دیدگــــــــــا
شه‌نگال هه‌ولێر ده‌هه‌ژێنێ لـه‌مــاوه‌ی �ســێ ســاڵــی راب ــردوودا شـه‌نـگــال �ســێ جــار ته‌ختی ع ـه‌ر�شــی هـه‌ولـێــری ه ـه‌ژانــدوه ،لـه 2014/8/3جــاری یـه‌كـه‌م رووداوی كــاره‌س ــات و كــۆم ـه‌ڵ ـكــوژی ك ـه ل ـه‌الی ـه‌ن چـه‌تـه ـكـانــی داعش به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی ئێزیدی هه‌رێمی شه‌نگال داهات، بـ ـه‌ه ــۆی ب ـه‌ج ـێ ـه ـێ ـش ـتــن و راك ـ ـ ــردن و س ـه‌ن ـگ ـه‌ر چ ـ ــۆڵ ك ــردن ــی چ ـه‌كــدارانــی پــارتــی ،خـه‌ڵـكــی ش ـه‌ن ـگــال رووبـ ـ ـه‌ڕووی فـه‌رمــانــی 73یـه‌مـیــن ب ــوون ـه‌وه ،شـه‌نـگــالـیـه ـكـان چــاوه‌ڕێــی ئ ـه‌وه‌ن ـه‌بــوون ده‌سـه‌اڵتــی هـه‌ولـێــر بـه‌وشـێــوه‌یـه لـه‌ده‌ســت چـه‌تـه ـكـانــی داعــش ب ـه‌ج ـێ ـیــان ب ـه‌ه ـێ ـڵــن ،ئـ ـه‌و رووداوه چ ـه‌ن ــده كــاره‌س ــات ـب ــار بــوو بـ ــۆ خـ ـه‌ڵـ ـك ــی شـ ـه‌نـ ـگ ــال ئ ـ ـ ـه‌وه‌نـ ـ ــده‌ش ده‌س ـ ـه‌اڵت ـ ــی هـ ـه‌ولـ ـێ ــری هـه‌ژانــد ،ئـه‌گـه‌ر بـه‌هــانـه‌وه هاتنی گـه‌ریــا ـكـانــی پـه‌كـه‌كـه و هێز ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان نه‌بووایه ده‌سه‌اڵتی هه‌ولێر ده‌ڕووخا. دوای ئ ـ ـ ـ ـ ـه‌وه‌ی شـ ـه‌نـ ـگـ ــالـ ـیـ ـه ـك ــان ه ـ ـێ ـ ــزه‌كـ ــان ـ ــی خ ــۆی ــان ــی بـه‌رگــری» یـه‌بـه‌شـه و یـه‌ژه‌شـه و ئــاســایــش»یــان ئــاواكــرد ،ئـه‌وا هـه‌نـگــاوێـكــی دیــرۆكـیـتــر ل ـه‌الی ـه‌ن خـه‌ڵـكــی ئـێــزیــدیـخــان لـه رۆژی 2015/1/15ه ــاوێ ــژرا ،ئ ـه‌ویــش راگ ـه‌یــانــدنــی «ئـه‌نـجــومـه‌نــی دامـه‌زرێـنـه‌ری دیـمــوكــراتــی شـه‌نـگــال» بــوو ،ئـه‌مـه‌ش بــۆ جــاری دووه‌م تـه‌خـتــی هـه‌ولـێــری ه ـه‌ژانــده‌وه ،لـه‌الیـه‌كـیـتــریــش ئـه‌وه‌ی زانــی كـه ئـێــزیــدیـه ـكـان ئـیـتــر خــاوه‌ن ئـی ـراده‌ی خــۆپــاراسـتــن و خۆ ب ـه‌ڕێ ــوه‌ب ــردن ــن .ب ــۆی ـه جــارێ ـك ـی ـتــر ن ــاگ ـه‌ڕێ ـن ـه‌وه ژێ ــر ده‌س ـه‌اڵت ـ ه خــۆسـه‌پـێـنـه‌كـه‌ی .لـه‌بـنـه‌ڕه‌تــدا دوای فـه‌رمــانــی 73مـیــن جــاری یه‌كه‌م بوو كۆمه‌ڵگه‌ی ئێزیدی خۆیان خۆیان به‌ڕێوه‌ده‌برد. ده‌سه‌اڵتدارانی حكومه‌ته بنكه فرا‌وانه‌كه‌ی هه‌ولێر به‌یه‌ك ده‌نگ له‌دژی ئیراده‌ی شه‌نگالیه‌كان ده‌ركه‌وتن ،به‌اڵم ئه‌و ه چۆكی به شه‌نگالیه‌كان دانه‌دا. ل ـه‌كــاتــی راگ ـه‌یــانــدنــی ئ ـه‌ن ـجــوم ـه‌نــی دام ـه‌زرێ ـن ـه‌ر ت ــا رۆژی 2017/3/3ده‌سـه‌اڵتــی هـه‌ولـێــر و پــارتــی بـه‌هـه‌مــوو شێوه‌یه‌ك دژایه‌تی خۆی له‌به‌رامبه‌ر هه‌موو داموده‌زگاكانی ئێزیدیخان راگه‌یاند ،بۆ ئه‌مه‌ش له‌رێگای چاره نه‌گه‌ڕا ،به‌ڵكو به‌رده‌وام زم ــان ــی ه ـه‌ڕه‌ش ـه و ف ـشــار و تــونــدوت ـیــژی ب ـه‌كــاره ـێ ـنــا ،ئ ـه‌م ـه‌ش نـه‌یـهـێـشــت ش ـه‌ن ـگــال ئـ ــاوه‌دان بـبـێـتـه‌وه ،خ ـه‌ڵــك بـگـه‌ڕێـتـه‌وه،
رێكخراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان نه‌چنه شه‌نگال. ل ـه‌س ـه‌ر ن ـ ــاوی ش ـه‌ن ـگ ــال �سـ ــێ س ــاڵ ـه ده‌س ـ ـه‌اڵتـ ــی ه ـه‌ول ـێــر چ ـه‌ك و ت ـفــاق ل ـه ه ـێــزه ن ـێــوده‌وڵ ـه‌ت ـی ـه‌كــان وه‌رده‌گ ــرێ ــت ،لـه‌و م ــاوه‌ی ـه‌دا چ ـه‌نــدیــن گ ــرووپ و ه ـێــزی ت ــری واب ـه‌س ـت ـه بـه‌خــۆی دروسـ ــت كـ ــردن ،ب ـه‌ه ــاوكــاری ده‌وڵ ـه‌ت ــی ت ــورك ل ـه‌س ـه‌رده‌مــی داود ئــۆغ ـلــو گــرووپ ـێ ـكــی ل ـه ك ــوردان ــی س ــوری ــا ك ـه ل ـه بـ ـه‌ره‌ی ب ـ ـه‌رخـ ــودان و ش ــۆڕ�ش ــی رۆژئـ ـ ــاوا رای ــانـ ـك ــردب ــوو و الی ـه‌ن ـگ ــر و ئ ـه‌ن ــدام ــی ئ ـه‌ن ـه‌ك ـه‌س ــه ب ـ ــوون ب ـه‌چ ـه‌ك و م ــووچـ ـه‌ی ك ــردن، وه‌ك ه ـه‌ڕه‌ش ـه‌ی ـه‌ك ل ـه‌ب ـه‌رام ـب ـه‌ر ش ــۆڕ�ش ــی رۆژئـ ــاوا ئــامــاده‌ی ك ــردب ــوون ،ه ـه‌رچ ـه‌ن ــده نــابــێ ئ ـه‌و ه ـێ ـزان ـه س ـه‌ر ب ـه وه‌زاره‌ت ـ ــی پێشمه‌رگه‌ی هه‌رێم بن ،به‌اڵم به‌پاره و چه‌كی هه‌رێم له‌دژی شۆڕ�شی رۆژئاوا ئاماده‌كراون. هــاتـنــی ی ـلــدرم بــۆ هـه‌ولـێــر و دواتــریــش 25و 26ی شــوبــات چــوونــی مـه‌سـعــود بــارزانــی بــۆ ئـه‌نـقـه‌ره بـه‌ئــاشـكــرا بـه‌رنــامـه‌ی ئۆپه‌راسیۆنه‌كانی به‌هار تاوتوێكران له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتدارانی ئـه‌نـقـه‌ره ،ئـه‌وانـیــش ئــۆپـه‌راسـیــۆنــی مـنـبـه‌ج و ره‌قـقـه لـه‌الیـه‌ن ئ ـ ـه‌ن ـ ـق ـ ـه‌ره ،ئ ــۆپـ ـه‌راسـ ـی ــۆن ــی شـ ـه‌نـ ـگ ــال و رۆژئ ـ ـ ـ ـ ــاوا ل ـ ـه‌الی ـ ـه‌ن چـ ـه‌ك ــداران ــی پ ــارت ــی و پ ـش ـتــوانــی ك ــردن ــی ه ـێ ــزه‌كــان ــی ئ ـه‌ن ـق ـه‌ر ه بـ ـه‌ش ــاراوه‌ی ــی ،هـ ـه‌روه‌ه ــا ئ ــۆپ ـه‌راس ـی ــۆن ــی كــام ـپــی م ـه‌خ ـم ــور و ك ـ ـه‌ركـ ــوك ،ه ـه‌م ــان ـك ــات ئ ــۆپ ـه‌راس ـی ــۆن ــی س ـ ـه‌ر «ه ـه‌رێ ـم ـه‌كــان ــی پ ــاراس ـت ـن ــی م ـی ــدی ــا» ب ـه‌پ ـێ ـش ـه‌ن ـگــای ـه‌تــی ئ ـه‌ن ـق ـه‌ره و پ ـش ـت ـیــوانــی كردنی له‌الیه‌ن پارتیه‌وه به‌دزی. پــارتــی چـه‌كــداره ـكـانــی ئـه‌نـه‌كـه‌سـه‌ی وه‌ك بـه‌رخــی قــوربــانــی خـسـتـیـه پـێـشـخــۆی ،ویـسـتــی لـه خــانـه‌ســۆر بـیــانـخــاتـه رۆژئ ــاوا، لـ ـه‌الیـ ـه‌ك ش ـه‌ن ـگ ــال ب ـخ ــات ـه چـ ـه‌مـ ـبـ ـه‌ره‌وه ل ـه‌الی ـه‌ك ـت ــری ـش ـه‌و ه ئـه‌و هـێـزانـه بـخــاتـه رۆژئ ــاواوه .بـه‌رخــودانــی یـه‌بـه‌شـه و خه‌ڵكی ئ ـێ ــزی ــدی ـخ ــان وه‌ك سـ ـه‌ره‌ت ــا ئ ـ ـه‌و ه ـێ ـزان ـه‌ی وه‌س ـت ــان ــد ،بـ ـه‌اڵم هێشتا ئه‌و شه‌ڕفرۆشتنه كۆتایی نه‌هاتووه. ئ ـه‌م ـه‌ش ب ــۆ ج ــاری س ـێ ـی ـه‌م ه ـه‌ول ـێــر ده‌ه ـه‌ژێ ـن ــن ،چــونـكـ ه ئـیـتــر خـه‌ڵـكــی ئ ـێــزیــدی و ش ـه‌ن ـگــال تـه‌نـهــا نـیـیـه ،بـه‌ڵـكــو ت ـه‌واوی ئازادیخوازانی كوردستانیان له‌گه‌ڵه.
NO:15 - 1 March 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
د.كامه‌ران مه‌نتك :ئەو هاش و هوشی راگەیاندنە کە دەکرێت تەنها بۆ فریودانی رای گشتیه چاوپێكه‌وتن :سوارەی مام مەحمود
د.كامه‌ران مه‌نتك ،مامۆستای زانكۆی سه‌الحه‌دین
دەربارەی بارودۆخی سیا�سی ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست و کاردانەوەی زلهێزەکان لەناوچەکەو پێگەی کورد و گۆڕانکاریە سیاسییەکان و ئەنجامەکانی لەسەر کورد و ناوچەکە دیدارێکی تایبەتی لەگەڵ دکتۆر کامەران مەنتک مامۆستای زانکۆسازدا و سه‌باره‌ت به پارته‌كانی باشووری كوردستان، الی وایه پارتی دیموکراتی کوردستان بازرگانی بەخاک و واڵت دەکات، گۆڕان بازرگانی بەخەونی خەڵک دەکات ،لەبەرئەوەی ناتوانێت دیفاع لەخەونەکانیش بکات ،یەکێتی بازرگانی 4
بەهەردووکی دەکات ،ئیسالمی یەکان نەک بازرگانی بەسەر ژیانی خەڵک دەکەن بازرگانی بائاخیرەشیان دەکەن. ئازادیی كۆمه‌ڵگه :بارودۆخی سیاسەتی ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست و کاردانەوەی زلهێزەکان لەناوچەکەدا بەرەو کوێ دەچێت؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :بەڕاستی دیارە ئیستا لەسەر ئاستی هەرێمی لەسەر ئاستی نێو دەوڵەتی هاوسەنگی هێز لەگۆڕانە ،تاوەکو ئێستا دوا فۆرمۆڵەی خۆی وەرنەگرتووە ،لەبەر
ئەوە ئێمە دەزانین لە ساڵی 1990 سیسته‌مێکی جیهانی رووخا ،لەدوای رووخانی سۆڤیەتەوە هاوسەنگی بەسەرداهات، گۆڕانکاری هێز سیسته‌می دووجەمسەرنەما ،ئەمریکا سیستەمی نوێ ی دنیای راگەیاند ئەو دۆخە تاوەکو نەوەت و حەوت و نەوەدو هەشت ئەمریکا بەشێوەیەک لەشێوەکان توانی سەرکردایەتی جیهان بکات ،بەاڵم لەپاش ئەوە کۆمەڵێک دەوڵەت گەیشتنە قۆناخی بووژانەوە ،بەتایبەت روسیا لەپا�شی ()٢٠٠١ەوە هەوڵی بووژانەوەیدەدا، چین لەوالی بەهێز بوو ،هیندستان، ئەوانە هەوڵیاندا کەببنە بەربەستێک لەبەردەم ئەوەی ئەمریکا چۆنی دەوێت دنیا بەوشێوەیە بهاژوێت ئەوەش مانای چییە؟ دروستکردنی بەربەستێک بۆ زلهێزێک کەنەتوانێت هەموو سیاسەتەکانی خۆی پەیڕەو بکات مانای ئەوەیە هاوسەنگی هێز گۆڕانی بەسەرداهات ،ئەو گۆڕانکاری و ملمالنێ یە بۆ سیاغەکردن و داڕشتنەوەی سیستەمێکی نوێ ی تری جیهانی ،بوو بەهۆی ئەوەی ره‌نگدانەوەو کاریگەری لەسەر هەموو کۆی ئەو نەخشەیە بکات www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
کەلەدوای رووخانی سۆڤیەتەوە دەست بەداڕشتنەوەی کرابوو. ئازادیی كۆمه‌ڵگه :واتە تۆ پێت وایە بووژانەوەی رووسیا ئێستا توانیویەتی ببێتە بەربەستی؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :من پێم وایە ئێستا بەتەنها رووسیا نی یە ،ئێستا کێشەیەک لەگۆڕێ یە ،ئێستا بەڕاستی بەبۆچوونی من ئەمریکا شەڕ لەسەر ئۆراسیا دەکات ،ئۆراسیاش دوو زلهێزی لێ یە ،تۆ تەماشاکە لەدوای نەوەتەوە ئەمریکا چووە ئاسیای ناوەڕاست و ویستی مەجالی حەیەوی رووسیا بەرتەسککات لەئاسیای ناوەڕاست ئەوە مەجالی حەیەوی وێندەر لەناوچە ستراتیژی یەکانی ڕێڕەوەکانی نەفت و غاز و ناوچە ستراتیژی یەکانی جەبهەی دواوەی بێ بەشیبکات یەعنی تەوقی بکات ،لەوالیە لەمەنتیقەی ئەوروپای رۆژهەاڵت ئێمە دەزانین لەنەوەت و چوار و ئەوانە کۆمەڵێک دەوڵەت هەڵوەشایەوە ،ئەمریکا نفوزی خۆی�شی بردەئەوێ ،لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئەمریکا توانی لەعێراق بدات توانی ناوچەیەکی ئامین لێرە دروست بکات، دواتر لە ٢٠٠١لەئەفغانستانی دا، لە ٢٠٠٣لەعێراقی دا ،ئەفغانستان بۆ عێراق نیو کەوانەیەکە راست رووسیا لەلغاودەکات ،هەدەفەکەیان چی یە؟ هەدەفەکەیان ئەوەیە ئەمریکا پێ ی وایە ئەوەی بیەوێت نەک ئەمریکا هەر بەڕاستی لەسیاسەتی دەوڵەتی ئەوەی بتوانێت بیەوێت هەژموونی خۆی لەسەر دنیا بسەپێنێت هەژموونی خۆی دەبێت لەسەر ئۆراسیا ئەوروپا و ئاسیا بسەپێنێت ،ئەمریکا توانی بۆ یەکەمجار www.komelge.com
پاش سەدەیەک زیاتر لەسەرەتای سەدەی بیستەوە تاوەکو گەیشتە کۆتایی یەکەی توانی بۆیەکەمجار هەیمەنەی خۆی بسەملێنێت ،بەاڵم رووسیا و چین بەتایبەتی و ئیستا ئیش لەگەڵ هیندستانیش دەکەن کاریان لەسەر ئەوەکرد هەیمەنەی رووسیا هەیمەنەی دەربکات، لەوناوچەیە ئەمریکا
چۆن مۆدێرینتە و شۆڕشی پیشەسازی گۆڕانکاری لەگەڵ خۆی هێنا؟ نەخشەیەکی سیاسی نوێ ی هێنا بەهەمان شێوە ،شۆڕشی گەیاندنیش نەخشەی خۆی پێ بوو هەیمەنەی ئەمریکا لەو ناوچەیە چۆن دەردەکرێت؟بەوەی لەالیەک خۆیان بەهێز بکەن لەالیەک لەسنورەکانی خۆیان بێنەدەرەوە ،مەسەلەن رووسیا بەرەو سوریا هات ،لەکێشەکانی بەهار بەرەو میسر چوو ،لەبەر ئەوە بەرامبەر ئەوە هەوڵیدا یەکێتی یەکی ئۆرا�سی دروست بکات ،ئێمە تەماشادەکەین ساڵی پار کۆنگرەی ئۆرا�سی بەسترا، هەوڵیاندا دەوڵەتەکانی ئۆراسیا لەدەوڵەتێک کۆبکەنەوە ،ئەوانە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دیارە کاریگەری لەسەر زلهێزە هەرێمی یەکانیش هەبوو ئەوە بوارێکی رەخساند ،تۆ تەماشاکە لەدوای نەوەت و یەکەوە تورکیا لەتورکیایەکی عه‌ملانی کاری لەسەر ئەوەکرد کەببێتە تورکیایەکی عوسمانی و سوننی ،ئەوەش دەرئەنجامی شۆڕ�شی ئێران بوو کەلە 1979دەوڵەتێکی
شیعی ئیسالمی دامەزرا بەرامبەرئەوە کاری لەسەر کرا کەتورکیا بەرەو ئەو ئاراستەیە بڕوات بۆ ئەوەی هاوسەنگی هێز بەشێوەیەک بێت کە رێگەبگرن لە زیادبوونی هەژموونی شیعە، ئەوانە هەموو وایکرد کەدوو ئاراستە لەناوچەکە هەبێت ،ئاراستەیەکیان بڕوات ئیمپراتۆریەت بەرەو ئاراستەیەکیش بەرەو هەڵوەشانەوەو دابەش بوون ،ئاراستەی هەڵوەشانەوەو دابەش بوون ئەوە رەوتی گەشەسەندنی کۆمەڵگه‌یە ،چۆن ؟ لەبەر ئەوەی شۆڕ�شی گەیاندن ،چۆن مۆدێرینتە و شۆڕ�شی پیشەسازی گۆڕانکاری لەگەڵ خۆی هێنا؟ نەخشەیەکی سیا�سی نوێ ی هێنا بەهەمان شێوە ،شۆڕ�شی گەیاندنیش نەخشەی خۆی پێ بوو. تۆ تەماشاکە ئێستا دوو ئاراستە ئیش دەکەن لەناوچەکە ،ئاراستەیەک بەرەو ئەوەی کە ئیمپراتۆریەکان دروست بکاتەوە ،ئاراستەیەکیش بەرامبەر ئەو گەشەسەندنە بابڵێین سیا�سی و کۆمەاڵیەتی و تەکنەلۆجی و ئەلکترۆنی یەکە روودەدات ،ئەوانە وایکرد کەملمالنێکان لەوناوچەیە چڕ ببێتەوە. ئازادیی كۆمه‌ڵگه :بەبۆچوونی تۆ کام ئاراستەیەیان زیاتر ئەگەری جێ بەجێ بوونی هەیە؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :من پێموایە ئاراستەی سروشتی گەشەسەندنەکان دابەشبوون و هەڵوەشاندنەوەیە، چونکە لە کۆتایی جەنگی جیهانی یەکەم ئێمە دەزانین سەردەمی ئیمپراتۆریایی هەڵوەشایەوە ،لەجەنگی جیهانی یەکەم ئیمپراتۆریای قەیسەری بوو ،ئیمپراتۆریای عوسمانی بوو، ئیمپراتۆریای ئەڵمانی بوو ،ئەوانە 5
NO:15 - 1 March 2017
هەڵوەشانەوە ،لەبەرئەوەی سەردەمی ئیمپراتۆریات بەسەرچوو ،بەاڵم ئەوەش دیارە دەکەوێتە سەر چارەنوو�سی ئەو ملمالنێیەی کەئێستا لەناوچەکە هەیە، ئەو ملمالنێ یە وادەکات زۆرجار ئەگەری هەیە خۆیان بۆ شەڕ ئامادەکردووە. چونکە هەموو ئەگەرەکان ئێستا ئاماژە بەوەدەکەن کەبەرەو شەڕێکی جیهانی گەورە دەڕوات ،هەندێک دەرس هەیە لەمێژوو جۆرە کەلێنیکمان بۆ دەهێڵێتەوەوە یاخود گەشبینی یەکمان الدروست دەکات وەکو قەیرانی کوبا کەهەردوو ال سەعاتی سفریان دانا بۆ ئەوەی لەیەکتری بدەن ،بەاڵم دواتر کە بیرەوەری نیکسون دەخوێنینەوە کەبیرەوەری سەرۆکی ئەرکانی سوپای ئەمریکا لەوکاتەیدا دەخوێنینەوە، دەڵێین لێکدانەکە سفر بوو بۆیە ئەوەی لەپشت پەردەکان روودەدات زۆرجار جیاوازە لەوەی کە لەئیعالمدا روودەدات ،بەاڵم لەهەموو حاڵەکاندا ئەوەی کەگومانی تیادا نی یە ئەوەیە کە شەڕە لەسەر دابەشکردنەوەی هێز لەناوچەکە و لەهەموو جیهان. ئازادیی كۆمه‌ڵگه :کۆبوونەوەی ئەستانە و دەرئەنجامەکانی چی بوون؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :بەبۆچوونی من کۆبوونەوەی ئەستانە وەکو کۆبوونەوەکەی جنیف هیچ ئەنجامێکی لێ ناکەوێتەوە ،لەبەرئەوەی تۆ تەماشاکە ئێمە کۆبوونەوەکان دەبێت تەوافوق بکرێت لەمابەینی ئەوکەسانەی کە خەصمی یەکترن ناکۆکن لەگەڵ یەکتر ،ئیتر ئه‌گه‌ر دوژمنداری یەکتری دەکەن ناکرێت لەیەک وجهەنەزەرەوە تۆ هەوڵ بدەیت کەئیتیفاقێک بکەیت بەبێ ئەوەی بەشێکی زۆر لەخەڵک 6
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەشداری پێ بکەیت ،مەسەلەن کۆبوونەوەکانی ئەستانە فاکتەرێکی کورد کە ئێستا لەسەر خاک خۆی سەپاندووە و توانیویەتی رۆڵی خۆی هەبێت و لەڕووی عەسکەری یەوە جێ پێ ی خۆی کردووەتەوە مەسەلەن کوردەکانی وێندەر هەوڵیاندا دووریان خەنەوە کەئەوە یەکێک بوو لەفاکتەرە سەرەکی یەکانی شکست هاتنی جنێف، هەروها دەبێتە یەکێک لەفاکتەرەکانی
تورکیا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی یەعنی لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوە و سیاسەتی نێو دەوڵەتی و لەسەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆ لەقەیران دەژی. شکست پێ هێنانی هەرسێک جنێف، جنێفی چواریش پێموایە بەهەمان دەردەچێت ئەگەر بیانەوێت کێشەکان چارەسەربکەن هەرچەندە من پێموا نی یە بیانەوێت کێشەکان چارەسەربکەن، ئەوان ئەمریکاو رووسیاش ئێستا بەڕاستی لەبەر ئەوەی لەرووی ئیقتیصادیشەوە قازانجێکی زۆر دەکەن تاوەکو ئێستا هەردووکیشیان بابڵێین یاری دەست شکاندنەوەو دەست بادانی یەکتری دەکەن و هەردووکیشیان نەگەیشتوونە ئەوەی کە تا دوا هێزی خۆیان بەکارنەهێناوە ،لەبەر ئەوە من پێموایە دەیانەوێت شەڕەکان جارێ بەردەوام بێت تاوەکو هەردووک البزانن ئاستی هێزیان چەندە؟ تاوەکو لەسەر ئەو بنەمایە نەخشەی سیا�سی
دنیا دابڕێژنەوە. ئازادیی كۆمه‌ڵگه :گۆڕانکاری یەکانی تورکیا و پر�سی ریفراندۆم چۆن دەبینیت؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :جارێ پێش ئەوەی با�سی گۆڕانکاری یەکان بکەم حەز دەکەم ئاماژە بەوە بکەم کەتورکیا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی یەعنی لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوە و سیاسەتی نێو دەوڵەتی و لەسەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆ لەقەیران دەژی. پێتوایە كۆمه‌ڵگه: ئازادیی سیاسەتی دەرەوەی سەرکەوتوونی یە؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :من پێموایە تۆ ئەگەر تەماشاکەیت تورکیا لەگەڵ هەموو هاوسێکانی لەکێشەدایە، لەسوریا تەداخول دەکات ،لەگەڵ عێراق بەکێشەیە ،لەگەڵ ئێران کێشەی هەیە ،لەگەڵ یۆنان کێشەی هەیە، لەگەڵ رووسیا رۆژێک هەوڵ دەدات کەرووسیا بەکاربهێنێت یاخود سوود لە ،یەعنی گەمەیەکی ناتەندروست دەکات لەسەر هاوسەنگی هێزی رووسیا و ئەمریکا کە لەهەردووال مەنبوز بووە. لەبەرئەوە لەسەر ئاستی ناوخۆ ئێمە دەزانین کە تورکیا لەالیەک هەوڵدەدات کەئۆپۆزیسیۆنە عەملانییەکان بۆ خۆیان راکێشن کار لەسەر رەهەندی ناسیۆنالیستی تورک و رەهەندە دینی یەکەی دەکات ،پێیان دەڵێت کاکە ئێمە ئەگەر ئێوە بەتەنها ناسیۆنالیستتان بەکار هێناوە بۆ ئەوەی رەگەزی تورک بسەملێنن ئێمە ئێستا دینیش دەخەینە خزمەت ئەو ناسیۆنالیستە ،تەنها ئێوە پاڵپشتیمان بکەن لەپرۆژەکان ،بەاڵم دیارە تاوەکو ئیستا هێزەعه‌ملانییەکان www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
لەهەندێک بابەت لەگەڵیدان و پاڵپشتی یان کردووە بەتایبەتی لەمەسەلەی کورد ،ئێمە دەزانین ئه‌ردۆغان و ئه‌كه‌په لەگەڵ جه‌هه‌په و لەگەڵ مەهەپە و ئەوانە هیچ جیاوازی یەکی ئەوتۆیان نی یە لە سیاسەتیان بەرامبەر کورد ،هەرکاتێک جیاوازیش نیشاندەدەن بۆ ملمالنێیەکی سیا�سی ناوخۆ و موناوەرەیەکی سیا�سی یە بۆ دەسکەوت زیاتر لەیەکتر بەدەست بهێنن ،لەگەڵ حیزبە عه‌ملانی یەکان قەیرانێکی هەیە بەرامبەر بەهەندێک مەسەلە بەرامبەر بەمەسەلەی کورد قەیرانیان نی یە ،دیارە ئێستا لەتورکیا مەسەلەی کورد یەکێکە لەو قەیرانە گەورانەی کە تورکیای توو�شی فۆبیای کوردی کردووە ،بەتایبەتیش لەسەر گەشەسەندنی مەسەلەی کورد لەڕۆژئاوای کوردستان و گەشەسەندنی مەسەلەی کورد لەباکوری کوردستان ئەوانە وایان کردووە کە تورکیا لەقەیران بژی ،بەاڵم هەرچی بەنیسبەت سیستەمی سەرۆکایەتی و ریفراندۆم رووداوانەی دووایی ،جارێ سەرەتا بەر لەهەمووشتێک دەبێت بزانین سیستەمی سەرۆکایەتی بەشێکە لەسیستەمی دیموکرا�سی سیستەمێکی دیموکرا�سی یە ،دیموکراسیت لە کۆمەڵگەی تورکیا وەکو پێویست نی یە، دیموکرا�سی بەس بۆ تورکەکان هەیە. لەناو كۆمه‌ڵگه: ئازادیی تورکەکانیشدا جیاوازی نەکراوە یان دیموکرا�سی یەکە گشت گیرە بۆ تورک؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :بۆ تورکەکانە تاوەکو ئێستا ،بەاڵم لەسەردەمی ئه‌ردۆغان بۆ ئەو تورکانەیە کە له www.komelge.com
خۆی نزیکن ،ئەو رووداوانەی دوایی سەملاندیان کە ئه‌ردۆغان زۆر بایەخ بەسیستەمی دیموکرا�سی نادات، کورد بەرامبەر هەڵوێستەکانی هەڵوێستەکانی بەرامبەر پەرلەمان و سوپاو هەوڵدانی بۆ بچوک کردنەوەی سوپا ئەوانە هەمووی ئاماژەن کە
سیستەمی سیاسی لە باشوری کوردستان لە قەیراندایە ئەمە هەموومان ئەوە دەزانین
ئه‌ردۆغان بەتوندی ئیش لەسەر ئەوەدەکات دەسەاڵتی سوڵتانی زوو بگەڕێنێتەوە بۆ تورکیا ئەو دەسەاڵتە سوڵتانیزمە بێنێت بەرگێکی نوێ ی لەبەر بکات لەپەنای سیستەمی سەرۆکایەتی بیشارێتەوە ،ئەگینا من پێموایە ئه‌ردۆغان تورکیا بەرەو ریفراندۆم ناکات بۆ ئەوەی سیستەمێکی سەرۆکایەتی لەتورکیا دابمەزرێت، ئه‌ردۆغان ریفراندۆم بۆئەوە دەکات بۆ ئەوەی ئەو خەونەی پێی دەگوترێت خەونی عوسمانی یە نوێ یەکان بێنێتەدی وهەموو دەسەاڵتە رەهاکان وەکو سوڵتانەکانی پێشووی عوسمانی یەکان لەدەست خۆی کۆبکاتەوە ،بۆ ئەوەی سیاسەتی خۆی بەوشێوەیە بەڕێ بکات کە خۆیان دەیانەوێت، ئێمە دەزانین ،چونکە ئێستا بەئاشکرا دروشمی عوسمانی یە نوێ یەکانیان بەرز کردووەتەوە.
ئازادیی كۆمه‌ڵگه :پێگەی کورد لەناوچەکەدا چۆن دەبینیت؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :ئەو دوو ئاراستەیەی باسم کرد دوو ئاراستەیە کەیەکێکیان بەرەو ئیمپراتۆریەت و یەکێکیان بەرەو دابەش بوون، ئاراستەی یەکەم لەخزمەتی کورد نی یە ،ئاراستەی دووەم لەخزمەتی کوردە، لەبەر ئەوەی ئەو نەخشە سیا�سی یەی لەئارادایە هەرگۆڕانکارییەکی بەسەردابێت دەرفەتێک بۆ کورد دەبێت ،لەدوای نەوەتەوە ئەو دەرفەتە بۆ کورد رەخسا لێرە ،ئێستا لەسەر واقیع ئێمە خوێندنەوەیەکی واقیعی بکەین نەکەوینە ژێر کاریگەری راگەیاندنەکان ،ئێستا مەسەلەی کورد لەباشوور واقیعێکی هەیە حکومەتێکی هەیە ،ئەو حکومەتە هەرچۆنێک بێت گرنگ دەسەاڵتیکی خۆماڵی کوردی هەیە ،لەڕۆژئاواوە مەسەلەی کورد بەرەو پێش چووه. ئازادیی كۆمه‌ڵگه :لەباشوور ئەو قەیرانە سیاسییانەی لەم دوایی یانەدا دروست بووە ئەگەری ئایندەی کوردی کەمتر نەکردووەتەوە ؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :تۆ تەماشاکە ئێمە لەسەر مەسەلەی کورد و لەسەر سیستەمی سیا�سی لەکوردستان دوو بابەتی جیاوازن ،من لەسەر مەسەلەی کورد قسە دەکەم ،لەسەر مەسەلەی سیستەمی سیا�سی لە باشوری کوردستان لە قەیراندایە ئەمە هەموومان ئەوە دەزانین، بەاڵم مەسەلەی کورد لێرە حاڵەتێکی دیفاکتۆ هەیە ،لەڕۆژئاوای کوردستان حاڵەتێکی دیفاکتۆ هەیە ،رۆژئاوای کوردستان رۆژ بەڕۆژ لەسەر خاک 7
NO:15 - 1 March 2017
بەرەو پێشەوە دەڕوات ،بۆ کورد و کوردستان قۆناخێکی زۆر بڕدراوە واتا لەو دوایی یە ئەو شەڕەی دوایی نەبوایە ئێستا باکوری کوردستان بۆ قۆناخێکی گەورەتر بەرەو پێشەوە دەچوو ،لەبەر ئەوە بەبۆچوونی من کورد لەو شەڕانەی دوایی ،هەرچەندە ئەوشەڕانەی دوایی کە لە باکوری کوردستان لەنێوان پەکەکە و ده‌وڵه‌تی توركیا روویدا پێموایە داویک بوو حکومەتی نایەوە پەکەکە بەئاسانی تێ ی کەوت ،ئەگەر ئەو شەڕانە نەکرایە یاخود دوا بخرابا رەنگە کورد زیاتر سوودی لێ وەرگرتبا، ئەو واقیعە نوێیە ئەو نەخشە داڕشتنەوە نوێیە وادەکات کەتورکیا هێزە هەرێمییەکان هەموو توانایەکیان بەکاربهێنن بۆ پاراستنی خۆیان ،بۆیە گەمە لەسەر ئەوە دەکەن تواناکانی کورد لەجیاتی ئەوەی بۆ پەرەپێدانی ئەو هەرێمانە بڕوات دژی یەکتر بەکاری بهێنن ،ئەزمونیان هەیە لەوەی سەرکەوتنیان هێنا مەسەلەن لەنەوەت و یەک کاتێک راپەڕین بوو لەکوردستان و خوێنێکی نوێ دروست بوو ،حکومەتی هەرێم دروست بوو ،پەرلەمان هەڵبژێردرا ،لەجیاتی ئەوەی تواناکە بەرەو چەسپاندنی پرۆسە دیموکرا�سی یەکە بڕوات توانکانی کوردیان دژی پەکەکە بەکارهێنا و شەڕیان بەپەکەکە فرۆشت ،بەوەی لەالیەک تواناکانی هەرێمیان بەخەساردا ،سەرەتا شەڕێکی ناوخۆیان لەکوردستان دروست کرد لەالیەکی تر بووە هۆی زیانێکی زۆر بە پەکەکە بگات ،لەهەردوو الش ئەو دەوڵەتانە قازانجیان کرد ،لەبەر ئەوە ئەو دەوڵەتانە بەشێوەیەکی ئاسایی کار لەسەر ئەوە دەکەن کەتواناکانی کورد دژی یەکتر بەکار بهێنن ،بێگومان 8
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
خڵکێکیش هەیە ئێستا لەدۆخی کوردستان لەرووی سیا�سی یەوە گەیشتووەتە قۆناخێک ئامادەیە لەپێناو مانەوەی خۆی هەمووشتێک بکات. بەاڵم وەکو باسم کرد ئەو مەسەلەی ئەوانە ناوچەکە داڕشتنەوەی هەندێک گۆڕانکاری هەیە لەسەرووی ئەوانەیە ،ئەوانە یاریکەریکن رەنگبێت لەهەر لەحزەیەک بەهایان نەمێنێت البدرێن ،بەاڵم مەسەلەی نەخشە سیاسییەکە کەپەیوەندی بەجوگرافیاو جیۆپۆلەتیکی کوردستانەوە هەیە وەک ئەو ئاراستەیە دەڕوات کەباسم کرد.
پ د ک بەتەواویی بۆچوونی خۆی ئاشكرا نه‌كردوه سه‌باره‌ت به‌كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی!
ئازادیی كۆمه‌ڵگه :رۆڵی رۆژئاوای کوردستان لەهاوکێشە سیاسییەکانی ناوچەکەدا چی یە؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :بەڕاستی ڕۆژئاوای کوردستان تەماشاکە ئێستاکە هەموو شەڕەکان لەڕۆژئاوا لەیەک شوێن چڕ بووەتەوە ،ئەویش لە سنوورەکانی کوبانێ و عەفرینە لەبەرئەوەی رۆژئاوای کوردستان بەرەو ئەوە دەڕوات کە سنوری جوگرافی خۆی تەواو بکات،عفرین و کوبانێ ئەگەر لەیەکتر بدرێن مانای وایە جوگرافیای تەواو بوو وە لەدەریا
نزیک دەکرێتەوە ،یەعنی بوونی هەر دەروازەیەکی بچوک بۆ سەر دەریا بایەخی جیۆپۆلەتیکی هەموو ناوچەکە دەگۆڕێت ،سەرلەنوێ بایەخی جیۆپۆلەتیکی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست گۆڕانکاری بنەڕەتی بەسەردادێت، لەبەر ئەوەیە ئێستا تۆ تەماشاکە لەو رێگا یەی کە کورد دەگەیەنێتە دەریا کورد وادەکات کەسنوری جوگرافی خۆی تەواو بکات هەموو هێزە هەرێمییەکان و نێودەوڵەتییەکان لەوێ کۆبوونەتەوە ،نمونه لەمەنبەج ،لەباب، لەجەرابلوس ،پێشترتورکیا هات هەمووی ئیستا لەو خەتەیە بۆ ئەوەی رێگە نەدەن جیۆپۆلەتیکی ناوچەکە بەوشێوەیە بگۆڕێت کەخزمەتی کورد بکات ،لەبەر ئەوە رۆژئاوا من پێموایە ئێستا ئێمە دەڵێین لەدروشمەکان کەرکوک دڵی کوردستانە و نازانم چی ،بەاڵم ئێستا لەڕووی ستراتیژی یەوە رۆژئاوا بۆتە شادەماری ئایندەی کوردستان. ئازادییكۆمه‌ڵگه:دەستێوەردانەکانی پارتی بۆ رۆژئاوای کوردستان و ئەنجامی ئەم دەستێوەردانانە بەچی دەگەن؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :ناوچەکە دابەش بووە بەسەر دوو هێز و هەموو لەمیدیا گوێمان لێ دەبێت طبیعیش دیارەو ئێمە دەبینین مەسەلەن ،پارتی دیموکراتی کوردستان کەوتووەتە ژێر کاریگەری تورکیا لەبەر ئەوە تورکیا پەیوەندی یەکانی لەگەڵ پارتی بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی هەرکاتێک بیەوێت وەکو هێزیک بەکاری بهێنێت لەپێناو بەرژەوەندییەکانی خۆی ،دیارە پارتیش هەوڵ دەدات سوود لەوە ببینێت بۆ مانەوەی خۆی ،بەاڵم لەدواجاردا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
بەراورد ناکرێت لەنێوان سوودەکانی پارتی کەلەبەرژەوەندی چەند کەسێکە لەگەڵ سوودەکانی تورکیا کەسوودێکی ستراتیژی و ئایندەیی گەورەیە لەبەر ئەوە بەبۆچوونی من ئەو هەواڵنە دەکەوێتە سەر ئەوەی تا چەند پارتی بەفیعلی ئەوەی دەیڵێت تەطبیقی دەکات ،مەسەلەن تاوەکو لەڕێ ی سیاسەت و لەڕێ ی ئیعالم و لەرێ ی دیبلۆماسیەتەوە بێت من پێموایە کێشە نی یە ،چی دەڵێن گرنگ نی یە، بەاڵم هەرکاتێک هەوڵیاندا لەڕووی خاک لەڕووی واقیعەوە تەطبیقی بکەن ئەوکاتە خەتەرەکان دەست پێ دەکات، لەبەر ئەوە پارتی خۆ�شی دەزانێت رەنگە ببێتە زەرەرمەندی یەکەم لەهەر پراکتیزەکردنێک بۆ سەر واقیع ،ئەوان لەناو خۆیان لەقەیراندان ،قەیرانی ئابووری لەکوردستاندایە قەیرانی سیا�سی لە کوردستاندایە ،قەیرانی جەماوەری و حیزبی یان هەیە ،واتا دۆخێکی هێندە الوازە ئەگەر بچنە ناوشەڕێکی وا من پێموایە زەرەرمەندی یەکەم دەبن.
بکرێ
ئازادییكۆمه‌ڵگه:ملمالنێسیاسییەکانی کوردستان و دەرئەنجامەکانی چۆن دەبینیت؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :لەباشوری کوردستان ملمالنێ ی سیا�سی زۆر الوازە ،بەڕاستی من پێموایە ئەوەی لەباشوری کوردستان روودەدات ملمالنێکان زیاتر ملمالنێ یەکی خێڵەکی و بنەماڵەیی یە ،لەسەر بەرژەوەندی یەکانە واتا کۆمەڵیک گرووپ کۆمەڵێک کۆمپانیا شەڕ دەکەن لەسەر بەرژەوەندییەکانی خۆیان ،لەبەرئەوە ئەگەر ناوی لێ بنێیت ملمالنێی
ئازادیی كۆمه‌ڵگه :پێتوایە بۆ هەردوو الیه‌نی ملمالنێکان هەمان پێناسە دەگرێتەوە؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :الیه‌ن وەکو کێ مەبەستت؟ ئازادیی كۆمه‌ڵگه :مه‌به‌ستم پارتی بەرامبەرالیەنەکانی تر لەکوردستاندا کە لەملمالنێدان؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :من پێموایە لەباشوری کوردستان پارتی لەگەڵ الیەنەکانی تردا کێشەیەکی ئەوتۆی نی یە ،لەبەر ئەوەی گۆڕان لەڕووی
www.komelge.com
سیا�سی هەر کاتێک ملمالنێی سیا�سی کاتێک بەرژەوەندییە سیاسییەکانی نەتەوەیەک یاخود میللەتێک یاخود واڵتێک دەکەوێتە خەتەر ئەو ملمالنێ سیاسیانە بەشێوەیەک ئیدارە دەکرێت کەخزمەتی ئەو ئامانجانە بکات ،بەاڵم لەکوردستان لەبەرئەوەی ملمالنێکان سیا�سی نین ملمالنێکان کەسین لەسەر ئەو وەسفانەن کەتازەکردم لەبەر ئەوە تەماشا دەکەی مەسەلەی چارەنووس و مەسەلەی ئیدارەدانەکە هیچ بایەخێک بەچارەنوو�سی میللەتەکە ناندرێت.
