوهی ئهم بابهته پهیوهس���ت بو بهسازانو هاوبهشیی ههمو الیهنهكانهوه.
»» 19
6
تایبهت
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
ویکیلیکس 2007
حكومهت ی ههرێم زانیاری ی تهقینهوهكانی ك شاردوهتهوه لهخهڵ ئا :هاوكار حسێن بهوته ی بهرپرسان ی بااڵی وهزارهتی ناوخۆ، حكومهتی ههرێم زانیاری ی پێشوهخته ی ههبوه لهبارهی ههندێك لهو تهقینهوانه ی لهچهند ساڵی رابردو لهههرێم رویانداوهو دانیش بهوهدا دهنێن ك ه چهندین ههوڵی لهوشێوهیهیان پهكخستوه ،بهاڵم بهپاساوی ئهوه ی "خهڵك ی نهترسن"، زانیارییهكانیان ئاشكرانهكردوه. بهپێی بهڵگهنامهیهك ی نهێنی ویكیلیكس، ك���ه ئاوێن��� ه دهقهكهی ك���ردوه بهكوردی، كهریم سنجاری ،وهزیری ناوخۆ ی حكومهت ی ههرێم لهباره ی تهقینهوهیهكی ساڵ ی ،2007 زانیاریی داوه بهئهمرییكی���هكانو ئاماژه ی ب���هوهش ك���ردوه ك���ه "ماوهیهك���ی زۆره وهزارهتی ناوخ���ۆ ئاگاداربوه كه پهالمار ی لهوشێوهیه نهخشهی بۆ كێشراوه". ئهو وتهی���ه ی وهزیری ناوخ���ۆ لهمیان ی كۆبونهوهیهك���دا بوه ك ه لهگ���هڵ رێكخهر ی ههرێمیی ئهمری���كا لهههولێر ئهنجامیداوهو تێیدا سنجاری هۆشدارییداوه كه "چاوهڕوان ی هێرش ی زیاتر دهكرێت .ئهو وتیشی ،ئهگهر كهس���ێك بیهوێت خۆی بكوژێت ،ناتوانیت بهری پێبگرێت". لهو بهڵگهنامهیهدا كه مێژوهكهی بۆ ساڵ ی 2007دهگهڕێتهوهو ناوهرۆك ی كۆبونهوهكه ی تێ���دا خراوهتهڕو ،ل���هزاری س���نجارییهوه ئاماژه بهوه كراوه ك ه "لهماوه ی دو س���اڵ ی راب���ردودا ،حكومهتی ههرێم س���ێ ههوڵ ی دیكهی تهقینهوه ی ئۆتۆمبیلی پهكخستوه، پێ���ش ئ���هوهی بتوانن ئهنجامی���ان بدهن. ب���هاڵم حكومهتی ههرێم هیچ ی لهوبارهیهوه باسنهكردوه ،چونكه نهمانویستوه خهڵك ی بترسێنین". لهبهشێك ی دیكه ی بهڵگهنامهكهدا هاتوه، كهریم هۆشداریی ئهوهش ی دا كه پشكنین ی ههمو ئۆتۆمبیلهكان لهخاڵهكانی پش���كین ی ههرێمی كوردستان زهحمهته" ،لهبهرئهوه ی ههمو رۆژێك 9ههزار ئۆتۆمبیل لهموسڵهوهو 8ههزاریش لهكهركوكهوه داخڵی كوردستان دهبن".
پشكنینی ههمو ئۆتۆمبیلهكان زهحمهته لهبهرئهوه ی ههمو رۆژێك 9ههزار ئۆتۆمبیل لهموسڵهوهو 8ههزاریش لهكهركوكهوه داخڵ ی كوردستان دهبن تهقینهوهی بهردهم پارێزگای ههولێر 2014 پوخته: وهزی���ری ناوخ���ۆی حكومهت��� ی ههرێمی كوردس���تان ،كهریم سنجاری پێیڕاگهیاندی���ن ك���ه تهقینهوهك���هی رۆژی 9ی ئای���اری بهردهم باڵهخانهی وهزارهتی ناوخۆ لهههولێر 14كهس���ی كوشتو 123ی دیكهشی برینداركرد ،كه لهالیهن گروپی كهتائیبی كوردستانهوه ئهنجامدراوه ك���ه لقێكی ئهلقاعیدهیه. ئهو وتیشی ،ئهنجامدهرانی تهقینهوهكه لهدهرهوهی كوردس���تان نیش���تهجێن، لهكهركوكو موس���ڵ .ئهو هۆش���داریی ئهوهش���ی دا ك���ه چاوهڕواندهكرێ���ت تهقینهوهی زیاتر روبدات.
تهقینهوهكهی 9ی ئایار رێكخهری ههرێمیی تیمهكه ،جهیمس یێڵن ك���ه لهالیهن س���تافی تیمهكهوه دهقی بهڵگهنامهكه: یاوهریی دهكرا ،رۆژی 10ی ئایار لهگهڵ ئای دی07BAGHDAD1570_a : بابهت :وهزیری ناوخۆی كوردستان باس ی وهزیری ناوخۆی ههرێمی كوردس���تان، تهقینهوهكه ی 9ی ئایار دهكات كهریم س���نجاری كۆبۆوه .س���نجاری س���هرچاوه :تیم��� ی ئاوهدانكردن���هوهی س���هبارهت بهتهقینهوهكهی رۆژی 9ی ههرێمی لهههولێر ئایاری بهردهم وهزارهتی ناوخۆ ،باسی بهروار13 :ی ئایار ی 2007 لهم خااڵنهی خوارهوه كرد: پۆلێن :زۆر نهێنی -تهقینهوهك���ه لهكاژێر 8ی بهیانی
بهوت���هی س���نجاری ،ژم���اره ی ل���هرۆژی 9ی ئای���ار روی���دا ،كاتێك ئۆتۆمبیلێك���ی بارههڵگر ك���ه نزیكهی قوربانیهكان بریتی بوه له 14كوژراو، 800كیلۆ (تی .ئێن .تی) ههڵگرتبو 123 ،برین���دار ،ئاماژهی بهم خااڵنهش ههوڵی���دا بهربهس���تهكانی ب���هردهم كرد: پێنج لهبرین���دارهكان بارودۆخیاندهروازهی وهزارهت���ی ناوخ���ۆ ببڕێت. وهزارهت���ی ناوخ���ۆ دهكهوێت���ه نزیك ناجێگیرهو بهمهبهستی چارهسهركردن رهوانهی ئێران كراون .نزیكهی %90ی بهڕێوهبهرایهتی گشتیی ئاسایش. الیهن���ی ئهنجام���دهر كهتائیب���ی بریندارهكانی���ش چارهس���هركراونوكوردس���تان بو ،كه ش���انهیهكی سهر نهخۆشخانهیان جێهێشتوه. زۆرین���هی قوربانی���هكان رێبواروبهدهوڵهتی ئیس�ل�امی عێراقهو ناوێكی دیك���هی قاعیدهی���ه .لهراگهیاندنێكی خهڵك���ی دانیش���توی دهوروب���هری ئینتهرنێتدا ئهو گروپه بهرپرسیارێتی ش���وێنی تهقینهوهكه ب���ون .زۆرینهی وهزارهتی ناوخۆو كارمهندانی ئاسایش خۆی لهتهقینهوهكه راگهیاند. رێكخهرانی تهقینهوهكه لهكهركوكو هێش���تا نهچوبونهس���هركار ،ئهگهرناموسڵ دادهنیشن ،كه دهكهونه دهرهوهی قوربانییهكان زۆر زیاتر دهبون. بیناكان���ی وهزارهت���ی ناوخ���ۆوههرێمی كوردستان ،ئهمهش وایكردوه ئاسایش كهڵكی بهكارهێنانیان نهماوهو دهستگیركردنیان ئهستهم بێت. خاوهندارێت���ی ئۆتۆمبیلهك���ه بۆ پێویستیان بهنۆژهنكردنهوهی گشتگیركهس���ێك دهگهڕێتهوه كه لهموس���ڵه .ههیه ب���ۆ پهنج���هرهو كهلوپهلهكانی ی ن���اوی .ب���هاڵم پهیك���هرهی بیاناكان بهاڵم ش���ۆفێرهكه هێش���تا ناسنامه زیانیان بهرنهكهوتوه. دیارنیه. ماوهیهكی درێژه وهزارهتی ناوخۆپهالمارهكانی رابردو ئاگاداربوه كه پهالماری لهوش���ێوهیه وهزیر باسی لهپێشینهی هێرشهكان نهخشهی بۆ كێشراوه. كردو رایگهیاند: قوربانیو زیانهكان
سێ ساڵ لهمهوبهر ( ،)2004دوی ی دیكه رویاندا ك ه تهقینهوه روداو ی ی وهزارهت ئۆتۆمبی���ل ب���ون ل���هال ی ،2003یهكێك ناوخ���ۆ .لهئهیلول��� ی لههێرشهكان شكشتیهێنا دوای ئهوه ش���ۆفێرهك ه لهالیهن پاسهوانهكانهوه ی بهفیش���هك پێك���را پێ���ش ئ���هوه بتوانێت ئۆتۆمبیلهكهی بتهقێنێـهوه. ی ی ،2003ئۆتۆمبیلێك ههر لهئهیلول��� ی بۆمبڕێژكراو لهسهر شهقامی دهرهوه وهزارهتی ناوخۆ تهقییهوه. ی ی ئۆتۆمبیل دوای���ن تهقین���هوه بۆمبڕێژكراو ل ه 20ی حوزهیرانی 2005 ی رویدا ،كاتێك هێرش���ێكی خۆكوژ ی پۆلیس ی مهش���قكردن لهبنكهیهك��� لهههولێ���ر ئهنجام���دراو بههۆی���هوه النیكهم 20پۆلیس كوژران. ی ه���اوكات لهم���اوهی دو س���اڵ راب���ردودا ،حكومهت���ی ههرێ���م ی س���ێ ههوڵ���ی دیك���هی تهقینهوه ی ئۆتۆمبیلی پهكخس���توه پێش ئهوه بتوان���ن ئهنجامی���ان ب���دهن .بهاڵم حكومهتی ههرێم هیچی لهوبارهیهوه باس���نهكردوه ،چونك ه نهمانویستوه ی بترسێنین. خهڵك
رێوشوێنی ئهمنی نوێ س���نجاری وت���ی لهس���هرهتا ی تهقینهوهك���هی 9ی ئای���ار ،وهزارهتی ناوخ���ۆ رێوش���وێنهكانی لهبازگ���هكان توندوتۆڵك���ردوه ،بهتایبهتی بهرامبهر ئهو ئۆتۆمبیالنهی لهموسڵو كهركوكهوه دێن .بهاڵم هۆش���داریی ئهوهشی دا كه پشكنینی ههمو ئۆتۆمبیلهكان زهحمهته، لهبهرئ���هوهی ههمو رۆژێ���ك 9ههزار ئۆتۆمبی���ل لهموس���ڵهوهو 8ههزاریش لهكهركوكهوه داخڵی كوردستان دهبن. لهكۆتاییدا ،سنجاری هۆشدارییدا كه چاوهڕوانی هێرشی زیاتر دهكرێت .ئهو وتیش���ی ،ئهگهر كهسێك بیهوێت خۆی بكوژێت ،ناتوانیت بهری پێبگرێت. لێدوان بۆ راگهیاندنهكان لهدوای كۆبونهوهكهی لهگهڵ سنجاری، رێكخهری ههرێمی���ی ئهمریكا لهههولێر لێدوانێك���ی دا بۆ كهناڵه ناوخۆییهكان. ئ���هو ئیدان���هی پهالمارهك���هی ك���ردو سهرهخۆشی لهخانهوادهی كوژراوهكان كردو هیوای ههرچی زو چاكبونهوهی بۆ بریندارهكانیش خواست .وتیشی ،ئێمه شانبهش���انی خهڵكی عێراق دهوهستین لهشهڕكردنیان دژی تیرۆریزم.
"كۆی ه بوهته قوربانی ئیداره ی ههولێرو سیاسهت ی سلێمانی" ئا :شاهۆ ئهحمهد بهشێكی زۆری چاالكوانانو خهڵكی كۆیه نیگهرانن لهوهی كه لهرابردودا بهڵێنی ئهوهیان پێدراوه شارهكهیان بكرێته ئیدارهیهكی سهربهخۆو جێبهجێ نهكرا ،بۆیه ئێستا ئاستی داواكهیان بهرزكردوهته بۆ بون بهپارێزگاو قایمقامی قهزاكهش دهڵێت" ،كۆیه لهزۆر روهوه شایهنی ئهوهیه بكرێته پارێزگا"، هاوكات ئهندامێكی ئهنجومهنی پارێزگای ههولێریش دهڵێت" ،كۆیه بوهته قوربانی نێوان سلێمانیو ههولێر". چاالك����ی كۆمهڵی مهدهنی لهش����اری كۆیه، مهری����وان جهمال لهبارهی بهپارێزگا بونی كۆیه بهئاوێنهی راگهیاند "زۆر حهزدهكهم شاری كۆیه بكرێته پارێ����زگا بهههمو خزمهتگوزاریهكانیهوه ههت����ا ئ����هوهی پێمباش����ه بكرێت����ه پایتهختی هون����هری ،بهاڵم ئایا پێویس����ته كۆی����ه بكرێته پارێزگا؟ بهرای من ئهو مهس����هلهیه لهدو خاڵ كۆدهبێت����هوه یهكهمی����ان :موزایهدهیهو دوهم: موجامهله ،لهبهرئهوهی ههنگاوی ترو ئیشی تر ماوه بۆ كۆیه بكرێت ،بۆ نمونه بكرێته ئیدارهی سهربهخۆو زیادكردنی خزمهتگوزاری". ناوبراو ئاماژه بهوه دهكات كه تاكو ئێس����تا نهتوان����راوه كۆیه بكرێته ئیدارهی س����هربهخۆ،
"ئیتر چۆن ههوڵ����دهدهن بیكهنه پارێزگا ،ههر بۆیه من داواكارم س����هرجهم كێشهو گرفتهكانی كۆیه چارهس����هر بكرێت ،ئهوس����ا باس����ی بون بهپارێزگا بكهن". هاوكات ئهندامی ئهنجومهنی پارێزگای ههولێر لهسهر پش����كی كۆیه ژینۆ محهمهد بهئاوێنهی راگهیاند "پرس����ی بهپارێزگاب����ون زۆر ناوچهی ههرێمی كوردستانی گرتوهتهوه ،ههروهها ههمو ئ����هو ش����وێنانهی داوای بهپارێزگابون دهكهن، ئهگهرچی بۆ بارودۆخی ئێس����تای كوردس����تان كهمێك قورسه ،بهاڵم ناكرێت بڵێین داواكانیان رهوانییه ،كۆیهش یهكێك بوه لهو ش����وێنانهی داوای بهپارێزگابون����ی ك����ردوه ئێم����هش ههر لهس����هرهتاوه لهگ����هڵ ئهوهدا بوی����ن ،ههڵبهته دهبێت لهڕوه یاس����اییهكهوه سهرنج بدرێت ئایا دهشێت بۆئهوهی بكرێته پارێزگا ،ههوڵهكانیش ئهگهرچی س����هری نهگرتوه ،ب����هاڵم ههنگاوی ب����اش بۆ ئ����هو مهس����هلهیه ن����راوه ،ههروهكو چۆن پهرلهمان پرۆژهبڕی����اری لهبارهی ئهوهوه دهركردوه ". لهبارهی بون بهئیدارهی س����هربهخۆ ناوبراو ئام����اژهی بهوهش كرد ك����ه "دهمێك باس لهوه دهكرا كه بكرێته ئیدارهی س����هربهخۆ سهرۆكی ههرێمیش لهس����هردانهكهی بۆ كۆی����ه بهڵێنی ئهوهی دا كه بكرێته ئیدارهی سهربهخۆ ،بهاڵم بهداخ����هوه جێ بهجێ نهك����را ،ههر بۆیه تهنها
باسێك خرایه ناو باس����ان ئهگینا هیچ شتێكی وا لهئارادانیه". ئ����هو وت����ی" كۆیه بوهت����ه قوربان����ی نێوان س����لێمانیو ههولێر ،لهبهرئ����هوهی كۆیه لهروی ئیداریهوه سهر بهههولێره كهئێمه دهزانین تاكو ئێس����تا كێ لهو ناوچهیه حكوم دهكات ،لهروی سیاسیش����هوه زیاتر پهیوهندی بهس����لێمانیهوه ههیه ئ����هوهش وای ك����ردوه ههندێ����ك جۆری خزمهتگوزاری ههی����ه دهبێت لهههولێرهوه بۆی بكرێت ،بهاڵم ئهو خزمهتگوزاریهی بۆ قهزاكانی ت����ر كراوه كهپارتی حكوم����ڕان بوه ههرگیز بۆ كۆی����ه نهكراوه ،ئهوهش یهكێكه لهو هۆكارانهی ك����هوا دهكات ئێمه داوای بهپارێزگا بونی كۆیه بكهین". هاوكات قایمقامی قهزای كۆیه شێخ چاپوك عومهر لهب����ارهی ههوڵدان ب����ۆ بهپارێزگابونی كۆیه بهئاوێنهی راگهیاند " بهپارێزگابونی كۆیه پێویس����تیه ،لهبهرئهوهی دهسهاڵت نههاتوهته خ����وارهوه ب����ۆ قایمقامیهت����هكان ،ههتا ئهوهی پارێزگاكانیش دهسهاڵتیان نیه ئهگهر بهراوردی بك����هی بهكانتۆنهكان����ی ئهوروپ����ا .كۆیه جگه لهمێژوهك����هی دهمێكه قهزا بوه ،لهس����هردهمی عوس����مانیهكانو دوای ئینگلی����زو لهدهوڵهت����ی عێراقی����ش ههر ق����هزا بوه ،ه����هر بۆیه یهكێك لهكۆنتری����ن قهزاكان����ی ههرێمی كوردس����تانه، ئێستا وا پێویسته دهسهاڵتی زیاتری پێبدرێت
بهپارێزگابون ی كۆیه پێویستی ه لهبهرئهوهی دهسهاڵت نههاتوهته خوارهوه بۆ قایمقامیهتهكان ،ههتا ئهوهی پارێزگاكانیش دهسهاڵتیان نیه بۆئ����هوهی زیات����ر پێویس����تهكانی خهڵكی جێ بهجێ بكرێت لهشارهكه". ئهو وتیش����ی " ،كۆیه لهزۆر روهوه شایهنی ئهوهیه بكرێته پارێ����زگا ،بڕیاریش دراوه كۆیه بكرێته ئیدارهی س����هربهخۆ ،ب����هاڵم جێبهجێ نهكراوه".
شاری کۆییه
عێراق
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
سودمهندی یهكهم لهبهرزبونهوهی دۆالر حكومهتی بهغدایه
7
ئا :شاهۆ ئهحمهد بهوتهی شارهزایان ،بانكی مهركهز ی ناتوانێت یان نایهوێت رێگریی بكات لهبهرزبونهوهی نرخی دۆالر بهو شێوهیهی وهكو ساڵی رابردو بێت، ئهوهش تاڕادهیهك لهبهرژهوهندی خۆیهتیو دهیهوێت لهو رێگهیهوه كورتهێنانی بودجهی واڵتی پێ پڕبكاتهوه. بهوتهی پهرلهمانتارێ���ك كه بانك ی مهركهزی لهمادهی 50ی یاسای موازنه بۆی ههی���ه كهوا رۆژان���ه 75ملیۆن دۆالر بخاته بازاڕهوه ،بهاڵم بهبڕیاری ئهنجومهن���ی وهزیران زیات���ر لهو بڕه دهخات���ه ب���ازاڕهوه ،پهرلهمانتارێكی كوردس���تانیش دهڵێت"لهبهرئ���هوهی بههای نهوت بهراورد بهس���اڵی رابردو دابهزیوه ،بهوهش عێراق دۆالری كهم دهستدهكهوێتو لهبازاڕ كهمدهبێت بهو جۆرهش بههای دۆالر بهرزدهبێتهوه". ئهندامی لیژنهی دارایی لهئهنجومهنی نوێنهران���ی عێراق ئهحم���هدی حاجی رهشید سهبارهت بهبهرزبونهوهی نرخی دۆالر بهئاوێنهی راگهیاند "نرخی دۆالر پهیوهندی ههیه بهخس���تهڕوی دۆالر لهالی���هن بانكی مهرك���هزی ،ههروهها پهیوهندی بهخودی ئاب���وری عێراقو رێژهی ههناردهكردنی نهوتی عێراقهوه ههیهو ئهو پارهی���هی دێته ناو عێراق دهچێته دهرهوه". ئهو وتی" ،بانكی مهركهزی لهمادهی 50ی یاس���ای موزانهی عێ���راق بۆی مهرك���هزی ناتوانێ���ت رێگریی بكات ههیه رۆژانه 75ملی���ۆن دۆالر بخاته لهبهرزبون���هوهی نرخ���ی دۆالر ب���هو بازاڕهوه ،ب���هاڵم بهبڕیاری ئهنجومهنی ش���ێوهیهی وهكو س���اڵی راب���ردوی وهزی���ران لهئێس���تادا زیاتر ل���هو بڕه لێبكات ،لهبهرئ���هوهی ئابوری عێراق دهخات���ه بازارهوه ،ب���ۆ نمونه رۆژێك توش���ی قهیرانێكی گهوره بوه بهوهی 119ملیۆن دۆالری خس���توهته بازاڕ تهنها گرینگی بهههناردهكردنی نهوت رۆژێك���ی تر 140ملیۆنی خس���توهته دهدات لهههم���ان كاتدا ئابوری عێراق ب���ازاڕهوه ،بۆیه لهم���اوهی 100رۆژدا لهرزۆكه". بهوت���هی ش���ارهزایان هۆكارێك���ی نزیكی 8ملیاری خستوهته بازارهوه، وات���ا بهبهردهوامی مانگانه دو ملیاری دیكهی بهرزبونهوهی دۆالر پهیوهندی ههی���ه بهرێ���ژهی ئ���هو دۆالرهی خستوهته بازارهوه" بهپێی زانیارییهكان بانكی مهركهزی لهعێراق دهردهچێ���ت ،بهوهش دۆالر ویس���تویهتی دۆالری زیات���ر لهوهش لهبازاڕدا كهمدهبێتهوهو نرخهكهش���ی بخاته بازاڕهوه لهچاو س���اڵی رابردو ،بهرزدهبێتهوه ،ئهم���هش لهكاتێكدایه ی نرخ���ی نهوت عێ���راق كهرهس���ته ههن���ارده ناكات، بهاڵم بهه���ۆی ئهوه لهچاو س���اڵی رابردو ب���ه رێژهی %50بهڵك���و ههمو ش���تێك ه���اوردهكات دابهزی���وه ،بۆی���ه ئهو ب���ڕه دۆالرهی ئ���هوهش كاریگهریی نهرێنی لهس���هر ئابورییهكهی جێدههێڵێتو ههاڵوسان خستوهته بازاڕهوه. حاج���ی رهش���ید دهڵێ���ت" ،بانكی دروست دهكات.
ئهگهر بانك ی مهركهزی لهرێگای خستهڕوی دۆالرهوه بیهوێت نرخی دۆالر بهرامبهر دینار جێگر بكات ئهوا سهركهوتو نابێت
سهربازێک لهبهردهم بانکی ناوهندی عێراقدا هاوكات س���هرۆكی لیژنهی داراییو كاروب���اری ئاب���وری لهپهرلهمان���ی كوردس���تان عزت س���ابیر لهب���ارهی بهرزبونهوهی دۆالر بهئاوێنهی راگهیاند، "لهبهرئ���هوهی بههای نهوت بهبهراورد بهس���اڵی رابردو دابهزی���وه ،بهوهش عێراق دۆالری كهم دهس���تدهكهوێتو كهمتر دهخاته ب���ازاڕهوه ،ئهوكاتهش بههای بهرزدهبێتهوه ،ههروهها جاران لهرۆژێكدا بهنزیك���ی 200ملیۆن دۆالر لهبۆرس���هی عێراق دهفرۆش���را ،بهاڵم ئێس���تا ئهو بڕه كهمبۆت���هوه بۆ 100 ملیۆن دۆالر ئهوهش وای كردوه بههای دۆالر بهرزبێتهوه". ناوبراو ئاماژه ب���هوهش دهكات كه "لهبهرژهوهن���دی حكومهت���ی عێراقه بههای دۆالر بهرزبۆتهوه ،لهبهرئهوهی نهوت بهدۆالر دهفرۆشێت ئهو دۆالرهش دهگۆڕێتهوه بهدینار بۆئهوهی موچهی
پێب���دات ،ب���هوهش بهدۆالرێكی كهم دینارێك���ی زۆر دهكڕێ���ت ،ههربۆی��� ه یهكێك لهو چارهسهرانهی كه بۆ ئهوهی كورتهێنانی بودج���هی پێ پڕبكهنهوه ئهو سیاس���هتهیه كهوا بههای پارهی خۆت دابهزێنیت". ئهو وتیش���ی" ،بانك���ی مهركهزی چهند دۆالر بخاته ب���ازاڕهوه ئهوهنده نرخی دۆالر دادهبهزێت". ههروهه���ا ئابوریناسو مامۆس���تای زانك���ۆ ،نی���از نهجمهدی���ن لهبارهی بهرزبون���هوهی نرخ���ی دۆالرو زیادخس���تهبازاڕی دۆالر لهالی���هن بانكی مهكهزیهوه ئ���هوهی بۆ ئاوێنه رونكردهوه كه " لهماوهی درێژخایهندا بانك���ی مهركهزی س���هركهوتو نابێت، چونكه ئهو سیستهمه خهرجیهكی زۆر دهخاتهسهر بانكی مهركهزی ،بهوهی دهبێ���ت ب���هردهوام دۆالری ههبێ���تو
نهك���هن ئهگهر ئهوانی���ش پارهكانیان ش���تێكیش ههن���اردهی دهرهوه بكات نههێنن ب���ۆ عێراق ئهوا خواس���تیش بۆئهوهی دۆالری بۆبێت ،ئهوهش زۆر لهس���هر دینار زیاد ناكات ،ئهگهریش بانكی مهركهزی لهرێگای خس���تهڕوی قورسه". ئ���هو ئابورییناس���ه بهش���ێكی دۆالرهوه بیهوێت نرخی دۆالر بهرامبهر دیكهی هۆكاری ب���هرزی نرخی دۆالر دین���ار جێگر بكات ئهوا س���هركهوتو دهبهس���تێتهوه بهئاب���وری ئهمریكاوه نابێت". بهكاریگهریهكان���ی س���هبارهت ك���ه "دهیهوێت كهمێ���ك دۆالر لهبازار راكێش���ێتهوه ب���هوهش نرخهك���هی بهرزبونهوهی دۆالر ناوب���راو ئاماژهی بهرزدهبێت���هوه ،لهكاتێ���دا لهناوخۆی بهوه كرد كه "بۆ ههندێك باش���هو بۆ عێراقو دهرهوهش خواس���ت لهس���هر ههندێكیش خراپ ب���هوهی ههمو ئهو دۆالر زۆرهو لهس���هر دین���ار كهم���ه ،كهس���انهی قهرزیان ك���ردوه بهدۆالر، چونكه واڵتان���ی دهرهوه كااڵ لهعێراق توش���ی زهرهرێك���ی گ���هوره دهبن، ناك���ڕن جگه لهن���هوت ،ههروهها ئهو لهالیهكی ترهوه بۆ حكومهتی عێراقی خواس���ت ه ناوخۆیهش بهو شێوهیه نیه باش���ه بهوهی بهشێك لهو سهروهتهی نرخی دین���ار بهرزبێت���هوه ،ههروهها دهس���تی دهكهوێت بهدۆالره ،بهوهش خهڵك ئهزمونێكی تاڵیان ههیه لهگهڵ كورتهێنانی بودجهی پێ چارهس���هر دیناری عێراقی ،جگه لهوهش بههۆی دهكات ،بهمهرجێ���ك دینار لهوه زیاتر ی دانهبهزێت ،چونكه متمانه لهدهس���ت ئهو ئابوریه خراپ���هی عێراق ههیهت وای كردوه وهبهرهێن���ان ڕو لهعێراق دهدات ".
عێزهت دور ی پیاوی ههمو وهرزهکان پرۆفایل ی 12س���ا ڵ لهههاڵتنو خۆحهش���اردان، دوا چهكداره شیعهكانی "عهس���ائیب ئههل حهق" ی ی كوژرانی "عێزهت دوری" س���هركرده ههواڵ ی بهعس���ییهكانیان راگهیاند ،ههرچهنده ناودار بهش���ێك لهناوهن���دهكان بهگومانن لهراس���تو دروستی ههواڵهكه. ی عێزهت دوری راس���ت ئهگهر ههواڵی كوژران ی دواههمین ئهو ی بهژیان��� بێ���ت ،ئهوا كۆتای��� گهوره س���هركردان هی بهعس دێت ك ه هێش���تا ی ی زیندان���دا ماب���ن ،دور لهژی���انو دهرهوه ی بهعس���یهكاندا وهك ل���هرۆژگاری حوكمڕان��� ی ی س���هدامو مستهكۆڵهی ئاسنین دهستهڕاست بهعس ئاماژهی بۆ دهك���را ،ئهمهریكیهكانیش پ���اش داگیركردنی عێ���راق 10ملیۆن دۆالریان ی هاوكاریان كردبۆوه پاداش���ت بۆ ئهو كهس ه دهكات لهدهستگیركردنو كوش���تنیدا ،بهپێی رۆژنام���هی تهلهگراف���ی بهریتان���ی ههوڵدانی ئهمهریكیی���هكان بۆ دهس���تگیركردنی عێزهت ی هیچی لهههوڵدانیان بۆ دهس���تگیركردنی دور ی سهدام حس���ێن كهمتر نهبو ،چونكه پیاوێك مهترسیدارو شهڕهنگێز بو.
ی ی ناحیه "دوری" س���اڵی 1942لهگوندێك��� ئهلدوری سهر بهتكریت لهدایكبوه ،ههمان ئهو گوندهی كه چهند س���اڵێك لهمهوبهر "سهدام حس���ێن"ی لهچاڵێكدا تێدا دهستگیركرا .بابو ی عێزهت زۆر ههژارو دهس���تكورت بون، باپیران ی ئهو ههرزهكار بو ك ه باب���ی لهئهلدورهوه ماڵ گواس���تهوه بۆ بهغدا تا هاوینان بههۆی گڕهو گهرماوه سههۆڵی زیاتر لهپایتهخت بفرۆشن. ی عێ���زهت دوری ب���هر لهكودهت���ای تهموز ی ،1968س���هدام حسێن دهناس���ێتو هاوكار ی دهسهاڵتی بهعسیهكاندا، دهكات لهچهسپاندن ئهمو س���هدام س���هر بهناوچ���هو خێڵێك بون، عێزهت پێنج ساڵ لهسهدام حسێن منداڵتر بو، ی ئهم بۆ سهدام حسێن، ێ ئهندازه دڵس���ۆزی ب ی ی نزی���كو گیان ههردوكیان���ی ك���رد بههاوڕێ ی 1970هوه بهگیانی یهك ،لهس���هرهتای دهیه ی رژێمی بهعس ،عێزهت ی روخان تا ساتهوهخت ی یهكێ���ك بو لهئهندامان���ی بازن ه داخراوو دور ی سهدام حسێن. ههره نزیكهك ه ی ی حهفتای س���هده ی لهدهیه عێ���زهت دور ی وهزارهتی كش���توكاڵو رابردودا ،پۆس���تهكان
ی ی عێراق وهزارهت���ی پیشهس���ازی حكومهت��� پێسپێردراوهو لهدهی هی ههشتادا بوهت ه جێگری ی "فهرمان���دهی ئهنجومهنی س���هدام حس���ێن ی حیزبی بهعس. سهركردایهتی شۆڕش" ی ،1991رۆڵی كارای لهسهركوتكردنو س���اڵ دامركاندنهوهی ش���ۆڕشو راپهڕینی شیعهكانی باش���وری عێراقدا گێ���ڕاو بهدوای ئهوهش���دا ی كهمپینی "ئیمان���ی" كرد ،ك ه س���هركردایهت زیات���ر حكومهت���ی بهعس���ی بهرهو ب���رهودان ی ی "سوننهگهرایی" بردو ههر لهئهنجام بهئیسالم ی ئهم كهمپینهش���دا بو كه دروشمی كاریگهری ی "الله اكبر" خرای ه س���هر ئ���ااڵی عێراق .دور ی ی 1980هوه بهوه ناس���را بو كه بهین لهدهی ه ی ی س���ۆفیگهریو هاتوچۆكردن لهگ ه ڵ تهریقهت تهكیهو خانهقاكاندا گهرمه. دوای داگیركردنی عێراق لهالیهن ئهمهریكاوه له2003دا ،عێزهت دوری یهكێك بو لهچاالكترین ی ی ئهندامان ی كهوت ه رێكخستن ئهو بهعس���یانه ی ی حیزبی بهعسو سوننهكان بهمهبهست پێشو ی نوێ���ی عێراقو ی حكومهت��� بهگژداچون���هوه ی ئهمهریكا .ئهو ك ه بهڕیشو س���مێڵ ه هێزهكان
ی دیارو زهردب���اوو س���ورفلییهكهی كهس���ێك ناسراوو ئاسهواری قهساوهتی رۆژگاری منداڵیو ی بهس���هرو س���یمایهوه دیار بو، ههرزهكاری��� ی كاتی بهنهێن���ی لهناوچه بیابانیهكانی زۆرب ه ی موسڵو تكریت بهسهردهبرد. سوریاو دهوربهر ی " ،2006سوپای نهقشبهندی" دامهزراند س���اڵ ی بهعس دادهنرا. ك ه بهباڵی س���هربازی حیزب ی ،2007پاش لهسێدارهدانی سهدام حسێن ساڵ بهئهمینداری گشتی حیزبی بهعس ههڵبژێردرا. ی ی ك ه س���اڵ دوری ل���هو پهیام���ه ڤیدیۆییه 2012بهبۆنهی دامهزراندنی حیزبی بهعس���هوه باڵویك���ردهوهو پیرو پهككهوت���ه دهردهكهوت، ركو كینهی بهرامبهر بهشیعهكان نهشاردهوهو ی ی لهدژ خوازیاری ئهوهبو كه عێراقیهكان بهتوند ی "ئێرانی سهفهوی" بوهستنهوه .ههوڵو ئیتیالف ی ئهو بۆ ئهوه بو كه بهعس���ییهكانو كۆشش��� ئیسالمیی ه توندڕهوهكان لهیهكتر نزیك بكاتهوه، بهپێی ئهو زانیارانهی كه باڵودهكرێنهوه ناوبراو پهیوهندی نزیكی لهگهڵ "ئهبوبهكری بهغدادی" سهركردهی داعش ههبوه ،ههروهها "ئهحمهد"ی ك���وڕی رۆڵێكی گرنگو گهوره لهرێكخس���تنی س���وننهكانو كردنیان بهگژ حكومهتی عێراقو
هێزه شیعهكاندا دهگێڕێت. ی جێ���ی س���هرنجه ،ئ���هم تارمایی ه ئ���هوه ی بهعس���هوه جاروبار ك��� ه لهدنی���ای دێوهزم ه ی مێژویی لهگه ڵ دو دهردهكهوێ���ت ،دو وێن��� ه ی كوردو هێزه سیاسیهكانیدا ههی ه ی گرنگ روداو ك ه لهیادهوهریدا ناسڕێنهوه ،یهكێكیان ئاماده ی ی راگهیاندن ی ئاههنگ��� بونیهتی لهرێورهس���م ی ی 1970بهئامادهبون ی ئازار ی 11 رێككهوتننام ه ی ی پارتیو دوهمیشیان هاتنیهت س���هركردهكان ی ی 1983دا بهمهبهست بۆ س���ورداش لهس���اڵ ی ئهنجامدانی دانوس���تان لهگه ڵ س���هركردهكان یهكێتی نیشتمانی كوردستان. عێ���زهت دوری ك���وژراوه یان نهك���وژراوه؟ ئهم��� ه ئهو پرس���یاره گرنگهی ه ك ه تا ئێس���تا ی ی ههواڵ ی باڵوبون���هوه یهكالنهبوهت���هوه ،دوا كوژرانی ،عهدیله حهمود وهزیری تهندروس���تی عێراق رایگهیاند كه "تا ئێس���تا الش���هی ئهو كهس���هی گوماندهكرێت عی���زهت دووری بێت ی نهگهیش���توهت ه الیان تاپش���كنینی DNA بۆ بكرێتو دڵنیابن ،ك��� ه ئایا ئهوهی كوژراوه عیزهت دورییه ،یان ئهو نییه".
