دیدگــــــــــا
چه‌ندایه‌تی و چۆنایه‌تی، یاشماخه ناهاوسه‌نگه‌که‌ی میدیای کوردیی تــا ئێستا ل ـ ه رووی چــۆنــایـ هتـیـیـه‌و ه پـ هیــامــی مـیــدیــای بـیـنـراوی ک ــوردی ــی زی ــات ــر پـ هیــامـێـکــی الس ــای ــی ک ـ ـه‌ره‌و هی ـ ـه ،هـێـشـتــا مـیــدیــای کــوردیــی نـ هبــووەتـ ه خــاو هنــی ستراتیژیەتێکی میدیایی نیشتمانیی که‌تیایدا هێڵکاری بۆ گه‌ش ه پێدانی میدیایه‌کی خۆماڵی بکات، ک ه به‌رمه‌بنای ئهو ستراتیژ ه گه‌ش ه ب ه ئینتیمای تاکی کورد بدات، هـه‌روه‌ک نه‌یتوانیو ه هۆشیاریی نیشتمانیی وه‌ک پێویست باڵو بکاته‌وه ،هــاو ـکـات به‌گشتیی قــودر هتــی ئ ـه‌وه‌ی نـ هبــوو ه ل ه نێوان بیردۆزی به‌رپرسیارێتی کۆمه‌اڵیه‌تی و ئازادییدا هاوسه‌نگییه‌ک درووسـ ــت ب ـکــات؟ ده‌ز ـگ ــای مـیــدیــایــی و مـیــدیــا ـکـار د هب ـێــت خه‌می میدیایی و پێداویستی قۆناغ و کومه‌ڵگه‌ی هەبێت ،نه‌ک خەمی حیزبه‌کان. ی ـ ـ هكـ ــێ ل ـ ـ هئ ـ ـه‌رك ـ ـ ه ب ـ ـن ـ ـه‌ڕ هت ـ ـی ـ ـی ـ ـ ه ـك ــانـ ــی م ـ ـیـ ــدیـ ــا ل ـ ـه‌روان ـ ـگ ـ ـه‌ی كـ ــۆم ـ ـه‌اڵی ـ ـ هتـ ـیـ ـی ـ ـه‌وه ،پـ ـێ ــدان ــی رێ و رێـ ـ ـب ـ ــازی پ ــاراسـ ـتـ ـن ــی ب ـ هه ــا ك ـ ول ـتــووری ـی ـ هكــان ـ ه ل ـ هه ـ هم ــوو روویـ ـ ـ هكـ ـ ـه‌وه ،چــون ـك ـ ه ك ـ ول ـتــوور و هك ــو نرخێكی مـ هعـنـه‌ویــی ب ـ هئ ـ هنــدازه‌ی پــاراسـتــن و ده‌وڵـ همـ هنــد كردنه‌كه‌ی د هتــوانــی بــاس له‌هه‌بوونه‌كه‌ی بكه‌ی ،بـه‌اڵم به�شی زۆری ک ــەن ــاڵ ــە ک ــولـ ـت ــووری و ک ــۆم ــەاڵی ــەت ـی ـی ــەکــان لـ ـ ه ب ــاش ــوری كــوردسـتــانــدا بــوونـ هتـ ه هـ هگـبـه‌ی هـ هڵـگــرتـنــی كـ ولـتــوورێـکــی نامۆ بــە پ ـێ ـچــەوانــەی‌راسـیـتـنـه‌ی كــۆمـ هڵـگــە .بــۆ نـمــوون ـ ه ل ــەم ـکـاتــەدا وەک مــۆدێــل ك ـ ول ـتــووری «تــوركـیــی سـپـیــی» ك ـ ه بـنـ همــاكـه‌ی وه‌ك خــۆ لێكردن(ئاسیمیالسیۆن)ه ،باڵی بـ هسـه‌ر بـه�شــی ه ـه‌ره‌زۆری بـیــركــردنـه‌وه‌ی كــۆمـ هڵـگــەدا كـێـشــاوه ،ئه‌میش لـه‌ڕێـگــای لێشاوی فـیـلـمـ ه دۆبـ ــاژك ـ ـراو ه ـك ــان ـ ـه‌و ه ك ـ ه رۆژان ـ ـ ـ ه ده‌رخ ـ ـ ـ ــواردی ت ـ ـه‌واوی كــۆمـ هڵـگــە ده‌درێ ــت .جـێـگــای داخ ــه! بـه�شــی زۆری ئ ـه‌و درامــایــانـه له‌سه‌ر دوو بنه‌مای بنه‌ڕه‌تی پوچگ هرایی (نهێلیزم) یــان له‌سه‌ر ئەو بنه‌مایەی نرخ ه كو‌لتووریی و نه‌ته‌وه‌ییه‌كان دەکرێنە ئامانج كـ ه ئه‌میش بـه‌ڕێـگـه‌ی نـ هزانــانــە و پــاشـكـه‌وتــوو ،تیرۆریست و بێ م ـێــژوو گــەلــی ک ــورد ن ـی ـشــانــدەدات ،ك ـ ه ئ ـ همــە بـ هشـێـكــی بـنـه‌ڕ هتــی شه‌ڕی ده‌روونی(شه‌ڕی تایبه‌ت) ه ك ه پایه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تی میدیایه. ئه‌گه‌ر له‌میدیاییه‌كی میللی توركییه‌و ه ئـه‌م ـكـار ه پێكبهێنرێت تا
ئــاسـتـێــك ئــاســایـیـه ،ب ــەاڵم ئــەگــەر مـیــدیــایــی کــوردیــی سـه‌ركـێــ�شــی پێكهێنانی ئهم ئه‌رك ه بكات ،دەبێت چ شێواندنێک بێت بۆ کورد و چ بەخششێک بێت بۆ تورک؟! جـێـگــای داخ ــه! جـیـنــۆســایــدی كــولـتــووریــی و ژ هه ـ ـراوی كــردنــی كۆمه‌ڵگ ه ك ه ده‌رهێنه‌ر و ئاماده‌كار و سپۆنسه‌ره‌كه�شی دیسان كـ ــوردن ،یــاخــوود ك ـ ول ـتــووری جــوێــن ،ســو ـكـایـ هتــی ،ن ــاوزڕان ــدن، بـ هئــامــانــج گــرنـتــی كـ هســایـ هتــی ل ـه‌الی ـه‌ن ك ـه�ســی خ ــاوه‌ن بــۆچــوون ج ـی ــاوازه‌و ه و د هی ــان ش ـێــوازی تــری دوور ل ـ ه ئــەخــاقــی مـیــدیــایــی، به‌ناوی ئازادیی راده‌ربڕین ده‌رخــواردی كۆمه‌ڵگ ه ده‌درێت .ئێستا هەرچی ناوەندی لێکۆڵینەوە هەیە ناتوانێت ئەو تێگەیشتنە بۆ ئــەو نــەوەیــە راســت بـکــاتــەوە؟! ئــەو کــەنــااڵنــەش بەرپرسیارییەتی خۆیان راست ناکەنەوە ،کولتوور بە میلیۆنان دۆالری تێدا خەرج دەکرێت بۆ ئەوەی دروست و جوان و مرۆڤی خاوەن شەهامەت دروســت بکات ،بــەداخــەوە! میدیای بینراو و بیستراوی کوردیی هەیە ،رێک پێچەوانەکەی کاری کردووە و رەنگدانەوەکە�شی بە ئاسانی دەبینرێت. له‌ئێستادا‌و ،ل ه سایه‌ی حکومڕانی خۆماڵی کوردییدا‌و لهگهڵ بوونی النی که‌می ئازادیی رۆژنامه‌وانیی ل ه هه‌رێمی کوردستاندا، بــه‌هـ همــوو ئ ـه‌و تێبینییانه‌ی ل ـ هس ـه‌ری هـ هیــه ،س ـه‌ربــاری بــوونــی توانایه‌کی زۆری مــرۆیــی و دارای ـ ی و ته‌کنه‌لۆژیا ،که‌چی میدیای کــوردیــی ن ـه‌ک ه ـه‌ر نـ هیـتــوانـیــوو ه بـبـێـتـ ه م ـ هیــدان و سـ هكــۆیـ ه ـكـی ئ ــازاد بــۆ چــار هس ـه‌ری بــۆ �سـ ێ د هسـه‌اڵتـ هکـه‌ی تــری (یــاســادانــان، راپ هڕاندن ،دادوه‌ریــی) ،به‌ڵکو هێند ه ب ێ ئه‌جێندا‌و ب ێ ئامان ج و ب ێ سیاسه‌تی میدیاییه ،ک ه هیچ پێو ه ر و شوناسێک نایگرێته‌وه! ک ـه‌واتــه ،تـ هنـهــا زۆرب ــوون ــی ژمـ ــاره‌ی کـ هنــاڵـ ه ـکـان پـێــوه‌رنـیـیـ ه بۆ گـ هشـه‌ی مـیــدیــایــی ،ئـ هگـه‌ر نــاواخـنــی پـ هیــامــی مـیــدیــا ـکـان و ئاستی (چۆنێتی)یان به‌ره‌و نوێبوونه‌و ه نه‌برێت ،هه‌نگاوی دروستکردنی متمانه‌و به‌دواداچوونی قووڵی کێشه‌کانی خه‌ڵک نه‌نرێت و له خـ همــی پــڕکــردنـه‌وه‌ی پێداویستیی ه هـ همـه‌الیـ هنـ ه ـکـانــی بـیـنـ هران و بیس هرانیاندا نه‌بن.
NO:17 - June 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نه‌جیب ه قه‌ره‌داغی: راگه‌یاندن رۆژانە لە هەوڵی پاسیڤکردنی رۆحی بەرگری کۆمەڵگەدایە دیدار :گۆران پێنجوێنی
نه‌جیبه قه‌ره‌داغی
«ئەخالق ،هێزی هەبوون و بەردەوامی کۆمەڵگەیە» سه‌باره‌ت به بارودۆخی میدیایی و چاپه‌مه‌نییه‌كانی باشور ،ئازادیی كۆمه‌ڵگ ه چاوپێكه‌وتنێكی له گه‌ڵ نه‌جیبه قه‌ره‌داغی رۆژنامه‌وان و ئه‌ندامی ئه‌كادیمیایی ژنۆلۆژی سازكرد ،سه‌باره‌ت به رۆڵی راگه‌یاندن و راگه‌یاندنكار الی وایه راگەیاندن ئامرازێکه بەدەست دەسەاڵت و کاری زاخاوکردنەوەی ئەقڵیەتی پاوانخوازی ،پیاوساالری و بەرژوەندیخوازیە.
4
ئازادیی كۆمه‌ڵگه :رۆڵی ئه‌خالقیی راگه‌یاندن چییه؟ ن.قه‌ره‌داغی :سەرەتا ئەخالق هێزی هەبوون و بەردەوامی کۆمەڵگەیە، خودی رۆحی سیاسەتی دیموکراتیە، بەو واتایەی کە کۆمەڵگە خودوشیاری و هێزی خۆبەرێوەبەری هەبێت .بوونی ئەخالق لە کۆمەڵگەیەکدا نیشانەی ئاستی داکۆکیەتی لە رۆڵە سروشتیەکەی بۆ ئازادی و دادوەری و یەکسانی ژێندەری
لەبەرامبەر هێر�شی هێزی دەسەاڵتدار، پیاوساالر و پاوانخواز .نەک تەنیا بۆ راگەیاندن بەڵکو ئەخالق لە هەموو بوارەکانی تری ژیانی کۆمەڵگە گرنگە بۆ پاراستنی هەبوونەکەی و بەردەوامیی لە ئاست هێرشەکانی پاوه‌نخوازی دا، چ جا راگەیاندن کە ئێستا لە یەکەمین هێزی کاریگەر پۆلێن دەکرێت .لە کاتێکدا کە ژمارەیەکی یەکجار زۆر دەزگای راگەیاندن هەیە ،کۆمەڵگە بە زانیاری، هەڵوێست و کاردانەوەی جیاواز بۆردومان دەکرێت. «فاکتەری ئەخالق لە دەزگاکانی راگەیاندن لە باشوری کوردستان الوازە»
ئازادیی كۆمه‌ڵگه :پێوەر و فیلتەری ئەم هەموو زانیاری و رۆژەڤی ئەو دەزگا راگەیاندنانە لەسەر کۆمەڵگە چیە؟ ن.قه‌ره‌داغی :بێ گومان ئەخالق دەکرێت ئەو پێوەرە گرنگە بێت .کاتێ گەندەڵی ،داڕزانی کۆمەاڵیەتی ،قەیرانی ئابووری ،بەکارهێنانی سامانی واڵت بۆ گروپێکی بچوک ،برسێتی ،توندو www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
تیژی سەر ژنان و مندااڵن و زۆرێک لە نەخۆشیە کۆمەاڵیەتیەکانی تر لەئاستێکی هەڵوەشێنەری کۆمەڵگەدا بێت ئەوە تاکە شتێکی بە زهنمان دا بێت مەودای نێوان ئەخالق و راگەیاندنە کە چەندە ئەخالق پێوەری سەرەکیە لە گەیاندنی زانیاری و ئاگادارکردنەوەی وەرگر و تیشک خستە سەر ئەو بوارانەی کە بۆ کۆمەڵگە کێشەئامێزە یان خودی سەرچاوەی کێشە و قەیرانەکانە. ئەڵبەتە فاکتەری ئەخالق لە دەزگاکانی راگەیاندن لە باشوری کوردستان الوازە چونکە ئەوەنده‌ی راگەیاندنی پیاوە ئەوەندە راگەیاندنی ژن نیە ،بەهێندەی ئەوەی راگەیاندنی شارە ،ئەوەندە راگەیاندنی گوند و کۆمەڵگەکانی دەرەوەی شار نیە ،لە شاردا ئەوەندەی راگەیاندنی دەستەبژێرە و گروپێکی بچوکی مشتەخۆر و گەندەڵە و پاوانخوازە ئەوەند راگەیاندنی هەموو کەسێک نیە ،هه‌شبێت بەردەوام راگەیاندنی کوڕوزانەوەیە و خۆبە قوربانی بینینە ،ئەوەندەی راگەیاندنی دەسەاڵت و دەموچاوەکانێتی کە هەمووی پیاوە ئەوەند ه راگەیاندنی کۆمەڵگە نیە .ئەوەنده‌ی راگەیاندنییەکە بۆ بەردەوام پارچە کردنی کۆمەڵگە و زاڵکردنی بەشێک بەسەر ئەوی دیکەدا ئەوەنده راگەیاندنیەکی بەرهەمهێنەری ناسنامەیەکی ئازاد نیە .ئەو راگەیاندنەی لەسەر بنەمای السایی کردنەوەیە و هیچی نوێی پێ نییه کاریگەری راستەوخۆی لە داڕمانی کۆمەڵگە هەیە .ئەو راگەیاندنە ئەوەندە بە شوێن هەڵتۆقاندنی قارچك ئاسای ئەو کەسانەیە کە رۆڵی سەرەکی لە بەریەکهەڵوەشانی کۆمەڵگە دەبینن و www.komelge.com
ماهیەتی خۆپاراستنی سەربازی .ئەو راگەیاندنەی کە ئەخالقی کۆمەاڵیەتی دادەڕزێنێت تەنیا بۆ شکۆدارکردنی دەسەاڵت و گەورەکردنی رۆڵی دەوڵەتێکی خەیاڵی و الگرنگ کردن و بچوکردنەوەی رۆڵی کۆمەڵگە و تاکەکانێتی. «نەک هەر ئەو رۆڵە ناگێڕن بەڵکو کاریان لێدانی کۆمەڵگەیە و داڕزانێتی»
ده‌ستگایه‌ك بۆ ئاراسته‌كردنی كۆمه‌ڵگه!
پۆپیلیزم تاو دەدەن ،ئەوەندە بە شوێن فرە رەنگیەوە نیە .راگەیاندنێەکە بێ دەنگە لەئاست ئەو ناهاوسەنگی کۆمەاڵیەتی، ئابوری و سیاسیەی کە هەیە .حزب دابەش دەکات بەسەر گەورە و بچوک دا ،بودەڵە و هیچ لەبار نەبوو دەکات قەرەمان ،هەڵوێستی ریسواکەرانەی لە ئاست هەر ئەلتەرناتیڤێکدا هەیە ئامانجی چارەسەری کێشەکانی کۆمەڵگە بێت. راگەیاندنێکی کەله رووی ئەخالقیەوە الواز هەمیشە کۆمەڵگە دەخاتە حاڵەتی چاوەڕوانیەوە کە گوایە دەسەاڵت خزمەتی دەکات ،دەسەاڵت وەک « باوکێک» وێنە دەکات کە هەمیشە بەرپرسیاری یەکەم و دواییە لە هەموو شتێک تەنانەت لە سزادانیش دا، ئەم راگەیاندنە هیچ قسەیەکی نیە لەسەر میکانیزماکانی خۆپاراستنی ئەم کۆمەڵگەیە ،خۆپاراستن بە هەموو میکانیزمه‌كانی خودوشیاری ،رێکخستنی و چاالکی و خۆبونیادنان و تەنانەت
ئازادیی كۆمه‌ڵگه :بۆچیی به‌شێكی زۆری راگه‌یاندنه‌كان ئهم رۆڵه ئه‌خالقییه ناگێڕن؟ ن.قه‌ره‌داغی :بەشێکی زۆری راگەیاندن لەباشور لە پێناسە کالسیکەکەی واوەتر نەچووە ،کە گوایە دەسەاڵتی چوارەمینە وەک ئەوەی کە �سێ دەسەاڵتی تری یاسادانان، راپەراندن و دادوەری هەبێت بەڵکو لەوە دواکەوتووترە ئەو پێناسە کالسیکەش بیگرێتەوە .بۆ ئەوەش کاری راگەیاندنیش لە پێناسەی کالسیکی ئەخالقیش الینەداوە کە جەستەی ژن و مامەڵە کۆنەپەرستانە و موڵک بینینی وەک ئەخالق دەبینێت و چارەسەری کێشەکان لەم روانگەیەوە بە دەوڵەت، دەزگا ،یاسا و رێساکانیەوە دەبەستێتەوە. خۆ یاسای رۆژنامەوانی هەیە و بەشێکی زۆر لە پەرلەمانتارەکانی خولی حەوتەم ئەو یاسایە بە دەرفەتێکی زێڕین دەزانن بۆ کاری رۆژنامەوانی و راگەیاندن ،ئەدی بۆچی ئەو هەموو کێشە کەڵه‌کەبووە هەیە لەسەر یەک کە لەسەرەوە باسمان کرد .بە بەردەوامی دەبیستین کە راگەیاندن وەها پۆلێن دەکرێ کە بەشێکی وەک دەزگای» حزبی» بەشێکی وەک 5
NO:17 - June 2017
« ئەهلی یان بێالیەن» پێناسە دەکرێ، ئەڵبەتە بۆ واقیعی باشور ئەو پێناسەیە لە جێی خۆی دا نیە .لە کاتێکدا کە هەندێ راگەیاندن بەردەوام زاڵ بوونی زمانی زبر و روخێنەر و رۆحی عەسکەرتاریەت لە بەرژوەندی دەسەاڵتەکان دا بەکاردینێ و بەردەوام لە هێرشدایە بۆ سەر ئەوی دیکە چ جا کۆمەڵگە بێت یان هێزی بەرهەڵستکار ،یان بەشەکانی تری کوردستان ،لەبەرامبەر دا راگەیاندنی « بێ الیەن یان گوایە سه‌ربه‌خۆ» خۆی جیاواز پێناسە دەکات .بە رای من ئەم جۆرە راگەیاندنە جیاوازیەکی ئەوتۆی نیە لە ئاست کۆمەڵگە و پێویستیەکانی، ئەوەنده‌ی الیەنگری پیاوساالری، سەرمایە و پۆپلیزمە زۆر کەمتر و تا ئاستی بێ کاریگەر راگەیاندنیەکی ئازادیخواز، دیموکراتیخواز ،ژینگەپارێز ،خولقێنەر و بەرهه‌مهێنەری هاوسەنگی نیە .لەراستیدا نەک هەر ئەو رۆڵە ناگێڕن بەڵکو کاریان لێدانی کۆمەڵگەیە و داڕزانێتی .جارێ دەبێ بپرسین کە ئەو راگەیاندنانەی کە سەرچاوەکانی هەواڵیان ئاژان�سی دەوڵەتانی داگیرکەر بێت چەندە دەتوانن ببنە زمانحاڵی کۆمەڵگەکەیان و راستگۆیی بپارێزن و بوێربن لە ئاست ئەو کارەساتانەی کە داگیرکەران بەسەر کۆمەڵگەیان دا هێناوە .من الم وایە کە دەزگای راگەیاندنی نیشتمانی کە لەسەر بنەمای چەمکی هاواڵتی بێت .بەو پێیە راگەیاندن ئامرازێک دەبێت بە دەست دەسەاڵت و کاری زاخاوکردنەوەی ئەقڵیەتی پاوانخوازی، پیاوساالری و بەرژوەندیخوازیە .ئەمە تەنیا لە سنوری هێزی دەسەاڵتدار نیە کە راگەیاندنی تایبەت بە خۆیان هەیە 6
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لەسەر حسابی قوتی کۆمەڵگە و بە دزینی داهاتی گشتی بەڵکو ئەمە شێوازی کاری راگەیاندنی بەشێکی زۆری ئەو هێزانەیە کە رایەڵەکانیان بە دەسەاڵتەوە یان سەرمایەوە بەسراوەتەوە .چۆن دەکرێت بە دەزگایەکی راگەیاندن بڵێی ئەخالقیانە کار دەکات کە کۆمەڵگەکە و ژن بە تایبەتی بە خراپترین شێوە نیشان دەدات. زنجیرە ،فیلم و گۆرانی دۆبالژکراو و گۆرانی ئارابیسک و بە ئۆبژەکردنی ژن و بەکارهێنانی وەک کەرەستەی زیادکردنی خوێنەر و بینەر چ نیە جگە لە الساییکردنەوەیەکی بێ نرخ.