بەڕاستی پەکەکە دروشمی خۆسەری دیموکراسی یان
بەرزکردووەتەوە پێیان وایە
لەسەر ئەو بنەمایە ئیداراتی یان نەخشەی نوێ دروست
ئیعالمی یەوە کێشەی هەیە ،بەاڵم الی پارتی گرنگ نی یە ،قسە دەڵێت هەرچی دەڵێت ئیهمال دەکرێت، یەکێتی یە هێزی سەربازی یەکێتی تاکو ئیستا لەگەڵ پارتی ژێر بەژێر لەگەڵیان یەکن و پارتی کار لەسەر ئەوە دەکات کۆمەڵێک بەرژەوەندی بداتێ وبیهێنێتە ناو ئەو هاوکێشەیەی خۆی وەکو نەوەدو یەک لەگەڵ کورد بەکاریان بهێنێت و شەڕ بکەنەوە، بەاڵم تاکو ئیستا نازانرێت کەیەکێتی دەکەوێتە ژێر ئەوبارە یان نا ،بەاڵم یەکێتی تاوەکو ئێستا هەڵوێستەکانی لەسەرەوە شتێکە لەخوارەوە شتێکە، من لەدەنگی ئەمریکا قسەیەکم کرد، گووتم لەباشووری کوردستان پارتی دیموکراتی کوردستان بازرگانی بەخاک و واڵت دەکات ،گۆڕان بازرگانی بەخەونی خەڵک دەکات ،لەبەرئەوەی ناتوانێت دیفاع لەخەونەکانیش بکات، یەکێتی بازرگانی بەهەردووکی دەکات، ئیسالمی یەکان نەک بازرگانی بەسەر ژیانی خەڵک دەکەن بازرگانی بائاخیرەشیان دەکەن، ئەوانە لەدواجاردا لەبەر ئەوەی وەسفی بازرگانیان لەسەر پراکتیزە دەکرێت هەموو لە دواجاردا بەرژەوەندییەکان بەیەکەوە کۆی کردوونەتەوە کێکەکە دابەشکراوە، ئەو هاش و هو�شی راگەیاندنە کە دەکرێت تەنها بۆ فریودانی رای گشتی خەڵکی کوردستانە و هەرکەس دەیەوێت پاکانەی خۆی بکات ،بەاڵم ملمالنێ ی سەرەکی لەکوردستاندا لەنێوان دووهێزە هێزێکیان پەکەکەیە لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان، 9
NO:15 - 1 March 2017
ئێستا ملمالنێکان لەمابەینی ئەو دوو ئاراستەیەیە ،بەڕاستی پەکەکە دروشمی خۆسەری دیموکرا�سی یان بەرزکردووەتەوە پێیان وایە لەسەر ئەو بنەمایە ئیداراتی یان نەخشەی نوێ دروست بکرێ ،پارتیش دروشمی دەوڵەتی کوردی بەرزکردووەتەوە هەرچەندە ئێمە لێرە زیاتر لەناو واقیعەکە دەژین ئەو دروشمە لەگەڵ ئەوەی لەواقیع دەگوزەرێت دووشتن زۆر لەیەکتر جیاوازن. ئازادیی كۆمه‌ڵگه :زۆربەی کێشەکانی نێوان پارتە سیاسییەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست لەسەر مەسەلەی هەبوونی ئەقڵی خێڵەکی بەرامبەر ئەقڵی پێشکەوتن خوازە ،ئایا پێت وانی یە کێشەی نێوان پارتی و پەکەکە بەشێکی لەسەر ئەو جیاوازی یە بێت؟ د.كامه‌ران مه‌نتك :سەرەتا من کێشەکانی رۆژهەاڵتی پێموایە ناوەڕاست شەڕە لەسەر مەسەلەی ستراتیژی جیۆپۆلەتیکیەکان ،مەسەلەی رۆشنبیری یەکان و مەسەلەی الیەنی کۆمەاڵیەتی وەکو ئامرازێک لەوشەڕەدا بەکاردەهێنرێت وەکو سۆفت پاوەرێک یاخود ژێرخانێکی کۆمەاڵیەتی و بونیادێکی کۆمەاڵیەتی بەکاردەهێنرێت لەمەسەلە سیا�سی یەکاندا ،ئەگینا لەناوچەکە وەکو باسم کرد شەڕە لەسەر داڕشتنەوەی نەخشەی سیا�سی ناوچەکە کەواتە شەڕێکی ستراتیژییە، هه‌روه‌ها شەڕێکی جیۆپۆلەتیکیشە، بەاڵم بەنیسبەت ئەو دوو هێزە دیارە لەدوو کلتوری جیاواز پەروەردەبوون، پارتی کرێکارانی کوردستان هەوڵ دەدات خۆی لەو مێژووە داببڕێت کەحیزبەکانی کوردستان کاریان لەسەر 10
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کردووە ،وەکو دەڵێن وەکو لەمیدیاکان و لە ئیعالمەکان دەیان خوێنینەوە ئەوان ئیعتیماد دەکەنە سەر تیۆڕی ئۆجەالن کەپێ ی وایە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ ئەوەیە خەڵکەکان
لە کۆنگرەی نەتەوەییدا
بدرێت بەهێزی هەرێمی
و جیهان-یش .ئیرت کەس
ناتوانێت کوردان بگەڕێنێتەوە دواوە ،کۆنگرەی نەتەوەیی
بەو دەوڵەتانە دەڵێت وەرن،
سەرلەنوێ پەیوەندی خۆمان سەر راست بکەینەوە و چه‌ند پرانسیپێك له‌نێو خۆمان دابنێین
بەیەکەوە بژین لەسەر بنەمایەکی وەک یەکێتی ئەوروپا کۆمەڵیک کانتۆنات و کۆمەڵیک قەوارەی سیا�سی هەرچەنێ بنێ بەیەکەوە ئیدارە بکاو بەیەکەوە بژین بۆ ئەوەی کێشە لەمابەینی نەتەوەکان نەمێنێت ،ئەوە من پێموایە خوێندنەوەیەکە بۆ ئەوەی کە من لەوسیمینارەی پەکەکە کە لەسلێمانی کرا گوتم مەسەلەی دەوڵەت کە دەستی پێ دەگرن پارتی دیموکراتی کوردستان دەوڵەتی نەتەوە مۆدیلێکی سەدەی نۆزدەبوو دوای جەنگی جیهانی یەکەم لەو ناوچانەدا دایان نا ،تەطبیقیان کرد تەماشاکە ئەوە نەجاحەتی نەهێنا ،لەبەرچی ؟ لەبەرئەوەی دەوڵەتەکان لەسەر بنەمای دوژمنکاری
دامەزرابوون ،کۆمەڵیک نەتەوە ئابووری یەکی الواز بەبێ ستراتیژی بەبێ یکگرتووی بەسادێکی زۆر، وای کرد ئەو دەوڵەتانە گەلەکانیان ببنە کۆیلە و حاکم و بنەماڵە هەموو سەروەتوو سامانەکانیان بەگوێرەی بەرژەوەندی یەکانی خۆیان بەکار بهێنن ،ئێستا ناوهێنانی من پێموایە تێ نەگەیشتنە لە سەردەمی مێژوو ئێستا ئێمە لەسەردەمی گەیاندنین ،سەردەمی گەیاندن تەقسیمی خۆی پێ یە لە بۆ دنیا، مەسیح دەڵێ؛ بەجلی کۆن قوما�شی نوێ پینەمەکە لەبەر ئەوەی هەردووکیان سەقەت دەبن ،هەم قوماشەکە و هەم جلەکۆنەکە ،لەبەر ئەوە بەبۆچوونی من ئەو گۆڕانکاری یەی کەدێ لەڕۆژ هەاڵتی ناوەڕاست لەناوچەکە مۆدیلیکی نوێ دێنێتە گۆڕێ ،ئەومۆدێلە پێگەیەکی تردێنێت بۆ کورد بۆ ئەوەی ئیدارەی خۆی بکات ،ئەوجا ئەوە بەبۆچوونی من ناو گرنگ نی یە ،ناوهێنانی دەوڵەت تەنها ژیاندنەوەی ژێ ی ناسیۆنالیستی نەتەوەکانی تر مەسەلەن ناسیۆنالیستی عەرەب و ناسیۆنالیستی تورک و فارس، هەروەها دوور خستنەوەی خەڵکەکانی ترە ،بەاڵم ئەگەر هەوڵدان بۆ ئەوەی هەرچی ناوێکی لێ بنرێت ،بەشێوەیەک دابڕێژرێتەوە گرنگ ئەوەیە تۆ لە واقیع چی دەسەاڵتێکت دەبێت ،چیت دەکەوێتە ژێر دەست ،چۆن ئیدارەی واڵتەکەی خۆت دەکەیت ،نەک ناوی چی یە؟ پێموایە ئەو دابەشبوونەی دێت بەدوای ناوێک دەگەڕێت هێشتا ناوەکەی نەدۆزیتەوە.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
نووسەرێک :دیموكراسییه‌ت لەبەڕێوەبەرایەىت سیاسیی باشوور بووىن نەبووە ئا :ئاسۆ جەوهەر چاالکانی دیموکرا�سی و مافی حیزب راید ه‌گه‌یه‌نن، مرۆڤ، هیچ به‌هایه‌کی بۆ دیموکرا�سی نه‌‌هێشتوو ه‌ته‌وه ،دیموکرا�سی لە هەرێمی كوردستان ناوەڕۆكەكەی پووچ كراوەو ئه‌و ه‌ی کراو ه ئەتککردن و شێواندنى دیموكراسییه‌ت بووە. جه‌ختیشد ه‌که‌نه‌و ه :ئاستەنگییه‌كانی بەردەم دیموكرا�سی لە هەرێم، نەبوونی دەستوور و یاسایەكی جێگیره و هێزی سەربازی و هەژموونی حیزبیش ،ئەو هۆکارانەن کە ناهێڵن دیموكرا�سی بچەسپێت.
دیار عەزیز شەریف ،نووسەر، به‌و ه‌د ه‌کات»:کاتێک ئاماژ ه دەڵێین دەسەاڵتدارانى باشوورى کوردستان یان هێزە سیاسییەکان www.komelge.com
بەگشتیی (بانگەشەى دیموکرا�سى) ناکەوینە ئەوە دەکەن، هەڵەوە ،بەاڵم ئەگەربێتو بڵێین دیموكراسییه‌ت پاشەکشەى کردوە یان کەم و کوڕى لەم بوارەدا هەبووە یان هەیە ئەوە دەکەوینە هەڵەیەکى گەورەوە لەڕووى زانستى دیموكراسییه‌ت سیاسییەوە. لەم واڵتە لە هەڵبژاردن، باڵەخانەى په‌رله‌مان و حکومەت و وەزارەتەکان کورتکراوەتەوە. بەاڵم ئەوەى لە 25ساڵى رابردوو لە حکومڕانى سیاسیی هەرێمى کوردستان بینیمان ،حکومڕانییەک بووە بەهیچ شێوەیەک پەیوەندى بە چەمکى دیموكراسییه‌تەوە نەبووە. ئەوەى کە لە واقیعدا ئەزموونکرا، ئەزموونى حوکمڕانییەکى حیزبى- بنەماڵەیى بووە». دیار عه‌زیز ،له و ه‌شد ه‌دوێت که دیموكراسیه‌ت ئه‌تکراو هو حیزبه‌کان کردویانه به ئامرازێک بۆ گه‌یشتن به‌د ه‌سه‌اڵ ت ،به ئازادیی کۆمه‌ڵگه‌ی راگه‌یاند » :دەکرێ لە زۆر رووەوە بە بەڵگەوە بیسەملێنین
کە چەمک و بەهاو پرەنسیپەکانى دیموكراسییه‌ت لەنێو ئەزموونى بەڕێوەبەرایەتى سیاسیی باشوور دوورو نزیک بوونى نەبووەو پەیڕەوى لێنەکراوە .بەپێچەوانەوە ئەوەى کراوە ،ئەتککردن و دیموكراسییه‌ت شێواندنى بووە ،دیموكراسییه‌ت لەالیەن پارتیی و یه‌کێتیی و حیزبەکانى تریشەوە کراوەتە ئامرازێک بۆ گەیشتن بە دەسەاڵتێکى حیزبى و پەیڕەوکردن و سەپاندنى کۆى بەهاو چەمکە خێڵەکى ،بنەماڵەیى، ئایینى و ناوچەگەرییەکان بەسەر لەمڕووەوەش کۆمەڵگه‌دا. هەڵبژاردن، بەر پەنابردنە باشترین ئامرازێکى چەواشەکاریى سیاسیی بووە ،لەالیەن ئەو هێزە کالسیکانەوە .بەشێوەیەک لەم واڵتە هاوشێوەى واڵتە دواکەوتووەکانى ناوچەکە ،دیموكراسییه‌ت بۆ هاواڵتیان تەنیا لە بەشداریکردنیان لە هەڵبژاردن کورتکراوەتەوە. دیموكراسییه‌ت لەکاتێکدا سەبارەت بە هاونیشتیمانیان، 11
NO:15 - 1 March 2017
مەسەلەیەکى ژیانییەو دانەبڕاوە لە ژیانى رۆژانەیان». دیار ،وتی�شی :مەسەلەى فرە حیزبى وەک پرەنسیپێکى دیموکرا�سى، ئەویش لە باشوورى کوردستان لەالیەن هەردوو حیزبى بااڵدەستەوە چەواشەکاریى بەرامبەر کراوە. ئەوەى لە دواى دروستبوونى حکومەتى کابینەى یەکەمین هەرێمەوە ،تائێستا بوونى هەبووە، وەهمى فرە حیزبى بووە ،نەوەک بوونى فرە حیزبییەکى راستەقینە لەمبارەیەوە کوردستان. لە لەناوبردنى و تەسفیەکردن کەسایەتییە بەجۆرى جۆر ئۆپۆزیسیۆنەکان، سیاسییە تەنانەت کۆمەڵکوژکردنى پارتێکى سیاسیی لەالیەن هەردوو حیزبى دەسەاڵتدارەوە ،باشترین بەڵگەن. تەنانەت رێگریکردن لە پارتیی چارەسەرى دیموکراتی کوردستان، و مۆڵه‌ت پێنه‌دانی سه‌ر ه‌ڕای دووجار ئه‌و ه‌ی دووجار سه‌رلێدانی یاسای كرد ،بەڵگەیەکى ترن بۆ نەبوونى باشوورى لە دیموكراسییه‌ت کوردستان .ئەى سەبارەت بەو هەموو توندوتیژییەى بەرامبەر بە رۆژنامەنووسان و تیرۆرکردنى رۆژنامەنووس و نووسەرە ئازاد و سەربەخۆکان کراوە؟ ئەمە چیمان پێدەڵێت ،جگە لە بڕوانەبوونى ئەم دەسەاڵتە بە ئازادیى نووسین و رادەربڕین ،کە بێگومان ئەمەش پرەنسیپێکە لە پرەنسیپە دیموكراسییه‌ت. بنچینەییەکانى بێگومان ئەم دۆخە تاریک و 12
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تۆقێنەرە تەنها هەر مەتر�سى نەبووە لەسەر ژیانى نووسەرو رۆژنامەنووسانى ئازاد و خاوەن بیروڕاى سیاسیی جیاواز ،بەڵکو ژیانى ژنان لە باشوورى کوردستان لەوپەڕى مەتر�سى و نالەباریدا بووە، ئامارى مەترسیدارى کوژرانى ژنان، لە دواى راپەڕینەوە تا ئێستا پێگەى راستەقینەى ژن لەژێر سایەى ئەم دەسەاڵتە و کۆمه‌ڵگه‌یە دەردەخەن.
هێزە دەسەاڵتدارەکاىن باشوور بۆ ناتوانن
هەنگاوبنێن ،چونکە
یەکەم دیموكراسییه‌ت لە فەلسەفەى سیاسیی و
دنیابینى ئەواندا لە پێشدا کلتورێک نەبووە
ئه‌و ه‌شد ه‌خاته‌ڕوو، ناوبراو، که «بەگشتیی دۆخى گەنجان گەر سەیربکەین ،ئەو ژیانە دژوارەى ئەوان تێیدان لەرووى بێ مافى سیاسیی ،کلتوریى ،ئابوورییەوە ،کە ناچار بە سەرهەڵگرتنى کردوون بۆ رێگاى هات و نەهات ...هەر ساڵى پار بوو ،بەهۆى ئیفال�سى ئەم دەسەاڵتە سیاسییه‌وە ،دەیان هاواڵتى لە ژن ،پیاو ،منداڵ لە دەریاى ئیجە خنکان». ئه‌و نووسەر ه ،جه‌ختیکرد هو ه: هێزە دەسەاڵتدارەکانى باشوور بۆ ناتوانن هەنگاوبنێن ،چونکە یەکەم
دیموكراسییه‌ت لە فەلسەفەى سیاسیی و دنیابینى ئەواندا لە پێشدا کلتورێک نەبووە ،چەمکێک نەبووە کە ئەوان باوەڕیان پێى هەبووبێت، تەنانەت لە ژیانى حیزبى خۆیشیاندا، بەڵکو ئەوەى کە هەبووەو پەیڕەوى لێ کراوە ،لە ناوەوەو دەرەوەى ژیانى حیزبى خۆیاندا ئەو چەمک و بەهاو تێگەیشتنانە بووە کە رێک پێچەوانە و دژى كلتورى دیموکرا�سى بووە. لەبەرئەوە ئەوان ،هەر هەنگاوێک لەم رووەوە بنێن ،ئەوە بە زیانى ئەو پێکهاتە لە دەسەاڵتە حیزبییەدا تەواو دەبێت کە ئەوان 26ساڵە لەسەرى دەژین .ئەوەى کە دەمێنێتەوە تەنیا بوونى باڵەخانەو دەسەاڵتى بەناوى ناوەکانە، تەشریعى و تەنفیزى و دادوەریى. واتە لەرووى دیموكراسییه‌وە ئەوەى کە هەیە هەیکەلێکى بێ ناوەڕۆکە. دیار عه‌زیز شه‌ریف ،چه‌ندین د ه‌سه‌اڵتی ئاراسته‌ی پرسیار سیاسیی د ه‌کات و د ه‌وروژێنێت ک ه «ئایا لە سیسته‌مى دیموكرا�سی بووە کە بەدرێژایى 26ساڵ لە حوکمڕانى، دەستاودەستکردنى دەسەاڵت رووى نەدابێت؟ خەڵک لەسەر بیروڕاى سیاسیی و چاالکیى مەدەنیانە رۆژنامەنووس تیرۆرکرابێت؟ لەسەر باڵوکردنەوەى راپۆرتێک لەبارەى گەندەڵى ئیدارى و دارایى کوژرابێت؟ نووسەرێک لەسەر وتارێکى فانتازى و خەیاڵى کۆمەڵکوژى تیرۆرکرابێت؟ دژ بە پارتێکى سیاسیی مەدەنى www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
کرابێت؟ ئایا تائێستا یەک کەس لە بکوژو تاوانبارى تیرۆرکردنى رۆژنامەنووسان دەستگیر کراوە؟ زیندانى نهێنى هەبووبێت و خەڵک لەسەر بیروڕاى سیاسیی جیاواز بێ سەروشوێن کرابێت؟ په‌رله‌مان کاتێک تۆزێک دەیەوێت ئەداى پرەنسیپ و بەهاکانى خۆى بکات، بەزەبرى چەک لەکاربخرێت و کودەتاى بەسەردابکرێت؟ خەڵک لەبەر بوونى بیروڕاى سیاسیی جیاواز لە وەزیفەى حکومییان دەربکرێن ،لە کۆمپانیا تایبەت و تەنانەت بیانیەکانیش دەربکرێن؟ رۆژانە بە سەدان هەزار بەرمیل نەوت بڕوات ،کەچى بەناوى قەیرانى دارایى خەڵک بر�سى بکرێت، فەرمانبەران و مامۆستایان بێ مووچە بکرێن؟ رۆژ دواى رۆژ نوخبەیەکى سیاسیی و خەڵکانى دەسەاڵتدارەکان حیزبە نێو بەتایبەتى دەوڵەمەندتر ببن و خەڵکانى تریش هەژارتر؟ ئایا حکومڕانییەکى دیموكرا�سی ئەوەى لێدێتە بەرهەم؟ تەنانەت هەر بەڕاست حکومڕانییەکى نیشتیمانى و نەتەوەییش ئەم دۆزەخەى بۆ بەشێکى زۆر لە هاونیشتیمانیانەکانى لێدێتە بەرهەم؟» ئه‌ندامێکی په‌رله‌مانی هه‌رێمی کوردستان ،پێوایه هه‌نگاو بۆ پر�سی دیموكرا�سی نراو ه ،به‌اڵم ل ه هه‌رێمی کوردستان نه‌که‌وتوو ه‌ته، بواری کردارییه‌و ه. www.komelge.com
پەروا عەلی ،ئەندامی په‌رله‌مانی هەرێمی کوردستان لە فراکسیۆنی گۆڕان ،بە ئازادیی کۆمەڵگەی
یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی دیموکراتی رێزگرتنە لە دەنگی خەڵک. هەڵبژاردن بۆ خۆی یەکێکە لە گرنگرتین ئەو پێوەرانە راگەیاند :راستە هەنگاو بۆ پر�سی دیموکراتی نراوە ،بەاڵم ئەم پرسە نەکەوتووەته بواری پراکتیکەوە و جێکەوت نەکراوە لە ناو ئەم هەر ێـمەدا .هۆکارەکە�شی ئەوەیە کە ئێمە بڕوامان بە چەمکی دیموکراتی نییە ،لەبەرئەوەی تەنها لە مانشێتی رۆژنامە و وتارەکانمادا رەنگی داوەتە ،بۆیە پێوستە دیموکراتی لە خۆمانەوە دەست پێبکەین ،کە دەڵێم خۆمان واتە بە سیسته‌م حکومەت رێکبخات، بوارەکانی هەموو هەموو دامودەزگا ودامەزراوەکان
رێکبخات و یاسا سەروەربێت و مافی تاک پارێزراوبێت تا یاسا لەسەرووی هەموو کەسێکەوەبێت؛ رێزی یاساکان بگیرێت لەالیەن لەالیەن ئینجا حزبەکانەوە، کۆمەڵگەوە .ئەوەی ئێمە هەمانە هەژموونی حزبایەتی زۆر گەورەترە، دەسەاڵتی هەیە بەسەر هەموو بوارەکاندا ،چونکە دەبینین هێزی سەربازی تاکە حزبێک شەرعیترین دەسەاڵتێکی کە دەسەاڵت هەڵبژێردراوە ،کە ئەویش په‌رله‌مانی کوردستانە پەکبخرێت ،کەواتە حزبی، هەژموونی ئەوەندەی سیاسەتی بەرژەوەندی خوازی و قۆرخکاری لەهەرێمی کوردستاندا جێبەجێدەکرێت ،هێندە هەوڵنادرێت و کار بۆ پر�سی دیموکراتی ناکرێت و پرانسیپەکانی جێبەجێ ناکرێت، ئەگەر لەسەرەتاشدا بین پێوستە هەنگاوەکانمان هەنگاوی پتە و لە ئاستی پێویستدا بێت .هەنگاونرا، هێشت بەداخەوەنەیان بەاڵم ئەو هەنگاوانە بەردەوام بێت، هێزی سەربازی و هەژموونی حیزبی ئەو هۆکارانەن کە ناهێڵن دیموكرا�سی بچەسپێت ،چونکە بچەسپێت دیموکراتی ئەگەر هەموو تاکەکانی کۆمەڵگە پێویستە بەشداربن ،لە هەموو پرسەکاندا لە خۆ�شی وناخۆشیییەکانی ئەم هەرێمەدا ،زۆر ئاسایی بۆچوونە جیاوازەکان بەهەند وەربگیرێت و پێکەوەژیان دروست بکرێت. هەوڵبدرێت هەر کەس لە ئێمە ئازادە چۆن بیردەکاتەوە و هەروەها 13
NO:15 - 1 March 2017
گرنگیشە رێز لە بیروڕای جیاواز بگرن ،لەوپەڕەی چەپەوە بۆ ئەو پەڕی راست. پەروا عەلی ،وتی�شی :دیموکراتی پەروەردەیە ،دەبێت کۆمەڵگە فێربکرێت تا بڕوات پێی بێت، تاوەکو بتوانی بڕوات بەخۆتبێت لە جێبەجێکردنیدا ،ئینجا ئەمە لەسەر ئاستی تاک و حیزبەکان و دەسەاڵتیش؛ بەداخەوە دەسەاڵت نەی کردوە. په‌رله‌مان، ئەندامەی ئەو جەختیکردەوە :یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی دیموکراتی رێزگرتنە لە دەنگی خەڵک .هەڵبژاردن بۆ خۆی یەکێکە لە گرنگترین ئەو پێوەرانە ،بەاڵم ئێمە لەبەرئەوەی بڕوامان پێی نییە لە هەرێمی کوردستاندا بانگەشەی بۆ دەکەین که ئێمە واڵتێکی دیموکراتین ،بەاڵم لە ئەرزی واقعدا وانییە .لەبەر ئەوەی لیستی ناوی دەنگدەران پاک نەکراوەتەوە و پەنادەبرێتە بەرئەوەی ساختەکاری دەکرێت ،بۆ ئەو ه‌ی دەنگی زۆرتر بهێنن .دواتریش بەپێ کوردستان په‌رلەمانی کورسییەکان و رێژەی ئەو دەنگانەی کەهاتووە هەم لەنێو سلێمانی و هەم لە هەولێر ،ئێمە بینیمان لە ناوسلێمانی بزووتنەوەی گۆڕان زۆرترین دەنگی هێنا بۆ ئەنجومەنی پارێزگا ،بەاڵم ئەوەتا قبوڵ نەکرا. دواتر بە تەوافقاتی سیاسیی و بۆ ئەوەی وەزعەکە تێک نەچێت و هتد ...کۆمەڵێکشت هەیە الی ئێمە بەداخەوە! بڕوایان پێی نییە حیزبە 14
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی یەکێتیی و پارتیی بابەتی چەمکی دیموکراتییە .ئێستا بیر لەوەدەکرێتەوە کە هەڵبژاردن بکرێت و کۆمسیۆن ئامادەکاری بکات بۆ هەڵبژاردن ،بۆ ئەوەی رێکارێکی باش دابنێت بۆ دەنگهێنانی
زیاترو پالن بۆ ئەوە دادەنێن دەنگی ساختە بهێنن؛ بەداخەوە دیموکراتی لە واڵتی ئێمەدا شێوندراوە. لە ماستەر بابا، ئارام وتی: مرۆڤ،- یاسا-مافه‌کانی هه‌ڵسه‌نگاندنی مافه‌کانی مرۆڤ د ه‌چێت ه گشتیی به‌شێو ه‌یه‌کی چوارچێو ه‌ی به‌رجه‌سته کردنی
دیموكراسی بریتییە لە حكومی گەل لەپێناو گەل، ئەم ه پێناسەیی شیكاری حكومەته
دیموكراسییه‌و ه ،ئێستا واڵتانی ئه‌وروپا گرنگییه‌کی تایبه‌ت به‌م بوار ه‌د ه‌د ه‌ن .ئه‌و بوار ه‌ی ئه‌مڕۆ
له هه‌رێمی کوردستاندا له‌د ه‌زگا ئه‌کادیمی و راگه‌یاندنییه‌کاندا و پێشتریش گرنگی به‌رچاو به بواری دیموكرا�سی د ه‌درا ،به‌اڵم به‌داخه‌و ه ئه‌مڕۆ رۆژ به‌ڕۆژ هه‌نگاو ه‌کان له‌بری د ه‌ڕوات، به‌ر ه‌ودواو ه ئه‌و ه‌ی به‌ر هو ه پێشه‌و ه بڕوات بۆ ئه‌مه‌ش کۆمه‌ڵێک هۆکار هه‌یه، له پشتی گه‌ڕانه‌دواو ه‌ی ر هو�شی دیموكرا�سی و مافه‌کانی مرۆڤ له هه‌رێمی کوردستان ،یه‌کێک ل ه هۆکار ه‌کان ئه‌و ه‌یه که ئه‌مڕۆ ل ه هه‌رێمی کوردستان له حکومه‌تدا دیموكرا�سی نییه و و ه‌زیر ه‌کانی چه‌ند حیزبێک نێردرانه‌و ه و ل ه کارخستنیان! رێگری کردن و ناردنه‌و ه‌ی سه‌رۆکی په‌رله‌مان، ئه‌مانه راسته‌وخۆ د ه‌ستبردنه بۆ سه‌ر کایه‌ی د ه‌سه‌اڵتی سیاسیی ب ه پله‌ی یه‌ک و به پله‌ی دوو بۆ سه‌ر ر هو�شی تاک یان مافه‌کانی مرۆڤ له هه‌رێمی کوردستان .چونک ه په‌رله‌مان د ه‌زگایه‌کی زۆر زۆر کارا و گرنگه ،له زۆر شوێنی جیهاندا ،له‌هه‌ر شوێنێک سیسته‌مه‌که سیسته‌مێکی په‌رله‌مانی بێت .چونکه په‌رله‌مان بۆ خۆی د ه‌توانێت سه‌رۆکی حکومه‌ت یان و ه‌زیر ه‌کان یان لێپرسینه‌وه بکات له د ه‌زگا که‌مته‌رخه‌مه‌کانی حکومه‌ت ،بانگهێشتی په‌رله‌مانیان بکات و سه‌حبی سیقه‌یان لێبکا و متمانه‌یان لێبسێنێته‌و ه؛ هه‌موو ئه‌مانه د ه‌زگایه‌کی گرنگی و ه‌ک په‌رله‌مان د ه‌یکات .به‌اڵم د ه‌بینی ئه‌مڕۆ له واقعا ئه‌مه به‌رجه‌سته نیی ه و په‌رله‌مان په‌ککخراو ه ،د ه‌توانین www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
خۆی لە بەڕێوەبردندا دەبینێتەوە، ئیدارەكردنیش واتا دەبێت كە�سی كارامە و شیاو و خاوەن عەقڵی كارپێكەر ،ئەمەش خۆی دەبینێتەوە لە هەبوونی پالن بۆ ئێستا و داهاتوو، كە گرنگە ئەمەش رەنگدانەوەی لە واقعدا هەبێت نەك تەنها هەموو
بڵێین حکومه‌تیش ئه‌و د ه‌زگا گرنگ ه نییه ،که بتوانێت به‌شێو ه‌یه‌ک کار ه‌کانی خۆی جێبه‌جێ بکات ،ل ه کارخستنی ئه‌م د ه‌زگا گرنگانه و دوورخستنه‌و ه‌یان له کایه‌ی سیاسیی هه‌رێمی کوردستان هۆکارێکه بۆ به‌ر ه‌ودواو ه رۆیشتنی دیموكرا�سی له هه‌ریم. ئارام بابا ،ئاماژ ه‌ی به‌و ه‌شکرد، له جیهاندا ئه‌مڕۆ بابه‌تی ر هو�شی (پالن ،رێكخسنت، گۆڕدراوه، مرۆڤ مافه‌کانی ئاراستەكردن ،چاودێری ته‌نها له هه‌ندێکی شتی ساد ه‌دا كردن) لەم حكومەتەدا خۆی نابینێته‌و ه ،جه‌ختیکرد هو ه: ئه‌مڕۆ مافه‌کانی مرۆڤ خۆی ل ه بوونی نییە و توانای خۆشگوز ه‌رانی مرۆڤدا د ه‌بینێته‌و ه. بڕیاردانی نییە لێر ه‌ش سه‌رجه‌م ئه‌و بابه‌تانه‌ی په‌یو ه‌ندی به خراپکردنی ر هو�شی تاکه‌و ه هه‌یه له هه‌رێمی کوردستان ،ئەمانە رووكەش بێت .سیسته‌می سیاسیی بناخە و بنه‌مای دەوڵەت و ژیانی سیاسیی كۆمەڵ و كۆمەڵگەیە، كۆمەڵگەش تاكەكانی هەموو ئەمەش چوارچێوەیدان، لەو لە كۆمەڵگە دیموكراسییەكاندا زیاتر بوون و رەنگدانەوەی نەك له كۆمەڵگەی دواكەوتوو و راسته‌وخۆ د ه‌ست بردنه بۆ پاشكەوتوو ه ،چونكە كۆمەڵگەیەك مافه‌کانی مرۆڤ و پێشلکردنی كە خاوەنی سیسته‌می سیا�سی دیموكرا�سی بێت ،ئه‌وا توانای مافه‌کانی مرۆڤ ! دەستاودەستكردنی دەسەاڵت و رێبین عه‌بدولر ه‌حمان فه‌تاح ،یەكتر قبوڵكردنی دەبێت هەبێت. رێبین عه‌بدولر ه‌حمان ،ئاماژ ه‌ی توێژەری سیاسیی لە زانكۆی چەرموو ،به ئازادیی کۆمه‌ڵگه‌ی به‌و ه‌شکرد ،هەرێمی كوردستان راگه‌یاند :دیموكرا�سی بریتییە لە لەساڵی ()1991ەوە بە هەڵبژاردن حكومی گەل لەپێناو گەل ،ئەم ه وەك بنەمایەك لە بنەماكانی پێناسەیی شیكاری حكومەته ،واتا دیموكرا�سی ئاشنا بووە و بۆ ئەنجام، حكومداریی كردن و حكومداریش یەكەم هەڵبژاردنی په‌رله‌مانیی www.komelge.com
لە ( )1992/5/19کرا كە لێرەوە پارتیی و یەكێتیی بەڕێكەوتنی نێوان خۆیان ،بەشێوەی پەنجا بە پەنجا، دەسەاڵتیان لەنێوان خۆیاندا دابەشكرد. ئه‌و ه�شی خسته‌ڕو و :لەكاتێكدا كە پارتیی رێژەی ( )%50.22دەنگی هێنا، بەاڵم یەكێتیی ( )%49.78دەنگی هێنا، لێرەوە دیموكراسیان بەتەواویی پەكخست .لەو دەمەوە ،پێنج كابینەی حكومەت پێكهێنراوە ،لەساڵەكانی ( )1992,1996,2006,2009,2013 كە ئەمانە كابینەی سەرتاسەری بوون لە هەرێمی كوردستان ،بەاڵم هیچیان نەیاتوانیوە سیسته‌مێكی دیموكرا�سی كاراو كارامە و خاوەن بنەمای بەهێزی هه‌بێت ،كە بتوانێت لەسەر پێی خۆی بوەستێت. رێبین ،وتی�شی :ئەوەی ئێستا لەهەرێمی كوردستان دەگوز ه‌رێ ، بەتەواویی دژ و پێچەوانەی خودی دیموكرا�سی و بنەماكانی دیموكراسییە ،دامودەزگا بوونی نەماوە ،ئەوەی هەشە بنەماكەی فشەڵە ،تەنها بەناوە بوونی ماوە كە ئەویش حكومەته ،كە ئەمیش بەسەر خەڵكەوە بوو ه‌تە بەاڵ، چونكە كەڵەكەیەك قەیرانی بۆ هاواڵتیانی هەرێم دروست كردوە، لێدەرچوون و رزگار بوون لێی رەنگە كارێكی ئاستەم بێت! بەتایبەت بەم حكومەتەی ئێستای هەرێمی كوردستان ،چونكە وەزیفەكانی ئیدارەدان كە بریتییە لە(پالن، رێكخستن ،ئاراستەكردن ،چاودێری كردن) لەم حكومەتەدا بوونی نییە 15
NO:15 - 1 March 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و توانای بڕیاردانی نییە ،بەتایبەت هەرێمی كوردستان ،بەتایبەت لە مەلەفە قورسەكانی وەكو مەلەفی یەكێتیی و پارتیی و گۆڕان، هەیە سەختیان گەندەڵی و نەوت و چاكسازی...هتد .ملمالنێیەكی سەرجەم دەسەاڵت، لەسەر لە بەدەرن بانگەشەكانیشیان بەرژەوەندی خەڵك و هاواڵتیان، گەلی كورد قوربانی قێزەونی یارییەكی ئەمەش لەنێوانییان؛ زۆرمانداوە لە پێناو ئاشتی دروستكردووە، هەموو�شی دژە بە بەرژەو ه‌ندی و ئازادیی و ژیانێكی هاواڵتیان.
لەژێر رەحمی حیزبەكاندا كارەكانیان بەڕ ێ دەكەن ،بۆیە ناتوانن سەربەخۆبن و دادوەری بسەپێنن، سەرئەنجام هاواڵتیان زەرەرمەندنی بەهێزەكان چونكە سەرەكین، الوازەكان سه‌رکوت دەكەن. بۆیە دیموكرا�سی لە هەرێمی كوردستان ،ئەوەی سەركردە سیاسییەكانی ئەم واڵتە بانگەشەی بۆ دەكەن ،تەنها قسەی سەر زارە و هیچی تر ،چونكە لەساییەی حكومەتی كوردییدا خەڵك برسییە و بێكارە ،كە ئەمەش سەرەتایترین مافەكانی هاواڵتیانە لەهەرێمی كوردستاندا بوونی نییە. هه‌رو ه‌ها رۆژنامه‌نووسێکیش، هێما بۆ ئه‌و ه‌د ه‌کات ،له هه‌رێمی کوردستان ناو ه‌ڕۆکی دیموکراتی پووچ کراو ه‌ته‌و ه ،لە دیموكراسیدا بڕیاری گەل لە سەرو هەموو شتێكەوەیە و بەرژەوەندی گەل، لەسەرو هەموو بەرژەوەندییە
دوانەی بەڕێوەبردن .5 و نەبوونی بنەمای سەروەری یاسا :سەروەری یاسا لەهەرێمی كوردستان ،بوونی نییە ،دادگاكان
كاروان ئیبراهیم ،ماسته‌ر له راگه‌یاندن و رۆژنامەنووس، بە ئازادیی كۆمەڵگەی وت: هەرێمی لە دیموكرا�سی
شكۆمه‌ندانه ،دیموكراسی باڵوبوونەوەی گەندەڵی .3 پرۆسەیەكی سەرەكییە لە گەندەڵی تەشەنەكردنی: و گەیشنت بەو دۆخە دەسەاڵتە بەكارهێنانی خراپ
ئه‌و توێژ ه‌ر ه‌ی زانکۆی چه‌رموو، ئاستەنگییه‌كانی جه‌ختیکرد هو ه: بەردەم دیموكرا�سی لە هەرێمی كوردستان بریتین لە: نەبوونی دەستوور و .1 یاسایەكی جێگیر و كارپێكراو: دەستوور بریتییە لە یاسای بااڵی دەوڵەت (القانون العلیا)، یان بریتییە لەو یاساییەی كە بواری یاساكان و بواری ئیداری و دەسەاڵتەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری تیادا دیاریكراوە .یان بریتییە لەو یاساییەی كە بەدایكی یاساكان ناسراوە .لەهەرێمی كوردستان دەستوور بوونی نییە ،كە ئەمەش بۆشایی بۆ زۆر لە بوارەكانی یاسا و سیاسه‌ت و كۆمەاڵیەتی و ئابووری دروستكردوە. .2ملمالنێ لەسەر دەسەاڵت: سەرجەم الیانە سیاسییەكانی 16
بۆ بەرژەوەندی تایبەت ،كە ئەم پێناسەیە تەواو جێبەجێدەبێت لەسنووری دەسەاڵتی هەرێمی كوردستان .بەتایبەت لە سەركردە سیاسییەكان ،واتا لە ترۆپکی دەسەاڵتدا گەندەڵی هەیە.
.4الوازی كۆمەڵگەی مەدەنی: كۆمەڵگەی مەدەنی كەناڵی سەرەكیی ه لە بەشداری سیاسیی و هەروەها بەشداری كردن لەبڕیاردانی سیاسیی و دارشتنی سیاسەتی گشتیی واڵت، بەاڵم ئەوەی لەمەیدانی سیاسیی هەرێمی كوردستاندا هەیە ،ئەوەیە كە كۆمەڵگەی مەدەنی لەڕووری ئیداری و دارایی سەربەخۆ نین ،حیزبی و بنەماڵەییەكانەوەیە. به‌ڵکو سەر بەحزبە سەرەكییەكانن.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
كوردستان ناوەڕۆكەكەی پووچ كراوە ،شتێك نەماوە بە ناوی دیموكرا�سی ،هەرێمی كوردستان لە بابەتی دیموكرا�سی هەر بۆ داوە د ه‌گەڕێتەوە ،لە كاتێكدا هیوا و ئومێدێك هەبوو ئەم هەرێمە ببێتە نمونەیەك بۆ دیموكرا�سی و پێشكەوتن نەك تەنها بۆ عێراق، بەڵكو بۆ تەواوی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،دەبوو ببێتە هەرێمێك كە جیهان بە چاوێكی دیكە سەیری بكات و بیخوێنێتەوە. هه‌رو ه‌ها رایگه‌یاند :ئێمە وەكو گەلی كورد قوربانی زۆرمانداوە لە پێناو ئاشتی و ئازادیی و ژیانێكی شكۆمه‌ندانه، پرۆسەیەكی دیموكرا�سی سەرەكییە لە گەیشتن بەو دۆخە، لە بەفیڕۆنەدانی ئەو هەموو رەنج و زەحمەتیەی داومانە ،چونكە لە دیموكراسیدا گەل خۆی بڕیار دەدات ،دەنگ و بڕیاری گەل لە سەروی هەموو شتێكەوەیە، خواست و بەرژەوەندی گەل لەسەروی هەموو بەرژەوەندییە حیزبی و بنەماڵەییەكانەوەیە، بەاڵم ئەم دۆخە نادیموكراسییەی ئێستا تێیداین ،جۆرێكە لە بەفیڕۆدانی ئەو هەموو رەنج و زەحمەتی و شەهیدەی داومانە. ئەو زیاتر روونیكردەوە :لەم دۆخەی ئێستادا حیزب بەهێز كراوە ،گەل الواز كراوە ،دەزگا ئەمنی و سەربازییەكان هەموو رۆڵێكیان پێدراوە ،هەموو رۆڵێك www.komelge.com
لە گەل سەندراوەتەوە ،ئەوەش تەواو پێچەوانەی دیموكراسییە، چونكە لە دیموكراسیدا هەموو رۆڵێك بە گەل دەدرێت ،گەل بەهێز دەبێت و بڕیاری كۆتایی لە دەستی گەلدایە ،هەندێك نوسەر هەن دەڵێن» دەنگی گەل دەنگی خودایە» بەاڵم بە داخەوە گەل ئێستا زۆر الواز و بێ ئیرادە كراوە لێرە لە هەرێمی كوردستان، گەل بێزار و بێ هیوا كراوە، ئەوەش سەتا سەت پێچەوانەی د یمو كر ا سییە . كاروان ،ئەوە�شی خستەڕوو: لە دیموكراسیدا حسابی گەورە بۆ دەنگی گەل دەكرێت ،بەاڵم لێرە لە هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی سەرەكی حیساب بۆ دەنگی گەل و هەڵبژاردن ناكرێت، دەبێت گۆڕانكاری بەسەر ئەم شێوازەی بیركردنەوەی دەسەاڵت بۆ دیموكرا�سی و بەڕێوەبردن بەرژەوەندی ئەگەر بێت، گەل و واڵتیان دەوێت ،ئەگەر داهاتوو نەوەكانی لە بیر دەكەنەوە ،دەبێت ئامادە بن بۆ هەڵبژاردنێكی پاك و دیموكرا�سی و دەستاودەستكردنی دەسەاڵت، بە پێچەوانەوە هەرچییەك بڵێن لەسەر دیموكرا�سی پووچ و بێ ناوەڕۆك دەبێت .پاشان ئەم هەرێمە توو�شی نەهامەتی گەورە دەبێت ،كە دەبێت نەوەكانی داهاتووش باجی ئەو كەموكورتی ئێستای نادیموكراسیەی و هەرێمی كوردستان بدەن.