8
ئابوری
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
ئهم الپهڕهی ه ب ه سپۆنسهری گروپی کۆمپانیاکانی قهیوان چاپو باڵودهکرێتهوه
ههندێك جۆر ی ماس ی خۆماڵی مهترس ی فهوتان ی لهسهره
بهرپرس ی سامان ی ماسی :نهمانتوانیوه سود لهئهزمون ی ناوچهكان ی باشورو ناوهڕاستی عێراق وهربگرین ئا :شیروان شهریف هاوكات لهگهڵ زیادبونی خواست لهسهری ،بهرههمهێنانی ماسی رو ی لهكهمبونهوه كردوه ،بهرپرسێكی ئهو بوارهش رایدهگهیهنێت ،ئهگهرچی لهسااڵنی رابردوهوه پالنێكیان بۆ پهرهپێدانی ماسی ههبوه بۆ سود وهرگرتن لهشارهزایی ناوچهكانی خواروی عێراق ،بهاڵم گرفته ئهمنیو داراییهكان رێگربون. ئاش����نابونی هاواڵتی����ان بهس����وده خۆراكییهكان����ی ماس����ی تادێ����ت رو لهزیادبون دهكات ،بۆیه سااڵنه خواست لهسهر ئهو بهرههمه زیادیكردوه ،بهاڵم بهپێچهوانهی خواست ،قهیرانی داراییو نهبونی بهرنامهی پێویست پهرهپێدانی ئهو كهرتهی پهكخستوه. بهپێی ئامارهكانی بهش����ی س����امانی ماس����ی لهوهزارهتی كش����توكاڵ ساڵی راب����ردو لهههرێمی كوردس����تاندا 345 ح����هوزی مۆڵهتپێ����دراوی بهخێوكردنی ماس����ی ههبوه كه بهرههمی سااڵنهیان گهیش����توهته نزیكهی دو ه����هزارو 200 ت����هن ل����هو ژمارهی����هش 72پرۆژهیان لهسنوری پارێزگای سلێمانی بوه،بهاڵم بهدرێژایی ساڵی رابردو بههۆی قهیرانی دارایی پرۆژهكان بهش����ێوهیهكی بهرچاو كهمیانكردوه. توانا ئیس����ماعیل ،لێپرسراوی هۆبهی س����امانی ماس����ی لهبهڕێوهبهرایهت����ی گشتی كش����توكاڵی سلێمانی بهئاوێنهی راگهیاند ،كۆی پرۆژهكانی حهوزی ماسی لهسلێمانی كه مۆڵهتیان ههیهو لهكاردان نزیك هی 40پرۆژهی����ه ،ئهمهش بههۆی ئ����هوهی ههندێك پ����رۆژهی مۆڵهتداری تر لهئاكامی وش����ككردنی ئاو یان زۆری تێچوهكهیهوه راگیراون. ئاماژهش����یدا ،بهاڵم لهگهڵ ئهوهشدا نزیك���� هی 25ت����ا 30پ����رۆژهی ب����ێ مۆڵهتیش����یمان ههیه ك����ه كاردهكهنو بهرههمیان دێته ناو بازاڕهكانهوه. سهبارهت بهبهرههمی ئهو حهوزانهش توان����ا رایگهیان����د ،بهرههمی ماس����ی ناوخ����ۆ س����ااڵنه لهپڕۆژهكان����ی كهرتی تایبهت دهگاته نزیك����هی 850تهن كه لهكۆی ئهو پرۆژانهی لهبهردهس����تدایه بهرههمدههێنرێ����ت ،ههروهه����ا ئ����هو ماس����ییهی لهم����هرزهكانو خ����واروو ناوهڕاس����تی عێراقهوه هاورده دهكرێت
ی ی ماس بهرههم ناوخۆ سااڵن ه ی لهپڕۆژهكان كهرتی تایبهت ی دهگاته نزیك ه 850تهن
سامانی ماسیی خۆماڵی پێداویستیهکانی بازاڕ پڕناکاتهوه س����ااڵنه بڕهكهی لهنێوان 1200بۆ 1300 تهن دایه. زانیاریی����هكان ئام����اژه بهوهدهك����هن كه زۆرترین ماس����ی هاورده لهئێرانهوه دههێنرێت ،پاش����انیش لهتوركیاوه كه ههریهك لهجۆرهكانی كاربیو سهلهمون لهدیارترینیانن. سااڵنی رابردو حكومهت بهمهبهستی هاندانی بهرههمی ماس����ی ه����اوكاریو پش����تیوانی پرۆژهكانی كهرتی تایبهتی ل����هو بوارهدا ك����ردوه ،ب����هاڵم قهیرانی دارایی ئ����هو ههنگاوهی پهكخس����توه. لهو بارهیهوه بهرپرس����ی هۆبهی ماسیو كش����توكاڵی س����لێمانی رایگهیان����د ،تا س����اڵی پاری����ش توانیم����ان دو وهجبه عهلهف دابهش����بكهین ،بهپاڵپشتی %50 ك����ه خاوهن پرۆژه نیوهی نرخی تێچوی عهلهفهكهی لهس����هر دهك����هوتو ئهوی تری لهالیهن حكومهت����هوه دابیندهكراو
تهنه����ا لهس����اڵی پ����اردا توانیمان 600 ت����هن عهل����هف بهس����هر پرۆژهكان����دا دابهشبكهین ،دروستكردنهكهشی بهپێی ستانداری جیهانی بو بهجۆرێك عهلهفه دروس����تكراوهكه لهژێ����ر چاودێرییهكی تهواوی خۆماندا بوه ،ههم لهپێكهاتهیداو ههم لهروه تهندروستییهكهیهوه. وتیشی ،جیا لهوهش سااڵنه توانراوه پهنجه ماس����ی دابهشبكرێت بهسهر ئهو پڕۆژان����ه دهكهونه س����نوری گهرمیانو س����لێمانیو كۆیهو تهنان����هت كهركوك- یش ،بهاڵم ئهمساڵ لهبهرئهوهی بودجه نهبوه ،نهتوانراوه درێژه بهو بهرنامهیه بدرێت. س����لێمانی ب����هوه لهش����ارهكانی ت����ر جیادهكرێت����هوه ك����ه خ����اوهن ههردو دهریاچهی دوكانو دهربهندیخانه ،بهاڵم س����هبارهت بهماس����ی ،ئامارهكان باس لهكهمبونهوهو مهترسی لهناوچونی زۆرێك
لهماس����ییه خۆماڵییهكان دهكهن ،توانا ئیس����ماعیل رایگهیاند ،وهكو داتایهك ی تهواوهت����ی بهرههم����ی دهریاچهكانمان لهبهردهس����تدا نیه ،بهاڵم دهریاچهكان لهبهرئ����هوهی راوكردنێكی نادروس����تی تیادهكرێ����ت لهكات����ی قهدهغهك����ردنو لهدهرهوهی كاتی قهدهغهكردنیشدا ،بۆیه ئهمه زیانێكی زۆری داوه بهش����ێوهیهك ماسی خۆماڵیمان زۆر زۆر كهمبوهتهوهو بهتایبهتی لهدهریاچهی دهربهندیخان كه ههندێ ماسیمان خهریكه بهرهو فهوتان دهڕوات ،ئهوهش كێش����هیهكی گهورهی دروس����تكردوه ههم ب����ۆ راوچییهكانو ههم بۆ ئهوانهش كه خواستیان لهسهر بهرههمه ناوخۆییهكان ههیه. س����ااڵنه لهیهكی نیسانهوه تا كۆتایی مانگی حوزهیران بهوهرزی قهدهغهكردنی راوهماس����ی دیاریدهكرێتو بهپێی وتهی ش����ارهزایانی بوارهكه وهرزی گهرادانان
دهكهوێته نێوانی ئهو دو مانگهوه. دهرب����ارهی ههوڵ����هكان ب����ۆ رێگرتن لهناوچ����ونو لهمهترس����ییهكانی كهمبون����هوهی ماس����ی خۆماڵ����ی ئهو بهرپرس����هی كش����توكاڵ وت����ی ،بهپێی یاس����ای ژم����اره48ی س����اڵی 1976ی ههموارك����راو تایب����هت بهقهدهغهكردنی راوهماس����ی لهكات����ی وهرزی زاوزێ مامهڵ����ه دهكرێ����ت ،كه ئێم����ه الیهنی سهرپهرش����تیاری كارهكهی����ن ،الیهنی جێبهجێكاریش بهڕێوهبهرایهتی پۆلیسی پاراستنی دارس����تانو ژینگهی ههرێمه ك����ه ههڵدهس����تن بهجێبهجێكردنی ئهو بڕیارهو سهرپێچیكاران دهستگیردهكهنو رادهس����تی دادگایان دهك����هنو بهپێی یاساكه مامهڵهیان لهگهڵ دهكرێت. سهبارهت بهبونی پالنی حكومهتیش ب����ۆ كهمكردن����هوهو نههێش����تنی ئ����هو مهترسییه لهسهر بهرههمی دهریاچهكان
ئهوهی وت ،ئێم����ه پالنی جێگرهوهمان ههبوهو چهند ساڵێكیش لهمهوپێش ئهو پالنهمان پێشكهش����كردوه ،بهاڵم لهبهر كێش����هی باری ئهمنی نهمانتوانیوه ئهو پالنه جێبهجێبكهین. رونیشیكردهوه ،لهخواروو ناوهڕاستی عێ����راق ئ����هو ماس����یه خۆماڵیان����ه بهش����ێوهیهكی دهس����تكرد بهره����هم دههێنرێتو دهگهیهندرێته پهنجهماسیو دهستهماس����یو دوات����ر دهخرێت����ه دهریاچهكانی خۆیانهوه ،بۆیه ویستومانه س����ود لهش����ارهزاییو ئهزمون����ی ئهوان وهربگرین چونكهئێمه كێشهی ئهوهمان ههیه كه ئهو تهكنیكو ش����ارهزاییهمان نییه ،بهاڵم لهس����ااڵنی راب����ردو بههۆی كێش����هی ئهمنی نهمانتوانیوه ئهو كاره بكهی����نو لهم دو ساڵهش����دا بههۆكاری قهیران����ی دارایی جارێكی ت����ر نهتوانرا ئهنجامبدرێت.
ی من ئهو سیستهم ه خراپ بهاڵم بهبڕوا نیهو دواكهوتوش نیه ،ئهو سیستهمهش ی ی رو ب���ۆ پێش ئهو قهیران��� ه دارایی ه لهعێ���راقو كوردس���تان ك���ردوه هیچ ی نهبوه ،بهاڵم لهئێس���تادا كێش���هیهك ی بۆمان دهردهكهوێت ك ه لهچهند خاڵێك كهم كێشهمان ههیه. ی زۆر رونیش���یكردهوه" ،تا رادهیهك ی خۆمان رازین ئهگهر لهسیس���تمهك ه بهمهرجێك بتوانین بهشوێن قهرزهكان بكهوین ،ل ه 25ههزار كۆمپانیا تهنها 15 تا 16ههزار كۆمپانیا دۆسیهیان ههیه، ی 10ههزاریان باج لهو ژمارهیهش نزیك ه ی وا توندمان دهدهن ،چونك ه یاسایهك نی ه ك ه كۆمپانیاو بارزگانان ناچاربكات ی باج ی بهڕێوهبهرایهتیهكان��� س���هردان ی بكهن ،زۆر كۆمپانی���ا ههی ه بۆ ماوه ی ی كردوهو رۆیشتوهو بهجێ ساڵێك كار ێ ی ب���اج دهدات ،ك ێ ماف هێش���توه ،ك وایلێدهكات باج بدات". ی ی دوهم وهك ئهو بهڕێوهبهره كێش ه ی ی باس���یكرد ،خۆ ی دارای��� وهزارهت��� ی ژمێریاراندادهبینێت���هوه لهس���هندیكا ی ی چاودێران ك ه راس���تاندن بۆ بودج ه ی ی دهكات" ،بهاڵم تائێستا %99 ژمێریار ی كۆمپانیاكان دورن لهراستی، بودج ه لهكاتێكدا ههڵسهنگاندن بۆ كۆمپانیاكان ی قازانجیش لهسهر قازانجه ،دهركهوتن ی ی بودج��� ه ی پێشكهش���كردن لهڕێ���
س���ااڵنهوه دهبێت ،ك ه ئهوانیش ههمو دورن لهراستی". وتیش���ی ،كهوات��� ه كێش���هك ه تهنها لهسیس���تهمهك ه نیه ،بهڵك���و دهبێت ی ی دهستكار ی پهیڕهوكردنهك ه شێواز بكهیت ،بهجۆرێك وا لهس���هندیكاكان ی ب���ۆ ی وههم��� بكرێ���ت بودج��� ه ی ب���اج رهوان ه نهكهنو بهڕێوهبهرایهت��� ی لێپرسینهوهیان لهگهڵ بكرێت ،یاسا ی ی كۆمپانی���اكان بهجۆرێك��� تۆم���ار لێبكرێت ك ه كۆمپانیا دانهمهزرێنرێت تا خاوهنهكانیان پاكان هی باج نههێنن. ی ی ئهمس���اڵ ی گش���ت ی بودج ه بهپێ ی باج لهس���هر ههندێك عێ���راق رێ���ژه ی وهك ئوتومبێ���لو لهبهرههمهكان��� جگ���هرهو خواردن���هوه كحولییهكانو ی ئینتهرنێتو مۆبایل زیاددهكرێت. یهك ه ی ئای���ا ئهو زیادكردن ه ی ئهوه دهرباره ی كوردس���تان دهگرێتهوه ،ئهو ههرێم ی رایگهیاند، ی دارای ی وهزارهت بهرپرس ه ی ی وهزارهت��� پێویس���ت ه ئهنجومهن��� ی لهس���هر بداتو وتیشی، ی بڕیار دارای ی بهغدا ی بۆدهچ���م ئ���هو بیرۆكهی ه وا بیرۆكهیهكی سیاسییه نهك ئابوری. ی بهزی���ان بۆ ئ���هو زیادكردنهكهش��� ی ی من زیان ههرێم ناوبردو وتی ،بهبڕوا ی ههیهو سس���تبونێك دهخات ه زیات���ر ی ی ههرێم ی بازرگان��� ن���او جموجوڵ��� كوردستان.
لهكۆ ی 25ههزار كۆمپانیا تهنها 10ههزاریان باج دهدهن ئا :شیروان
ههر حكومهتێك ئهگهر تهنها بیر لهسهرچاوهو داهاتی نهوت بكاتهوه، ئهو دهرئهنجامهی توش دهبێت كه ئێستا دهیبینین ،بهڕێوهبهری گشتی باجهكانی سهر بهوهزارهتی دارایی بهمجۆره باس لهگرنكی باج لهسیتمی دارایی دهكاتو راشیدهگهیهنێت، لهكۆی 25ههزار كۆمپانیا تهنها 10 ههزاریان باج دهدهن. ی ی ئهو كهلێنو گرفتان ه ی دارای قهیران ی ی س���ااڵن دهرخس���ت ك��� ه بهدرێژای ی ئابورییهوه لهئارادابون، رابردو ل���هڕو ی ی ئهو دۆخهش پێویس���ت چارهس���هر ی ی كاركردن ی سیستهمو ئالیهت بهگۆڕین دام���هزراوه حكومیی���هكان ههی ه وهك ی ی بوارهك ه ئاماژه ی ش���ارهزایهك ئهوه پێدهكات. ی ی ئایا سیس���تهم ی ئهوه دهرب���اره ی حكومهت ه یان ی ههرێم لهس���ود باج ی ب���ازرگانو كۆمپانی���اكان ،بهڕێوهبهر ی میری، ی باجهكانو خانوبهره گش���ت ی راگهیاند، زانی���ار محهمهد بهئاوێن��� ه ی بازرگانانه، ی باج لهخزمهت سیس���تم ی چهند ئهوانی���ش توانی���ان بهم���اوه ی كهم كوردس���تان ئ���اوهدان س���اڵێك ی زۆر بكهنهوه ،ئهگهر ئێم��� ه رێژهیهك
ی بكهین. دهستكار ی باجیش وتی، س���هبارهت بهڕێ���ژه ی ی %15 ب���ۆ كۆمپانی���اكان رێ���ژه ی %9و ێ رێژه قازانجهكهی���هو بۆ ك���ر ی شهخس���یش پلهبهنده ك ه ل ه قازانج %3بۆ %15سهردهكهوێت.
ب���اج زیادبكهی���ن لهس���هر بازرگانان، ی نابێت ی ئهوه هیچ بازرگانێك توان���ا كاربكات. ی تریشهوه ئهگهر وتیش���ی ،لهالیهك ی ب���اج زیادبكهی���ن ،هیچ ئێم��� ه رێژه خزمهت بهحكومهت ناگهیهنین ،چونك ه ی ئێستا ههی ه بیكهین ئهگهر ئهو باج ه ی ی بهڕێوهبهرایهت ی ئامارهكان��� بهپێ ی باج ل ه 200 بهدو ئهوهنده ئهوكات داهات ی ی میر ی باجهكانو خانوب���هره ملیار دینارهوه دهبێت ه 400ملیار دینار ،گش���ت ی ی داهات ی گش���ت ی 2013كۆ ی لهس���اڵ ئهمهش لهكاتێكدای��� ه تهنها وهزارهت ی ی ب ه 150ب���اج 160ملیار دینار بوه ،لهس���اڵ پهروهرده مانگان ه پێویس���ت ملیار دینار موچ ه ههیه .ئاماژهش���یدا2014 ،ش بڕهك��� ه ب���ۆ 212ملیار دینار ئهگ���هر باج لهس���هر بازرگان���ان زیاد بهرزبوهتهوه. ی یاس���ا كارپێك���راوهكان ههر بهپێ ی ههرێم بكهین ،ئای���ا دهتوانین بودج ه ی ی بهمامهڵهیهك رزگاربكهین ،بێگومان نهخێر لهكۆتایدا كهس���ێك ك ه دهس���ت ی ی ك���ردو لهو مامهڵهی ه قازانج بازرگان بهپێچهوانه دهشكێتهوه لهسهرمان. ی ی وت ،كرد دهبێت باج بدات ،بهاڵم لهههرێم زانی���ار محهم���هد ئهوهش��� ههموحكومهتهكانئهگ���هر تهنه���ا بی���ر كوردستان نهتوانراوه ئهو یاسای ه بهسهر ی نهوت بكهنهوه ،ههمواندا جێبهجێبكرێتو لهوبارهیهوه لهس���هرچاوهو داهات ی تهنها ئهو دهرئهنجامهیان ت���وش دهبێت ك ه زانی���ار محهمهد وت���ی ،نزیك ه ی %50ی ئهو كهسانه باج دهدهن. ئێس���تا دهیبینین ،چونك ه سهرچاوه ی ی باج��� ی یاس���ا ی 28 لهم���ادده ی ی لهس���هر داهات ی عێراق %95 داهات ی 1982 ی س���اڵ ی دهرام���هت ژماره 113 ی زۆرین ه نهوته ،ئهم���هش پێچهوان ه ی حكوم ئهو واڵتانهی ه ك ه نهوتیان ههیه ،ئهوان هات���وه ،هی���چ فهرمانگهیهك ی بكهنو ی یهكێك لهفهرمانگهكان رهوان ه ی نی ه مامهڵ ه ی باج ههڵنهگرتوهو بۆ دهستیان لهسیستم ی ب���اج بكات، ی بكهن س���هردان ی خهڵكو كۆمپانیاكان ناچار ی پاكان ه ێ هێنان ێ بۆ تێپهڕێنێ���ت بهب ی نو ی نوێو سیستم سااڵن ه بیرۆك ه ی باج ب���هاڵم ناتوانم بڵێ���م %100یاس���اك ه ی گش���ت باج دادهنێ���ن لهكاتێكدا ئێم ه تا ئهمڕۆ لهوبارهیهش���هوه بهڕێوهبهر ی جێبهجێكراوه. ی ی باجهكان دهڵێت ،هیچ كهسێك بهپێ ی ههشتا ی س���ااڵن لهس���هر سیستهم وتیشی ،ههندێك باس لهوهدهكهن ك ه ی رابردو دهڕۆینو نهمانتوانیوه خۆ س���هده ی باج خراپ ه یان دواكهوتوه، ی نایهت ب���اج بدات ،بهڵكو دهبێت سیس���تم
ی ی 2013كۆ ساڵ ی باج گشتی داهات 160ملیار دینار ی بوه ،لهساڵ 2014ش بڕهك ه بۆ 212ملیار دینار بهرزبوهتهوه
کۆمهاڵیهتی
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
لهسهر شهقامهكانیش بهرۆكی ژنانی سهوزهفرۆش بهرنادرێت ئا :ئیحسان مهال فوئاد لهشهقامی مهولهوی شاری سلێمانی چهند ژنێكی بهتهمهن رۆژان ه جۆرهها سهوزه دههێننو دهیفرۆشن، ههرچهنده كڕیارو موشتهرییهكی زۆریان ههیه ،بهاڵم بهوتهی خۆیان لێرهش شارهوانی وازیان لێناهێنێت، یهكێك لهو ژنان ه بۆ ئاوێنه وتی " ماوهی پێشو بهبڕی 500ههزار دینار سهوزهم بهقهرز هێنابو ،بردیانو پاش چهند رۆژێك وتیان بیبهنهوه، بهاڵم كه چوم ههموی زهرد ببو فڕێمدا". ئامینه محهم���هد یهكێكه لهو ژنان ه ك ه رۆژان ه لهو ش���وێن ه كار دهكاتو لهسهر شۆستهك ه شوێنێكی بۆ خوی دیاریكردوه،باس ل���هكاری ئهو ژنان ه دهكاتو دهڵێت "ماوهی س���ێ ساڵ ه لهم ش���وێنه رێواسو تۆڵهكهو كاردو دهفرۆشین". كاتێك قس���هی دهك���رد ،جارجار وهاڵمی موش���تهرییهكانی دهدایهوهو سهوزهو تۆڵهكهی دهفرۆشت ،بهدهم فرۆشتنی سهوزهكانیهوه دهیوت "چی بكهین ئ���هم كاره تهواوی خێزانهكهم دهژێنێ���ت ،ههرچهنده مێردهكهش���م كاردهكات ،ب���هاڵم ئ���هم كاره بۆ من ههمو شتێكه". ئامین���ه ك���ه ش���هڕواڵێكی بێجیو پێاڵوێكی الس���تیكی لهپ���ێ كردبو، دهوروب���هری پ���ڕ كردب���و لهجۆرهها سهوزهی بههاران ،بهگلهیی بو لهوهی لێرهش نایهڵن كاربكهن ،ش���ارهوانی ههمو رۆژێك دێته س���هریان ،وتیشی "شارهوانی وازمان لێناهێنێت ،دهڵێت لێره مهمێنن ،ئ���هی بچین بۆ كوێ، ههتاوهك���و ئ���هم نیوهڕۆی���ه هاتن ه
ژنان بهرهنجی شانی خۆیان بژێوی خێزانهکانیان دابین دهکهن ئهو ژن ه بهكهسایهتییهكی بههێزهوه چونكه كوڕه گهنجهكهش���ی لهگهڵیدا س���هرمان بهش���هق ههر ش���تێكیان بهالیهك���دا فڕێدا ،ههمو ش���تهكانیان قسهی دهكرد ،ئهو وتیشی "سوپاس كارو ه���اوكاری دایك���ی دهكرد ،ئهو ب���ۆ خ���وا كارهكه باش���هو بژێویمان وتی "من ههفتهی س���ێ رۆژ دێم ئهم وێرانكرد". جگه ل���هو ژنه ،لهههمان ش���وێن دابین���دهكات ،رۆژی وا ههی ه 40-30كاره دهكهم ،بهاڵم سهوزهو شتی زۆر ههش���ت ئافرهتو س���ێ پیاوكاریان ههزار دین���ار قازان���ج دهكهم ،خۆم دههێنم ،دهیفرۆشمو دهچمهوه". ئێستا تهنها خهمی ئهوان مانهوهیان ه ی قنگرو س���هوزهكان بهدهستی خۆم دههێنم، دهك���رد ،جۆرهها س���هوزه رێ���واسو چوالهو كوزهڵ���هو جاترهو ب���هاڵم ئهوانیتر دهیك���ڕنو بهقازانج ل���هو ش���وێنه ،چونكه ش���وێنێكی كاردو تۆڵهكهیان دانابو دهیانفرۆشت ،دهیفرۆشنهوه ،رهنگ ه ئهوان قازانجیان س���تراتیژییه بۆ كاركردنو فرۆش���ی زیات���ر ،چونك���ه س���هنتهری بازاڕو ئهو شوێن ه هێندهی لهتابلۆیهك دهچو زیاتر بێت". لهو دیو ئامینهوه ،ژنێكی تهمهن 60قهرهباڵهغترین ش���وێنی س���لێمانیی ه لهكاركردن نهدهچو ،ئهوان بهسهوزهو جله كوردییهكانیان شهقامی مهولهوی ساڵ دانیشتبو ههمان كاری دهكرد ،لهئێواران���داو موش���تهرییهكانیان ب���هاڵم ئهو جی���اواز ب���و لهوانی تر ،جیاوازت���ره لهدوكانهكانی تر ،بهوهی سلێمانیان رازاندبوهوه.
9
شارهوانی سلێمانی. سهمیعه ك ه جلێكی نیلی گوڵگوڵی لهبهردابو خهمی دڵی خۆی بۆ ئاوێن ه گێڕایهوه كه رۆژانه ش���ارهوانی دێت ه س���هریان ،وتی "ئهمڕۆ ههرچی شتی ئێم ه ههی ه بهرش���هقیانداو خستیان ه سهر ش���هقامهكه ،بهقاچ چونه سهر ئهم چوال��� ه جوانه ،ئهو خهڵك ه بۆی كۆكردین���هوه ،ههندێ���ك ج���ار دێن س���هوزهكانمان دهب هنو لهحهوشهی ش���ارهوانیدا دایدهنێ���ن ،پاش چهند رۆژێك دهماندهن���هوه ،بهاڵم ئهوكات ههم���وی بهكهڵ���ك نهماوهو س���یس بونهتهوهو فڕێیان دهدهین". بهپێچهوانهی ئامینه ،سهمیعه ئهو سهوزهو ش���تانه دهكڕێتو بهقازانج دهیفرۆشێتهوه ،بهتوڕهییو گلهییهوه ی وتی "ههمو بهپ���اره دهكڕم ،ماوه پێشو بهبڕی 500ههزار دینار سهوزهم بهق���هرز هێنابو ،بردیانو پاش چهند رۆژێك وتیان بیبهنهوه ،بهاڵم كهچوم ههموی زهرد ببو فڕێمدا". ئهو باسی لهوهكرد شارهوانی پێیان دهڵێ���ت بڕۆن لهم ش���وێن ه مهمێنن، نازانین ب���ۆ كوێ بچی���ن ،ئاخر كار نهكهین بهچی بژین ،بهاڵم وهس���فی ی پێشوی سلێمانی دهكرد، پارێزگار ئ���هوان تاك���ه فرۆش���یاری خۆراكو وتی "پارێزگاری پێش���وی سلێمانی سهوزهی فرێشن. ی بۆ زۆر پی���اوی باش بو نوس���راو سهمیعه س���هعید ژنێكی دیكه بو كردبوین لێره كار بكهین ،ئێستا ئهم لهسهر شهقامی مهولهوی ،ئهو بڕێكی پارێزگارهی���ان داناوه دهڵێن مواجهی زۆر چوال���هو گهاڵی مێوو رێواس���ی نییهو نایهڵن كهس بچێته ژورهوه بۆ دانابو ،هاواری دهك���رد وهرن چوال ه الی". ی مێرگهپ���ان ،وهك خۆی بهتامهكه لهكۆتای���ی قس���هكانیدا ئام���اژهی وتی "چوال���هی مێرگهپان بهتامتره ،بهوهك���رد كه ل���هداره س���وتاوهك ه چونكه ئاوی بهف���ری خواردوهتهوه ،ش���وێنیان بۆ داناوی���ن كار بكهین، ی خۆی ئهو ش���وێن ه ههموی ب���هاڵم چوال���هش ههیه لهس���وریاوه بهوت���ه دهیهێن���ن زۆر بێتامه" ،بهاڵم ئهویش پیاوی تێدایهو ش���وێنی ژنان نییهو بهگلهی���یو گازندهب���و لهبهرامب���هر جێگهشیان نابێتهوه.
ههندێك جار دێن سهوزهكانمان دهبهنو لهحهوشهی شارهوانیدا دایدهنێن پاش چهند رۆژێك دهماندهنهوه ،بهاڵم ئهوكات ههموی بهكهڵك نهماوهو سیس بونهتهوهو فڕێیان دهدهین
خوێندكارێكی زانكۆ پێش خۆسوتاندنی:
ئاواتم ئهوهی ه ببم بهیهكێك لهیهكهمهكانی كۆلێژهكهم ئا :مهزههر کهریم ههفتهی پێشو لهگهڕهكی خهباتی شاری سلێمانی كچێكی تهمهن 25 ساڵ كه خوێندكاری زانكۆ بوه، پاش كاتژمێر ی 12:30ی نیوهشهو نهوت دهكات بهخۆیداو خۆی دهسوتێنێت ،یهكێك لهبراكانیشی بۆ ئاوێنه دهڵێت "هیچ كێشهیهكی نهبوهو پێشتریش هیچم پێ شك نهبردوه ،تهنانهت شهوێك پێش ئهوهی خۆی بسوتێنێت بهشداری لهئاههنگی ژنهێنانی مامێكمدا كردوه، ههمو هیواو ئاواتی ئهوهبو ببێت بهیهكێك لهیهكهمهكانی كۆلێژهكهی خۆی". رێبی����ن س����هاڵحهدین ب����رای ئ����هو كچهی خۆی س����وتاندوه ب����ۆ ئاوێن ه باس لهوهدهكات خوش����كهكهی هیچ كێش����هیهكی نهبوهو پێشتریش هیچی پێ شك نهبردوه. كچهكه ناوی (رویدا س����هاڵحهدین عهب����دول)هو خوێن����دكاری قۆناغ����ی س����ێیهمی بهش����ی كۆمپیوت����هر بوه لهزانكۆی س����لێمانی ،ب����هاڵم لهگهڵ خۆس����وتاندنو گیانلهدهس����تدانیدا، كۆتای����ی بهههمو ئ����اواتو هیواكانی خۆی هێنا ،وهك براكهی وتی "ئاواتو هیوای زۆربو ،ههمیشه دڵی خۆش بو، نازانین بۆ وای بهسهر خۆی هێنا". براكهی ئاماژه بهوهشدهكات رویدای خوش����كی لههیچ رویهكهوه كێش����هی نهب����وه ،تهنانهت س����هردانی هاوڕێو مامۆس����تاكانیم كردو هاوڕێكانیش����ی سهردانیان كردینو تهواوی گروپهكهیان هاتن بۆ پرسهكهی ،باسی هیچ كێشهو گرفتێكی پێش����وتری خوشكهكهمیان نهكردو وتیان هیچ كێشهیهكی نهبوه. بهوتهی براكهی ئهو ش����هوهی خۆی س����وتاندوه تاوهك����و كاتژمێر 12:23 لهگ����هڵ كچێك����ی خاڵ����ۆزای خۆیدا بهڤایبهر قس����هی ك����ردوه ،پێی وتوه لهس����هر خهت بمێنهو بوهسته ئێستا دهگهڕێمهوه ،ئیدی لهكاتژمێر 12:35 ئاگری لهخۆی ب����هرداو ئهو روداوهی بهسهر خۆیدا هێنا.
ئاواتو هیوای زۆربو ،ههمیش ه دڵی خۆش بو نازانین بۆ وای بهسهر خۆی هێنا
خۆپیشاندانێکی ناڕهزایی ژنان پاش ئهوهی رویدا خۆی دهسوتێنێت، بڕێك نهوت بهدیكراوهو ههمو جلهكانی نایلۆن بوه ،براكهی دهیگێڕێتهوه كه هۆكاری مردنهكهش����ی س����وتانهكهی نهبوه ،بهڵك����و جیوبی ههبو ،چونكه پاش س����وتانهكهی ك����ه بردویانه بۆ نهخۆش����خانه ،ئهوانی����ش رهوان����هی پزیش����كی دادوهری دهك����هن ،وتیان بههۆی سوتانی جلهكهیو دوكهڵهكهوه خنكاوه نهك سوتانهكهی. كاتێك گڕ لهخۆی بهردهدات دهچێت لهگهراجی خوارهوهی ماڵهوهی خۆیاندا ئهو كاره دهكات ،براكهی وتی "فریای كهوتمو خ����ۆم كوژاندمهوه ،بهاڵم ههر پاش دو خولهك گیانی لهدهس����تداو
خنكا". رێبین����ی ب����رای روی����دا ب����هردهوام دهبێ����ت لهگێڕان����هوهی چیرۆك����ی خۆس����وتاندنهكهیو دهڵێت "پێش����تر هیچم����ان لێ بهدی نهكرد ،چونكه من بهئۆتۆمبێلی گ����هوره كاری دهرهوهی سنورهكان دهكهم19 ،ی مانگی پێشو كه لهمهرز هاتمهوه ،ئهو خوش����كهمو خێزانهكهم����ان س����هردانی ناوچ����هی ههورامانم����ان ك����ردو هی����چ خهف هتو كێشهیهكی نهبو ،تهنانهت وهكو رهفیق بوه لهگ����هڵ منداو ههر كێش����هیهكی ههبوبێت بۆی باس����كردوم ،تهنانهت چهندی����ن كوڕی هاوڕێی بانگهێش����تی ماڵهوه كردوهو زۆر ئاسایی بوه".
بهوتهی براك����هی پاش ئهوه لهگهڵ هاوڕێكانیدا لهزانكۆ چوه بۆ سهیران، پاش����تریش لهگهڵ خێزانو پورهكانم بهههمانشێوه رۆشتوه بۆ سهیران هیچ كێشهیهكی نهبوه ،تهنها لهماوهی ئهم مانگهدا س����ێ جار چوه بۆ سهیران، بۆیه ئێس����تاش خۆم بهدوای ئهوهدا دهگهڕێ����م هۆكارهكهی بدۆزمهوه بزانم بۆچی خ����ۆی س����وتاندوه ،تهنانهت شهوێك پێش ئهوهی خۆی بسوتێنێت بهشداری لهئاههنگی ژنهێنانی مامێكمدا كردوه ،هیچ كێش����هیهكی دهرونیشی نهب����وه ،دهیوت"ههمو هی����واو ئاواتم ئهوهیه ببم بهیهكێ����ك لهیهكهمهكانی كۆلێژهكهم".
فۆتۆ :حهمهسور
رویدا چیت����ر چ����اوی بههاوڕێكانی ناكهوێتو بۆ ههت����ا ههتایه ماڵئاوایی لهه����اوڕێو زانكۆو كهسوكارهكهش����ی ك����رد ،ئهو چیت����ر نهئاوات����ی ههیهو نههیوا. ئێس����تا كێش����هكه لهدادگای����هو لێكۆڵین����هوهی تێ����دا دهكرێت ،وهك براك����هی وت����ی "زۆر حهزدهك����هم هۆكارهكهی����م ب����ۆ دهركهوێت بۆ وای لهخۆی كرد ،چونكه ئهم خوش����كهی م����ن نهل����هڕوی مادیی����هوهو نهلهڕوی مهعنهویو خێزان����یو كۆمهاڵیهتییهوه هیچ كێشهی نهبوه". لهكۆتایی وتهكانی����دا رێبینی برای دهڵێت "ههر ئهو ش����هوهی روداوهكه
رویدا ،پۆلیس هاتو وتمان دهمانهوێت لهرێگ����هی دادگاوه بۆم����ان بدۆزنهوه هۆكارهكهی چی بوهو مۆبایلهكهش����ی ههر الی دادگایه". لهماوهی ی����هك ههفتهدا ئهمه دوهم روداوی خۆس����وتاندنه كه لهگهڕهكی خهباتی ش����اری س����لێمانی رویداوه، روداوی یهكهم خۆس����وتاندنی ژنێكی تهمهن 83ساڵو ئێستاش ئهم كیژه گهنجه. لهبهرامبهردا بهڕێوهبهری توندوتیژی دژ بهژنان لهسلێمانی عهقید سهركهوت بێئاگایی خۆی ل����هو روداوه دهربڕیو وتی "دۆس����یهكه الی بهڕێوهبهرایهتی توندوتیژی سلێمانی بهشی رۆژههاڵتهو ئهوان دهزانن".