لە تورکیا بە زەبری هێز سەدان دەزگای راگەیاندن(تیڤی ،رادیۆ، مالپەڕ) داخران
«تورکیا و باشوری کوردستان ئەزمونبەخشن» ئازادیی كۆمه‌ڵگه :بۆچیی هه‌ركاتێك ده‌سه‌اڵت ده‌كه‌وێته ته‌نگه‌ژه‌وه، راگه‌یاندنه‌كان ده‌كات ه ئامانج؟ ن.قه‌ره‌داغی :راگەیاندن بەو رۆڵە گرنگەی هەیەتی ،چ جا لەم سەردەمەدا کە پێشهاتەکان زۆر خێران دەتوانێ رۆڵی لە نیشاندانی حەقیقەت هەبێ بەپێچەوانەوە دەکرێت رۆڵی لەشاردنەوە�شی هەبێت. دەسەاڵت و هێزی پاوانخواز بۆ ئەوەی
حەقیقەت بشارنەوە بەو دەرفەتەی کە پاوانیان کردووە هەرچی لە دەستیان بێ دەیکەن .دوو نمونەی تورکیا و باشوری کوردستان ئەزمونبەخشن .لە تورکیا بە زەبری هێز سەدان دەزگای راگەیاندن، تیڤی ،رادیۆ ،مالپەڕ داخران و ژمارەیەک لە کارمەند و رۆژنامەوانان یان زیندانی کران یان ناچارکران واڵت بەجێبێلن یان بێدەنگ کران و لەکاردەکران .ئەمە تەنیا دیوە قەبەکەی هێر�شی دەسەاڵتە بۆ سەر ئەو دەزگا راگەیاندنانە، لەالیەکی تر دەسەاڵت بە رێی راگەیاندنی پاوانکراوی خۆی و بە رێی رشتنی پارە و دەرفەتێکی زۆر ،بە کڕینی ویژدانی کۆمەڵێک قەڵەم و بەرژوەندخواز راستیەکان ئاوەژوو دەکەنەوە و بەشێکی کۆمەڵگەش دەکەنە ئامرازی پاراستنی بەرژوەندیەکانیان ،هەروەک لە کودەتای ١٥تەموزی ٢٠١٦دا رووی دا کە توانی بە تاودانی نەژادپەرستی و بەکارهێنانی ئایین بەشێکی کۆمەڵگە ئاراستە بکات بەرەو یەکالکردنەوەی ملمالنێیەکانی بەرامبەر بە پارت ،رێکخراوە ،کەسایەتی ئازادیخوازی کۆمەڵگە .ئەم دۆخە لە باشوری کوردستان جیاواز نیە، ئەوەندەی دەسەاڵت و تەنانەت بەشێک لەوانەی خۆیان بە سەربەخۆ و بێالیەن دەزانن هەمان چەواشەکاری دەکەن .تا هەواڵێکی راست باڵو دەکەنەوە ،دەی دیکەی چەواشە باڵو دەکەنەوە .دۆخێک دێننە ئاراوە کە بینەر ،بیسەر و خوێنەر نەزانێ کە چ راستە و چ چەوتە .ئەوەی چەوتە وەک راستی دەرخواردی وەرگر دەدەن و ئەوە�شی راستیە دەیشارنەوە.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
«دەسەاڵت لە درکی گرنگی راگەیاندن دایە» ئازادیی كۆمه‌ڵگه :هۆکار چیی ه ده‌سه‌اڵت گرینگی تایبه‌ت به‌راگه‌یاندن ده‌دات؟ ن.قه‌ره‌داغی :دەسەاڵت لە درکی گرنگی راگەیاندن دایە ،بە ئاماژە بەو راستیانەی سەرەوە پاوانی دەسەاڵت پێویستی بە راگەیاندن و بەهێزکردنی دەبینێت بۆ پاراستنی بەرژوەندیەکانی. بەهێزکردنی خۆی بە راگەیاندن و هێزی سەربازی لە هەموو بوارێک زیاتر بەکاردەهێنێت .لێرەدا پێوەەرەکە دیموکرا�سی نیە بەڵکو سەنتەربوونی هێز و دوورکەوتنەوەیە لە ئەخالق، له‌و هەڵوێستەدا ئێجگار بێ منەتە و بۆی گرنگ نیە کە کۆمەڵگە یان هێزی بەرهەڵستکار چۆن لێی دەروانێت .ده‌بێ دەسەاڵت لە دەنگی ئازاد نەترسێت کە دەڵێم بێ منەتی بەڵکو کاتێ دەزگای راگەیاندنی ئەلتەرناتیڤ خۆی رێک بخات ،هەرهەوڵی داخستن یان بێدەنگ کردنیان نیشانەی تر�سی دەسەاڵتە. دەسەاڵت هەر بە راگەیاندن فاکتەری کۆنەپەرستانە و تەنانەت هەندێ دیاردەی دونیای نیولیبرالیزم زەق دەکاتەوە بەخۆوە ،شەڕی هەموو کۆمەڵگە و الیەنە بەرهەڵستکارەکانی دەکات .بۆ نمونە ئەو دیاردەیەی کە لەم سااڵنەی دواییەدا دەسەاڵت و چەند ناوەندێکی سەرمایە هێناویەتیە ناو کۆمەڵگە وەک هەڵبژاردنی شاجوانی ،یان زەمینەسازی بۆ گەورەکردنی سەلەفیزم ،فیلمی و زنجیرەی مستەر ئەربیل و ...تد .بە ڕێی زۆربەی ئەم دیاردانە لە کەسایەتی ژن و www.komelge.com
کۆمەڵگە بە گشتی دەدرێت و دەسەاڵت خۆی لەو کەلێنانە بەهێز دەکات چونکە کۆمەڵگە بە دیاردەی الوەکی و ناپێویست و پەراوێزەوە سەرقاڵ دەکات و رۆژەڤی بنەڕەتی و پێویستیان لە بیردەباتەوە. « دروشمی گەورە و جوان بەرز دەکەنەوە ،بەاڵم لە کردەوەدا زۆر دووری ئەو دروشمانەن»
ئەم دەزگا
راگەیاندنانە لە
پێناوی بونیادنانی ناسنامەیەکی
ئازادیی كۆمه‌ڵگه :ئایا راگەیاندنە ئازاد ،دیموکراتی و کوردستانییەکان پرەنسیپ و ئەرکە یەکسانیخواز نیە
ئەخالقییەکانی جێبەجێدەکات ،بۆ نموونە سوێندێكی نێونه‌ته‌وه‌یی رۆژنامەنووسان جیهانیی هەیە و پرەنسپی (وردبینی ،بێالیه‌نی ،راستگۆیی) ه لە رۆژنامەنووسیدا هەیە ،تاچه‌ند راگه‌یاندنه كوردستانییه‌كان ئه‌مەیان جێبەجێکردوە؟ ن.قه‌ره‌داغی :کەس بە دۆی خۆی ناڵێ ترشە ،بچۆ لە هەموویان بپرسە هەر وەک مۆدێلی حزبە کوردستانیەکان دروشمی گەورە و جوان بەرز دەکەنەوە، بەاڵم لە کردەوەدا زۆر دووری ئەو دروشمانەن کە ئێوە ئاماژەتان پێکردووە. با من چەند نمونەت بۆ بێنمەوە .چ پەیوەندی دروشمی ( وردبینی ،بێالیەنی، راستگۆیی) رەواجدان و بە رۆژەڤکردنی خواردنەوەی میزی حوشتر بۆ چارەسەری نەخۆ�شی هەیە؟ چ پەیوەندی ئەو دروشمە بە باڵو کردنەوەی هەواڵێک هەیە کە سەرچاوەکەی ئاژان�سی ئەنادۆڵی دەوڵەتی داگیرکەری تورکە لەسەر ئەو جێیانەی دەوڵەت خۆی لە ناوچەی سوری ئامەد لە ئەنجامی هێرش روخاندوویەتی و ئێستاش وەک گوایە نوژەنیان دەکاتەوە؟. چ جا کە هەندێ دەزگای راگەیاندن
هەر لە بناغەوە بە هاوکاری دەوڵەتانی داگیرکەری کوردستان بە مەبەست بۆ دژایەتی کردنی شۆڕش و بزوتنەوەی ئازادی گەلێک دامەزرابێت .راگەیاندنی دیکە دەیەوێ گوایە ئەم دروشمانە رەچاو بکات ،لە رێبازی نیولیبرال بۆ کاری راگەیاندن الینەداوە تا جارێک لە پێناوی کۆمەڵگەدا بابەتێک دەکاتە رۆژەڤ دە بابەتی دیکە زەق دەکاتەوە خودی ئامانجە ون دەبێت و لە راستی دا خودی مامەڵەکردنی ئەم دەزگا راگەیاندنانە لە پێناوی بونیادنانی ناسنامەیەکی ئازاد، دیموکراتی و یەکسانیخواز نیە ئەوەندەی کە دەیانەوێ خزمەت بە ئامانجە سەرەکیەکە بکەن کە کۆکردنەوەی رای گشتیە لە دەوری ئامانجێکی حزبی و ناوەندێکی سیا�سی پاوانخواز. « به رێی خراپ بەکارهێنانی فاکتەری ئاین ،کۆمەڵگە بێ دەنگ دەکات»
7
NO:17 - June 2017
ئەو راگەیاندنانە دەسەاڵت و دەزگاکانی وەک بەرپرسیاری هەموو شتێکی کۆمەڵگە دەبینێت ئازادیی كۆمه‌ڵگه :رۆڵی راگه‌یاندن و لێكه‌وته خراپه‌كانی چییه؟ ن.قه‌ره‌داغی :ئهو زمانه‌ی که راگەیاندنی باوی ده‌سه‌اڵتداران، راگەیاندنی کالسیک و تانه‌نه‌ت راگەیاندنی « سه‌ربه‌خۆ « به‌کاری دینێ زمانێکی سه‌رده‌ست و سکێسیستە « ڕەگەزگەراییه« و پیاوساالرە .رەخنەی ریشەیی لەو زهنیەتە ناگرێ کە توند و تیژی بەرهەم دینێ .کۆمەڵگە و تاکەکانی بە تایبەتی ژن و هەروەها دەزگا سروشتیەکانی کۆمەڵگە هەر لە پەروەردە ،تەندروستی ،سیاسەت ،ژینگە دەخاتە خزمەت سیستەمی سه‌رمایه و قازانجەوە .هەر ئەو راگەیاندنانە دەسەاڵت و دەزگاکانی وەک بەرپرسیاری هەموو شتێکی کۆمەڵگە دەبینێت .لە الیەکی تر خراپترین لێکەوتەی ئەو جۆرە راگەیاندنانە لەسەر ژنانە چاو خشاندنێک بە ریکالمەکانی خواردن دا بەسە بۆ ئەوەی بزانین کە چەند ژن بچوک دەکاتەوە و تەنیا دەیباتەوە چێشتخانە و بۆ نمونە « سەرچاوەی دڵخۆشکردنی پیاو و بنەماڵەیە بە لێنانی باشترین چا 8
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و باشترین برنج « و بە درامای بیانی و میوزیکی دوور لە پێویستی رۆحیەکانی کۆمەڵگە هه‌موو نرخه مه‌عنه‌ویه‌کانی کۆمەڵگە پارچە و هەراج دەکات و زەمینەی داگیرکردنی بۆ دەرەوە فەراهەم دەکات .ئەم راگەیاندنیە ده‌سته‌مۆیی دەخولقێنێ و کێشە سەرەکیەکانی کۆمەڵگە بە تایبەتی پر�سی ژن و پرسە کۆمەاڵیەتیەکان و پر�سی ئازادی بە گشتی لە چاوی تاکەکەکانی دا ئاسایی نیشان دەدات و کاردانه‌وه‌ی پۆزه‌تیڤ ده‌کوژێ، به رێی خراپ بەکارهێنانی فاکتەری ئاین، کۆمەڵگە نەک هەر بێ دەنگ دەکات بەڵکو بە فاکتەری ئایین بەشێکی کۆمەڵگە دەکات بە گژ ئەوی دیکەداو پیاو دەکات بە گژ ژن دا. « راگەیاندنی هێزی دەسەاڵتداری هەرێم بە قوتی خەڵک ئەجێندای دوژمن و داگیرکاربەسەرکۆمەڵگەدا دەسەپێنێت» ئازادیی كۆمه‌ڵگه :بۆچی راگه‌یاندنه‌كان رۆڵی راگه‌یاندنێكی نیشتمانیی ناگێڕن؟ ن.قه‌ره‌داغی :دابەشبوونی باشور بەسەر هێزی جیاوازی پاوانخوازدا دوورە لەوەی زەمینەی راگەیاندنێکی نیشتمانی فەراهەم بکات کە کاری وەاڵمدانەوەی پێویستیەکانی کۆمەڵگە بێت .بەشێکی کەم لە راگەیاندنەکان ئەو رۆڵەیان بینیوە کە رەنگدانەوەی واقیعی باو بن چ جا ئەوەی لە خۆبونیادنانەوەی کۆمەڵگەدا رۆڵ ببینن .نەک هەر ئەوە بەڵکو دەزگای راگەیاندنی هێزی دەسەاڵتداری هەرێم بە قوت خەڵک
ئەجێندای دوژمن و داگیرکار بەسەر کۆمەڵگەدا دەسەپێنێت .وێنەی داگیرکار الی کۆمەڵگە جوان دەکات ،رۆژانە لە هەوڵی پاسیڤکردنی رۆحی بەرگری کۆمەڵگەدایە لە ئاست پرسەکانی ناوخۆ و دەرەوەدا .بە زانیاری چەواشە رووی کۆمەڵگە بۆ ئەجێندای بچوک و دروستکراو وەردەگێڕێت و بە ئەنقەست و بە بەرنامە و پالنڕێژ پرسە گەورە و ستراتیژی و ژیانییەکان بێ نرخ دەکات. بۆ ئەوەی راگەیاندن رۆڵی نیشتمانی یان واڵتپارێزی بگێڕێت دەبێ سەیری
کۆمەڵگە پێویستی بە ناوەندیکردنی مۆدێلی خۆبەرێوەبەریە و بینینەوە چارەسەریە بۆ پرسە رۆژانەییه‌كان ئەو دۆخەکە بکەین کە باشوری تێدایە. ئەمرۆ باشوری کوردستان پێویستی بە چیە؟ .لە هەموو کاتێک زیاتر پێویستی بە مۆدێلێکی سیا�سی و خۆبەرێوەبەریە کە دادی کۆمەاڵیەتی ،ئازادی ،دیموکرا�سی، شەفافیەت و بە دەزگابوونی دیموکراتی فەراهەم بکات ،بەاڵم راگەیاندن رۆڵی لەمەدا قەتیسکردنی پرسەکان و دووبارکردنەوەیەتی لە چەند کەس و گروپێکی بچوکی نادیموکراتی و پەراوێزکردنی کۆمەڵگەیە بە تایبەتی ژنانە .لە هەموو کاتێک زیاتر www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
کۆمەڵگە پێویستی بە ناوەندی کردنی مۆدێلی خۆبەرێوەبەریە و بینینەوە چارەسەریە بۆ پرسە رۆژانەیی ،ناوەند و درێژمەوداکانێتی ،بەاڵم راگەیاندنی دەسەاڵت و بەشێکی تریش لەوانەی خۆیان گوایە خۆیان بە سەربەخۆ دەزانن بە ئەجێندای «دەوڵەتسازی» خۆیان لە دامەزراندن و دیموکراتیزەکردن دەزگای بەڕێوەبەری والت دەدزنەوە ،هەر هەوڵێکی کۆمەڵگەش بۆ خۆبەرێوەبردن بە پارچەکردنی هەرێم و تەگەرەی بەردەم دەوڵەتبوون وێنە دەکەن .لە کاتێکدا کە کۆمەڵگە دەیەوێ گوزارە لە رەنگ، کەلتور ،زاراوە و باوەڕیەکانی بکات، بەاڵم راگەیاندنی نانیشتمانی دەسەاڵت ئەم هەواڵنە وەک گێرەشوێنێ و دەستی دەرەوە تاوانبار دەکات. « تا ئێستا دەزگایەکی خۆرێکخستن کردنی ژنانی راگەیاندکار نیە» ئازادیی كۆمه‌ڵگه :چیبكرێت بۆ ده‌ربازكردنی ئهم پرسانه؟ ن.قه‌ره‌داغی :بە رای من دەبێ سەرەتا ئهو چه‌مک و زهنیه‌ت ه بخرێتە ژێر پرسیارەوە ئەم ئەنجامە کارەساتبارەی لە باشور هێناوەتە ئاراوە و بە دوای ئەلتەرناتیڤ دا بگەڕێین .ئەڵبەتە من
www.komelge.com
مەبەستم لە ئەلتەرناتیڤ ئەوە نیە کە راست و چەپ بێنین بەسەر هەرشتێک و لە سفرەوە دەست بە کارێکی دیکە بکەین .ئەوەش دەبێت؛ بەاڵم دەبێ ئەو دەزگا راگەیاندنانەی کە هەرچەند کەم و بەرتەسک بن بەاڵم دەست بە کارێکی هەرەوەزی و پرۆسەیەکی گفتوگۆی هاوبەشانەی جدی بکرێت .لە سەروو دەبێ چەمکی هەموو ئەوانەوە ئا ز ا د ی ئازاد ،دیموکرا�سی، چە قی لە ژێندەری بێ دا گفتوگۆکان مەبەست و
کۆمەڵگە و گروپە پە ر ا و ێز خر ا و ە کا نی کۆمەڵگە بێت لە کاری راگەیاندن دا ،ئەو چەمکە مەحکوم بکرێت کە ره‌نجی ژن نه‌بوو وه‌ک حساب ده‌کات و هه‌واڵی سه‌ر چاالکی
به‌رخودانی کۆمه‌ڵگ ه بۆ مافه‌کانی و تێکۆشانی ژنان وه‌ک هه‌واڵی بێ نرخ ده‌بینێ و هه‌واڵی ده‌سه‌اڵتداران و به‌رپرسانی پیاو، وه‌ک هه‌واڵی سه‌ره‌کی و گرنگ و یه‌که‌م ده‌بینێ .لە الیەکی تر دەبێ ئەو دیدە بگۆڕێت کە کاری راگەیاندن تەنیا وەک پیشە ببینرێت بەڵکو دەبێ کاری راگه‌یاندن وه‌ک مه‌یدانی تیکۆشان لە پێناو دیموکرا�سی دا ببینرێت .لە راستی دا من لە جێیەکی تریش ئەمەم پێشنیار کرد کە تا ئێستا دەزگایەکی خۆرێکخستن کردنی ژنانی راگەیاندکار نیە کە کاریگەریان هەبێ لەسەر ناوەندی ئەو دەزگایانەی کە هەیە .چونکە تا ئێستا ئەگەر راگه‌یاندنی ئه‌لته‌رناتیڤ بە واتای راگەیاندنی ئامانجدار و بونیادنەر ل ه کوردستان هه‌نگاوی سەرەتایی نابێ به‌الم له
به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی ئهو سیاسه‌ته سه‌رد ه‌سته‌یه‌ی راگەیاندن چه‌مکی پێکه و ه کا ر کر د ن و ئالۆگۆڕی بۆچون زۆر الوازه.
و
9
NO:17 - June 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
میدیا پێوستە بچێتە بەرەی هێزە ئازادییخوازەکان ئا :ئاسۆ جەوهەر پسپۆڕانی میدیا و رۆژنامەنووسان رایدەگەین :میدیا لە هەرێم بۆ پێداویستییە نیشتمانییەکان دروست نەکراون ،بەڵکو بۆ خزمەتی سیاسیی و حیزبیی و کەسیی رێکخراون و میدیا رۆڵێکی ئینسانییانەی نە بووە لە هەرێمی کوردستان و بە شێوازێکی گشتیی میدیا نەک رۆڵە ئەخالقییەکەی خۆی نەگێڕاوە ،بەڵکو بەشێکی زۆر لە میدیای کوردیی و حیزبیی و بەتایبەت میدیا سێبەرەکە ،رۆڵێکی زۆر بێ ئەخالقانەی گێڕاوە! ئاماژه بۆ ئه‌وه‌ش ده‌كه‌ن :ناتوانین ئەو ئاستەنگیانەی لە رێگەی میدیا هەیە البەرین ،ئەگەر بێت و حکومڕانییەکی دیمۆکراتیکمان نەبێت. رۆژنامەنووسانجەختسیشدەکەنەوە، میدیاکانمان وایکردوە ئه‌خالقی وه‌كو ئه‌حمه‌قی و گێلی ب ه کۆمەڵگە ناساندوه. ئەمە وایکردوە کۆمەڵگەی کوردیی پارچەپارچەبکات. «میدیا رێکنەخراوە بەخزمەتی کۆمەڵگە»
10
پ .ی .د .نەزاکەت حەسەن حەمەسەعید ،مامۆستای راگەیاندن لە زانکۆی سلێمانیی :میدیا وابەستە و هەڵقواڵو و رەنگدانەوەی ئەو سیستمەیە کە لەهەر واڵتێکدا بە رێوەدەچێت ،میدیای نیشتمانیی لەو واڵتانەی کە سیستمەکەی نیشتمانییە ،حکومەت نیشتمانییە ،پارملان نیشتمانییە و داموودەسگاو موئەسەساتی حکومەت هەموو نیشتمانییە ،میدیاش وەکو ئۆرگانێک لەو واڵتە دەبێتە نیشتمانیی، بەپێی پیداویستی و خواستی نیشتمانەکە دەبێت .لە هەرێمی کوردستاندا لەبەر ئەوەی ئێمە هەتا ئێستا ،راستە چوارچێوەیەکمان هەیە و هەرێمێکی ئازادمان هەیە ،بەاڵم تا ئێستا موئەسەساتی ئێمە نیشتمانیی نییە ،پارملانمان بانەڵێین نییە ،هەیشبێت نیشتمانیی نەبووە ،دەسەاڵتی حیزبیی زاڵە بەسەر واڵتدا .هیچ موئەسەساتێکی ئێمە
نیشتمانیی نییە ،کەسیستم نیشتمانیی نەبوو موئەسەساتەکانیش ناتوانن نیشتمانیی بن ،میدیا لە هەرێمی کوردستان بۆ پێداویستی نیشتمان دروست نەبووە، هێندەی بۆ پێداویستییە سیاسیی و حیزبییەکە دروست بووە .لەبەرئەوەی خودی خۆی میدیا هەروایە لەهەر واڵتێکدا بۆ پێداویستییەک سەری هەڵدابێت ،ئەو پێداویستییەی پڕکردوەتەوە ،ئەگەر واڵت لە بارودۆخێکەوە چووبێتە بارودۆخێکی تر ،ئەوا میدیا گۆڕانی بەسەردا هاتووە، بەاڵم بۆ نموونە لە هەندێک واڵتدا لە پێشدا میدیا حکومیی بووە و دواتر بووەتە میدیای نیشتمانیی یان میدیای بازرگانیی، ئیتر تەحەولدەکات بەپێی گۆڕانکارییە ئابووریی و سیاسییەکان .راستە لە هەرێمی کوردستاندا گۆڕانکاریی سیاسیی و ئابووریی روویدا ،میدیاش تا رادەیەک گۆڕاکاریی بەخۆیەوەبینی و دەسکراوەییەک هەبووە لە میدیا ،بەاڵم ئەم بارودۆخە دەرفەتی ئەوەی نەبوو بەرەو سیستمێکی نیشتمانیی بچین و ئەم بارودۆخە بەرەو ئەوە نەچوو کە مووئەسەساتی میدیایی لە ژێر چەتری پارملانێکیاننیشتیمانێکبێتورێکبخرێتو www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
بە پرسە کۆمەاڵیەتیی و پەروەردەیی و کولتووریی و هونەرییەکەی کۆمەڵگە بکات ،نییە و نایکات؛ نەخێر لەبەرئەوە بە ئاراستەی حیزبییدا شکاوەتەوە ،لەبەرئەوە تۆ هەزار کەناڵت هەیە ،بەرهەمت نییە دایبەزێنیت و پەنات بردوە بۆ بەرهەمی دەرەوە .بەڵێ ئەمەیش کاریگەیی نەرێنی کردوەتە سەر کولتوور و ناسنامە و رەسەنایەتی و شارستانییەت ،ئەو کولتوور و باگراوندە نەتەوەییەی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە میدیا شێواندویەتی و شەپرزەی کردوە ،میدیا هێندەی خزمەتی بەو پرسە سیاسییانەکردوە کە خزمەت
تا میدیا بەخزمەتی نیشتمان بێت .هەبوونی هەزار کەناڵ لەواڵتێکدا من وەک پسپۆڕی و بوارە زانستییەکەی بەدەسکەوتی نابینم، چونکە ئاسان نییە تۆ هەزار کەناڵت هەبێت و رێژەی بەرهەمی خۆماڵی -کە گەورەترین کێشەی واڵتە پێشکەوتووەکانە و ناهێڵن بایەخپێدانی میدیا بچێتەسەر بەرهەمی دەرەوە -کە لە 10%ئەو پێداویستییەکان بەرهەم ناهێندرێت ،لەبەر ئەوە وابەستەی سیستمە سیاسییەکەیە ،گرفتەکە ئەوەیە کە تۆ سیستمێکی نیشتمانییت نییە و میدیاکان دابەشبوون بەسەر حیزبەکاندا و رێكخراون بە خزمەتی حیزبیی و کەسێک، میدیا رێکنەخراوە لە چوارچێوەی بۆردێکدا ،کە هیچ واڵتێکی جهیان نییە لەم پەڕی دیکتاتۆری بۆ ئەو پەڕی دیمۆکرا�سی کە میدیا خاوەنی نەبێت ،یان وەزارەتێک و دامەزاوەیەک بەر پرس نەبێت بەرانبەری؟! نەبوونی قانون ،هەبوونی دەسەاڵتی حیزبیی ،شپەرزەیی سیستمی سیاسیی و ئەمانە هۆکارێک بووە بۆ ئەوەی کە ئێـمە میدیایەکی نیشتمانییمان نەبێت و قانونێک نەبووە میدیا رێکبخات ،بە ئاراستەی خزمەتکردنێکینیشتمانیی. جەختیشکردەوە :لە واڵتاندا میدیا هیزێک رێکی دەخات ،میدیا رێکنەخراوە بەخزمەتی کۆمەڵگە ،دەبێت میدیا بە پێی پێویستییە کولتووریی و پەروەردەییەکەی کۆمەڵگە ،پێداویستی نیشتمانیی و سیستمە سیاسیی و کۆمەاڵیەتییەکە رێکبخرێت .ئەو میدیایەی کاردەکات لە هەندێک بابەتدا بە ئاراستەی خزمەتیکردنی نیشتمان ،ئەوە رەنگە لە چوارچێوەی ئەو ئامانجە حیزبییە بێت ،کە لە سیاسەتی پشتی ئەو کاناڵەوە هەیە .ئەگینا بۆ ئەوەی ئەجێندایەک هەبێت لە نیشتماندا میدیا رێکبخات ،خزمەت
بە پارتەسیاسییەکان دەکەن ،هێندە بەو «میدیا و رۆژنامەنووسان دەبێت ببنە پرسە سیاسییانەی کە خزمەتی نیشتمان بەشێک لە خەباتە دیمۆکراسییەکە» دەکەن ،نەکردوە. ئەو مامۆستایەی زانکۆی سلیمانیی، لەوەشدەدوێت :لە جیهاندا پتر رۆژنامەوانی ناوخۆیی دەبێتە قوربانیی! سیاسەتی واڵتەکەی ،وەک لە رۆژنامەوانەکانی دەرەوەی واڵتەکە .ئەوەیش لەبەرئەوەی مافی پاراستنی ژیانی رۆژنامەوانێکی بیانی، کە دێت لێرەکاردەکات موڵکە بەسەر کەمال چۆمانی ،رۆژنامەنووس، ئەو نیشتمانەوە و لێپرسینەوە دەکرێت و پاراستنی ئاسای�شی پەیوەستە پێوەی ،ئاماژە بۆ ئەوەدەکات کە لە هەرێمی بە شێکی�شی پەیوەسەتە بەسیاسەتی کوردستان میدیا ئەرکی ئینسانیی نە
www.komelge.com
11
لە جیهاندا پتر رۆژنامەوانی ناوخۆیی دەبێتە قوربانیی!