ئاشتیی عه‌بدوڵاڵ ،سه‌رۆکی ئینستیتیوتی وۆرک بۆ گه‌شه‌پێدانی دیموكرا�سی ،پێیوایه که «پاشه‌کشه‌ی دیموكرا�سی بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه، ئه‌م �سێ ساڵه‌ی کۆتایی کێش ه سیاسییه‌کان قوڵتر بوونه‌ته‌وه‌و ملمالنێ سیاسییه‌کان سنوریان تێپه‌ڕاندو له ئێستاشدا چاره‌سه‌ری کێشه‌کان زه‌حمه‌ت بووه». دیموكرا�سی وتی»:پاشه‌کشه‌ی له‌و کاته‌وه ده‌ستی پێکرد ،که ئێم ه په‌رله‌مانێکمان په‌ککخرا له‌الیه‌ن حزبێکی سیاسییه‌وه له هه‌رێمی کوردستان ،ئه‌و کاته‌ی که گه‌وره‌ترین ده‌زگایه‌کی ته‌شریعی جێبه‌جێکردنی گه‌وره که له‌سه‌روی هه‌موو په‌ککخرا، ده‌سه‌اڵته‌کانیتره‌وه‌یه، له‌وکاته‌دا به‌ڕوونی ده‌رکه‌وت ک ه چ ده‌سه‌اڵتێکی مه‌ترسیدار له‌م هه‌رێمه‌دا حکومڕانه». ئاشتیی ،به ئازادیی کۆمه‌ڵگه‌ی راگه‌یاند »:له‌م هه‌رێمه‌دا هیچ به‌هایه‌ک بۆ دیموكرا�سی و مافی تاکه‌کان که ده‌نگیاندا و نوێنه‌ری خۆیان هه‌ڵبژارد و ناردیانه په‌رله‌مان، به هێزێکی سیاسیی و چه‌ک ،هه‌موو به‌هاکانی دیموكرا�سی پێشێلکران و ده‌کرێت! هه‌ر هێز و بیروباوه‌ڕێکی جیاواز که له‌گه‌ڵ خواستی ئه‌واندا نه‌گونجێت ،رێگری لێده‌کرێت؛ ئه‌م ه 17
NO:15 - 1 March 2017
ده‌مانگه‌یه‌نێته ئه‌و راستییه‌ی ک ه دیموكرا�سی له ئه‌ساسا له هه‌رێمی کوردستان به‌و جۆره نه‌بووه ک ه پێشتر ئێمه وامانده‌زانی ئازادیی-مان به ده‌ستهێناوه». سه‌رۆکی ئینستیتیوتی وۆرک بۆ گه‌شه‌پێدانی دیموكرا�سی ،پێشوای ه «له ژێر سایه‌ی حکومڕانییه‌کی کوردییدا ،هه‌رێمی کوردستان ئێستا به پرۆسه‌یه‌کی دیموكراسیدا تێده‌په‌ڕێت ».وتی :راسته به‌ڕووکه‌ش، که‌میک له‌به‌رچاومان بوو ،ک ه کۆمه‌ڵێک پرۆسه‌ی ده‌نگدان و هه‌ڵبژاردن و کردنه‌وه‌ی هه‌ندێک داموده‌زگا که کاریان بۆ دیموكرا�سی رێکخراوه زۆربوونی ده‌کرد، مه‌ده‌نییه‌کان و له زۆر روانگه‌ی تره‌وه، وامانده‌زانی دیموكرا�سی ئه‌وه‌ی ه که ئێمه ده‌ی بینین .له راستییدا ئه‌م حاڵه‌ته که‌ڵه‌که بووه ،له‌ماوه‌ی ئه‌م چه‌ند ساڵه‌دا ته‌قیه‌وه که بۆچی پرۆسه‌ی دیموكرا�سی پاشه‌کشه‌ی کردوه ،ئه‌گینا ئه‌مه پشیتریش هه‌بوو. ئه‌و ،هۆکاره‌کانی پاشه‌کشه‌ی دیموکرا�سی له هه‌رێمی کوردستان خسته‌ڕوو »:حیزب بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی که هیچ به‌هایه‌ک نه بۆ دیموكرا�سی و نه بۆ مافی مرۆڤ نه هێشتووه‌ته‌وه ،ل ه هه‌رێمی کوردستاندا .ده‌توانین بڵێین بااڵده‌ستی حیزب هۆکاری پاشکشه‌ی دیموكراسییه له هه‌رێمی کوردستان، چونکه حیزبی فه‌رمانڕه‌وا له‌هه‌رێمی کوردستان ده‌یه‌وێت بۆ ئه‌به‌د حاکمبێت و ده‌یه‌وێت بۆ ئه‌به‌د ئه‌و یاسایانه‌ی ده‌رده‌چن ،به پێی خواستو به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و بێت؛ ئه‌و 18
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیموكراسییه‌ته‌ی هه‌یه له هه‌رێمی کوردستان دروستکراوه به‌خواستی الیه‌نێکی سیاسیی دروستکراوه ،ب ه خواستی ئه‌و هێزه فه‌رمانڕه‌وایه‌ی که ده‌یه‌وێت بۆ ئه‌به‌د له‌م واڵته‌دا حاکمبێت. ئینستیتیوته‌که، سه‌رۆکی جه‌ختیکرده‌وه :حیزب هۆکاری پاشه‌کشه‌ی دیموكراسییه له هه‌رێمی کوردستاندا ،راسته هه‌موو حیزبه‌کان ره‌نگه پشکیان هه‌بێت له‌مه‌دا ،به‌اڵم رێژه هه‌یه؛ کاتی خۆپیشاندانه‌کان له‌م ماوه‌یه‌ی ئاخیردا که خه‌ڵک له بێ مووچه‌ی و له نادادی و زۆر بوونی گه‌نده‌ڵی له هه‌رێمی کوردستاندا و بردنی قوتی خه‌ڵک؛ به‌اڵم خه‌ڵک له‌سه‌ر شه‌قامه‌کان بوو داوای نانی ده‌کرد ،ئه‌مه بۆ شارێک ،به‌نسبه‌ت بۆ نموونه زۆنی سه‌وز و نیلی که خه‌ڵک تێیدا داوای نان و قوتی خۆی ده‌کرد، به‌اڵم تاڕاده‌یه‌ک ئازادیی هه‌بوو. ده‌توانین بڵێین لێره‌یا دیموكرا�سی و ئازادیی جیاوازه وه‌ک له‌وه‌ی له زۆنی زه‌ردا هه‌یه ،له زۆنی زه‌رددا ده‌بوایه خه‌ڵک هاواری بکردایه ئازادیی ئینجا نان! ئه‌مه جیاوازیی گه‌وره بوو. به‌شێوه‌یه‌کی گشتیی دیموكرا�سی له پاشه‌کشه‌یه‌کی ترسناکدایه، من کاتێک ده‌ڵێم دیموكرا�سی ل ه هه‌رێمی کوردستان هه‌یه ،ک ه نه‌ڕفێندرێت رۆژنامه‌نووسێک و دوای چه‌ند رۆژێک ته‌رمه‌که‌ی له شوێنێکدا نه‌دۆزریه‌ته‌وه و پێشمه‌رگه‌یه‌ک سه‌ری نه‌تاشرێت سنورداش بکرێت ،په‌رله‌مان له‌کار نه‌خرابێت .ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی ،ئه‌و
حیزبه‌ی فه‌رمانڕه‌وایه له هه‌رێمی کوردستاندا ،مه‌ترسییه‌کی گه‌وره‌ی ه له‌سه‌ر پاشه‌کشه‌ی دیموكرا�سی، مه‌ترسییه‌کی گه‌وره‌یه له‌سه‌ر پرس ه نه‌ته‌وه‌ییه‌کان ،له‌سه‌ر ئازادیی تاک و قوتی خه‌ڵک و ئازادیی راده‌ربڕین هه‌یه به‌شێوه‌یه‌کی گشتیی .مه‌رج نییه ته‌نها تیرۆری جه‌سته‌یی هه‌بێت، تیرۆری رۆحی هه‌یه ،تیرۆریی که‌رامه‌تی مرۆڤ هه‌یه ،کاتێک ب ه دڵی ئه‌م ده‌سه‌اڵته قسه‌ناکه‌یت و کاتێک به دڵی ئه‌م ده‌سه‌اڵته نانوو�سی تیرۆری که‌سایه‌تییت ده‌کات! به‌هۆی سۆشیال میدیاوه‌بێت ،به هۆی ئه‌و وه‌سائیالنه‌وه‌بێت که پاره‌ی زۆر له‌به‌رده‌م حیزبدا هه‌ڵڕژاوه، بێڕێزی به که‌رامه‌تی مرۆڤ ده‌کرێت! دیموكرا�سی وه‌ک نان وایه بۆ خه‌ڵک، کاتێک دیموكرا�سی له واڵته‌که‌تدا هه‌بوو مرۆڤه‌کان پارێزراو ده‌بن و بر�سی ناکرێن و بێڕێزیان به‌رامبه‌ر ناکرێت. له درێژه‌ی لێدوانه‌که‌یدا ئاشتیی، سه‌رۆکی ئینستیتیوتی وۆرک بۆ گه‌شه‌پێدانی دیموكرا�سی ،ئاماژ ه به ئه‌وه‌شده‌دات بۆ گه‌شه‌پێدانی دیموكرا�سی «ئه‌وه‌ی ده‌مانه‌وێت کاری بۆ بکه‌یه‌ن ،هۆشیارکردنه‌وه‌ی تاکه ل ه درک کردن به مافه‌کانی ،دروستکردنی تاکی ئازا و ئازاده ،به‌و تێگه‌یشتنه‌ی که تاک هۆشیار بێت ،له‌وه‌ی هیچ ده‌سه‌اڵت و حکومڕانێک نه‌توانێت ده‌ست به‌سه‌ر قوتیی دا بگرێت ،کاتێک تاک هۆشیار بوو ئه‌وا ناهێڵێت یاری به که‌رامه‌تی بکرێت ،ناهێڵین حیزب پاشه‌کشه به دیموكرا�سی بکات». www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
سیستەمی سەرۆکایەتی لە تورکیا ئەگەرو پێشهاتەکان
رێکەوت ئیسماعیل ئیبراهیم پێشەکی: ئەگەر بە شێوەیەکی ورد ،سەرنجی سیستەم و دەسەاڵت بدەین لە تورکیا، بۆمان ئاشکرا دەبێت ،کە لە تورکیادا هەمیشە حکومەت و دەوڵەت لە ملمالنێدابوون .حکومەتەکان لە تورکیا هاتوون و رۆشتوون ،بەاڵم دەوڵەت و سیستەمەکەی لە سەرو حکومەت و کۆمەڵگەوە بەردەوامییان بە خۆیانداوە و زۆرجاریش ئەگەر حکومەت بوبێتە کۆسپ و تەگەرە لەبەردەم دەوڵەت و سیستەمدا ئەوا ،بەیەک چاوبزکردنەوە حکومەتیان رووخاندووە .کرۆکی بابەتەکە ئەمەیە؛ ئیسالمی سیا�سی کاتێک دەسەاڵت و حکومەتی بەدەستەوە گرت ،یەکەم نەخشەی ئەوە بوو کە دەست بەسەر دەوڵەتدا بگرێت ،چونکە دەیزانی حکومەتەکان تەنها دەستکەالو بوکەڵەن بەدەستی دەوڵەتەوە و لە هەر ئان و ساتێکدا بێت ،هاوشێوەی بزاوتە ئیسالمیەکانی بەر لە خۆیان گورگانخواردوویان دەکەن ،بۆیە ئەگەر ئەوان بخوازن تورکیا بگەڕێتەوە بۆ رەچەڵەکی (عوسمانی – ئیسالمی – خەالفی – سوڵتانی) ،ئەوە دەبێت دەست بەسەر دەوڵەت و سیستەمدا بگرن. سەرۆک و دامەزراوەی سەرۆکایەتیش www.komelge.com
(وەک یەکێک لە پایە گرنگەکانی دەوڵەت) بەشێکن لەو ئاڵوگۆڕەو مەحاڵە بەبێ بوونی سەرۆکێکی مەچەک ئاسنین و دامەزراوەیەکی تۆکمەی سەرۆکایەتی، ئەو کارەیان بۆ مەیسەر بێت. ئەردۆگان بەر لە �سێ ساڵ لیژنەیەکی پەرلەمانی بۆ ئامادەکردنی دەستورێک راسپراد کە تورکیا بگوێزیتەوە بۆ
کودەتای ١٥ی گەالوێژی
٢٠١٦فرسەتێکی باش بوو
بۆ ئەوەی ئەردۆگان دەست بە نەخشەکانی خۆی بکات
سیستەمی سەرۆکایەتی ،بەاڵم ئەم لیژنەیە شکستی هێناو دروست نەکرا، هۆکارەکەش ئەوە بوو کە پارتی گەالنی دیموکرات (هادەپ) و پارتی گەلیی کۆماریی (جەهەپە) ،پێکەوە دەیانتوانی شتکست بەو پرۆژەیە بێنن. بۆیە ئەردۆگان و ئه‌که‌په نەخشەکەی خۆیان دواخست بۆ ئەو کاتەی کە
بتوانن کاریگەری هادەپ کەم بکەنەوە و کۆماریەکانیش بەتەنها و بەوجۆرە دوو دڵیە ،نەتوانن ئاستەنگ بۆ ئەو پرۆژەیە دروست بکەن .کودەتای ١٥ی گەالوێژی ٢٠١٦فرسەتێکی باش بوو بۆ ئەوەی ئەردۆگان دەست بە نەخشەکانی خۆی بکات و بەناوی بوونی پیالن و کودەتاوە، بۆ خۆی کودەتا بەسەر دیموکرا�سی و شەرعیەتی یاسایی و پەرلەمانیدا بکات .سەرەنجام بەرێکەوتن لەگەڵ پارتی نەژادپەرستی مەهەپە ،ئه‌که‌په توانی ئەو پرۆژەیە رەوانەی نوسینگەی سەرۆک کۆمار بکات .سەرۆک کۆماریش دوای ئەوەی رەزامەندی لەسەر دەردەبڕێت لەماوەی پازدەرۆژدا لە رۆژنامەی فەرمیدا باڵو دەبێتەوە ،دوای باڵوبوونەوەی ئەو رەزامەندیە یەکەم رۆژی یەک شەمە لەدوای شەست رۆژ لە باڵوبوونەوەکە (ئەگەری زۆری هەیە لە رۆژی ٢٠١٧-٤-١٦دا بێت) ریفراندۆم ئەنجام دەدرێت .ئەگەر دەنگی «بەڵی» لە ریفراندۆمدا ١+٥٠ی دەربازکرد ،ئەوە ئەردۆگان راستەوخۆ دەبێتە سەرۆک کۆماری راسپێردراو (مکلف) ،هەروەها سیستەمی حوکم دەبێتە کۆماری و بۆ یەکەمجار لە رۆژی ٣ی نۆڤەمبەری سالی ٢٠١٩بەدواوە ،یەکەمین هەڵبژاردن 19
NO:15 - 1 March 2017
بۆ سەرۆک کۆماری ئەو سیستەمە ئەنجام دەدرێت ،کە ئەردۆگان یەکەمین ئەستێرەی درەوشاوەی بێ رکابەر دەبێت و دەتوانێت دوو جار ،هەرجارەی بۆ ماوەی ٥ساڵ سەرۆکایەتی واڵت بکات. پاساوەکانی سیستەمی سەرۆکایەتی-: بەر لە ئەردۆگان هەریەکە لە تورگۆت ئۆزال و سلێمان دەمیرال داوای سیستەمی سەرۆکایەتیان کردووە بۆ تورکیا ،بەاڵم ئامانجی ئەم دوو سەرۆکە تەواو جیاواز بووە لە ئامانجی ئەردۆگان و ئه‌كه‌په .چونکە هەروەک باسمانکرد، لەژێر سێبەری سیستەمی سەرۆکایەتیدا ئەردۆگان دەیەوێت خۆی بکاتە سوڵتانێک و تورکیاش بەرەو عوسمانگەرایی و خەالفەت بەرێتەوە .هەر کەسێک با�سی سیستەمی سەرۆکایەتی کردبێت لە تورکیا یەکەم پاساوی ئەوە بووە ،کە تورکیا ئیدی بووە بە واڵتێکی زۆر بەهێز، بۆیە ئیتر سیستەمی پەرلەمانی بەکەڵکی نایەت و دەبێت بکرێت بە سیستەمێکی سەرۆکایەتی بەهێز .دەکرێت پاساوەکانی گۆڕینی سیستەم بە سەرۆکایەتی لەم خااڵنەدا چڕ بکەینەوە: -١سیستەمی سیا�سی ئێستا لە پەیوەندی نێوان دەسەاڵتی جێبەجێکردن و دەسەاڵتی یاساداناندا، واتە لە نێوان حکومەت و پەرلەمان، خەلەلی تێدایە .پەرلەمان لەو باوەڕەدایە کە حکومەت دەستی بەسەر کارەکانی ئەودا گرتووە و توانای جوڵەی لێبڕیوە. بۆیە گۆڕینی سیستەم بۆ سەرۆکایەتی نەک ئەم خەلەلە چارەسەر دەکات، بەڵکو سیستەمی سیاسیش بەهێز دەکات. ئەگەر ئەم خاڵە بکەین بە نمونە دیارە دروستکردنی حکومەتە ئیتالفیەکان هەمیشە بۆتە هۆکاری ئەوەی ناتەبایی و نەگونجان لە سیستەمی سیاسیدا 20
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
رووبدات و سەقامگیری سیا�سی لەناو بەرێت و کاریگەری هەبێت بۆ سەر جێبەجێکردنی نەخشەکانی حکومەت بە تایبەت ئابوریەکان. -٢بەهێزترین خاڵی سیستەمی سەرۆکایەتی ئەوەیە کە بە دەنگدانی راستەوخۆ دەبێت لەالیەن خەڵکەوە، بۆیە الیەنگرانی سیستەمی سەرۆکایەتی دەڵێن؛ سەرۆک لەو حاڵەتەدا نوێنەرایەتی خەڵک دەکات نەک لە پەرلەمانەوە بە سازان و گرێبەستی سیا�سی بکرێت بە سەرۆک.
ترس لەوەی کە سیستەمی
سەرۆکایەتی بەرەو حکومەتی تۆتالیتاری بڕوات ،بەتایبەت
کە خودی کەسایەتی ئەردۆگان ئەمەی سەملاندووە
-٣تورکیا کە لە ماوەی رابووردوودا، لە بوارەکانی سیا�سی و ئابوری و پەیوەندی و هەرێمایەتیدا پێشکەوتنی زۆر گەورەی بەخۆوە دیوە ،ئەمەش بۆتە هۆکاری ئەوەی کە دەسەاڵت و نفوزێکی هەرێمایەتی زۆر گرنگی هەبێت، بۆیە پێویستی بەوەیە کە دەستورێکی تازە داڕێژێت و ئەو رۆڵە گرنگە بەرجەستە بکات ئەمەش واتای ئەوەیە کە سەرۆک خۆی راستەوخۆ مەلەفە گرنگەکانی وەک سیاسەتی دەرەوە و رووبەڕووبوونەوەی پر�سی کورد و کەمایەتی ...هتد ،بەڕێوە بەرێت. -٤ئەردۆگانیەکان لەو باوەڕەدان کە سیستەمی سەرۆکایەتی زۆر
لە رۆتینەکانی نێوان دەسەاڵتی جێبەجێکردن و یاسادانان لەناو دەبات ،ئەو دەمە سەرۆک خۆی بە یەک بڕیارو ئیمزا هەموو شتێک دەکات، ئەمەش بیروکراسیەت لەناو دەبات و وەاڵمدانەوەیە بۆ زیاتر خۆ سازدان بەرەو ساڵی .٢٠٢٣ تر�سی نەیارەکان-: -١ترس لەوەی کە سیستەمی سەرۆکایەتی بەرەو حکومەتی تۆتالیتاری بڕوات ،بەتایبەت کە خودی کەسایەتی ئەردۆگان ئەمەی سەملاندووە ،کە ئەمەش مەتر�سی بۆسەر دیموکراسیەت و فرەیی لە تورکیا دەخاتەوە .هەندێک الیەن لەو باوەڕەدان کە ئەردۆگان گرفتی زۆری هەیە لە گەڵ سکیوالریزم و پلورالیزم و هەنگاو بەهەنگاو واڵت بەرەو دیکتاتۆریەت دەبات .هەندێک لە پارتە سیاسیەکانی تورکیا لەوە دەترسن کە حکومەتێکی تۆتالیتارلە فۆرمی سەرۆکایەتیدا ،ئەو پەرتەوازەبوونەی ئەمڕۆی ئەوان لە دژیان بەکاربێنێت و ئەوەندەی دیکە الوازیان بکات .تەنانەت ئەردۆگان بتوانێت دەسەاڵتی رەهای هەبێت و مۆدێلێکی دەسەاڵتی وەک کۆریای باکور بەسەر واڵتدا بسەپێنێت و هیچ بەهاو واتایەک بۆ ئۆپۆزیسیۆن و بیروباوەڕی جیاواز نەهێڵێتەوە. -٢دوور لە ترس و دڵەڕاوکە لە دیکتاتۆریەت هەندێک الیەن لەو باوەڕەدان کە هێشتا کاتی نەهاتووە و تورکیا ئامادە نەبووە بۆ ئەو گواستنەوەیە .بە نمونە هێنانەوەی ئەمەریکا و فەرەنسا بۆ ئەو مۆدێلە لە سەرۆکایەتی نەگونجاوە بۆ تورکیا. تورکیا هێشتا وەکو سیستەمی سیا�سی نەگەشتۆتە رێچکەی مێژوویی خۆی، زۆر بابەت و پر�سی گرنگ لە تورکیا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
هەیە کە هێشتا هەڵواسراو ماونەتەوە. بۆ نمونە حکومەتی خۆجێیی یاخود خۆبەڕێوەبەری خۆجێیی لە تورکیا چۆن دەبێت؟ ئایا وەکو واڵتانی ئەوروپا و ئەمەریکا ئەمە لە تورکیا بەڕێوە دەچێت؟ ئایا هەڵبژاردنی والیەکان و پارێزگارەکان ،وەکو ئەمەریکا و ئەوروپا لەرێگای هەڵبژاردنی راستەوخۆی گەلەوە دەبێت ،یان هەر سەرۆک خۆی ئەوانیش وەک فەرمانبەرێکی گوێڕایەڵ دادەمەزرێنێت؟ ئایا ئەم دەسەاڵتە لەگەڵ سەرۆک بەش دەکەن؛ یان هەر دەبێ چاوەڕێی مەرحەمەت و بڕیارەکانی سەرۆک بن؟ ئەم پرسە هەڵواسراوانە کە لە تورکیا یەکال نەبوونەتەوە، بێگومان واڵت دووچاری کێشەی زۆر دەکەن ئەگەر سیستەم بگۆڕدرێت بە سەرۆکایەتی. سیستەمی سەرۆکایەتی لەسەر مۆدێلی ئەردۆگان: ئەو دەستورەی ئێستای تورکیا بە دەستوری کودەتا ناوی دەبرێت کە لە ساڵی ١٩٨٢بەدواوە کاریپێکراوە .وەک ئەوەی ئه‌كه‌په ستراتیژی قوڵی هەبووبێت بۆ گۆڕینی دەستور و سیستەمی واڵت، لەیەکەم رۆژی دەسەاڵتی خۆیەوە بە هێوا�شی کاری لەسەر گۆڕانی دەستور کردووە .بە درێژایی ماوەی دەسەاڵتی ئه‌كه‌په ئەم دەستورە بەهێوا�شی بەرێژەی %٦٣گۆڕانکاری لەسەر کراوە ،گرنگترین گۆڕانکاریش کە پێشتر بە نەخشەی ئه‌كه‌په ئەنجامدراوە هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار بوو بە دەنگدانی راستەوخۆی گەل لەدەرەوەی پەرلەمان .بەاڵم بە�شی دووەم لە نەخشەکەی ئه‌كه‌په ئیتر بەبێ شەرم و دوودڵی دەیەوێت بە تەواوی دەستوری کۆنی عەملانی و کەمالی بگۆڕێت .کێ www.komelge.com
دەزانێت رەنگە لەدوای ماوەیەکی دیکەی دەستبەکاربوونی سوڵتان ئەردۆگان، قۆناخی سێیەم لە گۆڕانکاری دەستور ئیتر بە ئاسانی بتوانێت دەستورێک بنوسێتەوە کە مۆرکی تەواوی عوسمانی هەڵبگرێت .ئەو دەستورە تازەیەی کە ئەردۆگان و ئه‌كه‌په بەنیازن لە ریفراندۆمدا ،دەنگی (بەڵێ) شەرعیەتی یاسایی و جەماوەری بداتێ ،لە هەژدە مادەی جیاوازدا گۆڕانکاری خاڵی چەندین بەسەرداکراوە،
ئەو دەستورە تازەیە بە تەواوی تورکیا دەگوێزێتەوە بۆ دەسەاڵتی تاکە کەسی و دیکتاتۆری زۆرگرنگ لەخۆ دەگرێت کە دەکرێت بە جێبەجێکردنی روخساری کۆماری تورکیا بە تەواوی بگۆڕێت. یەکەم -لە رووی جێبەجێکردنەوە: ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان بەرز دەکرێتەوە بۆ ٦٠٠نوێنەر .تەمەنی خۆکاندید کردن لە ٢٥سااڵنەوە نزم دەکاتەوە بۆ ١٨ساڵ .ویالیەتی سەرۆک بۆ یەک خول ٥ساڵ دەبێت و دەتوانێت بۆ یەک جار تازەی بکاتەوە بۆ دوو خول .هەروەها پۆستی سەرۆک وەزیران نامێنێت و سەرۆک کۆماردەتوانێت یەک جێگر یاخود زیاتر بۆ خۆی دیاری بکات و وەزیرەکانیش هەمووی خۆی دەستنیشانیان دەکات، هەرخۆ�شی دەتوانێت بیانگۆڕێت یاخود
دەریانبکات .سەرۆک بۆ هەر شتێک کە بەگرنگی بزانێت بڕیاری تایبەتی خۆی دەبێت و لەم بارەوە مەرسومی کۆماری دەردەکات .هەروەها وەزیرەکان لە دەرەوەی پەرلەمان دیاری دەکرێن و پەرلەمان ناتوانێت لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکات .سەرۆک دەبێت تەصدیقی بڕیارەکانی پەرلەمان بکات ،هەروەها مافی ڤیتۆی هەیە لەسەر بڕیارەکانی پەرلەمان .هەروەها بۆی هەیە پەرلەمان هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه و سەرۆکەکە�شی البەرێت. دووەم -لەرووی دەسەاڵتەوە: ئەو دەستورە تازەیە بە تەواوی تورکیا دەگوێزێتەوە بۆ دەسەاڵتی تاکە کە�سی و دیکتاتۆری .سەرۆک دەسەاڵتی بەسەر حزبەکەی خۆیدا دەمێنێتەوە، ئەمەش مانای ئەوە دەبێت کە هەمیشە حزبێک هەیە بەدەستی سەرۆکەوە بتوانێت بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی خۆی بەکاری بخات ،وێڕای ئەوەش سەرۆک کۆمارێک لە ناو حزبێکدا ،رێگا لە بوونی هەرجۆرە دەنگێکی ناڕەزایی لە دژی ئەو لەناو حزبەکەدا دەگرێت. سەرۆک جگە لەوەش فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانی واڵتە .بەاڵم هەروەک ئاگادارین هێزە چەکدارەکانی تورکیا، بەتایبەت هێزەکانی سوپا و ژەندرمەو پۆلیس و میت و فەرمانگەی جەنگی تایبەت ،زۆر دەمێکە دەستەمۆ کراون و خراونەتە ژێر کۆنترۆلی ئەردۆگانەوە، بۆیە لەم دەستورەدا پۆستی وەزیری بەرگری نامێنیت و ئەردۆگان خۆی ئەو کارە دەکات.هەروەها سەرۆک مافی راگەیاندنی باری نائاسایی (رەو�شی ئاوارتە)ی هەیە ،بێگومان ئەگەر مەرجە یاساییەکان لەگۆڕێدا بن ،بەاڵم لە مۆدێلێکی لەو جۆرەی دەسەاڵت، 21
NO:15 - 1 March 2017
بەدەستهێنانی مەرجی یاسایی زۆر قورس نابێت .دامەزراوەکانی دیکەی دەوڵەت ،بەتایبەت بەڕێوبەرایەتی و دەستەکان ،بەشێوەیەکی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەکەونە ژێر رەحمەتی سەرۆکەوە .دادگای دەستوری یەکێکە لەو دامەزراوانەی کە هەمیشە لە تورکیا رۆلی هەبووە بۆ یەکالکردنەوەی کێشەی دەستوری لە نێوان حیزب و دەسەاڵت و پەرلەمان و سەرۆکی واڵت، بەاڵم بە گوێرەی ئەم دەستورە ئیتر ئەم دادگایەش رۆلێکی ئەوتۆی نامێنێت، چونکە لە کۆی ١٥دادوەری ئەم دادگایە سەرۆک بۆ خۆی ١٢کەسیان دەستنیشان دەکات .هەروەها سەرۆک بۆی هەیە (سه‌رفه‌رمانداری گشتی سوپا ،سەرۆکی دەزگای هەواڵگری، سەرۆکی زانکۆکان ،نیوەی ئەندامانی ئەنجومەنی بااڵی دادوه‌ره‌كان و داواکارانی گشتی دامەزرێنێت) .پەرلەمان دەتوانێت سەرۆک بە ٣٦٧دەنگ بانگ بکات بۆ لێپێچینەوە ،بەاڵم دەبێت٤١٣ دەنگ هەبێت بۆ ئەوەی رەوانەی دادگای بااڵی دەستوری بکرێت .بەمجۆرە ئەردۆگان دەسەاڵتی رەها بۆخۆی دابین دەکات .لە ئیستادا ئەو تەمەنی ٦٣ ساڵە ،بەاڵم دەتوانێت هەتا ١٨ساڵی تر، واتە هەتا تەمەنی ٨١ساڵی دەسەاڵتی بەدەستەوە بێت ،چونکە بەشێوەیەک لەشێوەکان دەتوانێت جارێکی دیکەش ماوەی سەرۆکایەتی تازە بکاتەوە و هیچ بەربەستێکی یاسایی بوونی نامێنێت. بەمجۆرە ئەگەر لە ساڵی ٢٠٠٢ئەژماری بکەین هەتا ساڵی ٢٠٣٤کۆی ماوەی دەسەاڵتی ئەردۆگان دەگاتە ٣٢ساڵ. ئۆپۆزیسیۆن تورکیای نوێ بە نمونەی کۆریای باکور ناودەبات .واتە دەسەاڵتی تاکە حیزب و دیکاتۆریەت و حوکمی 22
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تۆتالیتاری ،کەواتە لێرەدا ئەردۆگان سیستەمی سەرۆکایەتی وەک ئاسانترین و خێراترین سیستەم بەکار دەهێنیت بۆ ئەوەی دەسەاڵتی رەها بە دەستەوە بگرێت و وەک دیکتاتۆرێک حوکمی واڵت بکات. بڕیاری سیا�سی-: سیستەمی سەرۆکایەتی لە تورکیا پرۆسەی بڕیاری سیا�سی لەو واڵتە دەخاتە ژێر گومان و پرسیارەوە .لە کاتێکدا دروستکردنی بڕیاری سیا�سی یەکێکە لە پرسە هەرە گرنگەکانی دەسەاڵت و بەڕێوەبردنی ملمالنێ سیاسییەکان ،بە هاتنە گۆڕێ سیستەمی سەرۆکایەتی لە
ئەگەر ئەردۆگان ئامانجی گەڕانەوەی هەیە بۆ خەونی عوسامنگەرایی، ئەوە دەبێت بزانین لە مێژوودا پێگەی کورد لەناو ئیمپراتۆریای عوسامنیدا چۆن بووە تورکیا ئەم پرسە تەواو دەبێتە پرسێکی مەترسیدار بۆ سەر گەالنی تورکیا و ناوچەکە ،چونکە ئەو شێوازە لە پیادەکردنی دەسەاڵت کە ئه‌كه‌په و خودی ئەردۆگان کار بۆ دروستکردنی دەکەن ،جگە لەوەی رۆل و جێگایەک بۆ دامەزراوە دەستوری و یاساییەکانی واڵت ناهێڵێتەوە ،بازنەی بەشداربوونی سیا�سی و دروستکردن و بڕیاردانی سیاسیش لە بۆتەی تەنها یەک کەسدا
کە خودی سەرۆک خۆی دەبێت ،تەسک دەکاتەوە .لە سیستەمی سەرۆکایەتی ئەردۆگاندا ،جگە لەوەی سەرۆک دەتوانێت ڤیتۆی هەموو بڕیارەکانی پەرلەمان بکات ،دەشتوانێت لە هەموو ئانو ساتێکدا ،سەرۆکی پەرلەمان دەربکات و پەرلەمانیش پەک بخات. هەروەها بوونی سەرۆکێکی حزبی لە تورکیا ،واتای ئەوە دەگەیەنێت کە جگە لە حیزبی سەرۆک (هاوتای حیزبەکەی سەدام و موبارەک و بن عەلی) ،هەمیشە حزبەکانی دیکە لەدەرەوەی دەسەاڵت و بەشداری سیا�سی دەمێننەوە ،ئەگەریش بەشدارییان پێبکرێت ئەوە تەنها لە شکلیات و فۆرمی کارتۆنیدا دەمێنێتەوە. ئەوە جگە لەوەی کە خودی حیزبەکەی خۆ�شی لەبەردەم سەرۆکێکی ستەمکاردا دووچاری ئیفلیجی دەبێت. گرفتێکی دیکەی ئەو سیستەمە چوارچێوەی لە سەرۆکایەتیە، کەسایەتی و توانای خودی سەرۆکدا رەنگ دەداتەوە .ستراتیژی بیرکردنەوە لە پرۆسەی بڕیاردان و دروستکردنی بڕیاری سیا�سی ،رۆڵی زۆر گرنگی هەیە، دانایی ستراتیژی ()Stategic Intelligence یەکێکە لە کۆڵەکە هەرەگرنگەکانی ستراتیژی بیرکردنەوە یاخود پێکهێنانی ئایدیۆلۆژیای دەوڵەت ،لە سیستەمی دیموکراتیدا دامەزراوە دەستوری و یاسایی و رێکخراوە مەدەنی و حیزبەکان و میدیاکان ئەو رۆڵە دەگێڕن و نایەڵن کەلێن بکەوێتە نێو جەستەی دەوڵەت، بەاڵم لە سیستەمی تازەپیاکەوتووی کۆماری و ئەردۆگانیدا جگە لەوەی ئەو دامەزراوانە وجودیان نەماوە و پەراوێزخراون ،بەڵکو خودی سەرۆک خۆی لەماوەی رابووردوودا سەدان بەڵگەی ئەوەی بەدەستەوەداوە کە خاوە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
هیچ جۆرە داناییەکی ستراتیژی نیە. کاریگەری سیستەمی سەرۆکایەتی لەسەر کورد: ئەگەر ئەردۆگان ئامانجی گەڕانەوەی هەیە بۆ خەونی عوسمانگەرایی ،ئەوە دەبێت بزانین لە مێژوودا پێگەی کورد لەناو ئیمپراتۆریای عوسمانیدا چۆن بووە. باکوری کوردستان لە ئیستادا دووچاری دڕندانەترین شااڵوی پاکتاوکردن بۆتەوە .هادەپ کە تاکە حیزبی نوێنەری کوردی باکورە ،سیستەماتیک کاربۆ سڕکردن و پەراوێزخستن و پاسیفکردنی دەکرێت و هاوسەرۆک و کەسانی دیاری ئەو پارتە هەرهەموویان لە زیندان توند کراون .لەخۆرئاوای کوردستانیش جەنگێکی خۆێناوی لە نێوان نوێنەرانی تورکیا (داعش و بەرەی نوسرەو فەتح و ئەحرارو هاوشێوەکانیان) و کورد بوونی هەیە و تورکیا بەهەموو توانایەکی سەربازی و هەواڵگری و دیبلۆما�سی لەدژی کوردی خۆرئاوا دەجەنگێت. دەسەاڵتی تاک الیەنەش لە باشور، کوردستانی کردۆتە ناوچەی تامپۆنی تورکیا .ئەم �سێ بەشەی کوردستان بەر لە سەد ساڵ یەک کوردستان بوون کە کوردستانی عوسمانی بوون، ملمالنێی سیا�سی بەردەوام ،زۆربەی جارانیش خوێناوی ،خەسڵەتی هەرە دیاری ئەم پەیوەندیە بووە .بۆیە ئەگەر قسە لەسەر گەڕانەوەی خەالفەتی ئیسالمی بێت (ئەگەر ئەمە تەنها وەکو خەیاڵ و نوستالیژاش بێت) ،ئەوە لەو چوارچێوەیەدا ملمالنێ لەو �سێ بەشەی کوردستاندا دەچێە قۆناخێکی ئاڵۆزتر، کە پێدەچێت توندوتیژی زیاتر بە خۆیەوە ببینێت .ئەردۆگان لە خەیاڵی خۆیدا زیاتر دەستکراوە دەبێت بەرامبەر بە کورد ،ئەگەر دوگمەکانی هەڵسوڕاندنی www.komelge.com
سیستەمی سەرۆکایەتی بەدەست خۆیەوە بێت .رەنگە لە بارودۆخێکی وەک ئێستادا نەک تەنها هادەپ بەڵکو پارتی جەهەپەش نەتوانێت بەرامبەر بە ئامادەسازیەکانی ئه‌كه‌په و ئەردۆگان بۆ دەنگی «بەڵێ» زۆریان لەدەست بێت و بتوانن رێگری لەو ریفراندۆمە قەڵبە بکەن ،چونکە لە راستیدا نەک تەنها ئه‌كه‌په و ئەردۆگان ،بەڵکو ئیسالمی سیا�سی پرۆسەی دیموکراسیەتیان تەنها لە سەندوقی دەنگداندا پێویستە بۆ ئەوەی دەسەاڵتی خۆیان بکەنە دەسەاڵتێکی شەرعی و یاسایی. دەرەنجام: گرفتی هەرە سەرەکی ئەوە نیە کە
دروســتــکــردنــی سوپایەکی ســـــێـــــبـــــەر لـــــــە ســـــــــادات و ئــــــــەســــــــودواڵ ،ئـــــەوە دەسەملێنێت کە لە تورکیای سیستەمی سەرۆکایەتی – بەمۆدیلی ئەردۆگان -تەنها فەرهەنگی جەنگ و زمانی زبر واڵتێک بڕیار دەدات سیستەمی سیا�سی خۆی بگۆڕێت بە دانەیەکی دیکە ،بەڵکو لە ساتەوەخت و سیاقی کارەکەدایە. گوێزانەوەی سیستەم لە سەروبەندی کودەتایەکی سەربازی شکستخواردوودا، لەدژی سەرۆکێکی ستەمکار ،لە سەروبەندی یاساکانی رەو�شی ئاوارتە جێگای گومانە .ئامادەکاریەکان بۆ گۆاستنەوەی ئەو سیستەمە هەنگاوێک نین بەرەو گۆڕانکاری راستەقینە لە
ئیدارەی واڵتێکدا ،بەڵکو کودەتایەکی ترسناکی سیا�سی و سەربازیی ئەوتۆیە کە نەک تەنها تورکیا ،بەڵکو هەموو ناوچەکە دەخاتە بەردەم مەتر�سی برەو سەندنی فاشیزم لەفۆرمێکی ناسیۆنالیستی – ئیسالمی تورکیدا ،کە ناوچەکە زیاتر دەخاتە نێو دەستاڕی جەنگی خوێناوی. بە گواستنەوەی سیستەم لە تورکیا نەک دیموکراسیەتە کزو الوازەکەی تورکیا بەتەواوی دەخنکێت ،بەڵکو دیکتاتۆرێکی هاوشێوەی سەدام و موبارەک و قەزافی لە ناو دڵی خۆرهەاڵت قوت دەبێتەوە. دروستکردنی چەندین سەربازگا تایبەت بۆ تیرۆرستانی وەکو داعش و نوسرەو ئیگۆڕەکان لەناو تورکیا ،ئەردۆگان وەک سەرکردەیەکی سەربازی مەست و مەلهوڕ دەخەمڵێنن .دروستکردنی سوپایەکی سێبەر لە سادات و ئەسودواڵ، ئەوە دەسەملێنێت کە لە تورکیای سیستەمی سەرۆکایەتی – بەمۆدیلی ئەردۆگان -تەنها فەرهەنگی جەنگ و زمانی زبر و قرمژنی فیشەک رەسمی سیاسەتی ناوچەکە دەکەن .ئەم گۆڕانکاریە لە سیستەمدا پێداویستی ئه‌كه‌په و رەوتی ئیسالمگەرای سونەیە لە ناوچەکەدا ،کە دەخوازن تورکیا بەتەواوی دەستیکراوە بێت لەنێو ئەو بەرەیەدا .نزیکبوونەوەی زیاتری ئەردۆگان لە دەوڵەتانی کەنداو دوورکەوتنەوەی زیاتر لە ئێران ئەو راستیە دەسەملێنن .ئەو سیستەمەی کە ئەردۆگان دەخوازێت بە زووترین کات لە تورکیا بنیادی بنێت ،سیستەمێکە تورکیا لە عەملانیەتەوە دەگوێزێتەوە بۆ سیستەمێکی ئیسالمی – سوننە مەزهەبی ،موتوربەکراو بە فاشیزمی ئیسالمی .لەو جۆرە سیستەمەدا جەنگ و ملمالنێ ی تایفی و مەزهەبی نەک بەردەوام دەبن ،بەڵکو خوێناویتر دەبن. 23
NO:15 - 1 March 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نەتەوەیی بوون لە نێوان بانگه‌ش ه و حه‌قیقەتدا دیارغه‌ریب
نەتەوە یا نەتەوەیی بوون یاخود كۆنگرەی نەتەوەیی و بەرژەوەندی نەتەوەیی ئەو دەستەواژانەن كە لە دە ساڵی رابردوودا لە باشووری كوردستان و سەرجەم كوردستانیشدا زۆر بەكار دەهێندرێت. بە تایبەتی لە هەندێك كات ،جێگە و بوونەدا دەبینیت كە كێبڕكێ دروست دەبێت لەسەر زیاتر بەكارهێنانی ئەو دەستەواژانە و بەشێك لە رۆشنبیران و گرووپ و پارتی سیا�سی پێیان وایە چەندە ئەو دەستەواژانە بە كار بهێنن، ئەوندە زیاتر نەتەوەیین .بێگومان ئەمەش وا دەكات كەبەزەحمەت مرۆڤ بتوانێت كەسانی نەتەوەیی و ئەوانەی كە نەتەوەو نەتەوەیی بوون بۆ بانگەشە بەكار دێنن لە یەكتر جیا بكاتەوە .دیارە بەبێ جیاكردنەوەی كەسانی نەتەوەیی و ئەوانەی بانگەشەی نەتەوەیی بوون دەكەن یاخود نەتەوەییبون وەكو بانگەشە بەكاردێنن ،ناكرێت نە كۆنگرەی نەتەوەیی ببەسترێت ،نەستراتیژی نەتەوەیی ببێتە ستراتیژی هەموومان و نە گەلی كورد دەتوانێت وەكو نەتەوەیەك ببێتە خاوەنی ناسنامەی نەتەوەیی خۆی. لێرەدا دەمەوێت هەندێك لە سەر ئەم 24
بابەتە بدوێم ،بۆ ئەوەی سادە قسە بكەم یان بنوسم ،دەمەوێت لەوەوە دەست پێ بكەم كە كێ نەتەوەییەو بەكێ دەگوترێت نەتەوەیی راست؟ دیارە هەروەكو چۆن لە ناولێنانی بنەماڵەگەری ،عەشیرەتگەریی و ئاینگەرایی دا عەقڵیەتی خوێندنەوەی بنەماڵە ،عەشیرەت و ئایین بۆ دیاردە و روداوەكان و خزمەتكردنی ئەو پێكهاتانە دەبنە پێوانەی سەرەكی و هەركەسێك لە ناو بنەماڵەدا بە عەقڵی بنەماڵە سەیری دیاردەو رووداوەكان نەكات و خزمەتی بنەماڵە نەكات ،ئەوا لەالیەنی بنەماڵەوە نەخوازراوەو دەكەوێتە بەر رەخنەو فشاری بنەماڵە و هەندێك جار بێ بەری دەكرێت لەبنەماڵە .هەروەها ئەم پێوانە لە الیەنی عەشیرەت و خێڵیشەوە پەیڕەوی لێ دەكرێت .دیارە ئەم پێوانە لە ناو ئایین و مەزهەبەكاندا توندترو وشكترەو زۆر كات حوكمی دەرچوون لە بەرنامەو پەیڕەوی ئایین كوشتنە و ئەوەتا لە ئێستاشدا هەندێك جار رووبەڕووی رووداوی لەم چەشنە دەبینەوە. سەدەی رابردووش چەمكی نەتەوەو دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ بەشێكی زۆری كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایەتی بووە پێوانەو خولیاو تاكەكان هیوایان لەسەر ئەو چەمكە هەڵچنی و لەو روانگەیەوە
سەیری ژیان و تێكۆشانیان دەكرد. واتە نەتەوەییبوون بەوە پێناسە كرا كە مرۆڤەكان لە روانگەی نەتەوەوە جیهان و ژیان ببینن و كردەوەكایشیان لەو چوارچێوەیەدا رێكبخەن .ئەوەش وەكو بەرپرسیارێتییەكی ژیانی و ئەخالقی سەیری دەكرا .لەم روانگەیەوە پێویست بوو تاكی هەر نەتەوەیەك بە یەك چاو سەیری هەموو تاكەكانی نەتەوەكەی خۆی بكات و جیاوازی نەخاتە نێوانیانەوە .خۆی بەرپرسیار ببینێت بەرامبەر كێشەو نارەحەتیەكانیان و ئامادەی خزمەت و لە خۆ بووردووی بێت بۆ نەتەوەكەی .واتە هەر كاتێك كەسێك جیاكاری كرد لە نێوان تاكەكانی نەتەوەكەیدا .یان لە نێوان بەشێك لە نەتەوەكەی و بەشەكانی تری دا ،یاخود لەرووی كردارییەوە خۆی بە بەرپرسیار نەبینی بەرامبەر كۆی نەتەوەكەی یان بەشێك لە نەتەوەكەی ئەوا ناكرێت بەو كەسە بگوترێت نەتەوەیی ،یان ئەوەتا نەتەوەییبوون تێ ناگات یان ئەوەتا دەخوازێت نەتەوە بوون بكاتە بانگەشەو بۆ خزمەتی خۆی بەكاری بهێنێت. ئەوەی تایبەتە بە كوردەوە زۆربەی رۆشنبیران و مێژوونوسانمان رەخنەی ئەوە دەكەن كە لە كۆتایی سەدەی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
نۆزدەیەم و سەرەتای سەدەی بیستەمدا رێبەرو سەركردە كوردەكان نەیانتوانیوە سنوری عەشیرەت ،ناوچە و ئایین تێپەڕ بكەن ،لەبەر ئەوە نەیانتوانیوە یەكێتی نەتەوەیی دروست بكەن و كورد یەك بخەن .دیارە میللەتانی تر ،ئەوانەی یەكێتی خۆیان دروست كرد یان دەوڵەتیان بۆ خۆیان دروستكردووە، سەرەتا توانیویانە لە هزری خۆیاندا نەتەوە دروست بكەن و دوای ئەوە كاریان بۆ كردووە ،دیارە بەشێكیان بە رێككەوتن و بەشێكیشیان بە بەكارهێنانی هێز توانیویانە ئەو هزرو بیركردنەوەیە لە واقیعدا پێكبێنن .دیارە سەركردەو رێبەرانی كورد ڵە بەر ئەوەی زهنی نەتەوە بوونیان لە كەسایەتی خۆیاندا بەرجەستە نەكردووە ،نەیانتوانیوە هەنگاوی دووەمیش بهاوێژن ،دیارە ئەمە بەو واتایە ناڵێم كە سەركردەو رێبەرانی كورد نەیانخواستووە كە بۆ كورد خەبات بكەن ،بەاڵم خەبات كردن جیاوازەو دەستەبەركردنی پێداویستیەكانی خەباتێكی سەركەوتوو پارچەكردنی هەڵبەتە جیاوازە. كوردستان لە دوای پەیمانەكانی لۆزان، برۆكسل و ئەنقەرە ئاستەنگیەكی تری زیاد كرد بۆ گەشەكردنی بیرۆكە و چەمكی نەتەوەییبوون .ئیتر بەشێكی سیاسەتمەدار و پارتی سیا�سی سنوورە دەستكردەكانیان دەكردە بیانوی ئەوەی كە ناكرێت كار بۆ سەرجەم نەتەوە بكرێت و دەیانگوت كە ناتوانین خۆمان لە بەرامبەر هەموو نەتەوەدا بەرپرسیار ببینین ،چونكە یاسا نێودەوڵتیەكان و سنوورە نێودەوڵتیەكان رێگە نادەن. هەر ئەمەش وایكرد ئیتر لەسەر ئاستی پارچەكانی كوردستان پارت و رێكخراو دروست ببن یان دروست www.komelge.com
بكرێن ،بە تێپەڕبوونی كاتیش ئەمە بووە فەرهەنگ و لە ئێستادا بەشێكی زۆری پارتە سیاسیەكانی كوردستان و رۆشنبیران و كۆمەڵەكان بەو فەرهەنگە بیر دەكەنەوەو كار دەكەن. دیارە هەروەكو چۆن بنەماڵەگەریی، عەشیرەتگەریی و ناوچەگەریی رێگرن لە بەردەم نەتەوەییبوندا ،سیاسەتكردن لەسەر ئاستی پارچەیەكی كوردستانیش
حكومەتی هەرێم ( )150پێشمەرگەی نارد بۆ كوبانێ .دیارە هەرچەندە درەنگ بێت یاخود كەم بووبێت، ئەو هەڵویستەش دلخوشكەربوو ئاستەنگە لە بەردەم نەتەوەبووندا .هەر بۆیە دەبێت ئەو راستیە بزانیت كە هەر پارت گرووپ و كەسێك لە روانگەی پارچەیەكەوەو بە موڵككردنی پارچەیەك بۆ هەندێك گرووپ و دەستەو پارتەوە سەیری دۆزی كورد بكات ،ئەوا تەنیا خزمەتی پارچەكردنی كورد و كوردستان دەكات ،دەكرێت ئێمە بە دوای میكانیزمەی باشتر و سەركەوتوتردا بگەڕێین بۆ دروستكردنی زهنیەت و عەقڵییەتی نەتەوەیی و سەرخستنی دۆزی نەتەوەییمان ،بەاڵم ناكرێت لە ژێر ناوی كوردستانی خۆمان و كوردستانی خۆیاندا خۆمان بەرپرسیار نەبینین، بەرامبەر بەگەلەكەمان لە بەشێكی
كوردستان و رێگە نەدەین هەندێك كەس یان پارتی تریش ئەو بەرپرسیارێتییە پێكبێنن .بەتایبەتی لە بارودۆخێكی وەكو ئەمڕۆدا كە سنورە دەستكردەكان بێ رۆڵ بوون و كاڵبوونەتەوە و زلهێزەكان و هێزە ناوچەییەكان خۆیان ئەو سنورانە بن پێ دەكەن كە دروستیان كردووە. لێرەوە دەمەوێت بێمە سەر هەندێك راستی كرداری .لە سالی 2014دا باشوور و روژئاوای كوردستان كەوتنە بەر هێر�شی داعش ،هیچ كەس و الیەنێك داوای لە پەكەكە (كەجەكە) نەكرد، بەاڵم كەجەكە بە هەستكردن بە بەرپرسیارێتی نەتەوەیی بەپێی پێویست هێزی خۆی نارد بۆ ئەو جێگایانەی كە پێویست بوون .ئەوە لە كاتی خۆی دا زۆر بووە جێگەی دەستخو�شی و دڵخۆ�شی گەلی كورد و دۆستانی ،چونكە زۆربەی تاكەكانی كوردستان پێیان وابوو كە خەونی نەتەوەییبوونیان هاتۆتە دی و سنوورەكان سڕاونەتەوە .هێزە هەرێمی و نێو دەوڵەتیەكانیش پێشوازیان لەو هەڵوێست و هەنگاوە كرد .هەر ئەو كەش و هەواو بارودۆخە بوو كە فشارێكی جەماوەری لەسەر حكومەتی هەرێم دروستكرد و بە بڕیاری پەرلەمان دوای مانگ و نیوێك لە هێرش بۆ سەر كوبانێ حكومەتی هەرێم ( )150پێشمەرگەی نارد بۆ كوبانێ .دیارە هەرچەندە درەنگ بێت یاخود كەم بووبێت ،ئەو هەڵویستەش دلخوشكەربوو .بەاڵم دواتر و بەبێ رەچاوكردنی داخوازی گەلی كوبانێ و بەڕێوەبەرێتی كانتۆنی كوبانێ، حكومەتی هەرێم لە بەهاری 2015دا هێزەكەی كێشایەوە .پارتی دیموكراتی كوردستانیش هەمیشە ئەمە وەكو چاكەیەك و نمونەیەك دەدات بە رووی پەكەكەدا و لە سەر ئەو بنەما دەخوازێت 25
NO:15 - 1 March 2017
كە پەكەكە لە شەنگال دەربكەوێت .ئەوەی جێگای نیگەرانیە بەشێكی رۆشنبیران هەتا بەشێك لەو رۆشنبیرانەی كە لەسەر بابەتی نەتەوەیی رەخنە لە پارتی دەگرن، بە زمانی پارتی قسە دەكەن و رەخنە لە پەكەكە دەگرن و دەڵێن دەبێت پەكەكە لە شەنگال دەربكەوێت و پەكەكە بۆی نیە موداخەلەی كاری ئێمە بكات، دیارە رەخنەش لە پارتی دەگرن لەسەر لێدوانەكانیان و دەڵێن پێویستە پارتی بە شێوازی توند قسە نەكات و بەزمانی نەرم پەكەكە لە شەنگال دەربكات. ئەوانیش وەكو پارتی دەڵێن چۆن پێشمەرگە چووە كوبانێ و كە ئەركەكانی تەواو بوو گەڕایەوە ،پێویستە پەكەكەش بگەڕێتەوە و شەنگال چۆڵ بكات .لێرەدا دەمەوێت بە پێوانەی نەتەوەیی سەبارەت بە شەنگال و هەڵوێستی پەكەكە و پارتی و بەشێك لە رۆشنبیرانی كوردستان هەندێك روونكردنەوە بكەم ،ئیتر دوای ئەوە جەماوەری كوردستان بۆ خۆی سەرپشك بێت لە بڕیارداندا. .1بەو پێیەی كە شەنگال بەشێكی كوردستانە و گەلی شەنگالیش بەشێكی كوردستانه مافی هەر پارت و رێكخستنێكی كوردستانە خەباتی بۆ بكات و ئەركی هەمووشمانە بیپارێزین ،ئەم بابەتە ئەگەر رەتبكەینەوە ئەوا نەتەوەییبوونمان دەخەینە بن پرسیارەوە .بێگومان ئەم هەڵوێستە بۆ هەموو الیەك و بۆ هەموو جێگەیەك راستە ،واتە پارتی و یەكێتی و حزبی تریش دەتوانن بچن لە باكور یان رۆژئاوا یاخود رۆژهەاڵت خزمەت بكەن و بەرپرسیارێتی خۆیان جێبەجێ بكەن، ئەگەر پەكەكە دەچێت لە شەنگال یان كەركوك خزمەت دەكات ،بەاڵم پارتیەكی تر ناچێت بۆ باكور یان جێگەیەكی تر ئەوە دەبێت نەكرێت بە كەموكورتی بۆ 26
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پەكەكە ،بەڵكو بە پێچەوانەوە ئەو پارت و رێكخراوانەی تر رەخنە بكرێت كە ئەركی نەتەوەییان جێبەجێ ناكەن. .2باس لەوە دەكرێت كە شەنگال و كوبانێ وەكو یەكەو چۆن پێشمەرگە چووە كوبانێ و گەڕایەوە پێویستە گەریالش لە شەنگال بگەڕێتەوە .دیارە لێرەدا بەراوردێكی هەڵە هەیە .چونكە كوبانێ خاوەنی هێزی بەرگری و ئیدارەی خۆی بوو ( )46رۆژ بوو بەرەنگاری داعش دەبویەوە كە پێشمەرگە چوونە كوبانێ و بەڕێوەبەرێتی كانتۆنی كوبانێش لەناو بەرگریدا بوون و پێشمەرگە چوون بەشداری ئەو بەرگرییە
گەریالكانی پەكەكە بۆ خۆیان نەیانخواست خەڵك بەڕێوە ببەن ،بەڵكو رێگەیان خۆشكرد بۆ ئەوەی خەڵك خۆیان ئیدارە بكەن بوون كە لە كوبانێ دا هەبوو .ئەمە دەكرێت هاوشێوەی چوونی گەریال بۆ كەركوك سەیری بكرێت ،گەریالش چووە كەركوك و مەخمور بەشداری ئەو بەرەنگارییە بویەوە كە هەبوو. بەاڵم بارودۆخی شەنگال جیاواز بوو، بەرپرسانی ئیداری و سەربازی شەنگال، شەنگالیان بەجێ هێاڵ ،گەریال بە تەنیا خۆی چوو بۆ پاراستنی گەلی شەنگال. واتە لە شەنگالدا گەریالی پەكەكە بەرپرسیاێتی هەڵسوكەوتی كرد بەرامبەر ئەو بارودۆخە.