رهنگاڵه
rangalayawene@gmail.com
دروستکردنی
ۆ لهخواروی پهیکهرهکهش کۆمهڵێک نۆتهی مۆس����یقیی ههن ،ئهویش س����رودی "ئهی ۆ رهقیب" بهنۆتهی مۆسیقا دروستکراوهتهوه، ه ههر موسیکژهنێک بچێت ه ئهوێ دهتوانێت ن راستهوخۆ ئهو سروده بژهنێت". و ۆ جگه لهوانهش ،لهالیهک����ی پهیکهرهکهدا ی کۆمهڵێک ئ����ااڵی واڵتانی جیهانیی ههیه، ۆ ئهوانیش "ئااڵی ههمو ئ����هو واڵتانهن که ر هاوکاریی پێش����مهرگهیان ک����ردو ه وهک .لۆگۆی����هک لهژێر پهیکهرهک����هدا دانراون، ی وهزارهتی پێش����مهرگه ناوی نۆ واڵتی بۆ و ناردم که هاوکاریی پێشمهرگهیان کردوه، ه ههروهها بهشێک بهبهتاڵیی دانراوه بۆ ئهو واڵتانهی لهداهاتودا هاوکاریی پێشمهرگه ه دهک هنو ئااڵکهیان دادهنرێت". لهکاتی پهردهالدان لهسهر پهیکهرهکهش ی نوێنهری سهرجهم ئهو واڵتانه ئامادهبون.
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
سارا ..چایچییهکی تاقان ه "چهندین کچو ژن پهیوهندیان پێو ه گرتوم بۆ ئهوهی لهگهڵمدا کاربکهن" ئا :مهزههر کهریم ههرچهنده ئهو ژنێکهو بهتهنیا دهژی، بهاڵم بۆ ژیانی خۆی پێویستی بهکهس نییهو ههمو کارهکانی خۆی ڕادهپهڕێنێتو وهک دیاردهیهکی ناوازه ،سهرقاڵی کاری چایچێتییه. س���ارا ژنێکی تهمهن 33س���اڵی ش���اری سلێمانیه .ئهو ،ماوهی سێ مانگ ه دوکانێکی چایچێتی داناوه .ههرچهنده س���ارا پێشتر ژیانی هاوس���هرگیریی پێکهێن���اوه ،بهاڵم هاوس���هرگیرییهکهی درێژهی نهکێش���اوهو جیابوهت���هوه ،دواجار لهمنداڵهکانیش���ی دابڕاوهو لهتهمهنێکی بچوکهوه منداڵهکانی لهماڵی خهزوری دهژینو وهک خۆی دهڵێت "ئێستا ئهگهر بیانبینم نایان ناسمهوه". کارکردن���ی س���ارا بهیانی���ان لهکاتژمێر9 دهس���تپێدهکاتو تا درهنگانێک���ی ئێواره ب���هردهوام دهبێ���ت .س���هرهتا تهنها وهک ش���اگردێک لهچایخانهک���هدا کاریکردوه، ب���هاڵم دواتر لهگ���هڵ خاوهن���ی دوکانهدا بوهته شهریکو ئێس���تا خۆی چایخانهک ه بهڕێوهدهبات. سارا بهئاوێنهی راگهیاند که چایخانهکه ی بازاڕێک���ی زۆر باش���ی ههی���هو رۆژان��� ه خهڵکانێکی زۆر ڕوی تێدهک هنو بهش���ێک لهو کهس���انهش ژنانو کچان���ن .ههروهها رایدهگهیهنێ���ت که دڵ���ی زۆر بهکارهکهی
وردستان
خۆش���ه" ،وازی لێ ناهێنم تا دهبم بهنهن ه سارا". ئهو ژن ه ئهوه ئاش���کرا دهکات که سهرهتا دهس���تی ک���ردوه بهکارک���ردن دراوس���ێ دوکانهکان���ی زۆر بهالیان���هوه س���هیربوه، "بهاڵم دواتر ئاس���ایی بونهوهو ئێستا چای دهس���تی من نهبێت ،هی شهریکهکهش���م ناخۆنهوه". ههروهها دهڵێت "گهر ئهم ئیش ه الی خهڵک نامۆبێت ،لهزۆر کاری دیکه باش���تره .من هاوڕێی خ���ۆم ههی���ه دوای جیابونهوهی لهمێردهک���هی نهیتوانی���وه بژی .بهاڵم من پشتم بهخۆم بهستوهو لهبهر عهیبهو تانهو تهشهر واز لهکارهکهم ناهێنم". سارا دڵخۆشه که بهردهوام کهسوکارهکهی وهک براکانیو باوکیو پورزاکانی سهردانی دوکانهکهی دهکهن. پێش ئهوهی دهستبکات بهکاری چایچێتیی، وهک سکرتێری کۆمپانیاو دکتۆر ،ههروهها لهفهرماندهیی پێشمهرگه کاری کردوه. لهبارهی کاکردنی ل���هو چایخانهی ه دهڵێت "من ک ه لێره کاردهکهم دهمهوێت ئهو ڕچهی ه بش���کێنم که دهبێت بهس پیاو لهدهرهوه ئیش ب���کات .نهخێ���ر ئهوهنیی���ه منیش دهتوانم شانبهش���انی پی���اوان کاربکهم؟ هی���وادارم کچانی کورد بێنه پێش���هوه بۆ کارکردن .فهرمانبهرێک���ی ئافرهت بۆچی لهکات���ی دهوامدا لهناو چهندی���ن پیاودای ه عهیب نییه ،بۆ دهبێت کارهکهی من عهیب ه
پێمدەلێت شاژن ,یهکێکی دیکه پێمدەڵێت بێت". س���ارا لهئێس���تادا خاوهن���ی ئوتومبێلی ساراخاتون ,یەكێكی تر بهشێرهژن بانگم تایب���هت بهخۆیهتیو لهخان���وی کرێدای ه دهکات". س���ارا ئهوهش ڕادهگهیهنێ���ت که ئارهزوی بهمانگانهی150ههزار دینار. لهب���ارهی ئ���هو دراوس���ێ دوکانان���هی ههیه دوکانهک���هی گهورهتر بکاتو بچێت ه لهچ���واردهوری کاردهکهن ،س���ارا دهڵێت ش���وێنێکی قهرهباڵختریش���هوه .ههروهها "دراوس���ێی دوكانەكان زۆر ڕێزم لێدهگرن ،دهڵێ���ت "ت���ا ئێس���تا چهندین ک���چو ژن هەریەك���ەو بەناوێك بانگ���م دەكەن .یەك پهیوهندی���ان پێوهکردوم تا بتوانن لهگهڵم
11
کاربکهن". لهکۆتاییدا ئهو ژنه گلهیی لهرێکخراوهکانی ژنان دهکاتو پێی وای ه ئهوان کێش���هکانی ژن���ان گهورهتر دهکهن ،نهک چارهس���هر، "کچێ���ک یان ژنێک دهبهن���ه الی خۆیانو دهرگای لهس���هر دادهخ���هنو مۆبایلی لێ دهس���تێنن ،ئایا ئ���هوه ماف���ی ژنانه ک ه رێکخراوهکان دهیدهن؟"
جهمیل سابیر.. بۆچی ل ه "ئاوایی بێکهسه" دا دژایهتی دهکرا؟ یهکێک لهو ئهکتهرانهی س����ااڵنێکی درێژه لهسهر ش����انۆو تیڤییهکانهوه ناو بهن����او دهردهکهوێت ،هونهرمهند جهمیل سابیره.
تاقگهی کانی بهستێ
تهرازوو ئێس���تا كاتی ئهوه نیه بیر لهدابڕانو دوركهوتنهوه بكهیت���هوه لهگهڵ ئهو ی ی ئاس���ای كهس���ان هی ك ه زویربونێك ههیه لهنێوانتان.
دوپشک ی ك��� ه دێن ه ه���هوڵ بده ئ���هو ههالنه بهردهم���ت بقۆزیتهوه باش���ترینیان ههڵبژێریت بۆ سودوهرگرتن لهژیانت.
"کهشکۆڵ" بهشداری کردوه .دواتریش لهش����انۆگهریی "ئاوایی بێکهس����ه" رۆڵی گێڕاوهو ئهو ش����انۆگهرییه تا ئێس����تاش لهیادهوهری بهشێکی زۆر لههاواڵتیان����ی کوردس����تاندا ماوه. دواتریش لهبهرنام����هی تهلهفزیۆنی ههمهڕهن����گو بهرنام����هی بهرنام����ه بهشداریی کردوه. جگ����ه لهوانهش کۆمهڵێک ئیش����یی درامی����ی بۆ کهناڵی ک����هی ئێن ئێن ک����ردوهو لهب����واری سینهماش����دا لهفیلمێک����دا بهناوی "پاش����ماوهی جهنگی پێشو" بهشداری کردوه. ئهو هونهرمهنده باس لهشانۆگهریی "ئاوای����ی بێکهس����ه" دهکاتو رایدهگهیهنێت که ئ����هو رۆڵهی ئهو گێڕاویهتی پێشتر بۆ چهند کهسێکی تر دانرابو" ،بهاڵم نهیانتوانی ئهو رۆڵه ببینن ،ههر بۆیه منیان دهستنیشان کرد .بهاڵم لهو ش����انۆگهرییهدا زۆر دژایهتی کرام ،لهبهرئهوهی من لهوان باشترو سهرکهوتوتر بوم". باس لهوهش دهکات که دژایهتییهکان بهڕادهی����هک بوه که بڕی����اری داوه ش����تهکانی بپێچێتهوهو بڕوات" ،پێم وتن خۆ من نههات����وم دوژمنایهتی ئێوه بکهم ،بۆ وا بهچاوێکی دوژمنانه سهیری من دهکهنو دژایهتیم دهکهن لهسهر شانۆو لهدهرهوهش؟ ئهوهبو نهیانهێشت بڕۆم".
ئهو هونهرمهنده برای ئهس����تێرهی نێو دونیای هونهری کوردیی کهمال سابیره .جهمیل سابیر لهخێزانێکی ده کهس����یو ژیانێکی مام ناوهندی لهگهڕهک����ی مهڵکهن����دی ش����اری سلێمانی لهساڵی 1960لهدایک بوهو ئێستا فهرمانبهره لهبهڕێوهبهرایهتی هونهری ش����انۆ .دوای تهواوکردنی قۆناغ����ی 3ی ناوهن����دی ،جگ����ه لهخوێندن����ی هونهر ح����هز لههیچی دیکه ن����اکات ،بۆی����ه بهڕێدهکهوێت ب����ۆ پهیمان����گای هونهرهجوانهکان لهشاری بهغدا ،بهاڵم وهک خۆی بۆ ئاوێنهی گێڕایهوه ،لهوکاتهدا خۆیو هاوڕێکان����ی داوای تهزکیهی حیزبی بهعس����یان لێ دهکرێ����ت" ،ئێمهش ئهو تهزکیهم����ان نهبو ،لهبهرئهوهی بهعس����ی نهبوین ،ههر بۆیه دواجار بڕیارماندا بێینهوه بۆ سلێمانی". یهکهم دهرکهوتنی هونهریی جهمیل سابیر ،لهتیپی ش����انۆی پێشڕهودا بوه لهسااڵنی ههشتاکاندا لهشانۆیی "ماریانا پینیدا" دا. بهدهر لهکاری ش����انۆو نواندن ،ئهو هونهمهنده لهو سااڵنهدا لهچاالکیی مامۆس����تای قوتابخانهکان����دا مۆس����یقابوهو لهچهندین فیستیڤاڵدا هونهرمهند جهمیل سابیر پێی وایه که لهواڵتی ئێمهدا هونهر وهک خۆی بهشداری کردوه. جهمی����ل س����ابیر لهبهرنام����هی س����هیرناکرێت" ،یان نایبینن یاخود بهناوبانگی����ی س����ااڵنی نهوهتهکان لێی تێناگهن".
کهوان ێ له كهس��� ه خۆتو هاورێكانتو ههند ی ی دهرهوه نزیكهكان���ت س���هفهرێك ی خۆش بهسهر ش���ار دهك هنو كاتێك دهبهن.
گیسک ی كارهكهت رهنگه ئهو بڕیارهی لهشوێن ی بۆت ههبێت ،بهاڵم دهدرێت س���ود ی داراییت بۆدروس���ت تۆزێك كێش��� ه دهبێت.
سهتڵ ههواڵێكی خۆش���ت بهدهست دهگات ی كه زۆر دهمێك��� ه چاوهڕێیت ،بینین ی هاورێت دڵخۆشت دهكات. كهسێك
نهههنگ گفتوگ���ۆ دهكهوێت��� ه نێ���وان ت���ۆو كهس���ێكی نزیكت ،ب���هاڵم لهوانهی ه ی ههبێتو لهیهك تێگهیشتن س���ود دروست بێت.
10
س ی ح ر ی
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
بهم شێوهی ه قژت بۆ رۆژ ی ئاههنگی دهرچونهكهت دانێ
rangalayawene@gmail.com
ج و ا ن ی
ی دهرچونی زانكۆو پهیمانگاكانه، ی ئاههنگ وهك ئاشكرایه ئهم ماوهیه كات ی ی ههندێ رێنمایی بدهی���ن بهخانمان دهرباره ههربۆی ه بهباش���مان زان��� ی قژی���ان بهپێی جلو دهموچاویان .ئهم رێنماییانه بۆ ههردو رازاندنهوه ی كوردیو بهدله دهبێت .دهتوانن ههردوال سودی لێوهرگرن. جل سهرهتا پێویست ه ئهوه بزانن ك ه ئهو تهسریحانهی لهم رۆژه دهكرێت جابۆ جله كوردییهكه بێت یان بهدله ،قژ بهردهدرێتهوه نهك بهرزبكرێتهوه یان ههڵگیرێ. ی دروستكراو(سهناعی) ی خانمان قژیان كهم ه ههربۆیه پێویسته قژ زۆربه بهكاربێنن ئهوكات دهتوانین بهدڵی خۆیان تهسریحهیان بۆ بكهین. ی ی بو ئهوه پێویست ه بهش ی درێژ یان هێلكهی ئهگهر كهسهكه دهموچاو نهفشی قژهكه بهرێته دواوه. ی نهفش���ی قژهك ه لهس���هرهوه ئهگ���هر دهموچ���او ورد بو ئهوه بهش��� دایبنێ. ب���ۆ ئهوانهی دهموچاویان الوازه .باش���تروای ه قژیان بهێنن ه پێش���هوهی دهموچاوهك ه ی الواز ی قژهك ه ڤێركهن بۆ ئهوه ی ئهمالوئهوال واتا بهش��� بشارێتهوه. ئهگهر جلهكان سادهبو ئهوه دهتوانین تهسریحهكهی قهرهباڵغ بكهینوم���ورو یاخود گوڵ بهكار بهێنین بۆی ههروهها دهتوانین تاجی بچوكیش بهكاربهێنین. ئهگهر جلهكان قهرهباڵغ بو ئهوه پێویس���ت بههیچ ش���تێك ناكات بۆقژهكه دایبنێیت لهگوڵو مورو. ههمیش��� ه بی���ر ل���هوه بك���هرهوه یان جلهك���هت قهرهباڵ���غ بێت یانی قهرهباڵغ یاخود ساده بێت جوان تهس���ریحهكهت ،هیچ كاتێك ههردوك نییه پێكهوه. ئهگهر تهسریحهكهت قهرهباڵغ بو جوانتروایه موكیاجهكهت سادهبێتوبهپێچهوانهشهوه.
رهنگاڵه
لههۆڵهنداوه گهڕایهو ه بۆ د پهیکهری پێشمهرگه هونهرمهندێکی پهیکهرتاش لهماوهی سێ مانگدا لهس����هر ئهرکی خۆی پهیکهرێکی گهوره بۆ پێش����مهرگه دروس����تدهکات که چهندین سیمبوڵی لهخۆ گرتوه. هونهرمهندی پهیکهرتاش پش����کۆ گورجی لهب����ارهی پهیکهرهکهی����هو ه بهئاوێن����هی راگهیاند "سێ مانگ خهریکی ئهو کارهبومو لههۆڵهنداوه تایبهت بهدروستکردنی ئهوه گهڕامهوه .س����هرجهم تێچونو ئهرکی دروس����تکردنهکهی لهسهر خۆم بوه". پهیکهرهک ه لهپارکی باداوهی ش����اری ههولێر دانراوه ،لهو بارهیهوه پهیکهرتاشهکه دهڵێت "خ����ۆم ئ����هو گهڕهک����هم ههڵبژارد بههۆی ئهوهی گهڕهکێکی ههژارنشینهو پێش����مهرگهش ههمیش����هش لهک����وڕی ههژارهوه دهستپێدهکات". پهیکهرهک���� ه قهبارهیهکی گهورهی ههیهو
بهرزییهکهی حهوت مهترو پانییهکهی نۆ مهترهو مهتریاڵهکهی ئاسنه. لهبارهی وردهکاریی پهیکهرهکهوه ،پشکۆ گورجی دهڵێت "ئهو چوار پێش����مهرگهیه ک����ه دهردهک����هون لهپهیکهرهکهدا هێمان ب����ۆ چ����وار پارچهکهی کوردس����تانو دو لهپێش����مهرگهکان ژنن وهک هێمایهک بۆ ئهوهی ژن لهخهباتی کوردستاندا جێگهیهکی بهرچاوی ههی����ه .قهڵهمهکهش هێمایه بۆ ئهوهی ک ه مێژو دهنوسێتهوهو لهسهر قهڵهمهکهش نوسراوه پێشمهرگه. لهبهردهمهکهش����یدا کتێبێک����ی گ����هورهی پێنج مهت����ری ههیهو لهسهر کتێبهک ه نو س����ر ا و ه "پێش����مهرگه پا ر ێ����ز هر ی ئا ش����تیی جیهانه".
ی تارا عومەر ،خاوەنی ئارایشتگای اللەل ی ئاشت ی ی خانمان لەگەرەک بۆ جوانکردن
لهدهۆکهو ه بۆ بۆیاخچێتی هاتونهت ه سلێامنی
بەرزترین تاڤگەی هەرێمی كو لەقەزای چۆمانە ئا :ئاكۆ حەمەد رابی
بهرزترین تاقگهی ههرێمی کوردستان دهکهوێته قهزای چۆمان بهناوی "کانی بهستێ"و بهرزییهکهی دهگاته 25مهتر ،بهڕێوهبهری گهشتوگوزاری چۆمانیش رایدهگهیهنێت که ئهو هاوینهههواره پێویستی بهخزمهتگوزاری زیاتره چونکه تا ئێستا رێگاکهی خۆڵهو ئوتومبێل بهزهحمهت دهگاته نزیکی تاڤگهکه.
ئا :مهزههر لهناوجهرگهی شاری سلێمانیو لهبهردهرکی سهرادا ،لهنێو چهندین گهنجی بێکاردا ،دو منداڵی کچی بچوک بهدی دهکرێن که ههردوکیان پێکهوه کاری بۆیاخچێتیی پێاڵو دهک هنو وهک خۆیان دهڵێن بهداهاتهکهیان هاوکاری دایکو باوکیان دهکهن.
کاوڕ ی پێویس���تت ب��� ه ه���اوكاری دارای ی ئێس���تات چونك ه ههی ه لهم دۆخه بهه���اوكاری نهبێ���ت دهرناچی���ت لهكێشهكهت.
ئهو دو منداڵ ه تهمهن 11و 12سااڵنه، ک ه ژیانێکی تهواو جیاواز لهمندااڵنی تر دهژین ،خهڵکی شاری دهۆکنو لهگهڵ خێزانهکهیان���دا لههۆتێلێکی ش���اری سلێمانی دهژین. باوکی ئهو دو منداڵه ،که هاوش���ێوهی خۆیان باوکیش���یان هاوڕێ���ن ،ڕۆژان ه لهکاتژمێ���ر 8ی بهیانییهوه دهیانهێنن ه بهردهرک���ی س���هراو ئێ���واران لهگهڵ خۆیاندا دهیانبهنهوه. یهکێ���ک لهو مندااڵن ه ئهوهی بۆ ئاوێن ه
گا
ڕونک���ردهوه ک��� ه ئ���هوان لهڕێی ئهو پارهیهی دهستیان دهکهوێت یارمهتی ماڵ���هوهو دای���کو باوکی���ان دهدهنو بهو هۆیهشهوه دهس���تیان ههڵگرتوه لهخوێندنو تهواو بۆ ئهو کاره خۆیان تهرخانکردوه. یهکێک لهو هاواڵتیان���هی زۆر جار بۆ پێ�ڵ�او بۆیاخکردن دهچێت��� ه الی ئهو دو منداڵ���ه ،ئیس���ماعیل عهل���ی یهو بهئاوێن���هی راگهیاند ک���ه ههر کاتێک بیهوێت پێ�ڵ�او بۆیاخب���کات دهچێت ه
دوانه
ههندێ كاری زیادهت ههی ه ك ه پێویست ه منداڵهكانت زۆر هۆگرت بون ،ئهمهش ی ك���ه ماوهیهك ه بهپێی ی ئهوه ئهنجامیان بدهیت ،رهنگ ه وا پێویس���ت بههۆ ی ناوماڵ بكهیت .پێویست بایهخیان پێدهدهیت. ێ كار بكات كه ههند
الی ئهو دو منداڵه" ،ئهو ئیش���هی ئهم مندااڵن ه دهیک���هن بهگونجاوتر دهزانم وهک ئهو مندااڵنهی لهشهقامو شوێن ه گشتییهکاندا سواڵ دهکهن". ئ���هو دو منداڵ��� ه بهدرێژای���ی رۆژ لهو شهقامهدانو پیشهکانیان لهباوکیانهوه وهرگرتوهو بهههمان شێوه باوکیشیان بۆیاخچیی پێاڵوه ،بهاڵم لهشهقامێکی جیاوازت���ر .ههر لهش���هقامێکی نزیک ش���وێنی کارکردنی���ان لهب���ری ماڵ، لهئوتێلێکدا دهمێننهوهو نیشتهجێن.
قرژاڵ
هەڵكەوت����ە بەه����ۆی جوگرافیەكەییهکهی����هوه كوردس����تان خاوەنی دەیان ش����وێنی گەشتیاریی گرن����گو سەرنجڕاكێش����ه .بەاڵم تاكو ئێستا ناوچە گەشتیارییەكانی هەرێمی كوردس����تان ،بایەخێك����ی وەهای����ان پێنەدراوە بەجۆرێك كە ببێتە مایەی دڵخۆشی گەشتیاران. یەكێ����ك ل����ەو ناوچان����ەی هەرێم����ی كوردستان كە خاوەنی چەندین ناوچەی گەش����تیاری سەرنجراكێشە ،دەڤەری س����ۆرانە بەهەر چ����وار قەزاكەیەوە. لەنمونەی ئەو ناوچە گەشتیاریانەش، گەل����ی عەلی بەگ ،بێخاڵو جوندیانو چەندی����ن هاوینەهەواری دیكەش����ی لێیە. تاڤگەی كانی بەس����تێیە ل����ە قەزای چۆمانیش یهکێک����ی دیکهیه لهناوچه گهش����تیارییهکانو ئ����هو تاڤگەی����ە كەوتۆت����ە گوندی وەڵ����زەی ناحیەی قەسرێی قەزای چۆمانو بەدوری 155 ك����م دەكەوێتە باك����وری خۆرهەاڵتی شاری هەولێر. بەڕێوەبەری گەش����توگوزاری چۆمان،
شێر
ی دهرونیتو جهستهیت زۆر باشه، ی زۆرت لهبواره وزه ی خوێندن���هوه بهه���ۆ جیاجی���اكان توانیوت���ه س���ود ل���هو ههر ئهم���هش وای لێكردوی كه زیاتر ی كاتهكانت بهخۆشیو سهیران بهسهر خوێندنهوان���ه وهربگری���ت ب���ۆ بوار بهریت. ژیانت.
هونەر ئەحمەد لەبارەی ئەو تاڤگەیە بەئاوێنەی راگەیاند "بەرزی تاڤگەكە 25مەترەو بەمەش بەبەرزترین تاڤگە دادەنرێت لەهەرێمی كوردستانداو زۆر ناوازەو شتێكی دەگمەنە". بەڕێوەبەری گەش����توگوزاری چۆمان ئەوەش����ی رونكردەوە كە بونی وەها ش����وێنێكی گەش����تیارییو دیمەن����ە دڵرفێنە سروشتیەكەی ،بۆتە هۆكاری راكێشانی سەدان گەشتیار ،بەتایبەتی گەشتیارانی ناوخۆ بەردەوام سەردانی ئەو ناوچە گەش����توگوزاریە دەكەن، "چونكە جگە لەبونی ئەو تاڤگە جوانو سەرنجراكێشە ،ئەوە لەوەرزی بەهاران بەگش����تی ئەو ناوچەی����ە دیمەنێكی سروشتی زۆر جوانو تایبەتی هەیەو ك����ۆی ناوچەكە بۆخۆی ش����وێنێكی گەشتیاری دڵڕفێنو سەرنجراكێشە". بەڕێوەبەری گەش����توگوزاری چۆمان باس����ی لەوەش����كرد كە تاكو ئیستا لەهیچ بوارێك ،هی����چ كارێك بۆ ئەم تاڤگەیە نەكراوە ،تەنیا دانانی نەبێت لەرێبەری گەشتوگوزاری كوردستان، "پێویستە خزمەتگوزاری گەشتیارییو ڕێگەك����ەی چ����اك بكرێ����ت ،چونكە تاكو ئێس����تاش ڕێگاكەی خۆڵەو زۆر بەزەحم����ەت ئۆتۆمبێل دەگاتە نزیكی تاڤگەكە". هونەر جەختی لەسەر ئەوەش كردەوە ك����ە وەك گەش����توگوزاری چۆم����ان، لەپالنی پێنج س����اڵەی داهاتویاندایه، ئەنجامدان����ی خزمەتگوزاری جۆراجۆر بۆ تاڤگەی كانی بەستێ بکهن" ،بەاڵم جێبەجێكردنەكەی دەكەوێتە س����ەر باش بونو چارەس����ەركردنی قهیرانی دارایی هەرێمی كوردستان".
فهریک ههوڵی ئ���هوه دهدهیت ك��� ه رابردوه ی ناخۆش���هكانت لهیاد بكهیتو ژیان ی تازه دروس���ت بكهیت لهگهڵ خهڵك تر.
12
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
birura.awene@gmail.com
بیروڕا
تێڕوانینێکی فەلسەفیانە بۆئازادی گاڵتەکردن بهلیبرالیزم د .سالم ئیبراهیم
()3 باس���م پێش���ودا لەبەش���ی لەپرنسیپی"سەروەری یاسا"وەک یەکێک لەپرنس���یپە بنەڕەتییەکان���ی لیبرالیزم، ک���رد ،ل���ەوە دوام یاس���ا لەڕوانین���ی لیبرلیزم���دا بونێک���ی بابەتییانەی ههیەو لەڕوی پرنسیپەوە ژێرخانی ههمو بڕیارو ههڵس���وکەوتە رەس���مییەکانی دەوڵەتو دەزگاکانو ئۆرگانەکانە .سەروەریی یاسا مانای ئەوەی ههمو تاکەکەسەکان لەخاڵی دەستپێکردنداو لەسەرەتای سەرەتاکاندا یەکس���ان بن ،یەکس���ان ب���ن لەبەردەم دەوڵەتو لەبەردەم دەزگا ڕەسمییەکانی ن���او کۆمەڵ���گاداو لەب���ەردەم ج���ۆرە جیاوازەکانی پەیوەندییە ڕەسمییەکاندا. مەبەس���ت لە"سەروەری یاس���ا" ئەوەیە پەیوەندییەکان���ی دەس���ەاڵت لەس���ەر بنەمای یاس���ا ڕێکبخرێنو یاساکانیش بۆ ههموان وەک یەکبن ،ن���ەک ئەوەی ئەو پەیوەندییانە پابەستبن بەحەزو ویستو توانای ئەم یان ئەو ھێزی کۆمەاڵیەتیی، ئ���ەم یان ئ���ەو تاکەکەسو کەس���ایەتی تایبەتەوە .مانایەکی دیکەی س���ەروەریی یاس���ا ئەوەیە خەڵک بەبێ گوێدانە دینو رەگەزو ناوچەو خێزانو بنەماڵەو گروپی ئەتنی���یو کولتوری���یو حەزو ئ���ارەزوی سێکس���یی ،ههمویان لەڕوی یاساییەوەو لەبەردەمی یاسادا یەکسانبن .بەپێی ئەم پرنیسپە ئەوەی کێشەکانو ملمالنێکانو ناکۆکییەکانی ناو کۆمەڵگاو نێوان گروپو تاکەکەسەکانو دەزگاکان بەالدا دەخات یاسایە ،یاس���ایەکە کە بۆ ههموان وەک یەکەو ههاڵوێردنی تێدانییە. یەکێک���ی ت���ر لەچەمک���ە گرن���گو بنەڕەتییەکانی لیبرالیزم بریتییە لەچەمکی "کۆمەڵ���گای مەدەنی���ی" ،باوەڕب���ون بەڕۆڵی "کۆمەڵ���گای مەدەنیی" لەژیانی کۆمەاڵیەتی���یو سیاس���یی کۆمەڵ���گادا، باوەڕێکی بەھێ���زی لیبرالیزم���ەو لەزۆر سەرەوە ئەو ڕۆڵەی لیبرالیزم بەکۆمەڵگای مەدەنیی دەیبەخشێتو ئەو سەربەخۆییو ئازادیی���ەی ب���ۆ ئ���ەم کۆمەڵگای���ەی داوادەکات ،ل���ەزۆر لەئایدیۆلۆژی���ا سیاس���ییەکانی ت���ری جیادەکات���ەوە. لەدی���دی لیبرالیزم���دا "کۆمەڵ���گای مەدەنیی" ھێزێک���ی کۆمەاڵیەتیی گرنگە کە ڕۆڵ دەبینێت لەش���ێوازی ڕێکخستنو بەڕێوەبردنی پەیوەندییەکانی دەسەاڵتدا. کۆمەڵ���گای مەدەن���ی ھێزێک���ە ڕۆڵ���ی دروستکردنی هاوس���ەنگیی لەکۆمەڵگادا دەگێڕێت ،بەشێکیش���ە لەو هاوسەنگییە گرنگەی کە پێویس���تە لەنێوان دەوڵەتو کۆمەڵ���گاو دەس���ەاڵتدارانو تاکەکەسو دەزگاو گروپە کۆمەاڵیەتییە جیاوازەکاندا دروس���تببێت .هاوس���ەنگییەک بتوانێت ڕێزی پرنسیپەکانی "ئازادیی"و "تاکەکسی سەربەخۆ"و "س���ەروەریی یاسا" بگرێت، بەش���ێک بێ���ت لەژینگەی دروس���تبونو بەھێزبونی ئەو پرنسیپانەش .لەم دیدەدا کۆمەڵ���گا پێدراوێکی سروش���تیی نییە، بەڵک���و ههندەس���ەیەکی کۆمەاڵیەتییو سیاس���یی تایبەت دروس���تیدەکات ،لەم ههندەس���ەیەدا کۆمەڵ���گا لەژمارەیەکی گەورە لەتاکەکەسی جیاواز دروستدەبێت کە خۆیان لەناو چەندان گروپو ئۆرگانو تاقمی جیاوازدا ڕێکدەخەنو لەڕێگای ئەم خۆڕێکخستنەش���ەوە ههم ئەو ش���تانەی بەگرنگ���ی دەزان���ن دەخەن���ە بەرچاوی ههم���وان ،ه���هم بەرگری���ی لەمافەکانو داواکارییەکان���ی خۆیان دەکەن .بەمەش ههم سنورێک بۆ دەسەاڵتەکانی دەوڵەت دادەنێ���ن ،ه���هم دەوڵەتو ه���هم ھێزە کۆمەاڵیەتییە جیاوازەکان لەویستو حەزو خەونو پێداویس���تییو چاوەڕوانییەکانی خۆی���ان ئاگاداردەکاتەوە .بەم ش���ێوەیە "کۆمەڵ���گای مەدەنی���ی" بەش���ێکە لەفەلس���ەفەی سیاس���یی لیبرالی���زم کە لەسەر دۆزینەوەی هاوسەنگییەکی ماقوڵ کاردەکات لەنێوان دەوڵەتو تاکەکەسو گروپ���ە کۆمەاڵیەتیی���ە جیاوازەکان���دا. کۆمەڵ���گای مەدەنی���ی ب���ەو ئ���ۆرگانو ڕێکخراو و گروپە سەربەخۆو خۆبەخشو ناحکومییان���ە دەگوترێ���ت ک���ە لەنێوان دەوڵەتو تاکەکەسدا دروستدەبن .ههمو ئەو ئۆرگانانەی کە بەشێک نین لەخێزانو لەدەوڵ���ەت .بەب���اوەڕی لیبرالەکان ئەم ئۆرگان���ە س���ەربەخۆو ئازادان���ە خۆیان
ئەو دیدەی پێیوایە زیادکردنی ئازادیی تاکەکەس لەقازانجی خۆشگوزەرانی تاکەکەس خۆیدایە ئەو بۆچونەیە کە پێیوایە جگە لەتاکەکەس خۆی ھیچ کەسێکی تر نازانێت ،ئایا قازانجو خۆشگوزەرانییو ژیانی باش بەنیسبەت ئەو تاکەکەسەوە چییەو کامەیە دەتوانن بەشێکی زۆری کێشەکانی خۆیان چارەسەربکەنو پێویست ناکات دەوڵەت یان پارتە سیاس���ییەکان دەستبخەنە ناو کێش���ەکانیانەوە .چونکە ئەم ئۆرگانانە خۆیان تاکەکەس���ەکانی خۆیانو خۆیان کێش���ەکانی خۆیان باش���تر دەناسن تا ئۆرگان���ە بیرۆکراس���ییەکانی دەوڵەتو خۆش���یان لەوان چاالکت���رو کاریگەرترن کێش���ەکانیاندا. لەچارەس���ەرکردنی چەمکی "کۆمەڵگای مەدەنیی" بەش���ێکە لەوێناکردن���ی نەزمێک���ی کۆمەاڵیەتی���ی تایب���ەت کە ههمو پەتەکانی لەدەس���تی دەوڵەتو دەسەاڵتداراندا نییە .ئەم نەزمە کۆمەاڵیەتیی���ە بەش���ێوەیەکی خۆبەخۆو ھێم���نو لەڕێ���گای کاری پێکەوەی���یو ههڵس���وکەوتی ھێ���زە جی���اوازەکان لەگەڵیەکدا ،دروس���تدەبێتو پێویس���تی ب���ەوە نییە دەوڵ���ەت دەس���تبخاتە ناو چۆنیەتی ئیشکردنو پەیوەندییەکانیەوە. من لەبەشی پێشودا باسی ئەوەم کرد لەلیبرالیزم���دا تاکەکەس خ���ۆی بەهای ههرەب���ەرزو نرخدارەو ناش���بێت بەھیچ جۆرێک وەک ئامرازێ���ک بەکاربھێنرێت لەپێن���اوی بەهایەک���دا گوای���ە بەرزترو بەنرخت���رە لەبەهای تاکەک���ەس خۆی. ب���ۆ نمونە بەکارھێنان���ی تاکەکەس وەک ئامرازێک بۆ بەهاکانی "قازانجی گشتیی"و "نەتەوە"و "خودا" ھتد ..بۆئەوەی ژیانو دۆخ���ی تاکەکەس���یش دەوڵەمەن���دو پڕ ڕەفاھیەتو خۆشگوزەرانی بێت" ،ئازادیی تاکەکەس" یەکێکە لەپێش���مەرجە ههرە س���ەرەکییەکان .ئ���ەم ئازادییەش بڕێک لەدەرکەوت���ە پراکتیکییەکان���ی خ���ۆی لەناو کۆمەڵ���گای مەدەنیدا دەدۆزێتەوە، کۆمەڵگای مەدەن���ی ڕوبەری تاکەکەسو گروپە ئازادو سەربەخۆکانە .گەورەکردنی ڕوب���ەری ئ���ەم ئازادیی���ەش یەکێک���ە لەمەبەستە سەرەکییەکانی لیبرالیزم ،ئەم گەورەکردنەش تا ئەو ش���وێنە دەتوانێت ب���ڕوات کە ئازادیی ئەم تاکەکەس��� ه وای لێنەی���ەت لەس���ەر حیس���ابی ئازادی���ی کەس���ێکی دیکە بێت .واتە ئەوەی سنور بۆ ئازادی���ی دادەنێت ،ئازادیی خۆیەتی. ئ���ەو بۆچونەش کە ئەم دیدە ئاراس���تە دەکات ،واتە ئەوەی ئەو دیدەی پێیوایە زیادکردنی ئازادیی تاکەکەس لەقازانجی خۆش���گوزەرانی تاکەکەس خۆیدایە ،ئەو بۆچونەیە ک���ە پێیوایە جگە لەتاکەکەس خۆی ،ھیچ کەس���ێکی ت���ر نازانێت ،ئایا قازان���جو خۆش���گوزەرانییو ژیانی باش بەنیس���بەت ئ���ەو تاکەکەس���ەوە چییەو کامەیە.