واڵتەکەوە .لە هەرێمی کوردستاندا ئازادیی دراوە ،بەاڵم ئازادییەکە رێکنەخراوە؟ هەر شتێکیش رێک نەخرێت ناتوانێت خزمەت بکات بەو ئامانجەی کە هەبووە، ئازدییەکت داوە کەناڵت زۆر کردوە، بەاڵم ئازادیی گەیشتن بەسەرچاوەی زانیاریت نەداوە! ئازادیی رادەربڕین کە بە ئاراستەی مەترسیی بێت بۆ سەر پارتێک یان کەسایەتی سیاسیی نەتداوە؟! لەبەرئەوە شەپرزەیی ئازادییەکە لە هەرێمی کوردستانا ،ئەوەی خولقاندوە کە بارودۆخە سیاسییەکە ئەو دابەشبوونی هەرێمەی دروستکردوە بەسەر زۆنی زەرد و زۆنی سەوز ،واتە ملمالنێ سیاسییەکە هۆکارە بۆ کەمکردنەوەی ئازادییە رۆژنامەگەرییەکە .چونکە میدیاکانیش چوونەتە نێو ملمالنێ سیاسییەکەوە، میدیاکان و میدیاکار بەشێکە لە پارتە سیاسییەکان ،پارەتاکانیش لە ملمالنێدان، کاتیک میدیا بچێتە نێو ملمالنێ سیاسییەکەوە ئەوا لە واقیعی ئازادییەکەدا ئەو فشارەی دروستی دەکات مامەڵەی پارتە سیاسییەکەی لەگەڵدا دەکرێت.
NO:17 - June 2017
گێڕاوە ،دەڵێت :میدیا ئەو ئەرکە نەتەوەیی و نیشتمانیی و ئینسانییەی�شی نەگێڕاوە، بەڵکو رۆڵێکی ئینسانییانەی�شی نە بووە لە هەرێمی کوردستان ،بەو پێیەی ملمالنێ سیاسییەکان لە هەرێمی کوردستان لە نێوان هێز و گرووپە سیاسییەکاندا ملمالنێ نەبوونە لە سەر پرۆژەیەکی نیشتمانیی، لەسەر خزمەتی ئینسان ،لەسەر بەرەوپێشبردنی گەل .پرۆژەیەکی نیشتمانیی و ئینسانیی و نەتەوەیی نەبووە ،بەڵکو ملمالنێ بوونە لەسەر خۆ سەپاندن و پشت لە عەرزدانی یەکتر ،لە پێناو سڕینەوەی یەکتر ،لە پێناو کوشتنی یەکتر! بەداخەوە، ئەم ملمالنێیە گواستراوەتەوە ناو میدیاش، میدیا خۆی بەشێکە لە کێشەکان و خۆی بەشێکە لە ملمالنێکان ،تەنانەت زۆرجار هێزە سیاسییەکان لە سەر ئاستی سیاسیی ،لە ناو خۆیاندا لە سەر ئاستی حکومەت و لەسەر ئاستی دابەشکردنی پۆست رێکەوتوون ،بەاڵم لەسەر جۆری کارکردنی میدیا رێکنەکەوتوون. جەختی لەوەکردوە :میدیا هەمیشە ملمالنێیەک بووە ،بۆ نموونە پێوەندییەکانی یەکێتیی و پارتیی لەوپەڕی باشیدا بووە، بەاڵم پێوەندیی میدیاکانی ئەو دووانە هەمیشە لە خراپیدا بووە! لەبەرئەوەی ئەم هێزانە ناتوانن هێزی نیشتمانیی بن، ناتوان هێزی دیمۆکراتیک بن ،ئـێمە تەجروبەیەکمان هەیە کە لەسەرەتای سااڵنی نەوەد هەوڵدرا میدیایەکی نیشتیمانیی دروستبێت ،بەاڵم بەهۆی شەڕی ناوخۆ لەباریان برد ،تەجروبەیەکی کەمان هەیە لە سەرەتای سااڵنی دوو هەزار ،بە دەسپێکردنی رۆژنامەی «هاواڵتی» دەستیپکرد ،ئەمەیش هەوڵێک بوو بۆ ئەوەی میدیایەکی نیشتمانیی 12
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دروست ببێت ،سەرەتا میدیایەکی نیشتمانیی بوو بەاڵم رۆژ بە رۆژ ئەو میدیایەش بوو بە بەشێک لەملمالنێکان، هەروەها هێزە سیاسییەکان بەهۆی فشار، کوشتن ،دەرکردن و داخستن و بەهۆی بڕینی سەرچاوەکانی داهاتوو و ریکالمەوە و هەروها دواجاریش دروستکرنی میدیای سێبەرلەهەرێـمیکوردستاندا،ئەمەوایکرد جارێکی دیکە ئەو میدیا نیشتمانییەش بەرەوپاشەوەبچێت ،تاڕادەی لە ناوچوون بچێت .بۆیە من پێموایە میدیای نیشتمانیی و میدیای نەتەوەیی کە دەبێت خزمەت بە چەمکە ئینسانیی و دیمۆکراسییەکان و چەمکی پێکەوەژیان و مافی مرۆڤ
میدیای سێبەر و میدیای حیزبیی ،وایکردوە
کۆمەڵگەی کوردیی
پارچەپارچەبکات و میدیای کوردیی میدیایەکی زۆر ناشیرین بێت
بکات ،لە هەرێمی کوردستاندا زەحمەتە! چونکە ئێمە لە هەرێمی کوردستان ملمالنێی سیاسیی-مان هەیە ،هەروەها خودی هێزە سیاسییەکان و خودی سیاسییەتمەدارانیش نەخاوەن هێزی دیمۆکراتیکن و نە هێزی ئینساندۆستن، نە سیاسەتمەداری دیمۆکراتیک و ئینساندۆست-یشن .هەر بۆیە لە هەرێمی کوردستاندا لە ئێستادا مەحاڵە میدیایەکی نیشتمانییمان هەبێت .دوای ساڵی ٢٠١١ کە بەهاری عەرەبی دەستپێدەکات،
جارێکی دیکە هەرێمی کوردستان خۆی دەبێتە بەشێک لەو شۆڕشە ،لە سلێمانیی خۆپیشاندان دەستپێدەکات و لە رۆژئاڤا شۆڕش دەستپێدەکات ،ئەم شۆڕشە دیمۆکراسیخوازانەیە هەم لێرە لە باشوور و هەم لە رۆژئاڤا ،وادەکات هەندێک میدیا لە هەرێمی کوردستان ئەمە بە مەترسیی و هەڕەشە لەسەر خۆیان تەماشا بکەن، نەک هەرنابنە میدیایەکی نیشتمانیی، بەڵکو دەبنە وەسیلەیەکی زۆر خراپ دژی ئەو شۆڕشە نیشتمانیی و ئەو شۆڕشە دیمۆکراسیخوازیی و ئینسانیخوازییە ،کە لێرە و لە رۆژئاڤای کوردستان ئەو خەباتە لە سەرکەوتندایە. کەمال چۆمانی ،هێما بۆ ئەوەش دەکات کە بەشیكی زۆر لە میدیای حیزبیی و سێبەر رۆڵێکی زۆر بێ ئەقالقانەی گێڕاوە لە هەرێمی کوردستان و لەسەر ئاستی کوردستاندا ،جەختیکردەوە :بە شێوازێکی گشتیی میدیا نەک رۆڵە ئەخالقییەکەی خۆی نەگێڕاوە ،بەڵکو بەشێکی زۆر لە میدیای کوردیی و میدیای حیزبیی و بەتایبەت میدیا سێبەرەکە ،کە لەدوای ساڵی ٢٠٠٦ دەستپێدەکات و گەشەدەکات ،نەک رۆڵە ئەخالقییەکەی خۆی نەگێڕاوە بەڵکو رۆڵێکی زۆر بێ ئەخالقانەی گێڕاوە! هەم لە هەرێمی کوردستان و هەم لەسەر ئاستی کوردستان .ئەم رۆڵە بێ ئەخالقانەیەی میدیای سێبەر و میدیای حیزبیی ،وایکردوە کۆمەڵگەی کوردیی پارچەپارچەبکات و میدیای کوردیی میدیایەکی زۆر ناشیرین بێت .میدیا یەک بێت لەبری گەشەپیدانی هۆشیاریی نیشتمانیی ،هۆشیاریی ئینسانییانە ،هۆشیاریی دیمۆکراسییانە؛ بووەتە وەسیلەیەکی زۆر ناشیرین بە دەست سیاسەتمەداران و هێزە حکومڕانەکان .بۆ www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
ئەوەی بەردەوامیی بدەن بە گەوجاندنی کۆمەڵگە ،گەوجاندنی خۆیان ،لە پاڵ گەوجاندن و ناشیرین کردنی ئەو کەسایەتیی و هێز و فیکر و ئەو شتەجوانەی کە لەناو کۆمەڵگەی کوردستانیی هەنە، هەوڵدەدەن گەشە بکەن یاخود ئەو خەباتە دیمۆکرا�سی و نیشتماندۆستییەی هەیە لە هەرێمی کوردستاندا ،یاخود لە ناو کوردستانی گەورەدا بوونیان هەبووە. ئەو رۆژنامەنووسە ،ئەوە دەخاتەڕوو کە دەسەاڵت دەزانێت میدیا کاریگەریی هەیە ،لێدەترسێت ،کاتێک ترس هەبێت ئەوە واتای ئەوەیە دیمۆکرا�سی نییە، دەشڵێت :دەسەاڵت دەزانێت کاریگەریی میدیا چەندە ،دەزانێت خەڵکی هەرێمی کوردستان زۆر توڕەن لەو سیستمە، زۆر نیگەرانن لەو وەزعە ،بۆیە لە خۆی دەترسێت .کاتێک لە خۆی دەترسێت، دیمۆکراسییە، نا دەسەاڵتێکی دەسەاڵتێکی ناشەرعییە ،بۆیە پێوستی بە بەکارهێنانی هەموو وەسیلەکانی تیرۆ و تۆقاندن و گەوجاندنە بۆ ئەوەی ئیدامە بە مانەوەی خۆی بدات .بینیومانە لە رابردوو لە ئێستاشدا ،کاتێک خۆپیشاندا دەستپێدەکات یاخود رەخنەی خەڵک توندەبێت و کۆمەاڵنی خەڵک کۆدەبنەوە لەسەر ئەوەی داواکارییەکانی خۆیان بەرەوپێشببەن ،دەسەاڵت جارێکی تر میدیا بەکار دەهێنێت .چونکە زۆربەی میدیا بەتایبەت رادیۆ و تەلەفیزیۆن کۆنترۆڵکراوە ،لە رێی ئەو مۆنۆپۆلکردنەی لەسەر میدیا هەیە تیرۆر و تۆقاندن! باڵودەکەنەوە و هەوڵی گەوجاندن دەدەن، بۆ ئەوەی ئەو خەباتە دیمۆکراتییەی هەیە بەرەوپاشەوە ببەن ،هەروەک چۆن تاڕادەیەک توانیویانە ئەوەبکەن .دەسەاڵت www.komelge.com
شتێکی تری نییە بتوانێت بەکاری بهێنێت، پێوەندی نێوان دەسەاڵت لەگەڵ خەڵک پێوەندییەکی زۆر نا تەندروستە .دەسەاڵت لەبەرئەوەی لە رابردوودا متمانەی لە دەستداوە ناتوانێت قەناعەت بە خەڵک بێنێت ،لە رێی رێکارە دیمۆکراسییەکان و رێکارە شەرعی و قانوونییەکان بتونێت
ناتوانین ئەو
ئاستەنگیانەی لەسەر میدیا هەیە الببەین،
ئەگەر بێت و ئێمە حکومڕانییەکی
دیمۆکراتیکمان نەبێت لەگەڵ خەڵک و ناڕازییەکانی کۆمەڵگەی کوردیی دابنیشێت ،رێکەون لەسەر چۆنێتی چارەسەر کردنی کێشەکان. چونکە دەسەاڵت توانای چارەسەر کردنی کێشەکانی نییە ،بە پێوستی دەزانێت ئەو رێکارانە بەکار بێنێت کە خەڵک دەتۆقێنێت و خەڵک دەترسێنن .ئەمە وادەکات خەڵک لەو خەباتە دیمۆکراسییەی لەو هەوڵەی بۆ گۆڕانکاری دەستیپێکردوە ،دابمرکێتەوە و تر�سی کوشتنی هەبێت ،تر�سی سوککردنی هەبێت ،تر�سی لە بەندکردنی لە دامودەسگا حکومیی و حیزبییەکان هەبێت ،تر�سی ئەوەی کە ئی�شی نابێت ماڵ و منداڵی لە دەستبدات. کەمال چۆمانی ،ئاماژە بۆ ئەوەش دەکات کە لە هەرێمی کوردستان تەنها ئاستەنگی و رێگری لە میدیا کوردستانییەکان ناکرێت، بەڵکو لە میدیا نێو دەوڵەتییەکانیش
دەکرێت ،وتی :بە بڕوای من ئاستەنگی بۆ میدیا ناودەوڵەتییەکانیش دروست دەکرێت ،بەاڵم کۆمەڵێک میدیا هەن کە لەخۆیان نزیکن یان کۆمەڵێک رۆژنامەنووس هەن لە خۆیان نزیکن و ئاستەنگیان بۆ دروست ناکەن ،ئەگەرنا ئەو رۆژنامەنووس و کەسانەی لە سەر ئاستی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی رەخنە لە پارتیی دەگرن ،زۆر ئاسان جارێکی تر ناتوانن بێنەوە هەرێمی کوردستان ،یاخود کە دەگەڕێنەوە ناشیرینیان دەکەن و قسەیان بۆ دروستدەکەن و پڕوپاگەندەیان لەسەر باڵو دەکەنەوە چ لێرە چ لە دەرەوە .بە بڕوای من ئێمە ناتوانین ئەو ئاستەنگیانەی لەسەر میدیا هەیە الببەین ،ئەگەر بێت و ئێمە حکومڕانییەکی دیمۆکراتیک مان نەبێت .بۆیە ئەو خەباتەی کە هەیە بۆ بە دیمۆکرات کردنی کۆمەڵگەی کوردیی و بە دیمۆکرات کردنی سیستمی حکومڕانی لەهەرێمی کوردستاندا ،دەبێت بەردەوام بێت .هەروەها پێموایە نابێت میدیا بێالیەن بێت لەو دۆخەی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە ،بەڵکو دەبێت میدیا راستەوخۆ پشتیوانی هێزە دیمۆکراتیخوازەکان بکات ،ئەگەر دەیەوێت ئەو ئاستەنگیایەی لەسەر نەمێنن چ میدیا چ خودی رۆژنامەنووسان ئەوا دەبێت ببنە بەشێک لە خەباتە دیمۆکراسییەکە ،نەک هەر تەنیا راگەیاندنی شتەکان بێت ،بەڵکو جددیتر رەخنەگرتن پێوستە هەبێت .تاڕادەیەک میدیای ئەهلی بەجۆرێک لە جۆرەکان پێش ئۆپۆسیۆن ئەو هەوڵەی داوە و بەتەوایی سەرکەوتوو نەبووە ،بەاڵم دەبێت بە گشتیی میدیا و میدیاکاران ئەوە بکەن. هەروەک چۆن ئەگەر تەماشابکەین لە سۆشیال میدیا ،لەبەرئەوەی پالتفۆڕمێکی 13
NO:17 - June 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئازادترە ،لە میدیاکانی تر ،لە میدیا جێبەجێیدەکەن .بۆی ه راگه‌یانده‌كان ل ه کۆنتراڵکراوەکانی حیزب و میدیای دۆخێكی وه‌هادا ته‌نیا ده‌توانن به‌رنامه‌كانی سێبەر ئازدترە ،رۆژنامەنووسان ئازادتر قسەی خۆیان دەکەن و راستەوخۆ ئەو دەورەدەگێڕن کە حیزبێکی سیاسیی یان میدیا ئیتر نه‌ك گروپێکی مەدەنی دەیگێڕێت بۆ گۆڕانکاری لە سیستمی حکومڕانی و ئابووریی و ناكه‌وێته خزمه‌ت کۆمەاڵیەتیی لە هەرێمی کوردستاندا؛ نیشتمان و بۆیە ئەگەر میدیا بیەوێت ئاستەنگییەکان نیشتمانپه‌روه‌ریی، نەمێنن ،دەبێت ئەو خەباتە بەردەوامی بەڵکو وایان له پێبدات.