گەریالكانی پەكەكە بۆ خۆیان نەیانخواست خەڵك بەڕێوە ببەن، بەڵكو رێگەیان خۆشكرد بۆ ئەوەی خەڵك خۆیان ئیدارە بكەن ،لەم چوارچێوەیەدا خەڵكی بەرخۆدانڤانی شەنگال هێزی بەرگریان بۆ خۆیان دروستكرد و یەكینەكانی بەرخودانی شەنگال YBŞو یەكینەكانی ژنانی شەنگال YJŞیان دروستكرد و لە 14.9.2015 دا ئەنجومه‌نێكیان بۆ خۆبەڕێوەبردنی ناوچە ئازادكراوەكان دامەزراند .ئەم كارە پێویست بوو لەالیەن پارتی و رۆشنبیرانی كوردەوە .بەڕێز و سوپاسەوە وەربگیریایە ،بەاڵم پارتی ئەو هەنگاوەی وەكو دابڕاندنی شەنگال لە باشور پێناسە كرد و هەندێك كەس و الیەنیش شتەكانی پارتیان دووبارە دەكردەوەو پەكەكەیان بە دەستێوەردان لە كاروباری باشور تومەتبار دەكرد .بێگومان لێرەشدا دەبوو سوپا�سی پەكەكە بكرێت كە هاوكاری خەڵكی ناوچەی كردووە بۆ ئەوەی بۆشایی ئیداری و پاداشتی خۆیان پڕ بكەنەوە نەك بچن هێرش بكەنە سەر پەكەكە و تۆمەتباری بكەن. .3پارتی دیموكرات و هەندێك رۆشنبیری سەر بە پارتی یان بێ ئاگا لە سیاسەت و بارودۆخی شەنگال دەڵێن ئەگەر پەكەكە بۆ هاوكاری چووەتە شەنگال ئەوا دەبێت بەگوێرەی ئیدارەی ئەوێ هەڵسوكەوت بكات و دەبێت لە چوارچێوەی بەرنامەی حكومەتی هەرێمدا كار بكات ،كەئەمەش دەگوترێت مەبەست ئەوەیە كە دەبێت بە گوێرەی دەسەاڵتی پارتی دیموكرات هەڵسوكەوت بكات و تەنسیقی هەبێت لەگەڵ فەرمانداری پێشمەرگەدا .دیارە پەكەكە لە كەركوك ،داقوق ،مەخمور هەیە و بەبێ تەنسیق لەگەڵ دەسەاڵتی هەرێم www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
و فەرمانداری پێشمەرگە لەو ناوچانە نەجواڵوەتەوە .لە شەنگالیش بە تەنسیق لەگەڵ ئیدارەی شەنگال و فەرمانداری پاراستنی ئەوەێدا جوالوەتەوە .دیارە ئەو ئیدارە و فەرماندارییەی كە دوو ساڵە زیاتر لەوێ بەرخۆدان دەكەن و رێگەیان خۆشكرد كە پارتی دیموكراتیش بگەڕێتەوە بۆ ئەو ناوچانە ،نەك ئەو ئیدارەی كە شەنگال و گەلەكەی بەجێ هێاڵ .ئەوەی كە بە تەنسیق هەڵسوكەوت ناكات هێزی پارتی دیموكرات و ئەو كەسانەن كە لە دهۆك دانیشتوون و خۆیان بە بەرپر�سی شەنگال دەزانن. بێگومان ئەگەر هەڤاڵی پەكەكە و گەریالی پەكەكە نەبوونایە ،خەڵكی بەرخۆدەری شەنگال بەهیچ شێوەیەك رێگەیان نەدەدا پێشمەرگەی پارتی و ئیدارەی پارتی نزیكی شەنگال ببێتەوە. لێرەدا لە جێگەی ئەوەی كە پارتی و ئیدارەكەی رێز لە ئیدارەی شەنگال و خەڵكی ئێزیدی و ئەو هێزە ئێزیدیانە بگرن كە خۆیان و ناوچەكەیان پاراستووە، دەخوازن هەموو شتێكی ئەو خەڵكە وەكو پێش 2014.8.3كۆنتڕۆڵ بكەن. ئەمەش لەالیەنی خەڵكی شەنگالەوە پەسند ناكرێت .دیارە لێرەدا ئەوەی رەخنە بكرێت پارتی و دەسەاڵتی پارتیە نەك پەكەكە .ئەوەی حساب بۆ كەس ناكات پارتیە .سادەترین نمونەش ئەوەیە كە هەر كەسێك دەزانێت كە هێزەكانی YBŞو HPGرۆڵی سەرەكیان هەبوو لە گرتنەوەی شەنگالدا و بەشێكی زۆری شارەكەش ئەوان رزگاریان كرد ،كەچی مەسعود بارزانی گووتی پێشمەرگە بە تەنیا شەنگالی رزگار كردووە ،بێگومان ئەمەش لەالیەنی ئەنجومەنی شەنگال و YBŞو YJŞەوە پەسند نەكرا و ئەو هەڵوێستە بەتوندی رەخنەكرا .هەر www.komelge.com
بۆیە دەبێت الیەنەكانی ترو رۆشنبیرانی باشور فشار بخەنە سەر پارتی بۆ ئەوەی ئیدارەی شەنگال و هێزە بەرخودانەكانی شەنگال پەسند بكات و بە تەنسیق لەگەڵ ئەواندا كار بكات و لە سنوری ئیدارەی شەنگالدا سەربەخۆ هەنگاو نەنێت. .4پەكەكە هەمیشە گوتویەتی هەركاتێك مەتر�سی لەسەر شەنگال نەما ئێمە هێزەكانمان لە شەنگال دەكێشینەوە
خەڵكی ئێزیدی پێیان وایە لە ئێستادا پێویستیان بە گەریالكانی پەكەكە هەیە بۆ ئەوەی هاوكاریان بكەن بۆ ئەمەش گوێ لە خەڵكی ناوچەكەو ئەنجومەنی شەنگال دەگرێت و هەر كاتێك خەڵكی ئەو ناوچە پێیان وابوو كە مەترسیان لەسەر نەماوە و دەتوانن بە ئاسودەیی بژین ،ئەوا پەكەكە هێزەكانی خۆی دەكێشێتەوە بێگومان لێرەدا دەبێت پارتی و خەڵكی هەرێمی كوردستان رەچاوی بارودۆخی شەنگال و خەڵكی ئیزیدی بكەن ،بەاڵم لە ئێستادا بەشێكی زۆری ناوچە ئیزیدی نشینەكان بە دەستی داعشەوە ماوەو رزگار نەبووە، كەچی پارتی دیموكراتی كوردستانیش هاوكارنابێت بۆ رزگاركردنیان و لەالیەكی تریشەوە رێگە لەو خەڵكە دەگرێت كە بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانیان كە ئازاد بووە. ئەمەش نیگەرانی الی ئەو خەڵكە ئێزیدیە دروستكردووە كە ئێستا لە شەنگال و دەوروبەری دەژین ،هەر بۆیە داوا دەكەن كە پەكەكە بەجێیان نەهێڵێت.
دیارە ئەمەش بۆ پەكەكە دەبێتە ئەركێكی ئەخالقی و ویژدانی. خەڵكی ئێزیدی پێیان وایە لە ئێستادا پێویستیان بە گەریالكانی پەكەكە هەیە بۆ ئەوەی هاوكاریان بكەن لە رزگاركردنی ناوچە رزگار نەكراوەكاندا ،هاوكات باوەڕیان بە بەرپرسانی پارتی دیموكرات و پێشمەرگەی پارتی دیموكرات نەماوە كە هاوكاریان بن بۆ خۆپاراستن و خۆبەڕێوەبردن .ئەمەش نیگەرانیان دەكات .دیارە پەكەكەش بە بەرپرسیاێتی هەڵسوكەوت دەكات و هەرئەمەش هۆكارێكی ترە بۆ مانەوەی گەریالكانی پەكەكە لە شەنگال. دیارە مانەوەی گەریالكانی پەكەكە لەسەر ئەو بنەمایانەیە كە باسمان كردو بارودۆخی ناوچەیش ئەو دەرفەتەی رەخساندووە كە پەكەكە ئەركی خۆی جێبەجێ بكات ،دەبوایە پارتی و رۆشنبیرانی سەر بە پارتی بەمە خوشحاڵ بونایە .نەك ئەوەی كە داگیركەرانی كوردستان بۆیان ناكرێت و ناتوانن لە ئێستادا بیكەنە ئاستەنگ بۆ جێبەجێ كردنی بەرپرسیارێتی نەتەوەیی ،ئەوان وەكو بیانوو نیشان بدەن و بخوازن لەو رێگەیەوە پەكەكە رەخنە بكەن. وەكو ئەنجام گەلی كوردستان و دڵسۆزانی نەتەوەیی دەكەینە دادوەر و با دادوەری خۆیان بكەن .بەهەر حاڵ لە ئێستادا زەمینەیەكی لەبار لەرووی نێودەوڵەتی و هەرێمیەوە رەخساوە بۆ گەلی كورد و چەمكی نەتەوە بوونیش لەناو كۆمه‌ڵگه‌كەماندا پەرەی سەندووە، با پێكەوە دەرفەت بۆ یەكێتی نەتەوەیی و سەكۆی نەتەوەیی دروست بكەین و ئەركە نەتەوەییەكانمان جێبەجێ بكەین، نەك چەمكی پارچە و حیزب زاڵ بكەین بەسەر ئەرك و كارەكانماندا. 27
NO:15 - 1 March 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بایه‌خ و ره‌هه‌نده‌کانی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی پ .د .ساالرباسیره (به�شی یه‌که‌م ) • پێشه‌کی: بواری ئاسایش و ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی دیارده‌یه‌کی نوێ نی یه ل ه ژیانی مرۆڤدا ،به‌اڵم بوارێکی گرنگ و بایه‌خداره .له‌م زاراوه‌یه‌دا ئاماژه به چه‌ندین له بواره‌کانی ئاسایش ده‌کرێت که ئاسای�شی ناوخۆ و ئاسای�شی نێوده‌وڵه‌تییش ده‌گرێته‌وه .ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی بڕبڕه‌ی پشتی کۆمه‌ڵأ و ده‌وڵه‌ت و باری سه‌قامگیریه له واڵتدا. ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی به ته‌نیا بواری سه‌ربازی و هه‌واڵگری ناگرێته‌وه، به‌َلکو ئه‌مڕۆکه سه‌رجه‌م بواره‌کانی ژیانی واڵت و کۆمه‌ڵگه‌ی گرتۆته‌وه. له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا جگه له با�سی الیه‌نی تیۆری بابه‌ته‌که‌و ئاسای�شی نێوده‌وڵه‌تی و بواری ژینگه وه‌ک یه‌کێک له بابه‌ته گرنگه‌کانی ئاسای�شی ناوخۆ و نێوده‌وڵه‌تییش ،که‌مێکیش تیشک ده‌خه‌مه سه‌ر ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی هه‌رێمی کوردستان. • 28
با�سی یه‌که‌م چه‌مک و
گرنگی
و
سه‌رهه‌ڵدانی ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی: زاراوه‌ی ئاسایش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ کۆتایی جه‌نگی دووه‌می جیهانی و ده‌کۆلیه‌وه له چۆنیه‌تی به ده‌ستهێنانی ئاسایش و دوورکه‌وتنه‌وه له جه‌نگ و له ئه‌نجامه‌کانی ،به‌اڵم دواتر بواره‌کانی تری ژیانی کۆمه‌ڵگه‌ی گرته‌وه‌و ئه‌مڕۆکه ده‌وڵه‌تان کاری پێده‌که‌ن و ئه‌نجومه‌نی ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌ییان دروستکردوه که سه‌رجه‌م بواره‌کانی ژیانی سیا�سی و ئابوری و کۆمه‌اڵیه‌تی و سه‌ربازی و ستراتیژی و ژینگه ،هه‌روه‌ها سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ش ده‌گرێته‌وه ،به‌واتا هه‌موو ئه‌و بوارانه‌ی واڵت و ژیانی کۆمه‌ڵ که په‌یوه‌ندییان به ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانیه‌وه هه‌یه .له‌سه‌ر ئاستی گشتی وه‌کو پێناسه‌و شوناسێکی گشتگیر ده‌توانین بڵێین مه‌به‌ست له چه‌مکی ئاسایش :ئه‌و توانایه‌ی ه که ده‌وڵه‌ت له رێگایه‌وه ده‌توانێت دابینکردنی سه‌رچاوه‌کانی به‌هێزکردنی ده‌وڵه‌ت و نه‌ته‌وه له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆیی و ده‌ره‌کی بپارێزێت .سیاسه‌تی ئاسایش وه‌ک به‌شێکی بواری سیا�سی، سه‌رجه‌م بواره‌کانی ئاسایش و ئاشتی، ناکۆکیه‌کان و چاره‌سه‌ری قه‌یران و
جه‌نگ له نێوان یان به‌رامبه‌ر ده‌وڵه‌ت و هێزه نا ده‌وڵه‌تیه‌کانیش ده‌گرێته‌و ه هه‌روه‌ک چۆن سیاسه‌تی ئاسایش سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ش ده‌گرێته‌وه . هه‌ر له کۆمه‌ڵگه سه‌ره‌تاییه‌کانه‌و ه هه‌ڕه‌شه‌و مه‌تر�سی و تر�سی ده‌ره‌کی بۆ سه‌ر مرۆڤ بۆته هۆی دروستبوونی بیرۆکه‌ی خۆپاراستن .مرۆڤ هه‌موو هه‌وڵێکی سه‌ره‌تایی داوه بۆ پاراستنی ئاسایش و ئارامی و خۆپاراستن و دڵنیایی به‌رامبه‌ر به ترس و هه‌ڕه‌ش ه هه‌مه‌الیه‌نه‌کانی سه‌ر ژیان ل ه هه‌ڕه‌شه‌کانی سروشت و گیانله‌به‌ر ه دڕنده‌کان و ته‌نانه‌ت زه‌بروزه‌نگی مرۆڤ دژ به‌یه‌کتر .لێره‌دا له ژیانی مرۆڤ ه سه‌ره‌تاییه‌کان بۆ پاراستنی ئاسای�شی تاک کاردانه‌وه غه‌ریزیه‌کان رۆڵی بینیوه. خۆشاردنه‌وه له ئه‌شکه‌وته‌کان و خڕبوونه‌وه‌یان له چوارچێوه‌ی خێزان و کۆمه‌ڵی بچووک له‌و میتۆدانه بوون که مرۆڤه‌کان دڵنیایی و ئاسای�شی پێ به‌ده‌ستبهێنن .پێشتر به‌شێوازی تاک ژیاون ،به‌اڵم دواتر به‌و هۆیانه‌ی سه‌ره‌وه په‌یوه‌ندیه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان دروستبوون .که‌واته چه‌مکی ئاسایش www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
له مێژووی ژیانی مرۆڤایه‌تیدا چه‌مکێکی دێرینه‌و له‌گه‌ڵ بوونی مرۆڤدا ئه‌میش بوونی هه‌بووه ،به‌اڵم کۆمه‌ڵگه ل ه شێوازێکی ساده‌وه گه‌شه‌ی کردوه بۆ شێوازێکی ئاڵۆزتر . ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی بریتیه ل ه بربڕه‌ی پشتی کۆمه‌ڵ و ده‌وڵه‌ت و باری سه‌قامگیری .به‌کارهێنانی زاراوه‌ی ئاسایش وه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێدرا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ کۆتایی جه‌نگی دووه‌می جیهانی ،له کاتێکدا که شه‌پۆلێک ل ه ئه‌ده‌بیات ده‌رکه‌وت و ده‌کۆڵیه‌وه ل ه چۆنیه‌تی به‌ده‌ستهێنانی ئاسایش و دوورکه‌وتنه‌وه له جه‌نگ و ئه‌نجامه‌کانی. له دیدی رێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان سه‌باره‌ت به چه‌مکی ئاسایش ئه‌وه‌ی ک ه واڵته‌کان هه‌ست به هیچ مه‌ترسیه‌کی هێر�شی سه‌ربازی و گوشاری سیا�سی یان ئابوری نه‌که‌ن و توانای ئه‌وه‌یان هه‌بێت به ئازادی به پیر پێشکه‌وتن و گه‌شه‌کردنه‌وه بچن . « له خوێندنه‌وه‌مان بۆ مێژووی مرۆڤایه‌تی ده‌رده‌که‌وێت که ئاسایش دیارده‌یه‌کی کۆنه‌و بیرۆکه‌یه‌کی نوێ نیه« له ژیانی سیا�سی واڵتان و گه‌الندا، به‌اڵم مێژوویه‌کی نوێیه له زانست ه سیاسیه‌کاندا .ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی بوارێکی گرنگ و بایه‌خداره به‌زۆری له‌الیه‌ن سیسته‌مه سیاسیه‌کان و حکومه‌ته‌کانه‌وه به‌کار هێنراوه ،به‌اڵم کاریگه‌رتر له‌سه‌رده‌می دروستبوونی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌ییدا بایه‌خی گرنگتری به‌خۆوه گرتووه به‌تایبه‌ت دوای جه‌نگی دووه‌می جیهانی به شێوه‌یه‌کی ره‌ها. له بواری ئاسای�شی جه‌نگ و تیرۆره‌و ه بواره‌کانی ئاسای�شی ئابوری و ژینگه‌و کشتوکاڵ و الیه‌نه‌کانی کۆمه‌اڵیه‌تی�شی گرتۆته‌وه له‌ناو ئه‌م سیسته‌می www.komelge.com
ئاسایشه‌دا .واڵت و نه‌ته‌وه‌و کۆمه‌ڵێ‌نی واڵتێک پێویستی به ئارامی و ئاسایش هه‌یه بۆ ناوخۆ که گشت ئاسته‌کان ده‌گرێته‌وه ،له هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ره‌کیش. هه‌روه‌ها ئازادی سیا�سی و ئابوری ،مافی مرۆڤ (مافی تاک و کۆمه‌ڵ) ،لێبورده‌یی ئاینیی ،به‌اڵم سنوردانان بۆ فه‌ناتیزمی ئاینی و هه‌روه‌ها به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ره‌گه‌زپه‌رستیی .په‌یڕه‌وکردنی ئه‌و تیۆره‌ش که ئازادی سیا�سی ئاسایش دروستده‌کات ،به‌اڵم به‌پێی هه‌لومه‌رجی سیا�سی و کۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و واڵت و ده‌وڵه‌ته .ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی به‌واتا ئاسای�شی تاکه‌کانی کۆمه‌ڵیش ده‌گرێته‌وه. کێشه‌کانی ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی ل ه ناوه‌ڕۆکه‌که‌یه‌و ه لێکۆڵینه‌وه‌ی ده‌ستپێده‌کات . • با�سی دووه‌م بنه‌ما و رهههندهکانبنچینهییهکانی ئاسایش: بۆ تێگه‌یشتنی زیاتر له ئاسایش گرنگه لێره‌دا ئاماژه به هه‌ندێک ل ه ره‌هه‌نده‌کان و بنه‌ما بنچینه‌ییه‌کانی ئه‌و بواره بدرێت که بریتین له ره‌هه‌ندی سیا�سی ،ئابوری ،کۆمه‌اڵیه‌تی ،ژینگه، هه‌روه‌ها ره‌هه‌ندی ئایدیۆلۆژی. یه‌که‌م :ره‌هه‌ندی سیا�سی :پارێزگاریی له کیانی سیا�سی ده‌وڵه‌ت ده‌کات. دووه‌م :ره‌هه‌ندی ئابوری :که‌ش و هه‌وای گونجاو بۆ دابینکردنی پێویستیه‌کانی گه‌ل و ته‌وفیر کردنی رێگای پێشکه‌وتن و خۆشگوزه‌رانی بۆی . سێیه‌م :ره‌هه‌ندی کۆمه‌اڵیه‌تی: مه‌به‌ستی ره‌خساندنی ئاسای�شی هاواڵتیان و گه‌شه‌پێدانی هه‌ستکردن به‌وه‌ی ک ه سه‌ربوون و پشتیوانیکردن زیاد ده‌کات و هه‌ستکردن به ئینتیمابوون.
چواره‌م :ره‌هه‌ندی ئایدیۆلۆژی: ئازادی هزر و بیروباوه‌ڕه‌کان زامن ده‌کات و داب و نه‌ریت و به‌هاکان ده‌پارێزێ. پێنجه‌م :ره‌هه‌ندی ژینگه :زامنکردن دژی مه‌ترسیه‌کانی ژینگه‌و پاراستنی، به‌تایبه‌تی ده‌ربازبوون له شتی بێکه‌لکی بێسوود که ده‌بنه هۆی پیسبوونی ژینگه. به‌اڵم داڕشتنی ئاسایش له‌به‌ر رۆشنایی چوار بنه‌مای بنچینه‌یی ساز ده‌بێت ک ه بریتین له: یه‌که‌م :په‌ی بردن به هه‌ڕه‌شه‌کان جا ده‌ره‌کی بن یان ناوخۆ و ئاماده‌کردنی سیناریۆ و کار رایی بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی. دووه‌م :وێناکردنی ستراتیژیه‌ت بۆ گه‌شه‌پێدانی هێزه‌کانی ده‌وڵه‌ت و پێویست بوون به‌ره‌و ده‌رچوونی زامنکراو. توانای ره‌خساندنی سێیه‌م: رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ده‌ره‌کی و ناوخۆ به بونیادنانی هێزی چه‌کدار و هێزی پۆلیس که توانای به‌گژداچوون و رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئه‌م هه‌ڕه‌شانه‌ی هه‌بێت . با�سی سێیه‌م واتای ئاسایش له سیسته‌می
• سیاسیدا: له دیدی وه‌زیری پێشوی ده‌ره‌وه‌ی ویالیه‌ته یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا هێنری کیسنجه‌ر ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی به‌واتای هه‌ر کردارێکی کۆمه‌ڵ که به‌ڕێگایه‌و ه تێده‌کۆشێت بۆ پاراستنی مافی خۆی بۆ مانه‌وه .یه‌کێک له‌و که‌سه ناسراوانه‌ی که ده‌رباره‌ی ئاسایش نوسیویه‌تی بریتیه له (رۆبێرت مکنمارا) وه‌زیری به‌رگری پێشوی ئه‌مریکی و یه‌کێکه ل ه 29
NO:15 - 1 March 2017
بیریاره مه‌زنه‌کانی بواری ستراتیژی. له‌کتێبه‌که‌یدا (جه‌وهه‌ری ئاسایش) ، ده‌نوسێت« :ئاسایش به‌واتای گه‌شه‌ی ه که بواره‌کانی ئابوری و کۆمه‌اڵیه‌تی َ و سیا�سی ده‌گرێته‌وه له پال پاراستنی ئه‌زمون» . ئاسای�شی راسته‌قینه‌ی ده‌وڵه‌ت له مه‌عریفه قوڵه‌که‌یدا بۆ ئه‌و شتان ه هه‌َلده‌قولێت که هه‌ڕه‌شه له توانا جۆراوجۆره‌کان ده‌کات ،ئه‌و شتانه‌ی که ده‌یه‌وێ گه‌شه به‌تواناکان بدات له سه‌ر ئاستی سه‌رجه‌م بواره‌کاندا بۆ ئێسته‌و بۆ ئاینده .ئاسایش ده‌بێت فاکته‌ری نه‌هێشتنی ترس بێت ،ترس به‌واتا گشتیه‌که‌ی له بواره‌کانی ئابوری و سیا�سی و کۆمه‌اڵیه‌تی ،ئیتر بۆ سه‌ر ئاستی ناوخۆ بێت یان ده‌ره‌کی بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤ ناچاری ئه‌وه نه‌بێت په‌نا به‌رێته به‌ر زه‌بروزه‌نگ بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافه‌کانی .به‌پێی توانا دوورکه‌وتنه‌و ه له فکری جه‌نگ و تیرۆر بۆ ناوخۆو به‌رامبه‌ر دراوسێکانیش .ئه‌مان ه هه‌مووی بابه‌تی ئاسایشن و کاریگه‌ریی خۆیان هه‌یه له‌سه‌ر بواری ئاسایش. نه‌ته‌وه‌یه‌ک ئاسای�شی هه‌یه ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیه شه‌رعیه‌کانی خۆی نه‌کات ه قوربانی .توانای نه‌ته‌وه‌یه‌ک که به‌ها ناوخۆیه‌کانی خۆی له‌به‌رده‌م هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ره‌کیدا بپارێزێت .بۆ پاراستنی ئازادیه سه‌ره‌کیه‌کان و مافه‌کانی گه‌ل پێویسته ره‌چاوی زامن کردنی پێکه‌وه ژیانێکی ئاسایشانه‌ی هه‌موو مرۆڤه‌کان بکرێت .هه‌روه‌ها زامن کردنی ئاسای�شی داموده‌زگاکانی واڵت و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی مرۆڤ کوژیی .ئه‌م ئامانجانه پێویسته به‌هۆی نه‌هێشتنی الوازی و که‌موکوڕیه‌کان له سیسته‌می ئاسای�شی ناوخۆ به‌ده‌ست بهێنرێن .به‌واتا 30
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئاشتی له ئاسایشدا. له ئه‌نجامی گۆڕانکاریه‌کان ل ه هه‌یکه‌لی سیسته‌می سیا�سی نێوده‌وڵه‌تی له فراوانبوونی بۆ ده‌وڵه‌تان و رێکخراوه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان ،هه‌روه‌ها فراوانبوونی به‌رژه‌وه‌ندیه سیا�سی و ئابوری و سه‌ربازیی ده‌وڵه‌ته‌کان و پێشکه‌وتنی زانست و ته‌کنه‌لۆژیا له گشت بواره‌کانی ژیان چیتر به‌ته‌نیا هێزی سه‌ربازیی ده‌وڵه‌ت کاریگه‌ر نه‌بوو ،به‌ڵکو جگ ه له‌وه توانای ئابوری و سیاسیش رۆڵی کاریگه‌ری بینیوه .فاکته‌ره سه‌ره‌کیه‌کانی پشت ئه‌م ئاڕاسته‌یه ده‌رئه‌نجامی جه‌نگی دووه‌می جیهانی و پێشکه‌وتن ه
رۆبێرت مکنمارا وه‌زیری به‌رگری پێشوی ئه‌مریکا
زانستیه‌کانی سه‌رده‌م بوو ،که بووه هۆی دروستبوونی گرفتی ئاسای�شی هاوبه‌ش و گۆڕینی ئه‌رکی ده‌وڵه‌ت له دانانی به‌رنام ه به ئامانجی پارێزگاری کردن له کیانی سیا�سی و ئابوری ناوخۆ ،هه‌روه‌ها میحوه‌ره‌کانی جه‌نگ و ئاشتی و بازرگانی نێوده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌یان وه‌ک میحوه‌ری ده‌ره‌وه .سیسته‌می دوو جه‌مسه‌ریی له ئه‌نجامی جه‌نگی دووه‌می جیهانی ل ه
نێوان ویالیه‌ته یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا و یه‌کێتی سۆڤیه‌تی پێشوو به پێوه‌ری بااڵده‌ستیی ته‌کنیکی و پیشه‌سازی و توانای سه‌ربازی و سه‌یته‌ربوونی سیا�سی و به‌رفراوانبوونی جوگرافی و چڕی دانیشتوان ده‌ناسرایه‌وه .بواری ئاسایش به‌پێی ئه‌م بۆچوونه ئاسۆیه‌کی په‌ره‌پێدانی فراوانی گرته‌خۆ. یه‌کێک له‌وانه‌ی پشتگیری ئه‌م بۆچوونه ده‌کات بریتیه له رۆبێرت مکنمارا که باوه‌ڕی وایه به‌ته‌نیا هێزی سه‌ربازیی نابێته ده‌سته‌به‌ر کردنی ئاسای�شی ده‌وڵه‌ت .له‌ناو ده‌وڵه‌ت ئاسایش و سه‌قامگیری ناوخۆ نایه‌ته‌دی به‌بێ پێشکه‌وتنی ئابوری و دادپه‌روه‌ری کۆمه‌اڵیه‌تی که ئه‌مانه‌ش ده‌بنه هۆی بونیادنانی هێزی سه‌ربازیی به‌هێز که بتوانێت له‌کاتی پێویست به‌کار بهێنرێت بۆ خۆپاراستن ،چونکه هێزی سه‌ربازیی بریتی نیه ته‌نیا له جبه خستن. ئاسایش بریتیه له په‌ره‌پێدان و بێ ئه‌م هیچ مه‌ودایه‌ک نیه بۆ باسکردن ل ه ئاسایش .به‌اڵم ئاسایش به ته‌نیا بریتی نیه له په‌ره‌پێدانی سه‌ربازیی ،به‌ڵکو ئه‌وه تێگه‌یشتنێکی فراوانه‌و زۆر الیه‌ن ده‌گرێته خۆ ،له‌وانه ناوخۆ ،ده‌ره‌وه، ئابوری ،هه‌روه‌ها الیه‌نه‌کانی کۆمه‌اڵیه‌تی و سه‌ربازیی .ئاسای�شی راسته‌قین ه ئاسای�شی مرۆڤه‌کانه که بریتیه له بنه‌مای ئاسای�شی کۆمه‌ڵ و ئه‌وه‌ش په‌یوه‌ست ه به توانای داموده‌زگا سیاسیه‌کانه‌و ه بۆ به‌ده‌ستهێنانی سه‌قامگیری ناوخۆ، هه‌روه‌ها سه‌ربه‌خۆیی وه‌ک دیوی ده‌ره‌وه .ئه‌م بۆچوونه ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت که کۆمه‌ڵگه بریتیه له ناوه‌ڕۆکی ده‌وڵه‌ت و سه‌رچاوه‌ی بوونی .هه‌ربۆیه پاراستنی کۆمه‌ڵگه له هه‌ر هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک له ریزی پێشه‌وه‌ی ئامانجه ستراتیژیه‌کانه. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
سه‌باره‌ت به ئاسای�شی نێوده‌وڵه‌تی لێره‌دا ئاماژه‌یه‌کی کورت ئه‌ده‌م به‌باری دانیشتوانی سه‌ر گۆی زه‌وی و قه‌یرانی ژینگه‌و ئه‌نجامه‌کانی بۆ سه‌ر ئاسای�شی نێوده‌وڵه‌تی.
بۆیه ناتوانرێت باس له ئاسای�شی ده‌وڵه‌ت بکرێت ئه‌گه‌ر ئاسایش بۆ کۆمه‌ڵگه ده‌سته‌به‌ر نه‌کرێت ک ه په‌یوه‌سته به سنوری سیا�سی و یاسایی که به‌سترابێته‌وه به په‌یوه‌ستبوون (وه‌ال) بۆ نه‌ته‌وه ئه‌وه‌ش نایه‌ته دی ئه‌گه‌ر ئاسای�شی تاک نه‌یه‌ته دی ک ه بریتیه له کۆمه‌ڵگه .که‌واته بۆئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت ئاسای�شی هه‌بێت ده‌بێت تاکی کۆمه‌ڵگه هه‌ست به ئاسایش بکات ل ه رێگای چاکسازی له بارودۆخی ماددی و مه‌عنه‌وی .هه‌ر به‌م شێوه‌یه وه‌الی تاک بۆ کۆمه‌ڵگه‌که‌ی سه‌رکه‌وتوو ده‌بێت ،ئه‌وه‌ش به‌ستراوه‌ته‌وه به توانای داموده‌زگاکان بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئاسای�شی دابه‌شبوونی زه‌وی به پیت به‌سه‌ر سیا�سی و دادپه‌روه‌ری کۆمه‌اڵیه‌تی و رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و دانیشتوانی زه‌وی له ماوه‌ی 1950ـ 2050 گرفتانه‌ی توو�شی کۆمه‌ڵگه ده‌بنه‌وه . سه‌رچاوه :گۆڤاری شپیگل ،ژماره 2009 ، 31 • با�سی چواره‌م خشته‌ی ژماره 1 دۆخی ئاسای�شی نێوده‌وڵه‌تی ودهرئهنجامهکانی: ژماره‌ی دانیشتوان له‌سالی ،1950 له سه‌رده‌می جه‌نگی ساردداو کێبرکێی چه‌کی ئه‌تۆمی نه‌ک به‌ته‌نیا 2.5ملیار مرۆڤ بوه که هه‌ر مرۆڤێک هه‌ردوو بلۆکی رۆژهه‌اڵت و رۆژئاوا 5600مه‌تردوجا زه‌وی به‌رکه‌وتوه. به‌ڵکو ته‌واوی ئاسای�شی جیهان ل ه له سالی 2000ژماره‌ی دانیشتوان مه‌ترسیدا بوو .ئاسای�شی مرۆڤه‌کانی گه‌یشتۆته 6.1ملیار و هه‌ر مرۆڤێک جیهان له‌به‌رده‌م جه‌نگی ئه‌تۆمیداو 2300مه‌تردوجا زه‌وی به‌رکه‌وتوه. هه‌ڕه‌شه‌ی داگیرکردنی واڵتان و به‌پێی ئاماره‌کان له سالی 2050ژماره‌ی به‌رپاکردنی جه‌نگ و تیرۆر و قه‌یرانی دانیشتوانی سه‌ر گۆی زه‌وی ده‌گات ه ئابوری و ژینگه‌و ئه‌نجامه‌کانی 9,1ملیار مرۆڤ ،هه‌ر مرۆڤیک 1500 له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی ،هه‌موو مه‌تردوجا زه‌وی به‌رده‌که‌وێت .به‌واتا ئه‌مانه په‌یوه‌ندی به بواری ئاسای�شی له �سی و پێنج ساڵی تردا زه‌وی ده‌بێت نێوده‌وڵه‌تیشه‌وه هه‌یه‌و چاره‌سه‌رکردن نزیکه‌ی ( )3ملیار مرۆڤ زیاتر بگرێت ه و ته‌شه‌نه نه‌کردنی ئه‌رکی رێکخراوی خۆی وه‌ک له‌وه‌ی ئه‌مڕۆکه هه‌یه .ل ه َ نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کانیش بووه به‌پێی 20سالی ئاینده پێویستی خواردن بۆ یاسا نوسراوه‌کانی و هه‌روه‌ها ده‌وڵه‌ت ه جیهان به‌رێژه‌ی %50به‌رز ده‌بێته‌وه .ل ه واڵتێکی وه‌ک چین که دانیشتوانه‌که‌ی ئه‌ندامه‌کان تێیدا . www.komelge.com
زیاتر له یه‌ک ملیار مرۆڤه ده‌بێت ¾ ی دانیشتوانه‌که‌ی له‌سه‌ر ¼ ی رووبه‌ری چین بژی ،چونکه ته‌نیا ئه‌م ناوچه‌ی ه گونجاوه بۆ کشتوکاڵ و کێالندن و به‌کشتوکاڵ کردنی زه‌وی .به باران نه‌بارینێکی دوو ساڵه ده‌کرێ برسیه‌تی له‌م ده‌وڵه‌ته گه‌وره‌یه‌دا رووبدات. هه‌موو ئه‌مانه بۆ ئاسای�شی ناوخۆو نێوده‌وڵه‌تییش و ئاسای�شی خۆراک قه‌یران دروستده‌کات و بێ ئه‌نجام نابێت .لێره‌دا ئاسای�شی دانیشتوان و ئاسای�شی خۆراک و ژینگه‌ش ده‌بن ه به‌شێک له ئاسای�شی نێوده‌وڵه‌تییش. زه‌وی کشتوکاڵ به‌تایبه‌ت ل ه ئه‌وروپاو ویالیه‌ته یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا له که‌مبوونه‌وه‌دایه ،هه‌روه‌ها نرخی�شی گرانتره .له‌به‌ر ئه‌وه واڵت ه ده‌وڵه‌مه‌نده‌کان له واڵته هه‌ژاره‌کان زه‌ویه‌کی زۆر به نرخی هه‌رزان ده‌کڕن و خواردنی له‌سه‌ر به‌رهه‌م ده‌هێنن و ده‌ینێرنه‌وه واڵته‌کانی خۆیان و نرخی که‌متر ده‌که‌وێت ئه‌مه له کاتێکدا که ئه‌و واڵته هه‌ژارانه خۆیان به‌ده‌ست هه‌ژاری و که‌م خواردنیه‌وه ده‌ناڵێنن« .حکومه‌تی َ سودان بۆ ماوه‌ی 99سال ،ملیۆن و نیوێک دۆنم له باشترین زه‌وی کشتوکاڵی فرۆشتوه به ده‌وڵه‌ته‌کانی که‌نداو ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی ناکۆکه به‌خۆی لێره‌دا ئه‌وه‌ی ه سودان گه‌وره‌ترین وه‌رگری یارمه‌تی ده‌ره‌کیه‌و ژیانی 6ملیۆن مرۆڤ به‌ند ه به‌یارمه‌تی خۆراکی ده‌ره‌کیه‌وه« .له واڵت ه هه‌ژاره‌کان وه‌ک هیند و به‌نگالدش وه‌ک له زۆرێکی تری هاوشێوه‌ی ئه‌م واڵتان ه دیارده‌ی کۆچ و ره‌و هه‌یه له گونده‌وه بۆ شار .دیارده‌یه‌ک که بێ ئه‌نجام نی یه بۆ سه‌ر ژیانی ئابوری و کۆمه‌اڵیه‌تی خه‌ڵکی واڵت .هه‌موو ئه‌مانه کاریگه‌ریی خراپی 31
NO:15 - 1 March 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وێنه‌ی كاری كاتێری ئاسایش!