»» 19
زانکۆی سابیس ،هەولێر ئازادی چیی���ە؟ هەڵبژاردن یان بڕیاری ئازادانە چۆنە؟ ئای���ا مرۆڤ بونەوەرێکی ئازادە؟ ئ���ەم بڕوابونە بەئازادی لەکوێوە سەریهەڵداوە؟ بۆچی لۆمە یان سەرزەنشتی خەڵک دەکەی���ن کاتێک کە بڕیاری هەڵە دەدەن یان کاری ناشیاو ئەنجامدەدەن؟ دەرئەنجامی ژیانێکی نائازاد چۆنە؟بۆچی هەس���تی پەش���یمانی ،لەهەندێک بڕیارو بژاردەکانماندا ،داماندەگرێت؟ ئای���ا ئازادبوی���ت لەهەڵبژاردن���ی هاوسەرەکەت؟ ئایا ئازادیت لەبڕیارەکانت؟ تا چەند ئازادیت لەهەڵبژاردنی جلەکانت بۆ س���ەر کار؟ جلی س���ور یان ڕەش بۆ نەورۆز؟ س���ۆالڤ یان بێخاڵ بۆ سەیران؟ ماس���ت یان هەنگوین ب���ۆ بەیانیان؟ چا یان قاوە بۆ می���وان؟ گوێز یان پاقلە بۆ ش���ەوان؟ ڕاس���ت یان چەپ؟ شانێڵ یان دیزڵ بۆ خۆشەویستەکەت؟ ئەگ���ەر پێش���تر ب���ڕوات واب���و ک���ە لەهەڵبژاردنەکانت ئازادیتو ئازادانە بڕیار لەم بارودۆخانە دەدەیت ،ڕەنگە پێویست بکات پێداچونەوەیەک بۆ ئەم تێڕوانینانە بکەیت. ئ���ازادی یەکێک���ە لەپرس���ە ه���ەرە گرنگەکانی بواری فەلسەفەو دەرونناسیو زانس���تی دەمار ،هەروەها بابەتێکی زۆر گەرم���ی کۆمەاڵیەتیو سیاس���ییە لەنێو گەالن���ی جیهان���دا .ئ���ەوەی لەدونی���ای سیاس���ەتدا ئاماژەی ب���ۆ دەکرێت وەک ئ���ازادی ،زیاتر دەکەوێت���ە قاڵبی ئازادی کردار ،وەک ئازادی جوڵە ،خاوەندارێتی، بازرگانیک���ردن ،دەنگ���دان ی���ان گەڕان بەدوای ئاسودەیی .بەاڵم ئەو تێگەیشتن یان مەفهومەی فەیلەس���وفەکان پێیەوە سەرقاڵن زیاتر ڕیشەییەو دەکەوێتە قاڵبی ئازادی هەڵبژاردن یان بڕیاردان کە ڕەنگە دواتر کرداری بەدواوەبێت. ئازادی :ڕۆیش���تن یان بڕیاردان لەسەر ڕۆش���تن بۆ س���ینەما بێ بەربەست یان بێ زۆرەملێیی .باوتری���ن تیۆری ئازادی تی���ۆری توانایی���ە ،ب���ەاڵم ئای���ا ئازادی بریتی���ە لەتوانای بڕیاردان ی���ان توانای جێبەجێکردن���ی کارێ���ک بێ بەربەس���ت ی���ان بێ زۆرەملێی���ی؟ ئاژەڵیش زۆر کار جێبەج���ێ دەکات بێ بەربەس���ت یان بێ زۆرەملێیی ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەش���دا ئازاد نی���ە .ئازادی خەس���ڵەتێکە دراوەتە پاڵ مرۆڤ .زۆربەشمان بەرگە ناگرین لەئاست بڕوابون بەو خەسڵەتە ،کەچی ڕەنگە ئەو خەسڵەتە پڕ بەهایە تەنها لەبڕوای ئێمەی مرۆڤدا هەبێت! بۆ ئەوەی لەئ���ازادی تێبگەینو بزانین مرۆڤی ئازاد چۆنە ،پێویستە بزانین بڕیار یان کاری ئازاد چۆنە. تۆماس هۆب���سو دێیڤید هیوم بڕوایان وای���ە مرۆڤ���ی ئ���ازاد ئەو کەس���ەیە کە دەتوانێت بەرجەس���تەی ئ���ارەزو ،بڕیارو بژاردەکانی بکات بێ بەربەستی دەرەکی. بەواتایێک���ی دی ،الی هۆب���سو هی���وم، ئ���ازادی بریتیی���ە لەغیابی بەربەس���تی دەرەک���ی ،لەجێبەجێکردن یان جێبەجێ نەکردنی بڕیارو بژاردەکانماندا. ئیمانی���وەڵ کانت ب���ڕوای وایە مرۆڤ لەکار یان بژاردەکانیدا ئازادە بەمەرجێک تەنها خۆی هۆکاریان بێتو لەم ڕوەشەوە لەژێر کاریگەری هیچ هۆکارێکی دەرەکی نەبێت .بەواتایهک���ی دی ،مرۆڤ لەبڕیار یان بژاردەکانیدا ئازادە بەمەرجێك خودی خ���ۆی س���ەرچاوەی ڕەس���ەنییان بێت. چونکە دەکرێت ئێمە هۆکاری کارێک یان بژاردەیەک بی���ن ،بەاڵم لێی ئازاد نەبین. ڕەنگ���ە هۆکارێکی دەرەکی وای لێکردبین ببی���ن بەهۆکاری ئ���ەو کارە ،ی���ان ئەو بژاردەیەی کە ئێمە هۆکارەکەین. ل���ەڕوکاردا ،پێدەچێت ئ���ازادی بریتی بێت لەتوانای هەڵبژاردنی پێچەوانەی ئەو بڕی���ارەی کە دەیدەی���ت کاتێک ڕوبەڕوی دو ی���ان زیاتر ل���ە دو ب���ژاردەی جیاواز دەبیت���ەوە .هەرچەن���دە مرۆڤ���ی ئازاد، بەسیفەتی ئازادبونی ،ئەم توانایەی لەژێر بارودۆخی گونج���اودا ،هەیە ،بەاڵم کانت بڕوای وایە کە ئازادی لەئەساس���دا بریتی نیە ل���ەم توانایە .وات���ە ناکرێت ئازادی تەنها ل���ەم توانایەدا بچ���وك بکرێتەوە،
جگە لەزانین ،پڕ بەهاترین توانای فیکری ،ئازادییە، بۆیە مرۆڤ هێندە شەیدای ئازادییە، بەاڵم ڕەنگە وێڵیی مرۆڤ بەدوای ئازادیدا گەڕانبێت بەدوای شتێک کە تەنها لەخەیاڵو بڕوای مرۆڤەکاندا هەبێتو دوا جار هەمو کارو بڕیارو بژاردەکانمان دەرەنجامی پێویستی یاساکانی سروشت بن
لەبەرئ���ەوەی دروس���تبونی ئارەزوەکانی مرۆڤ ،ی���ان ڕودانو وروژانی���ان لەکاتی بڕیاردان لەژێ���ر کۆنترۆڵی ئێمەی مرۆڤدا نی���ە ،بۆیە نیچە نکوڵ���ی لەبونی ئازادی دەکات. دوەم ،بڕیاری ئازاد پێویستی بەو جۆرە کۆنترۆڵە هەیە کە لەخاڵی یەکەم ئاماژەی پێک���را .لەبەرئەوەی بڕی���ارو بژاردەکانی مرۆڤ لەژێر کاریگەری سروش���تی خودی مرۆڤەکاندای���ەو ئێم���ەی مرۆڤی���ش ن���ە بەرپرس���ینو نە کۆنتڕۆڵمان هەیە بەسەر سروش���تماندا ،چونکە سروش���تی مرۆڤ دەرئەنجام���ی ئەزمونی ژیان���ی دەرونیو هزریو هەس���تی مرۆڤەکانە لەگەڵ چەند فاکتەرێک���ی بۆماوەی���ی ،ک���ە هیچیان کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی مرۆڤی بەسەرەوە نیی���ە ،بۆیە نیچە پێیوای���ە ئازادی تەنها فانتازیاو ئ���ارەزوی ڕۆح���ی مرۆڤەکانە. نیچە پێیوایە ئێمە ئازادین لەبڕیارەکانمان تەنها ئەگ���ەر ئێمە خۆمان هۆکاری بونی خۆمانبین ،چونکە تەنها ئەوکاتە خۆمان دەتوانین سروشتی خۆمان دیاری بکەینو بەرپرس بینو کۆنترۆڵمان هەبێت بەسەر سروشتی خۆماندا ،ئەو کۆنترۆڵەی کە وا لەبڕیارو بژاردەکانمان دەکات ئازاد بن. سێیەم ،ئەو ئازادیەی ئێمە باسی لێوە دەکەین توانایەکی مرۆییە ،بۆئەوەی ئەو ئازادیە مرۆییە هەبێ���ت ،دەبێت خودێک هەبێت ئ���ەم کارە ئازادان���ە ئەنجامبدات ی���ان ئەو بڕی���ارە ئازادانە ب���دات .بەاڵم ئەم جۆرە باس���کردنەی خ���ودو ڕەفتار ئاماژە ب���ەوە دەکات کە خود یەکەیەکی جیاوازە لەخەس���ڵەتو ڕەفتارو ڕەوشتو کارو کردەوەو بڕی���ارو بژاردەکانی .نیچە پێیوای���ە خود یەکەیەک���ی جیانەکراوەیە لەڕەفتارو خەسڵەتو بڕیارەکانی ،چونکە ئەمان���ەن بون بەخود دەبەخش���ن ،بۆیە لەغیابی ئەمان���ەدا خود نابێت ،یان نیە. لەبەرئ���ەوەی ئەو خودەی کە پێویس���تە هەبێت بۆ ئەوەی ئ���ازادی هەبێت ،بونی نییە ،بۆیە ئازادی نییە.
هەرچەندە ئەم توانایە بەشێکە لەئازادی. کانت پێیوایە مرۆڤ لەبڕیارەکانی ئازادە، کاتێ���ک ک���ە ڕەگوڕیش���ەی بڕیارەکانی لەخودی خۆیەوە سەرچاوە دەگرنو ئەم سەرچاوەیەش س���ەرچاوەیەکی پێشوتر دیاری نەکراو یان بڕیارلەسەرنەدراو بێت لەالیەن کەس���ێک یان شتێک لەدەرەوەی خ���ودی ژیانی هزری م���رۆڤ .بەاڵم ئەم س���ەرچاوە گرتنەی بڕی���ار ،لەناو خودی مرۆڤەکاندا تەنه���ا یەکێکە لەمەرجاکانی کانت بۆ بڕیاری ئازاد. تێڕوانینی کانت بۆ ئازادی تێڕوانینێکی ترانسێندێنتااڵنەیە .کانت پێیوایە مرۆڤ ئازادە لەبڕیارو بژاردەکانیدا ،بەمەرجێک دروس���تبونی ئەم بڕی���ارو بژاردانە لەژێر کاریگەری سروش���تی خودی مرۆڤەکاندا نەبێت .بەواتایەک���ی دی ،کانت پێیوایە ئ���ازادی بریتییە لەس���ەربەخۆیی توانای بڕیاردان یان هەڵبژاردن – سەربەخۆیی ئەم توانایە لەکاریگەری ئارەزوەکانمان لەسەر بڕی���ارو بژاردەکانماندا ،یا س���ەربەخۆیی ئەم توانای���ە لەبەزەڕوڕیەتکردنی بڕیارو بژاردەکانمان لەالیەن ئارەزوەکانمان یان لەالیەن خودی سروشتی خۆمان. قوڵییو قوڕس���یو ئاڵ���ۆزی مەفهومی ئ���ازادی بەش���ێکی زۆری ڕوناکبی���رو فەیلەسوفانی جیهانی توشی سەرلێشێوانو گومڕایی کردوە .یەکێک لەم فەیلەسوفانە فرێدری���ک نیچەی���ە .تێڕوانینەکانی نیچە لەس���ەر ئ���ازادی بەتێپەڕبون���ی کات گۆڕان���کاریو جۆرێک لەدەبەریەك ڕاچون یا دژ بەیەک بونیان بەخۆوە بینیوە .نیچە لەالیەک نکوڵی لەبون���ی ئازادی دەکاتو الی نیچ���ە ،ئ���ازادی توانایەک���ی پێیوایە هیچ ش���تێک بەن���اوی ئازادیەوە نی���ە .لەالیێکی دیکەش���ەوە دان بەبونی ش���اراوە نی���ە .بەواتایەک���ی دی ،نیچە مرۆڤی ئازاددا دەنێت .نیچە لەبەر س���ێ پێیوایە ئ���ازادی توانای���ەک نیە ئێمەی هۆکاربونێکی مێتافیزیکی یان نۆومیناڵی م���رۆڤ پێش���وتر هەمانبێ���ت .نیچ���ە ئ���ازادی دەبەس���تێتەوە بەس���ەرکەوتن ئازادی ڕەتدەکاتەوە. ئامانجەکانم���انو یەک���ەم ،هەمو ئەو بڕی���ارو بژاردانەی لەبەدەس���تهێنانی ئێمە ئاگاییان���ە دەیانکەین ،لەبەر چەند زاڵبون بەس���ەر کێش���ەو تەنگوچەڵەمەو ه���ۆکارو ئ���ارەزو و بەهایهکەوەن .مرۆڤ بەربەست لەپرۆسەی بونیاتنانی خودێکی بۆئ���ەوەی لەبڕیارەکانی���دا ئ���ازاد بێت ،باش���تر لەوەی پێش���وتر ،بەردەوامبون پێویس���تی بەجۆرێک ل���ە کۆنتڕۆڵ هەیە لەباش���ترکردنی خ���ودو بەردەوامب���ون لەس���ەر هۆکار ،پاڵنەر ی���ان هەمو ئەو لەدانانو بەدەستهێنانی ئامانجی گەورەترو فاکتەرانەی کە دەبن بەهۆی دروستبونی بااڵتر ،برەودان بەپرۆس���ەی گەشەپێدانی ئ���ەو بڕیارانە .یەکێک ل���ەو فاکتەرانەش خودو س���ڵنەکردنەوە لەبەرەنگاربونەوەی ئارەزوەکانی مرۆڤن .مەبەست لەم جۆرە مەترسیو سەرکەشی لەم پێناوەدا .نیچە ئارەزوە ئەمەیە :ئەو ئارەزوەی کە دروست پێیوای���ە مرۆڤ تەنها بەس���ەرکەوتن لەم دەبێت وەک دوا دەرئەنجامی پرۆس���ەی پڕۆس���ەیەدا دەتوانێت ئازادی بەدەس���ت بیرکردن���ەوەو هەڵس���ەنگاندنی ب���اری بهێنێت .بەواتایهکی دی ،ئازادی ش���تێک ئاکاریو دادپەروەری کارێک یان باش���یو نی���ە ئێمەی مرۆڤ پێش���وتر هەمانبێتو خراپی بڕیارێک یان بژاردەیەک بۆ خۆمان بەشێک بێت لەتواناکانمان ،بەڵکو شتێکە یان بۆ کۆمەڵگا .هۆکاری دروستبونی ئەو دەس���تمان دەکەوێت تەنه���ا لەداهێنانو ئارەزوانە ،بەو شێوەیەی کە هەن ،چەند بەرجەس���تەکردنی ئامانجو زاڵبون بەسەر پرۆسەیەکی پێشینەی دەرونیو ئەزمونی تەنگوچەڵەمەو س���ەرکەوتن لەپرۆس���ەی پێشینەی هەستیو هزری مرۆڤەکانە ،کە باش���ترکردنی خودو بەردەوامبونی کاراو هیچیان لەژێ���ر کۆنترۆڵی مرۆڤەکاندانیەو سەرکەوتوانە لەم بوارانەدا.
قوڵییو قوڕسیو ئاڵۆزی مەفهومی ئازادی بەشێکی زۆری ڕوناکبیرو فەیلەسوفانی جیهانی توشی سەرلێشێوانو گومڕایی کردوە
واتە بەالی نیچەوە ،مرۆڤ ئازاد نییە، بەڵکو دەبێت هەوڵبدات بۆ بەدەستهێنانی ئ���ازادی ،ئەگ���ەر دەیەوێ���ت مرۆڤێک���ی ئازادبێت .مرۆڤ تەنها لەڕێگەی کاراییو چاالکیو بوێریو س���ەرکەوتن لەپرۆسەی بەرجەستەکردنی ئارەزو و بەدەستهێنانی ئامانجەکان���ی ڕۆح دەتوانێ���ت ئ���ازادی بەدەست بهێنێت. تێڕوانینەکانی نیچە بۆ ئازادی ،س���ودە کرداریەکانی ئازادی بۆ تاک دەردەخات، بەاڵم هیچ یەکێک لەو مەرجانەی نیچە بۆ ئازادی بەپێویس���تیان دەزانێت (پێکانی ئامانجو بەرجەس���تەکردنی ئارەزوەکانی ڕۆح) ،بون���ی ئ���ازادی وەک توانایەک���ی مێتافیزیکی نۆومیناڵ دەرناخات .دەکرێت مرۆڤ لەدانانو بەدەستهێنانی ئامانجەکانی، یان لەپرۆسەی باش���ترکردنی خود ،یان لەزاڵبون بەسەر تەنگوچەڵەمەکانی ،یان لەبەرجەس���تەکردنی ئامانجەکان���ی ڕۆح، س���ەرکەوتوبێت ،بەاڵم ئازادیش نەبێت، چونک���ە دەکرێت هەمو ئەو بڕیارانەی لەو پرۆس���ەیەدا دەدرێن ،ئەنجامی یاساکانی سروشت بن یان پێشتر لەالیەن خوداوەند دی���اری کرابن ،ی���ان چەن���د فاکتەرێک پاڵنەری���ان بوبێ���ت کە ڕودانی���ان لەژێر کۆنترۆڵی ئێمەی مرۆڤدا نەبێت. یەکێک لەمەرجەکان���ی بڕیاری ئازادانە ئەوەیە کە بکەرەکە ئاگاییانە بڕیارەکەی بدات ،واتە ڕێکلەکاتی بڕیاردانەکە ،ئاگای لەبڕیاردانەکە هەبێت .بەاڵم تاقیکردنەوە س���ەردەمیەکانی زانستی دەمارو ئاگایی، س���ەلماندویانە کە م���رۆڤ پێش ئەوەی ئاگابێتەوە لەوەی کە بژاردەیەکی کردوە یان بڕیارێکی داوە ،ئەو بەشانەی مێشک کە تایبەتن بەناوەرۆکی بڕیارەکە دە چرکە پێش ئەوەی کەسەکە ئاگای لەوەبێت کە بڕیارێک���ی داوە ی���ان بژاردەیەکی کردوە چاالک دەبن ،بەشێوەیەک کە چاالکییەکە پێش���بینی بڕیار ی���ان بژاردەکە دەکات. لەوان���ە تاقیکردن���ەوە بەناوبانگەکان���ی لیبی���تو هێی���س .دەرەنجام���ی ئ���ەو تاقیکردنەوانە گومانی زیاتر دەخەنە سەر بونی ئازادی ،هەرچەندە زانایانی زانستی دەم���ار هاودەنگ نین لەس���ەرئەوەی کە ئایا ئەو چاالکیەی مێش���ک پێش ئاگایی بون لەبڕیار ،تەنها ئامادەکاری مێش���کە بۆ دەرکردنی بڕیارەک���ە ،یان هەر خۆی بڕیارەکەیە. یەکێک لەخەس���ڵەتەکانی فەلسەفەی کان���ت جیاکردنەوەی جیهانی فەنۆمیناڵە لەجیهان���ی نۆومیناڵ :جیهانی فەنۆمیناڵ وات���ە دونیای ڕواڵ���ەت ،ئەو ش���تانەی لەهەس���تو بیروب���ڕوای مرۆڤ���دا هەن. جیهانی نۆومیناڵ واتە جیهانی ڕاس���تی، ئ���ەو دونیایەی ک���ە بونی پەیوەس���تو بەندنییە بەهەس���تو بیروب���ڕوای مرۆڤ. بەاڵم ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت کە ئەو شتانەی لەدونیای ڕواڵەتدا هەن لەدونیای ڕاس���تیدا نەب���ن .هەرچەن���دە دونی���ای ڕواڵەت هەڵ���ەی تێدان ،بەاڵم زۆرش���ت کە لەهەس���ت و بیروبڕوای مرۆڤدا هەن، لەدونیای ڕاستیش���دا ه���ەن ،بەمەرجێک دونیایەک هەبێت کەبونێکی س���ەربەخۆی ناپەیوەستی هەبێت بەهەستو بیروبڕوای مرۆڤ .ئ���ەم بڕوابونەی مرۆڤ بەئازادی، س���ەرچاوەی لەئەزمونی بڕیارو بژاردەی ئازاد لەدونیای ڕواڵەتەوە ،گرتوە .ئێمەی م���رۆڤ لەبەر ئ���ەم ئەزمون���ەی دونیای ڕواڵەتەیە کە پێمان وایە ئازادین لەبڕیارو بژاردەکانماندا. جگە لەزانی���ن ،پڕ بەهاتری���ن توانای فیک���ری ،ئازادییە ،بۆیە م���رۆڤ هێندە ش���ەیدای ئازادییە ،ب���ەاڵم ڕەنگە وێڵیی مرۆڤ بەدوای ئازادیدا گەڕانبێت بەدوای ش���تێک ک���ە تەنه���ا لەخەی���اڵو بڕوای مرۆڤەکاندا هەبێ���تو دوا جار هەمو کارو بڕیارو بژاردەکانمان دەرەنجامی پێویستی یاساکانی سروشت بن ،یان تەنها کاریگەری بڕیارەکانی خوادەوەندبن ،وەک تەنها یان یەکێک لە ه���ۆکارەکان ،یان دەرەنجامی سروشتی خودی مرۆڤەکان بن. سەرچاوەکان
David Hume. An Enquiry Concerning Human Understanding. .1748 Friedrich Nietzsche. Twilight of .the Idols. 1889 Friedrich Nietzsche. Beyond .Good and Evil. 1886 Friedrich Nietzsche. The Happy .Science. 1882 Immanuel Kant. Critique of Pure .Reason. 1781 William Molesworth. The English Works of Thomas Hobbes of .Malmesbury. 1839
بیروڕا
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
birura.awene@gmail.com
ئەنفال پرسێکی نەناسراو الی گەنجانی دوا ی شەڕەکان! پێشڕەو حەمید لەدوای ٢٧س���اڵ لەجینۆسیادکردنی خەڵکی کوردس���تانو لەدوای ٢٤ساڵ ڕزگارب���ون لەچنگ���ی بەعس���یەکانی عێراقو حوکم���ی خۆجێیەتی کوردی، دەکرێ بپرسین "ئەنفال" چ ڕەھەندێکی فیک���ریو کۆمەاڵیەت���یو ڕامی���اریو رۆش���نبیری لەھەناوی کۆمەڵگای ئێمە بەجێھیش���توەو دەس���ەاڵتی ک���وردی ل���ەو پێن���اوەدا چی ک���ردوە بۆئەوەی پاشماوەکانی ئەنفال لەودۆخە دەرونیە ناجێگی���رە رزگارب���کات؟ پرۆس���ەی ئەنفالکردنی خەڵکی کوردستان چ ماناو دەاللەتێکی سیاسیو ئینسانیو میژویی الی ن���ەوەی نوێ یان گەنجی ئێس���تا دروس���تکردوەو گەنجانی دوای شەڕی ناوخ���ۆ ،چۆن لەئەنفال دەگەنو ئەنفال چۆن دەخوێننەوە؟ ئەنف���ال چ بیرەوەرییەک���ی الی ئەم گەنجە بەجێھێش���توەو چۆن لەو ئازارە تێدەگات کە ئێس���تاش لەنێو جەستەی کۆمەڵگای کوردی���دا بەتێپەڕبونی کات زیاتر بەس���وێ دەبێ���ت؟ ئایا مەغزاو
دەاللەت���ی ئ���ەو کۆمەڵکوژی���ە تاچەند بەشێوەیەکی تەندروس���تانە بەگەنجی کوردی گەیش���توەو دەسەاڵتی کوردی چۆن ئ���ەو تاوانە گەورەیەی س���ەدەی بیس���تی ڕابردوی ش���رۆڤەکردوەو چۆن کــۆدەنگییەکی الی گەنجان خوڵقاندوە بەوەی ک���ە ئەنفالکردن پرۆس���ەیەکی نامرۆڤانەو شوڤینسیتایانەی بەعسیەکان ب����وە بۆس����ڕینەوەی ناس����نامەی بونی نەتەوەی کورد؟ زۆرێک لەگەنجان لەو ئازارە تێناگەن ک����ە " ئەنفال " لەنێو دڵی نەتەوەیەکدا دروس����تیان کردوەو زۆجاریش بێباکانە بەسەر ئەو پرسەدا بازدەدەنو ئامادەییان نیە لەوە تێبگەن کە ئەنفالکردنی خەڵکی کوردستان بۆچیو لەپێناوی چیدا کرا، کە ئەوەش یەکێکە لەو ھەنگاوانەی دەبو دەسەاڵتی کوردی بەشێوەیەکی جیددی کاری بۆ بکردایەو بیکردایە بەپرسێکی نەتەوەیی گەورەو وەھاش بیناس����اندایە کە کوردێک نەبێت نەزانێ ئەنفال چیەو ئەنف����ال ل����ەوە تـێپەڕێنێت ک����ە تەنھا لەس����اڵیادیدا بەبیری خەڵکو گەنجانی بھێنیتەوە ,دەسەاڵتی کوردیو دەزگا پەیوەندیدارەکانی بەرپرس����ی یەکەمن
لەوەی کە بۆچی بەشێکی زۆری گەنجان ئەنفال ناناس����نو بۆچی لێی تێناگەنو بۆچی ھەرباسوخواستێک لەسەر ئەنفال ڕایان ناگرێ����تو غیابن لە قس����ەکردن لەسەری ! ئەگ����ەر پرس����یارێکی ت����ر روبەڕوی ئەم دەس����ەاڵتە بکەین����ەوە لەیادی ٢٧ س����اڵەی تاوان����ی ئەنفالکردنی خەڵکی کوردس����تاندا ،ئاخ����ۆ تائێس����تا چەند ئەنفالچی����ی دادگای ک����راون لەکاتێکدا زۆربەیان خودی دەسەاڵت پەنای داونو دیوەخانانەی����ان بۆ س����ەرف دەکات؟ ئاخ����ۆ تائیس����تا لەڕوفاتی ئ����ەو١٨٢ ھەزار ئەنفالکراوان����ە چەندی����ان م����اون تابیانگەڕێنێتەوە بۆ خاکی نیش����تمان جگ����ە لەو چەند ڕوفاتە پیرۆزانە نەبێت کە گەڕێندرانەوە ب����ۆ ناوچەی بارزانو گەرمی����انو دوکان کە ژمارەیان لەھەزار ڕوفات تێنەدەپەڕی؟ ئایا تائێستا چەند توێ����ژەرەوەی کۆمەاڵیەت����یو دەرونی ل����ەو دامەزراوانەدا کاردەک����ەن کە بۆ لێکۆڵینەوەو ئەنفالناس����یی دامەزراون؟ ئاخ����ۆ تائێس����تا دامەزراوەیەکمان بەو ناوانەوە لەسەرتاس����ەری کوردس����تاندا ههیه؟
سەرۆکی هەرێم بەیاسا هەڵدەبژێردرێتەوە!
زۆرێک لەگەنجان لەو ئازارە تێناگەن کە " ئەنفال " لەنێو دڵی نەتەوەیەکدا دروستیان کردوەو زۆجاریش بێباکانە بەسەر ئەو پرسەدا بازدەدەنو ئامادەییان نیە لەوە تێبگەن کە ئەنفالکردنی خەڵکی کوردستان بۆچیو لەپێناوی چیدا کرا
مەال كرێكارو مەال علی باپیر چۆن دروستبون؟! ئەمەش باش����ترین میكانیزمو باشترین رێگابو ك����ە ئەوان پەیڕەوی����ان لێكرد، هەر بەوەندەش نەوەس����تان وردە وردە نامیلك����ەی ئەو كەس����انەیان دەهێنایە س����ەر زمان����ی ك����وردی ك����ە لەمێژوی بزوتنەوە ئیس��ل�امییە سیاس����ییەكاندا توندوتیژ بونەو بەتوندی دیموكراس����یو بیری نەتەوەییان رەتكردۆتەوە ،گەنجی ئەم هەرێمە لەدوای راپەڕینەوە حەسەن فوئاد سدیق بەناو س����ەید قوت����بو عەبدولس����ەالم ف����ەرەجو م����ەودودیو زۆران����ی دیكەی ت����ا راپەڕینە مەزنەكەی س����ەرەتای لەمجۆرەیان ناسی ،ئەویش بەهۆی ئەو بەهاری 1991نەهاتە ئ����اراوە ،خەڵك مەالیانەوە بو،كە هەمو مزگەوتەكانیان نە م����ەال كرێكارو نە مەال عەلی باپیری كردبوە گۆڕەپانی كێبركێی ئیس��ل�امی نەدەناس����ی،خەڵك بەگشتی لەرابردوی سیاس����یو تەنانەت لەس����ەر شۆستەی ئەوانیش����ی نەدەزانی،تەنان����ەت خەڵك شەقامەكانیش����ەوە گوت����اری رۆژان����ی دوای راپەڕینەكەش بەدوای ش����وناسو هەین����یو ت����ەواوی گوتارەكانی دیكەی رابردوی ئەوانەوە نەچون ،ئاخۆ دەبێت خۆیان كە تۆماریان كردبو ،بەش����ێوەی ئەوانە هەڵگ����ری چ پەیامێ����ك بوبن؟ سیدی لەسەر شۆستەی شەقامەكانەوە بۆچی ئاوەها بەزویی لەدەستكەوتەكانی دەفرۆشران ،لەكاتێكدا هەمو بزوتنەوە راپەڕین(مەبەس����تم لەدەس����تكەوتە ئیس��ل�امییەكانی ئ����ەم هەرێم����ە هیچ نەتەوەییەكان����ە) كەوتن����ە تەقە؟بۆچی گرنگییەكیان بەنوس����ینەكانی محەمەد بەرەنگاری دیموكراس����ی بونەوە؟بۆچی عەب����دەو جەمالەدین����ی ئەفغان����یو دەیانویس����ت ه����زری ناس����یۆنالیزم عەبدولرەحمان����ی كەواكیب����یو زۆرانی لەبەرچاوو لەزیهنی تاكی كورد س����وك دیكە نەدەداـ تا ئێس����تاش یەك كتێبی بك����ەن؟ بۆچ����ی ئەوەن����دە بەپەلەبون ئەو سێ رۆش����نفیكرەی باسمكردن بە لەچەكداركردن����ی ئەن����دامو الیەنگرانی ك����وردی نەكراون ،بەاڵم چەندین كتێبی بزوتنەوەكەیان؟ خەڵكو تەنانەت حیزبە ئیبن تەیمییەو غەزالیو سەید قوتبو... نەتەوەییەكانیش نە ئەو پرس����یارانەیان هت����د بەكوردیك����راونو وا لەكتێبخانە كرد ،نە لەخەیاڵی ئەوەش بون سنورێك كوردییەكان دانراون بۆ فرۆشتن. هیتل����ەر وا بەس����وكو س����انایی ب����ۆ هەژمونێكی سیاس����ی لەمجۆرە كە مەترس����یدار بو دابنێن ،ئیت����ر نە ئەو نەهات����ە س����ەرتەختی س����ەرۆكایەتی، پرس����یارانە كرانو نە شیكردنەوەیەكی لەسەرەتای سااڵنی بیس����تەوە بەهۆی زانس����تیش بۆ بزوتنەوەیەكی سەرەڕۆی گوتارە پڕ حەماس����ییەكانی گەیش����تە س����ەرۆكایەتیكردنی ئەو حیزبە؛حیزبی لەمجۆرە كرا. ئەو دو پیاوە ،دەیانزانی س����اڵەهای كرێ����كاری نەتەوەی����ی سۆسیالیس����تی س����اڵە ئ����ەوە خەڵك����ی كوردس����تانن ئەڵمانیا) ،بەهاتنی هیتلەرو گهرمكردنی ناتوان����ن لەژێ����ر حوكمڕان����ی بەع����س دڵو ئەقڵ����ی ئەو خەڵك����ە رۆژ لەدوای دەنگ هەڵبڕن،ئاخ����ر نەتەوەیەك بوین رۆژ زیات����ر گەش����ەیدەكرد ،تا وایلێهات ساڵەهایە نەمانتوانیوە بەدڵی خۆشمان لەساڵی 1933لەهەڵبژاردنێكی گشتیو قس����ە بكەین ،بۆیە دوای راپەڕین هەمو چارەنوسسازدا ،ئەم حیزبە نازییە توانی خەڵك����ی كوردس����تان تینوی قس����ەی 44%ی دەنگ����ەكان وەدەس����تبهێنێت، شۆڕشگێڕانەو تینوی قسەی جیاواز بون ،ك����ە ئەمە نهک ه����هر لەهەڵبژاردنەكەدا تینوی فیكرو رێبازی فیكریو سیاس����ی یەك����ەم ب����و ،بەڵكو بەش����ێوەیەك بو بون،تامەزرۆی كەسێك بون گوتارێكی ك����ە بەقەد ئەو س����ێ حیزب����ەی دەنگ حەماس����ییان پێش����كەش بكات ،هەمو هێناب����و ،كە لەپۆلینكردن����دا لەدواوەی خەڵك دەكواڵ بەاڵم رێكنەخرابون ،بۆیە ئەو ب����ون ،ئەم����ەش رەنگدانەوەی ئەو ئەم دو برادەرە دەس����تیان بەگوتاردانی دۆخە تێكەوتوە ئابوریو كۆمەاڵیەتیو حەماس����ی كرد ،نەتەوەیەك بەدرێژایی سیاسییە بو،كە ڕوی لەئەڵمانیا كردبو، مێژو س����ەركوتكرابێت (النیكەم لەگەڵ بۆی����ە خەڵ����ك بەناچاری چارەنوس����ی س����ەرهەڵدانی شۆڕش����ەكانەوە ،هەمو خۆیان دایە دەس����ت ئەو هیتلەرەی كە ئ����ازادیو هەمو ماف����ە نەتەوەییەكانی بەدروشمەكانیدا رێگاچارەی گونجاوی بۆ لێ س����ەنرابێتەوە) بێگومان بەگوتاری چارەسەركردنی هەمو گرفتەكان پێبو، حەماسی گەرمدەبێتو روانگەی هزریو ببو بەرزگاركەرو فریادرەسی ئەڵمانیا، سیاسی گۆڕانكاری بەسەردادێت ،ئەمە چونكە دروشمەكانی لەهەمو حیزبەكانی وایكرد ،دەنگی مەال كرێكارو مەال عەلی دیك����ە رادیكااڵنەتر بو ،ب����ەاڵم كە لەو لەمینبەری مزگەوتەكانەوە س����ەرچاوە هەڵبژاردنە بردییەوەو دەس����ەاڵتەكەی بگرێتو لەوێوە بۆناو خەڵك بگوازرێتەوە ،كەوتە دەست ،ئەو هەمو مەرامە پیسو
نەتەوەیەك بەدرێژایی مێژو سەركوتكرابێت بێگومان بەگوتاری حەماسی گەرمدەبێت ،ئەمە وایكرد ،دەنگی مەال كرێكارو مەال عەلی لەمینبەری مزگەوتەكانەوە سەرچاوە بگرێتو لەوێوە بۆناو خەڵك بگوازرێتەوە
بۆگەنەی لەناخی����ا پەنگی خواردبۆوەو بەدروشمی بریقەدار پێچابویەوە ،بەسەر ئەڵمانیاو تەواوی مرۆڤایەتی هەڵڕشتو دونیای وێران كرد. لێرەوە دەكرێ پرسیاری ئەوە بكەین باش����ە بەرهەمو ئەنجامی ئ����ەو گوتارە حەماس����یانە چی بون؟ هەڵبەت هەر نەرمە ئاوڕێك بدەین����ەوە ،ئەوەمان بۆ دەردەكەوێ����ت ،ئەم دو پیاوە بەتایبەت م����ەال عەلی باپی����ر ه����ۆكاری یەكەمی داگیرس����اندنی ش����ەڕی ناوخۆ بو ،واتە بەرلەوەی پارت����یو یەكێتی بەگژ یەكدا بچن ،بزوتنەوەی ئیس��ل�امی ش����ەڕێكی س����ەختی لەگ����ەڵ یەكێتی نیش����تمانی دامەزراند ،هۆكاری یەكەمی شەڕەكەش بۆ خ����ودی عەلی باپی����ر دەگەڕێتەوە، ئەوە قس����ەی من نییە بەڵكو قس����ەی راب����ەری بزوتن����ەوەی ئیس��ل�امی مامۆس����تا م����ەال عل����ی عەبدولعەزیزە، ل����ە دیمانەیەكی بەن����دە لەگەڵیدا زۆر نهێن����ی دركان����دوەو منی����ش لەكتێبی گەردەلولی سیاس����ەتدا باڵومكردۆتەوە. لەالیەكی دیكەیش����ەوە ،ئ����ەو خەونەی كە عەل����ی باپیر بۆ راب����ەری ئەوكاتی بزوتنەوەی ئیسالمی گێڕاوەتەوە ،رێك ئەوەمان پێدەڵێ����ت جیابونەوەی عەلی باپی����ر لەبزوتنەوە لەمێژوی ئیس��ل�امدا
13
روینەداوە بەیعەت بەكەس����ێك بكەیتو دوایی����ش لەبزوتنەوەك����ەیو لەبراكەی هەڵبگەڕێیت����ەوە ،ئینج����ا م����ن نازانم بۆچ����ی تەنیا عەلی باپی����ر لەم واڵتەی ئێمە خەون دەبینێ ،خەون بەپێغەمبەر خ����ەون بەخ����ودا ،خ����ەون بەهەم����و شتێكەوە دەبینێ.جاران دەیوت خەونم بەپێغەمبەر بینیوە ،كە بۆی چوە سەر ئێستا دەڵێت خەونم بەخودا بینیوە! س����ەیركە مەال كرێكار لەس����اڵی 1987لەپاكس����تان بو ،لەوێوە هاتەوە بۆ ن����او بزوتنەوەی ئیس��ل�امیو عەلی باپیری����ش (وەك مەال عەل����ی رابەری بزوتن����ەوەی ئیس��ل�امی وتویەت����ی زۆر حەزی ب����ە كوێخایەتی ك����ردوە) خۆی گەیاندۆتە رابەری بزوتنەوەی ئیسالمیو بەهۆی گێڕانەوەی خەونێكەوە ش����وێنی ش����یاوی خ����ۆی لەن����او بزوتنەوەكەدا مسۆگەر كردوە. بزوتنەوەی فیكریی هەمیش����ە بریتی بوە لەهەڵكشانو داكشان ،بەرزبونەوەو غلۆربون����ەوە ،كارو كاردانەوە ،كاتێك فكرێك بۆ ماوەیەكی زۆر بااڵدەستدەبێت، دواتر دژەكەی دێتە ئاراوە ،ئەمە لەگەڵ هەمو فەیلەسوفەكان هەر لەفەیلەسوفە سەرەتاییەكانەوە كە تالیس یەكەمیانە ت����ا ئەوانەی ئەمڕۆ لەژیاندان بەردەوام ئ����ەو هەڵبەزو داب����ەزو هەڵكش����انو داكش����انەی تێیكەوت����وەو ڕوی����داوە، لەبواری سیاسەتیش����دا هەمیشە هەمان رێچكەو كاردانەوە دروس����تبوە،تەنانەت لەبەرامبەر سەرۆكە بەناوبانگەكانیشدا ئەمانەی باس����مكردن دوبارەو س����ێبارە رودەدەن����ەوە ،دیگ����ۆل نمونەیەك����ی بچوك����ە لەنێ����و ئەم جیهان����ە ئاڵۆزەی سیاسەتدا... لەم ڕوانگ����ەوە ئەو دۆخەی ئێس����تا ئیس��ل�امی پێ����دا تێدەپەڕێت ،پێش����تر بەس����ەر ئایینی كریس����تیانیش هاتوە، هەت����ا مارتن لۆس����ەر لەس����اڵی 1517 دوبارە (كریس����تیان) یەتی تەفس����یر كردەوەو (پرۆتستانت)ـی لەناو هەمان ئایین����ی كریس����تیاندا رزگار كرد ،بۆیە بۆ جیهانی ئیس��ل�امیی ئێمەش كارێكی زۆر قورس نییە دوبارە ئایین تەفس����یر بكرێتەوەو كردنەوەیەكی تازە دروس����ت بكەین كە زیاتر لە بەرژەوەندی خەڵك بێتو خەڵكی����ش بەگرنگی بزانیت.ئاخر ئایین بەرلەوەی جیهاد بێت ئاكارە .خۆ لەقوتابخانەك����ەی ئەندەلوس(غەرناتا) ئیبن روش����دو ئیبن سیناو زۆرانی دیكە بەو ئاراس����تەیە كاریانكرد،جگە لەچوار مەزهەب����ە سەرەكییەكە(ش����افیعی، حەنەفی ،مالیكی ،حەنبەلی)هەمو ئەو مەزهەبان����ەی دیكەی وەكو موعتەزیلەو ئەش����عەریو .....هت����د جۆرێك����ن لەم تێڕوانینە ..
