ZOMER 2015
MUSEUMKRANT
5
DIT IS EEN UITGAVE VAN MUSEA UTRECHT – VRIJDAG MUSEUMDAG EN MUSEUM VOOR 1 DAG IN SAMENWERKING MET AXIONCONTINU
INHOUD
Museum Voor 1 Dag Veel bewoners van woonzorgcentra zijn niet zo mobiel meer dat ze een dagje naar het museum kunnen. Voor hen is er een simpele oplossing. Het museum komt gewoon naar de zorginstelling toe. Tijdens Museum Voor 1 Dag wordt een ruimte in de zorginstelling voor één dag omgetoverd tot museum met voorwerpen uit de verschillende Utrechtse musea. Het verhaal bij de voorwerpen wordt verteld terwijl ze van hand tot hand gaan. Van orgelboek tot armband van mensenhaar, de bewoners van Huis aan de Vecht en de Bijnkershoek kunnen het van dichtbij bewonderen en zelfs aanraken.
Object uitgelicht – 2 Mee met Vrijdag Museumdag – 2 Vertellers MV1D aan het woord – 3 Gepassioneerde verzamelaars – 3 Deelnemende musea – 4 Colofon – 4
Alweer voor het 8ste seizoen zijn we erin geslaagd om weer een succesvol museumprogramma aan een grote groep ouderen aan te bieden. De bezoekers van de projecten waarderen de projecten nog steeds, zo blijkt uit de bezoekersaantallen. Dit jaar staat voor ons de mantelzorger centraal, het samen beleven en ervaren van dat wat de musea te bieden hebben. We bieden de mantelzorg actief aan om als begeleider mee te gaan. Dit onderstreept het belang van de verbinding tussen hulpvrager en mantelzorger. Onlangs maakte ik ook zelf mee hoe een bezoek aan het museum moeder en dochter, in de rol ook als mantelzorger, een prachtige ochtend bezorgde. Voor het eerst weer sinds lange tijd samen erop uit, samen ontspannen en plezier hebben en herinneringen ophalen uit het rijke Utrechtse verleden. Ik genoot van dit aanblik en het maakte mij weer zo duidelijk dat dit project zo veel biedt. Het is tevens een mooi voorbeeld van goede samenwerking tussen de wereld van het museum en de wereld van de zorginstellingen. Inmiddels weten die elkaar goed te vinden… Afsluitend wil ik de van Baarenstichting hier nadrukkelijk noemen. Zij maken het al jarenlang mogelijk dit programma te bieden. Zonder hun financiële bijdrage was dat niet mogelijk. Waarvoor dank!! René Leideritz, Axioncontinu
MUSEUMKRANT ZOMER 2015
Mee met Vrijdag Museumdag in Museum Catharijneconvent Museum Catharijneconvent is het nationale museum voor christelijke kunst en cultuur en geschiedenis. Het museum is gevestigd in het voormalige klooster het Catharijneconvent. De bedelorde van de karmelieten starten in 1468 met de bouw van het klooster, maar maken de klus niet af, waarschijnlijk vanwege geldgebrek. Vanaf 1528 wordt het klooster afgebouwd door de johannieter monniken. De heilige Catharina van Alexandrië is de patroonheilige van de johannieters. Naar haar is het klooster en later ook het museum vernoemd.
Christus op de Koude Steen
De zusjes Leida en Corrie de Groot
Over de kerk! De bewoners van Zorgcentrum Tamarinde zitten in het restaurant van het Catharijneconvent aan de koffie en appeltaart en luisteren naar gids Hebbien Jacobs die hen gaat rondleiden. ‘Over de kerk!’ antwoordt Corrie de Groot op de vraag van Hebbien waar het museum over gaat. De zusjes Leida en Corrie de Groot zitten hand in hand. De Utrechtse Leida heeft haar zusje
Corrie over laten komen uit Zeeland zodat ze beter voor haar kan zorgen. Corrie woont nu in Tamarinde en de zusjes maken regelmatig gezamenlijk uitstapjes. “Weet je nog dat we hier vroeger wel eens geweest zijn?” vraagt Leida. Corrie weet het niet meer maar tijdens de rondleiding komen er steeds meer herinneringen boven.