خۆی هه‌یه له‌سه‌ر ئاسای�شی خۆراکیش. • با�سی پێنجه‌م ئاسای�شی نێوده‌وڵه‌تی لهژێرههڕهشهدا: له 200ساڵی ئه‌م دواییه‌ی مێژوودا مرۆڤایه‌تی زه‌وی و ژینگه‌ی به‌قه‌د ئه‌و چه‌ند ملیۆن ساڵه‌ی پێشووی خۆی وێرانکردوه که له‌سه‌ری ژیاوه‌و جه‌نگێکی بێبه‌زه‌یی به‌رامبه‌ری هه‌ڵگیرساندوه .مرۆڤایه‌تی به جۆرێک له‌گه‌ڵ زه‌وی و ژینگه ره‌فتار ده‌کات هه‌روه‌ک ئه‌م دوا نه‌وه‌ی سه‌ر زه‌وی بێت .سه‌رجه‌م مێژووی مرۆڤایه‌تی شه‌ڕ و تێکۆشان بووه له پێناوی ژیان و مانه‌وه‌ی له‌سه‌ر ژیان .چارلس داروین 32
لێکۆلینه‌وه زانستیه‌که‌ی (خه‌بات ل ه پێناوی مانه‌وه) وه‌ک بوونی پره‌نسیپێکی سروشت دۆزیه‌وه‌و ئه‌نجامدا .مرۆڤیش له‌م پره‌نسیپه به‌ده‌ر نی یه .مرۆڤ هه‌میشه له‌بارودۆخی جه‌نگدا بووه. پێشه‌کی جه‌نگێک بووه دژ به مه‌ترسی ه سروشتیه‌کانی ژینگه ،وه‌ک دوژمنێک به‌رامبه‌ر مرۆڤ ،به‌اڵم جه‌نگێک بوو ه له هه‌لوێستی الوازیه‌وه بۆ مانه‌وه‌ی خۆی ،به‌اڵم دواتر بۆته جه‌نگی مرۆڤ دژ به یه‌کتر له پێناوی زه‌وی و که‌ره‌سه‌ی خاودا .له ئه‌نجامی شۆڕ�شی پیشه‌سازی به‌تایبه‌ت له ساڵی 1945وه جه‌نگێکی سه‌رانسه‌ریی مرۆڤ هه‌یه دژ به رووتاندنه‌وه‌ی زه‌وی و ژینگه .ئه‌م شته هه‌ناسه‌یه‌کی دا به‌مرۆڤ ،به‌اڵم
هه‌ناسه‌یه‌کی گه‌وره‌ی له‌زه‌وی دایک بڕی .ئه‌مه‌یان بێده‌نگترین جه‌نگه مرۆڤ دژ به ژینگه ئه‌نجامی ئه‌دات ،به‌اڵم کاردانه‌وه‌کانی دواتری ژینگه قورس ده‌بێت له‌سه‌ر مرۆڤایه‌تی .هه‌ربۆیه ئه‌و ه به مه‌ترسیدارترین جه‌نگ ده‌بینرێت، چونکه که زه‌وی و ژینگه وێران بوو به‌واتا بنچینه‌و سه‌ره‌تاکانی ژیانی مرۆڤ خۆی�شی و له‌گه‌ڵیشیدا ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌ییش وێران ده‌بێت و مه‌ترسیه بۆ سه‌ر ئاسای�شی نێوده‌وڵه‌تیش . ــــــــــ تێبینی /به�شی دووه‌می وتاره‌ک ه بۆ ژماره‌ی داهاتووی گۆڤاری ئازادی کۆمه‌ڵگه‌ی تایبه‌ت ده‌بێت به ئه‌نجومه‌نی ئاسایش له هه‌رێمی کوردستان ... www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
کۆمین هه‌دیە یوسف
رێبەر ئۆجاالن دەڵێ» حەقیقەت ئەشقە ،ئەشقیش ژیانی ئازادە» ژیانی ئازاد وەک دەزانن ژیانێکە کە زۆر پرەنیسپ و بنەمای سەرەکی پێویستە یەک لەوانە ژیانی کۆمین-هەروەزی و کۆمەڵگەبوونە .بەر لە مێژووی دەسەاڵتداری کە بەر لە دە هەزار ساڵ دەبێت و بەر لە مێژوویی نوسراو ژیانی کۆمەڵگەیی و ئارام کە لە دەوروبه‌ری ژن بونیادنرا ،یاسای نەنوسراوی ژیان بوو .هەموو کەس مافی ژیان و پاراستنی هەبوو ،وەک ژیانێکی سروشتی و خۆڕسک بێ ئەوەی کە موڵکەیەت هەبێ و لەسەر بنەمایەکی ئەخالقی پێکەوە ژیان بووە .ژیان هەم لە رووی زهنیەوە و رۆحیەوە پێکهاتەیەکی نوێی کۆمەڵگەیی بووە و دوور لە دەسەاڵتداری بووە .هەموو بەڵگەی شوێنەوارناسیەکان پێیمان دەڵێن کە توندوتیژی و سەردەست و بن دەست و چینایەتی نەبووە و ئەو ژیانە کۆمیناڵە- پێکەوەییە لەسەردەمی دایکساالری – سەردەمی نیۆلۆتیک لەسەر بنەمای یەکسانی بووە لە �سێ بواری سەرەکی ژیان کە پاراستن ،زۆربوون و تێرکردن. تەنانەت یۆتۆپیاکانی بەهەشت کە تا www.komelge.com
ئێستاش جێی باسە لەو ژیانە نمونەییەوە ئیلهامی وەرگرتووە .سیستەمی پیاوی دەسەاڵتدارکە لەبەرامبەر سیستەمی سروشتی دایک و کۆمەڵگەبوونەکەی کەوتە ملمالنێوە ،سیستەمی خۆی بونیادنا .ئەو ملمالنێیە هەموو ئەفسانە و داستان و سەرچاوە مێژووییەکان
بە زاڵبوونی زهنیەتی پیاوساالری پەرە بە پلەداری دەدرێ و دەوڵەت-شارەکانیش بەو زهنیەتە سەرهەڵدەدەن ملمالنێیەکی کە دەیسەملێنن سەخت بووە و هەروا ئاسان ژن و سیستەمەکەی دەستبەرداری نەبوون. ئەو ملمالنیێیەی ٢هەزار ساڵ بەردەوام بووە ،زهنیەتی پیاوساالری زاڵ بوو و لەو کاتەوە تائێستا ئەو هاوسەنگیە لە کۆمەڵگەدا تێک چووە .هەموو واتا و هاوکێشەکانی ژیان لە نێوان ژن و پیاودا السەنگ بوو ،دواتر هەموو
واتاکانی ژیان بەرەو ئاراستەیەکی جیاواز چوو. بە زاڵبوونی زهنیەتی پیاوساالری پەرە بە پلەداری دەدرێ و دەوڵەت-شارەکانیش بەو زهنیەتە سەرهەڵدەدەن ،بۆ رێگرتن لە ژیانی هەرەوەزی کۆمەڵگەیی لەبەرئەوەی پەرە بە سیستەمی دەسەاڵتداری و چینایەتی و دەزگای دەوڵەت دەدرێت .دوای ئەوەی کە سیستەمی سەردەکەوێت دەسەاڵتداری گۆڕانکاری رشت و بنەڕەتی لە ژیانی کۆمەاڵیەتی دا روودەدەن .بەو پێیە کۆمەڵگەی کۆن کە نەریتی کۆمیناڵی خۆی هەبووە لە کۆمەڵگەدا گٶڕانکاری ریشەیی ئەنجام دەدات ،دەسگرتن بەسەر بەهاکانی سیستەمی ژن- دایک و زێدەبەرهەم رۆڵێکی سەرەکی هەبووە لەو گۆڕانکاریەدا .ئەو زهنیەتە ناوەڕۆکی ژیانی کۆمەاڵیەتی و پێوەری ژیانی شار دادەڕێژێت و وەک پێشکەوتنێکی گەورە نیشانی دەدەن کە کۆمەڵگەی پێ ئاراستە دەکەن و ئەو گۆڕانکاری زیاتر نەک لە ناوەڕۆک، بەڵکو لە پێکهاتە و شێواز و رووکە�شی ژیان دا لە شارنیشینی ،چینایەتی دا هەڵئاوسانێكی گەورەی لێدەکەوێتەوە. 33
NO:15 - 1 March 2017
بونیادی کۆمەڵگەی چینایەتی کرایە جانەوەرێک کە هەرشتێکی بەردەست کەوتووە هەڵیلوشیوە کە لە ئاینە ئیبراهیمەکان دا وەک «لەڤی ئاتهان» بەناو کراوە .ئەم دۆخەی ئێستای کۆمەڵگەی تێدایە لە ئەنجامی ئەو دۆخەیە کە پێی دەڵێن بەجانەوەربوونی هێزە دەسەاڵتدارەکانی سیستەم. ئەو ژیانەی کە مۆدێرنیتەی سەرمایەداری لەسەری هەڵکشا و جێکەوتەی کردووە وەک تەڵەیەکە کە ژنی گەماڕۆداوە .ئەو سیستەمی دایکساالریەی کە درێژترین سەردەمی مێژوو بووە ،بەاڵم لەسەردەمی سیستەمی سەرمایەداری دا ژن وەک کااڵیەک دەفرۆشرێت ،وەک هێزێكی کاری هەرزان نەک تەنیا لە ماڵ دا ،بەڵکو بۆ هەموو سیستەمی بەرژەوەندی دەسەاڵتدار و بۆ ئەوەی ئابوری خۆی پێ بەهێز بکات سیستەم بۆ هەرچی هەرزانترکردنی هێزی کار و قازانج ،ژن وەک ئامێرێک بەکاردینێت. ژن نەک بۆ ئەوەی کە ئابوری خۆی
34
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پەیدا بکات ،بەڵکو هەموو پێشکەوتنە پیشەسازیەکان دا ژن وەک بەهێزکردنی دەسەاڵتدارێتی سیستەم ،پیاوساالری و هێزی زیاتری ژێندەریی پیاو فەراهەم دەکات .ژن وەک ئامێرێکی وەچەخستنەوە درێژە بە بەردەوامی نەوەکانی سیستەمی دەسەاڵتداری
ئەو سیستەمە بۆ ئەوەی کە هەرچی زیاتر کۆمەڵگە پارچە بکات قوڵکردنەوەی رۆحی تاکڕەوی لە رێی پەروەردەوە لە نێو تاکەکان دا چاند دەدات چ لە ناو خێزان و تەنانەت خانەدان و ئیمپراتۆرەکان دا بووە ئامێر و پایەی سەقامگیرکردنی دەسەاڵت. ژن بووە ستون بۆ دەسەاڵتی ئەوانەی
کە دەسەاڵتیان نیە ،ئەوەش لە پێناوی سەپاندنی دەسەاڵتداری بەسەر هەموو کۆمەڵگەدا بەکارهێنرا. کۆمەڵگە ئەمڕۆ وەک منداڵێکە کە پێشوەخت بەسااڵچووە و لەالیەکی تر بە ژنکراوە واتە تەواوی کۆمەڵگە خراوەتە ئەو دۆخەی کە ژنی تێخزێنراوە .بە واتاییەکی تر کاتێ ژن پێگەی خرا ،لە راستی دا لە کەسایەتی ئەودا هەموو کۆمەڵگە خرا ،چەند ئەو دۆخە پەرەیسەند ئەوەندە بەو ئاستەش کۆمەڵگە زیاتر خرا .نەخۆشیەکانی نێو کۆمەڵگە وەک نەخۆ�شی شێرپەنجەی لێهات ،چەند بواری پزیشکیش پێشکەوتوو بێت ،بەاڵم لە ئاستێکدا نیە کە دەرەقەتی چارەسەری ئەو نەخۆشیە بێت .ئەنجامێکی کە لێی کەوتەوە سیستەمی سەرمایەداری ئیتر کۆمەڵگەی لە نێو زەڵکاوی ئەو نەخۆشیانەی کە تیمار ناکرێت نغرۆ کرد و ئەو نەخۆشیانە بووە بناخەی بونیادی ئەو کۆمەڵگه‌یانە ،سیستەمی سەرمایەداری بۆ ئەوەی خۆی جێکەوتە بکات لە نێو کۆمەڵگەدا ،سیستەمی پەروەردەی بۆ بەتاکڕەوکردنی ژیانی کۆمەڵگە بە بنەما گرت .ئەو سیستەمە بۆ ئەوەی کە هەرچی زیاتر کۆمەڵگە پارچە بکات قوڵکردنەوەی رۆحی تاکڕەوی لە رێی پەروەردەوە لە نێو تاکەکان دا چاند .بە تاکڕەوێتی چەمکی هاواڵتێتی لە نێو دەوڵەت دا بونیادنا .لە سیستەمی پەروەردەی خوێندنگەکان دا تاک بە پرۆسەیەکی مێشک شوشتنەوە و ئاسیمالسیۆن دا تێپەڕێنرا .پەروەردە و زانست بۆ لەناوبردنی کۆمەڵگە بەکارهێنرا نەک بۆ پێشخستنی کۆمەڵگە یان بۆ ئازادکردنی تاک. ژیانی مرۆڤ خەسڵەتێکی کۆمەڵگەیی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
هەیە .بەر لە پرۆسەی شارنیشینی، دەوڵەتداری و مێژوویی شارستانی، کۆمەڵگە هەبووە .کۆمەڵگەی تیرە کە زۆر جار بە مەبەستەوە ئەرێنیانە ئاماژەیان پێناکرێت ،بەاڵم بۆ سەردەمێکی درێژی مرۆڤایەتی کە ملیۆنان ساڵ دەکات ژیانیان پێکەوە گوزەراندووە بێ بوونی شار ،دەوڵەت و شارستانی. شتێک لە ژیانی مرۆڤ گرنگتر نیە ،مرۆڤ ناتوانێ بێ کۆمەڵگە بژی. کۆمەڵگەبوون بناخەی هەبوونی مرۆڤە. نەتەوەی دیموکراتی بۆ ئەوەی ئەو سیستەمەی باسمان کرد تیپەرێنێت لە پێناوی مرۆڤ دا کۆمەڵگەبوون بەبنەما دەگرێت ،مەگەر بە کۆمەڵگە بوون لە دژی سیستەمی سەرمایەداری راوەستێ بە دروشمی یان کۆمەڵگە یان هیچ. لە روانگەی ئێمەوە بە نەتەوەی دیموکراتی هاواڵتێتی ئازاد بونیاد دەنرێت و دەبێتە ئەلتەرناتیڤی ئەو سیستەمە ستەمە کۆمەاڵیەتیە. کۆمەڵگەی دیموکراتی ئەلتەرناتیڤی سیستەمی چینایەتی و دەسەاڵتخوازیە. کاتێ نەتەوەی دیموکراتی لەسەر ئاستی ژیانی کۆمیناڵ (هەرەوەزی) شیکاری دەکەین چەمکی نەتەوەی دیموکراتی مەرجی یەکەمینە بۆ ژیانێکی تەندروست و رێگا لە ئیستیغالل کردنی کۆمەڵگە دەگرێت لەالیەن سیستەمی دەوڵەتیەوە کە هەوڵی لەناوبردنی رۆحیی دەدات. چەمکی پەروەردە و زانست لە نەتەوەی دیموکراتی دا ئامانجی ئەوەیە کە کۆمەڵگەبوون و هاواڵتێتی ئازاد بونیاد بنێت ،ئەگەر نا کۆمەڵگەیەکی ئازاد مەحاڵە. کە ئۆجاالن فەلسەفەی ئەزمونەکەمان پشتی پێدەبەستێت www.komelge.com
ئامانجی هێنانە ئارای ئیرادەی کۆمەڵگەبوونە لە نێو خۆسەری دیموکراتی دا .لە سیستەمی خۆسەری دیموکراتی دا ،کۆمەڵگە دەتوانێ هەموو کێشەکانی خۆی چارەسەری بکات و هەر خۆ�شی هەموو پێوەره ئەخالقیەکان جێکەوتە دەکات کە ژیانێکی کۆمیناڵە .نەتەوەی دیموکراتی کۆبوونەوەی ئەو تاکانەیە لە دەوری یەک کە خاوەن ئیرادەیەکی ئازادن و کار بۆ ئامانجێکی هاوبەش دەکەن. بێ ئەوەی زمان ،مێژوو و جوگرافیا و ئایین بەبنەما بگرێت ئامانجی هاوبە�شی ئیرادەی ئازادە و لەسەر ئەو بنەمایەش
کۆمین باشرتین و گونجاوترین جێگەیە کە تاک دەتوانێ نوێنەرایەتی ئیرادەی ئازادی بکات کۆمەڵگەی خۆی بونیاد بنێت. کۆمەڵگەیەک لەسەر ئەو بنەمایە بێت دەتوانێ بەردەوامی بە ژیانی بدات و نوێنەراتی نەتەوەی دیموکراتی دەکات کە ژیانی ئازاد فەراهەم کراوە و مافی پێشخستنی زمان ،کلتور و ئاینی خۆی هەیە .لە هەموو بوارەکانی نەتەوەی دیموکراتی لەسەر بنەمای ئامانجێکی هاوبەش و یەکگرتوانە ژیانێکی ئازاد و بەها نوێیەکانی خۆی بونیاد دەنێ، پرەنسیپی سەرەکی�شی دەبێتە ئەو رێیەیە تێیدا ژیانی خۆی دەپارێزێت و هاوسەنگی نێوان تاک و کۆمەڵگەش دا
بە چەمکی نەتەوەی دیموکراتی ئازادی خۆی فەراهەم دەکات. کۆمین باشترین و گونجاوترین جێگەیە کە تاک دەتوانێ نوێنەرایەتی ئیرادەی ئازادی بکات لەبەرئەوەی کە هەیکەلیەت و پێکهاتەی بونیادی ئەو سیستەمە نوێیەیە کە ژێر بۆ ژوور و لە هەموو بوارەکان دا تاک خۆی تێدا دەبێنێتەوە ،باوەڕی بەوەشە کە بۆ دەستەبەرکردنی ژیانی کۆمیناڵ دەبێ تاک ئازاد ببێت ،خێزان ئازاد ببێت و بە تایبەتی ژن دەبێ ئازاد بێت .بەو پێیە سیستەمی کۆمین لە دەوروبەری ژن پەرەدەسەنێت. ئەزمونی رۆژئاڤای کوردستان لەسەر بنەمای رێکخستنکردن و پەروەردەکردنی تاکی ئازاد و ژن بە چەمکی ئازادی و رێکخستن کردنی ژنە . لە نێو کۆمین دا ژن و گەنجان بە تایبەتی و هەموو کۆمەڵگە کە لە نێو کۆمین دا دەتوانن بە چەمکی ژیانی ئازاد ژیانی خۆی رێک بخات دەتوانن ببنە خاوەن بڕیار .ئێمە لە رۆژئاڤای کوردستان ئەو جۆرە ژیان و رێکخستبوونەمان بەبنەما گرت .ئەزمونی رۆژئاڤای کوردستان لە ئاستێکی بەرز دا ئەو چەمکەی چەسپاندووە و کاری گرنگی بۆ کردووە و تا ئێستاش کاری بۆ دەکات بۆ ئەوەی کە ژیانێکی دیموکراتی و ژیانێکی کۆمیناڵ بونیاد بنێت .وەها دەتوانین لەو پاشماوەیەی کە سیستەمی سەرمایەداری وەک بارێک خستویە سەر کۆمەڵگە رزگارمان بێت ،کە دەوڵەت-نەتەوەیە و دەرهاویشتە و کاریگەریەکانیەتی. هدیە یوسف ئەندامی ئەنجومەنی دامەزرێنەری فیدرالی دیموکراتی باکوری سوریا 35
NO:15 - 1 March 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەنجومەنە دیموکراتیەکان لە بوکچینەوە بۆ ئۆجاالن جانیت بیل له‌ئینگلیزیه‌وه :نه‌سرین عه‌باس تیۆریسیانی کۆمەاڵیەتی ئەمەریکی موری بوکچین کە بە یەکێک لەو کەسایەتیانە هەژمار دەکرێت کە هەمیشە هەوڵی قاڵبونەوەو هەوڵی بە پیت کردنی بیری چەپی داوە بە هزرە دیموکراتیەکان لەسەربنەمایئەنجومەنەکانیدیموکراتی، گەڕانەوە بۆ کۆمەڵگە و ئیکۆلۆژی وەک دوو بنەمای زیندوو و بەرهەڵستکاری هیرار�شی (پلەداری) بووە .لە رابردوودا بۆ ماوەیەکی درێژە ئەو بیرۆکانە باو و بنەماکانی بەرهەڵستکاری سەرمایەداری و دەوڵەت-نەتەوەی دەستەبەر دەکرد. ئەم هەواڵنەی موری بوکچینی پێشکەتنخواز بۆ تێگەیشتن و خۆناساندن بە کۆمۆنیست لە سااڵنی ١٩٣٠لە نیویۆرک دەستی پێکرد کە لە سەردەمی خۆی دا نەخوازراو بوو .لە سااڵنی ١٩٤٠کان دا بیروباوەڕی لینینیزم و مارکسیزمی رەتکردەوە و پێی بوو کە نەک تەنیا دەسەاڵتە ،بەڵکو وەهمە و لە دواییش دا پرۆلیتاریا بیرۆکەیەکی شۆڕشگیڕی نیە ،بەڵکو سیاسەتێکی رادیکاڵ بەربەست دەکات ئەویش وەک هەموو هاوڕێکانی بەکاری هزریەوە سەرقاڵ بوو بە کارکردن لەسەر پرۆژەیەکی شۆڕشگێڕانە .لە سااڵنی ١٩٥٠ەوە درکی بەوە کرد کە چەپی نوێ دەبێ لەسەر بنەماکانی دیموکرا�سی و 36
ئیکۆلۆژی بێت. لە لێکۆلێنەوە و خوێندنەوەی بۆ هزری گریکی(ئەغریقی) کۆن گەیشتە ئەو باوەڕییەی کە کۆمەڵگە دەتوانێ لەڕێی ئەنجومەنەکانی هاواڵتیەوە بەشێوەیەکی دیموکراتیانە خۆی بەڕێوەبەرێت. بوکچین ئیلهامی لێوەرگرت و گەیشتە ئەو ئەنجامەی دەکرێت دەوڵەت-نەتەوە وەالوەنرێت و هێزەکەی بۆ ئەنجومەکانی گەل بگوازرێتەوە .ئەگەر کۆمەڵگە سەردەمانێکی زوو توانیبێتیان لە ژێر سایەی حوکمی خۆجێی دا بژێوی ژیانیان راگرن و خۆیان بەڕێوەببەن ،ئەوە ئەمڕۆش دەتوانن ئەوە بکەن. موری بوکچین هەرزوو درکی بە مەتر�سی کاریگەری سیستەمی سەرمایەداری و ملمالنێیەکانی لەگەڵ سروشت کردبو .کە لە دوایی دا دەبێتە هۆکاری هەاڵیسانی قەیران .ئەو یەکەمین مانیفێستی لەسەر ئیکۆلۆژی رادیکاڵ نو�سی و داکۆکی لە ناناوەندێتی « المەرکەزیەتی» شارەکان دەکرد بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت لە هەرێمێکی بچوکیش دا بێت ،بتوانێت ژیانی بۆ خۆی مسۆگەر بکات بە گەڕانەوە بۆ کاری کشتوکاڵی و بەکارهێنانەوەی سەرچاوەکانی وزەی سروشت لە بژێوی رۆژانەی دا .چەند دەیەی دواتر موری
بوکچین ئەم بیر و هزری خۆی بۆ پرۆگرامی کۆمەڵگەیەکی ئیکۆلۆژی ،دیموکراتی و ناهەرەمی non hierarchicalبە ناونیشانی ( ئیکۆلۆژی کۆمەاڵیەتی) نو�سی. لە سااڵنی ١٩٦٠دا هەوڵی دا بیروباوەڕی چەپە نوێیەکان ،خوێندکارانی شۆڕشگێڕ، بزووتنەوەکانی دژی شەڕ بۆ الی بیرۆکەی ئەنجومەنەکانی شار راکێشێت ،بەاڵم ئەوان زیاتر مەیلیان بۆ هەڵگیرسانەوەی شۆڕ�شی نێونەتەوەیی پرۆلیتاری بوو و هاوپشتی گیڤارا ،کاسترۆ و هو و ماو بوون. سااڵنی ١٩٧٠کان سەردەمی برەودان بوو بە گەشەکردنی ئایدیۆلۆژی و پێشکه‌وتنی هزری ئیکۆلۆژی بوو لە رێی دامەزراندنی کۆمەڵەی هەرەوەزی و بوژاندنەوەی کێڵگە ئۆرگانیەکان و پاڵپشتی لە ئاشتی و لەالیەکی تر دەربڕینی ناڕەزایی دژی فراوانبوونی بەکارهێنانی وزەی ئەتۆمی .ئانارشیزم لە نێو خەڵک دا برەوی پەیدا دەکرد و ئەوەش بە فراوانی لە سایەی بوکچین دا بوو .ویستی مەیلی ئەنارشیستەکان بەالی ئەنجومەنەکانی هاواڵتیان دا راکێشێت کە دەزگای سیاسەتی سروشتیە ،بەاڵم ئەنارشیستەکان ئەو دیموکراسییەتان نەویست بە پاساوی ئەوەی گوایە ئەم هەواڵنە پرۆسەی دەنگدان و قەبوڵکردنی خواستی زۆرینە دەگرێتەوە. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
سەرباری ئەو نوشوستیە ،لە ساڵی ١٩٨٠کان دا بوکچین کەوتە داڕشتنەوەی سەرلەنوێی بەرنامەی دیموکراتیزەکردنی لەسەر ئاستی گوند و شار و شارۆچکەکان ،ئەوەی لە ئێستادا پێی دەگوترێت شارەدارێتی ئازاد .ئەو بڕوایەی کە خۆسەری و خۆجێی شارۆچکە و گوندەکان دەکرێت ببێتە بنکەیەکی پتەو بۆ مەیدانێکی شۆڕشگێڕانە .داکۆکی لەوەش دەکرد بە دیموکراتیزەکردنی شارەوانیەکان بۆ ئەنجومەنەکانی گەل و پاشانیش بە گژاداچوونی دەوڵەت-نەتەوە و سەرمایەداری لەالیەن ئەنجومەنەکانەوە. هەرەوها دەکرێت هەیکەلیەتی شارەکان لە ناناوەندی « المەرکەزی»ەوە بۆ پێکهاتەی ئەنجومەنی گەڕەکەکان بگۆڕدرێت و هۆکارە تەکنەلۆژیەکان لەسەر بنەمایەکی ژینگەیی دابەش بکرێتەوە ،پێشنیاری شارەدارێتی ئازاد شارەکان و واڵت بە
بوكچین
گشتی لەنێو هاوسەنگیەکی خوڵقکار دا رادەگرێت. لەگەڵ سەرهەڵدانی بزاڤی سەوز لە ئەمەریکای باکور و ئەوروپا لە سااڵنی ١٩٨٠کان دا موری بوکچین هەوڵی دا ئەم بزاڤە رازی بکات بە پیادەکردنی پرۆگرامەکەی ،بەاڵم ئەوان زیاتر سەرقاڵ بوون بە دامەزراندنی پارتی سیا�سی نەریتی ژوور بۆ ژێر .سەرباری سەرجەم ئەو تەنگژە و نائومێدیانەی موری بوکچین ،بەاڵم ئەو هەرکۆڵی نەدەدا ،تا لە کۆتایی سااڵنی تەمەنی و لە ساڵی ١٩٩٠ کان دا جارێکی بانگی ئەنارشیستەکانی بۆ ئەنجومەنگەلێک لەسەر بنەمای خۆبەڕێوەبەری هەرەوەزی و پێکەوە بوون لە کۆنفیدرالیەک دا کرد ،بەو بەڵگەیەی کە ئەم کۆمەڵە هەروەزیانە بەشێکە لە پرۆسەی سەربەخۆیییان بۆ ئایندە ،بەاڵم جارێكی تر ئەو بیرۆکەیان رەتکردەوە
و بانگەشیان کرد کە ئەم کۆمەڵگە هەروەزی و خۆسەری شارەوانیانە چیتر نیە جگە لە نمونەیەکی بچوککراوەی دەسەاڵتی دەوڵەت-نەتەوە و لە روانگەی ئەوانەوە چ توانستێکی رزگاریخوازی تێدا نەبوو .بوکچین جێگەی نەبۆوە لە رێبازەکەی ئەوندا و ئەویان وەک « کەسێک نەخوازراو» لەقەڵەم دا .بۆ ئەوەش دەستی لەکاری سیا�سی کێشایەوە ئیتر لەو دەمەوە بوکچین هەستی بە تێکشکان کرد تا دەهات بەرەو نشێوی دەچوو، بەاڵم سەربازی هەموو ئەو تێکشکاویانە بوکچین هیوای نەبڕی و لەو بڕوایەدا بوو رۆژێک لە رۆژان لە داهاتوودا بزاڤێک سەرهەڵدەدات بڕوای بە بیرۆکەکانی ئەو لەسەر «ئەنجومەنەکانی هاواڵتیان « بێت و بە شێوەیەکی جدی وەریبگرێت .ئەگەر ئەوە ببوایە ئەوە نوسینەکانی ئامادەبوون و چاوەرێ بوو .بیرۆکەکانیی�شێ هەمیشە
عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن
www.komelge.com
37
NO:15 - 1 March 2017
ئامادەیە بۆ گفتوگۆ و پراکتیزەکردن .هەر ئەو کاتانە بوو کە ع.ئۆجاالن لە زیندانە تەنیاییەکەی لە دوورگەی ئیمڕالی نامەی بۆ نو�سی. لە پاش داڕمانی بلۆکی رۆژهەاڵت لە یەکێتیسۆڤیتیپێشوو،ئۆجاالنگەیشتبووە ئەو دەرەئەنجامەی بەرپرسیارێتی گەلی کورد کرد بۆ پێداچوونەوە لە ئاست ئەو وەرچەرخانە مێژووییەدا .ئەوە بوو لە ساڵی ١٩٩١بانگەشەی بۆ چاکسازی لە بەرنامەی مارکیسیەت لە نێو پارتەکەی دا کرد .لە ساڵی ١٩٩٩دا لە دادگای ئیمڕالی دا ع.ئۆجاالن بانگەشەی بۆ دیموکراتیزەکردنی کۆماری تورکیا کرد. کۆمارێكی دیموکراتیخوازی ئەوتۆ کە نەک تەنیا گەلی کورد لێی سودمەند و بەشداری بێت ،بەڵکو شانبەشان لەگەڵ گەلی تورک دا هاوبەش و هاوشان لە بەڕێوەبردنی ژیانێکی سیا�سی هاوچەرخ دا بێ گوێدانە جیاوازی رەگەزی ،نەتەوەیی ،ئایینی یان مەزهەبی .ئەم بانگەوازیەی ئۆجاالن نەک هەر گوێی پێنەدرا و نەخرایە بواری پراکتیزەکردنەوە ،بەڵکو دەوڵەتی تورکیا تاوانباری�شی کرد بە خیانەتکار. لەو کاتەدا ع.ئۆجاالن لە زیندانە تەنیاییە دابڕاوەکەی دا بۆی هەبوو هەفتەی جارێک یەک کاتژمێر پارێزەرانی ببینێت .لە کاتی سەردانەکان دا لە ٢٠٠٠کان ئۆجاالن هەمیشە داوای لە پارێزەرەکانی دەرکرد کە راسپاردەی لە هاورێیانی بۆ بپرسن لەسەر خوێندنەوەی جۆری کتێبەکان .پارێزەرانی ئه‌و کتێبانەیان بۆ دەبرد کە سەبارەت بە توێژینەوەی کۆمەاڵیەتی و چەند بابەتێکی تر .لەسەر رۆشنایی بابەتی ئەو کتێبانە ئۆجاالن کەوتە نوسینی نامیلکە دەستنوسە سەرەتاییەکانی خۆی لە زیندان دا. یەکێک لە پارێزەری ئۆجاالن ئۆلیڤەر کۆنتنی چەند دەستنوسێکی وەرگێڕاو و 38
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
گفتوگۆی لەسەر کاریگەریە سیا�سی و فەلسەفیەکانی کرد و گەیاندیە ئۆجاالن. راسپاردەیان بۆ ئۆجاالن ئەوە بوو کە کتێبی زیاتری وەک فۆکۆ بخوێنێتەوە .لە هەمان کات دا ،کەسێکی تر پێشنیاری خوێندنەوەی تێزە وەرگێڕدراوەکانی موری بوکچینی بۆ سەر زمانی تورکی کردو و داوای لە ئۆجاالن کرد کە بیاخوێنێتەوە، کە نازانم کێ بوو. لە پاش هێنانی کتێبەکانی بوکچین بۆ ئیمڕالی و خوێندنەوەیان ،ئۆجاالن ئەو شێوازە بیرکردنەوەیەی بەالوە نامۆ نەبوو و وەک هاوشێوەی بیرکردنەوەی خۆی بینی .لە ساڵی ٢٠٠٢ەوە ئۆجاالن لە نوسینەکانیەوە لە ئیمڕالی وتی « پشێنیارم دەکەم کە ئەم کتێبە شارەوانیەکانیش بیخوێننەوە» دواتر داوای کتێبی زیاتری کرد و بۆی برا .پاشان روون بۆوە کە ئەو لەسەر گۆڕینی پارادایم دەنوسێت کە پشت بە ئیکۆلۆژی کۆمەاڵیەتی و شارەدارێتی ئازاد دەبەستێت .داوای کرد کە هەمان شت لە نێو پەکەکە گفتوگۆی لەسەر بکرێت، بەاڵم لە سەرەتاوە ئەو بیرۆکەیە تا ئاستێک مایەی تێگەیشتن و قبوڵ نەبوو. لە ساڵی ٢٠٠٤ئۆلیڤەر کۆنتنی و پارێزەرێکی تر رایمان هایدەر نامەیەکی ئەلەکترۆنیان بۆ موری بوکچین نارد کە تێدا رادەی گرنگی پێدانی ع.ئۆجاالنیان تێدا نوسیبوو سەبارەت بە خوێندنەوەی کتێبەکانی .لەپاش چەند رۆژێک لە ناردنی ئەو نامەیە بوکچین بەهەمان شێوە بە نامە پێزانینی خۆی دەربڕی بەو بایەخدانە بە خوێندنەوەی کتێبەکانی لە الیەن ئۆجاالنەوە و سەرسوڕمانی خۆی دەربڕی کە سەرۆکی پەکەکە کتێبەکانی خوێندۆتەوە ،هەروەها وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی تورکی و نەیزانیبوو کە ئۆجاالن کێبەکانیخوێندۆتەوە.
لە مانگی گواڵنی ٢٠٠٤دا هەردوو پارێزەرەکە ئۆجاالن ،کۆنتی و هایدەرەوە نامەی دووەمیان بۆ موری بوکچین نارد کە تێدا نوسرابوو « :ئۆجاالن تێگەیشتنێکی تەواوی هەیە سەبارەت بە بۆچوون و بیرۆکەکانت ،ئەو خۆی بە خوێندکارێکی با�شی تۆ دەزانێت لەو بوارەدا و هەوڵەکانی لە برەودایە بۆ پەرەدان و پیتاندنی ئەو شێوازە بیر و بۆچوونانەتان لە ئاستی فراوانکردنی زیاتر تێگەیشتن لە کۆمەڵگەیەی ئیکۆ- دیموکرا�سی بونیادنراو لەسەر بناخەکانی ژینگە و خۆسەری شارەوانیەکان لە کوردستان ،هەروەها رایگەیاندووە کە بزووتنەوەی ئازادی کوردستان ئامادەیە بۆ پشتبەستن بە بیرۆکەکانی بەشێوەیەکی سەرکەوتوو. چەند رۆژێک دواتر بوکچین وەاڵمی نامەکەی ئۆجاالنی لە رێی راسپێدراوەکانی دایەوە و نوسیبووی کە خۆی بە بەختەوەر دەزانێت ئۆجاالن برەو بە بیرۆکەکانی ئەو دەدات لەسەر شارەوانێتی ئازاد کە هاوکار دەبێت بۆ بیرکردنەوەی لە ئایندەیەکی باش لە پێکهاتەی سیاسەتی کوردی دا.... ئەگەرچی من لە حاڵەتێکدا نیم کە بە بەردەوام و چڕی لە را گۆڕینەوەدا بم لەگەڵ ئۆجاالن بەهێندەی ئەوەی کە حەزم دەکرد ،بەاڵم هیوادارم کە گەلی کورد رۆژێک بە ئامانجەکانی خۆی بگات لە دامەزراندنی کۆمەڵگەیەکی ئازادی چاالک لە تێدا بتوانرێت زیاتر برەو بە توانا زهنیەکانی خۆی بدات .لە راستی دا گەلی کورد دەبێت بەرختەوەربن بەوەی کە زیرەکی و توانای زهنی رێبەرێکی وەک ئۆجاالنیان هەیە. کاتی وەرگرتنەوەی ئەم نامەیەی بوکچین هەردوو پارێزەری ئۆجاالن کۆنتنی و هایدەر لە ئوتێلێک بوون لە ئوردن بەرەو بەغداد دەچوون و پاشانیش بەرەو قەندیل www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
بۆ بەشداری کردنیان لە کۆنگرەی گەل .لە کاتی چاوەڕونیان دا لە فڕۆکەخانە نامەکانی بوکچینیان کۆپی کرد لە کاتی گەیشتنیان بە قەندیل نامە ئالۆگۆڕکراوەکانی نێوان ئۆجاالن و بوکچینیان خستە پێش چاوی ئەندامانی کۆنگرە و پێشنیاریان کرد کە نامەکان بە دەنگ بخوێنرێتەوە ،تا بتوانرێت گفتوگۆی لەسەر بکرێت .خوێندنەوەی نامەکان بووە هۆی خوڵقاندنی گفتوگۆیەکی گەرم .لە نێوان ئامادەبوان دا دەنگێک بەرز بویەوە و وتی « :ئێمە توانای پشتیوانیەکی بەهێزترمان هەیە لە ئەمەریکا ،کێ گوێ بە ئەنارشیستێکی پەراوێزخراو دەدات بە ٥٠شوێنەکەوتووەوە؟ .کۆنتنی هاتە وەاڵم و وتی :ئەمە داوای ئۆجاالن خۆیەتی لە چاالکوانە کوردەکان ،بۆچی ئەم نامەیەی بوکچین نابێت بخوێنرێتەوە؟ .پاشان نێردەی بزووتنەوەی ئازادی ژنان کە ئەرکی کردنەوەی کۆنگرەیان لە ئەستۆ بوو ئەرکی وەرگێڕانی نامەکەیان بۆ هەردوو زمانی تورکی و کوردی گرتە ئەستۆ و بە دەنگێکی بەرز لە کۆنگرەکەدا خوێندرایەوە. دەرەئەنجام پێشوازیەکی گەرم و پشتگیریەکی بەهێزی لێکرا .لە پاش چەند مانگێک لە ٢٧ی تشرینی یەکەم دا ع.ئۆجاالن دووبارە لە رێی پارێزەرانیەوە لە زیندانی ئیمڕالی لە تێبینیەکانی دا رەزامەندی لەسەر بۆچوونەکانی بوکچین دەربڕی و پێشنیاری پیادەکردنی ئەو بۆچوونانەی کرد .لەو رێیەوە و بەردەوام دەستی دایە پرۆسەی پەرەپێدانی بەرنامە دیموکراتیەکانی بۆ بزووتنەوەی ئازادی کورد .لەساڵی ٢٠٠٥جاڕی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی کوردستانی دا کە « پشت بە پێکهاتەی کۆمیناڵی دیموکراتی کۆمەڵگەی سروشتی دەبەستێت» .لەو رێیەوە بانگی بۆ دامەزراندنی ئەنجومەنی گوند، شارۆچکەکان و شارەکان کرد و متمانە بە www.komelge.com
ئەندامان و نوێنەرانیان دەدا کە لە پرۆسەی راستەقینەی بڕیاردان دا بەشدارن کە کۆمەڵگە خۆی بڕیاری لەسەر شێوازی بونیادنانی خۆی دەدات» ئەو دەزگا دیموکراتیانە فراوان دەکات ،پشێنیار دەکات کە پرۆسەی دیموکراتیزەبوونی نەک تەنیا بۆ کورد ،بەڵکو بۆ سەرجەم تورکیایە .ئەو ئەنجومەنانە دواتر سنورە نەتەوەییەکان دەرباز دەکەن و شارستانی دیموکراتی نەک تەنیا بۆ تورکیا ،بەڵکو ئازادی دەستەبەردەکات لە چوارچێوەی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی بۆ هەموو رۆژهەاڵتی ناوین. لە دوای کۆچی دوایی بوکچین لە تەموزی ٢٠٠٦پارتی کرێکارانی کوردستان ستای�شی رۆڵی بوکچینی کرد و وەک « یەک لە گەورەترین زانایانی زانستی کۆمەاڵیەتی سەدەی ٢٠ی لەقەڵەم دا» و لە پەیامێکی دا رایگەیاند کە بوکچین» نیشانی دا چۆن سیستەمێکی دیموکراتی نوێ دەبێتە راستیەکی حەشاهەڵنەگر» و پێداگری کرد کە ئەو بەڵێنە لە بواری کردەیی دا بەجێ بێنێ لەسەر وەک کۆمەڵگە سەرەتایی، سیستەمێکی نوێی دیموکراتی بەرجەستە بکەن». لەساڵی ٢٠٠٧پارتی یەکێتی دیموکراتی لە سوریا پرۆژەی خۆبەڕێوەبردنی دیموکراتی لە رۆژئاڤای کوردستان په‌سند کرد» و دەستی بە سازکردنی رێکخستنە نهێنیەکانیان بۆ بناخەدانانی سیستەمێکی کۆنفیدرالی دیموکراتی کە شایانی جێبەجێ کرد بێت. لە تەموزی ٢٠١١کۆنگرەییەکی ناوازە لە ئامەد بەسترا و لەوێ خۆسەری دیموکراتی راگەیەنرا .دواتر لە شار و ناوچەکان رێکخراو و دامەزراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی هاتنە مەیدان، ئەنجومە ،کۆمیتەکان و کۆمەڵە
هەروەزیەکان دامەزران .لە ئاستی هەرێمی دا خۆبەڕێوەبردن بونیادنرا .ئەم سیستەمە نوێیە شانبەشانی دەسەاڵتی تورکیا بەڕێوەدەچوو .لە پاش تێپەڕبوونی چوار ساڵ لە مارتی ٢٠١١راپەڕینی سوریا دەستی پێکرد .هەنگاوەکانی بزووتنەوەی ئازادی گەلی کورد گوڕی پێدرا .لە سەرجەم گوند، ناوچە و هەرێمەکانی رۆژئاڤای کوردستان دا لە تەموزی ٢٠١٢دا بە تێپەڕبوونی کات دەزگاکانی رژێمی ئەسەد وەالوەنران و ئەنجومەنەکانی فیدڕالی پشتگیری جەماوەریبەدەستهێنا. ئەگەر بوکچین بمایە بۆ بینینی ئەو هەموو پێشکەوتن و گۆڕانکاریانەی کە روویداوە لە کانتۆنەکانی رۆژئاڤای کوردستان هەستی بە دڵخۆشیەکی گەورە دەکرد. پێموایە بوکچین ئەگەر بمایە، هەستی بە خۆشحاڵی دەکرد لە ئاست ئەو پێشکەوتنە لە دوو بە�شی کوردستان و هەرچۆن من کاتێ لە مانگی ١٢ی ٢٠١٤ دا سەردانی رۆژئاڤای کوردستانم کرد. لە رۆژهەاڵتی ناوین بێ یان هەرجێیەکی تر پرۆسەی بونیادنانی ئەنجومەنەکان پرۆسەیەکی ئەخالقی بوو بەالی بوکچینەوە. هەروەک چۆن خۆی لە ناوەڕاستی ٨٠کان دا نو�سی – شارستانی بێ شار« ، ئازادیمان وەک تاک پشتبەستبوونێکی گەورەی بە کۆمەڵگەبوونێکی لەسەر بنەمای دەزگابوون و هاوپشتی دەبەستێت» ئەوەی ئێمە وەک بوونێکی کۆمەاڵیەتی جیا دەکاتەوە و هیوادارم کە لەسەر بنەمای دەزگابوونێکی ئەقالنی بێت ،توانستی هاوپشتیمانە لەیەکتر بۆ چەسپاندنی ئاڵوگۆڕی گەشەپێدانی خۆییمان و بەدەستهێنانی ئازادی لەچوارچێوەی برەودان بە کۆمەڵگه‌یەکی بەهرەمەند و دەزگای دەوڵەمەندی هەروەزی. 39
NO:15 - 1 March 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئاینگەرایی و عەملانیەت -ئایین و دەوڵەت رۆژدا یلدرم ئایین بابەتێکی زۆر ئاڵۆزە و، تا ئێستاش بایەخی خۆی لە دەست نەداوە و لەهەمانکاتدا لە تەواوی جیهان دا بابەتێكی رۆژانەییە ،چونکە لە سەردەمێکدا دەژین لە سەر ناوی ئایین و لە دەڤەری جیاوازی دونیا با بانگەشەی فەرمانی خودا تا ئاستێکی وەحشیانە مرۆڤ دەکوژرێن و لە جێی جیاوازی جیهان بەناوی ئایینەوە مرۆڤ لەناودەبرێن و سەردەبرێن .دەبێ زۆر بەبایەخەوە مامەڵە لەگەڵ بابەتی ئایین بکەین و بەبایەخەوە شیبکەینەوە، چونکە ئایین لە رۆژی ئەمڕۆدا بۆتە گرێکوێرە .لە کاتێکدا کە ئایین خۆی کێشە نیە ،بەاڵم کراوەتە مەیدانێکی کێشە ئامێز .هەر بۆ ئەوەشە دەبێ بە جەسارەتەوە گفتوگۆ لەسەر ئەو بابەتە بکەین و راوەستەی لەسەر بکەین. گفتوگۆ و نیشاندانی هەڵوێستێکی تەندروستانە لە ئاست ئەو گرێکوێرە گرنگە ،لە پای ئەوەی کاتێ قسە لەسەر ئایین دەکەین ،ئەوە قسە کردنە لەسەر ژیانی کۆمەڵگە ،کاتێ قسە لەسەر ئایین دەکەین قسەیە لەسەر هەبوون و نەبوون ،قسە لەسەر شتێک دەکەین کە راستەوخۆ کاریگەری لەسەر دونیای مرۆڤ و کۆمەڵگە هەیە و قسەیە 40
لەسەر ئەو میکانیزمانەی راستەوخۆ بڕیار لەسەر ژیانی مرۆڤ دەدات .کاتێ باس لە ئایین دەکەی هەندێک کەس هەن کە وەک بابەتێکی ترسێنەر یان هەندێکی تر زیاتر بە پەرۆش و بایەخەوە مامەڵەی لەگەڵ دەکات ،بەاڵم بۆ ئێمەی ژن قسەکردن لەسەر ئایین گرنگیەکی زیاتری هەیە .پێدەچێ لە بەرئەوەیە کە ئێمەی ژن گەورەترین قوربانی و گیرۆدەی ئاینێکی دەسەاڵتبووین یان ئەو ئایینەی کە لەالیەن دەسەاڵتدارانەوە بەکاردەهێنریت. کاتێ باس لە مێژووی ئایینەکان دەکرێت دەبێ بە پێداگریەوە خۆمان لە هەڵەیەک البدەین .ناهەقی ناکەین کە کاتێ جیاوازی بکەین لە نێوان ئەو ئایینەی وەک پێویستیەکی کۆمەڵگە هاتۆتە ئاراوە لەگەڵ ئەوەی کە بۆتە ئامێری دەسەاڵتداری .کاتێ ئایین هەڵدەسەنگێنین ،هەڵگری هەرچی باوەڕیەک بین ،بۆ ئێمە زۆر مەسەلەیەکی ژیانیی و جێی بایەخە کە بگەڕێین بە دوای وەاڵمی پرسیاری ،ئایین چیە؟. لە ئەبستمۆلۆژی زانستە کۆمەاڵیەتیە کالسیکەکانەوە لە قسەکردن لەسەر مێژووی ئایینەکان ،هەر چۆن زانستی پۆزەتیڤیزم مامەڵەی لەگەڵ مێژوونا�سی