»» 19
رێبین ههردی ویالیەتی س���ەرۆکی هەرێم بۆ چوار ساڵەو دەشێ بۆ جاری دوەمیش هەڵبژێرێتەوە یاسای ژمارەی ١ی س���اڵی .٢٠٠٥مادەی سێهەم یاسای س���ەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان/ عێراق لەیاسای س���ەرۆکایەتی هەرێمدا کە ساڵی ٢٠١٥دەرچ���وە بەرونی هاتوە کە ویالیەتی سەرۆکی هەرێم چوار ساڵەو دەکرێت جارێکی تری���ش هەڵبژێردرێتەوە .ل���ە ٣٠حوزەیرانی ٢٠١٣داو لەروداوێک���ی چاوەڕواننەک���راو و کتوپردا کە هیچ رێوش���وێنیکی یاسایش���ی نەبو ،دو س���اڵی تر بۆ ویالیەتی س���ەرۆکی هەرێم زیادکراو بەمەش بۆ ماوەی ١٠س���اڵی رێکە ،بەڕێز مەس���عود بەرزانی سەرۆکایەتی هەرێم���ی کوردس���تانیان لەئەس���تۆ گرتوە. لەمانگی هەش���تدا ئەم وادەی دو س���اڵەش کۆتایی پێدێتو بەمەش لەم دۆخە ناس���کەدا پرسی سەرۆکایەتی هەرێم جاریکی دی زیندو بۆتەوەو بوهتە هۆی دەرکەوتنی بیروبۆچونی یەکجار جیاواز لەیەک. هەندێک لەهاوڕێیان ئەم پرسە دەبەستنەوە بەمەسەلەی یاس���او ئەو رێگریە یاساییانەوە ک���ە لەبەردەم س���ەرۆکی هەرێم���دا هەن بۆ ئەوەی جارێکی تر ئەو پۆستە وەربگرێتەوە. بە ب���ڕوای ئەم هاوڕێیانە گەر لەرێوش���وێنی یاساییدا بمێنینەوە ،ئەوا دەبێت پاش ئەم دو ساڵە ویالیەتی سەرۆکی هەرێم نەک کۆتایی پێبێت ،بەڵک���و بەهیچ ش���ێوەیەکیش بۆی ت���ازە نەکرێتەوە .چونک���ە لەمادەی یەکەمی یاس���ای درێژکردنەوەی ویالیەتی س���ەرۆکی هەرێ���م بەدەقێکی ڕونو ئاش���کرا کە قابیلی تەفس���یری جیاواز نیە ،هات���وە (ویالیەتی س���ەرۆکی هەرێم کە لە ( )2013/8/20تەواو دەبێت ،ب���ەردەوام دەبێتو درێژ دەکرێتەوە ت���ا 2015/8/19ئیتر ب���ۆ دوەم جار یارای درێژکردنەوەی نیە) (یاس���ای ژمارەی ١٩ی س���اڵی .)٢٠١٣هەر ئەم مادەیە پێشوەخت رێگەی لەوە گرتوە کە جارێکی تر مەسەلەی درێژکردنەوە بهێنرێتە ئ���اراوە .بەبڕوای ئەم هاوڕێیانە ئەم مەس���ەلەیە لەڕوی یاساییەوە ڕون���ەو هیچ رێگەیەک نە بۆ درێژکردنەوەو نە بۆ کاندیدبونەوەی سەرۆکی هەرێم نیە. ب���ەاڵم ئ���ەم پرس���ە وەک لەڕوکەش���دا دەردەکەوێ���ت هێن���دە ل���ەڕوی یاس���اییەوه ب���ڕاوەو داخ���راو نی���ە .چونک���ە پەرلەمان، تەنه���ا جێگەی دانانی یاس���اکان نیە ،بەڵکو جێگ���ەی دەس���تکاریکردنو گۆڕین���ی ئ���ەو یاسایانەش���ە .واتە برادەاران زۆر بەئاس���انی دەتوانن کۆببن���ەوەو بەپێ���ی رێنماییەکانی یاس���ادانان لەپەرلەمان���دا کام یاس���ایان دەوێ���ت بیهێننە ئاراوەو دەس���تکاری بکەنو بیگ���ۆڕنو بگرە هەر پوچەڵیش���ی بکەنەوە. لەبەرئەوە پێموایە قسەکردن لەسەر یاسایی ب���ونو نەبون���ی درێژکردنەوە یان س���ێبارە کاندیدکردنەوە بارزانی بۆ ئەو پۆستە کارێکی بێهودەیە .دەکرێت برادەران زۆر بەئاس���انی لەدانیش���نێکی ئاس���ایی پەرلەماندا ،دەنگی پێویس���ت بۆ دەس���تکاریکردنی هەم یاسای دریژکردنەوەی ویالیەتی سەرۆکو هەم یاسای س���ەرۆکایەتی هەرێم ئامادە بکەنو بەوجۆرە بیگۆڕن ک���ە دەیانەوێ���ت .بەتایبەتی کە چ لەیاس���ای س���ەرۆکایەتی هەرێمو چ لەیاسای دریژکردنەوەی ویالیەتی سەرۆکی هەرێم هیچ م���ادە یان بڕگەیەکی وایان دانانەوە کە رێگە لەوە بگرن کە یاس���اکە بەئاسانی دەستکاری بکرێت .ئەو برادەرانهی یاسای دریژکردنەوەی ویالیەتی س���ەرۆکی هەرێمیان داڕشت ،دەبو خەیاڵی���ان الی ئەوە بوایە کە ناتوانن مادەی یەکەمی ئەم یاس���ایە مس���ۆگەر بکەن ،بەوە نەبێت مادەیەک بۆ یاساکە زیاد بکەن کە ئەم یاس���ایە قابیلی دەستکاریکردن نیە بەدەنگی دو لەس���ەر سێی ئەندامانی پەرلەمان نەبێت. وەڵحال مادەی وا لەم یاس���ایەدا نیە .مادەی یەکەمی ئەم یاسایە کە دەڵێت ناکرێت ماوەی سەرۆکایەتی لەم ماوەیە زیاتر دریژبکرێتەوە، بەخۆڕایی هاتوەو هیچ نرخێکی یاسایی نیە. چونکە هەر ئەو پەرلەمانەی ئەم یاس���ایەی داناوە ،بەئاسانی دەتوانیت بەڕێژەیەکی کەمی دەنگدان مادەکە پەک بخاتو لەهەمو ماناکانی بەتاڵی بکاتەوە .س���ەرۆکی هەرێم چ ماوەی سەرۆکایەتی بۆ دریژبکرێتەوەو چ بۆ ویالیەتی س���ێهەم هەڵبژێردرێتەوە ،دور لەرێوشوێنی یاس���ایی نابێتو بێ هێچ گومانیک بەیاس���او رێوشوێنی یاس���ایی دەکرێت .یاسا لەبەردەم س���ەرۆکی هەرێمدا داخراو نی���ەو رێگەی زۆر هەیە بۆ ئەوەی زۆر بەئاسانیو بەرێوشوێنی
بەکورتی بەهۆی الوازی پەیوەندیو هاوهەڵویستی حیزبەکانی دییەوە ،رێگە لەبەردەم پارتیدا کراوەیە بۆ ئەوەی بەشێوەیەکی یاسایی جارێکی دی سەرۆکی هەرێم کاندید بکاتەوە بۆ سەرۆکایەتی هەرێم یاس���ایی ماوەکەی یان بۆ دریژبکرێتەوە یان دوبارە کاندید بکرێتەوە. هەڤااڵن���ی پارتی���ش ب���ۆ داکۆکیک���ردن لەکاندیدبونەوەی س���ەرۆکی هەرێم بۆ جاری س���ێیەمو چوارەم نە پەنا ب���ۆ کودتاو نە بۆ شەڕی ناوخۆو نە بۆ هیچ کارێکی دور لەعورفی سیاس���ی دەبەن ،بەڵکو هەم���و هەوڵەکەیان ل���ەوەدا چڕدەکەن���ەوە هەمو ئ���ەو زەمینەو رێوش���وێنە یاس���اییانە ئامادەبکەن کە رێگە بەوە دەدات بەش���ێوەیەکی یاسایی سەرۆکی هەرێم بۆ جاری سێیەمو چوارەم هەڵبژێرنەوە. پەنابردن بۆ تیپەڕاندنی دەستورو رازیکردنی الیەنەکان یەکێکە لەو رێگە یاس���اییانەی کە پەن���ای بۆ دەب���ەن .گەر ئەمەش مس���ۆگەر نەک���ەن ،هەوڵ���ی دوەمی���ان کۆکردنەوەی ئ���ەو دەنگانەیە کە رێگە بەدەس���تکاری یان گۆڕین ی���ان تەنانەت البردنی ئەو یاس���ایانە دەدات کە رێگە لەم کاندیدبونەوەیە دەگرن. لەمەشدا هەڤااڵنی پارتی دەرفەتی مناوەرەو دانوستانیان زۆر زیاتر لەوە هەیە کە هەندێک کەس دەیزانن .پارت���ی جگە لەوەی کە ٣٨ کورس���ی پەرلەم���انو دەنگی کۆت���او چەند کورسی حیزبە بچوکەکانیان لەگەڵدایە ،هێندە جومگە گرنگەکانی حکومەتیان بەدەستەوەیە ک���ە بتوانن بەئاس���انی تەماعی ئ���ەو هێزو الیانان���ە تێربکەن ک���ە ئام���ادەن لەبەردەم هەندێک دەستکەوتی دەسەاڵتدا هەڵویستیان بگۆڕنو دەنگ ب���ەو پرۆژەیە بدەن کە رێگە بەکانیدکردنەوەی س���ەرۆکی هەرێم بۆ جاری سێیەم دەدات. لێ���رەوە پێموایە ئەو بۆچون���ەی کە پێی وایە پارتی بەتەنیا ماوەتەوەو لەگۆش���ەیەکدا گی���ری ک���ردوە ،زۆر ورد نەبێ���تو لەئەرزی واقیع���دا پێچەوانەکەی راس���تە .حیزبەکانی دی چ بەرەی ئۆپزسێۆنی جارانو چ یەکێتی لەدۆخیکی هێندە بێ بڕوایی بەیەکدا بەس���ەر دەبەن کە هەمو ش���تەکان دەڵێن زۆر دورن ل���ەوەی بتوانن پێک���ەوە یەک هەڵوێس���تی چونیەکی نەگۆڕیان هەبێت .هەڵوێستێک کە هەڤااڵن���ی پارتی ناچار ب���کات رێز لەیەکێک لەپرنسیپە س���ەرەکیەکانی دیموکراسی بگرن کە دەستاودەس���تکردنی دەس���ەاڵتو رێگە نەدانە بە دروس���تبونی کولتوری سەرکردەی هەمیشەیی. بەکورت���ی بەه���ۆی الوازی پەیوەن���دیو هاوهەڵویس���تی حیزبەکانی دیی���ەوە ،رێگە لەب���ەردەم پارتی���دا کراوەی���ە ب���ۆ ئەوەی بەش���ێوەیەکی یاسایی جارێکی دی سەرۆکی هەرێم کاندید بکاتەوە بۆ سەرۆکایەتی هەرێم، بەاڵم لەڕوی پرنس���یپەکانی دیموکراس���یەوە رێگەیەکی یاسایی دەبێت هاوشێوەی گۆڕینی دەستوری سوری کە رێگەی بەبەشار ئەسەد دا لە تەمەنی ٣٤س���اڵیدا ببێتە سەرکۆماری والتی سوریا .سەرۆکی هەریم بەیاسا کورسی س���ەرۆکایەتی وەردەگرێتەوە ،بەاڵم یاسایەک کە پەکی دیموکاس���ی دەخ���ات ،نەک ڕێزی لێبگرێتو برەوی پێبدات.
14
بیرورا
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
ئاستهنگهكانی بهردهم پیشهییبون ی مێدیا لهههرێم ی كوردستان
مهم بورهان قانع سبهینێ ( 117 ،)2015/4/22ساڵ تێپهڕدهبێت بهسهر دهرچونی یهكهمین ژم���ارهی رۆژنام���هی كوردییدا بهناوی "كوردستان" ،كه لهقاهیرهی پایتهختی میس���ر و لهس���هر دهس���تی "میقداد مهدحهت بهدرخ+ان"و "عهبدولڕهحمان بهدرخ���ان"ی برای���دا دهرچ���وه .ئهم وتاره ،ش���یكارییه بۆ دۆخی ئهمڕۆی مێدیای كوردیی ،دوای ئهو 117ساڵه لهتهمهن���ی رۆژنامهوانی���ی كوردی���ی، بهتایبهت���ی ل���هڕوی ئاس���تهنگهكانی بهردهم پیش���هییبونی مێدیا لهههرێمی كوردستان. س���هرهتا دهكرێ���ت لهگوتهیهك���ی رۆژنامهنوسیی ناسراوی لوبنانی "فوئاد مهتهڕ" ،رۆبچینه نێو باس���هكهوه ،كه دهڵێت" :مێدیای عهرهبیی بهدهس���ت كۆی ئهو گرفتان���هوه دهناڵێنێت ،كه واڵتانی عهرهبیی پێیهوه گیرۆدهن". دهكرێت ئهم گوتهیه تهرجهمه بكهین ب���ۆ مێدیای كوردیی له 117س���اڵهی تهمهنیداو گرێی بدهینهوه بهسیاسهتی كوردییهوه بهدرێژایی قۆناغه یهكلهدوای یهكهكانی بزوتنهوه رزگاریخوازییهكان، ههتا دهگاته راپهڕینو 24ساڵ ئهزمونی حكومڕانی لهم ههرێمهی كوردس���تانو هاوڕابی���ن لهس���هر ئهوهی"مێدی���ای كوردیی بهدهست كۆی ئهو گرفتانهوه دهناڵێنێ���ت ،كه ههرێمی كوردس���تان پێیهوه گیرۆدهیه". بهرلهوهی قسه لهسهر ئاستهنگهكانی بهردهم پیش���هییبونی مێدی���ا بكهین لهههرێم���ی كوردس���تاندا ،دهكرێ���ت پێناس���هیهك بخوازی���ن س���هبارهت به"پیش���هییبونی مێدیای���ی"و ئ���هم پێناسهیه بخهینهڕو: "پیش���هییبونی مێدیای���ی ،مان���ای پابهندبون���ی مێدی���او مێدیاكاران���ه بهك���ۆی پرهنس���یپو بنهماكان���ی پیش���هی رۆژنامهوانی���یو ئێتیك���ی رۆژنامهوانییهوه". تاكو مێدیا پابهندی كۆی بنهماكانی كاری رۆژنامهوانی���یو ههروهه���ا پرهنس���یپهكانی ئێتیكی رۆژنامهوانیی نهبێ���ت ،ناكرێ���ت به"مێدیایهك���ی پیشهیی-پڕۆفێشناڵ"و مێدیاكارانیشی، بهمێدیاكاری پیش���هیی (پڕۆفێشناڵ) ههژماربكرێن. كهواته ،ههقه ئهم پرسیاره بكهین: كامانهن گرنگترین ئهو ئاستهنگانهی دهبن���ه رێگ���ر لهپیش���هییبونی مێدیا (ههڵبهته پیش���هییبونی مێدیاكاریش دهگرێتهوه) لهههرێمی كوردستان؟ بهكورتی ،گرنگترین ئهو ئاستهنگانه ئهمانهن: یهكهم /بهسیاس���یبونی مێدیا ،وهك ئاستهنگێك بۆ پیشهییبونی مێدیا: دهكرێ���ت پێش���وهخته س���ێ چهمك ل���هم ب���وارهدا رونبكرێتهوهو جیاوازییهكانیشیان بهكورتی بخهینهڕو، ئهوانیش: مێدی���ای سیاس���یی :جۆرێك���هلهجۆرهكان���ی مێدی���ای تایبهتمهن���د، كه زیاتر ئ���هو بابهتانه باڵودهكاتهوهو روماڵیان دهكات ،كه زۆرترین رهههندی سیاس���ییان ههی���ه ،ی���ان لهدیدگای سیاسهتهوه روماڵیان دهكات. سیاس���هتی مێدیای���ی :ئ���هوسیاس���هتهیه ،كه خاوهنی كهناڵێك، بههاوكاری بهڕێوهبهر (یان سهرنوسهر) ی كهناڵهكه دایدهنێت ،یاخود ئهنجومهن (ب���ۆرد)ی كهناڵێ���ك دایدهڕێژێ���تو دهبێته ناسنامهی كهناڵهكه ،سهبارهت بهچۆنێتی���ی روماڵكردن���ی پرس���ه جیاجی���اكانو كۆی ئ���هو زانیارییانهی "بههای ههواڵیی"News Valus -یان ههیهو باڵویاندهكهنهوه. بهسیاسیكردنی مێدیا :ئهو پرۆسهیهكه لهالیهن نێوهندی سیاس���هتهوه (چ دهس���هاڵت بێت ،یان ئۆپۆزس���یۆن، یاخود سهرمایهدارێك -كه بهرژهوهندیی
سیاس���یی ههی���ه )-دهستنیش���ان ی ئاراستهو سیاسهتی كهناڵێكی مێدیایی دهكرێ���ت .وات���ا :ئهجێن���دای كاره رۆژنامهوانییهكانی كهناڵه مێدیاییهكه، لهدی���دی سیاس���ییهوه دهبێـ���تو كهناڵهكه بهشێك دهبێت لهڕاپهڕاندنی پهیامێك ،یان گوتارێكی سیاسیی (چ راستهوخۆ بێت ،وهك مێدیای حزبییو كارهكتهرانی سیاسیی ،چ ناڕاستهوخۆ كه لهالی���هن س���هرمایهدارگهلێكهوهدهربچێ���تو ئهجێندایهكی سیاس���یی ههبێ���ت ،تهنانهت ئهگهر بۆ قۆناغێكی دیاریكراویش بێت.)- لهه���هركام ل���هو ئاراس���تانهی س���هرهوهدا ،كهم���وزۆر كاریگهرییان بهسهر ناپیشهییبونی مێدیاوه دهبێت، وهك���و ئ���هوهی مێدیای سیاس���یی، كه جۆرێك���ی مێدی���ای تایبهتمهندهو بهش���ێكی زۆری كهناڵهكان���ی مێدی���ا لهههرێمی كوردس���تاندا پێكدههێنێت، ئهمهی���ش وایكردوه بهه���ۆی نهبونی سیاسهتێكی مێدیایی پیشهییو هاوكات بهسیاسیكردنیان ،نهتوانن پیشهییانه پهیام���ه مێدیاییهكانی���ان راپهڕێنن. بهاڵم ،بێگومان ناكرێت ههمو كهناڵێكی مێدیایی سیاسیی ،بهناوهندێكی مێدیایی ناپڕۆفێش���ناڵ (ناپیشهیی) ناوببرێن، وهكچ���ۆن ههردو الیهنی "سیاس���هتی مێدیای���ی"و "بهسیاس���یبونی مێدیا"، دهستنیشانی ئهو ناپیشهییه دهك هنو لهداڕشتنهوهی"سیاسهتی مێدیایی"دا، ئهگ���هر ئهجێندایهك���ی سیاس���یی لهپشتهوهبێت ،كهناڵهكه لهپیشهییبون لهپڕۆسێس���ی خاڵیدهكرێت���هوهو "بهسیاسیبونیی مێدیا"یشدا ،بێ هیچ پێش مهرجێك ،ههمیشه كهناڵهكه له پیشهییبون خاڵیدهكرێتهوه. سهبارهت به"سیاسهتی مێدیایی"یش، ئهمهی���ش كاریگهریی دهبێت بهس���هر ناپیش���هییبونی مێدی���اوه ،بهتایبهتی ل���هو س���ۆنگهیهوه ك���ه داڕێژهران���ی ئهم سیاس���هته مێدیایی���ه ،رهچاوی بهرژهوهندی���ی سیاس���یی دیاریك���راو (لهب���ری بهرژهوهندی���یو خهم���ی مێدیایی) بكهنو لهپشتی داڕشتنهوهی سیاسهته مێدیاییهكهوه ،ئهجێندایهكی سیاس���یی بونی ههبێت .ههروهكچۆن ناكرێ���ت بڵێین :ههمو سیاس���هتێكی مێدیای���ی ،هۆكاره بۆ ناپیش���هییبونی كهناڵه مێدیاییهكان ،وهكچۆن دهش���ێ سیاسهتگهلێكی مێدیایی بۆ كهناڵهكانی مێدی���ا دابڕێژرێ���نو لێیی���هوه پهیامو گوتارو زانیارییهكان پهخشو ئاڕاسته بكرێن ،بێئهوهی مێدیا لهناپیشهییبون خاڵیبكرێت���هوه (بێگوم���ان ئهگ���هر بهسیاسیی نهكرابێت). بهاڵم ،س���هبارهت به"بهسیاسیبونی مێدی���ا" ،ههرگی���ز لهس���ایهی ئ���هم بهسیاس���یبونهدا ،مێدی���ا ناتوانێ���ت پیشهییانه كاری مێدیایی راپهڕێنێت، وهكچۆن ئهم "بهسیاس���یبون"ه ،مێدیا لهئهرك���ه بنهڕهتییو پیش���هییهكانی خاڵیدهكات���هوهو بهش���ێك دهبێ���ت لهئهجێن���دای سیاس���ییو مهرام���ی سیاسیش لهپشتی بونو پهخشییهوه ههیهو ئهمهیش وایك���ردوه لهدیدێكی سیاسییو ئایدۆلۆژیی ،یان روانینێكی سیاس���ییانهوه ،روماڵی رۆژنامهوانیی بكات (كه ههمیش���ه ناك���ۆك دهبێت لهگهڵ پرهنسیپهكانی پیشهییبوندا). دوهم /ب���ونو نهبونی قانون ،وهك ئاستهنگێك بۆ پیشهییبونی مێدیا: لهههرێمی كوردس���تاندا ،تائێس���تا "قانون"ێكم���ان نییه كۆی كهناڵهكانی مێدیا (بهالیهنی نوسینی رۆژنامهوانییو الیهنی تهكنیكییهوه) رێكبخاتو ئهوهی ههیه تهنه���ا "یاس���ای رۆژنامهگهریی ژماره 35ی س���اڵی 2007ی پارلهمانی كوردس���تان"ه .وات���ا لهههرێم���ی كوردستاندا: بۆشایی قانونیمان لهروی رێكخستنیكاری مێدیاییهوه (بهكۆی كهناڵهكانی نوسراو ،بیس���تراو ،بینراو و ئۆنالین) ههیهو ئ���هم بۆش���اییه قانونییهیش، یهكێك���ه لهفاكتهرهكان���ی ب���هردهم ناپیش���هییبونی مێدی���او پابهندنهبون بهچوارچێوهیهكی قانونییهوه لهروماڵی باڵوكردن���هوهدا. رۆژنامهوانی���یو ههروهكچ���ۆن قان���ون چوارچێوهكانی پیشهییبونیش رێكدهخات (سهرهڕای ئهركو ماف���هكان) ،بهتایبهتی لهباری بونی یاساگهلێكی دیموكراسو كراوهدا،
ی بۆ بهپیشهییبون ی مێدیا لهههرێم كوردستان ی خاڵیكردنهوه مێدیا لهسیاسهتو ی مێدیا لهبری ئهوه بهسیاسیبكرێتو ی ئهجێندا سیاسیی ههبێت، ی دهبێت بهپیشهی بكرێتو مێدیا نهكرێته ناوهندو ئۆرگانو كهناڵێك ی بۆ "تهسفیی ه ی حسابات" هێزه سیاسییو كارهكتهرو ئایدیۆلۆژیا سیاسییهكان كه زامنی ئازادیی باڵوكردنهوه بكات. بون���ی قان���ون ك���ه ههڵگ���ر ی دهستهواژهگهلێكی الس���تیكیی بێتو چوارچێوهكان���ی باڵوكردنهوهو ئازادیی رادهربڕین���ی تێ���دا تۆكمهكرابێ���تو ئازادی���ی باڵوكردن���هوهی كۆتوبهن���د كردبێ���ت (بهوج���ۆرهی ك���ه لهههر سیس���تمێكی دیموكراسو و لیبراڵدا، رێگاپێن���هدراوه) ،دهبینی���ن ئهمهیش فاكت���هره ب���ۆ ناپیش���هییبونی كاری مێدیایی (س���هرهڕای كۆتوبهندكردنی مێدیا) .ههروهكچ���ۆن كۆتوبهندكردنی ه���هر كهناڵێك���ی مێدیایی���ش ،مێدیا لهپیش���هییبونی ل���هڕوی "بابهتیبون، راس���تگۆیی ،بێالیهنی���ی ،دادبینیی" خاڵیدهكات���هوه ،ك���ه لهچهمك���ه بنهڕهتییهكانی پیشهییبونن. لهههرێم���ی كوردس���تاندا ،یاس���ای رۆژنامهگهریی ژماره 35ی ساڵی 2007ی پارلهمانی كوردس���تان ،كه لهس���اڵی 2008وه چوهته بواری جێبهجێكردنهوه، ههروهها "یاس���ای مافی دهستكهوتنی زانیاری���ی لهههرێم���ی كوردس���تان- عی���راق" كه یاس���ای ژم���اره ()11ی ساڵی 2013ی پارلهمانی كوردستانهو تا ئامادهكردنی ئهم باس���ه ،هێش���تا نهچوهته ب���واری جێبهجێكردنهوه... ك���ۆی ئ���هم دو یاس���ایه ،بهه���ۆی دهس���تهواژهگهلێكی الس���تیكییهوه، مافی دهستكهوتنی زانیارییو دواتریش روماڵو باڵوكردنهوهیان سنورداركردوهو ئهمهی���ش فاكتهرێك���ه ل���هوهی مێدیا نهتوانێت بابهتییو بێالیهنو راستگۆو پیشهیی بێت. ی سێیهم /پابهندنهبون بهپرهنسیپهكان ئێتیكی رۆژنامهوانیی ،ئاس���تهنگێكی دیكهی پیشهییه: پابهندبون���ی ه���هر كهناڵێك���ی ی ئێتیكی مێدیای���ی بهپرهنس���یپهكان رۆژنامهوانیی���هوه ،خاڵ���ی بنهڕهتیو زامنكهری پیشهییبونی ههر كهناڵێكی مێدیای���ه ،لهه���هر جێگایهك���دا بێتو پێچهوانهكهیشی راسته. زۆرن ئ���هو كهن���اڵو دام���هزراوه مێدیاییان���هی بنهماو پرهنس���یپهكانی ئێتیك���ی رۆژنامهوانیی���ان كردوهت���ه پهیماننام���هی كاری رۆژنامهوانیی���ان،
ب���هاڵم لهب���اری جێبهجێنهك���ردنو ههیه ،بهتێكهڵكردنو پابهندبونیانهوه بهخشیوه بهكهناڵه مێدیاییهكه ،ئهم ه وابكات كهناڵهكه سازش بكات لهسهر هێش���تنهوهیدا بهپرهنسیپو بنهما زانستییهكان. پابهندنهبونی���انو پێنج���هم /رهنگدان���هوهی "میزاج"و باڵوكردنهوهی ههواڵو زانیارییگهلێكو وهك���و مهرهكهبی س���هر كاغهز ،ئهمه وایكردوه كهناڵ���ه مێدیاییهكان ،خاڵی بڕوای كهس���یی ،وهك ئاس���تهنگێكی بۆچونگهلێك ،كه بهزیان بشكێنهوه بۆ سهر كۆمپانیاكه .واتا :بههۆی ئهوهی ببنهوه لهئێتیك���ی رۆژنامهوانییو ههر بهردهم پیشهییبون: پیش���هی رۆژنامهنوس���یی ،بنهماو پێدانی ری���كاڵم بهقانون رێكنهخراوه، خاڵیبونهوهیهكی���ش لهئێتیك ،مانای پرهنسیپی قانونییو ئێتیكیو هونهرییو ههژمون���ی الیهن���ی كۆمپانی���او ئ���هو خاڵیبونهوهیه لهپیشهییبون. لهههرێمی كوردس���تاندا ،تائێس���تا زانس���تیی خۆی ههیه ،ب���هاڵم كاتێك الیهنانهیش���ی ك���ه زۆرتری���ن ریكاڵم ی بهدامهزراویی ناكرێت دهبهخش���ن ه كهناڵێك���ی مێدیای���ی، ی رۆژنامهوانیی بۆ كهناڵێكی مێدیای پهیماننامهی ئێتیك پیشهی رۆژنامهوانیی دانهڕێژراوه ،كه (وهكچ���ۆن لهههرێم���ی كوردس���تاندا كاریگهریی خراپی بهجێهێشتوه لهروی ههموان (یان النیكهم زۆرینه) لهسهری زۆرین���هی كهناڵ���ه مێدیاییهكانم���ان ئهدای پیش���هیی كهناڵهكهو ههروهها هاوڕاب���ن ،ههروهكچۆن ههندێ كهناڵی بهدامهزراوهی���ی نهك���راون) ،ئهم���ه سازشی كهناڵهكهو بێدهنگی كهناڵهكه مێدیایی" ،ئێتیك���ی رۆژنامهوانیی"یان وایكردوه مێدیا دهستهوهس���تان بێت بهرانبهر بهخهوش���هكانی كۆمپانیاكه. ههیه ،ب���هاڵم بهكردهییو لهڕاپهڕاندنی لهبهردهم پیشهییبوندا ،كه لهمهیشدا ،سهرهڕای رهنگدانهوهی ههژمونی الیهنی ی كهسی یهكهم ،یان سهرۆك ریكاڵمكهر بهس���هر كهناڵهكهوه .ئهمه پیش���هكهیاندا ،رهنگینهداوهت���هوهو "میزاج" بگره پێش���ێلیش كراوه (كه بهشێكی بهش���ێك ،یاخود ههواڵس���ازێك ،یان سهرهڕای زاڵبونی ئاڕاستهی سیاسییو بۆ زاڵبونی الیهنهكانی ههردو بهش���ی پهیامنێرێك ...هتد ،رۆڵو كاریگهریی ههژمونی سیاسیی بهسهر ههندێ لهو یهكهمو دوهمی ئهم باسه دهگهڕێتهوه ،دهبێت بهسهر باڵوكردنهوهی بهخشینی كهنااڵنهیشدا كه سهربهخۆیی داراییان "ڤیزا" بهئاڕاستهكردنو باڵوكردنهوهی ههیه ،بهاڵم زۆربهی جار ،بهرژهوهندیی كه پێشتر رونمكردنهوه). گرنگتری���ن پرهنس���یپهكانی ئێتیكی بهشێكی ههواڵو زانیارییو بۆچونهكان .