OBJECT UITGELICHT
Draaien, draaien, altijd maar draaien
Tijdens Museum voor 1 Dag wordt het orgelboek van straatorgel de Dubbele Biphone getoond met een lied uit 1928: ‘Als ik naar jouw blinde ogen kijk.’ Het orgel speelde vooral in de Amsterdamse Jordaan.
Wie kent het niet? Het draaiorgel, oftewel: pierement. Vroeger draaide de orgelman het wiel rond en rond terwijl zijn collega een koperen centenbakje liet meedansen op de maat. Vaak werd bij het orgel gedanst. In het orgel zat een kartonnen draaiorgelboek, een stevig, zigzag gevouwen boek waarin gaatjes zitten. Door die gaatjes stroomt de lucht naar het slagwerk en de pijpen van het orgel en zo ontstaat de muziek.
In de Catharinazaal
Stripverhaal
De groep gaat eerst naar de Catharinazaal. Het beeld Christus op de Koude Steen, uit circa 1500, wekt verbazing. “Hij ziet er niet blij uit, zo in z’n blootje.” zegt mevrouw De Bruin. Inderdaad, deze Christus zit te wachten op zijn executie, naakt op zijn doornenkroon na. Vervolgens is er aandacht voor een afbeelding van Mozes met de Tien Geboden. “Wie kent ze nog?” vraagt gids Hebbien. Zonder aarzeling noemt een van de dames de Tien Geboden op. “Goh, ik ken ze nog allemaal.” zegt ze verbaasd.
Het gezelschap loopt door naar de refter, de voormalige eetzaal van de monniken. Een grote, indrukwekkende ruimte met centraal een wereldberoemd middeleeuws altaar, een van de topstukken van het Catharijneconvent dat dateert uit 1410. De schilderingen tonen het leven van Maria en het lijden van Christus. “Het lijkt wel een stripverhaal,” zegt mevrouw De Groot. Aandachtig luistert de groep naar de uitleg over de afbeeldingen. Vooral de afbeelding van de zwangere Elisabeth die haar eveneens zwangere zusje Maria bezoekt, maakt indruk. Herinneringen aan de eigen godsdienstige opvoeding komen boven. Mevrouw De Bruin herinnert zich ineens van wie Elisabeth zwanger is: “Johannes!”
Rijke stinkerd De Schatkamer doet zijn naam eer aan. Een verzameling goud en zilver glanst de bezoekers tegemoet. “Dat is een monstrans,” zegt mevrouw De Bruin over een schitterend met edelstenen bezet zilveren voorwerp. “Daar wordt de heilige hostie in bewaard. Dat weet ik, want ik heb een goede katholieke opvoeding gehad.” “Wat een pracht en praal. Dit is een kamer voor rijke stinkerds!” zegt een van de andere bezoeksters. Waarna gids Hebbien uitlegt waar het begrip rijke stinkerd vandaan komt. Rijke Utrechtenaren gaven de kerk vaak geld of kostbare voorwerpen om in de kerk begraven te mogen worden, dat was eervoller dan gewoon maar een plekje buiten. Na hun dood werd zo’n gulle gever in de kerk opgebaard maar na een paar dagen zonder koeling in een kerk begon dat behoorlijk te ruiken…
Vroeger werden orgelboeken met de hand gemaakt, de gaatjes werden er stuk voor stuk handmatig in ‘gekapt’. Tegenwoordig gaat dat allemaal met de computer. Om slijten te voorkomen worden de boeken aan de onderkant ingesmeerd met schellak. Bij het Middelrijns Altaar
MUSEUMKRANT ZOMER 2015
Brokaat, fluweel en gouddraad De tentoonstelling ‘Het geheim van de Middeleeuwen’ toont de mooiste en zeldzaamste laat middeleeuwse kerkelijke gewaden. De gewaden, gemaakt van kostbare stoffen als brokaat en fluweel, zijn rijk versierd met edelstenen en geborduurd met oud en zilverdraad. De groep is onder de indruk. Leida en Corrie de Groot vervallen in hun vertrouwde Zeeuwse tongval als ze het borduurwerk bespreken. Ze vertellen honderduit over het eigen borduurwerk. En dan is het alweer tijd om naar huis te gaan. “Het was prachtig,” verzucht mevrouw De Bruin terwijl ze naar de bus gereden wordt.