کردووە ،دەیانەوێ ئایین لە چوارچێوەی دەوڵەت و دەسەاڵتداری دا دانێن و هەڵیسەنگێنن .زانستە کۆمەاڵیەتیەکان بە تایبەتی چەمکی پۆزەتیڤیزم رۆڵیان هەیە لە هەڵە شیکردنەوەی ئایین و روانگەشیان خاوەن رۆلێکی کاریگەر بووە .ئاماژەکردن بەو روانگەیە بە رای من سودمەندە .لە مامەڵەکردن لەگەڵ ئایین دا نە هەڵوێستێکی قەبەی ماتریالیستیانە کە هەندێ پێیان وایە ئایین سەفسەتەیە یان بڵێن خودا نیە و وەها بەسەری دا تێپەڕین یان هەڵوێستێکی ئایدیالیستانە کە هەندێک پێیان وابێ خودا هەموو شتێکە ،خودا رەهایە ،خودا راستە و بەو پێیەش ئایین بکەنە ئامرازێکی خۆسەپاندن .ئەو دوو هەڵوێستە دوو جۆرە زێدەڕۆیی هەمان شتە و هەردوو�شی بە باوەڕی من هەڵەیە. هەندێک هەن کە با�سی ئایین دەکرێت وا لێکی دەدەنەوە ئایین = دواکەوتوویی یان پێچەوانەکەی پێی وایە کە ئایین تاکە راستیە ،راستیەکی رەهایە ،هێزێکی خوداییە و دەیکاتە بناخە بۆ هەموو رەهاییەکان .لە ئەنجام دا بینینی ئایین وەک دواکەوتوویی یان بینینی وەک راستیەکی رەها خۆی لە خۆی دا دوو دیدی جیاوازە کە سەرچاوەکەی هەمان www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
زهنیەتە .لە هەندێ جێگە دەیبیستن کە ئایین هیچه ،بەاڵم رووەکەی تری ئایین دۆگماتیزمە کە لە ژیانی رۆژانەدا کاریگەریەکانی بەبەرچاوەوەیە. لە نێو کۆمەڵگەدا؛ لە جێی ئەوەی ئایین لە هەلومەرجێکی دژبەری رەتکردنەوەی قەبەدا بێت ،ئەگەر هەڵوێستێکی تەندروستانەتر لەگەڵ ئایین و پەیوەندی لەگەڵ مرۆڤ و ژیانی کۆمەڵگە و پەیوەندی ئایین و سروشت لێک بدرێتەوە دەکرێت ئەنجامێکی تر باشتر و راستتر بەدەست بێنین .ئایینەکان لە مێژوویی مرۆڤایەتی دا رۆڵ و جێیەکی گرنگیان بینیوە لە پرۆسەی بە مرۆڤبوون دا ،چونکە ئایین وەک پێویستیەکی کۆمەڵگە هاتۆتە ئاراوە ،ئایین لە پرۆسەی مرۆڤبوون دا ،یەکەمین قۆناخی پێکهاتەی ئەقڵ بووە .ئایین لە مێژووی مرۆڤایەتی دا لە هێزی واتا و لێگەڕی حەقیقەت دا ،یەکەمین قۆناخی ئەقلە. لە هەمانکاتدا ئایین یەکەمین شێوەی ناسنامەی کۆمەڵگەبوونی مرۆڤە .بەر لە بونیادنانی شارستانی چینایەتی کە تەمەنی پێنج هەزار ساڵە ،لە پرۆسەی بە مرۆڤبوونی مرۆڤ دا ،لە پرۆسەی بە کۆمەڵگەبوونی مرۆڤ ،وەاڵمدانەوەی نەزانی مرۆڤی لە ئاست سروشت و گەردوون و لە وەاڵمدانەوەی پرسەکانی مرۆڤ و لە شێوەگرتنی هەبوونێکی میتافیزیکیای مرۆڤ دا ئایین رۆڵی بینیوە. بۆ ئەوەش ناتوانین ئایین لە پرۆسەی بە کۆمەڵگەبوونی مرۆڤ جیابکەینەوە. لەبەرئەوەی کە بەر لە شارستانی چینایەتی واتە لە ئاینی سروشتی -ئانیمیزم دا مرۆڤ خۆی بەشێک لە سروشت بینیوە ،بە تەوتەمیزم خۆی لە شێوەی تیرەدا رێکخستووە کە پاشتر بە شێوەی قەبیلە ،خێل ،قەوم و نەتەوە خۆیان www.komelge.com
رێکخستووە ،لەو قۆناخانەدا ئایین رۆڵی لە شێوەگرتنی ناسنامەی ئەو پێکهاتانە و قۆناخەکانی زهنیی مرۆڤ دا هەبووە. باوەڕی و پەیوەستبوون مرۆڤ دەکاتە هەبوونێکی مەعنەوی ،لە مێژووی فەلسەفەکان دا ماوەیەکی درێژە گفتوگۆ لەسەر ئەوە کرا کە رۆح گرنگە یان مادە لەوە واوەتر دەبێ داکۆکی لەوە بکرێت مرۆڤ هەم هەبوونێکی میتافیزیکە و واتە هەم رۆحە و هەم مادەیە و دەبێ وەها هەڵسەنگێنرێت و ناشبێ دژبەرەکەی زەق بکرێتەوە ،ئەوە مامەڵەیەکی ژیانییە و دەبێ دیدمان لەوەدا راست بکەینەوە کە مرۆڤ هەبوونێکی میتافیزیکە ،ئەو کات دەکرێت بناخەی پەیوەندییەکی تەندروستتر لەنێوان مرۆڤ و ئایین دارێژین. خستنەڕووی پرسیارێک سودمەندە؛ بەو تێڕوانینەی ئەمڕۆ داخۆ ئایین شەڕخوازە؟ ئایین روخێنەرە؟ ئایین هۆکاری شەڕەکانە؟ ئایا لە جێیەکی ئایین هەیە شەڕ ،خوێن رشتن یان بەرهەمهێنانی بەردەوامی دژبەرەکەی لە سروشتی ئایینەکان دایە؟ دەکرێت ژمارەیەکی زۆر لە پرسیاری هاوشێوە بکرێت ،بەاڵم دەکرێت وەاڵمەکەی وەها هەبێت .لە راستیدا هیچ ئاینێک خۆبە خۆ شەڕخواز نیە ،چونکە هیچ ناسنامەیەک لەسەرەتای سەرهەڵدان و هەبوونی دا لەسەر بنەمای دژبەری ناسنامەیەکی تر شێوە ناگرێت .هەموو ناسنامەکان ئاشیخوازن .هەموو ناسنامە کۆمەاڵیەتیەکان لە کاتی بونیادنانیان دا ئاشیخوازن و لەگەڵ سروشت و هەموو بونەوەرەکانی دەوروبەری کاتێ خۆی بونیاد دەنێت ئاینیش بەشێکە لەوان. بەو پێیە بەڕاستی ئایین شەڕخواز، روخێنەرە یان دەگۆڕدرێت بۆ ئامرازێکی
شەڕ و روخاندن .لە کۆمەڵگەی سروشتی دا ئایین هەرگیز شەڕخواز و روخێنەر نەبووە ،بەڵکو دەتوانین بە سادەیی بڵێین کە رۆڵی هەبووە لە بە کۆمەڵگەبوونی مرۆڤ دا .ئەوەی کە ئایینی کردووە بە شەڕخواز و روخێنەر دەزگاکانی دەوڵەت و دەسەاڵتداریە .لە سەرهەڵدانی شارستانی چینایەتی دا واتە سەرهەڵدانی دەسەاڵتداری و دەوڵەت ،رۆلی ئایین لە لێگەڕینی حەقیقەت دا دەکەوێتە پالنی دووەم و لەوەش زیاتر بە دۆگماکردنی ئایین پەرە بە سزادان و لێپێچینەوەی مرۆڤ دەدرێت .دەوڵەت و دەسەاڵتداری فەراهەم کردنی زەمینەی شەڕخوازی و دەستوردانی ئایینە .مێژووی شارستانی چینایەتی لە هەمان کات دا دەوڵەت و دەسەاڵتداری بە ستەمکاری و زەوتکاری، ئایینیان کردە ئایدیۆلۆژی ئاینگەرایی، ئاینگەرێتیشیان وەک پەردەیەک بۆ شاردنەوەی ستەمکاری و سیستەمی دەسەاڵتدارێتییان بەکارهێنا .گرنگە کە ئاماژە بەو راستیە بکرێت. لە هەڵکشانی شارستانی چینایەتی دا چەندە خوداکان بەرەو ژوور (ئاسمان) هەڵدەکشێنران و خودا وەک پلەداریەک دەچەسپێنرا ،بە هێندەی ئەوەش دەسەاڵتداری و دەوڵەتیان لە سیستەمی ستەمکاری سەر زەویش دا سەقامگیردەکرد .شا-خوداکانیش لە نێو خۆیان دا پلەداری(هیرارکی)یان هەبووە، هەر چۆن جیاکاری لەنێوان خودایەک و یەکێکی تر دا هەبووە ،ئەوە بەرەو ژووریش (ئاسمان) لەگەڵ هەر قاتێکی کە بەرز دەبۆوە ،قاتێک لە ژێر یان قاتێک لە ژوور دروست دەبوو ،جیاوازیەکان کە وەک قاتی ژوور و ژێر وەک یاسایەکی گەردوونی بوو کە ئەگەر هەر شت ژێر و ژووری هەبێت ،ئەوە لە نێوان 41
NO:15 - 1 March 2017
مرۆڤەکان و پۆلێن کردنی چینایەتی دا ،هەم چینی ژێر و هەم ژوور هەیە .ئیتر دەوڵەت و دەسەاڵتداری بە شێوەیەکی روون خودای لە ئاسمان نیشان دا و بەهەمان شێوە روویەکی پیرۆزیان بۆ کەسە ئایینەکانیش نەخشاند .لە راستی دا خودا روویەکی نادیار و کەسایەتیە ئاینیەکانیش وەک رووی دیار دەست نیشان کران. خاڵێکی تر لە کاتێکدا کە پلەداری و دەوڵەت بونیادنرا لە کۆمەڵگەی بااڵدەستی پیاوساالری دا خانەدان کرانە شا-خوداکان و ،کۆمەڵگەش مێروولەئاسا کاریان پێکرا .ژن کرایە یەکەمین کۆیلە و ئایینە نوێیەکەی دەوڵەتیش کە بە میتۆلۆژی قایم کرا زیاترین رەوایی بەو کۆیالیەتیەدا و ژن بووە گەورەترین قوربانی فەرمانەکانی خودا و ژنان بووە چینی زەوتکراو و کۆیلەکراو .فرعەون و نەمرود دوو نمونەی شا-خوداکانی رۆژهەاڵتی ناوینن .شا-خودا داهێنانی رۆژهەاڵتی ناوینە ،لە کەسێک واوەتر دەزگا و کلتورێکە .جیاکاری نێوان شا-خودا و ئەو کۆمەڵگەی کراوەتە «ئەوی تر» بە زیادەوە زێدەڕۆیی تێداکراوە .بەو پێیە دوو بنەچە دەست نیشان کران یەکەم شا-خوداکان وەک نەمر و دووەمیش مرۆڤەکانیش وەک مردوو پێناسە کران. نەمری شا-خوداکان یەکسان کران بە نەمری دەوڵەت .کاتێ دەوڵەت بە تەواوی خۆی بە دەزگا کرد ئەو کاتە خوداکانیش نەمر کران .دەوڵەت و سەرەتای مێژوو پێکەوە هەڵدەسەنگێنرێت ،وەک ئەوەی کە مرۆڤ هەر چاوی کردبێتەوە هاوشانی ئەوەش دەوڵەت دامەزراوە. ئەبەدیەت و ئەزلیەتی دەوڵەت پەیوەستە بەو هەڵوێستەوە ،لە کاتێکدا کە 42
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لەسەرەتاوە دەوڵەت نەبووە ،بەاڵم وا لێک دەدرێتەوە کە لە سەرەتاوە هەبوو و هەتا دونیا دونیایە دەوڵەت هەر دەمێنێت .ئەڵبەتە نەک بەناوی ئەوانەی کە دایدەمەزرێنن و بەڕێوەی دەبەن، بەڵکو وای نیشان دەدرێت کە دەوڵەت بۆ کۆمەڵگە دادەمەزرێنرێت .دەوڵەت چەند ستەمکار و تۆقێنەرە ،خوداش بە درێژایی مێژووی شارستانی چینایەتی، پێناسەیەکی هاوشێوەی بە بەر بڕدرا. دەوڵەت کە هێشتا لە منداڵدان بووە لەگەڵ ئایین ئاوێتە کرا ،لەبەرئەوەی راهیبەکانی سومەر و شارستانیەکانی دواتر یەکەمین شا-خوداکان بوو، لەبەرئەوەش پیرۆز کردنی دەوڵەت بە پیرۆزکردنی خوداوە لە زهنیەتی مرۆڤ و قۆناخەکانی پەرەسەندنی مێژوویی هاوکاتی یەکن .تەواوی ئەو شەڕانەی بە ناوی ئایینەوە دەکرێت لە راستیدا بۆ شاردنەوەی ستەمکاریە و زۆر باش دەزانین کە دەوڵەت و دەسەاڵتداری چۆن ئایینی بەکارهێناوە و چۆن ئایینی وەرچەرخاندۆتە ئامرازێک .پاپاکان لە قۆناخەکانی رابردووی مێژوودا تاجیان لەسەر شاکان ناوە ،ئەو شا و ئیمپراتۆرانەی کە پاپا تاجی لەسەر نەناون بە گومانەوە سەیریان کراوە و خۆبە خۆ شای لەو جۆرە دەگمەنن .بە راشکاویی لە مێژوودا هەیە کە شاکان لە ئاست پاپادا چەند دەستەوەستانە. لە کەسایەتی شا هنری چوارەم دا دەیبینرێت کە �سێ شەو و رۆژ لە ژێر باران دا راگیرا ،دوای داوای شفاعەت لە پاپای حەوتەم گریگۆریۆس رێی پێدرا بێت و تاجی لە سەر بنێت و وەهاش رەوایی بە شا دا .هەروەها لە چیرۆکی عەزیز تۆماس کە خاوەن تیۆری جوت شمشێرە ،کە شمشێرێکیان بەدەست پاپا
و ئەوەی دیکەیان بە دەست پادشاوەیە. هەمووشمان دەزانین ئەوە رەمزێکە لە پەیوەندی نێوان ئایین و دەوڵەت دا کە هێنراونەتە دۆخی یەکترتەواو کردن و ئاوێتەبوون بەیەک. لە رۆژهەاڵتی ناوینیش دا ،لە سەردەمی خەلیفەکان ،ئەو شەڕانەی بەناوی ئایینەوە کراوە و ئەوەی ئەمڕۆش لە رۆژهەاڵتی ناوین روودەدات بە درێژایی پێنج هەزار ساڵە تەمەنێتی کە بەناوی ئایینەوە ستەم و زەوتکاری دەکرێت. هەرچی لە سەردەمی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریش دا ئایین وەک کااڵیەک کڕین و فرۆشتنی پێوە دەکرێت ،بەپێیە هەست و مۆڕاڵ کڕین و فرۆشتنی پێوەدەکرێ .ئەمڕۆ لە رۆژهەاڵتی ناوین روویەکی ئایین و رووەکەی دیکەی مۆدێرنیتەی سەرمایەیە کە خۆی نیشان دەدات .ئەوەی لە نمونەی داعش دا دەبینرێت ،مەیدانێکە کە بە ناوی ئایینەوە ،ئایدیۆلۆژی ئاینگەرێتی لە بەرزترین ئاست دا خۆی دەنوێنێت. داعش ئیمپریالیزمی پیاوی دەسەاڵتدارە و لە لوتکەشدا لە ژێر ناوی ئاینگەرێتی ئایدیۆلۆژی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریە. لە پەیوەندی لەگەڵ مەسەلەی عەملانیەتیش دا ،ئەوەی ئەمڕۆ لە ژێر سێبەری دەوڵەت-نەتەوەدا بەناوی عەملانیەتەوە دەکرێت تەنیا وەک دابڕینی پەیوەندی ئایین بە دەوڵەتەوە دەخرێتەڕوو ،بەاڵم لەبەرئەوەی شیکردنەوەی قوڵی لەسەر سەرهەڵدانی نەیتوانیوە نەکردووە، دەوڵەت پەیوەندی ئایینی بە دەوڵەت و پەیوەندی ئایین بە کۆمەڵگەوە یەکالبکاتەوە .بۆ ئەوەش دەکرێت کە چەند پێشنیارێک و خاڵی گرنگ بخەینە روو؛ یەکەم بە دڵنیایەوە دەبێت کە ئایین لە کۆنترۆڵی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
به‌شێك ل ه ئاینه‌كان
دەوڵەت دەرهێنرێت ،دووەم دووبارەی دەکەمەوە کە ئایین وەک پێویستیەکی کۆمەڵگە سەریهەڵداوە ،بۆئەوەش بە نەبوو حسابکردن و نکوڵی لێکردنی راست نیە و تەنانەت مەحاڵیشە ،سێیەم ئایین کلتورە ،بەاڵم ئاینگەرێتی ئامرازێکی دەسەاڵتداریە و لە هەموو کردەکانی دا ئایین وەک ئامرازێک بەکاردەهێنێت. ئەگەر ئاینگەرێتی ،رەگەزگەرێتی و نەتەوەپەرستی –سێکسیزم،- زانستگەرێتی پێکەوە شیکربێتەوە و هەڵسەنگێنرێت و تێپەڕێنرێت ،ئەوە ئایین لەوە دەردەخرێت کە ئامرازێکی گوشارهێنان بێت .ئەگەر دەمانەوێ کۆمەڵگەیەکی دیموکراتی بونیاد بنێین ئەوە ناچارین لە بەرامبەر دۆگماتیزمی ئایینی تێبکۆشین کە بۆتە ئامرازێکی دەستی دەسەاڵتداران. www.komelge.com
وەک ئەنجام ئێمەی ژنان کە گەورەترین قوربانی دەوڵەچێتی، و نەتەوەپەرستی ئاینگەرێتی، زانستگەرێتین پێم وایە کە بە شیکردنەوەی ناکۆکی ژێندەری و تێکۆشان ،گرێکوێرەی ئایین دەکەینەوە. لە رۆژی ئەمڕۆدا دونیا هەموو دەبینێت کە ژنان چۆن لە بەرامبەر داعشێکی لە لوتکەدا گوزارەیە لە کۆی ئایدیۆلۆژی ئاینگەرێتی ،تێکۆشانیان کردووە و چۆن ئەو ژنانە مۆدێلی ژیانێکیان پێشكەش بە ئێمە و مرۆڤایەتی کردووە .لە سەردەمێکداین کە لەبەرامبەر ئەوانەی لە پێناوی چوونە بەهەشتەوە جیهانیان کردۆتە دۆزەخ تاکە رێگە بونیادنانی مۆدێرنیتەی دیموکراتیە .ئەوانەی کە هاواریان دەکرد « هەموومان شارلی ئەبدۆین» لە راستی دا هاواریان بۆ ویژدانی
مرۆڤایەتی دەکرد .ئەگەر بۆ دەقەیەکیش بێت ئەم جیهانە چارەسەری کێشەکان بداتە دەست ژنان دڵنیام لەوەی ئێمەی ژنان پەیوەندی ئایین بە ئازادییەوە، پەیوەندی ئایین بە کۆمەڵگەوە زۆر بە با�شی یەکالدەکەینەوە و چارەسەری دەکەین .وەک هەموو کێشەکانی تر لە دژی ئاینگەرێتی ،نەتەوەپەرستی، رەگەزگەرێتی و زانستگەرێتی تێکۆشان دەکەین ،لەبەرئەوەی کە ئازادی ژن ئازادی هەموو کۆمەڵگە و جیهانیشە. رۆژدا یلدرم :نوسەر و کۆمەڵناس. لەسەر کاروباری سیا�سی ماوەی ١٠ساڵ لە الیەن دەوڵەتی تورک دا زیندانی کرا و ئێستاش چاالکڤانێکی ژنە و درێژە بە کاروخەبات دەدات لە نێو بزووتنەوەی ژنی کورد-ئەوروپا .چەندین لێکۆڵینەوەی لە بواری ئایین و باوەڕیەکان دا هەیە 43
NO:15 - 1 March 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
چاوپێکەوتن لەگەڵ یای سیلەی غەففار وتەبێژی حیزبی هەمبەستەگی ئەفغانستان چاوپێكه‌وتن :حه‌سه‌ن قازی
وێنه‌ی سیلەی غەففارو حه‌سه‌ن قازی
قازی :پێمخۆشە لە سەرەتاوە ئەگەر دەکرێ هێندێک با�سی خۆتمان بۆ بکەی .من دەزانم خەڵکی ویالیەتی « فراه « ی لە ئەفغانستان ،کە لەوێ لە رووی نەتەوەییەوە هەم پەشتووەکانی لێن ،و هەم تاجیکەکان ،هەروەها بەلووچەکانیش و پێموایە هێندێکیش ئوزبەک لەو ویالیەتە دا دەژین .ئەوەی کە سەرنجی منی زۆر راکێشاوە زۆر ژنی کە خەڵکی ئەو ویالیەتەن لە رووی سیاسییەوە هەڵوێستی زۆر رادیکاڵ و شۆڕشگێڕانەیان هەیە و دەمەوێ بزانم کە تایبەتمەندی ئەو ویالیەتە چییە؟ ئەگەر دەکرێ ئەم دوو پرسیارە بەیەکەوە وه‌اڵم بدەنەوە هەم هێندێک لە سەر ژیانی خۆتان و هێندێکیش لە سەر 44
ویالیەتی « فراە «؟ یای سیله‌ی غەففار :هەر وەک ئێوە گوتتان ئەمن لە ویالیەتی « فراە « لە دایک بووم ،بەاڵم بەداخەوە سەردەمێک چاوم بە دنیا هەڵێنا کە ئەفغانستان لەالیەن شوورەوییەوە»یه‌كێتی سۆڤیتی جاران» داگیرکرابوو ،شوورەوی پێشوو و باوکم لە ریزی ئەو تێکۆشەرانەی ئەو دەمی دابوو کە بەدژی داگیرکرانی ئەفغانستان شەڕیان دەکرد .ئەو ناچار بوو واڵت بەجێ بێڵێ و بۆ ماوەیەک چووینە ئێران و چەند ساڵ لە ئێران بووین و لە ئێرانەوە دیسان گەڕاینەوە پاکستان وماوەیەک لە پاکستان بووین و دیسان چووینەوە ئەفغانستان و لەوێ درێژەمان دا بە ژیانمان .ئەو کاتەی
خوێندنی خۆم تەواو کرد لە پاکستان، یانی خوێندنی سەرەتایی ،ئاماده‌ی و زانکۆ ،و دیسان گەڕاینەوە ئەفغانستان. بەاڵم لەو سەردەمەی دا کە لە ئاواره‌یش بووم هەمیشە سەفەرم دەکرد بۆ ئەفغانستان ،دەچوومە ئەفغانستان لە ناو خەڵک دا بووم و لە ویالیەتی “ فراە “ و لە ویالیەتەکانی دیکەی ئەفغانستان بە تایبەتی لە زەمانی دەسەاڵتی تالیبانەکان بەرنامەی زۆر و زەوندمان رێک دەخست بۆ هۆشیارکردنەوەی ژنان ،بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری ئابووری لە ناو ژنان دا و هێندێک بەرنامەی دیکەم هەبوو کە زۆر جار دەچووینە ناو ئەفغانستان و لەهەمانکات دا راپۆرتمان ئامادە دەکرد لە سەر وەزعی ژنان و بەتایبەتی لە گونده‌كانی ئەفغانستان ،لە ولوسوالییەکان ( شار و شارستانەکان) ی ئەفغانستان. چونکە ویالیەتی “ فراە” یەکێک لە کەالکەوتووترین و دواکەوتووترین ویالیەتەکانی ئەفغانستانە بە بەراورد کردن لە گەڵ کابول و مەزاری شەریف و .. قازی :لە ئێران نزیکە وایە ؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ ،هاو سنوورە لەگەڵ ئێران .زۆر جار زۆر شێوە لەو جینایەت و خیانەتانەی کە لەگەڵ www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
خەڵک کراون وەک زۆربەی ویالیەتە دواکەوتووەکانی دیکەی ئەفغانستانیش کەمتر لە رێگای چاپەمەنییەوە باڵو کراونەتەوە و مێدیایی کراون ،لە بەر ئەوە ئێمە راپۆرتمان ئامادە دەکرد سەبارەت بە ویالیەتی “ فراە “ و خەڵکی دیکەی ئەفغانستان بۆ ئەوەی کە بیروڕای گشتی زیاتر بزانن لەوێ چ رادەبرێ ،بۆ ئەوەی چلۆنایەتی راستەقینەی ئەفغانستان باشتر بزانن .دیارە بەدەم ئەوچاالکییانەوە لەگەڵ رێکخراوی جۆر بە جۆری کۆمەاڵیەتی و سیا�سی کارم کردووە و دەتوانم خۆم وەکو چاالکێکی سیا�سی و چاالکێکی مافی ژنان لە ئەفغانستان بە ناوبکەم کە لە رێگای حیزبی هەمبەستەگی یەوە دەمەوێ دەنگی خەڵکی ئەفغانستان ،خەڵکی مەینەت چێشووی ئەفغانستان بەرز بکەمەوە و لە هەمان کاتدا بەدژی داگیرکاری و بنچینەگری و لە پێناو ئەفغانستانێکی ئازاد و سەربەخۆ و سەربڵند دا تێبکۆشم و دەمەوێ خەبات بکەم بۆ رزگاریی ژنان لە کەڵەوەێ سەرەڕۆیی و زۆر و ستەمی زۆر و زەوەند کە هەموو رۆژێ لە هەموو الیەکەوە لێیان دەکرێ و لەو بوارە دا بتوانم زیاترکاربکەم. قازی :باشە ئەو کاتەی کە ئێوە لە پاکستان بوون لە کامە شاربوون؟ لە کام زانکۆ؟ یای سیله‌ی غەففار :ماوەیەکیش لە کەمپی پەنابەران دا دەژیاین. قازی :دەمەویست بزانم لە چ بوارێک دا خوێندووتانە ؟ یای سیله‌ی غەففار :لە بواری ئابووری دا خوێندوومە ،دیارە لە «راولپێندی و پیشاوەر» و خوێندنم لەوێ تەواو کرد. قازی :لەوێ لەخوێندن فاریغ بووی www.komelge.com
یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ لەوێ ؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ ،زمانی فاریغولتەحسیل بووم. دایکیم پەشتوو یە ،هەم بە پەشتوو و هەم بە فار�سی قسە دەکەین ،چونکە هەر دووکیان زمانی رەسمی ئەفغانستانن، زمانی نەتەوەیی ئێمەن ،بە هەر دووکیان لە هەر نەتەوەیەک بن قسە دەکەم.
وەک “ ئەفغان “ بیر لە قازی :زیاتر دێینە سەر زمانەکان ،ئێوە خۆیان دەکەنەوە و دەڵێن ئێستا گوتتان “ ئەفغانەکان” ی ئێمە خەڵکی ئەفغانستانین دەمەوێ بزانم مەبەست لە “ ئەفغان
“ کاتێک ئێوە زاراوەی ئەفغان دەکار دەکەن ،مەبەستتان چییە؟ خۆ ئێمە لەوێ نەتەوەیەکی تایبەتیمان بە ناوی قازی :باشە ،زمانی خوێندن لە ئاستی ئەفغان نییە ،هەمانە؟ زانکۆ لە پاکستان دیارە زمانی ئینگلی�سی یای سیله‌ی غەففار :نا ،نییە. حەتمەن هەیە ،بەاڵم زمانی ئۆردوو پێشتر قازی :یانی ئەو ناوە بۆ هەموو ئەو دەتزانی یان لەوێ ناچاربووی فێری بی؟ یای سیله‌ی غەففار :نا ،وەک زۆربەی کەسانەی لەوێ دەژین بەکاردێنن؟ ئەفغانەکانی ئێمە کە پەڕیوەی واڵتانی جۆر یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ ئێمە لە بە جۆر بوون ،توانیان لە دەرفەتەکانی زمانی هەڕەمەی خەڵک دا بە هەموو ئەوان کەڵک وەربگرن فێری زمان بن و شارومەندانی ئەفغانستان دەڵێین “ : ئەگەر دەرفەتی ئەوەش بایە کە بتوانن ئەفغانەکان “ کە ئەوە هەموو نەتەوەکانی درێژە بە خوێندنی خۆیان بدەن ئەوەشیان ئەفغانستان وەبەردەگرێ. دەکرد .بەاڵم زۆربەی ئەفغانە ئاوارەکان قازی :یانی هەموو نەتەوەکان ئەو لە پاکستان ئەو دەرفەتەیان نەبوو ،لە کەمپ دابوون .بۆ وێنە لە کەمپەێک کە شەقڵەیان پێ قەبووڵە؟ ئەو زاراوەیە ئێمەی تێدا دەژیاین لەالیەن رێکخراوی پەسند دەکەن؟ یای سیله‌ی غەففار :خەڵکی جۆر بە جۆرەوە مەدرەسە کرابوونەوە کە من لەوێ ماویەکیش بە فار�سی خوێندم ،ئەفغانستان سەر بە هەر ئێتنیک ،هەرێم و بەاڵم خوێندنم زیاتربە زمانی ئینگلی�سی بوو زمانێک بن ،لە هەر نەتەوەیەک بن وەک “ و زمانی ئۆردووش لەبەرئەوەی لە پاکستان ئەفغان “ بیر لە خۆیان دەکەنەوە و دەڵێن بووین و زیاتر لە ناو خەڵک دابووین و خەڵکی ئەفغانستانین ،بەستراوینەوە سەروکارمان لەگەڵیان هەبوو و لەبەر بە ئەفغانستان ،بەاڵم بەداخەوە ئەمڕۆ ئەوە مرخم لێ بوو زمانی جۆر بەجۆر فێربم رووناکبیری ئەوتۆ هەن ئەو الیەنە هەرێمی و زمانییانە گەورە دەکەنەوە و بە تایبەتی ئۆردوش فێربووم. الیەنی ئێتنیکی ،لە جیاتی ئەوەی کە قازی :ئێوە زمانی دایکی تان پەشتووە بە گیروگرفتە سەرەکییەکانی خەڵکی 45
NO:15 - 1 March 2017
ئەفغانستان رابگەن ،زیاتر هێندێک وشە و زاراوە دەهێننە گۆڕێ کە ئەوە بە زمانی فار�سی نییە ،فاڵنە بە زمانی پەشتوو یە، فاڵن بە زمانی دەری یە ،فیسار بە زمانی ئوزبەکی ،تورکەمەنی یە و دەبێ ئاوا بێ و ئاوا نەبێ و ئەو گەورەکردنەوەی الیەنی ئێتنیکی ،هەرێمی و زمانی زیاتر لەبەر ئەوەیە کە ئەوانە دەیانەوێ دەسەاڵتی خۆیان بەسەرخەڵک دا بسەپێنن و بەو شێوەیە بە خەڵکی بده‌ن ه قه‌بوڵ كردن و لەهەمانکاتدا خەڵک هەتەڵە بکەن لەو مەسەلە سەرەکی و رۆژانەیانەی کە هەیانە .لە روانگەی خەڵکەوە گوتنی “ئەفغان “ زۆر وشەیەکی ئاسایی یە و دەکاری دەکەن و دەڵێن ئێمە هەموو ئەفغانین سەر بە هەر کام لە نەتەوەکان بن . قازی :دەگەڕێینەوە سەر ئەو جۆرواجۆرییەی کە لە کۆمەڵی ئەفغانستان دا هەیە .دەزانین لەو واڵتانەش کە بەشێک لە خاكی کوردستانیان تێ کەوتووە ئەو مەسەلەی جۆراوجۆرییە هەیە چ لە رووی ئێتنیکی، چ لە رووی زمانی و چ لە رووی كلتورییەوە. هەر چۆنێک بێ ئێوە لە قەبوڵ و ددان پێدانان بەو جۆراوجۆرییانە دا باوەڕتان بە یەکێتی یە نەک یەک کردنی هەموویان؟ بۆ نموونە لە ئەفغانستان ئێوە الیەنگری ئەوە نین کە هەموو خەڵک بە زمانی پەشتوو قسە بکەن؟ یای سیله‌ی غەففار :بە هیچ جۆر .ئێمە باوەڕمان وایە کە رێگای چارەسەری ئەفغانستان بۆ ئەوەی بتوانین ئەفغانستانێکی تاقانەمان هەبێ ئەوەیە کە یەکێتی هەموو ئێتنیکەکانی ئەفغانستان دابین بکرێ ،ئەوە بریتیە لە یەکێتی هەموو نەتەوەکانی ئەفغانستان و ئێمە دەبێ بەبێ دەمارگرژیی نەتەوەیی ،ئێتنیکی ،هەرێمی و 46
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
زمانی بتوانین بەیەکەوە بژین .ئێمە دەبێ جیاوازی لە نێوان تاجیک و پەشتوون و تورکەمەن و ئوزبەک و هەزارە دا نەکەین، هەموومان دیسان پێشتر گوتم ئەفغانین لە پێناو ئەفغانستانێکی ئازاد دا دەبێ خەبات بکەین و بۆ گەیشتن بەو رۆژە دەبێ هەمیشە یەکێتیی هەبێ و ئێمە وەک حیزبی هەمبەستەگی ئەفغانستان هەمیشە هەوڵ دەدەین تەنانەت زمانە ناوچەییەکانیشمان گەشە بکەن و خەڵکی ئێمە بتوانن بە زمانەکانی خۆیان دەرس بخوێنن .بۆ نموونە “ پەشەیی “ یەکێک لەو زمانانەیە کە لە رۆژهەاڵتی ئەفغانستان لە چەند ولوسوالی ( شارستان ) دا قسەی پێ دەکرێ.
بە تەواوی .هەمووان لە یەکێتی و تەبایی دا دەبێ بژی
قازی :یەک لە زمانەکانی نزیک لە “ پەشتوو “ یە؟ یای سیله‌ی غەففار :نا ،بە تەواوی جیاوازە ،بەاڵم لە ناوچەکانی پەشتوو نشین وەکو “جەالل ئاباد “ و “ کونەر “ و ئەوانە زیاتر لە ناوچەگەلی پەشتوو نشینی ئێمەن، لەوێ خەڵکی پەشەیی ئێمەی لێن کە ئێستا رێنوو�سی خۆیان ئامادە کردووە و دەیانەوێ کتێبەکان بە “ پەشەیی “ وەربگێڕن ،لەوێ لە خوێندنگەیەکان دا بە زمانی پەشەیی دەرس بگوترێتەوە .ئێمە الیەنگری ئەوەین. ئێمە دەمانەوێ هەموو زمانە ناوچەییەکان
گەشە بکەن ،بەاڵم لە هەمانکاتدا دژی ئەوەین لە ژێر ناوی زمان ،یان لە ژێر ناوی نەتەوە دا کەڵکی خراپ وەربگیرێ و خەڵک لەگیانی یەکتری بەر دەین ،بەاڵم داوای یەکێتی هەموو ئێتنیکەکانی ئەفغانستان دەکەین . قازی :ئەو مەسەلەیە تا رادەیەک نازانم سەبارەت بە ئێوە چۆنە ،بەاڵم ئەگەرئێران یان تورکییە لە بەرچاو بگرین لە راستیدا ئەوە جۆرە ئارگومێنتێکە لەالیەن خاوەن دەسەاڵتانەوەش ،بۆ وێنە سیاسەتمەدارێکی تورک جارێک لە پارله‌مان گوتی ئەگەر ئێمە قەبوڵ بکەین کوردەکان بە زمانی دایکی خۆیان دەرس بخوێنن ،ئێمە لە تورکییە زیاتر لە ١٨ زمانمان هەیە بەو پێیە دەبێ رێگا بدرێ بە خوێندنی ١٨زمان .یانی قسەکەم بە خراپ وەرمەگرە ،بەاڵم ئەو ئارگومێنتەی ئێوە ،مەبەستم ئەوەیە بڵێم ئەو بابەتە هێندێک هەستاوی یە .دەبێ لە پێشدا جیاوازییەکان قەبوڵ بکرێ و دوایە بە قەبوڵ کردنیان الیەنگری بکرێ لە یەکێتی دڵخوازانە .بۆچوونی ئێوەش ئاوایە؟ ی یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ بە تەواو . هەمووان لە یەکێتی و تەبایی دا دەبێ بژین. قازی :واتە لە سەربنەمای ویستی خەڵک خۆیان؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ .ئەوە راستە کە زمانە نەتەوەییەکان پەشتوو و دەری ن، چونکە زۆربە بەو زمانانە قسە دەکەن. قازی :باشە ئەگەر دەکرێ هێندێک زانیاری بدەن لە سەر زمانەکان؛ ئەو رەسمییەت پەیدا کردنی دوو زمان داخودا دیاردەیەکە لە زەمانی سیسته‌می پادشایەتییەوە وبەرلە گۆڕانی سیسته‌م و www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
هاتنی شوورەوی ودوایە هاتنی تالیبەنەکان لە پەنجا ساڵی رابردووەوە ؟ هەم ناوی زمانەکان بڵێن و هەم هەڵکەوتیان لە رووی جوگرافیاییەوە کە لە کوێ بەکار دەهێندرێن تا ئەو جێگەیەی کە هەڵبەت ئێوە دەزانن؟ یای سیله‌ی غەففار :دیارە ئەوە مەسەلەیەکی زەحمەتە کە من بتوانم سەبارەت بەهەموو زمانەکانی ئەفغانستان قسە بکەم ،بەاڵم وەکو ئەفغانێک کە لەوێ دەژیم ،تەبعەن هەمیشە لە پەنجا ساڵ لەمەوبەرەوە مەسەلەی زمانی لە ئەفغانستان گەورە کراوەتەوە ،هەر الیەنێک کە ده‌سه‌اڵتداربووە و حاکمییەتی هەبووە یان ویستوویە حاکمییەت وەدەست بهێنێ هەوڵی داوە ئەو جۆرە مەسەالنە لە نێو خەڵک دا زیاتر گەورە بکاتەوە و ئەو جیاکارییە نەتەوەیی و زمانی و هەرێمییانە هەتا بڵیی لە ئەفغانستان بەتایبەتی لەوچل ساڵەی رابردوو دا تائێستا زۆر وەبەرچاو دێ .گوایا ئەو رێبەرانە ،ئەو جینایەتکارانەی کە دەرحەق بە خەڵکی ئەفغانستان جینایەت و خیانەتیان کردووە ئەوانە هەمیشە لە ژێرناوی زمان و لە ژێرناوی ئێتنیک خەڵکیان دە گیان یەکتری بەرداوە ،یانی ئەگەر ئەمڕۆ پەشتوو زمانی رەسمی بێ یان دەری زمانی رەسمی بێ ،یا دوو زمانی رەسمیمان هەبێ ،یا سەرنج نەدرێتە سەر زمانەکانی دی ئەوە مەسەلەیەکی زۆر سەرەکی نییە ،ئێمە بە هەر زمانێک کە ئاسوودە بین دەبێ بتوانین قسەی پێ بکەین ،بەهەر زمانێک کە ئێمە پێمان وابێ ژمارەیەکی زۆر لە بەردەنگەکانمان لە قسەکان تێ دەگەن دەبێ قسەی پێ بکەین. ئەوە مەسەلەیەکی هێندە سەرەکی نییە کە ئەگەر پەشتوونەکان زۆربەن دەبێ زمانی پەشتوو زمانی نەتەوەیی بێ ،چونکە زۆربەن و لەوانەیە زۆربەی خەڵک بتوانن تێ بگەن www.komelge.com
دەبێ زیاتر قسەی پێ بکرێ و بۆیەش بووە پەشەیی “ قسە دەکەن چییە؟ یای سیله‌ی غەففار :زۆربەی “ بە زمانی نەتەوەیی. پەشەییەکان “ بە خۆیان دەڵێن نەتەوەی قازی :دەکرێ باس بکەن لە رووی پەشەیی. ژمارەی قسه‌كه‌ران ،قسه‌كه‌ر بە هەر کام قازی :ئەوان زیاترلە کوێ دەژین؟ لەو زمانانە؟ یای سیله‌ی غەففار :زیاتر لەالی یای سیله‌ی غەففار :ستاتێستیک و ژمارەی جۆر بەجۆر هەیە. رۆژهەاڵتی ئەفغانستانن ،هەڵبەت ویالیەتیان نییە ،بەاڵم لە چەند ولوسوالی «شارستان» دا خەڵک بە پەشەیی قسەدەکەن لە هەرێمی رۆژهەاڵتی ئەفغانستان کە چەند ولوسوالییان سەر شەهرستانان ،کە ئێمە بە لوغمان و چەند ولوسوالییان سەر بە پێی دەڵێن ولوسوالی .بۆ جەالل ئابادن.
وێنە ویالیەتی “ فراه” بە ٩ ولوسوالی دابەش کراوە
قازی :بە تەقریب؟ یای سیله‌ی غەففار :تا ئێستا سەرچاوەیەکی جێی باوەڕی کە ئێمە بە ووردی بتوانین بڵێین باوەڕبەو سەرچاوەیە دەکەین کە ئەو دابەشبوونە زمانییە روونکاتەوە لە گۆڕێدا نییە ،بەاڵم بە تەقریب دەگوترێ زیاترلە ٥٦لەسەد یا ٥٠ لە سەدی خەڵک پەشتوونن ،زیاتر لە ٣٠ لە سەد تاجێکن و هەر بەو شێوەیە خەڵکی هەزارە و ئوزبەکی ئێمە و دوایە تورکەمەن وکەمایەتی دیکە هەن.
قازی :ئەو وشەیەی “ ولوسوالی “ لە فار�سی ئێران دا دەبێ بە چی ؟ بەخش یا شەهرستان ؟ لە ئوستان بچووکترە وایە؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ .لە ئوستان بچووکترە .ئێمە ویالیەتمان هەن. قازی :ویالیەت لە فار�سی دا یانی ئوستان؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ ئوستان، هەر ویالیەتێک دابەش کراوە بە وڵوسوالییەکان.
قازی :بە شەهرستانان؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ، شەهرستانان ،کە ئێمە پێی دەڵێن ولوسوالی .بۆ وێنە ویالیەتی “ فراه” بە ٩ ولوسوالی دابەش کراوە. هەر ئاوا کابول بە چەند ولوسوالی قازی :بەلووچیش؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ دابەش کراوە .هەر ولوسواڵیش دابەش بەلووچیشمان هەیە ،تورکەمەن و دەکرێ بە سەر“ قەریە” [ دێ] کان دا . بەلووچ . ی قاز :ئەو وشه‌یەی “ ولوس “ بۆ من قازی :باشە ،نەتەوەی ئەوانەی بە “ زۆر سەرنجڕاکێشە ،چونکە لە زمانی 47
NO:15 - 1 March 2017
تورکی دا وشەیەک هەیە بە ناوی “ ئوڵووس” کە هەمان مانای وشەی “ ولوس “ ی پەشتووی هەیە. یای سیله‌ی غەففار “ :ولوس” بە خەڵک دەڵێن. قازی :مەردوم ،میللەت .باشە ئەو زمانانە بە کارهێنانیان لە پەروەردە دا چۆنە؟ بۆ وێنە پەشتوو ،تاجیکی یان دەری؟ یای سیله‌ی غەففار :لە بەر ئەوەی پەشتوو و دەری زمانە رەسمییەکانی واڵتن... قازی :یانی لە ئاستی پارله‌مان و ئیدارە دەوڵەتییەکان دا؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ ،لە هەموویان دا .لە ئاستی په‌رله‌مان ودەوڵەت و لە ئاستی ئیدارەکان دا پەشتوو و فار�سی رەسمین ،هەموو پێوەندییەکان و هەموو پەروەردە ،بەگشتی لە خوێندنگەکان و لە پەهەنتوونەکان و لە ناوەندەکانی دیکە دا. قازی :پەهەنتوون یش یانی زانکۆ؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ یانی زانکۆ، بە دوو زمانن ،چونکە ئەو دوو زمانە رەسمییەتیان هەیە .هەڵبەت خەڵک لە ویالیەتەکاندا بە زمانەکانی دیکەش قسە دەکەن ،بەاڵم زۆربەی ئەو کارانەی بە نووسین دەکرێن لە ئیدارە دەوڵەتییەکان دا بە زمانی پەشتوو و فارسین نەک زمانەکانی دی .بۆ وێنە ئێمە لە حیزبی هەمبەستەگی بە تەنیشت زمانی دەری و پەشتووەوە کە زمانی رەسمین و لەوانەیە ئاخێوەرانیان زۆربەی بەردەنگانی وتارەکان و بەرنامەکانی ئێمەبن ،ئێستا ئێمە لە ماڵپەڕەکەمان دا زمانی ئوزبەکیمان چاالک کردووە، بەزمانی پەشەیی تا ئێستا بەالنی کەمەوە چەند بابەتمان داناوە .هەوڵ دەدەین 48
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەزمانە ناوچەییەکانی دیکەش هێندێک بابەت باڵوبکەینەوە بۆ ئەوەی ئەو خەڵکەی کە ناتوانن بەزمانی پەشتوو و فار�سی بخوێننەوە و کەڵکیان لێ وەرگرن، بەزمانەکانی خۆشیان النی کەم کەڵک وەرگرن و بخوێننەوە ،لەبەر هۆشیار بوونەوەی خەڵک و هەروەها بەمەبەستی گەشە کردنی زمانەکانیش کە خەڵک بتوانن گەشە بکەن ،بەاڵم لە هەموو ویالیەتەکان ئەو دوو زمانە رەسمییەتیان هەیە کە.
نوێنەرایەتی زمانە جیاوازەکان دەکەن و بەشێوەیەک دەیانەوێ بە كه‌ڵك وەرگرتنی خراپ لەوە زوڵم لە نەتەوەکانی دیکە بکەن قازی :بەاڵم کەسانی خوێندەوار لە خوێندنگە و فێرگەکان دا هەر ئەو دوو زمانە دەکار دەکەن؟ زمانەکانی دیکە لە خوێندنگەکان دا ناخوێندرێن و تا ئێستاش بەکارناهێندرێن؟ یای سیله‌ی غەففار :نەخێر .رەنگە بەشێوەیەکی زۆر بەرتەنگ و هەر تاقە بابەتێک لە هێندێک شوێنان هەبێ، وه‌كو تاقە بابەت لە بەر ئەوەی زمانە، ئوزبەکی لە ناوچەی ئوزبەک نشین بە دەرس گوترابێتەوە ،لە ناوچە پەشتوو نشینەکان کە پەشەییشمان هەیە رەنگە ئەوە بەدەرس گوترابێتەوە بەشێوەیەکی زۆر بەرتەنگ ،بەاڵم بە ئاسایی پەروەردە هەر بە زمانگەلی پەشتوو و دەری یە.