ئابورییو سیاسیی خاوهنی كهناڵهكه، رۆژنامهوانیی ،ب���ۆ نمونه ههروهكچۆن وهكچ���ۆن لهههر كهناڵێك���ی مێدیایی یان بهشداربوانی پشكهكانی كهناڵهكه، سهرنوس���هرانی رۆژنام���ه رۆژانهكانی تۆكم���هو دامهزراوهیی���دا ،چهندی���ن وایكردوه بههایهك بۆ ئهو "سهربهخۆییه ئهمری���كاو ئاژانس���ه زهبهالحهكان���ی "دهرگاوان-ح���ارس البواب���ه" ه���هن ،داراییه" نهمێنێتهوه. جیهانو مێدیای بهشێكی زۆری واڵتانی ك���ه ئهمانهی���ش ه���هم جهختدهكهن وهك���و ئهمری���كا ،كهن���هدا ،بریتانیا ،لهپابهندب���ون بهسیاس���هتی مێدیایی ئهنجامو راسپارده: فهڕهنس���ا ،ژاپۆن ،س���وید ،ئهڵمانیاو كهناڵهك���هو ههروهه���ا رهچاوكردن���ی دهگهینه ئهم ئهنجامو راس���پاردانهی زۆرینهی واڵتانی خۆرئاواو بهش���ێكی پرهنس���یپهكانی :قانونییو ئێتیكییو خوارهوه: واڵتانی خۆرههاڵتیش لهسهری هاوڕان زانس���تییو هونهری���یو پیش���هیی یهكهم /ئهنجام: (ههرچهن���ده لهم واڵتان���هی دواییدا ،لهباڵوكردنهوهدا ،بهاڵم لهباری نهبونی لهههرێمی كوردستاندا ،كهناڵێكیبهتهواوهتی جێبهجێنهكراون) ،خۆیان ئ���هم "دهرگاوان"نان���هو بون���ی تهنها مێدیای���ی پڕۆفێش���ناڵ (پیش���هیی) لهمانهدا دهبیننهوه: دهرگاوانێك (كه زۆربهی جار میزاجی م���ان نیی���ه ،ك���ه پابهن���دی ك���ۆی "راس���تگۆیی، بێالیهنی���ی ،بااڵدهست دهبێت بۆ بڕیاردان) وایكردوه پرهنسیپهكانی پیشهییبون بێتو كۆی بهرپرسیارێتیی ،بابهتیی ،دادوهریی ،به"میزاج" زانیارییو بابهتو بۆچونهكان ئهو ئاستهنگانهیش���ی تێپهڕاندبێت كه وردبینیی ،ئازادیی رۆژنامهوانیی". باڵوبكرێنهوهو زۆربهی جاریش لهپشتی لهس���هرهوه بهش���ێكیانم رونكردهوه. ههروهكچۆن لهههرێمی كوردستاندا ،ئهم "میزاج"ی بونهدا ،پرهنسیپهكانی س���هرهڕای ئهوهی ئهگ���هر تاك تاك زۆربهی ههره زۆری كهناڵو دامهزراوه ئێتیكو قانونو زانس���تییو هونهرییو مێدی���اكاری پیشهییش���مان ههبێ���ت، مێدیاییهكانمان ،بهتهواوهتی پابهندی پیشهییبون غائیب دهبن. ب���هاڵم بهریهككهوتن���ی مێدیاكارێكی كۆی ئهو پرهنس���یپانه نهب���ون (كه پیش���هیی ،لهگهڵ كهناڵێكی مێدیایی بهشێكی بۆ ئهو هۆكارانه دهگهڕێتهوه ناپیشهییدا ،مێدیاكاره پیشهییهكهیشی كه لهبهش���ی یهك���همو دوهم���ی ئهم یهكس���انكردوهتهوه بهمێدیاكارێك���ی باس���هدا رونمكردنهوهو بهشێكیش بۆ ناپیش���هیی ،یان لهباشترین حاڵهتدا، خودی مێدیاكارانو ئاس���تی مێدیاییان دهستبهرداربونی مێدیاكاره پیشهییهكه دهگهڕێتهوه). لهكارك���ردن ل���هو كهناڵ���هی پێیوایه چ���وارهم /الوازی���ی زانس���تییو ناپیشهییه. دوهم /راسپارده: ئهكادیمی���ی ،ئاس���تهنگێكی دیك���هی بۆ بهپیش���هییبونی مێدیا لهههرێمی پیشهییبونی مێدیایه: كوردس���تان ،ئهم راسپاردانه دهخهمه رۆژنامهوانی���ی چهن���ده هون���هره، رو: هێندهی���ش زانس���تهو رهچاوكردن���ی .1خاڵیكردنهوهی مێدیا لهسیاسهتو پرهنس���یپو بنهم���ا زانس���تییهكان لهبری ئهوهی مێدیا بهسیاس���یبكرێتو لهڕاییكردنی ژانره رۆژنامهوانییهكاندا، ئهجێندای سیاس���یی ههبێت ،دهبێت بنهماو پرهنسیپی پیش���هییبونی ههر بهپیش���هیی بكرێتو مێدی���ا نهكرێته مێدیاكارێ���كو كهناڵێك���ی مێدیاییه. ناوهن���دو ئ���ۆرگانو كهناڵێ���ك ب���ۆ دهبێ���ت ئهوهی���ش بزانی���ن ،بهتهنها "تهسفییهی حسابات"ی هێزه سیاسییو بونی بڕوانامهیهكی بهرزی ئهكادیمیی كارهكتهرو ئایدیۆلۆژیا سیاسییهكان. لهبواری مێدیاییدا ،تهنها پێوهر نییه بۆ .2دهركردن���ی قانون���ی تایب���هت ئهوهی ئهو مێدیاكاره ،یان ئهو كهناڵه بهمێدیا ،بهجۆرێ ك���ۆی ناوهندهكانی مێدیایی���ه ،پێی بوترێ���ت :مێدیاكارو مێدیا لهههرێمی كوردستاندا رێكبخات، كهناڵگهلێك���ن ،ك���ه لهس���هر بنهمای بهمهرجێك زامنی ئازادیی باڵوكردنهوه زانستیی كاردهكهن ،ههروهكچۆن ئهم ب���كاتو كۆتوبهن���دو ئاس���تهنگهكانی بهزانس���تیبونه ،دهبێت رهنگبداتهوه. ب���هردهم ئازادی���ی كاری رۆژنامهوانیی لهڕوی: الببات. میت���ۆدی خوێندنو زانس���تیمان .3دهركردنی پهیماننامهی ئێتیكی لهزانك���ۆو پهیمانگهكانی كوردس���تان رۆژنامهوانان���ی ك���ورد لهههرێم���ی (ب���واری راگهیان���دنو رۆنامهوانی���ی) كوردستان ،بهمهرجێك ههموان پێیهوه لهئاس���تێكی نزمدای���ه؛ ل���هڕوی پابهندبنو ههروهها هۆشیاركردنهوهی فێرك���ردنو پهروهردهك���ردنو رۆژنامهوانانی كورد سهبارهت بهبنهماو دروس���تكردنی كارهكتهری مێدیاكاری پرهنسیپهكانی ئێتیكی رۆژنامهوانیی. ئهكادیمییو زانستییهوه. .4بهرهو پێشبردنی ئاستی زانستیی ئاستی زانس���تیی بهشێكی زۆریبهش���هكانی راگهیاندنو رۆژنامهوانیی مامۆستایانی ئهم بواره (بهڕهچاوكردنی لهزانك���ۆو پهیمانگهكان���ی ههرێم���ی توانای زانستیی ههندێكیان) ،فاكتهربوه كوردستانو ههروهها هێنانی پسپۆڕانی بۆ ئهوهی نهتوانرێت ئاستی زانستیی ئهكادیمیی بهناوبانگ بۆ پهروهردهكردنو خوێندكارانو دهرچوانی ئهم بهش���انه پهرهپێدانی توانای زانستیی دهرچوانی لهب���واری زانس���تییدا بهرزبكرێنهوه، شهش���هم /ناس���هربهخۆیی دارایی ،ئهم بهش���انه لهههرێمی كوردس���تانو وهكچۆن بهش���ێكی ئهو مامۆستایانه، ئهزمونی پراكتیكییان لهبواری مێدیادا ئاس���تهنگێكی دیكهی پیش���هییبونی بینینی خولی زانس���تییو مێدیایی بۆ نییهو ئهمهیش یهكێك���ی دیكهیه لهم مێدیایه: مامۆس���تایانی ئ���هم بهش���ان ه لهواڵته زۆربهی تیۆریس���هنانی بواری مێدیا ،پێش���كهوتوهكانی جیهانو هاتنهوهیان خهوشه. ئاس���تی خوێن���دنو گ���هڕانو هاوڕان لهس���هر ئهوهی "سهربهخۆیی بهتوانای زانستییهوه.جێگیركردنی پایهكانی زانس���تیبونو دارایی" ،زامن���ی ئازادیی رۆژنامهوانیی .5رێگریك���ردن ل���هوهی "می���زاج" رهنگدانهوهی لهب���واری پراكتیكییدا ،بۆ ه���هر كهناڵێك���ی مێدیایی دهكاتو جڵهوگی���ری رۆژنام���هوان ب���كات لهالی���هن دهرچوان���ی ئهم بهش���انهی ههر كهناڵێكی مێدیاییش لهپیشهییبون لهڕاپهڕاندنی پیشهكهی دا. زانكۆو پهیمانگهكان ،نهبوهته خهمێكی نزیكدهكاتهوه. .6دهركردن���ی یاس���ایهكی تایبهت كهم���ن ئ���هو كهنااڵن���هی راگهیاندن به"ریكاڵم" ،بهجۆرێ مافی چونییهكیی پیشهییو زانستییو ئهمهیش وایكردوه ل���هزۆر حاڵهتدا ،جیاوازیی ریش���هیی لهههرێم���ی كوردس���تاندا ،ك���ه بدات���ه كهناڵهكان���ی مێدی���ا ،تاك���و نهبێت لهنێوان خ���اوهن بڕوانامهكانی "س���هربهخۆیی دارایی"ی���ان ههی���هو لهریكاڵم س���ودمهند ببن .س���هرهڕای ئهوانهیشی "س���هربهخۆیی دارایی"یان ئهوهی پێویس���ته یاس���ایهك ههبێت ئهم بوارهو بێ بڕوانامهكاندا. نهبونی ههستی رۆژنامهوانیی (الحس ههبێ���ت ،بهه���ۆی فش���اری البهالوهو ب���ۆ كۆمهككردن���ی كهناڵهكانی مێدیاالصحفی) ل���هالی رۆژنامهوانانمان ،كه ههروهه���ا بههۆی كڕین���ی ریكالمێكی (بهلهئهس���تۆگرتنی بڕێكی خهرجیی تێكهڵه بێت لهههس���تی رۆژنامهوانییو زۆر لهكۆمپانیایهك���ی دیاریكراو ،ئهمه كهناڵ���هكان) ،بێ مهرجی سیاس���ییو توانایان بۆ بۆنكردنی رۆژنامهوانیی ئهو وایك���ردوه ههژمونی ئ���هو كۆمپانیا ،دهكرێ مهرجهكان پیشهییو زانستییو بابهتو روداوانهی "بههای ههواڵیی"یان یان ئ���هو الیهنهی زۆرتری���ن ریكاڵمی هونهرییو قانونیی بن.
ی سهرهڕای ئهوه ئهگهر تاك ی تاك مێدیاكار پیشهییشمان ههبێت ،بهاڵم ی بهریهككهوتن ی مێدیاكارێك پیشهیی ،لهگهڵ ی كهناڵێكی مێدیای ناپیشهییدا، مێدیاكاره ی پیشهییهكهیش یهكسانكردوهتهوه ی بهمێدیاكارێك ناپیشهیی
تهندروستی tandrostyawene@gmail.com
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
15
نهشتهر د.گۆران عەبدواڵ دەینوسێت
ی دهست نیشانه ی سڕبون لهیهكرتازانی بڕبڕهكانی مله ترازان���ی بڕبڕهكان كه زیاتر بهوش���ه ی فهق���هرات باڵوه لهن���او خهڵكی ،بهاڵم له روه زانس���تیهكهیهوه كاتێك بهشێك لهو دیسكه پهس���تان دهخاته سهر دهمارهكه لهم كات���هش ئازار دروس���ت دهبێت ئهم ئازارهش دواتر دهگوێزرێتهوه بۆ پهلهكانی خوارهوه كهلهكانو بهشی پشتهوهی ڕانو دواتریش بۆ ق���اچ ،بهم حاڵهته دهوترێت ترازانی بڕبڕهكان .ئازارهكه لهو ش���وێنه ههیه كه ترازانهكهی ههیه ،واتا ههركاتێك لهش���وێنێك بڕبڕهكان پهستانیان خسته س���هر دهمارهكان بهو ش���وێنه دهوترێت لهیهكترازان .ئهم نهخۆش���ییه لهبهش���ی
ئهو ههاڵنه ی كه پێستت نارشین دهكهن
س���هرهتا پێویسته خانمان ئهوه بزانن ههندێ خ���و ههیه ك���ه ئهنجامی دهدهن دهبێته هۆی ناش���یرین كردنی روخسارو پێستیان ههر بۆیه پێویسته دوربكهونهوه لهم ههاڵنهی خوارهوه: یهكێك لهو ههاڵنهی كه خانمان دهیكهن ئهوهیه كه كاتێك مویهك لهژێر پێستهكه دهمێنیتهوه سهردهرناهێنێت ئهمان ههوڵ دهدهن بهدهس���ت دهری بهێنن ،ئهمهش ههڵهی���هو چونكه دهبێته هۆی ههوكردنی پێست. .1هی���چ كاتێك ههوڵ م���هده زیپكهی دهموچ���اوت بتهقێنی چونك���ه لهوكاته دهبێت���ه ه���ۆی توش���بونی ش���وێنی تر بهزیپكهو ههروهها دهركهوتنی شوێنهواری ئهو زیپكانه. .2ههوڵمهده ئهو رهش���یانهی س���هر پێستی لوتت بهنینۆك دهربكهیت چونكه
ی دایك ی شیر چهند رێنامییهك بۆ زیادبون
لهوانهی���ه ئهو كونانه زیات���ر گهوره ببنو ش���وێنهوار بهجێبێڵن ،ههر بۆیه دهكرێت بهمهس���اجی ههڵ���م یان ههن���دێ كرێمی پاككهرهوه پێستتو ئهو رهشیانهی سهر لوتت پاكبكهیتهوه. .3پێویس���ت بهوهناكات رۆژانه چهند جارێك دهموچاوت بهس���ابون بش���ۆیت چونك���ه ئ���هوه دهبێته هۆی وش���كبونی پێس���تو بێبهش بونی لهزهیتی سروشتی كه دهبێته هۆی ش���ێداركردنی پێس���ت. باش���تروایه رۆژان���ه دوج���ار بهیان���یو ش���هوان پێش نوستن دهموچاو بهسابون بشۆردرێت. .4ئاگاداری ئهوهبه كه ههندێ جار ئهو ماس���كانهی بهكاردههێنرێت بۆ دهموچاو نابێت لهدهوروبهری چ���او بدرێت چونكه دهبێته هۆی ههس���تیاریو چرچبونی ئهو پێستانهی دهروبهری چاو.
ئا :نهسرین عهبدواڵ زۆرن ئهو دایكانهی كه دهڵین شیری خۆمان بهشی منداڵهكانمان ناكاتو پهنادهبهنه بهر شیری قوتو. بهاڵم شارهزایانی بواری شیری دایك ئاماژه بهوهدهكهن كه ههندێ رێنمایی پێویسته دایكان بیزانن بۆ زیادبونی شیری خۆیان .دوركهونتهوه لهبهكارهێنانی شیری قوتو. .1پێویس���ته دای���كان زیاتر بایهخ بهخواردنی خۆیان بدهنو دوركهونهوه لهرێجی���م ك���ردن لهماوهی ش���یردان، بهاڵم دهكرێت بۆ پاراس���تنی كێشیان دوركهون���هوه لهخواردنی ش���یرینیو چ���هوری .ههروهه���ا ش���لهمهنی زۆر بخۆن بهتایبهتی ئاو رۆژانه 8پهرداخ بخۆنهوه.
ی كهمی راڕایی دهبێت ه هۆ ڤیتامینو كانزاكان
راڕایی كه حاڵهتێكی دهرونیو مهزاجیه تهنه���ا كاریگ���هری دهرونی نی���ه ،بهڵكو چهندی���ن گرفت���ی جهستهیش���ی ههیه. ئ���هم نهخۆش���ییه یهكێكه ل���هو حاڵهته دهرونیان���هی ك���ه دهبێته ه���ۆی كهمی ڤیتامی���نو كان���زاكان لهلهش���دا بهمهش چهندین كێش���هی تهندروس���تی دروست دهكات ،دیارترین ڤیتامین كه لهئهنجامی راڕایی دروس���ت دهبێت بریتیه لهڤیتامین B6كه ئهمیش هۆكاره بۆ ش���هق بونو ههوكردنی ناودهم. ههروهه���ا راڕایی دهبێت���ه هۆی كهمی ڤیتامین B5كه كاریگهری ههیه لهس���هر پهس���تانی دهمارهكانی ددان كه كهسهكه لهكاتی خهوتن زۆر پهستان دهخاته سهر ددانهكان .ئهم���ه جگه لهوهی كه دهبێته
بڕبڕهكانی ملیش رودهدات ئهویش بههۆی وهرزش نهكردنو الوازبونی ماسولكهكان ی ئهو ناوچهیه .ههروهها نیش���انهكانی ئهم نهخۆشییه بریتیه لهئازاری ئهو شوێنهی پهستانهكهی لێیه ،مێرولهكردنی قاچهكو كاتێكی���ش ترازان���هكان لهبڕبڕهكانی مل دهبێت دهس���تهكان س���ڕ دهبن .ههروهها ئازارهكهی زی���اد دهكات لهكاتی چاالكیو كۆك���هو دانیش���تنو چهمان���هوه چونكه لهوكات���ه پهس���تانهكه زیات���ر دهبێ���ت. لههۆكارهكانی توشبون بهلهیهك ترازانی بڕبڕهكان ،ههڵگرتنی ش���تی قورس یان جوڵهی ههڵهو چونه تهمهنهوهیه.
هۆی كهمی كانزاكان لهلهش���دا بهتایبهتی كالس���یۆمو زین���ك كه دهبێت���ه هۆ ی دهركهوتنی پهڵهی س���پی لهسهر نینۆك. ههروهها دهبێته هۆی كهمی مهگنس���یۆم لهلهش���دا كه لهئهنجامدا كهسهكه توشی س���كچونو رش���انهوه دهبێت .ئهمه جگه لهوهی كه هۆكاره بۆكهمبونهوهی ههریهك لهڤیتامی���ن A . E. C.كه بهكهمبونی ههریهك لهمانه چهندین نهخۆشی دروست دهك���هن وهك ههوكردنی قوڕگو س���نگو خوێنبهربونی پوك. لهمبارهیهوه كومهڵ���هی ئهمهریكی بۆ پزیش���كیه دهرونیی���هكان ،ئام���اژه بهوه دهكات دهكرێ���ت راڕای���ی خۆم���ان كهم بكهینهوه ئهویش بهڕاهێنانو وهرزشكردنو ئهنجامدانی یۆگا.
.2بهبهردهوامی ش���یری خۆت بده بهمنداڵهكهتو لهماوهی 24كاتژمێردا نزیكهی 10جار شیری خۆتی بدهرێ. .3چاودێ���ری منداڵهك���هت بك���ه كاتێك ش���یر دهخ���وات ،لهس���هرهتا چهن���د بهخێرای���ی دهیخ���واتو دواتر خاودهبێت���هوهو تهم���هڵ دهبێت .لهم كاته ههوڵبده ش���وێنهكهی بگۆڕیتو بیخهیته سهر مهمكهكهی ترت .لهههمو شیردانێك باش���تروایه ههردو مهمكت بدهی بهمنداڵهكهت بۆ ئهوهی ش���یری زیاتر بێته مهمكهكهتهوه. .4بههێواشی شێالن بۆ مهمكت بكه چونكه شێالن دهبێته هۆی زیادبونی شیر لهمهمك. .5لهس���هرهتای لهدایكبون���ی منداڵهكهت ش���یری قوت���وی مهدهرێ چونكه دواتر شیرهكهی خۆت ناگرێت لهبهرئهوهی ش���یرهقوتۆكه ئاس���انتره
بهالیهوه بۆ مژین. .6ههندێ جار پزیش���كی خێزانیو پسپۆری بواری ش���یری دایك ههندێ ڤیتامینو چارهسهر بۆ دایكان دهنوسێت بۆ زیادكردنی ش���یر .ههر بۆیه باشتر وایه گوێ لهئامۆژگارێكانی پزیشكهكهت بگریتو چاوهڕێ بكهیت تاوهكو س���ود لهو ڤیتامینان���ه وهردهگریت .چونكه مهرج نیه راستهوخۆ سودیان ههبێتو كاتێكی دهوێت. .7ئهگ���هر بهنیازبوی���ت بچیت���ه ش���وێنێكو منداڵهك���هت لهگهڵ خۆت نهبهیت ئهوه دهتوانیت ش���یری خۆت بهمهمكهمژه ك���ه لهبازاڕ بهئاس���انی دهستت دهكهوێت دهركهیتو بیخهیته بتڵێكهوه ههركات پێویس���تی بو لهناو ئاوی گهرم نهك لهسهر ئاگر بۆی گهرم بكهیتهوه بیدهیتێ .ئهم شیره دهتوانی تاوهكو 22كاتژمێر ههڵیبگریت.
ڕەگە مێژوییەکانی سیستمی تەندروستی ٣ لەس���ەرەتای سەدەی بیس���ت بریتانیا دەس���تەبژێرێکی داب���ڕاو ل���ە کۆمەڵ���گا دروستدەکات بۆ بەڕێوەبەردنی سیستمی تەندروستی لەعێراقو کوردستاندا .دەکرێت ئەم دەستەبژێرە ناوی لێ بنێین (سیاسی- پزیشک) .بریتانیا هەر لەسەرەوتاوە هەوڵی ئەوەی دا ئەم دەستەبژێرە لە خۆی بچێت (لەش���ێوازی جل پۆشینو هەڵسوکەوت) وەکو ئەو قس���ە بکات (زمانی خوێندنی پزیشكی کرد بەئینگلیزی) و ژێردەستەو دواکەوت���وی بڕیارو ڕاس���پاردەکانی ئەو بێت .ئەم دەس���تەبژێرە لەسەرتاس���ەری مێژوی عێراقو کوردس���تاندا ڕەگەکانیان دادەکەوت���نو ئەمڕۆش���ی لەگەڵ���دا بێت کاریگەریی���ان هەیە لەس���ەر سیس���تمی تەندروس���تی .دەستەبژێرەکە باکگراوندی پزیش���کیی خۆی بۆ مەبەس���تی سیاسی بەکاردەهێنێتو وش���ەی پزیش���ک وەکو چەترێ���ک ب���ۆ تێپەڕاندن���ی کۆمەڵێ���ک سیاسەتی دژ بەکۆمەڵگا بەکاهێنا. دوای کۆتاییهاتن���ی فەرمانڕەوای���ی بریتانی���اکانو دوای ئ���ەوان پادش���اییو دوای ئەوی���ش حوکمی عەس���کەرتاریو دیکتاتۆری���هت ،ئەم دەس���تەبژێرە توانی س���ەرباری هەمو هەڵب���ەزو دابەزەکانی مێ���ژوی عێراق ،رۆڵی خ���ۆی بپارێزێت و بەردەوام بێت لەحکومکردنی سیس���تمی تەندروس���تی .دوای کودەت���ای ١٩٦٣و ١٩٦٨ئ���ەم دەس���تەبژێرە بەتەواوەت���ی دەست بەس���ەر سیس���تمی تەندروستی عێراق���دا دەگرێت .س���ەرەتا پزیش���کێک بەن���اوی د.ش���امل الس���امرائی جڵەوی وەزارەتی تەندروس���تی عێ���راق دەگرێتە دەس���ت .جگ���ە لە(دالەک���ەی) پێ���ش ناوەکەی ،شامل السامرائی هیچ شتێکی تر بەتەندروستیەوە نایبەستێتەوە .لەڕاستیدا ئەو ناسیونالیس���تێکی کەلەڕەقی عەرەب بو کە دوای ئ���ەوەی بۆ ماوەیەکی کورت دەبێت���ە وەزیری تەندروس���تی ،دەکرێتە وەزیری یەکگرتنی نێوان عێراقو میس���رو س���وریا بۆ دامەزراندنی کۆماری عەرەبی یەکگرتو .واتە بەکورتی وش���ەی پزیشک لێرەدا تەنها سیمبولێکە بۆ پێشکەوتویی کەسەکەو شیوابونی ئەو بۆ پۆستو پلەی سیاسیو هیچیتر. دوای د .شامل السامرائی ،لەساڵی ١٩٦٨ تاوەکو ،١٩٧٧پزیشکێکی تر بەناوی د. عزت مصگفی دەبێتە وەزیری تەندروستی. ئەمیش وەکو ئەوەی پێش���و ،پلەی بااڵی لەحیزبی بەعس هەبو و ئەندامی ئەوەی پێ دەوترا سەرکردایەتی قەومیو نیشتیمانی حیزبی بەعس بو .لەکەس���ایەتیو مێژوی عیزت مصگفی دەکرێت هەمو کێش���ەکانی سیستمی تەندروس���تی بخوێنینەوە .ئەم پی���اوە توانی س���ود لەو پ���ارەو بودجە زۆرەو ل���ە پ���ڕ بەدەس���تهاتوە ببینێ���ت ک���ە دوای ب���ە نیش���تیمانیکردنی نەوت لەس���اڵی ١٩٧٢و بەرزبونەوەی نرخەکەی لەب���ازاڕە جیهانیەکان���دا ڕوی���دا .بەب���ێ ئەوەی کێش���ە تەندروس���تیەکانی خەڵک بەهەن���د وەرگرێت ،عزت مس���تهفا وەکو هەمو سیاس���یەکانی پاش خۆی یەکسەر دەستدەداتە دروستکردنی نەخۆشخانەی گەورە لەهەمو شارەکانی عێراقو هێنانی تەکنەلۆژیای پێشکەوتو .ئەمەی لەکاتێکدا کرد ک���ە نیوەی عێراقیەکان بەپێی پەتی دەس���وڕانەوەو نەخۆش���یگەلێکی وەک���و مەالریاو کۆلێ���راو بەلهارزیاو مردنی دایک لەکاتی منداڵبون...هتد لەعێراقدا بونیان هەبو .کێشەگەلێک کە دەکرا بەگرنگیدانی زیاتر بەخزمەتی تەندروستی سەرەتاییو هۆش���یاری تەندروس���تیو بەبودجەیەکی کەمت���ر چ���ارە بکرێن .ب���ەاڵم هەمو ئەو کێشانەی پشتگوێخس���تو بۆ دەرکردنی ناوبانگ بۆ حیزبی بەعس دەستیدایە ئەو ج���ۆرە پرۆژانەی کە دەکرا لەمیدیاکانەوە ش���انازیان پێ���وە بکرێت .ب���ەاڵم هەمو ئەوانە دادی ن���ەداو لەئاکامی ناکۆکیەک لەگەڵ س���ەدام لەوەزارەتی تەندروس���تی الدەبرێ���تو پزیش���کێکی دیک���ە بەناوی د .ری���اض ابراهیم دادەنرێت لەجێگاکەی. لەزنجیرەی داهاتودا چیرۆکی ئەم وەزیرە باس دەکەین کە چۆن س���ەدام بەدەستی خۆی دەیکوژێت. لەوتارەکان���ی داهاتودا بەردەوام دەبین لەگێڕانەوەی چیرۆکی ئەم دەس���تەبژێرە. بەدەگمەن نەبێت ،هەمو مێژوی سیستمی تەندروس���تی لەکوردس���تانوعێراقدا ئەم دەس���تەبژێرە بەڕێ���وەی ب���ردوە .بەبێ تێگەیش���تن لێی���ان ،ئەس���تەمە بتوانین بەتەواوەتی لەسیس���تمی تەندروس���تیو کێشەکانی بگەین.
16
xwendn.awene@gmail.com
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
خوێندن
توێژهرێکی کۆمهاڵیهتیی پرۆژهیهکی نوێ لهقوتابخانهیهکدا جێبهجێ دهکات خهاڵتو ئافهرین دهبهخشرێته قوتابیی ه سهرکهوتوهکان ئا :رێنوار نهجم توێژهرێکی کۆمهاڵیهتی پرۆژهیهکی نوێ لهقوتابخانهیهکی بنهڕهتی شاری سلێمانی جێبهجێ دهکات که بۆ زیاتر هاندانو بهرهو پێشبردنی ئاستی زانستیی قوتابییهکانهو بڕیاریشه لهساڵی ئایندهوه کاربکرێت بۆ گشتاندنی پرۆژهکه بهسهر سهرجهم قوتابخانهکانی سلێمانیدا. مامۆس���تا هادی ئەمی���ن تویژەری كۆمەاڵیەتی لەقوتابخانەی ئاسودەی بنەڕەتی لهشاری سلێمانی ،پرۆژەیەكی پیش���نیاركردوە بۆ بهڕێوهبهرایهتیی قوتابخانەكەی���انو ئهوانی���ش دوای زهمینهسازی ،پرۆژهکهیان خستوهته بواری جێبهجێ کردنهوه. پرۆژهکه لهژێر ناونیشانی "پڕۆژەی کۆکردنەوەی ئافەرین بۆ بەدەستهێنانی خەاڵت لەالیەن قوتابیانەوە"یهو بریتییه لهپێدانی خهاڵت بهو قوتابیانهی لهوانه جیاوازهکاندا ههوڵو کۆشش دهدهن. مامۆس���تا هادی ئهمی���ن ،خاوهنی بیرۆکهی پرۆژهکه بهئاوێنهی راگهیاند ک���ه پڕۆژهک���ه لهس���هرهتای مانگی ش���وباتی ئهمس���اڵهوه دهس���تی پێ کردوهو ت���ا ئێس���تا چهندین خهاڵت بهسهر قوتابیاندا دابهشکراوه. بهپێ���ی میکانیزم���ی پرۆژهک���ه مامۆستایان رۆژانه لهڕێی لهزگهیهکی ڕهنگاوڕهنگ���هوه هێم���ای "ئافهرین" دهدهن لهدهفت���هری قوتابیی���هکانو لهکۆتایی مانگدا لهڕێی کۆکردنهوهی لهزگهکان���هوه ،خ���هاڵت بهس���هر قوتابییهکاندا دابهش دهکرێت. مامۆس���تا ه���ادی رایدهگهیهنێ���ت ک���ه پرۆژهکهی���ان کاردهکات ب���ۆ "گهش���ەپێدانی ئاس���تی (زیرەکی، کەس���ێتی ،توانا ،رەفت���ار ،بەهرە) ی قوتابی���ان ،لەڕێ���ی هاندانیان بۆ بەدەس���تهێنانی ئافەرینو وەرگرتنی خەاڵت بەپێی ئاستی هەوڵدانو رێژەی ئافەرینەکانی خۆیان".
ئهو پرۆژهیه تائێستا تهنها لهیهک قوتابخانه کاری پێدهکرێت، بڕیاریشه لهوهرزی داهاتوی خوێندنهوه ئهو پڕۆژه لهسهرجهم قوتابخانهکانی شاری سلێمانی پهیڕهو بکرێت قوتابییهک لهقوتابخانهی ئاسوده لهکاتی خهاڵتکردندا ههروهها ئامانجێکی دیکهی پرۆژهکه ل���هوهرزی داهات���وی خوێندنهوه ئهو "هاندانو ئاراستەکردنو گەشەپێدانی پڕۆژهیه لهس���هرجهم قوتابخانهکانی قوتابییه لە(قوتابخانەو ماڵ) لەالیەن ش���اری س���لێمانی پهی���ڕهو بکرێت، (مامۆستایان ،دایکو باوک) بۆئەوەی "بهڕێوهبهرایهت���ی پ���هروهرده م���نو قوتابی بەش���ێوەیەکی دڵخۆش���انەو بهڕێوهبهرهکهم���ان بان���گ دهکات بۆ ئارەزومەندانە هەوڵبدات بۆ وانەکانو ئهوهی بهڕێوهب���هرهکان کۆبکرێنهوهو لهش���ێوازو میکانیزم���ی کارکردن���ی پابەندی هونەرەکانی ژیان بێت". ئ���هو توێ���ژهره رایدهگهیهنێت که پرۆژهکه زانیارییان پێ بدهین". یهکێکی ت���ر لهئامانج���ی پرۆژهکه پرۆژهک���ه کۆمهڵێ���ک میکانیزیم���ی وردی ههیهو ئهوان بۆ مامۆس���تاکانی بریتیی���ه ل���ه "هاندانو پ���ەروەردەو ڕوندهکهن���هوه که چ���ۆن ئیش بکهن گەش���ەپێدانی قوتابی���ان لەڕێگ���ەی لهگهڵ پڕۆژهکهدا ،ههروهها کۆمهڵێک ئاراستەکردنی (مامۆستایان ،دایکو ڕێنمایی ههیه بۆ دایکو باوکان چۆن باوکان)ـەوە ،تابتوانن بەش���ێوەیەکی پەروەردەییان���ە لهماڵهوه لهگهڵ منداڵهکانیان مامهله ئاش���تیخوازانەو هەڵسوکەوت لەگەڵ قوتابیان بکەن، بکهن. ئ���هو پرۆژهی���ه تائێس���تا تهنه���ا پرۆژەکە دایکوباوکان و مامۆس���تایان لهقوتابخانهی ئاس���ودهی بنهڕهتیدا ئاراستەدەکات لەسەر بنەمای (ئەگەر کاری پێدهکرێ���ت ،بڕیاریش���ه لەمنداڵ یان قوتاب���ی تێبگەیت ،لێی
توڕە نابیت)". ههروهه���ا پرۆژهک���ه "کاردەکات لەس���ەرئەوەی ک���ە (قوتابی���ان، مامۆس���تایان ،دای���کو ب���اوکان) تێبەگەیەنێت لەوەی کە گەش���ەکردن ی���ەک هەن���گاو نییەو (س���ویچێکی داگیرسانو کوژاندنەوە نییە) ،بەڵکو پێکدێت لەکۆمەڵێ���ک وردە هەنگاو، وەک چ���ۆن (ڕوەک ی���ان الش���ەی م���رۆڤ) وردەوردە گەش���ەدەکات، الیەن���ی عەقل���یو رەفتاریی مرۆڤیش وردە وردە گەشەدەکات ،بەمەرجێک هان بدرێتو ژینگەی شیاوی بۆ دابین بکرێتو مامەڵەی تەندروستی لەگەڵ بکرێت". ههم���و مامۆس���تاکان بهلۆگ���ۆ "ئافهری���ن"ی خ���ۆی ههی���هو کاتێک دهزانێت قوتابییهکه بهراورد بهخۆی
ئاس���تی بهرهوپێش چ���وه ،بۆ نمون ه لهتاقیکردنهوهیهک���دا س���ێ لهپێن���ج دههێنێتو دوات���ر نمرهکهی بۆ چوار یاخود زیاتر بهرزدهکاتهوه ،مامۆستاکه لهبهرامب���هر ههوڵی ئ���هو قوتابییهدا "ئافهرین"ی پێ دهبهخش���ێت .یاخود کاتێک چاالکییهک دهکات لهدهرهوهی وانهکانی بهههمان ش���ێوه "ئافهرین" وهردهگرێت. لهب���ارهی میکانیزیم���ی پێدان���ی خهاڵتهکانهوه ،مامۆستا هادی دهڵێت "لهن���او قوتابخانهک���هدا خهاڵتهکان دان���راونو ب���هردهوام لهبهرچ���اوی قوتابییهکان���هو تێیدانوس���راوه ک���ه بهچهن���د "ئافهری���ن" ئ���هو خهاڵتانه بهدهس���ت دێن ،تا ببێته هاندانێک بۆ قوتابیان". لهگهڵ پێدانی ه���هر "ئافهرین"ێک
بهقوتابیی���هکان ،کۆدهکرێن���هوهو که ئافهرینهکهی بوه 50دهبێته خهاڵتو تا ژمارهی ئافهرین���هکان زیاتر بێت، بههای خهاڵتهکه زیاتر بهرزدهبێتهوه. ئ���هو خهاڵتان���هی لهئهنجام���دا بهقوتابیی���هکان دهدرێ���ن ،بریتی���ن لهههندێ���ک کهلوپهل���ی پهیوهس���ت بهب���واری پ���هروهردهوهنو "زیات���ر خهاڵتهکان سیمبولین". لهب���ارهی چۆنیهت���ی دابینکردنی بڕی پ���ارهی تێچوی ئهو خهاڵتانهوه، مامۆس���تا ه���ادی رایدهگهیهنێت که "تێچونهک���هی لهپارهی فرۆش���گای خوێندگاکهوه (حانوت) دابین دهکرێت. ههر فرۆشگای قوتابخانهیهک %25ی پارهک���هی دهگهڕێتهوه بۆ پهروهردهو ئهوهی دهمێنیت���هوه بۆ قوتابخانهکه خهرج دهکرێت".