لەوەشدەدوێت :سیست م ل ه ده‌سگا راگه‌یاندنه‌كانی باشووردا تاكه‌كان ئاماده ده‌كات ،بۆ پێكهێنانی سیاسه‌ته‌كانی كه سیاسه‌تێكی فه‌تحكاران ه و داگیركارییه، هه‌م له‌الیه‌نی جه‌سته‌یی و فیكریی و هه‌م كۆمه‌اڵیه‌تیی .بۆی ه وه‌ها ده‌كه‌ن ك ه تاكه‌كانی ناو راگه‌یاندن بۆ خۆیشیان بڕوا ده‌كه‌ن، ب ه پێشخستنی سیاسه‌تێكی بێ ئه‌خالقانه و بێپێوه‌ر ك ه خزمه‌تی داگیركاران ده‌كات. چونکە راگه‌یاندن یه‌ك له‌و ده‌سگایانه‌یه ك ه به‌بێ ئیزن سه‌ردانی هه‌ر ماڵێك چ هه‌ژار و چ ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌كات و رۆح و جه‌سته‌ی مرۆڤه‌كان داگیر ده‌كات .ب ه هه‌زاران رێگای تایبه‌ت وەکو گۆرانیی ،دراما و به‌تایبه‌ت درامای توركیی و كوری ،و مۆدگه‌رایی كه تایبه‌ت ل ه كوردستاندا پێشیان خستوه. بۆی ه سیستمی راگه‌یاندنی ل ه باشوور بێبەرگرییە به‌رامبه‌ر ب ه هێرشه‌كانی سیستم .به‌رامبه‌ر ب ه گێڕانی رۆڵێكی ئه‌خالقیی .سیستم به‌رده‌وام ئاسته‌نگ ه و ب ه رێبازی جیاواز الیه‌نی ئه‌خالقی کۆمەڵگە الواز ده‌كات .میدیا ئیتر نه‌ك ناكه‌وێته خزمه‌ت نیشتمان و نیشتمانپه‌روه‌ریی، بەڵکو وایان ل ه خه‌ڵك كردو ه ك ه رقیان ل ه نیشتمان و نیشتمانپه‌روه‌ریی بێت و بابه‌تی ئه‌خالقیان وەکو ئه‌حمه‌قی و گێلی ب ه کۆمەڵگە ناساندو ه و هه‌موو الیه‌نه‌كان میدیایان كردوه‌ت ه ئامێرێك بۆ ریكالم و پێشخستنی ئهم سیاسه‌تانه .ل ه كاتێكدا زۆر به‌های ئه‌خالقی هه‌ی ه ك ه ده‌توانێ ببێته بنه‌مایەكی به‌هێز بۆ ده‌سگا راگه‌یانده‌كان، به‌اڵم به‌داخه‌و ه مكانیزمێكی راست بۆ ره‌نگدانه‌و ه و ده‌ربڕینی ئهم به‌هایان ه له ئارادا نییه .هه‌ر ئهو پره‌نسیپ ه ئه‌خالقیانه‌ی ك ه ل ه کۆمەڵگەدا هه‌یه ،ئه‌گه‌ر ببێت ه بناخه بۆ ده‌زگا راگه‌یاندنە‌كان ،ئەوا ده‌توانێ
14
www.komelge.com
«ئازادیی بیروڕا هه‌بێ ده‌سه‌اڵت ناتوانێ کۆمەڵگە بچه‌وسێنێته‌وه»
ئه‌وین زیالن ،رۆژنامەنووس ،بە ئازادیی کۆمەڵگەی وت :ل ه هه‌موو کۆمەڵگەدا و به‌تایبه‌تیش باشووری كوردستاندا راگه‌یاندن ده‌سگایه‌ك ه كه ب ه پێ پێوه‌ره‌كانی سیستم ی جیهانیی خۆی به‌ڕێو ه ده‌بات .وات ه ده‌توانین بڵێین كه سیستمی جیهانیی بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆی چوارچێوه‌یەكی دیاركراوی داناوه، ك ه هه‌موو راگه‌یانده‌كانی ناچار كردو ه كه به‌پێ ئهو ه هه‌ڵسوكه‌وت بكه‌ن .ل ه باشووری كوردستانیش دونیایەكی ته‌قلیدگه‌ری ل ه راگه‌یاندنه‌كاندا دروست كردو ه كه ده‌رفه‌تی بیركردنه‌وه‌ی نه‌هێشتووەتەوە. رێك وەکو رۆبۆتێكی لێكردوون كه سیستم ته‌نیا ئه‌مر ده‌كات و ئه‌وانیش
خه‌ڵك كردو ه كه
رقیان له نیشتمان و
نیشتمانپه‌روه‌ریی بێت سیستم جێبەجێبکەن ،چونکە جگ ه له‌و ه لێیان قبووڵ ناكرێت ،ئه‌مڕۆ هه‌موو داموده‌سگاكانی راگه‌یاندن ل ه باشوور ،له ژێر کۆنترۆڵی ئهم سیسته‌مه‌دایه. ئەوین ،ئاماژە بۆ ئەوە دەکات ،هه‌ر ده‌سگایەكی راگه‌یاندن به‌پێ سیاسه‌ت و ئایدیۆلۆژیای خۆی كادیره‌كانی په‌روه‌رده ده‌كات« ،به‌تایبه‌ت په‌روه‌رده‌كردنی كادیری ناوه‌ندی ئهو ده‌سگای ه لەالیه‌ن كه‌سانی ده‌ره‌وه‌ی كورد و یا دەرەوەی كوردستانن ،ئەمە راستیی ئهم سیاسه‌ته رۆژئاوایی ه ئاشكرا ده‌كات .وەکوتریش ل ه رێگای ئابوورییه‌و ه هه‌وڵ ده‌ده‌ن ك ه تاكه‌كانی کۆمەڵگە ك ه ل ه ده‌سگا راگه‌یاندیه‌كاندا کار ده‌كه‌ن ،پابه‌ند بكه‌ن بەخۆیانەوە .ئهم بابه‌تانه‌ش ناو دەنێن نوێ بوون و مۆدیرنگه‌رایی .راگه‌یاندن له باشوور راهاتنە لهگهڵ ئهم پێوه‌رانه ،واتا گڵۆبالیزەیشن. رۆژنامەنووسە، ژنە ئەو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
باشترین مكانیزمی پاراستن بێت به‌رامبه‌ر ب ه هه‌ر چه‌شن ه هێر�شی داگیركاریی سیستم ،به‌اڵم به‌داخه‌و ه ئهم ده‌زگایه ب ه با�شی ب ه كار ناهێنرێت و ته‌نیا ل ه پێناو چه‌واشه‌كاریی و ب ه الڕێدا بردنی کۆمەڵگە خزمه‌ت ده‌كات. ئەوین ،هێما بۆ ئەوە دەکات ،ئه‌گه‌ر الیه‌نی ئه‌خالقی الواز بێت ،ده‌سگا راگه‌یانده‌كان ،به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی خزمه‌تی حیزب و الیه‌نێك ده‌كه‌ن ،بۆ ئەوان گرینگ نیی ه ك ه ل ه پێناو چییدا پار ه وەرده‌گرن و سیستمی سه‌رمایه‌داریی ،بازرگانیی و پاره ده‌كات بەبنەما ،ده‌سگا راگه‌یانده‌كانیش كراون ب ه ئامێرێك بۆ پێشخستنی ئهم بێ سیاسه‌تییە ك ه مه‌ودایەكی زۆری له گه‌ڵ ئه‌خالق هه‌یه .جەختیکردوە :به ناو راگه‌یاندنی كەناڵی «کوردستان24 و رووداو» یه‌ك له‌و كەنااڵنه‌ن ك ه له پێناو سه‌رمایه‌كی زۆردا ئاماده‌ن هه‌موو نرخ و به‌هاكانی کۆمەڵگە بخه‌ن ه ژێرپێ. راگه‌یاندنێك ه ك ه ب ه زمانی كوردیی خزمه‌تی فیكر و ئایدیای فاشیستی توركیا ده‌كات، به‌م ره‌نگه‌ش ده‌یانه‌وێت کۆمەڵگەیه‌كی گێل و نه‌زانن پەروەردە بکەن .ده‌زگایه‌ك ك ه بناخه‌كه‌ی ل ه سه‌ر درۆ ،فێڵ و هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندنی کۆمەڵگە و دوور له ئه‌خالق دامه‌زرابێت ،بێگومان ناتوانین ناوی بنێین راگه‌یاندن ،چونکە راگه‌یاندن ئه‌ركی سه‌ره‌كه‌ی روماڵی راستییه‌كانه بۆ کۆمەڵگە ك ه «رووداو» ب ه پێچه‌وانه‌ی ئهم ە ده‌كات .بۆی ه گرینگ ه کە راگه‌یاندن خزمه‌تی چیده‌كات ،قسه‌یه‌كی رێبه‌ر ئاپۆ هه‌ی ه ك ه ده‌ڵێ« :ل ه سه‌ده‌ی 21دا خوا=پاره هەیە ،ل ه ده‌سگا راگه‌یانده‌كانیشدا به‌داخه‌و ه جگ ه ل ه پار ه بیر ل ه شتێكی تر ناكرێته‌وه ،ئه‌مه‌ش بمانه‌وێ یان نا ،الیه‌نی www.komelge.com
ئه‌خالقی كار الواز ده‌كات و ب ه ته‌واوه‌تی ده‌یسڕێته‌وه. ئەو الی وایە ،كاتێك با�سی ده‌سه‌اڵت ده‌كه‌ین ،ناتوانین ل ه پاڵیدا با�سی ئازادیی راده‌ربڕین و راگه‌یاندنی ئازاد بكه‌ین، چونکە ده‌سه‌اڵت بۆ خۆی له‌سه‌ر بنه‌مای چه‌وساندنەوە و ترس خۆی بەخێو ده‌كات ،ئەگه‌رنا ،نابێت ه ده‌سه‌اڵت ،بۆیە وتی�شی»:ل ه باشووری كوردستانیش دا،
ده‌سه‌اڵت بیری ئازاد بە مه‌ترسیی و ژه‌هر بۆ خۆی دەزانێت، له دیمۆکراسی و فره‌ڕه‌نگی ده‌ترسێ! نایانه‌وێ کۆمەڵگەیه‌كی دیمۆكرات و ئازاد پێش بكه‌وێ پارت ه كالسیك ه سیاسییه‌كان و به‌تایبه‌تیش «پ.د.ک » هه‌تا ئێستا نه‌یانتوانیوه پێناسه‌ی مافی راگه‌یاندكارێك بكات .له حیزبێكی وه‌هادا ئه‌وه‌ی ك ه قسه‌ی یه‌كه‌مە: لێدان ،كوشتن و بڕینه ،بیروڕای ئازاد بابه‌تێكی زۆر الوه‌كی و هیچ ه بۆیان .به رێگای ئهو درۆ و خه‌ڵه‌تاندنه‌ی ك ه ب ه رێگای راگه‌یانده‌كانی خۆیا ن وەکو «زاگرۆس، كوردستان ،كوردستان ،24رووداو» كه
بێگومان هاوبه‌ش ه ل ه گه‌ڵ میتی توركیا هه‌وڵ ده‌ده‌ن خه‌ڵك لهگهڵ ئهم درۆیانه رابهێنن .ئه‌وانه‌ش ك ه بیانه‌وێ راستییه‌كان بدركێنن ،نموونه‌ی كاو ه گه‌رمیانی، وه‌دات ،نووژیان و زۆر راگه‌یاندنكاری ت ر تیرۆر ده‌كرێن ،بێگومان ئه‌مه‌ش ته‌نیا و ته‌نیا یه‌ك راستیی ده‌دركێنێ ،نه‌بوونی ئه‌خالق و پره‌نسیپ ل ه كار و سیاسه‌تدا. ده‌سگا میدیاییەكان ئێستا ل ه باشووردا هه‌مووی ل ه ژێر خزمه‌ت و کۆنترۆڵی سیستمی داگیركاریی و مۆدیرنیته‌دایه، ئه‌گه‌ر بیانه‌وێ ل ه سه‌ر راستییه‌كان بدوێن و په‌ر ه ب ه الیه‌نی ئه‌خالقی کۆمەڵگە بده‌ن، ب ه تاكید داده‌خرێن .جا ئه‌گه‌ر بەپێی پێوانه ئازاده‌كان بتواندرایە ل ه راگه‌یانده‌كان قس ه بکرێت ،ئه‌وكات ه هێزی ده‌سه‌اڵتدار رۆڵی نامێنێ ،بۆی ه رێگ ه ب ه بیری ئازاد ده‌گرن .ل ه راستیی دا ئامانجی سه‌ره‌كی ئهم راگه‌یاندنان ه بێ فیكر كردنی کۆمەڵگەیه. مه‌گه‌ر نا ،هێزێك ئه‌گه‌ر پشتی ب ه راستیی کۆمەڵگە ببەستبێت ،بۆچی ده‌بێ له هه‌ڵوه‌شان و الواز بوونی خۆی بتر�سێ. خه‌ڵك و کۆمەڵگەیان ئه‌وه‌ند ه ب ه رێگای شتی هیچ و پوچه‌و ه سڕكردوه ،ك ه هێزی لێپرسینه‌وه‌یان نه‌هێشتوه‌‌تەوە ،ئه‌وانه‌ش ك ه لێپرسینه‌و ه ده‌كه‌ن ،ته‌مه‌نیان زۆر كورته .ده‌سه‌اڵت بیری ئازاد بە مه‌ترسیی و ژه‌هر بۆ خۆی دەزانێت ،ل ه دیمۆکرا�سی و فره‌ڕه‌نگی ده‌تر�سێ .نایانه‌وێ کۆمەڵگەیه‌كی دیمۆكرات و ئازاد پێش بكه‌وێ .نایانه‌وێ ل ه رێگای راگه‌یانده‌كانه‌و ه خه‌ڵك به ئاگا بێت و هوشیار ببنه‌وه .چونکە ئهو كات ه راستیی ده‌سه‌اڵت روون و ئاشكرا ده‌بێت .راگه‌یاندێك ك ه بنه‌مای ئه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌اڵتدار و پیاوساالر بێت ،بێگومان هه‌ر خێزانێكیش وه‌ها فێر ده‌كات ك ه رۆڵی 15
NO:17 - June 2017
ژن و پیاو چی ده‌بێت و ده‌بێ چون بێت. ئه‌مه‌ش ل ه پێناو كوێله‌كردنی کۆمەڵگەدا رۆڵێكی زۆر گرینگی هه‌ی ه و خزمه‌تی باش به ده‌سه‌اڵت ده‌كات .ئه‌گه‌ر ل ه راگه‌یانده‌كاندا ئازادیی بیروڕا هه‌بێ ،ئیتر هیچ ده‌سه‌اڵتێك ناتوانێ کۆمەڵگە بچه‌وسێنێته‌و ه و ئهو كاته ئازادیی کۆمەڵگەش مسۆگه‌ر ده‌بێت. «چاو له‌ئه‌خالقی پیشه‌یی ده‌پۆشرێت و رۆژنامەنووس تیرۆردەکرێت»
ئازاد عوسمان ،یەک لەو رۆژنامەنووسانەیە ،الیوایە به‌شێكی زۆر له‌كێشه‌كانی راگه‌یاندن له‌هه‌رێمی كوردستاندا ،پێوهندی به‌زۆری ژماره‌ی كه‌ناڵه‌كانه‌وه هه‌یه و بە ئازادیی کۆمەڵگەی راگەیاند :كه‌ناڵه‌كان به‌شێكی زۆریان حیزبیین ،ئهم كه‌ناڵه حیزبییانه بمانه‌وێ و نه‌مانه‌وێ ،له‌كۆتاییدا خزمه‌ت به ته‌وه‌جیهی حیزبه‌كان ده‌كه‌ن ،خزمه‌ت به ئاراسته‌ی حیزبه‌كاندا ده‌كه‌ن .هه‌ندێكی تریشیان سێبه‌ری حیزبه‌كانن و له‌الیه‌ن هه‌ندێ شه‌خ�سی ناو حیزبه‌كانه‌وه پاره‌دار ده‌كرێن یان ته‌مویل ده‌كرێن .هه‌ندێكی زۆر كه‌میان كه سه‌ربه‌خۆ و ئازادن ،ئهم سه‌ربه‌خۆ و ئازادانه زۆر جار هه‌ندێكیان ره‌نگه فیكرێکی زۆر قوڵیان له‌پشته‌وه نه‌بێت ،یاخود رێگریان زۆربێت ،یاخود نه‌په‌رێژێنه سه‌ر هه‌موو بواره‌كان 16
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
رووماڵی بكه‌ن .بابه‌ته‌كه ئه‌مه‌یه ،جا ئه‌سڵه‌ن له‌كوردستاندا ئێمه له‌هه‌موو روویه‌كه‌وه په‌رته‌وازه‌ین .به‌حوكمی ئه‌وه‌ی چوارچێوه‌یه‌كی قانونیمان نییه كه به‌و تۆكمه‌ییه كۆمان بكاته‌وه ،به‌تایبه‌تی له‌رووی پێكهاته و مواسه‌فاتی ده‌ستوریی و قانوونییه‌وه ،تۆزێك كۆڵه‌وارین له‌و رووه‌وه ،هه‌ر ئه‌مه‌شه وایكردوه راگه‌یاندنه‌كانمان ره‌نگدانه‌وه‌ی ئهو باروودۆخه بێت كه ئێمه‌ی تێداین. ئەو رۆژنامەنووسە ئاماژە بۆ ئەوەدەکات ،سیاسه‌ت له‌هەرێمی كوردستاندا تاچه‌ند نیشتیمانیی بووه؟ هه‌تاوه‌كو راگه‌یاندنه‌كه‌ی نیشتیمانی بێت .بۆ نموونه ره‌و�شی كۆمه‌اڵیه‌تی تاچه‌ند نیشتیمانییانە بیری لێكراوه‌ته‌وه، ره‌و�شی ته‌ندروستی تاچه‌ند نیشتیمانییانه هه‌تاوه‌كو لێكراوه‌ته‌وه؟ بیری راگه‌یاندنه‌كه‌ی نیشتمانیی بێت ،واتە ئهو كێشانه هه‌موویان پێكه‌وه گرێدراوی یه‌كترن.
به‌شێكی زۆری ئهم راگه‌یاندنانه یان
حیزبین یان گرێدراوی حیزبن
ناوبراو ،وتی�شی :به‌شێكی زۆری ئهم كه‌نااڵنه ،كه‌ناڵی حیزبیین ،یاخود سێبه‌ری حیزبیین ،ئه‌مانه‌یش هەریەکە ئه‌جێندا و رووئیا و تێڕوانینێكی جیاوازی هه‌یه .واتە بە پلەی یه‌ك خزمه‌ت به‌حیزبه‌كه‌ی خۆی
ده‌كات ،دوای ئه‌وه به کۆمەڵگە .به‌شێكی زۆری راگەیاندنی ئێمه پڕوپاگه‌نده‌یه، هه‌ر ئه‌مه‌شه وایكردوه خیتابێك یان گوتارێكی نیشتیمانیی یه‌كگرتوو و هاوبه‌شمان نه‌بێت. ئەو رۆژنامەنووسە ،دەربارەی پرەنسیپە ئەخالقییەکانی راگەیاند دەدوێت و جەختی کردەوە :هه‌ندێ راگه‌یاندنی ئێمه هه‌یه ئه‌سڵه‌ن هه‌ر بێ ئه‌خالقه ،چونكه كاتێك تۆ راگه‌یاندن ده‌كه‌یته شوێنی جوێندان و رشانه‌وه و شوێنی ته‌خویه‌كردنی سیراعاتی سیاسیی، راگه‌یاندن له ئامانجی خۆی ده‌رده‌چێت، به‌شێكی زۆری ئهم راگه‌یاندنانه یان حیزبیین یان گرێدراوی حیزبن ،به‌شێكی زۆر كه‌میان راگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆ و ئه‌هلیین ،ئهم به‌شه زۆركه‌مه خۆ ناتوانێ به‌رامبه‌ر ئهو شه‌پۆله راگه‌یاندنەی حیزبیی و پاره‌داركردنی سێبه‌ر ،به‌پێی پێویست به‌ره‌وپێشه‌وه بچێت ،چونكه ئه‌سڵه‌ن له‌رووی تێچوونه‌وه كێشه‌ی بنه‌ڕه‌تی هه‌یه ،هه‌ر بۆیه ئه‌مه‌ش واده‌كات ئامانجی كه‌ناڵه‌كه زۆرتر بانگه‌شه بێت بۆ الیه‌نێكی دیاریكراو ،زۆرتر به‌كارهێنانێتی بۆ مه‌رامی دیاریكراو ،مه‌رامی پروپاگه‌نده و ئه‌وانه ،ئێ بێگومان زۆرجاریش چاو له ئه‌خالقی پیشه‌یی رۆژنامه‌وانی ده‌پۆشێت. ئازاد عوسمان ،دەشڵێت :دیاره تێڕوانینی پارته‌كان و تێڕوانینی ده‌سه‌اڵت الی ئیمه تێڕوانینێكی شمولییه ،یه‌عنی هه‌ژموونخوازه« ،ئه‌وه نییه لێگه‌ڕێت راگه‌یاندن له‌قۆناغی ئاسایی و ته‌بیعی خۆیا به‌ره‌وپێشه‌وه بچێت؟!» ئه‌مه به‌شێكی زۆری پێوهندی به‌و تێڕوانینه‌وه هه‌یه كه له‌الی ئێمه حیزب زۆر ته‌قلیدی و كۆنه ،به‌وه‌ی كه راگه‌یاندن ده‌بێت www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
پاشكۆی حیزب بێت ،بڵندگۆی حیزب بێت ،ده‌بێت ته‌رویز بۆ حیزب بكات .جا له‌کۆمەڵگەی ئێمه‌دا چی شتێكمان ته‌واوه تاوه‌كو راگه‌یاندنمان ته‌واو بێت؟ چی شتێكمان ته‌واوه تا گله‌یی له‌وه بكه‌ین راگه‌یاندنه‌كه‌مان ته‌واو نییه؟ به‌اڵم بابه‌تی راگه‌یاندنه‌كه ئه‌وه‌یه كه به‌ریه‌ككه‌وتنمان له‌گه‌ڵیا زۆر زۆره، واتە ئێمه رۆژانه له‌ڕووی راگه‌یاندنه‌وه زانیاریمان پێده‌درێت، ئەمە وه‌رگرتنە و كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌ست و نه‌ستی خه‌ڵكه‌كان به‌جێ ده‌هێڵێت. ئەو رخنەی ئەوەشدەگرێت کە دەسەاڵت رێگه بۆ راگه‌یاندنی بیانی خۆش ده‌كات و میواندارییان ده‌كات، بۆخۆیان هه‌ندێ دەرفەتیان بۆدیاری ده‌كه‌ن یاخود لێده‌گه‌ڕێن
كه با�سی ئهو شتانه بكه‌ن كه ئه‌مان بۆخۆیان پێیان خۆشه ،یان به‌ده‌ستكه‌وتی ده‌زانن ،وتی :راگه‌یاندنی ناوخۆیی و به‌تایبه‌تی راگه‌یاندنه ئازاد و ئه‌هلییه‌كان ده‌ست بۆكێشه و گیروگرفته‌كان ده‌به‌ن ،ده‌ست بۆ گه‌نده‌ڵی و پێشێلكارییه‌كان ده‌به‌ن ،ئه‌مه به‌الی ئه‌وانه‌وه قه‌بوڵ نه‌كراوه ،له‌به‌رژه‌وه‌ندییان ده‌دا ،خه‌ڵكی له‌وباره‌یەوە هۆشیار ده‌كرێته‌وه ،هه‌ر بۆیه رێگریان لێده‌كه‌ن ئیتر رێگرییه‌كان ئه‌وه‌بێت چی زانیاریان پێنه‌ده‌ن ،چی ئه‌وه‌بێت ئاسته‌نگیان بۆ درووست بكه‌ن ،چی ئه‌وه بێت سكااڵیان له‌سه‌ر بكه‌ن ،له‌هه‌موو�شی خراپتر ئه‌وه‌یه كه رۆژنامه‌نووس به‌ر تیرۆر و ره‌شبگیری و لێدانیان بكه‌وێ.
میدیا وه‌ك چه‌كێكی كوشنده!