جیهادییەکان هێزە قازی: بۆچوونیان لە سەر زمان چۆنە ،بۆ وێنە لە ناو تالیبانەکاندا چ زمانێک زیاتر بەکاردەهێندرێ؟ یای سیله‌ی غەففار :لە ناو گرووپەکان چ تالیبانەکان و چ بنچینەگرەکان ئەوانە بەداخەوە ئەمڕۆ لە ناوخەڵکی ئەفغانستان وەک ئااڵهەڵگرانی نەتەوەیی ،ئااڵهەڵگرانی زمان و ئااڵهەڵگرانی هەرێمی دەناسرێن، چونکە ئەوان لە ژێرناوی نەتەوەیەک یان زمانێک کە سەر بەئەون بە كه‌ڵكی خراپ وەرگرتن لە زمان دەیانەوێ ،دیسان دەیڵێمەوە ،کە هەستی خەڵک بورووژێنن و بتوانن لە سەر کور�سی دەسەاڵت بمێننەوە و بەو شێوەیە حاکمییەتی خۆیان زیاتر بە سەر خەڵک یان بە سەر ئەو نەتەوانە دا هەبێ و كه‌ڵكی خراپی لێ وەربگرن .جا بۆیە هەر کامیان نوێنەرایەتی نەتەوە جیاوازەکان دەکەن ،نوێنەرایەتی زمانە جیاوازەکان دەکەن و بەشێوەیەک دەیانەوێ بە كه‌ڵك وەرگرتنی خراپ لەوە زوڵم لە نەتەوەکانی دیکە بکەن .لە ئەفغانستان بەداخەوە لەو چل ساڵەی دوایی دا ئەو ئااڵهەڵگرانی، نەتەوە و زمان و هەرێم و ئێتنیک نەک هەر خیانەت و جینایەتیان کردووە دەرحەق بە ئێتنیکەکانی دیکە ،بەڵکو یەکەمیان خیانەتیان دەرحەقی نەتەوەی خۆیان کردووە .ئەگەر تەماشای نەتەوەی پەشتوون بکەین یان ئەو کەسانەی کە خۆیان بە ئااڵهەڵگرانی نەتەوەی پەشتوو دەزانن یان ئێتنیکی جۆر بە جۆری کە سەر بە نەتەوەی پەشتوون ئەوانە زیاتر دەیانەوێ و دەڵێن دەبێ دەسەاڵت لەدەست پەشتوونەکان دا بێ و هەزارەکان دەبێ سەرکوت بکەین ،نەتەوەکانی دی ،تاجیکەکان دەبێ سەرکوت بکەین، چونکە تەنێ دەیانەوێ لە ژێر ئەو ناوەدا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
لە سەر ده‌سه‌اڵت بمێننەوە .ئەگەر تاجیک بن هەمیشە مەسەلەی زمانی و هەرێمی گەورە دەکەنەوە و دەیانەوێ هەستی نەتەوەیی خەڵک ببزوێنن ،هەستی زمانی ئەوان بورووژێنن و دەڵێن ئەگەر ئێوە پەشتوونەکانتان پێ قەبوڵ بێ تاجیکەکان دە مەتر�سی دەکەون ،تاجیکەکان ده‌سه‌اڵتی خۆیان لە دەست دەدەن و ئێمە ناتوانین ده‌سه‌اڵتی خۆمان بپارێزین .بەو شێوەیە ئەمڕۆ ئەگەر تەماشای ئوزبەکەکان بکەین ،ئەوان ده‌سه‌اڵتیان بە دەست نەبووە ،لە کەمایەتی دا بوون و پێیان دەڵێن ئەگەر ئێمە بمانەوێ ده‌سه‌اڵتمان هەبێ دەبێ زیاترمان هەبێ .بەو شێوەیە گوایا ئه‌و رێبەرانەی کە خۆیان بە رێبەرانی ئەو نەتەوانە لە قەڵەم دەدەن جگە لە خیانەت و جینایەت دەرحەق بە خەڵکی ئەفغانستان هیچی دیکەیان نەکردووە، جگە لەوەی کە دووبەرەکی ودژایەتی بخەنە ناو ئێتنیکەکانی ئەفغانستان ،ناو خەڵکی ئەفغانستان ،ناو نەتەوەکانی ئەفغانستان. لە ناو ئەو خەڵکەی کە بەزمانی جیاواز قسە دەکەن دووبەرەکی بنێنەوە و بەگشتی هیچ کاریان بەوە نەبووە کە خزمەت بە نەتەوەکان و زمانەکانی ئەفغانستان بکەن. ئەمڕۆ دەبینین عەبدوڵاڵ و قانوونی و فاڵن و فاڵن خۆیان بە ئااڵهەڵگرانی ئێتنیکی تاجیک دەزانن وتێدەکۆشن تا ئەوجێگایەی کە دەتوانن لە ژێر پەردەی ئەو مەسەلەیە ئێتنیکییانە دا ده‌سه‌اڵتی خۆیان بپارێزن و لە راستیدا هەڵبژاردنی رابردوو نیشانی دا چلۆن لە هەستی نەتەوەیی خەڵک كه‌ڵكی خراپ وەردەگرن .بۆ وێنە دۆستوم، خەڵکی ئوزبەک بەو شێوەیە خۆی بە ئااڵهەڵگری ئێتنیکی ئوزبەک دەزانێ .هەر ئاوا رەنگە گوڵبەدین خۆی بە ئااڵهەڵگری ئێتنیکی پەشتوون بزانێ .تالیبانەکان ئەگەر ئەمڕۆ زۆربەیان دەڵێن کە سەر بە www.komelge.com
ئێتنیکی پەشتوونن ،بەاڵم لە ریزەکانیان دا سەبارەت بە ئامانج و خواستەکانی خەڵکی سەر بە ئێتنیکەکانی دیکەش هەن “ حیزبی هەمبەستەگی ئەفغانستان و بەگشتی دەیانەوێ ئێتنیکەکانی دیکە “ ،دەمەویست ئەگەر دەکرێ زیاتر شیبکەنەوە کە ئەو حیزبە کەنگێ سەرکوت بکەن . ر دامەز اوە و لە چ بوارێک دا چاالکی هەیە بەو شێوەیەی کە بتوانێ ئەو ئامانجانەی قازی :ئەوان زیاترسونی ن وا نییە؟ هەیەتی بەکردەوە وەدی بهێنێ؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ ،سونین . یای سیله‌ی غەففار :حیزبی هەمبەستەگی ئەفغانستان لە ساڵی ٢٠٠٤ بە دەست کۆمەڵێک لە رووناکبیرانی کە باوەڕیان بە خەبات هەبوو بە دژی ئەو حیزبانەی کە لە داگیرکاری و بنچینەگری دامەزرا.
ئەفغانستان دا هەن بەشێوەی کۆنکرێت سەر بە نەتەوەیەکن
قازی :ئەوان لە ناو “ هەزارە” کان دا هیچ نفووزیان نییە؟ چونکە هەزارەکان شیعەنە ؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ ،هەزارەکان شیعەن ،بەاڵم دیسان هەن دەستەی تێرۆریستی دیکەی کە سەر بە شیعە و سونی هەر دووکیانن ،جا بۆیە ئێمە لە ئەفغانستان ناتوانین بڵێین کە سونی تێرۆریستە و شیعە تێرۆریست نییە ،یا شیعە تێرۆریستە و سونی تێرۆریست نییە. بەگشتی مەزهەبیش هەمیشە کراوەتە ئامرازێک لە دەست ئەو کەسانەی دا کە دەیانەوێ حاکمییەتیان هەبێ بە سەر خەڵکی ئەفغانستان دا و هێزی خۆیان بسەپێنن و لە ژێرناوی ئێتنیک و هەرێم و زمان و تەنانەت مەزهه‌ب دا جینایەت و خیانەتەکانی خۆیان دابپۆشن . قازی :ئێوە هێندێکتان باس کرد
قازی :کاتێک کە با�سی “ داگیرکاری “ دەکەی مەبەستت داگیرکاری پێشوویە یان « داگیرکاری « ئێستا؟ یای سیله‌ی غەففار :داگیرکاری ئێستا .حیزبی هەمبەستەگی لە ساڵی ٢٠٠٤ دامەزرا و ئامانجی ئەوە بوو لە ئەفغانستان پێویستی بە حیزبێکی سەرتاسەریی هەیە کە نوێنەرایەتی هەموو نەتەوەکانی ئەفغانستان بکا ،نوێنەرایەتی هەموو ئێتنیکەکانی ئەفغانستان بکا و بەبێ دەمارگرژی ئێتنیکی ،هەرێمی و زمانی، دەبێ لەهەموو ئەفغانستان گشتی وه‌كو مەڵبەندێک کاربکا ،چونکە ئەمڕۆ زۆربەی ئەو حیزبانەی کە لە ئەفغانستان دا هەن بەشێوەی کۆنکرێت سەر بە نەتەوەیەکن، سەر بەئێتنیکێکن ،یان سەر بە زمانێکن. ئەمڕۆ ئەگەرتەماشا بکەن حیزبی وەحدەت خۆی بە ئااڵهەڵگری ئێتنیکی “ هەزارە “ دەزانێ .هەر سەر بە هەزارەکانە .ئەگەر چاو لە “ جەمعییەتی ئیسالمی “ بکەن ئەوە سەر بە تاجیکەکانە .ئەگەرتەماشای “ جونبیش “ بکەن ئەوە سەر بە ئوزبەکەکانە و هەر بەو شێوەیە “ سەیاف “ و فاڵن و فیسار سەر بە پەشتوونەکانن .جا بۆیە پێویستی بەوە هەبوو حیزبێک هەبێ کە نوێنەرایەتی 49
NO:15 - 1 March 2017
هەموو نەتەوەکانی ئەفغانستان بکا .چونکە تاقە ڕێگای چارەسەری ئەفغانستان ئەوەیە کە یەکێتی گشت نەتەوەکان و ئێتنیکەکانی ئەفغانستان پێک بێ کە بتوانن خەبات بە دژی داگیرکاری و بنچینەگری درێژە پێ بدەن.
ئەگەر بەرنامەکانی ئێمەتان شۆپاندبێ قەت داخوازمان لە دەوڵەت نەبووە
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پێشەنگی پێشکەوتوو بە ئەرکی خۆمان و هەموو حیزب و دامەزراوە و بزووتنەوە پێشڕەوکانی دەزانین کە لە تەواوی نەتەوە دەبەندکراوەکانی دنیا پشتیوانی بکەین و بە ڕێگای هاوپێوەندییەوە بتوانین لەگەڵ بزووتنەوە ئازادیخوازەکان لە سەرتاسەری جیهان لە هاوپێوەندیی دا خەبات بکەین. بەگشتی بە دژی ئەمپریالیزم کە ئەمڕۆ لە چوار الوە بە تایبەتی ئەو بزووتنەوانەیان گەماڕۆداوە .ئێمە لە ئەفغانستان ئەگەر بەکورتی باس بکەم حکومەتێکمان دەوێ لە پێناو بەرژەوەندیی خەڵک ،لە پێناو بەرژەوەندیی هەموو نەتەوەکانی ئەفغانستان کار بکا و پشتیوانی هەموو ئێتنیکەکانی ئەفغانستان بێ و ئەگەر بێینە سەرئابووری وناوی بەرم کە ئێمە الیەنگری چ جۆرە ئابوورییەکین ،سیسته‌مێکی ئابووریمان دەوێ کە بتوانێ ئەفغانستان بەپاڵپشتی سەرچاوەکانی خۆی خۆی بەڕێوەبەرێ وئەگەریش پێوەندیمان لەگەڵ واڵتەکانی دیکەدا هەبێ ،یان هێندێک پەیمان و رێکەوتنیشمان هەبێ ئەوە نابێ هەربەشێوەی نێئۆلیبێرالیستی بێ کە ئەمڕۆ تەنێ دەیانەوێ لە ژێرناوی بازاڕی ئازاد ،یان لە ژێر ناوی ئەو ئیدە نێئۆ لیبێرالیستیانەی خۆیان کە دەیانهێنن بۆ ئەو واڵتانە کە ئەمڕۆ دنیا بووەتە گوندێک و پێویستە ئەو پێوەندیانە هەبن ،ئەگەر ئێمە بمانەوێ لەگەڵ واڵتان پێوەندی ئابووریمان هەبێ و گرێبەستیشمان لەگەڵیان هەبێ ،دەبێ بەشێوەیەکی ئەوتۆ بێ کە بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانمان دەمەتر�سی نەکەون. یانی زیاتر ئابوورییەکمان دەوێ کە تێیدا “ ئێروویی کۆمەاڵیەتی “ لەبەرچاو گیرابێ و بۆ هەموو خەڵکی ئەفغانستان بێ.
قازی :ئەگەر دەکرێ لە ڕووی ئابووریشەوە شیبکەنەوە ،بەرنامە ئابوورییەکان؟ یای سیله‌ی غەففار :حیزبی هەمبەستەگی بۆیە دامەزرا ئامانجە دەستبەجێیەکان و کتووپڕی ئێمە لەو سەروبەندی دا وەدی بێنێ ،لەو دەمییەوە تا ئەمڕۆ ئێمە دژی داگیرکارین و ئەفغانستان بە واڵتێکی داگیرکراو دەزانین و داوای دەرکەوتنی هەموو هێزە داگیرکەرەکان دەکەین لە ئەفغانستان. لە هەمانکاتدا دەبێ خەباتی ئێمە یان نووکی خەباتی ئێمە رووی لە هەموو بنچینەگرەکانی ئەفغانستان بێ کە دیارە نۆکەری ئەو داگیرکەرانەن بۆ ئەوەی ئێمە رۆژێک بتوانین ئەفغانستانێکی ئازاد، سەربەخۆمان هەبێ و ئێمە حکومەتێکی گەلیی مان هەبێ کە دیموکرا�سی ی راستەقینە وەدی بێ ئێمە داخوازمان قاز :یانی ئێوە لەو باوەڕەدان کە ئەوەیە و لە هەمانکاتدا وه‌كو حیزبێکی بەشێک لە چاالکییەکانتان و بەشێک 50
لە داخوازییەکانتان لە دەرەوەی دەوڵەت بەڕێوەبەرن .بۆ وێنە ئێوە هیچ بەرنامەیەکتان هەیە بۆ پاراستنی ژینگە ،سەبارەت بە ئێکۆلۆژی لە دەرەوەی بەرنامەی دەوڵەت یانی هەموو داخوازەکانتان لە دەوڵەت نەبێ ،یانی ئەو کارانەی کە خۆتان دەتوانن لە خوارەوە ڕا ،کۆمەاڵنی خەڵک خۆیان دەتوانن ئەنجامیان بدەن؟ ێ یای سیله‌ی غەففار :ئێمە جار ، ئەگەر بەرنامەکانی ئێمەتان شۆپاندبێ قەت داخوازمان لە دەوڵەت نەبووە، بە پێچەوانە گوتوومانە تا زەمانێک کە دەوڵەتی ئاوا لەسەرکاربن و حاکم بن خەڵکی ئەفغانستان ناتوانن ژیانێکی بە ئیروو و بەختەوەرانەیان هەبێ .خەڵکی ئەفغانستان رۆژ لە رۆژ زیاتر دەکەونە بەر توندوتیژی ئەو جۆرە دەوڵەتانە ،جا بۆیە پێمانوانییە ئەو جۆرە دەوڵەتانە داخوازی خەڵکی ئەفغانستان وەدی بهێنن .بەاڵم بەرنامەی ئابووری ئاوامان هەبووە کە خەڵک خۆیان بەشداری تێدا بکەن کە ئابووری ئەفغانستان گەشە بکا ،لە رووی کشتوکاڵەوە و بتوانین لە رووی دیکەوە لە سەرچاوە و کانگاکانی خۆمان كه‌ڵك وەربگرین و بتوانین لە سەرچاوە خۆڕسکییەکانی خۆمان كه‌ڵك وەربگرین و خەڵک خۆیان تێیدا بەشداربن ،بەرنامەی ئاوامان هەبووە .لە ڕاستیدا ئەگەر بێینە سەر ژینگەپارێزی ،بەرنامەیەکی تایبەتیمان لەو بارەیەوە نەبووە ،بەاڵم لە هەرشوێنێک کە ئەندامی ئێمەی لێ بووبێ هەمیشە بۆ پاراستن و راگرتنی هاویردۆر و ژینگە ،و پاکو خاوێنی ئەوانە بەشێک بوون لە بەرنامەکانی روون کردنەوە و هۆشیار کردنەوە لەالیەن ئێمەوە .بەاڵم بەرنامەیەکی کۆنکرێتمان نەبووە کە چ جۆرە پالنێک دابنێین کە بیر لەو بوارانەش بکەینەوە .بەاڵم وەک www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
بەشێک لە بەرنامەی هۆشیار کردنەوە یان پالنی کە لە پێناو هۆشیارکردنەوە بوومانە ئەو جۆرە باسانە�شی تێدا بووە. قازی :ئێوە با�سی ئەوەتان کرد ئێوە چاالکی سیا�سی خۆتان بە بەرگریکردن لە مافی ژنان را دەست پێکردووە .ئەو مەسەلەیەی پشتیوانی لە مافی ژنان و هەڵکەوتی ژنان لە بەرنامەی حیزبی هەبەستەگی دا بە چ شێوەیەک رەنگ دەداتەوە یانی حیزبی هەمبەستەگی بە چ شێوەیەک پشتیوانی دەکا لە مافی ژنان؟ بەتایبەتی لە کۆمەڵێکی وەک ئەفغانستان دا کە بە داخەوە لە ئاستی جیهانی دا با�سی لێوە دەکرێ کە لەوێ ژنان ستەمی چەند الیەنەیان لێ دەکرێ. یای سیله‌ی غەففار :ژنانی ئەفغانستان هەر لە چەندەین دەیە لەمەو بەرەو نا، بەڵکو بە سەدان ساڵە ستەم و زۆردارییان لێ کراوە و تاقە رێگا بۆ رزگاری ژنان ئەوەیە کە خۆیان هۆشیار ببنەوە و خۆیان بتوانن بەشان و بازووی خۆیان مافی خۆیان وەدەست بهێنن .ئێمە وه‌كو رێکخراوەیەکی پێشڕەوی پێشکەوتوو دەمانەوێ ژنان لەهەموو بوارەکانی سیا�سی ،کۆمەاڵیەتی، دا بەشداری ئابووری ،فەرهەنگی چاالکانەیان هەبێ و بەبێ بەشداری ژنان لە گشت بوارەکانی ژیان دا ئێمکانی نییە بتوانین با�سی ئەفغانستانێکی بە سبات و سەربەخۆ بکەین .ئەگەر ئێمە بەیانی با�سی شۆڕشێکیش دەکەین کە بتوانێ حکومەتێکی گەلی ،حکومەتێکی سێکوالری کە بیر لە هەموو نەتەوە و ئێتنیک و توێژەکانی ئەفغانستان بکاتەوە کە دیارە مافی ژنیش لە حکومەتێکی ئەوتۆ دا دەتوانێ وەدی بێ ئەوەیە کە ژنان دەبێ چاالک بن، ژنان دەبێ بگەنە هۆشیاریی سیا�سی خۆیان و ئەو بەرنامانەی کە ئێمە لە پێش خۆمان www.komelge.com
رۆناوە بریتین لە دەورەی خوێندەوار کردن تا دەگاتە بەرنامەی هۆشیار کردنەوە، چونکە ئێمە لەو باوەڕەداین ژنان دەبێ لە سەرەتاوە بۆخۆیان بەو ئاگایی و هۆشیارییە بگەن و ئەرکی ئێمەیە ئەو جۆرە ئاگاییانەیان بدەینێ ،بۆ وێنە ئێمە بەرنامەی پەروەردەی تایبەتیمان بۆ ژنان هەیە ،دەورەی خوێندەوار کردنی تایبەتیمان هەیە بۆ ژنان ،بەرنامەی ئابووریمان هەن کە ژنان لەو بەرنامانە دا بە چ شێوەیەک بەشداری بکەن .بەرنامەی کۆمەاڵیەتیمان هەن ،کە بە النی کەمەوە ئەو گیروگرفتە کۆمەاڵیەتییانەی کە لە کۆمەڵ دا هەن و دێنە پێشەوە ژنان خۆیان بێن و چارەسەرییان بۆ بدۆزنەوە .ئەگەر لە خێزانێک دا توندوتیژییەک روو دەدا،
ژنان سەرکوت دەکرێن ،چ لە موسیقی ،چ لە هونەر و چ لە مەسەلەی دیکە دا کە دەگوترێ ئەوە دژی رێوڕەسم و دژی یان ئەگەر خێزانێک ناهێڵێ منداڵەکانی بەتایبەتی کچەکانی بچنە خوێندنگە ،یان بە زۆری منداڵێک بدەن بە شوو ئەو جۆرە کارانە بە رێگای ئەو دەستانەی دا کە ئێمە چاالکمان کردوون و هۆشیارییان پەیدا کردووە دەکرێ ئەو گیروگرفتانەی خەڵک چارەسەر بکەن .تەنانەت ئەگەر ئەوە پێویست بوو بگاتە ئاستی دادگە وئەوانەش ژنان دەبێ خۆیان بتوانن ئەو کارە بکەن و گیروگرفتەکانی کۆمەاڵیەتی بەگشتی ،لە هەژاری و نەدارییەوە بگرە تا گیروگرفتی
دیکە ،ئەوانەش ژنان بتوانن خۆیان بەشدارییان تێدا بکەن و بەشێکی چاالک بن لە کۆمەڵ دا و چاالکێکی کۆمەڵەکەیان بن و کار بکەن .بۆ وێنە لە بەرنامەی كلتوری دا ویستوومانە ژنان هەمیشە بەشداریی چاالکانەیان هەبێ ،چونکە ئەگەر بەشێوەی سەرەکی چاو لە بەرنامە كلتورییەکان بکەین دیسان ژنان سەرکوت دەکرێن ،چ لە موسیقی ،چ لە هونەر و چ لە مەسەلەی دیکە دا کە دەگوترێ ئەوە دژی رێوڕەسم و دژی كلتوری ئەفغانستانە بۆ ئەوەی بەو قسانە ژنان لەو بوارانە دووربکەنەوە .جا بۆیە ئێمە بەرنامەی زۆرو زەوندی كلتوریمان هەبووە بۆ ئەوەی ژنان بتوانن لەوبوارەش دا چاالک بن وژنان جێی خۆیان لەهەموو بوار و ئاستێکی کۆمەڵ دا بگرن و بەرنامەی جۆر بەجۆر کە پێشتر گوتم لە پێشدا هۆشیار کردنەوە گرنگ بووە کە بتوانین ئەو هۆشیارییە لەواندا پێک بێنین .زۆرجار لە ئاستی بڕیاردان دا ئەوە بۆ ئێمە گرنگ بووە کە ئێمە هێندێک ئاڵقە ساز کەین تەنانەت لە ئاستی دێیەکاندا بە رێکخستنی جۆر بە جۆرەوە کە هەمان بووە لە ئاستی ویالیەتەکان لە ئاستی ولوسوالییەکان ( شارستانەکان ) کە تێیاندا ژنان بتوانن سەبارەت بە مەسەلەی جۆر بە جۆر لە کۆمیتەیەکی هاوبەش لەگەڵ پیاوان دا تەنانەت لەئاستی پرسە گرنگەکانی ئەوێدا لە بڕیاردان دا بەشداری بکەن .بەبێ ئەوەی هەر بەتایبەتی بە مەسەلەی ژنانەوە خەریک بن . قازی :ئایا ئێوە دەرفەتی ئەوەتان بووە لە ناوچەی جۆر بە جۆر چاالکیتان هەبێ؟ یان زۆربەی چاالکییەکانتان لە ناوچە ناوەندییەکان و یان لەو ناوچانەی کە خەڵک زیاتر خوێندەوارن بەڕێوە دەبەن؟ مەبەستم ئەوەیە پێگەتان لە ناو توێژی خوێندەوارانە؟ لەگەڵ کۆمەاڵنی خەڵک 51
NO:15 - 1 March 2017
بە چ شێوەیەک پێوەندیی دا دەمەزرێنن؟ بۆ وێنە من خوێندوومەتەوە کە جار جار رەخنەتان لێ دەگرن با�سی حیجابی ئێوە دەکەن کە سەرتان دانەپۆشیوە؟
ئەرکی حیزبێکی پێرشەو و حیزبێک بە بیری دیموکراسیخوازانە و ئازادیخوازنەوە کە بتوانێ دیسان درێژە بدا بەخەباتی خۆی یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ ،حیزبی هەمبەستەگی ئەفغانستان باوەری بەوەیە کە ئەرکی حیزبێکی پێشرەو و حیزبێک بە بیری دیموکراسیخوازانە و ئازادیخوازنەوە کە بتوانێ دیسان درێژە بدا بەخەباتی خۆی ،دیسان دەیڵێمەوە ،بە دژی داگیرکاری ئیمپریالیزم ،ئەوەیە کە ئێمە لەالیەن کۆمەاڵنی هەراوی خەڵکەوە پشتیوانیمان لێ بکرێ ،لەالیەن کۆمەاڵنی میلیۆنییەوە پشتیوانیمان لێ بکرێ .حیزبێک کە له‌الیەن خەڵکەوە پشتیوانی لێ نەکرێ و لەناو کۆمەاڵنی خەڵک دا نەبێ ئەو حیزبە ناتوانێ وه‌كو حیزبێکی گەلی وه‌كو حیزبێکی کە لە سبەی رۆژدا لە پێناو ئەفغانستانێکی ئازاد و سەربەخۆ دا خەبات بکا و پێگەیەکی لەناو خەڵک دا هەبێ .جا بۆیە ئەرکی حیزب لە رۆژی دامەزراندنییەوە تا ئێستا ئەوە بووە کە ئێمە چۆن بتوانین کە پێگەمان لە ناو کۆمەاڵنی خەڵک دا هەبێ ،لە ناو توێژە بێ بەشەکانی واڵت دا ،لەناو توێژە جۆر بە جۆرەکانی کۆمەڵ دا و ئێمە 52
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
زیاتر لەو جۆرە ویالیەتانە دا کار دەکەین کە دوورکەوتووترین و وەدواکەوتوترین ویالیەتەکانن ،چونکە ئێمە باوەڕمان وایە دەتوانین لە گوندو ه شۆڕش گەاڵلە بکەین و بناخەی دابڕێژین .ئەو خەڵکە دەبێ ئەو ئاگایی و هۆشیارییەیان تێدا پێک بێ. زۆربەی ئەو گیروگرفتانەی کە ئەمڕۆکە خەڵکی ئێمە توو�شی بە تووشیانەوە بووە؛ توندوتیژی وستەم وفەرق وجیاوازی لەگەڵ دانان دژی ئەو خەڵکانەن کە دانیشتووی ئەو ناوچە دوورکەوتووانەن ،بڵێین ناوچەی دوورە دەست تا شارە گەورەکانی وەک کابول و جەالل ئاباد و هیرات .تەبعەن ئێمە لەو جۆرە شوێنانەش دەفتەرمان هەیە. ئەمڕۆ لە ٣٤ویالیەتی ئەفغانستان ئێمە لە ٢٠ویالیەتیان دا دەفتەرمان هەیە و لەو ٢٠ویالیەتەش دا دەفتەرەکانی ئێمە زۆربەیان لە ولوسوالی و گوندەکان دەچنە ناوخەڵک ووەک گوتم چ بەرنامەکانی بە�شی ژنانی ئێمە و چ بەرنامەکانی بە�شی الوان و خوێندکارانی ئێمە و هەروەها لە گشت بەرنامەکانی حیزب دا زیاتر لە ناو خەڵک لە ئاست گوندەکان و ولسوالییەکان دا بووە. کە ئێمە تەبعەن پێمان وایە دەبێ لە ناو ئەو خەڵکە دا کاربکرێ. قازی :ئێستا ئەگەر بکرێ پاشماوەی ئەو وتوێژ ه تەرخان بکەین بۆ دوان لە سەر تێلێڤیزیۆنە مانگیلەکان لە ئەفغانستان کە پێموایە لەو سااڵنەی دوایی ،لەو دە پازدە ساڵەی دواییدا زۆر چاالک بوون و شتێکی کە سەرنجی منی زۆر راکێشابێ ئەوەیە کە ،لە بەشێک لەو تێلێڤیزیۆنانە دا زۆر بەشێوەی راشکاو سەبارەت بە بابەتە سیاسییەکان قسە دەکرێ ،لە سەرده‌سه‌اڵتی حاکم ،لە سەر کەسایەتییەکان قسە دەکرێ ،دیبەیت و شەڕەقسەی زۆر گەرم و گوڕ دەکرێ . بەر لەوەی وه‌اڵمی ئەوە بدەنەوە ،الیەکی
دیکەش کە زۆر سەرنج رادەکێ�شی ئەوەیە کە لە بەرنامەیەکی دیبەیت و گەنگەشە دا زمانی جۆر بەجۆر دەکار دەکرێن .بۆ وێنە ئێوە بە تاجیکی /دەری قسە دەکەن و کەسێکی دیکەش کە لەهەمان بەرنامە دا بەشداری کردووە بە زمانی پەشتوو قسە دەکا ،پێموایە ئەوە هەر لەناو ئەو دوو زمانە دا وایە ،دەنا نا؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ. قازی :ئەوە چۆنە؟ پێموایە نموونەی ئاوا لە شوێنەکانی دیکەی دنیا زۆر کەمە. ئایا لەوە را بۆی دەچن کە بینەران لە هەر دوو زمانەکان تێ دەگەن یان ئەوە چۆنە؟ یای سیله‌ی غەففار :لە پێشدا لە سەر بە�شی دوایی پرسیارەکەت تێبینییەکم هەیە ،دوایە دێمە سەر دەوری مێدیا لە ئەفغانستان .وەک ئەوەی پێشترگوتم لەبەر ئەوەی زمانی پەشتوو و دەری زمانگەلی نەتەوەیین ،زۆربەی مەردمی ئەفغانستان کە خەڵکی هەر ویالیەتێک بن ناسیاوییان لەگەڵ ئەو دوو زمانە هەیە ،ئەگەر لە خوێندنگە خوێندبێتیان ،ئەگەر زانکۆیان تەواو کردبێ هەموویان هەر دوو زمانەکە دەزانن و لێیان تێ دەگەن و بەو دوو زمانە زیاتر قسە دەکرێ تەنانەت ئەو خەڵکەش کە زمانیان یەکێک لە زمانەکانی دی بێ فێری زمانی پەشتوو بوون یان فێری زمانی دەری بوون لە چاپەمەنی ،لەکاری رۆژانە، لە کاری دەوڵەتی دا ئەو دوو زمانە زیاتر قسەیان پێ دەکرێ. قازی :باشە کەسێک لە بەرچاو بگرن کە تەنێ یەکێک لەو زمانانە تێ دەگا. ئەو چۆن دەتوانێ لەو گەنگەشەیە چێژ بستێنێ و كه‌ڵكی لێ وەربگرێ؟ یای سیله‌ی غەففار :تەواو وایە وەک دەیڵێی .ئەگەر لە ئاستی تێلێڤیزیۆنە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
گەورەکان با�سی لێوە بکەین یان تێلێڤیزیۆنە نەتەوەییەکان زیاتر بەو دوو زمانە قسە دەکرێ ،بەاڵم هێندێک بەرنامە هەن، هەڵبەت ئەگەربا�سی بەرنامە سیاسییەکان بکەم .بەاڵم تێلێڤیزیۆنی ناوچەیشمان هەن کە بە زمانی تورکەمەنی ،ئوزبەکی بەرنامە باڵو دەکەنەوە .دیارە بە زمانی پەشەیی تێلێڤیزیۆنێکی تایبەتی نییە ،بەاڵم ئەو تێلێڤیزیۆنە گەورانە کە زۆربەیان لە شارە گەورەکانن بەرنامەی کۆنکرێتیان بەو زمانانە هەیە .بەاڵم راستە بەگشتی پەشتوو و دەری یە .زۆربەی تێلێڤیزیۆنەکان بەرنامە سەرەکییەکانیان بە زمانگەلی دەری و پەشتوو یە. قازی :مەبەستی من هاوکات بوونی زمانەکان بوو لە بەرنامە یەک دا؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵی هاو کات ،بەاڵم بەگشتی گوتم بەرنامەی کۆنکرێتیان بە زمانەکانی دیکەش هەیە، بەاڵم تێلێڤیزیۆنەکانی ناوچەیی هێندێک لە بەرنامەی تەنانەت گەنگەشە و دیبەتیشیان هەیە بە زمانی ناوچەیی خۆیان ،بەاڵم لە ئاستی گەورە دا چونکە ئەو باوەڕە هەیە و ئەوەش راستە کە هەموو خەڵک رەنگە لە فار�سی وپەشتوو تێ نەگەن .ئەگەر مرۆڤ بچێتە نوورستان لەوێ بە نوورستانی قسە دەکەن ،زمانێکی تەواو جیاوازە کە رەنگە ئاخێوەرانی هەموویان لە پەشتوو و دەری تێ نەگەن ،بەاڵم لە بەر ئەوەی هاوسنوری ناوچە پەشتوو نشینەکانن یان لە هەرێمی رۆژهەاڵت “ نوورستان “ زیاتر ،لە هەرێمی رۆژهەاڵت زیاتر بە زمانی پەشتوو قسە دەکرێ و زۆربەی خەڵکی “نوورستان” دەتوانن بە زمانی پەشتوو قسە بکەن .ئەگەر ناوچەی تاجیکی لەبەر چاو بگرین تەبعەن بە دەری قسە دەکەن .لە ناوچەکانی دیکەی www.komelge.com
پەشتوون و تاجیک و ئوزبەک و هەزارە تێکەڵن ،بۆ نموونە ئەگەر ئێوە بچنە قەندار[قەندەهار] لەوێ هەم هەزارەمان هەیە هەم پەشتوون ،تاجیکیش هەن، نەتەوەی دیکەش هەن .لە هیلمەند هەم پەشتوون مان هەن ،هەم ،دیارە هەزارە لەهجەیە ،بەاڵم دیسان زمانی دیکەش هەن کە تێی دەگەن .ئەوەی کە ئێمە ئێستا بێین و بڵێین بەهەموو زمانەکان قسە بکەن کە هەموو خەڵک لێی تێبگەن ،ئەوە رەنگە مومکین نەبێ .ئەگەر لە من بپر�سی .لە بەر ئەوەی ئەو دوو زمانەی دەری و پەشتوو باو بوون بە سەریان دا زاڵم و دەیانزانم، بەاڵم یەکجار زۆریشم پێ خۆشە زمانەکانی دیکەش فێربم و بەو زمانانەی کە لەوێ خەڵک قسەیان پێ دەکەن قسەیان لەگەڵ بکەم.