ریکالم
کتێب
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
پرۆفیسۆر مستهفا زهڵمی:
17
سهدان مهالی كورد لهشافیعی زیرهكترو مهزنتر بون ئا :بارام سوبحی "ئهگهر میللهتی عهرهب بهتایبهتو ی ژیری نهبوایهن، ی دژ ئیسالم بهگشت ئێستا لهجێگ هی ئهمریكا دهبون. زۆرێك لهموسڵمانان تائێستا لهموسڵمانێتی نهگهیشتونو نازانن نوێژو رۆژو حهج بۆچییه" ،ئهم ه بهشێكه لهیاداشتهكانی مستهفا زهڵمی. ی پرۆفیسۆر مس���تهفا ئیبراهیم زهڵم ی ی بهناونیشان ( )91ساڵ ،یاداشتهكان ی دو بهرگدا ی ژیان���م" لهدوتوێ "كاروان ی ێ بڕوانام ه باڵوكردۆت���هوه .ئهو س��� ی بهدهستهێناوهو ماس���تهرو دو دكتۆرا ی شهس���ت كتێب���ه ،یهكێ���ك خاوهن��� ی (أصول ی بهناونیش���ان لهكتێبهكان��� ی نس������یجه الجدید) الفق ه االس���ل��امی ف ی ( )1989ب��� ه دو ب���هرگ لهس���اڵ نوس���یوهو ( )22جار چاپكراوهتهوه، ی ئهم كتێب ه لهئێس���تادا وهكو مهنههج ی عێراقو ی قانون لهزانكۆكان كۆلێژهكان ئوردنو یهمهنو ئهندهنوس���یاو مالیزیا دهخوێنرێت. ناوب���راو لهیاداش���تهكانیدا ،جگ��� ه ی لهباس���كردن لهقۆناغ��� ه جیاوازهكان ی ی خۆ ژیانی ،ئاماژه بهپهیوهندییهكان لهگهڵ عهبدولكهریم قاسمو عهبدولسهالم ی 14ی تهموزی 1958 عارفو شۆڕش��� دهكات ،ههروهها باس لهئاش���نابونو ی بهج���هالل تاڵهبانیو پهیوهندییهكان ی د.فوئاد مهعسوم دهكات .پاشان بار ی ی س���هردهم ی لهباره ی خۆ س���هرنج ی ی ئیسالم پاشایهتیو كۆماریو خوێندن لهحوجرهكانی كوردستان دهردهبڕێت.
ههمو ئهو مامۆستایانهی كه بازرگانییان بهئاینهوه دهكرد لهژێر مێزهرو جبهدا بهڕیشهوه وایان لهخهڵكهكه كردبو كه بهو جۆره بڕوایان پێبكهن بۆیه لهدوا ساڵی مهالیهتیم ڕیشم تاشی
ی ی ( )1951لهسلێمان ی لهساڵ زهڵم ی میراتهوه دهنوسێتو كتێبێك لهباره ێ لهمهالكان دهنێرێت، ی بۆ ههند وێن ه ی دهڵێن "كتێبهكهت زۆر مهالكانیش پێ ی ی ئهوهی ه بهكورد جوان���ه ،بهاڵم عهیب داتناوه". ی محهمهد ی قاز ناسین زهڵم���ی ،كاتێك بۆ خوێندن دهچێت ه ی ێ سهردان ی رۆژههاڵت ،لهو كوردستان ی ی مهاباد دهكاتو بهپێش���هوا ش���ار ی محهمهد ی كوردس���تان ق���از كۆمار ی قازییهوه، ئاش���نا دهبێ���ت .لهب���اره ێ جار چومهت��� ه ماڵیان.. دهڵێت :س��� ی تێگهیشتو خوێندهوارو رۆش���نبیرێك ی مهالدا بو ،ب���ۆ یهكهمجار لهكتێبخان ه ی فارسیو عهرهبیو بینیم جگ ه لهكتێب ی فهرهنس���یو ی ت���ر ئاین���ی ،كتێب��� ی ی تیابو دیاره ئهو زمانانهش��� ئینگلیز ی زۆر دهزان���ی ،دیارب���و لهبیروباوهڕێك ی فراوان���دا دهژیا چونك��� ه ئهوكات ه ال ی ی مهالیان كهسێك گۆڤارێك مهالو كۆڕ بخوێندایهتهوه بهكافر دادهنرا. نهورۆز حهرام نیه ی ك ه تائێستاش نوسهر ،نیگهران ه لهوه ی ی ئاگر ی ههندێك كهس كردنهوه لهال ی كوردییهو ی ساڵ ی سهر نهورۆز ك ه "یاد ی كورده" ،ب ه "كفرو ی نهتهوایهت جهژن��� ی ئاگرپهرس���تی" دادهنرێ���ت ،ه���ۆكار ئهم���هش دهگێڕێت���هوه ب���ۆ "نهزانینو تێنهگهیش���تن لهبهراوردكردن لهنێوان ئاگركردنهوهو ئایینی ئیسالمدا". ی ی لهیاد نهورۆزێك ك ه تائێستا زهڵم ی ()1945 ی س���اڵ ن���اكات ،ن���هورۆز ب���و ،چونك ه بۆ ئهو ن���هورۆزه زهڵمیو ی دیك ه لهالیهن ی ئاین چوار مامۆس���تا پیرهمێ���ردهوه بانگێهش���تدهكرێن بۆ ی ن���هورۆز ،بهاڵم ئهم ی ئاگر كردنهوه ی تاوانب���ار نهكرێن مهالیان��� ه بۆ ئهوه به"ئاگرپهرس���تو كافر" نهڕۆیش���تون، ی بۆی��� ه دهڵێت "ههتا ئهم���رم خهفهت ئهوهم لهدڵ دهرناچێ". مهالكانی كورد لهشافیعی زیرهكترن ی ی زهڵمی ،لهبهر دواكهوتوی بهبۆچون ی لهناو كوردا ،تائێس���تا ی ئاین خوێندن ی موجتههی���د ی ئاین��� مامۆس���تایهك ی ی وهك���و ئیمام��� ی كهس���ان لهوێن��� ه ی ههڵنهكهوتوه، ی یان حهنهف ش���افیع جهخت لهوهش دهكاتهوه بهسهدان مهال ی ی مهزنتر بون ،كاتێك كۆچ لهشافیع دواییان كرد وهك چرایهك دهكوژانهوه، چونك ه هیچ روناكیهكیان بۆ گهلهكهیان ی ئیسالم بهجێنهدههێشت. یان بۆ ئاین ی لهوبارهیهوه دهنوس���ێت "مامۆستایان ێ بههێزترو ێ گهل ی كوردستان گهل ئاین ی بهتواناترب���ون لهو ئیمامانه ،بۆ ئهوه ێ بب���ن بهموجتههیدێ���كو ههریهك��� ی ی فتواكهو مهزههبهك ه كوردهكان دوا بك���هون ،بهاڵم ئ���هوان هیچیان نهكرد ێ چارهسهر گوای ه ئیمامهكان هیچیان بهب ی نههێش���تۆتهوه ...دیاره س���اویلكهی ی نهیهێش���توه هیچ ی خۆ كوردو دڵپاك وهخ���ت پێش بكهوێت ن��� ه لهئایندا ن ه لهسیاسهتدا". عهقڵ بهكارناهێنرێت ی زهڵمی ،ئام���اژه بهوهدهكات قورئان ی بهوه پیرۆز له( )49ئایهت���دا فهرمان ی (عهقڵ) بهكاربهێنرێت، داوه ك ه ژیر ی عهقڵن، بهاڵم پێیوای ه موسڵمانان دژ ی لهوبارهیهوه دهڵێ���ت :ئهگهر میللهت ی عهرهب بهتایبهتو ئیس�ل�ام بهگش���ت ی ی نهبوایهن ،ئێستا لهجێگ ه ی ژیر دژ ی ی بۆشای ئهمریكا ئهبون لهداگیركردن ئاسماندا". ی لهگهڵ ی خۆ س���هبارهت بهئهزمون ئیس�ل�امدا ،دهنوسێت :زیاتر لهشهست ی ئیس�ل�امدا س���اڵ ه لهگهڵ ش���هریعهت دهژی���م ،زیات���ر لهچ���ل س���اڵ لهگهڵ ی ههمو واڵتان دهژیم ،زیاتر ل ه یاس���ا ( )25س���اڵ ه ب���هراورد دهكهم لهنێوان ی ئیسالمدا ،ئێستاش یاساو ش���هریعهت ی ج���وانو رون نهب���وه بیروباوهڕێك��� لهیاس���اوه وهرمگرتبێت ،ك��� ه جوانتر ی ی ك ه ش���هریعهت یان رونتر بێت لهوه ئیسالم باسی كردوه".
ی مهالیهتی وهرگرتنی ئیجازه ی زانست ه ی فێربون زهڵمی ،بهمهبهست ی ی مۆڵهت��� ش���هرعیهكانو وهرگرتن��� ی ( )12ساڵ گوندو مهالیهتی ،بۆ ماوه ی عێراقو ی كوردستان شارو شارۆچكهكان ی ئێران گهڕاوه ،لهم میانهیهشدا دوچار چهندی���ن نههامهتیو كێش���هو گرفت ی لهو سهردهمهدا ك ه بۆتهوه ،بهتایبهت ی بوهو ی جیهان ی دوهمین جهنگ گهرم ه ی بڕستی لهناوچهكه بڕیوه. برسێت ی ناوبراو ،ل ه ( )1946/3/15لهمزگهوت ی ی كۆی��� ه ئیج���ازه ی گ���هوره م���هال ی وهرگرتوه ،دوات���ر لهچهند مهالیهت��� ی كردوه. ی مهالیهت��� ناوچهی���هك كار ی نزیكبونهوه بهاڵم ل���هم ماوهیهدا لهبر ی لهپیش���هك هیو هاوپیشهكانی ،دوچار ی دهبێ���ت .لهوبارهیهوه دهڵێت: بێزار ی ك ه بازرگانییان ههمو ئهو مامۆستایان ه بهئاین���هوه دهكرد لهژێر مێزهرو جبهدا بهڕیش���هوه وای���ان لهخهڵكهك ه كردبو ك ه بهو جۆره بڕوای���ان پێبكهن .بۆی ه ی مهالیهتیم ی ( )1955ك ه دواساڵ لهساڵ نوێژكردنو جگهرهكێشان بو ڕیش���م تاشی ..پهیمانم داوه لهگهڵ نوس���هر ،زۆر بهڕاش���كاوان ه دهڵێت ی دهمخهن ه گۆڕهوه خوا ههتا ئهو رۆژه ی خهڵك "دهتوان���م بڵێم زۆرێك لهموس���ڵمانان ریش بتاشم ،چونك ه بۆت ه هۆ ی نهگهیشتون تائێس���تا لهموس���ڵمانێت ههڵخهڵتاندن.
ی زهڵمی لهساڵ ی ( )1951لهسلێمان ی كتێبێك لهباره میراتهوه دهنوسێتو ێ وێن هی بۆ ههند لهمهالكان دهنێرێت، ی مهالكانیش پێ دهڵێن "كتێبهكهت زۆر جوانه ،بهاڵم عهیبی ئهوهی ه بهكوردی داتناوه
بكه". ی ی عارف ،زهڵم ی كهسایهت دهرباره ی دهكرد ،بهاڵم دهڵێ���ت :نوێ���ژو رۆژو ی لهسنور رهگهزپهرستیو شۆڤێنێتیهك ه تێپهڕیبو.
تائێس���تاش نازان���ن نوێ���ژو رۆژو و ح���هج بۆچیی���ه؟ لهبهرئ���هوه ئهگهر ی ی موس���ڵمانێك بهراورد بك ه كردهوه ی ی گاورێ���ك دا دهبین لهگهڵ كردهوه ههندێج���ار جاوازیی���ان زۆر كهم���ه، ی ئهو موس���ڵمان ه ئهوی���ش لهبهرئهوه ی رۆژو ی نوێژدهكاتو بۆچ نازانێت بۆچ چواردهی تهموزو غهزای بهدر ی دهچێت بۆ حهج .دیاره دهگرێتو بۆچ لهكاتی شۆڕش���ی ( 14ی تهمموزی ئهم جۆره موسڵمان ه لهدایكو باوكیهوه )1958زهڵمی كراوهته چاودێر لهسهر فێر ی ئهم ش���تان ه بوه ،ههروهك چۆن بهش���ی ك���وردی ئێس���تگهی بهغدا، یهكێك فێر ی جگهرهكێش���ان دهبێتو لهبارهی ئهو شۆڕش���هوه دهنوسێت: ی پێوهدهگرێتو دوای عادهت ی ناتوانێت رۆژی (14ی تهم���وز) ههس���تمكرد ێ ههڵبگرێ���ت ،وات ه لهبر ی ل دهس���ت ی بهدر دژی ی بهش���داریم كردوه لهغهزا ئهوه ی عیب���ادهت بێت بۆت��� ه عادهت بتپهرس���تهكان! بهاڵم بهداخهوه ئهم نوێژكردنهك هی". ههسته ههموی ( )24سهعات بهردهوام نهبو". تهسهوف رێبازی موسڵمانانه ناوب���راو ،ئ���هوهش رهتدهكات���هوه ی دیك ه لهبهش���ێك ی یاداشتهكانیدا ،رۆژێ���ك ل���هرۆژان حیزب���ی بوبێتو ی دهنوس���ێت :رێباز زهڵم ی تهسهوف دهڵێت :لهماوهی ژیانمدا نهبوم بههیچ دهبێت ههمو مرۆڤێك لهسهر ی بڕوات ،حیزبێكو خۆم نهخستۆته ژێر دهستی چونك ه بریتی ه لهوه ی ك ه مرۆڤ ههردهم هیچ سیاس���یهكهوه ،بهاڵم پهیوهندیم ی خوا زیاتر بگرێت لهالیهن الیهن ی دونیا ،بوه بهو كهس���انهوه كه بڕوام ههبوه تهسهوف ی راستهقین ه ئهوهی ه ك ه مرۆڤ پێی���ان كه ئامانجهكانیان بۆ س���ودی واز لهدونی���ا بهێنێ���ت ب���ۆ رهزامهند ی گهلی عێراقهو لهس���هر ئ���هو بنهمایه ئاخیرهتی ...ش���ێخایهتیو تهس���هوف بهشداری شۆڕش���ی چواردهی تهموزم راس���ت ه لهئیس�ل�امدا ،بهاڵم نهك بهو كرد". ێ ش���ێخ شێخایهتیو ی ك ه ههند جۆره نوری سهعید كورد بو ی دهك���رد بهدهس���تمایه، تهس���هوف ن���وری س���هعید ،كه لهس���هردهمی بهبۆنهیهوه بهخۆشترین ژیان بژین. پاشایهتیدا چهندینجار بوهته سهرۆك وهزیران ،بهوت���هی زهڵمی كورد بوهو ئیمامهتی لهسوپادا ی ژیانیدا عهرهب نهب���وه ،ب���ۆ بهڵگاندنی ئهم ی دیك ه ی لهقۆناغێك��� زهڵم ی دهبێتو قسهیهشی دهنوس���ێت :نوری سهعید ی مهالی ی پیش ه دهستبهردار ی بهپێچهوانهی ئهوهی كه بهخزمهتكاری ی عێراق ،لهس���اڵ رودهكات ه س���وپا ( )1955وهك���و "ئیم���ام" لهس���وپادا ئینگلیز ن���اوی دهركردب���و ،پیاوێكی ی ( )1972لهو نیش���تمیانپهروهر بو .ههندێك دهڵێن دادهمهزرێتو تا س���اڵ پیش���هی ه دهمێنێتهوه .لهم كارهشیدا كوردی توركیا بوه ،بهاڵم خوشكهزاكهی ی ك���ه ناوی موقهدهم س���هاڵح بو وتی: ی سیاس ئاشنا دهبێت ب ه دو كاراكتهر ی عێراق ئهوانی���ش عهبدولكهریم خاڵم كوردی الی مهندهلییه. گرنگ قاس���مو عهبدولس���هالم ع���ارف دهبن، ی ئهو قاهیره :ناسینی مهعسومو تاڵهبانی چونك ه ع���ارف ئهو كات��� ه ئامر دوای ئ���هوهی بهتاقیكردن���هوهی فهوجه بوه ك ه زهڵمی تێدابوه. ی دهرهك���ی قۆناغهكان���ی ناوهن���دیو ی ( ،)1957عارف بهزهڵم لهس���اڵ ێ تۆ ل ه ئهفس���هره ئامادهیی دهبڕێت ،لهس���اڵی ()1960 دهڵێ���ت :وادابن��� ی لهبهش���ی ئێوارانی كۆلێجی یاس���ای ئازادیخوازهكانی ،ئێم ه دهمانهوێت رژێم ی زانك���ۆی بهغ���دا وهردهگیرێ���ت. ی دابمهزرێنی���نو حكومهتێك كۆم���ار ی له( )1975/9/9لهقاهیرهی پایتهختی ی دروس���ت بكهی���ن ،بههۆ ئیس�ل�ام ی كهس گومان لهتۆ میس���ر یهكهم دكت���ۆرا وهردهگرێت، ی مهالیهت جلوبهرگ ناكات ،بۆی ه نامهو كتێبهكان بهس���هر ل��� ه ( )1976/1/1وهك���و مامۆس���تا ئهفس���هره ئازادیخوازهكان���دا دابهش لهزانكۆی بهغدا دادهمهزرێت.
لهساڵی ()1993 سهدام حسێن بڕیاردهدات زهڵمی تا لهژیاندا بێت خانهنشین نهكرێت ،ئهوهش یهكهم مامۆستای زانكۆكانی عێراق بوه ئهو فهرمانهی بۆ دهربچێت
دڵس���ۆز ب���و ب���ۆ ك���ورد .پهیوهندی ههبو بهدهس���هاڵتداری میسرهوه كات ی سهرۆكایهتی ئهنوهر سادات". لهساڵی ( )1963بهتاڵهبانی ئاشنا دهبێ���تو دهڵێ���ت :پهیوهندیمان زۆر خۆش بو ،ههركاتێ سهردانی قاهیرهی بكردایه لهگهڵ د.فوئ���اد دهچوین بۆ الی .لهههشتاكاندا متمانهیهكی باشی بهم���ن ههبو .زۆرج���ار نوێنهری خۆی دهنارد بۆ الم بۆ ههر كارێك پێویست بوایه. دهستورو سیستانی ی بهعس ی رژێم��� ی روخان��� ل���هدوا ی ی ( ،)2003كراوهت��� ه ئهندام لهس���اڵ ی عێراق، ی دهستور ی نوسینهوه لیژن ه ی بۆچون��� ه ی وهرگرتن��� بهمهبهس���ت ی ()2003/8/30 جیاوازهكانیش ،لهرۆژ دهچن ه نهج���هفو چاوی���ان بهگهوره ی ی ش���یعهكان ئایهت���واڵ عهل مهرجهع ی ی سیستان ی دهكهوێت ،دهرباره سیستان ی زۆر رۆشنبیرو زانای ه دهڵێت :كهسێك ی ئاینیو سیاس���یهوه ،خواناسهو لهڕو راستگۆو متهوازیعه. شیعهو شیوعی دۆستی كورد نین لهكاتژمێر شهش���ی پ���اش نیوهڕۆی ( ،)2001/7/26زهڵم���ی ئهم بۆچونه لهیاداشتهكانیدا تۆماردهكات :شیعهكان یان ئیسالمییهكان خوانهخواسته ئهگهر رۆژێك حكومڕانیان بكهوێته دهس���ت، دوژمنایهتی یهكهمیان بهرانبهر بهكورد دهبێ���ت .رۆژێك دێت دێت���ه بهرچاوی ك���وردهكان ئهزان���ن بهبهعسیش���هوه، رهگهزپهرس���ته نهتهوهییه عهرهبهكانو ش���یعهكانو كۆمۆنیس���تهكان بهههمان ش���ێوه نابنه دۆس���تی ك���ورد ،ئهگهر دهسهاڵت بگرنه دهس���ت ماف بهكورد نادهن.
ی زانكۆ له( )2007 -1975مامۆس���تا ی ی ( )1987پل ه ی ن���ۆ ب���وه .لهمانگ ی ی وهرگرت���وه .لهس���اڵ پرۆفیس���ۆر ( )1993س���هدام حس���ێن بڕیاردهدات ی ت���ا لهژیاندا بێت خانهنش���ین زهڵم ی نهكرێ���ت ،ئهوهش یهكهم مامۆس���تا ی ی عێراق ب���وه ئهو فهرمان ه زانكۆكان ی ()2007 بۆ دهربچێت .بهاڵم لهس���اڵ ی ی ئهمنیو ههڵكش���ان ی دۆخ��� بههۆ ژنو سهرۆكایهتی حكومهت تهمهنی ،خانهنشین كراوهو لهبهغداوه لهكۆتای���ی یاداش���تهكانیدا ،زهڵمی ی ههولێر رویكردۆت ه كوردستانو لهشار ئاش���كرای دهكات ژن دهتوانێت ببێته نیشتهجێ بوه. لهكاتی خوێندنی لهمیسر بهههریهكه س���هرۆكی حكومهت ،چونكه "بهپێی لهج���هالل تاڵهبانیو فوئاد مهعس���وم لێكۆڵینهوه زانس���تیهكان دهركهوتوه ئاش���نا دهبێت ،دهربارهی مهعس���وم ئافرهت لهپی���او عاقڵت���ره ...بهپێی دهڵێت :ئهویش لهمیس���ر دهیخوێندو ئایهتی قورئان جیاوازی نییه لهنێوان بهرپرس���ی كوردهكان���ی میس���ر بو ،پیاو و ئافرهتدا لهوهرگرتنی پۆس���ته پهیوهن���دی ههب���و بهس���هركردایهتی بااڵكان���داو ئافرهتیش دهتوانێت ببێت ه ش���ۆڕش ،پیاوێك���ی زاناو سیاس���یو سهرۆكی حكومهت".
18
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
تایبهت
100
ساڵهی جینۆسایدی ئهرمهن ئا :ئاوێنه ههینی داهاتو 24ی نیسان100 ، ساڵ بهسهر كوشتاری ئهرمهنهكاندا تێدهپهڕێت ،یهریڤانی پایتهختی ئهرمینیا گهورهترین رێوڕهسمی سهدهی جینۆسایدهكه بهئامادهبونی دهیان سهرۆكو گهوره بهرپرسی واڵتانو كهسایهتیه جیهانیهكان ،بهخۆیهوه دهبینێت. كوش���تارو كۆمهڵكوژیی ئهرمهنهكان بهدهستی توركه عوسمانیهكان لهسااڵنی 1915تا 1923بهیهكهم جینۆس���ایدی س���هدهی بیس���تهم دادهنرێ���ت ،ل���هو س���ااڵنهدا ك���ه جیهان لهگڕو بڵێس���هی
جهنگ���ی یهكهمدا دهس���وتا ،ه���هزاران ههزار ئهرمهنیو مهس���یحی كه زۆربهیان ژنو من���اڵو خهڵك���ی س���ڤیلو بێتاوان بون ،لهالیهن توركه عوس���مانیهكانهوه قهتلوعام كران. ل���هو رۆژگارهدا تورك���ه الوهكان بهس���هركردایهتی ئهنوهرپاشاو تهڵعهت پاشا دهیانویست رێگه لهههرهسهێنانی ئیمپراتۆریهت���ی عوس���مانی بگرن ،لهو پێناوهدا سیاس���هتی نهژادپهرس���تانهی پان توركیزمو تورانیهتیان پهیڕهو كرد، كه یهكخستنی توركزمانهكان لهئاسیای ناوهڕاس���تهوه تا بالكان ئامانجیان بو، لهدی���دی ئهوانهوه ئهرم���هنو ئهرمینیا لهڕوی دیمۆگرافیاو نهخشهی جوگرافیاوه ئاس���تهنگی بهردهم ئهو یهكگرتنه بون،
كوش���تاری ئ���هوان لهس���ااڵنی 1911و 1912هوه دهس���تیپێكردو ل���ه1915دا ههڵگیرسانی جهنگی یهكهم دهرفهتێكی گونجاوت���ری ب���ۆ كوش���تاری ئ���هوان رهخس���اند ،لهكۆی 2ملی���ۆن ئهرمهنی نیش���تهجێی توركیا ،ملیۆنو نیوێكیان لهنێوان سااڵنی 1915تا 1923كوژران یان لهبرسا گیانیان سپارد ،ئهودواییان یان روهو ئهرمهنس���تانو ئێرانو سوریاو باش���وری كوردس���تان ههاڵت���ن ی���ان راگوێزران. جینۆس���ایدكردنی میكانیزم���ی ئهرمهن���هكان بهرنامه بۆداڕێ���ژراو بو، یهكهمین قۆناغی له24ی نیسانی 1915دا بهكوشتنی 700كهس���ایهتی رۆشنبیری ئهرمهن���ی نیش���تهجێی ئهس���تهنبول
ی كوردستان ئهرمهنهكان خوازیارن پهرلهمان ی بناسێت جینۆسایدكردنیان بهرهسم
دو پهرلهمانت���اری ئهرمهن���ی داوا لهپهرلهمانی كوردس���تان دهكهن كه وهك زۆرێك لهپهرلهمانی واڵته دیموكراسیهكانی جیهان ،لهپێن���او رێگهگرت���ن لهئهگهری دوبارهبون���هوهی كوش���تار بهرامب���هر بهكهمایهتیهكانو بههێزكردنی پهیوهندی ئهرمینی���او كوردس���تان ،جینۆس���ایدی ئهرمهنهكان بهفهرمی بناسێنێت. یروانت نیس���ان مارك���ۆس ،پهرلهمانی فراكس���یۆنی ئهرمهن���ی لهپهرلهمان���ی كوردس���تان بهئاوێن���هی راگهیان���د ك���ه لهس���هدهمین س���اڵیادی جینۆس���ایدی ئهرمهنیهكاندا پرۆژهیاس���ایهكیان ئاماده كردوه كه 39پهرلهمانتار واژۆیان لهسهر كردوهو بهنیازن لهچهن���د رۆژی داهاتودا پێشكهشی سهرۆكایهتی پهرلهمانی بكهن بۆ ئهوهی كوشتاری ئهرمهنهكان بهڕهسمی بناسێت. ئهو وتی "وابڕیاره ش���هوی 23لهسهر
24ی نیس���ان ،لهكهنیس���ه ئهرمهنیهكانی ده���ۆكو زاخۆ رێوڕهس���می س���اڵیاد ی جینۆس���ایدی ئهرمهن���هكان بكرێت���هوهو مۆنیومێنتی جینۆس���ایدی سهد ساڵهش لهحهوش���هی كهنیس���هی ئهرمهن���هكان لهدهۆك دابنرێت". یروان���ت ئاماژهی بهوه ك���رد كه خۆی یهكێكه لهپاشماوهی قهتڵوعام كراوهكانی ئهرمهن ،ئهو وتی "باپیرم تهمهنی 9سااڵن ب���وه كه لهتوركیاوه بهتهنه���ا رویكردۆته زاخۆو بنهماڵهیهكی جوامێری ئهو ش���اره داڵدهیان داوه". وتیش���ی "باپیرم بهتهنیا ئ���اواره بوهو نهیزانیوه باوكو دایكو براو كهس���وكاری چیی���ان لێبهس���هرهاتوه ،تورك���هكان كوش���تیانن یان لهش���هونخونیو برسێتی رێ���گای دوردا گیانی���ان س���پاردوه ،ئهو ونبونهی ونبون ئیت���ر جارێكیتر ههرگیز نهبینراونهتهوه".
ئهرمهنهكان زۆربهی���ان لهدهۆكو زاخۆ نیش���تهجێنو چ���وار كهنیس���هیان لهوێ ههی���ه ،كۆنترین كهنیس���هیان لهزاخۆیهو گهورهترین كهنیسهشیان لهدهۆكه ،ئێستا ئهوان خهریكی دروستكردنی كهنیسهیهكی گهورهترن لهش���اری ههولێ���ر ،كه دوای روداوهكانی ئهم چهند ساڵهی رابردو زیاتر له 150خێزانی ئهرمهنی لهموسڵو بهغداوه رویانكردوهته ههولێرو لهوێ دهژین. ئارام شاهین داود باكۆیان ،پهرلهمانتاری پێش����وی ئهرمهنی����هكان لهپهرلهمان����ی كوردستان ،سهرس����وڕمانی خۆی بهرامبهر ب����هوه دهردهبڕێ����ت كه بۆچی تا ئێس����تا پهرلهمان����ی كوردس����تان جینۆس����ایدی ئهرمهنهكانی بهڕهسمی نهناساندوه لهكاتێكدا 22واڵت بهفهرمی ناس����اندویانه ،ئهو وتی "نازانم ه����ۆكاری چییه ،رهنگه هۆكارهكهی بگهڕێتهوه بۆ پهیوهندی توندوتۆڵی ههرێمی كوردستان بهتوركیاوه!"
دهس���تیپێكرد .دواتر بهكوش���تاری 60 ههزار س���هربازی ئهرمهنی نێو سوپا ی عوس���مانی لهالیهن هاوپیش���هكانیانهوه درێژهی پێدرا .پاش���ان دورخستنهوهو راگواس���تنی ژنو منداڵو بهسااڵچوانی ئ���هوان روهو س���وریا دهس���تیپێكردو ههزارانیان لهبرس���او نهخۆشیدا گیانیان سپارد. ئهرمهنهكان ههرگیز ئهوه لهبیر ناكهن كه ئ���هوان پاش���ماوهی كۆمهڵكوژین، ههمیش���ه ئهوهیان لهبیره كه توركهكان لهناوبردنی رهچهڵهكی ئهوانیان كردبوه ئامانج ،ئ���هو كۆمهڵكوژییهی كه له24ی نیس���انی 1915دا دهس���تیپێكردو چهند س���اڵێكی خایاند ،ههمیشه لهیادهوهری مێژویی ئهواندا زیندوه.
سهرهڕای ئهوهی زۆرێك لهئهرمهنهكان پێیانوایه كوردهكانی س���وارهی حهمیدیه بهش���داریان لهكوش���تاری ئهرمهنهكاندا كردوه ،ب���هاڵم جوامێریی ئهو كوردانهش نادیده ناگرن كه لهو رۆژگاره رهش���انهدا ئهرمهنهكانیان پاراست. یروانت وتی "ههمیشه ئێمه ئهوهشمان لهبی���ره ك���ه كوردس���تان باوهش���ی بۆ كردینهوهو بابو باپیرانمان دیسان لێرهوه خۆیان پێگهیاند". ناوبراو س���ۆزو خۆشهویس���تی خۆیان بهرامب���هر بهدهوڵهت���ی ئهرمینی���اش دهردهبڕێت ،ئهو وت���ی "ئێمه ئهرمهنینو دڵس���ۆزیو خۆشهویس���تیهكی زۆرم���ان ب���ۆ ئهرمینیا ههی���هو بهش���ێك لهخزمو كهسوكارمان لهوێن". وتیش���ی "ئێمه كار بۆ ئهوه دهكهین كه پهیوهن���دی نێوان كوردس���تانو ئهرمینیا بههێزتر بكهین".
ی كوردستانو كوشتاری ئهرمهنهكان رۆژنامه س����بهینێ 22ی نیس����ان ساڵیاد ی دهرچون����ی یهكهمی����ن رۆژنام����هی كوردییه ،رۆژی ههینی 24ی نیسانیش س����اڵیادی كوش����تاری ئهرمهنهكان، یهكهمی����ن رۆژنام����هی ك����وردی كه "كوردستان"ه باس لهو كورده نهفامو نهزانانه دهكات كه دهستیان چوهته خوێنی ئهرمهنهكان. میق����داد مهدح����هت بهدرخ����ان رۆژنام����هی لهس����هروتارهكانی "كوردس����تان"دا هۆش����داری دهدات لهمهترسی تێوهگالنی كورد لهكوشتاری ئهرمهنهكانهوه ،لهس����هروتاری ژماره 8ی رۆژنامهی كوردستاندا دهنوسێت "دهزانم ههندێك لهكورد بهشدارییان لهكوش����تاری ئهرمهندا ك����ردوه ،ئهو كوردان����هی تاوانێك����ی وا گهورهیان ئهنجامداوه دهرهنجام����ی نهزانییانه. ئهوانه نازانن كه كوش����تنی ئهرمهن
فیدراس����یۆنی الوانی ئهرمهنی رۆژئاوای ویالیهته یهكگرتوهكانی ئهمهریكا AYFكهمپینی 100رۆژ چاالكی ( )100Days of Actionتا س����هدهمین ساڵیادی جینۆس����ایدی راگهیاند ،كه له14ی كانونی دوهمهوه چاالكیهكانی دهس����تیپێكرد تا 24ی نیسان .دیاس����پۆرای ئهرمهنی بهدرێژایی ئهو 100 رۆژه ،لهسهرتاس����هری جیه����ان ه����هر رۆژهو چاالكییهكی����ان ئهنجامداوه تا سهرنجی رای گش����تی جیهان رابكێشن بۆ جینۆس����ایدكردنی ئهرمهنهكان، لهڕێگهی ئهنجامدانی چاوپێكهوتن لهگ هڵ میدیاكان ،لۆبییه سیاس����یهكان، دامهزراندنی ژوری دیالۆگ ،سازكردنو پێشكهشكردنی بهرنامهی كولتوریو چاالكییهكانی تر.
كیم كارداشیانو پاپا فرانسیس
ئهرمهن لهجیهانو كوردستان
ئهرمهنیی���هكان ك���ه لهبازرگان���یو ب���واری ئابوری���دا كاراو ن���اودارن، بهرهچهڵهك دهچنهوه س���هر نهتهوه هندۆئهوروپی���هكان ،خاوهنی ئهلفباو كهنیس���هیهكی ئهرسۆزكسی تایبهت بهخۆیانن ،دهوڵهت���ی ئهرمینیا تاكه دهوڵهت���ی ئهوانه (جگ���ه لهكۆماری ناگۆرن���ۆ قهرهب���اخ ،ك���ه كۆمارێكی بچكۆالنهی ناو سنوری ئازهربایجانهو هیچ واڵتێك دانی پێدانهناوه) ،دهوڵهتی ئهرمینی���ا ك���ه دهكهوێت���ه چیاكانی قهفقاس���یا ،لهگهڵ واڵتان���ی توركیاو گورجستانو ئازهربایجان هاوسنورهو تا ڕوخانی یهكێتی س���ۆڤیهت یهكێك بو لهكۆمارهكانی ،ژمارهی دانیشتوانی ئهرمینی���ا نزیكهی 4ملیۆن كهس���ن. ئهو ئهرمهنیانهش كه لهتاو ش���ااڵوی یهك���هم كۆمهڵكوژیو جینۆس���ایدی س���هدهی بیستهم لهس���ااڵنی جهنگی یهكهمی جیهانی���دا لهتوركیاوه بهرهو واڵتانی دیكهی رۆژههاڵتی ناوهڕاست ههاڵتنو پاش���ان بهزۆرب���هی واڵتانی جیهاندا پهرتهوازه بون ،ژمارهیان به 8ملیۆن كهس مهزهنده دهكرێت ،كه زۆربهیان لهواڵتانی روسیاو فهرهنساو ئهمهری���كانو خاوهنی لۆبییهكی كاراو كاریگهرن. ئهرمهنیی���هكان بچوكترین نهتهوهی ههرێم���ی كوردس���تانن ،ئ���هوان كه خاوهن���ی حی���زبو رێكخس���تنێكی سیاس���ی تایب���هت بهخۆی���ان نین، كورس���ییهكی لهپهرلهماندا بۆ دابین ك���راوه ،ئهرمهنیی���هكان وێڕای كهمی ژمارهشیان ،هیچ ش���تێكیان هێندهی پاراستنی زمانو شوناسی نهتهوهییان بهالوه گرن���گ نییه ،ئ���هوان لهدوای ئاوارهی���یو پهرت���هوازه بونیان���هوه، ڕویان لهههر كوێیهكی دونیا كردبێت ههرزو لهپێناو پاراس���تنی شوناس���ی نهتهوهییاندا كهوتونهته رێكخس���تنی ژیانی تایبهتیو گشتییانو قوتابخانهو یانهی وهرزش���یو رۆشنبیریی تایبهت بهخۆیان دامهزراندوه.