Femke Lockefeer
Gabriëlle Kappelle
Hanneke Blijham
Museum onder handbereik Kunt u niet naar het museum? Geen probleem. Tijdens Museum voor 1 Dag komt het museum gewoon naar u! Museumdocenten Femke Lockefeer, Gabriëlle Kappelle en Hanneke Blijham rijden met een speciale collectie uit de Utrechtse musea langs de Utrechtse woonzorgcentra. De collectie wisselt regelmatig zodat er steeds iets nieuws te beleven valt. Wat is hun motivatie dit werk te doen?
De vertellers MV1D stellen zich voor ‘Hier doe ik het voor’
‘Direct contact’
“Ik doe dit nu drie jaar en iedere keer weer zijn er momenten waarop ik denk: hier doe ik het voor,” zegt Femke. “Onlangs had ik een jong dementerende meneer in de groep die helemaal opbloeide bij het zien van een rubberen, roze vaas van Hella Jongerius. Hij bleek kunstenaar te zijn die vooral vazen schilderde en zelf in het Centraal Museum geëxposeerd had. Dat zijn bijzondere momenten. In die groep zat ook een blinde vrouw. Bij ons mag je de voorwerpen gewoon aanraken, in het museum kan dat niet waardoor naar het museum gaan voor haar zinloos is. Nu had ze toch toegang. De waarde van Museum voor 1 Dag is de kleinschaligheid. De voorwerpen zijn binnen handbereik. Het is mooi als woonzorgcentra een scala aan activiteiten aanbieden.
Gabriëlle is sinds januari actief voor Museum voor 1 Dag. “Ik begeleidde al wel groepen uit woonzorgcentra tijdens Vrijdag Museumdag,” zegt ze. “Toen ben ik geïnteresseerd geraakt in deze groep. Het contact is vaak directer als met een ‘gewone’ groep en dat spreekt me aan. Vaak worden er naar aanleiding van een voorwerp herinneringen opgehaald, onvoorstelbaar wat er soms boven komt. Tijdens Museum voor 1 Dag kan ik veel meer rekening houden met waar mensen behoefte aan hebben, het is maatwerk. Laatst had ik een Aboriginal armband gemaakt van mensenhaar bij me. Ik liet hem rondgaan met de vraag wat het was. Niemand wist het, behalve een mevrouw: zij was kapster geweest en herkende het meteen. Dat zijn mooie dingen.”
‘Van herinnering naar herinnering’ “Ik doe het nog maar kort, sinds maart,” zegt Hanneke. “Maar ik vind het heel leuk om mensen die zelf niet naar het museum kunnen komen, toch kennis te kunnen laten maken met museale voorwerpen. Ik merk dat de muziek altijd erg aanspreekt. Het orgelboek is een succes, mensen herkennen dat. Vaak wordt er mee gezongen met ‘Als ik bovenop de Dom sta’. Je moet heel flexibel zijn, echt inspelen op wat er gezegd wordt en bij mensen bovenkomt. In het museum leid ik mensen van voorwerp naar voorwerp, tijdens Museum voor 1 Dag gaat het van herinnering naar herinnering, van de hak op de tak. Daar is ook ruimte voor. Ik vind het waardevol werk.”
Gepassioneerde verzamelaars De liefde voor de kunst kregen ze niet van huis uit mee. Vader stond in de gemeentelijke administratie ingeschreven als bouwkundige en moeder als dienstbode. Na de dood van broer en zus werd hun woonhuis ingericht als Van Baaren Museum. Uiteindelijk is de collectie in 1980 als langdurig bruikleen in het Centraal Museum ondergebracht. Broer en zus Van Baaren hadden een voorkeur voor figuratieve kunst die je met een gerust hart thuis kon ophangen. Niet al te groot van formaat en netjes van onderwerp. De dieren en mensen op de schilderijen en de sculpturen zijn herkenbaar. Ze lijken regelrecht uit het leven van die tijd geplukt, uit het leven van de gegoede burgerij welteverstaan. De Van Baaren collectie, Centraal Museum Utrecht
Image&copyrights Centraal Museum Utrecht/ Ernst Moritz 2011
Josephina van Baaren (1890-1959) en haar broer Lambertus (1888-1964) waren fanatieke Utrechtse kunstverzamelaars. Tussen 1925 en 1964 verzamelden ze 19de- en 20ste-eeuwse schilderijen, tekeningen, beelden, Japanse prenten en zilver. Hun verzameling groeide uit tot een kunstcollectie van nationale betekenis. Ze waren beiden ongehuwd en zijn altijd in hun ouderlijk huis aan de Oudegracht 317 blijven wonen.