یەکێک لە سیاسەتەکانی کۆلۆنیالیزم ئەمڕۆکە لە راستیدا دەوری مێدیایە یان ئەوەی کە مێدیاکان چلۆن بکرێن بە ئامرازێک قازی :وه‌كو پرێنسیپێک کە ئێوە �سێ کەس چوار کەس کە لە بەرنامەیەک دا بەشدارن دەکرێ هەردوو زمانەکە بەکار بهێنن؟ یای سیله‌ی غەففار :بەڵێ چ گرفتێک نییە. قازی :یانی مۆدێڕاتۆری بەرنامەکە داوا لەئێوە ناکا بەزمانێکی تایبەتی
قسەبکەن ،دەتوانن هەردوویان هاوکات دەکارکەن؟ غەففار :نەخێر ناڵێ بە چ زمانێک قسە بکەن یا مەکەن .زۆربەی بەرنامەکان ئاوایە کە دەکرێ بە هەر دوو ئەو زمانانە واتە پەشتوو و دەری کە زماگەلی رەسمین قسە بکردرێ ،بەاڵم هێندێک لە تێلێڤیزیۆنەکان بەرنامەی تایبەتی زمانی پەشتوویان هەیە کە بەرنامەی سیاسییە کە زیاتربە پەشتوو قسە دەکەن .بەاڵم هەردوو زمان باون. قازی :زۆر باشە ،ئەمن ئێوەم لە زۆر لەو بەرنامە تێلێڤیزیۆنییانە دا دیتووە، دەمەویست پرسیارتان لێ بکەم کە ئەو تێلێڤیزیۆنە مانگیلەیانە کە تێلێڤیزیۆنی دەوڵەتی نین ولە حکومەتی کە لە سەرکارە و لە دەوڵەت رەخنە دەگرن ئەوانە سەربە کامەیەک لە گرووپە کۆمەاڵیەتییەکانن؟ یانی سەرمایەی بە�شی تایبەتی ئەوانەی دامەزراندووە ،وا بزانم لەو سااڵنەی دواییدا سەریان هەڵهێناوە؟ ئەگەر یای سیله‌ی غەففار: بگەڕێینەوە سەر پرسیارەکەی پێشووتان و درێژەی پێ بدەین سەبارەت بە دەوری مێدیا لە ئەفغانستان .زۆر جار وایە ئەگەر مرۆڤ سیا�سی بێ یان سەر بە جەرەیانە سیاسییەکان بێ زیاتر با�سی رەهەندی سیا�سی ئەوان دەکا کە ئەوە زۆر تەبیعی یە و لە ئەفغانستانیش دەبێ هەر بەو شێوەیە با�سی میدیا بکرێ کە یەکێک لە سیاسەتەکانی کۆلۆنیالیزم ئەمڕۆکە لە راستیدا دەوری مێدیایە یان ئەوەی کە مێدیاکان چلۆن بکرێن بە ئامرازێک، بە وەسیلەیەک لە دەستی خۆ دا بۆ هەڵفریواندنی بیروڕای گشتی سەبارەت بە مەسەلەی سەرەکی و مەسەلەی رۆژ بۆ ئەوەی بەو شێوەیە بتوانن سیاسەتەکانی خۆیان جێبەجێ بکەن .ئەمڕۆ لە 53
NO:15 - 1 March 2017
ئەفغانستان لە دوای ساڵی ٢٠٠١راستە کە چاپەمەنی وه‌كو کارگ هەڵقوڵیون و گەشەیان سەندووە ،چ چاپەمەنی دەنگ ،چ چاپەمەنی رەنگ و چ چاپەمەنی نووسراو .هەموو رۆژێ دەبینین کە دەستگایەکی تێلێڤیزیۆنی ،دەستگایەکی رادیۆیی و باڵوک و رۆژنامەیەکی نوێ زۆربەیان ئەگەر دادەمەزرێندرێ. تەماشایان بکەی دەبینی یان سەر بەو حیزبانەن کە دەستیان لە خیانەت و جینایەت دا شەاڵڵی خوێنە و ئەمڕۆ بەڕێگای ئەو مێدیایانەوە دەیانەوێ جینایەکانی خۆیان پاک کەنەوە بە هێندێک بەرنامە ،و تەنانەت بەرنامەیان هەیە هاوتەریبی بیروڕای گشتی و ئەوانە سەر بەو جۆرە جەرەیانانەن کە بتوانن مێدیا بکەنە وەسیلەیەک بۆ ئەوەی دیسان پڕوپاگه‌ندا بکەن بۆ خۆیان لە ناو خەڵک دا .یان میدیای ئاوان کە زۆربەی بەرنامەکانیان لەالیەن ئەمریکاوە ،تورکییە یان ئێرانەوە پشتیان دەگیرێ ،بۆ وێنە تێلێڤیزیۆنی ئەوتۆ هەن کە بە تایبەتی ئێران یارمەتییان دەدا .ئینگلیستان و واڵتەکانی دیکە. ئەو تێلێڤیزیۆنانەی بە�شی تایبەتی کە باستان کردن لە رواڵەت دا زۆربەیان ئی بازرگانه نەتەوەییەکانن .باشە بەاڵم ئەو بازرگانه نەتەوەییانە کێن؟ ئەوان دیسان ئەو کەسانەن کە هەر سەر بەو حیزبە جینایەتکارانە بوون .زۆربەیان، ئەو کەسانەش کە سەر بەو جەرەیانانە نەبوون زیاتر کەسانی وا بوون کە دیسان داردەستی واڵتانی ئەمپریالیستی بوون کە بتوانن سیاسەتی ئەوان بەڕێگای ئەو مێدیایانە باڵو بکەنەوە. قازی :باشە ،چەندین جار کە بەرنامەکانی ئێوەم تەماشا کردووە ،بۆ 54
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وێنە لە بیرمە لە بەرنامەیەک وەزیرێکی ژنت بە توندی خستە بەر پرسیار و چالنجت کرد .بەگشتی لەو بەرنامانە دا لەحنی زۆر توند دەکار دەکرێ ،هەر نەک لەالیەن ئێوەوە ،ئەوە لە ستودیۆکان دا هەر بە دمبەدمەی لەفزی و قسە تێکگیران کۆتایی دێ .لەو هەلومەرجە دژوارە دا ئەوە چۆن تەحەمول دەکرێ کە خەڵک لە گەڵ یەکتری ئاوا توند بدوێن؟ یای سیله‌ی غەففار :راستە ئەمڕۆ ئەفغانستان واڵتێکی داگیرکراوە و گشت بنچینەگرە هارەکان لە سەر حوکمن و ئەوان بە هیچ جۆر ناتوانن ئازادیی بەیان بەمانای راستەقینەی خۆی قەبووڵ بکەن و ئەمڕۆ لە ئەفغانستان ئەگەر تەماشای مێدیاکان بکەین دەبینین کە دەربڕینی راستییان تێدا نییە ،بەاڵم ئەمڕۆ ناچارن ،چونکە لە ژێر ناوی دیموکرا�سی هاتوونە ناو ئەفغانستان .یەکێک لە دروشمەکانیان هێنانی دیموکرا�سی و ئازادیی بەیان و دابین کردنی مافی ژن لە ئەفغانستان بوو ،جا بۆیە ئەوانە مەجبوورن هێندێک جار ئەگەر بیانەوێ و نەیانەوێ ئاوا نیشان بدەن کە هەر کەس دەتوانێ بێ و بیروڕای خۆی دەرببڕێ ،بەاڵم هەمیشە کۆت و لەمپەر و شەرت و مەرج لە گۆڕێ دا بووە ،دێمە سەر قسەکەی ئێوە ،بەاڵم دەمەوێ نموونەیەکی دیکە باس بکەم ،لە زۆربەی ئەو بەرنامانەی حیزبی هەمبەستەگی دا کە ئێمە لە [ تێلێڤیزیۆن ] دا هەمان بووبێ ،لە سەرەتاوە تەنانەت ناوهێنانی حیزبی هەمبەستەگی ش قەدەخە بوو و ئێستا کە دەیانەوێ ،لەبەر ئەوەی ئێمە بە زۆر خۆمان بە سەردا سەپاندوون ناتوانن دەنگوبا�سی هەمبەستەگی ،ئەگەر ئێمە
ئاکسیۆنێکمان هەبێ باڵو نەکەنەوە. جا بۆیە بە ڕواڵەت دەبێ وا نیشان بدەن کە دیموکرا�سی هەیە و ئێمەش لەو هەلومەرجە كه‌ڵك وەردەگرین و چاالکی دەکەین و زۆر جار دەبینین کە نامان بینن ،نایانەوێ جەرەیان و بزووتنەوە پێشکەوتنخوازەکان دەنگی خۆیان هەڵبڕن .ئەوە هەیە ،ئەوەی کە لە دەوری مێز لە ستودیۆ دا ،ئەگەر وەزیرە یان جێنشینی وەزیر یان کەسانی دیکەن هەمیشە ئەوەیان پێ گوتراوە لە بەرانبەر کامێرا ،لە بەرانبەر خەڵک دا ،لەبەر ئەوەی ئێمە با�سی ئازادیی بەیان دەکەین ،با�سی دیموکرا�سی دەکەین ،با�سی مافی ژن دەکەین ،دەبێ ئێوە تەحەمولتان هەبێ .بەاڵم زۆر جار دەبینی کە تەحەمولیشیان نییە. لەبەرنامەیەک دا لەگەڵ ئەندامێکی ئێمە شەڕ دەکەن ،شەڕی جه‌سته‌ی. لەگەڵ خانمی بلقی�سی رەوشەن “ حیزبی ئیسالمی “ تابی قسەکانی ناهێنێ و دەست دەداتە بوتڵی ئاو و پێی دا دەدا و تێکهەڵچوونی جه‌سته‌ی دێتە گۆڕێ. لەوێش تەحەمولیان نییە ،ئەگەر تێکهەڵچوونی فیزیکیش نەکەن بە قسەی زۆر قێزەوەن و ناخۆش دەیانەوێ سووکایەتی بکەن ،چکۆڵەت کەنەوە و باسەکە هەتەلە بکەن و بەرەو الیەکی دیکەی دابەرن .یان ئەوەی کە بڵێن چارشێوت لە سەر نییە و بەرەو ئەو قسەیەی بەرن .بەاڵم دوای بەرنامە زۆر جار تێکهەڵچوونی جه‌سته‌یش روویداوه ،جوێنیشیان پێ داوین، راوەدووش نراوین ،هەڕەشەشیان لێ کردووین کە بەو شێوەیە بیانەوێ بمان ترسێنن و خۆفێک لە دڵی ئەو کەسانە دا پێک بهێنن کە ئیدی لە خۆیان رانەبینن دەنگی خۆیان بگەیێننە خەڵک. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
پێداچوونەوەیەکی رەخنەگرانە بە تینوی کاوەی ئاسنگەر کاردۆ بۆکانی بە گوێرەی روانگەی باو ،مێژووی نەورۆز دەگەڕێتەوە بۆ تینۆی کاوەی ئاسنگەر و راپەڕینی کوردان لە دژی زوڵم و ستەمی زوحاک ،بەاڵم لە راستیدا، ئەوە تەنیا ئەفسانەیەکە کە لەالیەن هەڵبەستوانی فارسەوە ،فردەو�سی، داڕێژراوە و ،هیچ پێوەندییەکی بە مێژووی نەورۆزەوە نییە .بەگوێرەی سەرچاوە مێژووییەکان ،پاش شکەستدانی ئاشوور و دامەزراندنی ئیمپڕاتووری ماد، زاگرۆس نشینان ئاگریان کردووەتەوە و ئەو سەرکەوتنەیان پیرۆز کردووە .لەو شەڕەدا« ،کیاکسار» رێبەری مادەکان بووە ،نەک کاوەی ئاسنگەر .پتر لەوەش، کیاکسار هاوپەیمانی لەگەڵ پادشای بابل «نابۆ پۆالسار» بەستووە و ،بە دوو قۆڵی هێرشیان کردووەتە سەر پێتەختی ئاشوور: نینەوا .واتە لەو شەڕەدا کەسێکی فار�سی تێدا نەبووە بە نێوی «فەرەیدوون» کە فەرماندار و بااڵدەستی مادەکان بووبێت. هەڵدانەوەی ئەم راستییە مێژووییە، مژاری ئەم بابەتە کورتە پێکدێنێت. بەگوێرەی باوکی مێژوو« ،هیرۆدۆت»، ئاشوورەکان بۆ ماوەی ٥٢٥ساڵ بە سەر گشت ئاسیای باکووردا حاکم و خونکار بوون .خونکارێتییەک کە لە گۆڕ زۆربەی سەرچاوە مێژووییەکان بەڕێبازی www.komelge.com
ئاگروئاسن و کۆمەڵکوژی سااڵنە بەڕێوە چووە .پاش شۆڕ�شی مادەکان لە دژی ئەو دەسەاڵتە ستەمکارە ،بەباوەڕی هیرۆدۆت ،گەالنی دیکەی ژێردەستی ئیمپڕاتووری راپەڕیون و خۆیان رزگار کردووە .سەرەڕای ئەوەی کە پاش ئەم راپەڕینانە ،دەسەاڵتی ئاشوور بە دەورووبەری شاری نینەوا سنووردار بووەتەوە ،وێدەچێت کە دەوڵەتی ئاشوور بەردەوام کێشەی بۆ دراوسێکانی دروست کردبێت .جا بەو هۆیە لە ساڵی ٦١٢ی پ .ز، کیاکسار ،یەکێک لە سەردارانی ماد ،کە بە «هووەخشەترە»ش ناو براوە ،لە گەڵ پادشای بابل ،نابۆ پۆالسار ،رێک کەوتووە و دوو قۆڵی هێرشیان کردووەتە سەر شاری نینەوا ،پێتەختی ئاشوور .لەو هێرشەدا، سوپاکانی ماد و بابل بۆ هەمیشە کۆتایی بە دەسەاڵتی ئاشوور دێنن و ،پادشای ئاشوور بە نێوی «سین شار ئیشکوون» دەکووژن. بەباوەڕی مێژوونوو�سی روو�سی، «دیاکۆنۆڤ» ،ئەوە خاڵێکی وەرچەرخان بوو لە مێژووی مادەکاندا .چونکە لە پێشوودا هەتا سوپای هێرشەبەری ئاشوور لێیان نزیک دەبووەوە ،مادەکان گوندەکانی خۆیان بەجێ دەهێشت و بەرەو بەرزاییەکان پاشەکشێیان دەکرد .بەاڵم لەو ساڵەدا ،پاش ئەوەی کیاکسار مادەکانی
لە دەوری خۆی کۆکردبووەوە ،هێرشێکی یەکالییکەرەوەی کردە سەر دوژمن و ،لە نێو قەاڵکانیاندا لە ناوی بردن .پاش ئەو سەرکەوتنە ،کە لە رێکەوتی ٢١ی مار�سی ٦١٢دا بووە ،مادەکان ئێمپراتووری خۆیان دادەمەزرێنن و هەموو ساڵێ ئەو رۆژە وه‌كو سەری ساڵی نوێ جەژن دەگرن :نەورۆز. (پاش شکەستەدانی مادەکان لە ساڵی ٥٥٠ی پ .ز ،پارسەکان نەورۆز لە مادەکانەوە رادەگوازنەوە نێو چاندی خۆیان). کۆتایی هێنان بە ئێمپڕاتووریی تاپازی ئاشوور ،کە ماوەیەکی زۆر بەسەر قوڕنەی ئاسیادا خونکاری کردووە ،وێدەچێت بۆ ماوەیەکی زۆر بووبێت بە هێمای قارەمانێتی و هەوێنی شۆڕ�شی گەالنی ژێردەست .بۆ وێنە ،پاش هێر�شی عەرەبەکان بۆ هەرێمی «ناوچۆمان» و شکەستدانی دەوڵەتی ئێران ،کە لەگەڵ خۆیدا شەپۆلێک لە بەعەرەباندنی گەالنی ناوچەکەی هێناوە، هەستی نەتەویی کەسانێکی بزواندووە. یەکێک لەو کەسانە هەڵبەستوانی بە توانای فارس ،فردەو�سی ،بووە .لەگەڵ بینینی تواندنەوەی چاند و کلتوری فارس، فردەو�سی هەوڵ دەدات مێژووێک لە قارەمانێتی و بەرخۆدانی گەالنی ناوچەکە لە دژی دەسەاڵتی دەرەکی وەبیر خوێنەرانی بێنێتەوە و هەستی راپەڕین لە ناخیاندا 55
NO:15 - 1 March 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ببزوێنێت .بەو ئامانجە ،هەڵبەستوانی نەتەوەیی خۆیەوە رووداوە مێژووییەکانی فارس دەگەڕێتەوە بۆ راپەڕینی مادەکان داڕشتووەتەوە .جا بۆیە لەم سۆنگەیەوە لە دژی ئیمپڕاتووریی ئاشوور کە زۆر جێگای رەخنە نییە. بەگوێرەی هیرۆدۆت ،هێمای سەرهەڵدانی گەالنی ژێردەست بووە لەدژی ستەمی داگیرکەران .بەاڵم بە هۆی ئەوەی کە داڕشتنی ناسنامەی فردەو�سی ،لەالیەکەوە هەڵبەستوان بووە کورددا مژارێکی خۆ لێ نەک مێژوونووس و ،لە الیەکی ترەوە، نەتەواژۆیەکی فارس بووە ،دیمەنێکی تەواو النەدەرە ،وه‌كو ئەفسانەی جیاوازمان لەو راپەڕینە و جەژنی نەورۆز «ویلیام تێل» لە داڕشتنی بۆ دادەڕێژێت. ناسنامەی نەتەوەیی یەکەم :سەرداری مادەکان و دامەزرێنەری ئێمپڕاتووری ماد ،کیاکسار، «سویس»دا دەکات بە کاوەی ئاسنگەر .بەو پەڕی رێزەوە بۆ پیشەی ئاسنگەری ،بەاڵم ئەم سێهەم :کاتێک کە سوپاکانی ماد و کارەی فردەو�سی شێوزاێکە لە «دابەزاندنی مێتۆدیک» ،کە لە خۆیدا کێشەیە .بەاڵم بابل شاری نینەوایان داگیرکرد ،مادەکان کاتێک کە دەبێت بە دابەزاندنی «ئەوانیدی» ئەو شارە بۆ سوپای بابل «بە جێ دێڵن» و، لە پێناو هەڵکێشانی «خۆ»دا ،ئەو جار تەواو بەرەو هەرێمە شاخاوییەکان دەگەڕێنەوە. دەبێتە هەنگاوێکی چەواشەکارانە .بەاڵم بۆ (ئەو کاتەش هەر خەریکی مێرخا�سی بوون!). دابەزاندنی ئەوانیدی لە پێناو هەڵکێشانی بەاڵم کاتێک کە فردەو�سی ئەو رووداوە خۆ؟ چونکە لەو راپەڕینەدا کەسێکی دادەڕێژێتەوە ،مرۆڤ وا هەست دەکات کە فار�سی تێدا نەبووە بەنێوی فەرەیدوون ،کاوەی ئاسنگەر ،واتە کیاکسار ،دوودەستی فەرەیدوونێکیش کە وه‌كو فەرمانداری تاج و تەختی پادشایی «پێشکەش» بە فەرەیدوون ،واتە نابۆ پۆالسار ،کردبێت. کاوەی ئاسنگەر دەوری گێڕابێت. دووهەم :فردەو�سی پادشای ئاشوور ،ئەم شێوازە لە داڕشتنەوەی رووداوێکی سین شار ئیشکوون ،دەکات بە زوحاک گرنگی مێژوویی هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ و دوو ئه‌ژدیهای مرۆڤخۆریش دەخاتە چەواشەکاریی پەتی نییە .چەواشەکاریی سەرشانی .ئەوە لە کاتێکدایە کە هیچ پەتی ،چونکە هەموو بەڵگە مێژووییەکان بەڵگەیەکی مێژوویی لە بەر دەستدا نییە باس لەوە دەکەن کە هەتا ساڵی ٥٣٩ی پێش کە باس لە ئەژدیهاکانی سەر شانی سین زایین ،واتە ٧٣ساڵ پاش ئەو رووداوە ،بابل شار ئیشکوون بکەن .ئەڵبەت لێرەدا شیانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ بووە و هیچ رنگێکی هەیە فردەو�سی ویستبێتی دیمەنێک لە فارسبوونی پێوە نەبووە( .لە ساڵی ٥٣٩ی ستەمی پادشاکانی ئاشوور بخاتە بەر دەستی پێش زاییندا ،کوروش شاری بابل دەگرێت، خوێنەر .چونکە ،هەر وەک باسمان کرد ،بەاڵم بە پێچەوانەی مادەکان کە لە نینەوا فردەو�سی مێژوونووس یا تێۆریسییەنی پاشەکشێیان کرد ،ئەو پاشەک�شێ ناکات و رامیاری نەبووە .هەڵبەستوانێک بووە شارەکە دەخاتە سەر ئیمپڕاتووری پارس). بەاڵم پرسیارەکە لەوەدایە کە چۆن کە بە مێتۆدی خۆی و لە روانگەی
ئەم نەزیلەیە هاتووەتە نێو مێژوو و وتاری رامیاریی کوردەوە و ،باڵی بەسەر ناسنامەی نەتەوەیی ئێمەدا کێشاوە .یەکەم کە�سی کورد کە تینۆی کاوەی گوازتەوە «شەڕەفخانی بیدلی�سی» ،میری بیدلیس بووە .بەاڵم لەوەش گرنگتر ،شەڕەفخان رەگەزی کوردی بۆ ئەو الوانە گێڕاوەتەوە کە چێشتکەری زوحاک لە باتی مێشکی ئەوان ،مێشکی مەڕی داوە بە زوحاک و ،ئەو الوانەش خۆیان لە شاخەکاندا شاردووەتەوە و پاشان نەتەوەی کوردیان پێکهیناوە .واتە بەگوێرەی ئەم نەزیلەیە، مێژووی ئەو کەسانەی کە ئێستا بە «گەلی کورد» ناسراون هەمووی ٢٦٣٨ ساڵە .ئەوە لە کاتێکدایە کە لێکۆڵینەوە شوێنەوارناسییەکان هەموو لە سەر ئەوە کۆکن کە زاگرۆس نشینانی باکووری ناوچۆمان ٩٠٠٠ساڵ پێش زایین ،بۆ یەکەم جار لە مێژووی مرۆڤایەتیدا ،شۆڕ�شی کشتوکاڵیانکردووە. شەڕەفخان لە سەدەی شازدەی زاییندا ژیاوە و ،سەرەڕای ئەوەی کە لە هەردوو دەرباری پادشای ئێران و سوڵتانی عوسمانیدا کاری کردووە، بەاڵم وێدەچێت دەستی بە سەرچاوەی پێویست نەگەیشتبێت هەتا راستییەکان دەربخات .بەاڵم ئەوەی کە جێگای رەخنە و سەرسووڕمانە ئەوەیە کە بۆچی دەبێت لە سەدەی بیست و یەکەمدا ،کە بە سەدەی زانستوتێکنیکناسراوە،هیچهەوڵدانێکی قایم نەکرابێت بۆ راستکردنەوەی ئەم چەواشەکارییە؟ ئەگەر ئەفسانەی کاوە لە داڕشتنی ناسنامەی کورددا مژارێکی خۆ لێ النەدەرە ،وه‌كو ئەفسانەی «ویلیام تێل» لە داڕشتنی ناسنامەی نەتەوەیی «سویس»دا، مرۆڤ دەتوانێت بیرێکی دیکەی لێ بکاتەوە، بەاڵم ئەگەر نا ،ئەو کات مانەوەی ئەم چیرۆکە لە نێو وتاری نەتەوەیی کورددا
56
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
پاشقول لە خۆدانە و بەس. ئەگەر چاوێک لە کۆمەڵگه‌کانی سویس بکەین،دەبینینئەفسانەیویلیامتێلیئەوان زۆر هاوشێوەی کاوەی ئاسنگەرە .ئەڵبەت بە پێچەوانەی کاوە ،کە لەالیەن «ئەوانی دی»یەوە بۆ کورد داڕێژراوە ،سویسییەکان بەدەستی خۆیان ئەو ئەفسانەیان داڕشت. هۆیەکە�شی ئەوە بوو کە هیچ شتێکی هاوبەشیان نەبوو لەسەر پانتای راستەقینە کە تێیدا یەک بگرن :نە زمانی هاوبەشیان هەبوو ،نە چاندی هاوبەش و نە مێژووی هاوبەش .چونکە بەسەر زمانەکانی ئاڵمانی، فەڕانسەوی ،ئیتالیایی و رۆمانسکدا دابەش بوون و ،ئاخافتوانانی هەریەک لەو زمانانەش پێکهاتوون لە ئایینەکانی کاتۆلیک و پرۆتێستان .لە الیەکی ترەوە ،نیشتمانی سویس بەسەر ٢٦کانتۆنی جیاوازدا دابەشە ،کە هەر یەک لەو کانتۆنانە داب و نەریت و زاگۆنی خۆی هەیە .بەو چەشنە، نەبوونی جومگەیەکی هاوبە�شی نەتەوەیی لە سەر پانتای راستەقینە ،سویسییەکانی مەجبور بە پەنابردن کرد بۆ دونیای ئەفسانە و هێماکان ،کە لەوێدا پێکهاتەیەکی هاوبەش داڕێژن :نەزیلەی ویلیام تێل. لە راستیدا ،ئەوە گرنگی هێما و سیمبول دەردەخات .نیشانی دەدات کە چۆن لە هەندێک شوێندا ،پێکهاتە هێمایی و داڕێژراوەکان لە فاکتە کۆمەاڵیەتییەکان بەهێزترن .هۆیەکە�شی لەبەرچاوە .چونکە پێکهاتە داڕێژراوەکان بوونێکی بابەتییان نەبووە ،یان بە وتەیەکی تر ،چونکە «سەربەخۆ لە کات و شوێن» هەن؛ بە درێژایی مێژوو ،لە دەرەوەی کات و شوێندا ،مرۆڤەکان دەتوانن خۆیانی تێدا ببیننەوە .بەاڵم بە پێچەوانە ،چونکە فاکەتە کۆمەاڵیەتییەکان بوونی بابەتییان هەیە و هەن ،کەسانێک دەبن کە لە هەندێک شوێندا پەسەندی ناکەن و ،لە هەندێک www.komelge.com
کاتیشدا ،نکوڵیشیان لێ دەکەن تەنانەت. بەاڵم ئەگەر رووناکبیر شتە راستەقینەکان نەبینێت و بۆ کۆمەڵگه‌ی رووماڵ نەکات، ئەدی ئەرکی رووناکبیر چییە؟ پێش ئەوەی بابەتەکە تەواو بکەین، پێویستە ئاماژە بە جیاوازییەکی تری نێوان ئەفسانەی ویلیام تێل و کاوەی ئاسنگەر بکەین؛ بێجگە لەو جیاوازییەی کە ئەوەی یەکم لە الیەن خۆ و ئەوەی دووهەم لە الیەن ئەوانیدیەوە داڕێژراون .کاتێک کە دەڕوانینە مێژووی سویس ،دەبینین کە کۆمەڵگه‌کانی ئەو واڵتە بەبا�شی خۆیان نا�سی ،زانیان کە هیچ شتێکی هاوبەشیان نییە لەسەر پانتای راستەقینە؛ ویلیام تێلیان داڕشت هەتا لە دەوری وی کۆببنەوە و ،لە هەمبەر هێزی دەرەکیدا یەک بگرن. بەاڵم سەرەڕای ئەوەی کە گەلی کورد خاوەن نیشتمان ،زمان ،چاند ،مێژووی هاوبەش و ،تەنانەت رووداوی راستەقینەی نەورۆزە ،بەاڵم ئەفسانەیەک گەورە دەکاتەوە کە ئەوانیدی بۆیان داڕشتووە و، تێیدا خۆیان وه‌كو بااڵدەست و فەرماندە تێخستووە و ،ئەویشیان وه‌كو ژێردەست و سەرباز بچووک کردووەتەوە .جا سەیرەکەی لەوەدایە کاتێک کە کورد بە شانازییەوە تینۆی کاوە دەگێڕێتەوە، بەشەکەی فەرەیدوون دەقرتێنێت. کاتێکیش کە فارسەکان بە ڕووداوەکەدا دەچنەوە ،فەرەیدوون گەورە دەکەنەوە و رەخنەی کورد دەکەن لە مەڕ خۆ الدان لە فەرەیدوون و دەوری فارمانداری فارسەکان. بە بۆچوونی من ،ئەوە یەکێک لەو بەڵگانەیە کە گوزارە لە خۆ نەناسینی کورد دەکات وه‌كو نەتەوە .چونکە ئەگەر کورد خۆی ناسیبایە و شارەزایی بەسەر مێژووی خۆیدا هەبایە ،لە بری زه‌ق کردنەوەی جومگەکانی ناسنامەی نەتەوەیی خۆی ،بۆ
چوارچێوەیەک نەدەگەڕا کە خۆی تێدا پێناسە بکاتەوە ،ئەویش چوارچێوەیەک کە نەتەواژۆیەکی فارس بۆی داڕشتووە. بەاڵم پرسیارەکە لەوەدایە :ئەدی هەتا تۆ خۆت نەنا�سی و سنوورەکانی خۆت لەگەڵ ئەوانیدی دا دیاری نەکەی ،چاوەڕێی چی لە ئەوانیدی دەکەی کە بڵێن ئەوە سنوورەکانی تۆن و ئێمە دانی پێدادەنێین و ڕێزمان بۆی هەیە؟ بە باوەڕی من ،یەکێک لە کێشە سەرەکیەکانی گەلی کورد خۆ نەناسینە وه‌كو نەتەوە .ئەم کێشەیەش یەکێک لەو هۆکارانەیە کە هەتا ئێستا بووەتە هۆی نکوڵیکردن لە گەلی ئێمە وه‌كو پێکهاتەیەکی جیاوازی نەتەوەیی ،هەم لەالیەن واڵتانی دراو�سێ و هەمیش لەالیەن دونیای دەرەوە. چونکە تۆ چەندە خۆت بنا�سی ،هەر ئەوەندەش ،دانت پێدادەنرێ؛ تۆ چۆن خۆت بنا�سی ،هەر ئاواش ،دانت پێدادەنرێ. مژاری نەورۆز و چۆنییەتی راپەڕینی مادەکان تەنیا بابەتێک نییە کە سەملێنەری خۆ نەناسینی کوردە وه‌كو نەتەوە .بابەتی دیکە زۆرن کە هەموو گوزارە لەو راستییە دەکەن و راڤە کردنیان مژاری ئەم بابەتە نییە .سەرشاخ بوونەوەی کورد لەگەڵ دونیای سەرمایەداری تەنیا یەک وێنەی دیکەی ئەم راستییەیە .چونکە ئەگەر کورد خۆی ناسیبایە و بیزانیبایە چەندەی هێز هەیە و کەماسییەکانی چین ،خۆی لە قەرەی کارێک نەدەدا کە بە یەکێتی سۆڤییەت و چین و ڤیێتنام نەکرا .جا بۆیە لە کۆتاییدا دەڵێین: بڕۆ خۆت بناسە ئەی نەتەوەی کورد، هەتا وه‌كو نەتەوە ،دانت پێدابنرێت. نە وەک خێڵ و پاسەوانانی سەر سنوور!
57
NO:15 - 1 March 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
چەپی ئیسپانیا ،ئەزمونێك بۆ هاوڕێیان عەلی مەحمود محەمەد
لە ساڵی 1936تا ،1939 لە نزیك 50واڵتەوە گەنجانی كۆمۆنیست و مارك�سی و ئاناركیستی و ئازادیخواز سەفەری شۆرشیان كرد و چووونە ئیسپانیا ،لیوا سوورە هێنا، پێك نێونەتەوەییەكانیان ئێستا لە كاردانەوەی ئەو هاوكارییە جیهانییە ،چەپی ئیسپانیا بۆتە ئیلهام بۆ لیواكانی دادپەروەری و ئازادی لە جیهاندا ،نموونە رازیم(دەتوانین بە پۆڵەندی) حیزبێكی دەستە خوشكی پۆدیمۆسە لە پۆڵەندا ،ماوەی رابردوو لە كاتێك كۆنگرەیان دەبەست، الوەكان لە سەر كورسیەكانیان دابەزیبوونە سەر زەوی بۆ گفتوگۆ گەرموگوڕەكانیان القیان لەبەردەم سەركردەكانیان راكێشابوو بە دیار الپتۆپەكانیانەوە گرمۆڵە ببون ، نموونەیەكی بااڵی رۆمان�سی سیاسیان نمایش دەكرد ،ئەوان قودسیەتی نموونەی بااڵی سیاسیەكانیان تێك شكاند ،نمونەیەكی سیا�سی سادەی پڕ لە یەكسانی سیاسەتكردنیان بەرهەم هێنا ،حیزبی بێ وتەبێژو سەرۆك ،خەرجكردنی بودجەی لێقەوماوان، بۆ حیزبەكەیان 58
داواكاری نابێت مووچەی پەرلەمانتار لە 3جاری النی كەمی كرێ زیاتر بێت ،بەشداری هەموو ئەندامانی حیزب لە گفتوگۆكانی كۆنگرە لە رێگای تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان،......، هەموو ئەمانە ئیلهامەكەی لەو كۆنگرە حیزبییە گشتیانەوە هات كە لە شەقامە پان و بەرینەكانی مەدریدو بەرشەلۆنە بە بەرچاوی خەڵك و كەناڵەكانی راگەیاندنەوە ئەنجامدران. نازانم هیچ كوردێك بەشداری لیوا سوورەكانی ئیسپانیایان كردووە یان نا ؟ ،ئەو شانازییە پشكێكی بەر كورد و پێك هاتەكانی دیكەی كوردستان دەكەوێت یان نا؟ ،وەلێ دەكرێت ئەوڕۆ بەشداری لە دەستكەوتە سیاسییەكانی چەپی ئیسپانی بكەین لە بواری خۆ رێكخستنی حیزبی و دیموكرا�سی راستەوخۆ لە ناو حیزبە دەستە خوشكەكانی ئیسپانیا ،كە نەوەی بەتالیۆنە سوورەكانی دوێنێن. بیرنەر سەروبەندێكدا لە ساندەرز كاندیدی سۆسیالستخوای پۆستی سەرۆك كۆماری ئەمەریكا داوای سنور دانان بۆ بەخششەكان و گۆڕینی سیستەمی دەنگدان لە
ناو حیزبی دیموكرات دەكات بەوەی كۆتایی بە دەنگدانی دەنگدەرانی تایبەتی بااڵ بێت كە ژمارەیان نزیك 500كەسە و %25ی دەنگدەران پێك دەهێنن ،لە كاتێكدا كەس ئەوانی هەڵنەبژاردووەو بەشێوەی بیروكراتیانە رەوتی دەنگدانەكان یەكال دەكەنەوە ،لەالیەكی دیكەوە، ۆڵ ستریت بە بەخششە زۆرو زەبەنەكانیان هەمیشە رۆڵیان هەبووە لە دیاریكردنی كور�سی سەرۆك لە واڵتدا ،لەالیەكی دیكەوە راپرسیەكان دەریدەخەن كە %71ی هاوواڵتیانی ئەمەریكا پێیان وایە نا دادپەروەری هەیە لە هەڵبژاردنی كاندیدەكان بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری واڵت لە ریزی دوو پارتە دەسەاڵتدارەكەی ئەمەریكا ،زۆرینە لە گەڵ ئەوەن كاندیدان راستەوخۆ هەڵبژێردرێن، نەك بەم هەموو پرۆسە بیروكراتیەدا بڕوات ،بۆیە ناكرێت ئەو پرسیارە دووبارە بكەینەوە كە سەرمایەداری و سیستەمەكەی ناتوانێت دیموكرا�سی بێت وەك خۆی ئیدعا دەكات ،بۆ دەبێت سەرۆك هەر لەم دوو پارتەوە بە نۆرە هەڵبژێردرێت؟ ،ئەمە تەواوی كایەی دیموكراسیەتی بۆرژوازییەت www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
دەخاتە ژێر پرسیارەوە. الی خۆشمان ئەوانەی ئیدعایان دەكرد ،تەنها دوو خول خۆیان بۆ پۆستی سەرۆك پارتەكەیان كاندید دەكەن و گوایە داهێنانیان كردووە لە ژیانی حیزبیدا ،كە لە راستیدا زۆر لە دواوەن لە دیموكراسیەتی حیزبی، دەیان ساڵە ژیانی حیزبی ئەم تەرز ەی لە دیموكرا�سی ناوخۆیی حیزبی بەجێ هێشتووە ،كەچی لەوەندە كەمەش پەشیمان بوونەوە ،ئەنجامدانی كۆنفرانس و كۆنگرە دوای 4ساڵ بە دەسكەوت دەفرۆشنەوە ،لە كاتێك ئەمڕۆ نەك ئەندامانی كۆنگرە بگرە سەرجەم ئەندامانی پارت لە ناو بەشێكی زۆر لە پارتە سیاسییەكان بەشداری هەڵبژاردنی سەرۆكی حیزبە كەن و كۆنگرەی كراوە ئەنجامەدەن، ئەوە ئەركی چەپەكانە نموونەیەكی بااڵتر لە دیموكرا�سی ناوخۆی حیزبی و كۆمەاڵیەتی پێشكەش بكات بە مرۆڤایەتی ،چونكە تەنها ئەوانن لە گەڵ دیموكراسیەتی راستەوخۆی سیا�سی و ئابوریدان و خەبات راستەوخۆی دیموكراتیەكی بۆ كۆمەاڵیەتی و سۆسیالستی دەكەن، لەم چوار چێوەیەدا دەبینین چەپی ئیسپانی نموونەیەكی بااڵ لە بوونی دیموكرا�سی راستەوخۆ لە بڕیار و هەڵبژاردنە ناوخۆیەكان پێشكەش دەكات. 5ساڵ لەمەوپێش لە گۆڕەپانەكانی مەدرید ،گەنجان رژ انە سەر شەقامەكان و داوای دیموكراسیەتی راستەوخۆو دابەشكردنی دادپەروەرانەی سەروەت و سامانیان كرد ،لە شارو شارۆچكەكانیش بەرەو رووی ئەو پۆلیسانە بوونەوە كە www.komelge.com
دەیانەویست هاوواڵتیانی هەژار لە خانووەكان دەربكەن بەهۆی نەدانی قستی خانووەكانیانەوە ،وردە وردە لە هەناوی ئەم بزووتنەوە ناڕەزایەتییەوە بزووتنەوەیەكی سیا�سی بەرفراوان لە دایك بوو. یەكێك لەو گەنجانە لەناو
لە ناو ئاپوڕای ئەو چەپڵە رێزانەوە لیستی یەكگرتووانە دەتوانین لە دایك دەبێت
ئەو لەشكرە گەنجە لە دواییدا بەرجەستە بوو ،پێشكەشكارێكی تەلەفزیۆنی لێهاتوو و كادیرێكی قوتابی شیوعی و مامۆستای زانستە سیاسییەكانی زانكۆ ،هەموو كات بڵندگۆ بە ملیەوە ،شەقامەكانی ئیسپانیای بە پێیەكانی تەی دەكرد بۆ گەیاندنی بانگەوازەكەی ،بە بێدەنگی و بە سادەیی بڵندگۆكەی بۆ قسەكەرانی رادەگرت تا پەیامەكانی خۆیان بگەیەنن ،ئیتر ئەوانە بێكارێك بوونایە ،یان سیاسیەكی دیار ،جیاوازی ناكرد ،ئەو گەنجە رۆح سوك و خۆنەویستە ناوی بابلۆ ئیغلیسیاس بوو ،دوایی 3ساڵ بووە یەكێك لە سەركردەو ئەكتەرە قسە رۆیشتووەكانی ئەو واڵتە ،ئەمڕۆ سەركردایەتی 2حكومەتی ناوچەیی لە شارە هەرە گەورەو پڕ حەشاماتەكانی واڵتەكەی ئەویش مەدریدی پایتەخت
و بەرشەلۆنەیە دەكات و بێ ئۆكەی ئەو حكومەتی ناوەندیش پێك نایات. • چی كرد بۆ كۆكردنەوەی دەنگەكان: لە كۆبوونەوەیەكی بەرفراوان ،لە ژینگەیەكی شۆڕشگێڕانە پڕ حەماسیدا بە بەشداری سەركردەی پێشووی ئیسپانی خۆلیۆ حیزبی شیوعی ئەنگویتە ،بابلۆ ئیغلیساس هەرچەندە حیزبەكەی %550زیاتری دەنگەكەی لیستەكەی ئەوانی هێناوەتەوە ،وەلێ بە قوڕگی پڕ گریانەوە بەرەو پیری دەچێت و لە باوە�شی دەگرێت ،چەپڵە بە دوایدا هۆڵەكە دەلەرێنێتەوە، چەپڵە لێدانێك هێزێكی زیاتر لەو چركە ساتەوە دەبەخشێتە چەپ ،لە ناو ئاپوڕای ئەو چەپڵە رێزانەوە لیستی یەكگرتووانە دەتوانین لە دایك دەبێت. بەڵێ لە 9ی ئایار كۆبونەوەكە كرا، هاوپەیمانی (( یەكگرتووانە دەتوانین )) پێكهات ،بەسەركردایەتی سیاسیە گەنجەكە ،كە ناوەڕۆكی بەرنامەكەی لە 50خاڵدا خۆی دەبینێتەوە، بەرنامەكە ته‌ژییە لە دەستەواژەی خەبات بۆ دیموكرا�سی كۆمەاڵیەتی، كەمكردنەوەی نایەكسانی ،راپر�سی و مافی چارەنووس ،دەوڵەتی كۆماری ،.... جیاوازی ئەوان لە گەڵ پارتەكانی ئێمە ئەوەیە لە كاتی دابه‌شكردنی كێكی حكومەت ئەو خااڵنە بڕیارە دەن نەك قەبارەی پارچە كێكه‌كه وەریدەگرن . وشەی یەكەم بۆ ناوی هاوپەیمانیەتیەكە لە یەكێتی چەپ (شیوعی -سەوز) ەوە هاتووە، دووەمیش لە پۆدیمۆس (دەتوانین) ەوە هاتووە ،ئەوەی گرنگە چۆن یەكگرتووانە دەتوانن لە دوای 59
NO:15 - 1 March 2017
26ی یۆنی كاریگەرتر بن لەمڕۆ و ئەگەریش نەچوونە دەسەاڵتەوە ئەوا ئۆپۆزسیۆنی سەرەكی حكومەت بن، لە واڵتێك چوارەم هێزی ئابووری ئەوروپایە ،داهاتی نەتەوەیی نزیكە لە داهاتی نەتەوەیی هەموو واڵتانی عەرەبی ،كاریگەری ئۆپۆزسیۆنی بەهێز لە زۆر حاڵەتی سیاسیدا بەتایبەت لە واڵتانی ئەوروپای رۆژئاوا كاریگەرترە لە دەسەاڵت ،چونكە دەتوانێت پەلكێ�شی حكومەت بكات بۆ ملكەچی بەرنامەكەی ،یان هەنگاوەكانی ئەو سڕ بكات و جوڵەی لێبخات ،وەك لە ئیسپانیا كرا. بەم یەكگرتنە لیستی یەكگرتووانە دەتوانین بەهۆی یاسای هەڵبژاردنەوە كورسیەكانی ژمارەی دەتوانێت ئەگەر دەنگی رابردووش بهێننەوە، 18كور�سی زیاتر لە جاری پێشوو كە 71كورسییە بهێننەوە لە كۆی 350كور�سی پەرلەمانی واڵت ،بەهۆی یاسای نا دیمكرا�سی هەڵبژاردن لە ئیسپانیا لە هەڵبژاردنی رابردوو ئەو كورسیانەیان لە دەست دا. یەكگرتوانە • هاوپەیمانی دەتوانین لە كێ پێك هاتووە : ئەم هاوپەیمانیەتیە لە 3پارتی یەكێتی (پۆدیمۆس، نیشتمانی چەپ»شیوعی ،سەوز»،پارتی Equoكە لە ریزی پارتە سەوزەكانی ئەوروپایە ) هاوكات 10پارتی چەپی هەرێمی بە ناوەكانی (( (UPeC)، (CLIAS)، (Democracia Participativa)، (PUM+J) in Madrid، (Més) ، (ZEC) ، (Batzarre) ، (IzCa) ، )) )(IASو 4هاوپەیمانی هەرێمی (((En Comú Podem) in Catalonia، C o m p r o m í s – Po d e m o s – E U P V 60
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
33،877 )Més( (A la valenciana)، In Tideدەنگ و %0،13ی – (Podemos–En Marea–Anovaدەنگەكان و هیچ كور�سی هێنایەوە ... EU) in Galicia، (Ahora Alto ))Aragón en Común) in Huesca پێك هاتووە. ی لە هەڵبژاردنی دیسەمبەر 2015 لیستی هاوبەشی ەی رابردوودا ،جگە لە هەرێمی چەپەكان وێڕای كەمی باسك كە متمانەی خۆی بەخشیە هێزە نەتەوەییە ناوچەییەكە ،لە دەنگەكانی وەلێ گرنگی هەموو ناوچە نەتەوەییەكان دیكە، مەعنەوی هەیە هاوواڵتیان متمانەیان بە چەپەكان دا بە كەتەلۆنیاشەوە ،لیستی چەپەكان پارتی یەكەمی هەرێمەكان بوون، پۆدیمۆس و بەرەی چەپ ئەوانیش شێلگیڕانە داكۆكیان لە مافی ی چارەنو�سی ئەو گەالنە كرد و نەیان و ماس خۆیان لە ریز لیستی دەتوانین»ن ،لەناو هێشت دەنگەكانیان بە فیڕۆ بڕوات« ،یەكگرتوانە خاڵێك كە هۆكاری ئەوە بوو حكومەتی هێزە چەپە جدییەكان تەنها پارتی ئیتالفی لە گەڵ پارتی سۆسیالست كۆمۆنیستی گەلی ئیسپانی بەشدار پێك نەیات ،رازی نەبوونی بوو بە نیە لە لیستەكە ،كە لە هەڵبژاردنی ئەنجامدانی راپر�سی وەك هەنگاو رابردوودا 31179دەنگ و %0،12ی بەرەو بە پراتیك كردنی مافی چارەی دەنگەكان و هیچ كور�سی هێناوەتەوە، خۆنوسین لەو هەرێمانە .بۆرجوازی دابڕانی لە لیستی هاوبە�شی چەپەكان ئیسپانی دەترسان پەتای كەتەلۆنیای وێڕای كەمی دەنگەكانی وەلێ گرنگی بەمەش لەم مەعنەوی هەیە، هەرێمەكانی دیكەش بگرێتەوە. هەڵبژاردنەدا لیستەكە ناتوانێت • هێزی پێكەوە دەتوانین: لە هەڵبژاردنی مانگی دیسەمبەری كەڵك لە وزەی كادیر و هەڵسوڕاوانی و 2015ەدا ،پارتی گەلی دەسەاڵتداری دەنگەكانی ببینێت ،ئەمە وێڕای لەالی راستگەرا 7،236،965دەنگ ،كە گروپێك پرسیار لەسەر رەوایەتی %28،71ی دەنگەكان لیستەكە دروست دەكات وەك دەیكردە و 123كور�سی هێنایەوە ،پارتی نوێنەرایەتی سەرجەم چەپی ئیسپانی. لە هەڵبژاردنی رابردوو جگە سۆسیالستی كرێكاری 5،545،315 دەنگ ،كە دەیكردە %22،00ی لە دەنگی ئەو الیەنە هەرێمیانەی دەنگەكان و 90كور�سی هێنایەوە ،بەشداری كەمپەینی هەڵبژاردنی الیەنە پێكهێنەرەكانی پۆدیمۆس 5،212،711دەنگ ،كە بەشداربووەكانی دەیكردە %20،68ی دەنگەكان و 69لیستەكەیان كردبوو ،لیستەكە كور�سی هێنایەوە ،لیستی یەكێتی 6،173،371دەنگی هێنابوەوە ،واتا چەپ 926،783دەنگ و %3،68ی دووەم لیستی براوەی هەڵبژاردنەكە دەنگەكان و 2كور�سی هێنایەوە ،بوون ،كە 1063594دەنگ كەمتر www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 10 \ 2017-3-1 ،15ی ره‌شه‌مێ 2716
لە لیستی پارتی گەلی دەسەاڵتداری راستگەرای هێناوەتەوە ،وە 628056 دەنگ زیاتری لە براوەی دووەم كە كرێكارییەی سۆسیالستی پارتی هێناوەتەوە. ئەم یەكگرتنە وێڕای ئەوەی چەپی ریشەیی دەكاتە هێزی دووەمی واڵت هاوكات هیوایەكی زیاتر دەدات بە چەپی جدی رۆڵی كاریگەرانەتر ببینێت و شوێن بە چەپی ناوەندی سازشكار (سۆسیالست) چۆڵ بكات
هەڵبژاردنی پێشوو حیزبی شیوعی داوای لیستی بەرەی گەلی یەكگرتووی كرد لە سەر ئاستی نیشتامنی لە نەخشەی سیا�سی واڵت ،هاوكات وەك ئیدعای سەرۆكایەتی چەپیش رەوایەتی بۆ سۆسیالست نامێنێتەوە، بەڵكو لە دوای 26ی یۆنییەوە ئیتر سەرۆكایەتی چەپ بۆ یەكەمجار «لیستی یەكگرتوانە» پێكدێنێت لە ئیسپا نیا . ی هەمووان لە • بەشدار دەنگدانەكان: هەردوو الیەنی سەرەكی پێكهێنەری لیستی یەكگرتوانە دەتوانین ،پێش هاوپەیمانیەتیەكە ئەنجامدانی راپر�سی گشتیان لە ریزی الیەنەكەی خۆیان ئەنجامداوە ،بۆ ئەوەی سەرجەم ئەندامان بەشداری لە بڕیارەكان بكەن ،ئەوان نەك تەنها بۆ www.komelge.com
ئەم هاوپەیمانیەتیە ،بەڵكو بۆ هەموو بڕیارە گرنگەكانی خۆیان ،ئەوەی پەیوەست بەهەڵبژاردن و حوكمڕانی و هاوپەیمانییەوە هەیە ،تەنانەت بۆ پەسەند كردنی بەرنامەی هەڵبژاردن و سەرجەم بڕیار و كاروبارە گەورەكان دەگەڕێنەوە بۆ را وەرگرتنی سەرجەم ئەندامان لە رێگای راپر�سی گشتییەوە كە سەرجەم ئەندامان تێیدا بەشدار دەبن. یەكگرتوو ،بۆ لیستی چەپی ئەنجامدانی هاوپەیمانی لە گەڵ پۆدیمۆس 20 ،هەزار ئەندامی لە كۆی 71578ئەندامی بەرەكە بەشداری دەنگدانەكەیان كرد ،لە ئاكامدا دەنگیان دەنگدەران %84،5ی بۆ هاوپەیمانیەتیەكە دا لەگەڵ پۆدیمۆس %13،1 ،ەش دژ و %2،4یش دەنگیان بە سپی دا. ئەوەی شایانی باسە لە هەڵبژاردنی پێشووشدا ،لیستی چەپی یەكگرتوو پێشنیاری هاوپەیمانیەتی كرد لە گەڵ پۆدیمۆس ،وەلێ ئەوان رەتیان كردەوە ،تەنها لە هەندێك هەرێم وەك كەتەلۆنیاو گالیكا لیستی هاوبەشیان دروست كرد. ی ن ئەلبەرتۆ غارسۆ وتەبێژ چەپی یەكگرتوو رایگەیاند ئێمە هەمیشە لە گەڵ لیستێكی چەپی یەكگرتووین لەسەر ئاستی نیشتمانی ،لە هەڵبژاردنی پێشوو حیزبی شیوعی داوای لیستی بەرەی گەلی یەكگرتووی كرد لە سەر ئاستی نیشتمانی ،نەك تەنها دوو هەرێمی كەتەلۆنیا و غالیكیا ،كە بە هۆی نەبوونی ئەو بەرەیەوە 18كورسیان لە دەستدا. هەرچی پۆدیمۆسە ،لە 14بۆ 16ی نیسان راپر�سی لە ریزی ئەندامانیدا
ئەنجامدا ،كە 149513ئەندام تیایدا بەشدار بوون لە كۆی 393538 ئەندام (لە ئێستادا 426927ئەندامی هەیە) كە دەیكردە %37ی كۆی دەنگدەران ئەندامان%91،79،ی پشتیوانیان لە پێك هێنانی حكومەتی گۆڕانكاری كرد لە گەڵ لیستی چەپی یەكگرتوو. ئەندامانی هاوكات%88،23ی بەشدار بوو لە راپرسییەكە دژ بە پشتیوانیكردنی حیزب بوون لە حكومەتی هاوپەیمانی سۆسیالست و سیدانۆ�سی راستگەرا. ئەوەی شایانی باسە ،لیستێكی 25 كە�سی ،كاندیدانی لیستی یەكگرتووانە دەتوانین دیاری دەكات ،دواتر جارێكی دیكە لە راپر�سی گشتیدا، بەرنامەی هەڵبژاردن و كاندیدەكان دەنگیان لەسەر دەدرێتەوە ،هەموو كاندیدەكان لە ناوچەكانی خۆیان بە راپر�سی ئەندامانی حیزبەكان دیاری دەكرێن. ز ئەم تەر ە لە مومارەسەی راستەوخۆی دیموكرا�سی ،تەنانەت لە ژیانی حیزبیش رەنگەداتەوە ،بابلۆ ئیلیغساس لە 18و 19ی ئۆكتۆبەری ،2014بە دەنگدانی 55هەزار ئەندام لە كۆی 100هەزار ئەندامی ئەوكاتی پۆدیمۆس لیستەكەی بە هێنانی %88،6ی دەنگەكان بردیەوەو بووە كە�سی یەكەمی پارتەكەی. الیەنێكی دیكە لە چەپی ئیسپانیا كە شایانی هەڵوێستە لەسەر كردنە، لیستی یەكێتی گەلە لە كەتەلۆنیا ( Popular Unity Candidacy-cup ) كە لە ساڵی 1986دامەزر اوە، تەنها بەشداری هەڵبژاردنی هەرێمی كەتەلۆنیا دەكات ،لە هەڵبژاردنی 61
گۆڤارێكی سەربەخۆی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،13شوباتی 2017
ئیسپانیا بەهۆی باوەڕ بوونی بە سەربەخۆیی كەتەلۆنیاوە بەشداری ئەمانیش لە كۆبونەوەی ناكات، ی گشتی بڕیارەكانی خۆ دەدات ،لە هەڵبژاردنی كەتەلۆنیا لە ساڵی ،2012 بە بەشداری 650ئەندام كۆبونەوەی گشتی ئەنجامدرا لە هەوایەكی ئازاددا ،بە رێژەی %77بڕیاری دا بەشداری هەڵبژاردنەكە بكات. ی لە 27ی دیسەمبەر 2015دوا كات بوو بۆ پێكهێنانی حكومەتی كەتەلۆنی ،هەفتەی پێشوتر لە دەنگدانێكی گشتیدا 1515 ،بە 1515 كوب نەیتوانی بڕیاری یەكالكەرەوە بدات بۆ بەشداری یان پشتیوانی لە حكومەتی كەتەلۆنی بە سەرۆكایەتی راستگەرای سەرەك وەزیرانی تۆر ماس، پێشووی كەتەلۆنیا ئەر بەهۆی سیاسەتی پەیڕەوكردنی تەقەشوفی ئابورییەوە لە كابینەی پێشوو لە هەرێمی كەتەلۆنیا ،بۆیە خەریك بوو دووبارە لە هەرێمەكە هەڵبژاردن بكرێتەوە ،وەلێ لە دوا كاتدا ،بەجیاوازی دەنگێك بڕیاری پشتیوانی لە حكومەتی دا بەمەرجی گۆڕینی سەرۆك وەزیران و پشتیوانی دەستەنگانی لە كۆمەاڵیەتی كەتەلۆنیا ،بۆیە لە 4یەنایەر ماس گۆڕا بۆ ئەتۆنیۆ بانۆس ،ئەوجا كوب دەنگی دا بە كابینەكە ،لیستی پێكەوە لە پێناو بەڵێ 62كور�سی لە كۆی 135 كور�سی لە پەرلەمانی هەرێمەكەی هێنابوەوە ،كە لە هاوپەیمانی چەپ و راستی نەتەوەیی كەتەلۆنی پێك دەهات ،بێ بەشداری كوب نایتوانی حكومەتی هەرێمی پێك بهێنێت ،كوب 10كور�سی هێنایەوە لە هەڵبژاردنی
62
26ی ئۆكتۆبەری 2015ەدا ،رۆڵی مەلیكی دەگێڕا لە یەكالكردنەوەی پارسەنگی هێزەكان . واتا كوب پشتیوانی لە حكومەتی
چەپ ملمالنێی بۆرجوازی كوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنەكان بۆ هەموو پۆستەكان بكات كەتەلۆنی بەستەوە بە بەرنامە ئابوری و كۆمەاڵیەتییەكانەوە ،نەك لە پرسە پشتیوانییەكی كوێرانە نەتەوەییەكان. • كۆی ئەزموونەكان بۆ چەپەكانی كوردستان: لە كۆی ئەوەی لێرەدا باسمان كردن لە ئەزموونی چەپی ئیسپانیاوە، دەشێت كۆمەڵێك ئەزمون هەڵێنجین بۆ چەپەكانی ببێتە رێنیشاندەر كوردستان چەپی كوردستان، پێویستە ئەزموونی چەپی جیهان بە بەشێك لە ئەزموونی خۆیان و دەسكەوت و پێشكەوتنەكانیان لە گۆڕەپانی تێكۆشان و ژیانی حیزبیدا بە دەستكەوتی خۆیان بزانن و خاوەندارێتی لێ بكەن ،وەك چۆن قوتابخانە جیاجیاكانی بۆرجوازی كوردی دەیكەن. -1گرنگە چەپەكان لە لیستێكی بەرفراواندا كۆببنەوە ،بۆ ئەمەش راپر�سی لە ریزی ئەنداماندا بكرێت.
چەپەكان -2دەكرێت دەستپێشخەربن لە دیموكرا�سی حیزبی ،كاتی دیاریكردنی سكرتێر لە رێگای چەند ئەندامێكی كۆمیتەی ناوەندیەوە نەماوە. -3بڕیارە گرنگەكانی حیزب دەكرێت لە رێگای راپر�سی سەرجەم ئەندامانەوە بدرێت ،نەك نوخبەیەكی بچوكی سەركردایەتیەوە ،بۆ ئەمەش بۆ بڕیارەكان بگەڕێنەوە بۆ راپر�سی سەرجەم ئەندامان. دەكرێت -4چەپەكان داكۆكیه‌كی سەرسەختی كەمایەتییە نەتەوەیی و ئاینییەكان بن لە كوردستان وەك هەمیشە وابووونە، لە كاتی هەڵبژاردن لیستی چەپی تایبەتیان بۆ پێك بهێنن. لە پشتیوانی -5پێویستە ی كوردستان حكومەتی سەربەخۆ پەیوەست بێت بە سیاسەتی بە بەرامبەر حكومەتەكەوە، دیموكرا�سی و مافی مرۆڤ و مافی هەژاران. ملمالنێی -6چەپ بۆرجوازی كوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنەكان بۆ هەموو پۆستەكان بكات ،ئەلتەرناتیفی بۆ هەموو گوتار و كارەكانی هەبێت. -7چەپەكان هێزی شێلگیری داكۆكی لە كوردستانێكی دیموكراتی كۆمەاڵیەتی بن ،كوێرانە نەكەونە دوای وتارە نەتەوەییە بۆرجوازییەكان. بۆ كار -8چەپەكان راستەوخۆی دیموكراسیەتی كۆمەاڵیەتی سۆسیالستی بكەن بۆ ئایندەی كوردستان.
www.komelge.com