www.komelge.com
17
NO:17 - June 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ل ه خۆرهه‌اڵتی ناویندا چ ده‌گوزه‌رێ؟! (له‌په‌راوێزی پهیوهندی نێوان رۆژئاوای كوردستان و هاوپه‌یمانانی نێوده‌وڵه‌تیدا) حه‌سه‌ن جودی ()1 تێگه‌یشتن ههه‌ڵه‌كان لهگهڵ بڕیاری ناردنی وه‌جبه‌یه‌كی تری چه‌كی قورس له‌الیه‌ن ئه‌مریكاوه بۆ رۆژئاوای كوردستان و جێگیركردنی هێزه‌كانی ئه‌مریكا و رووسیا ل ه سنووری نێوان رۆژئاوا – باكووری كوردستان (سوریا -توركیا) مشتومڕێكی فراوان له‌مباره‌یه‌و ه په‌ره‌یسه‌ند و ئێستا بۆته رۆژه‌ڤێكی سه‌ره‌كی ل ه ئاستی كوردستان و ناوچه‌ك ه و جیهانیشدا و له‌و باوه‌ڕییه دام ئهم مژار ه تا ماوه‌یه‌كی درێژخایه‌ن له رۆژه‌ڤدا بمێنێته‌وه .ئه‌وه‌ی سه‌رنجڕاكێشه له‌و مشتومڕه‌دا ئه‌وپه‌ڕگیری بۆچوون و شرۆڤه‌كانه ،به‌ڕاده‌یه‌ك شرۆڤه و بۆچوونه‌كان ته‌واو ناكۆك و دژ به‌یه‌كن .ئه‌مه‌ش پووخته‌ی هه‌ندێك له‌و بۆچوونانه‌یه: . 1پهیوهندی و هاوپه‌یمانێتییه‌كی ستراتیژی له‌نێوان ئه‌مریكا و رۆژئاوای كوردستاندا هه‌ی ه هه‌ردوو الدا هه‌ی ه و هه‌ردووال هێلكه‌كانیان خستۆت ه سه‌به‌ته‌ی یه‌كتره‌و ه و بێ یه‌كتر ناتوانن به‌رده‌وام ببن. . 2پهیوهندی و هاوپه‌یمانێتی نێوان هه‌ردوو ال تاكتیكیی ه و دوای شه‌ڕی داعش ئهو پهیوهندی و هاوپه‌یمانێتییه نامێنێت و دژ به‌یه‌كتر راوه‌ده‌وه‌ستن. 18
. 3ئهم هاتنه‌پێشه‌وه‌یه‌ی ئه‌مریكا بۆ داهاتووی رۆژئاوای كوردستان زۆر مه‌ترسیدار ه و پێویست ه رۆژئاوا ده‌ستبه‌رداری ئهو هاوپه‌یمانێتییه‌ی لهگهڵ ئه‌مریكا و روسیا و كۆی هاوپه‌یمانان ببێت. . 4ئه‌مریكا جێی باوه‌ڕی و متمانه نییه ،به‌اڵم رووسیا متمانه‌پێكراوتره .رای پێچه‌وانه‌ش هه‌ی ه ك ه پێی وای ه رووسیا جێی باوه‌ڕی و متمان ه نییه ،به‌ڵكو ئه‌مریكا جێی باوه‌ڕی و متمانه‌یه( .بۆ ئهم دوو بۆچوونه له‌یه‌ك جیاوازه؛ ئه‌زموونی رابردووی كورد لهگهڵ ئهو ده‌وڵه‌تان ه ل ه سه‌ده‌ی رابردووه‌و ه تا ئێستا وه‌ك ئه‌رگۆمێنت و به‌ڵگ هده‌هێننه‌وه). . 5پێویست ه رۆژئاوا ته‌واو خۆی لهگهڵ ئه‌مریكا و رووسیا و هاوپه‌یمانان بكات ه یه‌ك و له‌چوارچێوه‌ی ستراتیژ و سیاسه‌تی ئه‌واند بخولێته‌وه ،بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وان لێی رازی بن و به‌مه‌ش شتێك به‌ر كورد بكه‌وێت. ئه‌مه‌و چه‌ندین بۆچوونی دیكه‌ی البه‌ال و الوه‌كی له‌مباره‌یه‌و ه هه‌یه ،به‌اڵم ئه‌مانه زه‌قتترینیانن .لێره‌و ه ب ه پێویستیی ده‌بینم ئهو ه بخه‌م ه روو ك ه ئهم بۆچوونان ه هیچیان گوزارشت ل ه بۆچوونی خودی رۆژئاوا ناكه‌ن .هه‌روه‌ها پێم وای ه ك ه گوزراشت له راستینه‌ی ئه‌وه‌ش ناكات ك ه ل ه زه‌مینه‌ی
واقیعدا ده‌گوزه‌رێت. له‌و باوه‌ڕ ه دام كۆی ئهو را و بۆچوونه ناكۆك و دژ به‌یه‌كانه كه‌موكوڕی و هه‌ڵه‌ی جددییان تێدا هه‌یه .مسۆگه‌ر ك ه شرۆڤه و راڤه‌كردن بۆ هه‌ر شتێك له‌سه‌ر بنه‌مای هه‌ڵ ه بوو ،ئه‌وا هه‌ر ده‌رئه‌نجام و راوبۆچوون و هه‌ر بڕیاردانێكی لێیه‌وه بێته‌ده‌ر هه‌ڵه ده‌بێت .هه‌ر په‌یوه‌ست به‌مه‌شه‌وه؛ راستییه‌كی دیكه‌ش هه‌ی ه كه؛ هه‌ر رووداوێك (ته‌نانه‌ت هه‌ر پهیوهندی و ناكۆكییه‌كیش) دابڕاو ل ه هۆكاره‌كان و بنچین ه و ئامانجی روودان و په‌ره‌سه‌ندنیدا شرۆڤه‌ی بۆ بكرێت ئه‌وا شرۆڤه‌یه‌كی ناته‌واو ده‌بێت و له‌وانه‌ی ه هه‌ندێجار به مه‌به‌ستی چه‌واشه‌كردن و به‌الرێدابردنی خودی راستییه‌كان شرۆڤه‌ی هه‌ڵه پێشبخرێت .كه‌وات ه ناكرێ ئهو هه‌ڵوێست و جموجۆڵه‌ی ئه‌مریكا و رووسیا و ده‌وڵه‌تانی هاوپه‌یمانیان هه‌روا ب ه ساده‌یی و وه‌ك خێر سه‌ده‌ق ه و چاكه‌خوازییان ببینرێت ،چونك ه سیاسه‌ت به‌روانگه‌ی ئه‌وانه‌و ه پهیوهندی ب ه چه‌مكی چاكه‌خوازی و ئاكارییبوونه‌و ه نییه ،به‌ڵكو رێك پهیوهندی ب ه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانه‌و ه هه‌یه، به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیشیان وا ده‌خوازێت پاساو بۆ هه‌موو ئامرازه‌كان بهێنرێته‌وه. له‌الیه‌كی دیكه‌وه؛ پێم وای ه ل ه پشت www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
هه‌ندێ له‌و شرۆڤ ه و بۆچوونانه‌دا ئه‌وه‌نده‌ی خه‌ریكی جوانكردن و باش نیشاندانی ئه‌مریكا و رووسیا و هێزه‌كانی دیكه‌ی هاوپه‌یمانن ئه‌وه‌ند ه ئیراده‌ی ئازاد و سه‌ربه‌خۆی رۆژئاوا نابینن ،ته‌نانه‌ت جیاوازیی ه فیكری و ستراتیژییه‌كانی نێوان ئهو ده‌وڵه‌تان ه و رۆژئاوا نابینن و پێیان وایه هه‌موو هه‌ر له‌یه‌ك به‌ر ه و جه‌مسه‌رگیری دان .ناتوانن لێكدانه‌و ه بۆ ئهو ه بكه‌ن ك ه له چیدا له‌یه‌ك به‌ر ه و جه‌مسه‌ر دان و له‌چیدا له‌یه‌كتر جیاوازن و ته‌نانه‌ت ناكۆكن لهگهڵ یه‌كتری؟! .هه‌روه‌ها هه‌ڵه‌ی ه ئه‌گه‌ر ئهم مژار ه ته‌نیا له‌چوارچێوه‌یه‌كی به‌رته‌سكی سه‌ربازی لێی بڕوانرێت و ره‌هه‌نده‌كانی دیكه‌ی ئهو پهیوهندی و هاوپه‌یمانێتییه نه‌بینرێت ك ه له‌نێوان هێزه‌كانی سوریای دیموكراتی و هێز ه هاوپه‌یمانه‌كاندا هه‌یه. هه‌روه‌ها هه‌ڵه‌ش ه وا لێكبدرێته‌و ه كه ئهم ه هاوپه‌یمانییه‌تێكی ته‌واو ستراتیژییه و هه‌میش ه بێ ناكۆكی و ملمالنێ به‌رده‌وام ده‌بێت و ئیدی هاوپه‌یمانان و كورد تا كۆتا له‌سه‌ر یه‌ك رێگا به‌یه‌كه‌وه‌ن و هیچ دووڕیانێك ،ناكۆكییه‌ك نایه‌ته‌پێش، ته‌نانه‌ت هیچ دژبه‌ریكردنێكی یه‌كتر روونادات. ()2 جه‌مسه‌رگیرییه‌كانیخۆرهه‌اڵتیناوین سه‌ره‌تا با له‌وه‌و ه ده‌ستپێبكه‌ین كه ناكرێ راستینه‌ی جه‌مسه‌رگیرییه‌كانی هێزه‌كان له خۆرهه‌اڵتی ناوین له‌به‌رچاو نه‌گرین و بێین لێكدانه‌وه‌یه‌كی راست بۆ بوویه‌ری چه‌كپێدان ب ه رۆژئاوا بكه‌ین. ل ه ئاستی خۆرهه‌اڵتی ناویندا – ته‌نانه‌ت ل ه ئاستی كوردستان و جیهانیشدا – �سێ جه‌مسه‌رگیری سه‌ره‌كی هێزه‌كان هه‌یه، له‌نێو هه‌ر یه‌ك له‌و جه‌مسه‌رگیرانه‌شدا چه‌ندین ورد ه جه‌مسه‌رگیری دیك ه هه‌یه. www.komelge.com
جه‌مسه‌رگیریی هسه‌ره‌كییه‌كانئه‌مانه‌ن: جه‌مسه‌رگیری یه‌كه‌م :جه‌مسه‌ری هێز ه قه‌واره‌پارێزه‌كانه ،ك ه بریتیی ه ل ه رژێمه داگیركاره‌كانی كوردستان و ده‌وڵه‌تانی دیكه‌ی ناوچه‌كه ،لهگهڵ ئهو هێز ه چه‌كدار و سیاسیانه‌ی ده‌وڵه‌ت نیین ،به‌اڵم قه‌واره‌پارێزن و هه‌ریه‌كه‌یان به‌جۆرێك له جۆره‌كان پابه‌ند و وابه‌سته‌ن به‌و رژێمه داگیركاران ه و ده‌وڵه‌تانی دیكه‌ی ناوچه‌كه‌وه.
ئهو هێز و
بزووتنه‌وانه‌ش سوود له
كێشه و ناكۆكییه‌كانی
نێوان گه‌الن و ئایین و
ئایینزاكانی ناوچه‌كه وه‌رده‌گرن
قه‌واره‌پارێزی واتای چییه؟ واتا ئهو رژێم و هێزانه‌ن كه ل ه ده‌ره‌وه‌ی ئیراده‌ی گه‌النی ناوچه‌ك ه له‌الیه‌ن زلهێزه‌كانی سه‌رمایه‌ی جیهانییه‌و ه دروستكراون و پشتیوانی ل ه مانه‌وه‌یان كراو ه و بۆ پاوانكردنی ناوچه‌ك ه و ده‌ستگرتن به‌سه‌ر سه‌رمایه و سه‌رچاوه‌كانی وزه ،وه‌ك ئامراێك به‌كارهێنراون .كه‌ی پێویستیش بووه ،شێوه وده‌مامكیانگۆڕیون.له‌وجه‌مسه‌رگیرییه‌دا كۆی ئ ه و ده‌وڵه‌تان ه له‌خۆو ه ده‌گرێت كه له‌میانه‌ی رێككه‌وتنه‌كانی سایكس بیكۆ و لۆزان و رێككه‌وتنی دیكه‌وه دروستكراون، هه‌روه‌ها كۆی هێز و بزووتنه‌و ه میللیی ،ئایینی و ئایینزایی ه ده‌مارگیر ه ده‌سه‌اڵتخوازه‌كانی ك ه ل ه خۆرهه‌اڵتی ناوین و كوردستاندا هه‌ن له‌خۆو ه ده‌گرێت ،ك ه ب ه راسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌خۆ له‌الیه‌ن زلهێزه‌كانی جیهان
و رژێم ه داگیركاره‌كانی كوردستان و ده‌وڵه‌تانی دیكه‌ی ناوچه‌كه‌و ه دروستكراون و به‌گوێره‌یی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئه‌وانه‌ی پشتیوانیان لێده‌كه‌ن ئاراست ه ده‌كرێن و به‌كارده‌هێنرێن .بێگومان بۆ ئهم ئاراسته‌كردن و به‌كارهێنانه‌ی ئهو هێز و بزووتنه‌وانه‌ش سوود ل ه كێش ه و ناكۆكییه‌كانی نێوان گه‌الن و ئایین و ئایینزاكانی ناوچه‌ك ه وه‌رده‌گرن و كه‌ی به‌پێویستیان بینی له‌سه‌ر بنه‌مای «په‌رتكه و زاڵبه« و «كه‌روێشك راك ه و تاژی بیگره« ئهو هێز و بزووتنه‌وان ه له‌نێوان خۆیاندا یان دژ به‌و رژێم و ده‌وڵه‌تانه‌ی ناوچه‌كه به‌كارده‌هێنرێن و له‌ئاكامدا شه‌ڕ و پێكدادان ،كۆمه‌ڵكوژی و وێرانكاری رووده‌دات .ئهم ه پووخته‌ی مێژووی جه‌مسه‌رگیری قه‌واره‌پارێزه‌كان ه له سه‌ده‌ی بیسته‌و ه تا ئێستا. جه‌مسه‌رگیری دووه‌م :جه‌مسه‌رگیری ده‌ره‌وه‌ی پاوانخوازه‌كانی زلهێز ه خۆرهه‌اڵتی ناوینه ،ك ه بریتین ل ه ده‌وڵه‌تانی ئه‌وروپا ،ئه‌مریكا ،رووسیا .هێزه‌كانی ئهم جه‌مسه‌رگیریی ه ل ه نزیكه‌ی دوو سه‌ده‌ی ه له‌هه‌وڵی ته‌واو داگیركردن و ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی خاك و سامان و سه‌رچاوه‌كانی وزه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناوین دان .له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی رابردوو له شێوه (فۆرم)ی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌دا به چوار داگیركا‌ره‌كه‌ی كوردستانیشه‌وه، چه‌ندین ده‌وڵه‌ت -نه‌ته‌وه‌یان بۆ پاراستن و درێژه‌دان ب ه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان دروستكرد .خۆرهه‌اڵتی ناوین و كوردستانیش له‌سه‌رده‌می «شه‌ڕی سارد»یشدا ببوو ه گۆڕه‌پانێكی گه‌رمی خوێناوی و دژواری ملمالنێی نێوان زلهێزه‌كان له‌نێوان خۆیان و ده‌وڵه‌تانی ناوه‌ندگه‌رای دیكتاتۆری ناوچه‌كه‌ش له‌نێوان خۆیان و هه‌ر هه‌مووشیان 19
NO:17 - June 2017
له‌به‌رامبه‌ر ب ه گه‌النی خۆرهه‌اڵتی ناوین، به‌تایبه‌تی گه‌لی كوردستان ،ل ه ملمالنێ و شه‌ڕ دابوون .هه‌رچه‌ند ه ل ه رووكه‌شدا سه‌رده‌می شه‌ڕی سارد نه‌ما بووبێت، به‌اڵم ل ه نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی رابردووه‌وه زلهێزانی جیهان له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دان شێوه‌یه‌ك ب ه سیسته‌می ده‌سه‌اڵتدارێتی خۆرهه‌اڵتی ناویندا بده‌ن .چونك ه پێیان وای ه ئهو سیسته‌م ه ده‌وڵه‌ت -نه‌ته‌وه‌یه‌ی سه‌ده‌یه‌ك به‌ر له‌ئێستا دروستیان كرد ،ئێستا بۆته كۆسپ و ئاسته‌نگ له‌به‌رده‌م زیاتر پاوانكردنی خۆرهه‌اڵتی ناوین .ب ه تایبه‌تی ئێستا ده‌ركه‌وتوو ه ك ه خۆرهه‌اڵتی ناوین به گشتی و كوردستان ب ه تایبه‌تی ده‌وڵه‌مه‌نترین سه‌رچاوه‌كانی وزه‌ی تێدایه. بۆی ه ئهو هێزان ه ده‌ستێوه‌ردانێكی ریشه‌یی ل ه سیسته‌می ده‌سه‌اڵتدارێتی خۆرهه‌اڵتی ناوین ب ه پێداویستییه‌كی ژیانیی و چاره‌نووسساز بۆخۆیان ده‌بینن. له‌بنچینه‌دا سیسته‌می ده‌سه‌اڵتدارێتی خۆرهه‌اڵتی ناوین سیسته‌می پاوانكاری سه‌رمایه‌ی جیهانیی ه ك ه ده‌وڵه‌تانیان نوێنه‌رایه‌تی ده‌كه‌ن ،به‌اڵم ئهو ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وانه ،ك ه ل ه بنچینه‌دا هی دهسهاڵتیچینی بااڵده‌ست و تااڵنكاری ئهو گه‌النه‌ی ژێرده‌ستیانن ،له‌میانه‌ی وابه‌سته‌بوون به‌و ده‌وڵه‌ت ه زلهێزانه‌و ه له‌سه‌رپێ ماونه‌ته‌وه. ئێستا هه‌مان ئهو زلهێزان ه ده‌یانه‌وێت ئهو ده‌وڵه‌ت ه وابه‌ستانه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناوین له ریشه‌و ه بگۆڕن بۆ ئه‌وه‌ی خۆیان بمێننه‌وه. چونك ه ته‌واو له‌و باوه‌ڕه‌دان ك ه شاده‌ماری ژیان و مانه‌وه‌یان خۆرهه‌اڵتی ناوینه، ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر جیهاندا زاڵ ببن و بمێننه‌و ه پێویست ه به‌سه‌ر خۆرهه‌اڵتی ناویندا زاڵ ببن .بۆی ه نزیكه‌ی چاره‌گه سه‌ده‌یه‌ك ه كار له‌سه‌ر پڕۆژ ه و ستراتیژی «سه‌رله‌نوێ شێوه‌دانه‌و ه ب ه خۆرهه‌اڵتی ناوین» ده‌كه‌ن .ل ه بنه‌ڕه‌تدا شێوه‌دانه‌وه 20
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ب ه خۆرهه‌اڵتی ناوین شێوه‌دانه‌وه‌ش ه ب ه جیهان ،ئهو جیهانه‌ی ئێستا له‌نێو گێژاوێكی هه‌مه‌الیه‌ن ه دای ه و به‌دوای ده‌ره‌تانێكدا ده‌گه‌ڕێت تا له‌و گێژاوه‌ی تێیكه‌وتوو ه رزگار ببێت .ئهو ده‌ره‌تانه‌ش خۆرهه‌اڵتی ناوینه. بۆی ه زلهێزانی جیهان به‌هه‌موو هێز و توانستی خۆیانه‌و ه ل ه خۆرهه‌اڵتی ناوینن و ئاماده‌ن، ل ه ملمالنێ دان ،چه‌ندایه‌تی و چۆنایه‌تی هه‌بوونی ئهو هێزان ه ل ه خۆرهه‌اڵتی ناویندا زۆر زیاتر و فراوانتر ه له‌و هه‌بوون و ئاماده‌گییه‌ی ل ه هه‌ردوو جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م و دووه‌مدا بوون .بۆی ه هه‌بوون و ئاماده‌یی ئهو زلهێزان ه له‌م ناوچه‌یه‌دا له ئاستی جه‌نگێكی جیهانی گه‌وره‌تر ل ه هه‌ردوو جه‌نگه‌كه‌ی پێشووتر دایه ،چونك ه هه‌م هۆكاره‌كانی ئهم جه‌نگه‌ی ئێستا و هه‌میش ئهو ئه‌نجامه‌ی لێیده‌كه‌وێته‌و ه زۆر زیاتر و فراوانتر ه له‌هی هه‌ردوو جه‌نگه‌كه‌ی رابردوو.
له رۆژگاری ئه‌مڕۆدا بزووتنه‌وه‌ی
ئازادیخوازی په‌كه‌كه
به‌هێزترین و فراوانترین بزووتنه‌وه‌ی ئهم
جه‌مسه‌رگیرییه‌یه
ئهو سێیه‌م: جه‌مسه‌رگیری جه‌مسه‌رگیرییه بریتیی ه له‌و بزووتنه‌وه ئازادیخوازانه‌ی له‌ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی پرۆژه و ستراتیژییه‌تی هه‌ردوو جه‌مسه‌ره‌كه‌ی تر له هه‌ناوی كۆمه‌ڵگه‌كانی ناوچه‌كه‌وه سه‌ریهه‌ڵداو ه و له‌سه‌ر بنه‌مای ئازادی و
به‌یه‌كه‌وه‌ژیان و بونیادنانی سیسته‌مێكی دیموكراتی وه‌ك جه‌مسه‌رێكی سه‌ربه‌خۆ ل ه تێكۆشان دایه .هه‌روه‌ها ل ه هه‌وڵ و كۆش�شی ئهو ه دای ه ئاراسته‌ی رووداو و پێشكه‌وتنه‌كان ب ه قازانج و به‌رژه‌وه‌ندی گه‌النی خۆرهه‌اڵتی ناویندا بڕوات. هه‌ر لهگهڵ ده‌ستپێكردنی داگیركاری ده‌ره‌كی زلهێزه‌كان بۆ خۆرهه‌اڵتی ناوین و پاشان دروستبوونی ده‌وڵه‌ت -نه‌ته‌وه سته‌مكار ه فاشیست و شۆڤێنیسته‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌م و تا رۆژی ئه‌مڕۆ وه‌ك جه‌مسه‌رگیرییه‌كی په‌رشوباڵو و ده‌رده‌دار ب ه په‌تاكانی ده‌سه‌اڵتخوازێتییه‌و ه هه‌بووه و له‌په‌ره‌سه‌ندن دابووه ،هه‌م دژ به داگیركاری و هه‌میش دژ ب ه ئهو ده‌وڵه‌ت - نه‌ته‌و ه سته‌مكارانه ل ه تێكۆشانی به‌رده‌وام دابوونه .به‌اڵم ب ه سوود وه‌رگرتن له میرا�سی به‌رخۆدان و تێكۆشانی سه‌دساڵه‌ی ئهو بزووتنه‌و ه ئازادیخوازانه ،ل ه رۆژگاری ئه‌مڕۆدا بزووتنه‌وه‌ی ئازادیخوازی په‌كه‌كه به‌هێزترین و فراوانترین بزووتنه‌وه‌ی ئهم جه‌مسه‌رگیرییه‌یه .مسۆگه‌ر چه‌ندین بزووتنه‌وه‌ی ئازادیخوازی دیكه‌ش به قه‌بار ه و كاریگه‌ری جیاوازییانه‌و ه له خۆرهه‌اڵتی ناویندا هه‌ن .به‌اڵم وه‌ك ل ه ئه‌زموونی راپه‌ڕین ه جه‌ماوه‌رییه‌كانی باكووری ئه‌فریقیا و خۆرهه‌اڵتی ناوینیشدا بینیمان ك ه ئهو بزووتنه‌وان ه هێشتا كێشه‌ی بوون ب ه ئه‌لته‌رناتیڤ و خۆ رزگاركردن ل ه په‌تاكانی شۆڕ�شی چه‌واش ه و مه‌یلی ده‌سه‌اڵتخوازێتیهه‌یه.هێزوبزووتنه‌وه‌كانی ئهم جه‌مسه‌رگیریی ه له‌یه‌ككاتدا ناچارن هه‌م له‌به‌رامبه‌ر ب ه جه‌مسه‌رگیری یه‌كه‌م و هه‌میش جه‌مسه‌رگیری دووه‌مدا خاوه‌ن مه‌ودای پێویست بێت و نه‌كه‌وێت ه بازنه و یارییه‌كانی ئهو دوو جه‌مسه‌رگیریی ه و له‌هه‌مانكاتیشدا ب ه سوود وه‌رگرتن له ملمالنێی نێوان جه‌مسه‌رگیری یه‌كه‌م www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
و دووه‌مدا جه‌مسه‌رگیرێتی سێیه‌می خۆی بپارێزێت .له‌سه‌ر بنه‌مای پاراستنی تایبه‌تمه‌ندی و جیاوازیی ه جه‌وهه‌ریی و بنچینه‌ییه‌كانی خۆی دیالیكتیكی (پهیوهندی ناكۆكی) هه‌ردوو جه‌مسه‌ره‌كه‌ی تردا،هێزه‌كانی نێو هه‌ردوو جه‌مسه‌ره‌كه‌دا، پێبشخات .ئه‌وه‌ی له‌گۆڕه‌پانی رۆژئاوا و سوریا ده‌بینرێت ل ه بنچینه‌دا به‌كرداریكردنی ئهو دیالیكتیكه‌ی ه ل ه ئاستی سیا�سی و له‌سه‌ر زه‌مینه‌ی واقیعدا .ئه‌وه‌ی زۆر گرنگ ه ئیستا ئهو جه‌نسه‌رگیرییه خاوه‌ن سیسته‌مێكی ئه‌لته‌رناتیڤه كه سیسته‌میكۆنفیدراڵیدیموكراتیی ه. ()3 پهیوهندی – ناكۆكییه‌كانی نێوان جه‌مسه‌ره‌كان ئێستائه‌و�سێجه‌مسه‌رگیریی هله‌هه‌موو ئاسته‌كاندا له‌نێو ملمالنێ و ناكۆكی دژوار دان .هه‌ر ئه‌مه‌ش ه كرۆكی ئهو جه‌نگه‌ی ب ه جه‌نگی سێیه‌می جیهانی ناوده‌برێت. ده‌كرێ به‌ڕوونی ئهو ه بخرێته‌ڕوو ك ه له‌نێو جه‌مسه‌رگیری یه‌كه‌مدا ده‌وڵه‌ت و هێزه قه‌واره‌پارێزه‌كان ل ه چه‌ندین به‌ره‌دا له‌نێو شه‌ڕی مان و نه‌مان دایه: . 1هه‌موو ده‌وڵه‌ت و هێز و الیه‌نه وابه‌سته‌كانیان ل ه پێناو مانه‌و ه یان خه‌ونی فراوانخوازی خۆیانه‌و ه دژ به‌یه‌كتر ل ه شه‌ڕدان ،بنه‌مای ئهو شه‌ڕه‌شیان فاشیزمی نه‌ته‌وه‌یی ،ئایینی و ئایینزاییه. بۆ نموونه؛ شه‌ڕی نێوان شیعه‌گه‌رێتی – سوننه‌گه‌رێتی ،وه‌هابی – ئیخوانی...هتد . 2دژ ب ه گه‌النی ژێرده‌سته‌یان له شه‌ڕی خوێناوی و سه‌خت دان ،شه‌ڕی ئهو ده‌وڵه‌تان ه دژ ب ه گه‌لی كوردستان و گه‌النی دیكه‌ی ژێرده‌سته‌یان و بزووتنه‌وه ئازادیخوازه‌كانیان .مسۆگه‌ر بنه‌مای ئهو شه‌ڕه‌یان فاشیزم ه و له‌پێناو مانه‌وه‌ی www.komelge.com
قه‌واره‌كه‌یانه. . 3هه‌روه‌ها دژ ب ه هێزه‌كانی جه‌مسه‌رگیری سه‌رمایه‌ی جیهانییش له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دان چ ب ه خۆوابه‌سته‌كردنی زیاتریان ب ه زلهێزه‌كانه‌و ه و چ ب ه تێكدانی به‌رنام ه و پیالنه‌كانی زلهێزه‌كان له‌سه‌ر پێیان بمێننه‌وه.