De collectie van de Van Baarens is indrukwekkend. In die tijd kwam het vaak voor dat steden een bekende kunstverzamelaar hadden. Denk bijvoorbeeld aan het echtpaar Singer, naar wie het Singer Museum in Laren genoemd is. De collectie is in het Centraal Museum te bekijken, een deel zelfs online! Tegenwoordig is er ook een Van Baaren Stichting. De stichting biedt ondersteuning op het gebied van ouderenzorg, kinderopvang, gezondheidszorg, onderwijs, pastoraat en cultuur. De Van Baaren Stichting steunt ook Vrijdag Museumdag en Museum Voor één Dag.
MUSEUMKRANT ZOMER 2015
COLOFON ONDERSTAANDE MUSEA PARTICIPEREN IN VRIJDAG MUSEUMDAG EN MUSEUM VOOR 1 DAG
Musea Utrecht
De Museumkrant is een uitgave van Musea Utrecht in samenwerking met AxionContinu. Productie
Artekino | Angela Manders Musea Utrecht | Joris van Hees AxionContinu | René Leideritz Tekst
Horen, zien en schrijven | Connie Franssen Vormgeving
AAMU-Museum voor hedendaagse Aboriginal kunst
Lâle Ontwerpgroep | Roanne Woldendorp Fotografie
Het enige museum in Europa dat zich geheel richt op de hedendaagse Aboriginal kunst uit Australië. www.aamu.nl
Highzone Fotografie | Paul Voorthuis Met dank aan de Van Baaren Stichting
DEELNEMENDE ORGANISATIES:
Universiteitsmuseum Utrecht
Centraal Museum Oude en moderne kunst, Dick Bruna Huis, Rietveld Schröder huis, modecollectie, collectie Van Baaren. www.centraalmuseum.nl
Hét wetenschapsmuseum van Midden-Nederland! www.universiteitsmuseum.nl
Museum Speelklok Museum Speelklok vertelt klinkende verhalen over het eeuwenoude verlangen muziek te laten horen, door de zelfspelende instrumenten op onvergetelijke wijze tot leven te laten komen. www.museumspeelklok.nl
Domtoren Een kijkje in de rijke geschiedenis van de Domkerk en de Domtoren. www.domtoren.nl
Sonnenborgh – museum & sterrenwacht
Het Spoorwegmuseum Breng een nostalgisch bezoek aan Het Spoorwegmuseum en beleef op verrassende wijze de historie van het Nederlandse spoor. Daal af in een kolenmijn, bezoek een voorstelling over de Oriënt Express, maak een rit langs levensgrote stalen monsters of doe de Vuurproef, een spectaculaire virtuele reis langs twee eeuwen spoorhistorie. Het Spoorwegmuseum, dat wil je beleven! www.spoorwegmuseum.nl
Ontdek het heelal en de geschiedenis van deze parel in het Museumkwartier. Het markante gebouw herbergt een monumentaal middeleeuws bastion en een sterrenwacht uit de negentiende eeuw waar wereldberoemd zonne-onderzoek werd gedaan. Bovendien is Sonnenborgh de geboorteplaats van het KNMI. www.sonnenborgh.nl
Museum Catharijneconvent
Het Utrechts Archief
Eeuwenoude en hedendaagse kunst toont het heden en verleden van het christendom in Nederland. www.catharijneconvent.nl
Het Utrechts Archief beheert de rijkste collectie archieven, prenten, kaarten, foto’s, films en publicaties over de geschiedenis van stad en provincie Utrecht. www.hetutrechtsarchief.nl
MUSEUMKRANT ZOMER 2015