100رۆژ تا 100ـهمین ساڵیادی جینۆساید
وهك كوشتنی موس����ڵمان ناڕهوایه، بهش����ێكی ئ����هو تاوان����ه دهكهوێت ه ئهس����تۆی پیاوانی ئایینی كورد كه لهس����هریان بو نهزانانی كورد ئاگادار بكهنهوه بۆ ئهوهی خوێنی بێگوناهانی ئهرمهن نهڕژن". لهژم����اره 11دا ،سهرنوس����هری رۆژنام����هی كوردس����تان خوازی����اری هاوكاری كوردو ئهرمهنهو دهنوسێت "بڕوانن ئهرمهن����هكان چهند جوامێرو بههیمهت����ن ،ئهوانی����ش وهك كورد زۆرلێك����راون ،بهاڵم لهپێناوی ئازادی خۆیاندا خۆیان دهك����هن بهقوربانی. كوردی نهفامو ن����هزان ئهوه نازاننو ئهرمهن دهكوژن ،ش����هرمهزارییهكی گهورهیه كوشتنیان ،پێویسته كورد خ����ۆی لهئهنجامدانی ئ����هو تاوانانه ب����هدور بگرنو لهبری ئ����هوه دهبێت بههانای ئهرمهنهوه بچن".
لهس���هروهختی خ���ۆ ئامادهكردن��� ی ئهرمینیادا بۆ س���ازكردنی رێورهسمی ی ی جینۆساید ی سهدهمین ساڵیاد بهشكۆ ئهرمهنهكان ،سهردانی كیم كارداشیان ب���ۆ ئهرمینی���او ناوبردنی كوش���تاری ئهرمهنهكان بهجینۆساید لهالیهن پاپا فرانسیسهوه ،دهنگدانهوهیهكی گهورهی لهئاستی نێودهوڵهتیدا بهم سهدهیهمین ساڵیادی جینۆسایده بهخشی. گهشتی چهند رۆژ لهمهوبهری جوته خوش���ك كی���مو كلۆئه كارداش���یانو هاوس���هرهكهی كیم" ،كانیا ویس���ت" ب���ۆ یهریڤان كه میدیاكان���ی ئهو واڵته به"زاواك���هی ئهرمینیا" ناوی���ان برد، پێشوازییهكی گهورهی لهئاستی فهرمیو شهقامی ئهرمینیادا لێكهوتهوه .لهگهڵ گهیش���تنی بهیهریڤانو دانانی چهپكه گوڵ لهس���هر مۆنیمێنتی كوژراوهكان، كیم كارداش���یان كه ب���اوكو باپیرانی ئهرمهنین ،لهتویت���هری تایبهتی خۆی ئام���اژهی بهمهس���هلهی 100س���اڵهی جینۆس���ایدی ئهرمهنی���هكان ك���ردو رایگهیاند كه ههرگیز فهرامۆشی ناكهین .Never Forget "ریچ���ارد گیراگیس���یان" توێ���ژهر لهس���هنتهری لێكۆڵین���هوهی ئهرمینیا سهبارهت بهم س���هردانهی كارداشیان به BBCی راگهیاند كه "رۆڵی گهشتی كارداشیانو هاوسهرهكهی لهخستنهڕوی مهس���هلهی س���اڵیادی كوش���تاری ئهرمهنهكاندا لهئاس���تی نێودهوڵهتیدا، لهههمو كارهكانی حكومهت گرنگترو پڕ بایهختر بو".
ئهو وت���ی "ههینی داهات���و ،میوان ی دهرهوهم���ان زۆر دهبێ���ت ،ب���هاڵم ئامادهبونی كارداشیان روماڵی میدیایی جیهانیو بایهخدانیان بهم مهس���هلهیه سێ ئهوهنده زیاتر كرد". گهش���تهكهی كارداشیان بۆ ئهرمینیا دهنگدانهوهیهك���ی گهورهی لهتۆڕهكانی كۆمهاڵیهت���ی فهیس���بوكو میدیاكانی جیهاندا لێكهوتهوه. ههروهها "پاپا فرانس���یس"ی رابهری كاس���ۆلیكهكانی جیه���ان ،ههفت���هی رابردو بهئامادهبونی س���هرۆك كۆماری ئهرمینیا لهرێوڕهسمێكدا كه لهڤاتیكان بۆ س���هدهمین س���اڵیادی كوش���تاری ئهرمهن���هكان س���ازكرا ،رایگهیاند كه "ئهم كارهس���اته بۆ زۆرێ���ك یهكهمین جینۆس���ایدو كۆمهڵك���وژی س���هدهی بیستهمه". ئ���هم لێدوان���هی پاپا ب���وه مایهی توڕهبون���ی توركی���او دهنگدان���هوهی گهورهی لهئاس���تی میدیاكانی جیهاندا لێكهوتهوه ،كه بۆ یهكهمجار بو پاپای ڤاتی���كان بهڕهس���می ئهو كوش���تاره بهجینۆساید ناوببات.
مبانبهخشن ئهرمهنهكان
لهیادهوهری بهكۆمهڵی ئهرمهنیهكاندا س����هبارهت بهو كارهس����اتهی سهرهتای سهدهی بیستهم بهسهریان هات ،كورد هاوش����انی تورك رۆڵی بكوژ دهبینێت، ههربۆیه پێویس����ته ك����ورد وهك تورك نكوڵ����ی لهو روداوه مێژووییه نهكات كه 100ساڵ لهمهوبهر بهسهر ئهرمهنهكاندا ه����اتو بهرپرس����یاریهتی كوش����تارێك لهئهس����تۆ ناگرێت ك����ه ئهنجامیانداوه، نهوهكان����ی ئهوانهی قهتڵوع����ام كرانو لهسهر زێدی رهسهنی خۆیان ریشهكێش كران ،شایس����تهی پۆزش بۆ هێنانهوهو داوای لێبوردنن. ك����ورد بۆچ����ی ههمان ههڵ����ه بكات لهكاتێكدا ك����ه پهیوهندی دێرینی نێوان كوردو ئهرمهن ،جێی بهراورد كردن نییه لهگ هڵ پهیوهندی نێوان توركو ئهرمهن؟ بۆچی پهرلهمانی كوردستان كوشتاری
ئهرمهنهكان لهسهردهمی ئیمپراتۆریهتی عوسمانیدا بهجینۆساید نهناسێنێت؟ كێ دهتوانێت ئهو راس����تییه مێژوییه نادی����ده بگرێت كه ك����وردو ئهرمهنیش گران بهدهس����ت زهبروزهنگ����ی توركهوه چهش����تویانهو ههردوكیش����یان ل����هو رۆژگارهدا ك����ران بهقوربانی گهمهیهكی گ����هورهی نێودهوڵهتی����ی ،كاتێ����ك كه عوس����مانیهكان كوردی����ان بهكارهێناو روس����هكانیش ئهرم����هنو س����هرهنجام دهستیان چوه خوێنی یهكدی. پێویسته دان بهو راس����تییهدا بنێین كه دوای تێپهڕینی 100س����اڵ بهس����هر ئهو روداوهدا ،سیاس����هتی س����ڕینهوهی ئاس����هواری مێژوییو كولتوری ههزاران س����اڵهی ئهرمهنی����هكانو ریش����هكێش كردنیان لهزێدی خۆیان ،جینۆس����ایدهو شایستهی لێبوردنه.
تایبهت
) )475سێشهمم ه 2015/4/21
ب اڵ
و ک را
كوان دهستورخوازان؟...پاشماوه پهرلهماانتاران���ی خ���اوهن پرۆژهك���ه رازیبون بهو پێش���نیارهی سهرۆكایهت ی پهرلهمانی كوردستان ،كه ئهم پرۆژهیه ببێته بنهم���او ببێته هی ههموان .ئاكام ل���ه 2014-12-10ب���هواژۆی 61ئهندامی پهرلهم���انو بهواژۆی س���هرۆكو جێگرو س���كرتێری پهرلهمانیش���هوه پرۆژهك���ه پێشكهش���ی پهرلهمان كرا .له -12-16 2014خوێندن���هوهی یهكهم���ی بۆ كراو ئاراس���تهی لیژن ه پهیوهندیدارهكان كرا. بهاڵم لهلیژنهی یاسایی مایهوه .لهماوهی یاسایی خۆیدا راپۆرتی لهبارهوه ئاماده نهك���را ،بۆئهوهی زو بێت���هوه ناو هۆڵی پهرلهمان بۆ گفتوگۆو پهس���هندكردنی. لهكاتێكدا بهپێی پهیڕهوی ناوخۆ دهبێت لهماوهی كهمتر لهدو ههفته لیژنه كاری خۆی تهواو بكات .ك ه نهكرا سهرۆكایهتی نهخ���ۆی سهرپهرش���تی كۆبونهوهكانی لیژنهی كرد ،نه فش���اری ك���رد ماوهكه لهدهس���ت نهچێت .لهو مان���ۆڕو میانهدا زهمهن كورت بوهوه .بۆ مێژو دهبێت ئهو راستیه بوترێت كه س���هرۆكایهتی تینی شاراوهی بۆ هات ،بۆیه سهرهتای مانگی چوار باش���یانكرد چونه الی س���هرۆكی ههرێ���م بهمهبهس���تی رازیكردنی ئهوانی ترو دروستكردنی كۆدهنگی بۆ واژۆكردن لهس���هر راپۆرتی لیژنهی یاسایی .ئهوه ب���و رۆژی 2015-4-8راپۆرت���ی لیژنهی یاس���ایی تهواو ك���را .ههرچهنده لهههر 11یازده ئهندامهكهی لیژنهی یاس���ایی 8ههشت ئهندامیان بهتێبینییهوه واژۆی راپۆرتهكهیان ك���ردوه .ئهمهش یهكێك لهه���ۆكاره س���هرهكیهكانی بریت���ی بو لهگۆڕینی بهش���ێك لهبڕگه س���هرهكیو جهوههریهكانی ئهسڵی پرۆژهیاساكه ،كه لهالیهن 61ئهندامهكهی پهرلهمانهوه واژۆ كراب���و .لهزۆربهی ماده میحوهرییهكانی پرۆژهیاساكهدا دهستهواژهی پیاچونهوه
بهپ���رۆژهی دهس���تور هات���وه .ب���هاڵم لهراپۆرتهك���هدا الدراب���و ،بهتایبهتیش لهمادهی یهكهمو مادهی دوهم كه رۆحی پرۆژهك هی پێكدههێنا. رۆژی 2015-4-13بهگفتوگۆیهك���ی گهرمو مش���تومڕێكی زۆر بهتێگهیش���تن لهداماڵین���ی ئهس���ڵی پرۆژهیاس���اكه لهمههامی خۆی ،یاس���اكه بهدهنگی 77 ئهندامی پهرلهمان پهسهندكرا كه بهنده دهنگی بهڵێم بۆ نهداوه. بهپشت بهستن بهیاسای (ئامادهكردنی پرۆژهی دهس���تور بۆ راپرسی) .بههۆی كات���هوه ناتوانرێ���ت پرۆژهی دهس���تور ههم���وار بكرێتهوه .چونك���ه دهبو ئهو حس���ابه زوتر بكرایه ت���ا پێش -8-19 .1 ( .2015پرۆسهكانی پهسهندكردنی ئهم یاس���ایهو .2دروس���تكردنی لیژنه 21كهس���یهكهو .3وهرگرتن��� ی تێبینی الیهنهكان لهسهر پرۆژهكهو .4گهیشتن بهسازان لهس���هریان و .5دانانی رۆژێك ب���ۆ راپرس���ی لهالی���هن س���هرۆكایهتی ههرێمو س���هرۆكایهتی پهرلهمانو ئینجا .6ئامادهكارییهكان���ی كۆمس���یۆنیش) ههمو ئهمان���هو چهندین ههنگاوی تریش لهبهرچ���او بگیرای���هو ت���هواو بكرای���ه. خاڵێكی تر كه پێویس���تی رونكردنهوهو ههڵوهس���ته لهسهركردنهدهس���تهواژهی ( ئامادهكردن)ه ،بۆ پرۆژهی دهس���تور ك���ه خرای���ه جێ���گای دهس���تهواژهی (پیاچونهوه) .ههرێ���م خاوهنی پرۆژهی دهس���توری ئامادهكراوه كه پێویس���تی به پیاچونهوهی���ه ،واته ههمواركردنهوه. ئینجا بخرێته ریفراندۆمهوه .ئیزافهكردنی وش���هی ئامادهكردنو الدانی پیاچونهوه ئ���هو مهبهس���تهی دهرخس���ت كه ههمو ڕیس���هكه بكرێت���هوه بهخوری���یو وهك خودی سهرۆكی پهرلهمان لهدهمی هاته دهرهوهو وتی( دهش���ێ لهسهر بنهمای
ئ���هم یاس���ای ئامادهكردن���ی پ���رۆژهی دهس���توره پرۆژهیهكی نوێی دهس���تور بنوس���رێتهوهو ئاماده بكرێ���ت) .بهپێی ئهو یاس���ایهی ئێس���تا لهبهردهستدایه لهئایندهدا ئهم گرفتهش���مان بۆ راس���ت دهبێت���هوهو كێ ناڵێ���ت خولێكی تریش ئهم بابهت ی دهستوره دهبێته كهرهستهی دهس���تكهوتی سیاسییو دهس���تبادانی یهكت���ری لهبهرامب���هر دهس���تكهوتی سیاسیدا. ئاكام دهچمهوه س���هر ئهو راس���تیهی ئ���هم ههمو ج���هدهلو كێشمهكێش���هی ك���ه ههبوهو ههی���ه لهپهرلهماندا دواجار حزبه سیاس���یهكان ئهم پرۆسهیه ئیداره دهدهنو حهس���می دهك���هن .بهداخهوه عهقڵیهت���ی زاڵ لهن���او حزب���ی كوردیدا دهستورویس���تو دهس���تورخواز نی���ن. ئهگینا ش���هڕه درهنگوهختهكان لهپێناو ههبونی دهستوردا ئهگهر لهكاتی خۆیدا بكرانایه ،دهرخهری ویس���تی دهستوریی بهدهس���توریكردنی ههرێ���م دهبون .بێ حیكمهتی���ش نییه س���ااڵنێكه ل���هدوای س���اڵی 1992هوه ناویس���ترێت ههرێ���م خاوهنی دامهزراوهیی دهس���توریی بێتو پرهنس���یپی (الفصل بین السلطات) وهك یهكێك لهبنهماكانی دیموكراسی و رژێمی دیموكراسی بێته كایهوه .كه لهسهردهمی جمهوریهتی رۆمانی���هوه دهركهوته ههره ئیجابیهكانی رون بونهتهوه .لهسهر بنهمای ههبونی دهستوریش دادگای دهستوریی لهههرێم���دا دابمهزرێت .گهر دهس���تور ههبێت پرهنس���یپی دهستاودهستكردنی دهسهاڵتو ش���هفافیهت لهبهڕێوهبردنو فهزای ئازادییهكانو س���هروهریی یاس���ا باشتر دهچهسپێت .نهبونی دهستوریش دهرگا بۆ دۆخی ش���ێواوی وهك ئێستای بهڕێوهب���ردن ههمیش���ه بهكراوهی���ی دههێڵێتهوه.
گاڵتەکردن بهلیبرالیزم ...پاشماوه تاکەکەس���ەکان خۆیان دەزانن چییان دەوێتو بەچی خۆشگوزەرانو بەختەوەر دەبن ،نەک ئەوەی لەدەرەوەڕا کەس���ێک یان ھێزێ���ک ،دەوڵەت یان دین ،کۆمەڵگا یان ههر ئۆرگانێکی باوکئاسا ،پێیانبڵێت. هاوکات لیبرالەکان باوەڕیان بەوەنییە کە تاکەک���ەس ههمیش���ە لەههڵبژاردنەکانی خۆیدا ڕاستەو ههمیشە ههڵبژاردنی دروست ئەنجامدەدات ،پێیانوانییە تاکەکەس ههڵە ناکات ،یان ههڵبژاردنەکانی زیان بەخۆیو ڕەنگ���ە بەدەوروبەرهکەش���ی ناگەیەنێت،
لیبرالیزم ئەم ش���تانە دەزانێتو لەمێژوی لیبرالیزم���دا تیوریس���تێک نادۆزین���ەوە ئەوەندە "س���ەتحی" بێت ئەم ڕاس���تییە سادانە نەزانێت .ئەوەی لیبرالیزم بەرگری لێدەکات دو ش���تە :یەکەمی���ان فێربونە لەڕێگای ههڵەکردن���ەوە ،مرۆڤ لەڕێگای ههڵەکانیی���ەوە دەتوانێ���ت فێرببێ���ت. دوەمیان ئەوەی���ە ههمووئەوانەی بەناوی تاکەکەس���ەوە دەدوێنو لەباتی ئەو بڕیار لەسەر ئەوە ئەدەن چی بۆ ئەو تاکەکەسە باش���ە یان خراپە ،ئەوانە مەترسیدارترن
تا ئ���ەوەی تاکەکان خۆی���ان بڕیاربدەنو ههڵەبکەن .لیبرالیزم گومانێکی گەورەی لەوان���ە ههیە کەس���انێک ههب���ن بتوانن نوێنەرایەت���ی ویس���تو خواس���تەکانی تاکەک���ەس لەتاکەک���ەس خۆی باش���تر بک���ەن .بیرۆکەی کۆمەڵ���گای مەدەنیی لەلیبرالیزمدا ئەم دیدە بۆ تاکەکەسو بۆ نوێنەرایەتیکردنی تاکەکەس ئاراس���تەی دەکات .بێگوم���ان ههمو ئ���ەم ڕوانینانە قابیل���ی ڕەخنەکردن ،ب���ەاڵم ڕەخنەیەک کورتنەبێتەوە بۆ جنێو و دروشم.
19
و ه ین
و ێ
مەال كرێكارو مەال علی باپیر ...پاشماوه ئ���ەو دیاردەیەی كە عەل���ی باپیرو دڵش���اد گەرمیان���یو م���ەال كرێكاری بەرهەمهێناوە ،بریتی بوە لەقۆرخكردنی دەسەاڵتو ئابوری ،چونكە دەسەاڵتی سیاسی لەهەرێمی كوردستان لەماوەی ئەو( )24س���اڵەی راب���ردودا ،هەوڵی جی���دی بۆ ئەوە نەدا ك���ە ریفۆرمێكی ریش���ەیی لەئابوریو سیاسیدا بكات، هەڵبەت تا ئەو ریفۆرمەش نەیەتە دی، مەحاڵ���ە ئەم هەرێمە ببێتە هەرێمێكی ب���اشو پێش���كەوتوو س���ەركەوتو، دەسەاڵتەكەش قەت نابێتە دەسەاڵتی خەڵك ،چونكە ئ���ەوە تەنیا ریفۆرمی ئابوریو سیاس���ییە دەبێت���ە بنەماو داینەم���ۆی پێش���كەوتنی دەوڵ���ەتو خەڵك(خەڵك بەمانا بەرفراوانەكەی)، دەنا لەكاتی جێبەجێكردنی ریفۆرمێكی لەوج���ۆرە ،زۆربەی دزە زەبەلالحەكان زەرەرمەن���دی گ���ەورە دەب���نو ئیدی ناتوانن س���امانی خەڵك���ی بێدەرەتان وەكو گا هەڵبلوشن. زۆر واڵتم���ان لەبەرچاوە ،بەهۆی ئەو ریفۆرم���ەوە ،واڵتو میللەتەكەیان لەئاس���تێكی دواكەوت���ودا ،گەیان���دە ئاس���تێكی بەرزو بااڵ ،باشترین نمونە لەواڵتە بچوكەكان سەنگافورەیە،لەواڵتە زەبەلالحەكانیش چین -ە.ئێس���تا دو واڵت هەنگاوی زۆر گەورەو كاریگەریان بڕیوە .ئەگەر س���ەركردایەتی سیاسی لەهەرێم���ی كوردس���تان ریفۆرم���ی لەوجۆرەی وەكو سەنگافورەی بكردایە، بێگومان چرای عەلی باپیرو وێنەكانی هاوش���ێوەی ئەو ،زوبەزو دەكوژایەوەو قەت نەیاندەتوانی لەبچوكترین ناكۆكی نێ���وان دو حیزب���ی سیاس���یدا رۆڵی كوێخایەتی ببینن ،چونكە وەك رابەری بزوتنەوەی ئیس�ل�امی وتویەتی:عەلی باپیر زۆر حەزی لەكوێخایەتییەو خۆی رەپێش���دەكات ،بەاڵم ئەگەر واڵتێكی سیستەماتیكیو پێشكەوتومان هەبوایە، ئەوجۆرە كەسانە هەرگیز نەیاندەتوانی قسە لەسەر سیاسەتو كۆمەڵگا بكەن، ئاخر عەل���ی باپیرێك ،لەیادكردنەوەی مەرگەساتترینو كارەساتترین روداودا، ئامادەبێ���ت دژایەت���یو كینەی خۆی بەسەر هەس���تو ئیحساسی بەالیەنی كەم()5ملیۆن كوردی ئەم كوردستانی باشورە بڕژێنێ ،ئاخر سبەی دەسەاڵتی
بكەوێت���ە دەس���ت لەچاوتروكانێكدا، هەم���و میللەت���ت ب���ۆ دەدات���ە بەر ش���ەق .لەرۆژێكدا هەمو خزمو كەسی ئەنفالك���راوان ،ك���ە جەرگی���ان داخ داخك���راوەو چاوەڕوانی مژدەیەكن ،تۆ لەوكاتە جەس���ارەت بكەیت ،روبەڕوی هەستو س���ۆزو بیروباوەڕی ئەم هەمو خەڵك���ە لێقەوم���اوە ببیتەوە ،باش���ە بەیانی دەس���ەاڵتت هەبێ���ت ،دەبێت چارەنوس���ی ئەم میللەتە چی بەسەر بێت .وەنەبێت من لەگەڵ وشە بەوشەی ئەم سرودە بم ،بەاڵم دەیان ساڵە ئەم سرودە بۆتە وێردی س���ەرزاری هەمو كوردێك تەنانەت لەپارچەكانی دیكەی كوردستانیش ،س���ەدان الوی كوردی ئەم كوردستانە بەهۆی ئەم سرودەوە خراونەتە زیندانو ئەش���كەنجەدراون، ئەگ���ەر پێویس���ت بێ���ت س���رودێكی مۆدێرنتر ك���ە لەگەڵ بنەماكانو هێزی دەوڵەتبونمان���دا بگونجێ���ت دابنرێت، ئەوە پێویستی بەلیژنەی پسپۆر هەیە تا بڕیاری لێدەدرێت ،ناكرێ كەسوكاری ئەنفالك���راوان ،ك���ە خۆی���ان دڵی���ان بریندارە ،هەس���تیان بریندارە ،تۆیش بێیت هەس���تو دڵی���ان ئەوەندەی تر برینداربكەیت .ئەمە لەواڵتێكی مەدەنیو دیموكرات بوایە ،دەبو پەلكێشی دادگا بكرابای���ەو مۆڵ���ەت لەحیزبەكەیش���ی وەربگیرابایەوه ،چونكە مەترس���ییەكە ل���ەوەدا نییە كە ئەمڕۆ دڵو هەس���تی كەس���وكاری ئەنفالكراوان���ی برین���دار كردوە ،مەترس���ییەكە لەوەدایە سبەی دەسەاڵتی بكەوێتە دەست ،نەتەوەیەك دەكەوێتە بەر مەترس���ییەوە .ئێس���تا لەواڵتێكی دیموكرات���ی وەكو ئەڵمانیا دروستبونی حیزبێكی نازی قەدەخەیە، تەنانەت ل���ەو ئەڵمانیا دیموكراتییەدا، رێگە ن���ادرێ خەڵكی واڵتەكەیان ناوی هیتل���ەر لەمنداڵەكانیان بنێن ،چونكە نایانەوێ كارەساتێكی وەها گەورە كە بەس���ەر خەڵكی ئەڵمانیاو ئەوروپایدا هێن���اوە ،لەزیهن���ی خەڵكەكەیان���دا زیندوبێت���ەوە ،بەڵك���و دەیانەوێ هەر لەبیربكرێ���ت .عەلی باپیرو حیزبەكەی ئامادەبون لەگرتنی محەمەدمورس���ی خۆپیش���اندان لەهەرێمی كوردس���تان بكەن ،بەاڵم بەرامبەر سرودێكی وەكو ئ���ەی رەقیب(گوایه لەب���ەر یەك دو
وش���ە) هەس���تی یەك نەتەوە بریندار دەك���ەن .عەلی باپی���ر بەرلەوەی ئەو هەڵوێستە ناش���یرینە وەربگرێ ،دەبو بیری ل���ەو وتەیە ب�ڵ�اوە بكردایەتەوە ك���ە دەڵێت(یجوز للش���اعر ماال یجوز لغیره) ،ئاخر ئەوە ش���یعرە ،شیعریش بەر لەهەمو شتێك وێنەیە ،فانتازیایە، زمانە ،ئیس���تاتیكایە ،ئیقاعە ،ئینجا ناوەرۆكە،ب���ەاڵم م���ن دڵنی���ام عەلی باپی���ر بەالی هی���چ كام لەوانە ناچێت كە باس���مكرد ،چونكە بەشێكیان یان بەح���ەرام دەزانێ ،یان بەدروس���تیان نازانێ. ئەم هەڵوێس���تە سیاس���ییە(نەك ئایینیی���ە)ی عەلی باپیر ،پێویس���تی بەپیاوێكی وەكو (داڤید هیوم)ە ،هەم خەڵك لەو خەوە قوڵە بەئاگابهێنێتەوە كە سەدان ساڵە تێیكەوتوە ،هەم ئەو س���ەركردە سیاس���ییانەی وەكو عەلی باپیریش كە گاڵتە بەئەقڵو هەس���تی نەتەوەیەك دەكات،سنورێكی توندیان بۆ بكێش���ێت،ئاخر ئ���ەوە عەلی باپیر ب���و ،دەینوسی(ناس���یۆنالیزم،دژی ئیسالمەو پێچەوانەی ژیریو –منگق- یش���ە .لێرە ئ���ەو قس���ەیەی نەجیب مەحفوز زۆر راس���تە كە دەڵێت:هەمو دیكتاتۆرەكان لەس���ەرەتاوە مەڕبون، بەاڵم بێئاگای���ی چەپڵەو پێداهەڵگوتن ئەوانی كرد بەگورگ ،مەكسیم گۆركی- ش دەڵێ���ت :هاواڵت���ی بێ مێش���كو ب���ێ گوێ ،هەنگوینی دەس���ەاڵتە.ئەم قس���ەیە ئەگەر راس���ت نەبێت عەلی باپی���ر ناتوانێ پەالم���اری كۆمەڵگای كوردی بداتو بڵێ لەئەخالقو عەقیدەو كۆمەاڵیەتییو عیبادەتەوە لەئیس�ل�ام دوركەوتونەتەوە،هەر ناونانی وش���ەی ئەمی���ر خ���ۆی لەخۆی���دا كۆمەڵێ���ك پرس���یاری جیددی دروستدەكات ،كە هەڵوەستەیەكی جیددیشی پێویستە. بۆیە لەكۆتایی���دا هەر ئەوەندە دەڵێم، ئێمە پێویس���تیمان بەكەسێكی وەكو چارلی چاپلن -ە كە دەڵێت :بۆئەوەی بتوانم تەنیا یەك چركە بزە بخەمە سەر لێوی بینەران،خ���ۆم چەندین كاتژمێر گریاوم ،بەاڵم دەپرس���م ئ���ەو رۆژەی عەل���ی باپیر یەك نەت���ەوەی گریاندو دڵی یەك نەتەوەی بریندار كرد ،چەند كاتژمێر لەژورەكەیدا پێكەنیوە؟
ونبون ی (هێمن محدالدین رش��� ه سوور) ههركهس دۆزیهوه بیگهڕێنێتهوه بۆ * ناس���نامهیهك ی ژوری بازرگان ی سلێمان ی ونبوه بهناو ی ئاوێنه. پرسگ ه
Awene
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای ئاوێنه سهرنوسهر :سهردار محهمهد
ترس ل ه بارزانی یان لهمیدیا؟ رهوا بورهان کۆبوهوهکانی بارزانی چۆڵن له کهس���ی یهکهمی حیزبهکانو زۆرینهیان لهجێگهی کهس���ی یهکهم تهنها ئهندامانی مهکتهبی سیاس���ی حیزبهکانیان دهنێرن ،ئهوهش وایک���ردوه کۆبونهوهکان تهنها بۆ گهیاندنی پهیام���ی بارزانی بێت بۆ الیهنهکانو ئهوانیش تهنها گوێگرێکی نێو دیوهخانهکهی "سهرۆک" بن. له چهند مانگی رابردودا س���هرکردهی هێزه سیاس���یهکان هیچیان ئاماده نهبوون پێکهوه بارزانی ببین���ن ،ههر کۆبونهوهیهکیش کرابێ���ت بهتهنها لهگهڵ بارزانیدا ئهنجامیان���داوه ،ئ���هوان پێیانوایه ههر قس���هیهک بکهن ،س���هرکردهی هێزهکهی بهرامبهر بۆ میدیا دزهی پێدهکات ،بۆیه لهو کۆبونهوانهشدا که بهیهکهوه دهیکهن ههر وهک ئهوه وایه نهیانکردبێت .چونکه هیچیان ناتواننو ئامادهنین لهبهرچاوی ئهوهی دیکهیاندا قسهی دڵی خۆیان بهبارزانی بڵێن. ل���هم چهند کۆبونهوان���هی دوایی لهگهڵ بارزانیدا ،چهند جارێک ئهو س���هرکردانه نیگهران���ی خۆیان گهیاندۆته بارزانی لهس���هر ئهوهی که زانی���اری ناو کۆبونهوه تایبهتهکانی���ان دزهی پێکراوه ،ئهوان لهبهر میدیا ئاماده نین قس���هکانی خۆیان ب���ۆ بارزانی بکهن ،ئهمهش به رونی لهکۆبونهوهی ههر س���ێ س���هرکرده بااڵکهی یهکگرتوو کۆمهڵو گۆڕان دهرکهوت ،که دواتر ئهو قسانهی نهوشیروان مستهفا به بارزانی وتبو ،دزهی پێکرا به میدیاکان. بهش���ێکی دیکهی کێش���هی کۆبونهوهی الیهنه سیاسیهکان لهگهڵ بارزانی ئهوهیه که ئهو کهس���انهی لهالی���هن حیزبهکانهوه دهنێردرێن ب���ۆ کۆبونهوهکان ،خاوهنی بری���ار نینو ناتوانن هیچ بۆ چونێک پێشکهش���بک هنو بهب���ێ گهرانهوه بۆ بریاری حیزبهکهیانو له بهردهم بارزانیش���دا ناتوانن قسهی خۆیان بکهن ،ئهوان هێندهی لهپهیامب���هرو نامهبهری بارزانی دهچن ،هێن���ده لهگهیهنهری بۆچونی حیزبهکهی خۆیان ناچن .ههر ئهمهش وایكردوه زۆرجار لهبهرامبهر ههڵوێس���تی پێداگرنانهی پارتی لهس���هر خواستهكانی خۆی ،بۆچونێكی راش���كاوانهو بوێرانه لهبهرامبهری بهدینهكرێت. ئهمرۆ کوردس���تانو ناوچهکه لهبهردهم کۆمهڵێک گۆڕانکاریو مهترس���ی نوێدایه، سهرکردهی الیهنه سیاس���یهکان ،ههر یهکهو له ههوارێک دانیشتو هیچ شوێنێک کۆیانناکاتهوهو ههریهکهش���یان له ئاوازێک دهخوێنن ،ههر ههموش���یان باس���ی یهکڕیزی کوردو نێوماڵی کوردی دهکهن ،بهاڵم هیچیان لهپێناو یهکڕیزیدا ئامادهنین دابنیش���ن ،تهنانهت نامهکهی بارزانیش رو له ههموو الیهکو روو لهکهسیش نییه، چونکه هیچ س���هرکردهیهک ئامادهنییه وهاڵمی نامهک���هی بداتهوه ،گهر وانهبوایه لهکۆبونهوهی دوێنێدا ئهندامانی مهکتهبی سیاسی حیزبهکانیان نهدهناردو خۆیان دهرۆیشتن. ئ���هوهی ههس���تی پێدهکرێت بێدهنگیهک ههی���ه ،بێدهنگیهک ل���هو کۆبونهوانهدا ک���ه نازانرێ���ت و رون نییه ب���ۆ خهڵکی ،هۆکارهکهیترس���ه یان ههس���تكردنه بهبهرپرس���یارێتی؟ چونکه لهو کۆبونهوانهدا کهس���انێکی بههێ���ز ئامادهنین که پاڵپش���تی ههمو حیزبهکهیان ههبێت ،بۆیه لهسهرجهم ئهو کۆبونهوانهدا بێدهنگی ههڵدهبژێرنو ئهوهی که تهنها قسه دهکات بارزانیو پارتهکهیهتی ،له کۆبونهوهی دوێنێ���ی الیهنه سیاسیهکانیش���دا ،زۆرینهی کۆبونهوهک���ه كاراكتهرهكانی پارتی قس���هكهر ب���ونو نوێنهرانی الیهنه سیاس���ییهكانیش بهتایبهتی س���ێ الیهنهكهی ئۆپۆزسیۆنی پێشو ،رۆڵی پهیامنێرییو گوێگرێكی عاقڵیان بینیوه. ئێستا لهگهڵ نزیکبونهوهی کۆتایی هاتنی ویالیهتی سهرۆکی ماوه بۆ درێژ کراوه، لهههمو کات پێویستره که سهرکردهی ههر چوار حیزبه سهرهکیهکهی کوردستان لهگهڵ بارزانیدا کۆببنهوه ههڵوێستی خۆیان سهبارهت بهپرسه گرنگهکان بهناوبراو بڵێن ،ناکرێت تهنها لهبهر دزه پێنهکردنی قسهکانیان لهو کۆبونهدا تهنها بێدهنگی ههڵبژێرنو ئاماده نهبن ،جگه له کۆبونهوهی دوو قۆڵی هیچ جۆره کۆبونهوهیهکی دیکه لهگهڵ بارزانیدا ئهنجام بدهن..
کوا لێکۆڵینەوەی یاسایی لەخوێنی کاوهگهرمیانی ،سەردەشت عوسمان ،سۆرانی مامە حەمە ،عەبدولستار تاھیر
جینۆسایدی ئهرمهنهکان لهکوێ رویدا دهریای رهش
ئهستهنبول
دهریای ناوهڕاست سنورهکانی ئێستا
سنورهکانی رابردو
کهمپهکانی دهستبهسهری
ئاراستهی بهرهو مهرگ: هیچ ئاسهوارێکی ئاشکراو روون نییه که بزانرێت ئهرمهنیهکان بهرهو کوێ راپێچ کراون
قهبارهی کۆمهڵکوژییهکان: هێما سورهکان ئاماژهن بۆ کهمو زۆری کۆمهڵکوژیهکه که ملیۆنو نیوێک ئهرمهنی بون ه قوربانی.
ریکالم