هه‌وڵی
هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی
توركیا له‌الیه‌ن
ئه‌مریكا ،ئه‌وروپا و
رووسیا له به‌رچاوه له‌و باوه‌ڕ ه دام ك ه ملمالنێ و شه‌ڕ له‌و هه‌موو به‌ر ه و سه‌نگه‌ره‌دا هه‌موو ئهو ده‌وڵه‌ت و هێزان ه به‌ره‌و هه‌ڵوه‌شانه‌و ه و داڕووخان ده‌بات. هێزه‌كانی جه‌مسه‌رگیری دووه‌میش له ئاستی خۆرهه‌اڵتی ناویندا له‌سه‌ر بنه‌مای پاوانخوازی زیاتر ،ل ه چه‌ندین به‌ره‌و ه له ملمالنێ و شه‌ڕ دان؛ . 1هێزه‌كانی ئهو جه‌مسه‌رگیرییه له‌نێوان خۆیاندا ل ه ملمالنێی قووڵ دان؛ ملمالنێی نێوان ئه‌وروپا – ئه‌مریكا ،ئه‌وروپا رووسیا ،ئه‌مریكا – رووسیا ،ئه‌مریكا،هه‌روه‌ها له‌ئاستی جیهانییشدا ملمالنێی ئهو هێزان ه لهگهڵ كۆریای باكوور ،چین، ژاپۆنیش وه‌ك كۆمه‌ڵێك به‌ره‌ی دیكه‌ی ملمالنێ ئهو جه‌مسه‌رگیرییه‌ی رووبه‌ڕووی ته‌حه‌ددای زۆر مه‌زن كردۆته‌وه. . 2ل ه كرد ه (پرۆسه)ی سه‌رله‌نوێ شێوه‌دانه‌و ه و ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی زیاتری
سه‌رچاوه‌كانی وزه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناویندا رووبه‌ڕووی به‌رگرییه‌كی دژواری ئهو رژێم و هێز ه وابه‌ست ه قه‌واره‌پارێزه‌كانیان ده‌بنه‌وه. بۆ ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای تاكتیكی سیا�سی پشتیوانی له‌هه‌ندێكیان و هه‌وڵی رووخاندنی هه‌ندێكیان ده‌كه‌ن .ئهو پشتیوانی و هه‌وڵی رووخاندن ه زۆر كه‌موه‌خت ه و به‌رده‌وام له گۆڕانكاریتاكتیكیدایه.نموونه‌یپشتیوانی و هه‌وڵی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی توركیا له‌الیه‌ن ئه‌مریكا ،ئه‌وروپا و رووسیا نموونه‌ی هه‌ره به‌رچاوه. . 3هێزه‌كانی ئهو جه‌مسه‌رگیرییه له‌به‌رامبه‌ر ب ه گه‌النی ناوچه‌ك ه ب ه گشتی و بزووتنه‌و ه ئازادیخوازییه‌كانی ئهو گه‌النه به‌تایبه‌تی له‌سه‌ر بنه‌مای تاكتیكی سیا�سی كه‌موه‌ختدا پشتیوانی له‌هه‌ندێكیان و دژبه‌ری هه‌ندێكیان ده‌كه‌ن .به‌اڵم ل ه ستراتیژی دوور مه‌ودادا له‌هه‌وڵی ئیحتیواكردن ،به‌كاربردن و بنكۆڵكردن و وابه‌سته‌كردنیان به‌خۆو ه ده‌ده‌ن .ئامانج له‌و دژبه‌ری یان پشتیوانیی ه پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان و پاوانخوازی زیاتره. ده‌كرێ سیاسه‌تی پارادۆكسیی هێزه‌كانی ئهو جه‌مسه‌رگیریی ه له‌به‌رامبه‌ر ب ه بزووتنه‌وه‌ی ئازادیخوازی گه‌لی كوردستان ل ه رۆژئاوا – سوریا ،باكوور -توركیا وه‌ك نموونه‌یه‌كی ئهو سیاسه‌ت ه ببینین. بێگومان ئهو هه‌موو به‌ر ه و سه‌نگه‌ربه‌ندی جه‌مسه‌رگیری دووه‌م له‌سه‌ر خۆی كردۆته‌وه ،هه‌ر وا ب ه ئاسانی لێیه‌و ه ده‌رناچێت .رووبه‌ڕووی دژواری و ته‌حه‌ددیاتی زۆر مه‌زن و تاقه‌تپڕوكێن ده‌بێته‌وه .ئێستا خۆرهه‌اڵتی ناوین بۆ هێزه‌كانی ئهو جه‌مسه‌رگیریی ه بۆته زۆنگاوێكی خه‌ست و بێبن ،ده‌رچوون لێی پابه‌ند ه به‌وه‌ی چه‌ند ه ئیراده‌ی ئازادی گه‌النی ناوچه‌ك ه په‌سند ده‌كات .بۆی ه ئهو هێزان ه ناچارده‌بن له‌به‌رامبه‌ر ب ه ئیراده‌ی 21
NO:17 - June 2017
ئازادی گه‌النی خۆرهه‌اڵتی ناوین خۆ نادید ه نه‌كه‌ن .واتا ئه‌گه‌ر له‌هه‌وڵی ئهو ه دابن كۆی ستراتیژ ه پاوانخوازییه‌كه‌یان ل ه ناوچه‌كه‌دا جێبه‌جێ بكه‌ن و پێیان وابێت خۆرهه‌اڵتی ناوین كێكێك ه و له‌نێوان خۆیاندا دابهش و به�شی ده‌كه‌ن ئه‌وا توو�شی شكستی مه‌زن ده‌بنه‌وه .پێم وای ه ب ه په‌سندكردنی ئیراده‌ی ئازادیخوازی گه‌النی خۆرهه‌اڵتی ناوین و بزووتنه‌و ه ئازادیخوازه‌كه‌یان بڕێك له به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆیان بپارێزن. هێزه‌كانی جه‌مسه‌رگیری سێیه‌میش له‌یه‌ككاتدا ل ه �سێ به‌ر ه و سه‌نگه‌ردا ل ه شه‌ڕ و ملمالنێ دان و تا دێت ئاست و قه‌باره‌ی ئهو شه‌ڕ و ملمالنێیی ه زیاتر و سه‌ختتر ده‌بێت، به‌اڵم كاریگه‌ری ئهو جه‌مسه‌رگیریی ه تادێت فراوانتر و مه‌زنتر ده‌بێت: . 1له‌به‌رامبه‌ر ب ه كۆی سیسته‌می ده‌سه‌اڵتدارێتی قه‌واره‌پارێزی رژێمه‌كانی خۆرهه‌اڵتی ناویندا له‌هه‌موو ئاسته‌كاندا له‌نێو شه‌ڕ و ملمالنێییه‌كی تابڵیی خوێناوی و توندوتیژ دایه و ب ه به‌رخۆدان و شااڵوی مه‌زنه‌و ه ل ه هه‌ڵكشان دایه. . 2له‌به‌رامبه‌ر ب ه هه‌ژموونی پاوانخوازی سه‌رمایه‌ی جیهانیشدا له ئاستی فیكری و سیاسییدا ل ه سه‌نگه‌ری به‌رخۆدان و به‌ره‌نگاربوونه‌و ه دایه و نه‌گه‌یشتۆت ه ئاستی شه‌ڕ و پێكدادانی له‌الیه‌كی راسته‌وخۆ. سه‌ربازی دیكه‌شه‌و ه له‌نێو پهیوهندی و دانوستان و لێكتێگه‌یشتن دایه .ئه‌مه‌ش‌له‌چوارچێوه‌ی دیالیكتیكی (پهیوهندی -ناكۆكی)دا هه‌ڵكشان و داكشانی به‌رده‌وام به‌خۆیه‌وه ده‌بینێت .وه‌كو باسم كرد پهیوهندی و ناكۆكی نێوان هێز ه هاوپه‌یمانه‌كان لهگهڵ بزووتنه‌وه‌ی ئازادیخوازی گه‌لی كوردستان له‌م چوارچێوه‌ی ه دایه .ئایا په‌یوه‌ندییه‌كان زیاتر ده‌چن ه پێشه‌و ه یان ناكۆكییه‌كان؟ ئهم ه پهیوهندی ب ه سیاسه‌تی هه‌ردوو 22
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
جه‌مسه‌رگیره‌و ههه‌یه. . 3له‌به‌رامبه‌ر ب ه هه‌موو ئهو هێزه قه‌واره‌پارێز و ده‌سه‌اڵتخوازه فێنده‌مێنتاڵه فاشیست ه میللیی ،ئایینی و ئایینزاییانه‌‌ی ل ه خۆرهه‌اڵتی ناویندا سه‌ریانهه‌ڵداوه و وه‌ك مقاشێكی دووسه‌ره‌ی ده‌ست هێزه‌كانی جه‌مسه‌رگیری یه‌كه‌م و هێزه‌كانی جه‌مسه‌رگیری دووه‌م دان ،ل ه تێكۆشانێكی پڕ ل ه شكۆداری دان. سیسته‌مێكی دیموكراتی
خۆرهه‌اڵتی ناوینی
سه‌رتاسه‌ری سیسته‌مێكی
كۆنفیدرالی دیموكراتی بێته كایه‌وه
()4 ئه‌نجام چی ده‌بێت؟ پێم وایه؛ ل ه خۆرهه‌اڵتی ناویندا ئهو جه‌مسه‌رگیریی ه سێینه‌ی ه تا یه‌كالییبوونه‌وه‌ی ملمالنێیه‌كانی نێوانیان به‌رده‌وام ده‌بێت .یه‌كالییبوونه‌وه‌كه‌ش ب ه هه‌ڵوه‌شانه‌و ه یان شكستهێنانی یه‌كێك ل ه جه‌مسه‌رگیرییه‌كان رووده‌دات. ب ه گوێره‌ی واقیعی ملمالنێیه‌كان؛ جه‌مسه‌رگیری یه‌كه‌م ،واتا جه‌مسه‌رگیری قه‌واره‌پارێزه‌كانی رژێمه‌كانی خۆرهه‌اڵتی ناوین ،پاڵێوراوی یه‌كه‌مه بۆ هه‌ڵوه‌شانه‌وه و شكستهێنانی كۆتاییان .ئه‌مه‌ش به‌و واتایه دێت ئهو رژێمانه‌ی ئێستا له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌و ه هه‌ڵده‌وه‌شێنه‌وه. هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌كه‌ش �سێ ئه‌گه‌ر و شیمانه لهگهڵ خۆیدا دێنێت: . 1یان ئه‌وه‌تا وه‌ك زلهێزه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای دابه‌شكردن و به‌شكردن (التقسیم و التقاسم) پارچ ه پارچ ه ده‌كه‌ن و له‌نێوان
خۆیاندا وه‌ك چه‌ند كۆلۆنییه‌كی پاوانكراوی ده‌ستی ئهو زلهێزانه‌و ه ده‌ستبه‌سه‌ر ته‌واوی سه‌رچاوه‌كانی وز ه و خاك و سامانه‌كه‌یدا بگرن .ئه‌مه‌ش مسۆگه‌ر لهگهڵ خۆیدا قۆناخێكی دیكه‌ی شه‌ڕ و ملمالنێی خوێناوی گه‌النی ناوچه‌ك ه لهگهڵ ئهو زلهێزان ه و ئهو هێز ه وابه‌ست ه لۆكالییان ه ده‌ستپێده‌كات و به دژواری به‌رده‌وام ده‌بێت .ره‌نگبێ هه‌وڵبده‌ن ل ه بری سیسته‌می ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه، ئه‌مجار ه مۆدێلی سیسته‌می ده‌وڵه‌ت – ئایین ،یان ده‌وڵه‌ت – ئایینزا ،یاخود ده‌وڵه‌ت – ئه‌تنیك ه په‌رواێزخراوه‌كان جێی بگرێته‌وه .بیركردنه‌و ه ل ه ئه‌لت هر‌ناتیڤێكی به‌مجۆره ناتوانێت جێگیر ببێت .چونكه له‌سه‌ر بنه‌مای شه‌ڕ و پێكدادان دروست ده‌بێت و ئه‌مه‌ش دژی داخوازیی گه‌النی خۆرهه‌اڵتی ناوینه. . 2یاخود ئهو ملمالنێی ه ب ه خه‌ستی و دژواری به‌رده‌وام ده‌بێت و تا قۆناخێكی دیك ه مۆدێلێكی تێكه‌ڵه ل ه سیسته‌م ه كۆنه قه‌واره‌پارێزه‌كه ،سیسته‌می دیموكراتی، سیسته‌می لیبراڵی هه‌ژموونگه‌رایی سه‌رمایه‌ی جیهانی بێته‌كایه‌وه و له‌ناو ملمالنێ و ناكۆكی به‌رده‌وامدا دروستبكرێت ،هه‌ڵبه‌ت ه ئهو قۆناخ ه كاتییه و ناتوانێت به‌رده‌وام ببێت، یان له‌سه‌ر بنه‌مای ئازادی، . 3 دادپه‌روه‌ری ،ئاشتی و به‌یه‌كه‌و ه ژیانی ئازادانه‌ی گه‌الن سیسته‌مێكی دیموكراتی سه‌رتاسه‌ری ناوینی خۆرهه‌اڵتی سیسته‌مێكی كۆنفیدرالی دیموكراتی بێت ه كایه‌وه ،ك ه ئه‌مه‌ش بزووتنه‌وه‌ی ئازادیخوازی گه‌الن رێبه‌رێتی ده‌كات. ئه‌مڕۆ جه‌مسه‌رگیری سێیه‌م ل ه هه‌ردوو جه‌مسه‌رگیرییه‌كه‌ی دیك ه توانستی زیاتر و به‌هێزتر ه و تا دێت ل ه هه‌ڵكشان دای ه و وزه‌ی سه‌ركه‌وتنی به‌هێزی له‌ده‌ست دا هه‌ی ه و سه‌رده‌كه‌وێت. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
میدیا وەک ئامرازێک بۆ سەرکوتکردنى ئازادیى رادەربڕین دیارعەزیزشەریف میدیا خۆى ئامرازێکە بۆ گەیاندنى راستییەکان و ئازادیى رادەربڕین ،بەاڵم چ کاتێک و لە چ شوێنێک میدیا خۆى دەبێتە ئامرازێک بۆ سەرکوتکردنى ئازادیى رادەربڕین و بێدەنگکردنى کۆمەڵگە؟ لە چ شوێنێکدا میدیا مەسخ دەکرێتەوە و لەبرى ئەوەى ببێتە پردێک بۆ وشیارکردنەوەى خەڵک ،دەبێتە کۆسپێک لە بەردەم وشیاربوونەوەى خەڵک و بەرزبوونەوەى ئاستى رۆشنبیریى هاونیشتیمانیان؟ ئەم رەوشەى ئێستا میدیا لە باشوورى کوردستان تێیدایە ناچارمان دەکات بە گەڕان بەدواى دۆزینەوەى وەاڵمى چەندین پرسیارى لەم شێوەیە. لەبەرئەوەى وەک سەرجەم کایەکانى ترى نێو کۆمەڵگە ،راگەیاندنیش لەالیەن ئەو دەسەاڵتە حیزبییە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ تەواو کۆنتڕۆڵ کراوە و دەستى بەسەرداگیراوە... دەکرێ بڵێین دوا بەدواى دەست بەسەرداگرتنى سامانە ماددییەکانى نیشتیمان لەالیەن ئەم دەسەاڵتە حیزبییەوە ،میدیا لە پێشەوەى ئەو پێکهاتە مەعنەوییە فەرهەنگى و www.komelge.com
شه‌ڕی ده‌روونی!
کولتووریانە دێت کە لەالیەن هەمان کاراکتەرەکانییەوە و عەقڵیەت قۆرخکراوە ،چونکە لە هەرێمى کوردستان دەرفەتى کارى راگەیاندن بە یەکسانى بۆ رۆژنامەنووسان نەڕەخساوە .نەک هەر هەلى کارو زەمینەى ئازادیى رۆژنامەنوو�سى بە یەکسانى نەڕەخساوە ،بەڵکو نابەرامبەریى و کەلێنێکى ئێجگار گەورە لە رووى دارایى ،یاسایى و سیا�سى دروست بووە و بەهۆى زاڵبوونى دەسەاڵتى حیزبییەوە رۆژ دواى رۆژ ئەو ناعەدالەتییە قووڵتر دەبێتەوە. لەمەشدا هەموو پێوەرە زانستى و پرۆفیشناڵی و نیشتیمانییەکانى پەیوەست بە کارى میدیا خراوەتە ژێر پێیەوە ...بۆ نموونە ئەگەر تۆ بخوازیت وەک رۆژنامەنووسێکى ئازاد کار بکەیت ،ئەوە لەم جێوگرافیایە
زۆر بە زەحمەت جێگات دەبێتەوە، پاراستنى سەربەخۆیى شونا�سى رۆژنامەنووسیت نەک هەر دووچارى کێشەى دارایى و ژیانى رۆژانەت دەکاتەوە ،تەنانەت دەگاتە شوێنێک مەتر�سى دەخاتە سەر رۆحیشت. تیرۆرکردنى رۆژنامەنووسانى ئازاد لە مێژوویەکى هەرە نزیکى رابردووماندا گەواهى ئەم بۆچوونانەى ئێمەن. رۆژنامەنووسانى بەپێچەوانەوەش حیزب و رۆژنامەنووسانى سێبەر لەالیەنى ماددییەوە ژیانیان دابین کۆمەاڵیەتیان ئاسای�شى کراوە، پارێزراوە .بەمەش شەڕى ئەم دەسەاڵتە لە دژى میدیاى ئازاد و رۆژنامەنووسانى ئازاد هەموو ئاستەکانى گرتووەتەوە. سیاسەتى دووڕوویى ئەم دەسەاڵتە لە بەرامبەر راگەیاندن لە بنەچەدا پەیوەستە بە دنیابینى سیاسیى ئەم پارتە دەسەاڵتدارانە لە ئاست هونەرى سیاسەتکردن و حوکمڕانیکردنى واڵت و تێڕوانینیان لە بەرامبەر کۆمەڵگە. تێڕوانینى ئەم عەقڵیەتە کالسیک و چەقبەستووە بەرامبەر بە چەمکى ئازادیى رادەربڕین و رۆژنامەنوو�سى. 23
NO:17 - June 2017
دووفاقى هەڵوێستى گرتنەبەرى لەبەرامبەر راگەیاندن ،ئەخالق و پیشەى گشت سیستم و دەسەاڵتە نادیموکراتى، ستەمکار و دیکتاتۆرەکانە .ئەم مۆدێلە لە دەسەاڵت ،میدیا لە پاڵ ئامرازەکانى دیکەى سیستم بۆ چەواشەکارى و گەوجاندنى عەقڵى هاونیشتیمانیان بەکاردەهێنێت .لەبەرئەوە لێرەوە میدیا لە شونا�سى خۆى دادەماڵدرێت و رێک دژ بە چەمک و پرەنسیپەکانى خۆى دەخرێتەگەڕ ،لەبرى باڵوکردنەوەى راستییەکان و بوون بە چاودێر بەسەر دەسەاڵت ،دەبێتە چاوى دەسەاڵت بەسەر هەموو هێز و الیەن و کەسە دیموکراتخوازو مەدەنییەکانى نێو کۆمەڵگە ،دەکرێتە ئامرازێک بۆ لەمەدا کۆمەڵگە. بێدەنگکردنى نموونەى دوورو نزیک لە بەردەستدان، کە چۆن «جۆزیف گۆبڵز»ى وەزیرى راگەیاندنەکەى رژێمى نازى بە ئاشکرا باس لە تێڕوانین و گۆشەنیگاى سیستمێکى تۆتالیتار بۆ میدیا دەکات و دەڵێت« :ئەگەر درۆى گەورەت کرد و بەردەوام دووبارەت کردەوە ،دواجار خەڵک باوەڕ بە درۆکەت دەکەن و وەک راستیى وەریدەگرن .لەسەر دەوڵەت پێویستە سەرجەم هێز و دەسەاڵتەکانى خۆى بۆ سەرکوتکردنى دەنگى ناڕەزایى بەکاربهێنێت ،چونکە حەقیقەت دوژمنى سەرسەختى درۆیە ،و بەمەش حەقیقەت گەورەترین دوژمنى دەوڵەتە». تێڕوانینەکەى گۆبڵز ،بۆ میدیا ئەمڕۆش لە زۆر شوێنى دنیا کارى دەسەاڵتە بەاڵم پێدەکرێت، ستەمکارەکان هاتوون جوانکارییان بۆ ئەو تێڕوانینەى گۆبڵز کردووە تاوەکو 24
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەئاسانى نەناسرێتەوە .دەوڵەتى تورکیا لە ناوچەکەدا حەرف بە حەرف پەیڕەوى لە فەلسەفەکەى گۆبڵز بۆ میدیا و میدیاکاران دەکات .هەر لەبەرئەوە ئێستا تورکیا لەسەر ئاستى جیهان بە گەورەترین واڵت دادەنرێت بۆ زیندانى رۆژنامەنووسان.
راى گشتى و شەقام هەمیشە ناکۆک بووە لەگەڵ دەسەاڵتە نادیموکرات و خۆسەپێن و گەندەڵەکان دا نزیکبوونەوەى دەسەاڵتى کوردیى لە راگەیاندن ،بەشێکى دانەبڕاوە لە نزیکبوونەوەى ئەو عەقڵیەتە خێڵەکییە لە بەرامبەر کۆى کایەکانى ترى کۆمەڵگە .لەبەرئەوە دەسەاڵت دێت میدیا لە شونا�سى خۆى دادەماڵێت و لە شوێنیدا ناسنامەى ساختەى پێدەدات... بەگشتیی مامەڵەیەکى پارادۆک�سى و ئیزدیوازجیانە لە بەرامبەر راگەیاندن دەکات .کاتێک خۆى میدیا وەک ئامرازێک بۆ درێژەدان بە سیاسەتى نادیموکراتى و شکستخواردووانەى خۆى بەکاردەهێنێت ،ئەوە هەوڵدەدات ئەو جۆرە لە میدیا وەک روخسارێکى نیشتیمانیى و نەتەوەیى جوان پیشانى خەڵک بدات ...لە بەرامبەریشدا ئەم عەقڵیەتە دەسەاڵتدارە هەوڵى داوە میدیاى ئازاد وەک شتێکى نامۆ و تێکدەر
لە زهنیەتى خەڵک بچەسپێنێت ...ئەو راگەیاندنەى کە بە فاکت و زانیارییە راست و دروستەکان قسە لەسەر هەبوونى گەندەڵى ئیدارى و دارایى دەکات ،قسە لەسەر پێشێلکاریی ئازادییە سیاسیی و مەدەنییەکان دەکات ،ئەوە هەمیشە راگەیاندنێک بووە لەالیەن ئەم دەسەاڵتە حیزبى و خێڵەکییەوە وەک دوژمن سەیر کراوە ...لەمەشدا دەسەاڵت لەرێى میدیا حیزبى و سێبەرەکانى خۆیەوە ،لەرێى رۆژنامەنووسەکانى خۆیەوە درێغى نەکردووە لە هەوڵدان بۆ ناشیرینکردنى میدیا و دەنگ و رەنگى ئازاد لەم واڵتە. عادەتەن لە واڵتە نادیموکراتییەکانى وەک واڵتى ئێمە دەسەاڵت بۆ کپکردنى دەنگى ئازاد ،زاراوەگەلێکى الستیکیانەى وەک ئاسای�شى نەتەوەیى و نیشتیمانیی، ئاسای�شى کۆمەاڵیەتى ،ئایین و ژیانى تاکەکە�سى بەکاردەهێنێت .لە کاتێکدا ئەوە شاردنەوەى گەندەڵى و ناهەقى و زوڵم و ستەمەکانە وادەکات دواجار ئاسای�شى نیشتیمانیى، ئاسای�شى کۆمەاڵیەتى و ژیانى تاکەکەسیش نەوەکو مەترسییەوە! بکەوێتە باسکردنیان و ئاگادارکردنەوەى خەڵک لێى. دواتر ئەوە مەسەلەیەکى زانراوە کە ئەرک و پەیامى سەرەکى میدیا ئەوەیە، دواجار راى گشتى دروست بکات، بەاڵم هەبوونى راى گشتى و شەقام هەمیشە ناکۆک بووە لەگەڵ دەسەاڵتە نادیموکراتى و خۆسەپێن و گەندەڵەکان. میدیاى سێبەر یان وەک پێى دەوترێت پترۆ-میدیا ،لە ئێستادا گەورەترین و کاریگەرترین ئامرازى دەستى ئەم www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
دەسەاڵتە حیزبییەیە بۆ بەجێگەیاندنى کۆمەڵێک ئامانج و بەرژەوەندى حیزبى، بنەماڵەیى و شەخسییەکان .هەر لەبەرئەوە داهاتێکى زۆرى نەوت بۆ ئەم ماشێنە میدیاییە تەرخان کراوە ،سەدان کارمەند و رۆژنامەنوو�سى ناوەخۆ و دەرەوەى بۆ دابین کراوە .ئەم جۆرە لە میدیا لە هەرێمى کوردستان ئەوەندەى بۆ جوانکردنى روخسارى ئەم دەسەاڵتە حیزبییە شکستخواردووە خراوەتەگەڕ، ئەوەندە کار بۆ پیشاندانى راستییەکان ناکات .ئەم میدیایە هەر لە شوێنى خۆیدا میدیایەکى تەندروست نییە، بەهەموو پێوەرە نەتەوەیى ،نیشتیمانىی و دیموکراسییەکان بێت ،چونکە خۆى لەسەر بنەماى قووڵکردنەوە و درێژەپێدانى نادادپەروەریى کۆمەاڵیەتى و گەندەڵى دارایى دامەزراوە. لە بەرامبەریشدا ،دەبینین رەو�شى میدیاى ئازاد و رۆژنامەنووسانى ئازاد لەم واڵتە لەوپەڕى خراپى دابووە ،لە رووى بارى داراییەوە بگرە تا دەگات بە هەبوونى هەڕەشە و مەترسییەکان و رووبەڕووبوونەوەى مەرگ .ئەزموونى ئەم چەند ساڵەى رابردوو ئەوەى سەملاندووە هەر کەسێک و دەزگایەکى میدیایى بخوازێت بەگوێرەى بنەما و پرەنسیپەکانى راگەیاندن مامەڵە لەگەڵ خودى راگەیاندن بکات و بجوڵێتەوە، ئەوە چارەنوو�سى باش نابێت .بەداخەوە ئێمە لە دواى راپەڕین و لە رۆژگارى حوکمڕانى کوردییدا شایەدحاڵى تیرۆرکردنى نووسەرو رۆژنامەنووسە ئازادەکان بووینە ،بەتایبەتى لەم چەند ساڵەى دوایى لەگەڵ دەرکەوتنى رۆژنامەى ئەهلى و هەڵکشانى دەنگى ئازاد www.komelge.com
لە کوردستاندا ،قەڵەمە ئازادیخوازەکان زیاتر کەوتوونەتە بەر پیالنى تیرۆریستى کەچى جینایەتکارەکان، گروپە تائێستا یەک بکوژى رۆژنامەنووسان نەدۆزراوەتەوە و نەدراونەتە دادگا!
ئەم دەسەاڵتە
حیزبییە لەرێى
میدیاى سێبەره‌وه
هه‌وڵی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی ده‌دا
ئاشکرایە پەیامى پشت تیرۆرکردنى وەک ئازادەکانى رۆژنامەنوسە سەردەشت عوسمان ،کاوە گەرمیانى و وەدات حوسێن ،بریتییە بووە لە بێدەنگکردنى تەواوى دەنگە ئازادیخوازەکانى تر. لە هەرێمى کوردستان تەنیا دەرفەت بۆ میدیاى ئازاد نییە ،ئەگینا تەواوى ئاسانکارییە ماددى و مەعنەوى و یاساییەکان بۆ میدیاکانى دەرەوەى میدیاى ئازاد لەالیەن ئەم دەسەاڵتەوە فەراهەم کراون .بیگومان لەنێویشیاندا میدیاى بیانى ،چونکە ئەم میدیایانە زۆر کەم نەبێت ،کار لەسەر واقیعى سیا�سى و ئیدارى ئێرە ناکات .بەپێچەوانەوە بەشێکى زۆر لەم میدیایانە لە خزمەت ئەم دەسەاڵتە دان .خاڵێکى تریش لە گرنگیدان بە میدیاى بیانى لەالیەن دەسەاڵتى کوردییەوە بۆ گرێى دەروونى خۆبەکەمزانینى ئەوان بەرامبەر
بە بێگانە دەگەڕێتەوە .لە کاتێکدا دەسەاڵتدارانى کورد لەم باشوورە بەچاوێکى خراپ و سوک سەیرى میدیاکارانى ناوەخۆ دەکەن ،کەچى لەبەرامبەر میدیاکارانى بیانى موجامەلە دەکەن و دەچەمێنەوە. مادام سیاسەتێکى نیشتیمانى بوونى نییە ،کەواتە نابێت چاوەڕوانى هەبوونى راگەیاندنێکى نیشتیمانیش بکەین .کاتێک سیاسەتى حیزب ،خێڵ، بنەماڵەکان قەڵەمڕەو بێت ،چۆن جێگەى سەرهەڵدان و دەرکەوتنى راگەیاندنێکى نیشتیمانى دەبێتەوە؟ دواى شکستهێنان و ئیفالسبوونى راگەیاندنى حیزبى ،ئەم دەسەاڵتە حیزبییە لەرێى راستکردنەوەى میدیاى سێبەر هەوڵى دا تەمەنى میدیاى حیزبى درێژبکاتەوە. لە سەرەتاى دروستبوونى حکومەتى هەرێم لە سااڵنى نەوەدەکان ،میدیاى حکومى دروستکرا ،بەاڵم دواجار دەرکەوت الوازترین و بێ کاریگەرترین و پەراوێزترین میدیا رۆژنامە و رادیۆو تەلەڤزیۆنە حکومییەکان بوون. میدیا لە هەرێمى کوردستان خۆى لەنێو گێژاو و قەیرانێکى قووڵى سیا�سى ،کولتوورى ،کۆمەاڵیەتى و مۆڕاڵى دایە .ئەم قەیرانە ئەخالقییەى میدیاش بەدەستى ئەنقسەت لەالیەن دەسەاڵتەوە دروست کراوە و تا دێت زیاتر پەرەى پێدەدرێت .کردنەوەى دەیان کەناڵى تەلەڤزیۆنى ناوەخۆ بەناوى کەناڵى ئایینى ،کەناڵى درامایى و میوزیک و گۆرانى ئەمانە بەشێکى هەرە زۆریان ژەهرى کولتوورى دەڕێژن ،ئامرازێکى ناڕاستەوخۆى دەستى دەسەاڵتن بۆ شاردنەوەى روخسارى راستەقینەى 25
NO:17 - June 2017
سیستەم .ئامرازێکن بۆ گەوجاندن و دەبەنگکردن لەرێگەى پەخشکردنى بەرنامە چەواشەکارییەکانیان تاوەکو خەڵک لە ئەسڵى بابەتەکە دووربخەنەوە. پێشکەشکردنى دراما تورکییەکان لە کەناڵە ناوەخۆییەکان بەشێکە لەو ژەهرە کولتوورى و سیاسییەى کە دەرژێنرێتە نێو ناخ و دەروونى ئینسانەکانى ئێمە .ئەم دراما تورکیانە جگە لەوەى بوونەتە هۆکارێکى بەهێز بۆ تێکدانى شیرازەى خێزان و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکان ،بۆ ئێمەى کورد زیانێکى تری�شى هەیە ،ئەویش ئەوەیە چونکە لە شوێنى خۆیدا زۆربەى ئەو درامایانە بە دەستى ئەنقەست و بە پالن لە دژى نەتەوەى کورد دەرهێنراون ،لە ناوەرۆکیاندا زۆرجاران مرۆڤ ئەوە بەدى دەکات کە ئامانج تێیدا لێدانە لە کولتوورى کوردى ،بۆیە لە رووى نەتەوەییەوەش بۆ ئێمە مەترسییەکى گەورەن. لە ماوەى رابردوو بەشێک لە رۆژنامەنوسان و چاالکوانانى مەدەنى لەبارەى مەترسییەکانى پەخشکردنى ئەو دراما تورکیانە هاتنە دەنگ و کەمپەینیش کرا .ئایا ئەم حکومەتە هیچ وەاڵمێکى بۆ راى گشتى هاونیشتیمانیەکانى هەبوو؟ بێگومان نەخێر! لەالیەکى تر دەبینین بەشێک لە مەالو پیاوە ئایینیەکان لە سکرینى تەلەڤزیۆنەکان بەئارەزووى خۆیان هێرش دەکەنە سەر ئازادییە مەدەنییەکان ،هێرش دەکەنە سەر ژنان بەتایبەت ،زمانى زبرو توندوتیژى بەکاردەهێنن ،بەئاشکرا بازرگانى بە ئایینەوە دەکەن و خورافات 26
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
باڵودەکەنەوە... هەر لەبارەى زمانى زبرەوە ،میدیا لێرە واى لێهاتووە لێوان لێو بووە لە زمانى زبرو ناوزڕاندن و سوکایەتى پێکردن بە مرۆڤ ،چونکە کەسانێکى خاوەن پارەو دەسەاڵت ،کەسانێکى گوماناوى بوونەتە خاوەن دەزگاى راگەیاندن کە لە ئەلف و بێى میدیا نازانن .بەس گرنگ
پیاوە ئایینییەکان لە تەلەڤزیۆنەکانەوە
هێرش دەکەنە سەر
ئازادییە مەدەنییەکان و بەتایبەت هێرش
دەکەنە سەر ژنان،
بەئاشکرا بازرگانى بە ئایینەوە دەکەن
ئەوەیە وەک دەڵێن (زیانى بۆ پەزەکە نەبێت!) .بەرنامەى تەلەڤزیۆنى وا هەیە بەناوى (بەرنامەى کۆمیدى) کەچى ناوەرۆکەکەى پڕیەتى لە سوکایەتیکردن بە ئینسان ،بە بەها مرۆییەکان ،بە بەها نیشتیمانى و نەتەوەییەکان. دەیان جنێوى هەر قێزەون لەنێو ئەو بەرنامانەدا بەدى دەکەیت. بەگشتى لە هەرێمى کوردستان میدیا
بەسەر دوو ئاراستە دابەش کراوە، ئاراستەیەک میدیاى سیستەمە کە «میدیایەکى دەستکراوەیە ،نەوەکو میدیایەکى ئازاد بێت .ئەوەى دووەمیشیان میدیاى ئازادە کە زۆر سنووردارە، بەشێوەیەک لە میدیاى ئەهلیشدا، ئێمە پەراوێزێک لە میدیاى ئازاد بەدى دەکەین ،نەوەکو ئەو میدیایە خۆى میدیایەکى ئازاد بێت .میدیاى ئازاد لێرە جێگەى نابێتەوە و هەر زوو بەشێوەیەک لە شێوەکان لەناودەبردرێت .بەڕاى من تاکە رووبەرێک کە بکرێت وەک میدیایەکى ئازاد سەیربکرێت ،زیاتر سۆشیال میدیایە ،لەمەدا پانتایى فەیسبوک میدیایەکى ئازادو کراوەیە کە مرۆڤ تاڕادەیەکى زۆر دەتوانێت پەیامەکانى خۆى بەئازادى بگەیەنێت، هەرچەندە لەوێشدا هێشتا ئازادییەکى تەواو بەدى ناکرێت .چونکە کێشەکە ئەوەیە لە واڵتى ئێمە هاوشێوەى تورکیا ،کێشەى (خودسانسۆرى) مان هەیە .خودسانسۆرى کێشەیەکى گەورەیە کە لە ئەنجامى نەبوونى ئازادى رادەربڕینەوە دێت ،لە ئەنجامى ئەو سەرکوتکردن و پێشێلکارى و تیرۆرە فیزیکى و دەروونیانە دێن کە دەسەاڵتێکى ستەمکار لەبەرامبەر دەنگە ئازادیخوازەکاندا دەیگرێتە بەر .ئامرازەکانى دەسەاڵت لە هێزى چەکدارى ،دادگا و راگەیاندنەکەی�شى هۆکارێکى سەرەکى تۆخکردنەوەى ئەو خودسانسۆرییەن الى رۆژنامەنووسانى کورد ئینجا ئەو رۆژنامەنووسە لە میدیاى تەقلیدى بنووسێت یانیش ئەوەتا لە سۆشیال میدیا. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
شۆڕش و رۆڵی رێبەرایەتییەکەی!.. دارا مەحمود هەرچەندە لەزانستی سیاسەتدا چەندان پێناسەی جیاوازو جۆربەجۆر بۆ چەمکی شۆڕش کراوە ،بەاڵم تائاستێک هەمووان لەمەدا کۆکن کە شۆڕش بریتییە لە ،بزووتنەوەیەکی گەورەی چەکداریی یان ناچەکداریی بەروپێشەوە کەلەئاکامدا گۆڕانکارییریشەییلەسیستەمیسیاسییدا بەدیبهێنێت .هێشتاش ئەم پێناسەیە هەموو الیەن وجۆرەکانی شۆڕشمان بۆ روونناکاتەوە .چونکە هەروەک لەئەزموونە دیرۆکیەکانەوە دەردەکەوێت و چەندان نموونەی زیندووش لەبەردەستاندان ،شۆڕش دەکرێ لەئاکامی نەخشەو پالنی وردوتۆکمەو بەپشتبەستن بەبیروباوەڕو لەئاکامی گەیشتن بەئاستێکی بەرز لەهۆشیارییەوە بێت .و دەشکرێ بەشێوازێکی عەفەویانە، ولەئاکامی پەنگخواردنەوەی زوڵم و زۆرو چەوساندنەوە لەدڵی خەڵکدا بەدیبێت. کە هەردوو شێوازەکەش دەتوانن ببنەهۆی روخان و البردنی سیستەمەکانی حوکم و دەسەاڵت .بەاڵم مەرج نییە ئەم گۆڕانکارییە هەمیشە ریشەیی و بەردەوام و لەچوارچێوەی ئەو خواستانەدابێت کە شۆڕش و راپەڕین لەپێناویدا بەرپاکراوە. ئەمەش بەم واتایەیە کەشۆڕش بەمەندە تەواو نابێت کە لەئاکامیدا گۆڕانکاریی www.komelge.com
لەپرۆسەو دۆخێکدا بهێنێتە کایەوە، تەنانەت ئەگەر ریشەییش بن .بەڵکو پێشمەرجێکی سەرەکی لەگەڵدایە کەدەبێ گۆڕانکارییەکان بەرەو پێش وئەرێنی بن .جگەلەمەش شۆڕش النیکەم بۆ کۆمەڵگه‌ی ئێمە ئەم پێویستیییە بنەڕەتییە�شی هەیە کە نابێ تەنیا بەگۆڕانکارییە سیاسییەکان تەواوبێت. بەڵکو الیەنە کۆمەاڵیەتییەکە�شی بەهەمان ئەندازە خاوەن گرنگی خۆیەتی .وئەگەر لەالیەنی کۆمەاڵیەتیدا شۆڕش بەدینەیەت الیەنە سیاسییەکە ،کاتی وگوزەرا، ناکام لەچارەسەریی کێشەوقەیرانەکان وبچوکبوونەوەی ئامانجەکان لەسنووری بەڕێوەبردنی دەسەاڵتدا کۆتایی دێت. ئایا شۆڕ�شی ئۆکتۆبەری ١٩١٧ لەروسیا ئەم هەموو رەنج وخەباتەی لەپێناویدا پێشکەش کراو ،ئەم هەموو بانگەشەو خەون و خەیااڵنەی لەسەری بنیاتنرابوون بۆ ئەمەبوو کە لەئاکامدا لەگەڵ مۆدێرنیتەدا ئاوێتە بێت..؟ ئایا شۆڕ�شی گەورەی فەرانسە بۆ ئەمەبوو تا خەڵک لەچەوسانەوە رزگاریان بێت ،یان گیۆتین فریای ملپەڕاندنی نەیارانی دەسەاڵتدارانی نوێ نەکەوێت؟ ئایا شۆڕ�شی عومەر موختار، دژی کۆلۆنیالیزم ،لەلیبیا بۆ ئەمەبوو
ئایا شۆڕشی ساڵی ١٩٢٠لەعێراق دژی داگیرکاریی ئینگلیزبوو؟ کە ڕۆژگارێک بەوێرانی وداڕمانی بەڕێوەبەرایەتی سیاسیی و ئابووریی وسیستەمی کۆمەاڵیەتی ئەم واڵتە کۆتایی بێت..؟ ئایا شۆڕ�شی ساڵی ١٩٢٠لەعێراق دژی داگیرکاریی ئینگلیزو ئەم هەموو راپەڕین وتێکۆشانەی پاشانیش بۆ ئەمەبوو تارۆژگارێک چەقۆکێشێکی وەک سەدام حوسێن بێتە سەرکارو پاشان چارەنوو�سی ئەم واڵتەو خەڵکەکەی بەم رۆژگارەی ئەمڕۆی بگەیەنێت..؟ گومانێک لەمەدا نییە کەهەموو ئەم نموونانەی شۆڕش و ئەوانی تریش بوونە هۆی بەدیهێنانی گۆڕانکاریی لەسیستەمی حوکم و دەسەاڵت ،بارودۆخی سیاسیی. بەاڵم مەرج نییە ئەم گۆڕانکاریانە لەچوارچوەی خواستەکاندا بووبن، وئەوانە بووبن کەخەڵک لەپێناویدا 27
NO:17 - June 2017
قوربانییان داوە.
شۆڕش هەمیشە بە
ئامانج نه‌گه‌شتوو ه و تێكشكاوه!
ئیتر هەر لەشۆڕ�شی چینەوە بگرە تا شۆڕ�شی ئێران ،هەر لە جەزایری ملیۆنێک شەهیدەوە تا شۆڕ�شی کوبا ...بەهەمان شێوەو ئەگەر بشگەڕێینەوە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست و ئەم چەند ساڵەی دوایی ناسراو بە بەهاری عەرەبی بخەینە بەرتیشکی شڕۆڤەو هەڵسەنگاندن دەپرسین ئایا میسرییەکان دژی دەسەاڵتەکەی حوسنی موبارەک شۆڕشیان کرد تا پاشان ئیخوان ئەملوسلمین بێنە سەرکار ودواتریش بەکودەتا کۆتایی بێت..؟ ئایا خەڵکی یەمەن دژی دەسەاڵتی دیکتاتۆریی عەلی عەبدوڵال ساڵح شۆڕشیان کرد تا حوسیەکان بێنە سەرکارو پاشانیش رووبەڕووی شەڕێکی بێ ئەمان لەالیەن عەرەبستانی سعودیەوە بن..؟ سوریاش کە بۆخۆی بارودۆخەکەی لەهەمووان ئاڵۆزترو کارەساتاوی ترە، گەلێک زۆرتر قسەو لێدوان هەڵدەگرێت!.. کوردستانیش ئاستی لەسەر هەر بەمجۆرەیەو لەگەڵ ئەوەدا کە راپەڕینەکانی شێخ سەعید ١٩٢٥و سەید رەزا ١٩٣٧لەباکووری کوردستان، شێخ مەحمودی حەفید سااڵنی -١٩١٨ ١٩٣٠لەباشووری کوردستان ،کۆماری کوردستان بەرێبەرایەتی قازی محەممەد ١٩٤٦لەمهابادی رۆژهەاڵتی کوردستان، جواڵنه‌وه‌ی ئەیلولی ١٩٦١بەسەرکردایەتی مەال مستەفای بارزانی لەباشووری 28
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کوردستان ،لە رووی نواندنی قارەمانێتی و قوربانیداندا شکۆمەندو مایەی شانازین، بەاڵم هەموو بەشکەست کۆتایی هاتن و تەنانەت بۆ هەندێکیان هێشتاش نەبوونە مایەی ئەزموون ،وپەندو عیبرەت، هێشتاش گەلێک لە رێبازو مێتۆدە شکەستخواردووەکانپەیڕەودەکرێنەوە. ئەوەی لەم نموونانەی سەرەوە ئاماژەی پێکراو چەندان نموونەی تر لەشۆڕش و جواڵنه‌وه‌ن ل ه دیرۆکی مرۆڤایەتی ،ئەمە نییە کەشۆڕش هەمیشە بە ئامانجێکی نەخوازراو دەگات وتێکدەشکێت .بەڵکو ئەگەر بەو ئامانجە نەگەیشت لەرێگای وانەکانییەوە ،چ خودی ئەو شۆڕشەو چ شۆڕشەکانی تر بیکەنە ئەزموونێک کەهەڵەکانی دووبارەنەکەنەوە .ئەگەر شۆڕشە گەورەکانی مرۆڤایەتیی، بۆنموونە :شۆڕ�شی ئینگلستان (،)١٦٨٨ شۆڕ�شی فەرانسە ( )١٧٨٩و شۆڕ�شی ئەمەریکا( )١٨٨٣ -١٧٧٥بەنموونە بگرین، دەبینین سەرەڕای هەموو هەورازو نشێوەکان ،سەرەڕای تەواوی ئەو سەرنج وتێبینی و رەخنانەی لەسیستەمی حوکمی ئەم واڵتانە لەئارادان ،بەاڵم لەئاکامیاندا بناغەکانی دیموکرا�سی بنیاتنران و بەجۆرێک چاو ومێشکی مرۆڤایەتیان کردەوە کە پاشان و هەتا ئەمڕۆش هێشتا شرۆڤەو هەڵسەنگاندن هەڵدەگرن. بەگەڕانەوەمان بۆ لێدوان لەناوخۆی کوردستان ،بەهەندێ بەراووردی سادەو ئاسایی ،دەبینین ،لەرۆژئاوای هێشتا کەهەرچەندە کوردستان نەگەیشتۆتە ترۆپکی سەرکەوتن ،بەاڵم ئەودەستکەوتانەی لەسەردەمی شەڕێکی بێئەمانی هەمەالیەنەو بەلەبەرچاوگرتنی هەلومەرجی ئاڵۆزو مەترسیداری سووریاو ناوچەکە ،لەماوەی کەمتر لە پێنج ساڵدا، لەئاستێکدایە کەهێشتا بۆگەلێکان شیاوی
تێگەیشتن وشرۆڤەکردن نییە ،ناتوانن وەاڵمی ئەم پرسانە بدەنەوە .کەچۆن کورد لەبچوکترین بە�شی کوردسانداو بەکەمینەیەکی ژمارەییەوە وەها خێرا توانی ببێتە ئەو هێزە کاریگەرو بەتوانایەی ئەمڕۆ لەگۆڕەپانەکەدایە؟ کورد بەپشتبەستن بەچ ئەزموونێک توانی لەم ماوە کورتەدا ئەم هەموو پێکهاتە میللی و مەزهەبی وفەرهەنگییە جۆربەجۆرانە ،لەژێر چەتری سیستەمێکی بەڕێوەبەرایەتی سیاسیی خڕکاتەوەو تائەم ئاستە پەرە بەهەستی برایەتی و پێکەوەژیان ویەکتر خۆشویستن بدات.؟ دەپرسن کورد لەناو ئەم ئاڵۆزییەی سوریاو خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا چۆن توانیویەتی لەیەک کاتدا هەم پرەنسیپە سیاسیی و ئەخالقیەکانی خۆی بپارێزێت و هەمیش تائاستێکی باش دۆستایەتی ئەمەریکاو روسیاش بەدەستبخات.؟ دەپرسن لەکاتێکدا کورد ئەم قەوارە خۆسەرییە دیموکراسییەی کاریگەریشە بەشێکی بنیاتناوەو لەسیستەمی فیدرالیزمی باکوری سووریا چۆن توانیویەتی لەشەڕوپێکدادانی راستەوڕاست لەگەڵ هێزەکانی رژێم خۆی بپارێزێت.؟ چەندان پر�سی ئاڵۆزی تر... ئەزموونی رۆژئاوای کوردستان وباکووری سووریا لەئاستێکدایە کە ئیتر قبوڵکردنی شکەستی تێدا نییە. بەاڵم ئەگەر هەر بەگریمانەی مەحاڵ و لەبەر هەر هۆکارێکی چاوەڕواننەکراوی گەورە شکەست بخوات ،پەندو عیبرەت و وانەکانی هێندە دەوڵەمەندن کە بەدڵنیاییەوە نەوەکانی داهاتوو دیسان هەردووبارەی دەکەنەوە. هەرلەسەرەتای راپەڕین لەسوریا، تورکیا کەوتەخۆی کە وەک رەوتی رووداوەکان و چەندان بەڵگەنامە دەیسەملێنن ،تۆوی کورد لەم واڵتە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
نەهێڵێت .کاتێک زانیان کار بەجێگایەک گەیشتووە کە ئەمە بەشێوازە نەریتییەکەی لەتوانادانییە ،کەوتنە پەیڕەوکردنی رێبازی فێڵبازانەی پەردەپۆشکراو ،و چەندان جار بەرپرسانی رۆژئاوای کوردستانیان بانگهێشتی تورکیا کردو بەڵێنی هەموو هاوکارییەکی مادی و مەعنەوی و دیپلۆماتیکیان پێدان، بەتاکە مەرجێک! دوورکەوتنەوە لە پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە). ئەمەش کرۆکی باسەکەیە .و نهێنی گشت سەرکەوتنەکانی رۆژئاوای کوردستان ،نەئازایەتی رۆڵەی کورد، نەهێزی سەربازی ،نەپشتیوانی دەرەکی، نەتایبەتمەندیی هەلومەرج ...بەڵکو لەگەڵ ئەوەدا کەهەموو ئەمانە لەشوێنی خۆیاندا گرنگن بەاڵم گشتیان ئاکامن و لەشتێکی ترەوە بەدەستهاتوون ،ئەویش پەیڕەوکردنی بیروباوەڕی ئوجاالنە. لەگەڵ ئەوەدا کە هەڵگیرساندنی شۆڕش کارێکی زەحمەت وئاڵۆزە ،بەاڵم بەردەوامی وپاراستنەکەی چەندان جار زەحمەتترە ،چونکە هەرکەسایەتیەکی سیاسیی ،کۆمەاڵیەتی ،مەزهەبی ...کاتێک کۆمەڵێکی زۆر جەماوەری لەدەوری خۆی دیت ،رەنگە بتوانێت شۆڕش هەڵگیرسێنێت .بەاڵم دابینکردنی پێداویستیە مادی ومەعنەویەکانی ئەوشۆڕشە ،لەپێناو بەردەوامی و زامنکردنی سەرکه‌وتنیداو لەبەرچاگرتنی ئەو بایەخە گیانی و ماڵیانەش کەلەپێناویدا پێشکەشدەکرێت ،بناغەی کارەکەن، بەواتایەکی تریش دەتوانین بڵێین، بناغەییترین فاکتەری سەرکەوتنی هەرشۆڕشێک بریتییە لە تواناو رۆڵی ڕێبەرایەتییەکەی وتەواوی فاکتەرو میکانیزمەکانی تر لەپلەبەندیدا بەدوای ئەودا دێن. www.komelge.com
پر�سی رێبەرایەتی ولێدوان دەربارەی کارێکی هێندە ئاسان نییە .چونکە ئەو خەسڵەت و تایبەتمەندیانەی بۆ رێبەرێک پێویستن ،سنووری دەسەاڵتەکانی، پەیوەندی پر�سی رێبەرایەتی بە چەمکەکانی ئازادیی ودیموکراسییەوە ...ئەم بابەتانەن کە جیاوازیی بیروبۆچوونیان لەسەرە. هەر لەبەر ئەمەیە کەلە زانستی سیاسەتدا بەگشتیی چوار تیۆری لەئارادان:
لەدیدی مۆدێرندا،
گەرچی رێبەر دەبێ
هەڵگری کۆمەڵێک خەسڵەت و
تایبەتمەندیی بێت ،بەاڵم دیسانیش هەر مرۆڤە
-١رێبەرایەتی وەک تایبەتمەندیی تاک :لەدیدی نەریتیدا ،رێبەر ئەو کەسایەتییەیە کە بەشێوازێکی سروشتی و زکماکی هەڵگری کۆمەڵێک خەسڵەت وتایبەتمەندی دەگمەنە .ئەرەستۆ الیەنگری ئەم دیدە بوو .وپێیوابوو کە مرۆڤە دەگمەنەکان لەوانەی شایستەیی رێبەرایەتییان هەیە ،هەر لەکاتی لەدایکبوونیانەوە نیشانەکانیان پێوەدیاردەبێت ،بەواتایەکی تر و لە دیدی ئەم تیۆرییەوە رێبەرایەتی تواناو لێهاتووییەکە کە شیاوی فێربوون وفێرکردن نییە ،بەڵکو مرۆڤی سەرکردە و رێبەر بەشوازێکی فیتری هەر بەوجۆرە دەخوڵقێن .ئەمە تا ئاستێکی زۆر لەدیدی مەزهەبیشەوە نزیکە .بەوپێیەی مرۆڤی رێبەرو سەرکردە لەالیەن خواوە
بەوجۆرە خوڵقاوەو هەر لەالیەن ئەویشەوە پشتیوانی لێدەکرێت .لەبەر ئەمە خاوەن پێگەی پیرۆزە و شیاوی هەڵەو کەموکوڕی ورەخنەلێگرتن نییە ،بەاڵم توندڕەوانەترین دیدێک سەبارەت رێبەرو کەسایەتییەکەی لە فاشیزمدا بەدیدەکرێت .کە لەسەر (بنەمای رێبەرایەتی )Fuhrerprinzip-دا بەرجەستەدەبێت .رێبەر بەشێوەیەکی رەها وەک تاکە کەسایەتییەکی پێشەوایی هەڵدەسەنگێنێت کە لەگەڵ چەمکی پیاوەتی و خەسڵەتە نەریتییەکانی پیاوانە وەک بلیمەتی ،ئازایەتی ،بەهێزی ،نەترسیی، قارەمانێتی ،دڵڕەقی ...تێکەڵدەکرێت ولەبەرئەمە رێبەر لەدیدی فاشستییەوە هەمیشە پیاوە. لەدیدی مۆدێرندا ،گەرچی رێبەر دەبێ هەڵگری کۆمەڵێک خەسڵەت و تایبەتمەندیی بێت ،بەاڵم دیسانیش هەر مرۆڤە .شیاوی هەڵەو کەموکوڕییە. رەخنەش دەیگرێتەوە .دوای سااڵنی بیستی سەدەی بیستەم کۆمەڵێک توێژینەوەی دەروونناسانە لەالیەن فروید(،)١٨٥٩-١٩٣٩ زیگموند وویلیام �سی .بولیت ئەنجام دران کەپتر دەربارەی لێکۆڵینەوەی دەروونناسانە لەسەرکۆمارەکانی ئەمریکاو بەتایبەتیش ویلسۆن ،بوو .لەو توێژینەوەیەدا فرۆید و بولێت ،الیان وای ه کە ئەوەی دەبێتە هۆی بەدیهێانی مۆتیڤ و پاڵنەر لە رێبەراندا کۆمەڵێک ناکۆکی دەروونی تایبەتن ،ئەو مۆتیڤ و پاڵنەرانەش لەئاکامداو لەپێناو بەرژەوەندی گشتیدا عەقاڵنی دەکرێن. هەروا ساڵی ١٩٨٨توێژەرێکی تر بە ناوی جیمس باربەر ،شرۆڤەیەکی نوێی سەبارەت به‌کەسیاتی سەرکۆمارەکانی ئەمریکاو جیاوازیی و تایبەتمەندیی هەریەکەیان پشکەش کردو ئەویش هەر 29
NO:17 - June 2017
لەدیدی دەروونناسانەوە بوو ،لەسەر بنەمای کۆمەڵە خەسڵەتێک دابەشیان دەکات بەسەر چوار گروپی جیاوازدا کەهەر یەک لەم گروپانە چەنددانە لەسەر کۆمارەکان دەگرێتەوە. بەاڵم هەروەک دەزانین رێبەران تەنیا بریتی نین لەسەرکۆمارەکان. بەڵکو رێبەری راپەڕین و شۆڕشەکان، رێبەری پارتە سیاسیە جۆربەجۆرەکان، وسه‌ندیکاییەکان...تد ،لەئارادان کەرۆڵ وکارییگەریان لەسەر رەوتی رووداوەکان وئاست وجۆری گۆڕانکارییەکان بەئەندازەی جۆربەجۆر حاشا هەڵنەگرە. هەروا هەلومەرج و بارودۆخ ،قۆناخ وسەردەم و ئاستی پێشکەوتنی کۆمەڵگه‌و جیاوازی کولتوورەکان هەموو ئەو فاکتەرە گرنگانەن کە دەبێ لەکاتی هەڵسەنگاندن و شرۆڤەکردنی پر�سی رێبەرایەتیدا بەهەند لەبەر چاوبگیرێن. -٢رێبەرایەتی وەک دیاردەیەکی کۆمەڵناسیی :لەم تیۆرییەدا رێبەرایەتی لەجیاتی دەرووننا�سی وەک دیاردەیەکی کۆمەڵنا�سی هەڵدەسەنگێنێت ،بەواتایەکی دیکەش رێبەران ،لەئاکامی هەلومەرجی تایبەتی کۆمەڵگه‌وە ،نەک لەئاکامی تایبەتمەندیی خۆیانەوە دەخوڵقێن، ئەمەش پتر لەدیدی مارکسیستییەوە نزیکە کە پێیوایە گۆڕانکاری ه دیرۆکییەکان رەنگدانەوەی گۆڕانکارە ئابوورییەکانن. بەواتایەکی دیکەش کەسایەتی رێبەران لەمیانی ملمالنێ چینایەتییەکانەوە پەیدادەبن و لەبەرانبەر بەرژەوەندیە چینایەتیەکانیشدا خاوەن پێگەیەکی کەمتر گرنگە ،بەگشتی الیەنگرانی ئەم دیدە الیان وای ه ئەوەی رێبەران دەخوڵقێنێت جگە لەڕەفتاری گشتی کۆمەاڵنی خەڵک شتێکی تر نییە. لەهەڵسەنگاندنی ئەم دیدەدا دەتوانین 30
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بڵێین ،گومانێک لەمەدا نییە ،دادوەریی کۆتایی و بەخشینی پێگەی شایستە بە رێبەران لەالیەن کۆمەاڵنی خەڵکەوە دەبێت .بێ پشتیوانی خەڵک رێبەر چەندە بلیمەت و لێهاتوو بێت ناتوانێت پلەی رێبەرایەتی بەدەست بخات ،بەاڵم ئەم پرسیارەش زێدە گرنگە کە ئاخۆ چی والەخەڵک دەکات کەسایەتییەک وەک رێبەر پەسەند بکات..؟ ئایا بۆچی گەلێک لەکەسایەتییەکان بێ هەبوونی هیچ شایستەییەک دەبن بەرێبەر..؟ وەاڵمی ئەم دوو پرسە راماندەکێشێتە ناو بابەتێکی زێدە ئاڵۆزو درێژ کە لێرەدا جێگای نابێتەوە بەاڵم هەوڵدەدەین لەدرێژەی ئەم باسەدا ئاماژەیان پێبکەین.
رێبەرانی سیاسیی
بەسوودوەرگرتن لەهێزی کاریزمایی خۆیان
دەتوانن بەخراپترین شێواز دەسەاڵتی
رێبەریی خۆیان بسەپێنن -٣رێبەرایەتی وەک پێویستیەکی رێکخستنی :ئەم تیۆرییە رێبەرایەتی پتر وەک پێویستییەکی بیروکرا�سی ،واتا رێکخسن و هەماهەنگی و بەڕێوەبردن... باس ولێرەدا هەڵدەسەنگێنێت. لەدابەشکردنی کارو ئەرکەکان و دامەزراندنی دامودەزگای پێویست و بەرنامەو زنجیرەی پلەوپایەکانە. ماکس وێبەر ئەمجۆرە رێبەرایەتییە بەدەسەاڵتی یاسایی وعەقاڵنی ناودەبات، کەمتر پەیوەستەی کەسایەتی تاکەو
لەسەر بنەمای پەیڕەو وپرۆگرام و بڕیارگەلی نووسراودەبێت .بنەمای ئەم تیۆرییە ،دژی دوو تیۆریی پێشووترە. چونکە لەجیاتی هێزی کاریزمایی ،رۆڵی کۆمەڵگه‌و چینەکان ،باس لەدامودەزگایە کە بەدوور لەکەسایەتی تاک کاروبارەکان بەڕێوەدەبات. -٤رێبەرایەتی وەک لێهاتوویی وشارەزایی سیاسیی :لێرەدا جارێکی تر باس لەشارەزایی ولێهاتوویی سیاسیی تاک دەکات .بەاڵم لێرەدابەوجۆرەی لەرەوتی ژیاندا فێری دەبێت و لێیەوە فێردەبن. نەک بەشێوەی زکماک یان پێبەخشینی لەالیەن کۆمەڵگه‌وە .لەدیدی ئەم تیۆرییەوە سەرکردەو رێبەرانی سیاسیی بەسوودوەرگرتن لەهێزی کاریزمایی خۆیان دەتوانن بەخراپترین شێواز دەسەاڵتی رێبەریی خۆیان بسەپێنن. نموونەی ئەم جۆرە کەسایەتیانە: هێتلەر ،ستالین ،سەدام حوسێن ،و لەم سەردەمەشدا ئەردۆگان دیارترین نموونەیەکە .بەاڵم مەرج نییە هەمیشە هێزی کاریزمایی خراپ بەکاربێت. سەرکردەو رێبەری واش هەن کەبە هێزی کاریزمایی خۆیان لەخۆ بایی نابن ،تەوازوع و نەرمی و یانیش ئەو هێزە لەگەڵ بیروباوەڕ و ئەزموون و دووربینییەوە بەباشترین شێواز پەیڕەودەکەن .عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن، دەالیالما ،نێلسۆن ماندێال ،گاندی ...لەم نموونانەن. جۆرەکانی رێبەرایەتی : رێبەرانی سیاسیی لەجیهاندا چ ئەوانەی سەرکردەی دەوڵەتانن یان رێبەری بزووتنەوەی چەکداریی یان ناچەکداریی وتەنانەت سەرکردەی پارت و سەندیکاو پێکهاتەی کولتووری جۆربەجۆرن. هەریەک بەجۆرێک و بەشێوازی جیاواز لەهیتر مێتۆدی رێبەرایەتی بۆخۆی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
هەڵدەبژێرێت ،بەوجۆرەی کە پێیوایە لەمیانییەوە ئامانجەکان بەدەستدەخرێن، لەگەڵ ئەوەدا کەفاکتەری جۆربەجۆر سەبارەت بەو شێوازو مێتۆدەی رێبەران پەیڕەوی دەکەن وەك :تایبەتمەندی خودی رێبەر ،ئامانجەکانی رێبەر، ئەوچوارچێوە و دەزگاو رێکخراوەی رێبەر سەرکردایەتی دەکات ،ئامرازو توانا مادی و مەعنەویە خودیەکان ،هەلومورجی دەرەکی ،بارودۆخی ئابووریی کۆمەاڵیەتی، کولتووری کۆمەڵگه...تد ،کارییگەریی دەنوێنن .بەاڵم بەگشتی ئاماژە بە�سێ جۆر رێبەرایەتی دەکرێت: -١رێبەری پراکتیکی ئازاد :ئەمجۆرە رێبەرایەتییە بریتییە لە بواربەخشین بە دامودەزگاو کەسایەتییەکانی تر، کە بەشێوازێکی ئازاد چاالکی بنوێنن و کاروئەرکەکانی خۆیان راپەڕێنن .ئەمجۆرە رێبەرایەتییە الیەنی ئەرێنی و نەرێنی خۆی هەیە .الیەنە ئەرێنییەکەی ئەمەیە کە لەبەر ئەوەی رێبەر بەشێک لەکاروبارەکان بە کەسانی تر دەسپێرێت و بواروگۆڕەپانی بۆدەڕەخسێنێت، ئازادیان کاری لەالیەکەوە ئەرکەکانی خۆی کەمتر دەبنەوەو باشتر دەتوانێت بەئەرکە گرنگەکانی خۆی رابگات .و لەالیەکی تریشەوە کەسانی تر لەرەوتی کاری ئازاددا ئەزموون بەدەستدەخەن و تواناو لێهاتوویی تایبەت بەخۆشیان نیشاندەدەن وبەکاردەهێنن .بەاڵم الیەنە نەرێنییەکەی ئەمەیە ئەگەر ئەوکەسانەی رێبەر متمانەی پێکردوون و ئەرکی پێسپاردوون ،لە ئاست چاوەڕوانیەکاندا نەبن ئەو ئەرکانە بەبا�شی رانەپەڕێنن ئەو ئەگەرە لەئارادایە کە کەلێن و گرفتی بچوک وگەورە سەرهەڵبدەن. کەواتە بۆ رێگرتن لەسەرهەڵدانی وەها دۆخێک ،سەرەڕای پەیڕەوکردنی پرەنسیپی رەخنەو رەخنەلەخۆگرتن، www.komelge.com
دەزگایەکیش پێویستە بۆ چاوەدێری و لێپرسینەوەو بەدواداچوون. -٢رێبەری دیالۆگ وسازش :ئەمجۆرە رێبەرانە پتر جەخت لەسەر کاری پراکتیکی دەکەنەوە ،وەک رێبەری بەرژەوەندگەرا، یان پراگماتیست هەڵدەسەنگێنرێن.
رێبەری گۆڕانکار: لەمجۆرەدا رێبەر شارەزاو لێهاتوو، ووردبینە ،بەاڵم لەهەمان کاتدا لەبەڕێوەبەرایەتیدا هێندە لێزان وسەرکەوتوو نییە زۆربەی جارەکان هەوڵدەدەن لەڕێگای سازش وگفتوگۆوە خواستەکان بەدەستبخەن و قەیران و گرفتەکان تێپەڕێنن ،لەگەڵ ئەوەدا کە ئەمجۆرە لە رێبەرایەتی بۆ هەر کەسایەتییەکی سیاسیی لەشوێن و قۆناخی خۆیدا پێویستە ،چونکە بوار بە هزر و ئەندێشەو راوتەگبیرو بیرکردنەوە دەبەخشێت تا رۆڵ لەچارەسەرکردنی کێشەو گرفتەکاندا ببینن ،بەاڵم زۆرجاریش زیادەڕەوی لەپەیڕەوکردنی ئەم شێوازەدا ئەو ئەگەرەی تێدایە کە رێبەر بەرەو هەلپەرستی و وەالنانی پرەنسیپەکان ببات ،حاڵی حازر لەسەر ئاستی نەتەوەیی گەلێک پارت ورێکخراو بەتایبەتی پارتی دیموکراتی کوردستان ،بەناوی پاراستنی بەرژەوەندییەوە ،تەواوی پرەنسیپەکانیان
وەالناوە و پارتێکی پراگماتیستی هەلپەرستی لێ درووست بووە ،کەبەدوای درووشمە بچوکەکانی رۆژانەی خۆیەوەیەتی ،بۆی گرنگ نییە کە ئەم رەفتارانە چ ئاکامێکی وێرانکەرو زیانبەخ�شی لێدەکەوێتەوە. -٣رێبەری گۆڕانکار :لەمجۆرەدا رێبەر شارەزاو لێهاتوو ،ووردبینە ،بەاڵم لەهەمان کاتدا لەبەڕێوەبەرایەتیدا هێندە لێزان وسەرکەوتوو نییە .ئەمجۆرە رێبەرانە خاوەن بیروباوەڕ و ئایدیۆلۆژیا و خواست و ئیرادەی زۆربەهێزن ،لێرەدا رێبەر لەجیاتی سازشکاریی وهەلپەرستی وهەڵپەی گەیشتن بەخواستە بچوکەکانی رۆژانە ،هەوڵدەدات لەناو خەڵک و بزووتنەوەکەیدا بیروباوەڕەکانی رەواج پەیدا بکەن و پشتیوان بەدەست بخەن، ئەمجۆرە رێبەرانە دەخوازن گۆڕانکاریی گەورەو ریشەیی لەشێوازی کاروچاالکیی و بیرکردنەوەی سیاسیی بهێنننە ئاراوە، بەجۆرێک لەگەڵ شێوازەکانی پێشدان جیاواز بێت. لەگەڵ ئەوەدا ئەم شێوازە بەگشتیی ئەرێنیدا بەباری خوڵقێنەرانەو هەڵدەسەنگێنرێت ،بەاڵم شێوازی نەرێنی�شی هەیە بۆ نموونە وەک لەحاڵەتی پۆپۆلیستیدا .کەسەرکردەکان بەمەبەستی بەدەستخستنی هەرچی زۆروخێرای خەڵک، ئەو بەڵێنانە دەدەن وئەو درووشمانە بەرزدەکەنەوە کە خەمی خەڵکەو ئیتر خۆ لەوە نادەن داخۆ چ میکانیزمێنکیان بۆ گەیشتن بە ئامانج و دروشمەکانیان هەیە، زۆرجار دەرگایەک دەکەنەوە و چەندانی تر بەڕووی خەڵکدا دادەخەن ،دەبینین ئەم رۆژانە پۆپۆلیزم لە خۆرئاوا بەئاستێکی رێژەیی پەرەی سەندووە .کەسایەتییەکانی وەک :دونالد ترامپ لەئەمەریکا ،مارین لوپێن لە فەرەنسا ،خێرد ویلدەرز لەهۆڵەندا...تد ،نموونەی پۆپۆلیستانی ئەم 31
NO:17 - June 2017
سەردەمەن. بەاڵم بەگشتیی مەرج نییە رێبەران لە جیهاندا حەتمەن و دەقاودەق لەناو یەکێک لەم �سێ جۆری رێبەرایەتییەدا خۆیان ببیننەوە ،جار هەیە رێبەر پتر الیەن و خەسڵەتە باشەکانی چەند جۆر لەخۆیدا خڕدەکاتەوە ،ئەمجۆرە رێبەرانە ،وەک سەرکەوتوو ،لێهاتوو پێناسەدەکرێن. هەشە بەپێچەوانەوە الیەنەخراپەکانی چەند جۆر لەخۆیدا خڕدەکاتەوە و ئەمانەش وەک رێبەری ناشایست و شکەستخواردووهەڵدەسەنگێنرێن. کاریزماو بزووتنەوەی کاریزمایی بزووتنەوەی کاریزمایی بەرهەمی رەهەندی عاتیفی و ئەفسانەیی زەینی مرۆڤە .هەرچەندە مرۆڤ بۆخۆی بوونەوەرێکی عەقاڵنی و عاقڵترین بوونەوەری ئەم جیهانەیە ،بەاڵم لەهەمان کاتدا رەهەندە عاتیفییەکەی کەلەهەمان کاتدا خەسڵەتێکی زەینیشییەتی ،خاوەن کاریگەرییەکی وەهایە کەجار هەیە دەتوانێ بەسەر رەهەندە عەقاڵنییەکەیدا زاڵ بێت و یانیش الوازی بکات. کاریزما وەک چەمکێکی کۆمەاڵیەتی، بەواتای هەبوونی کۆمەڵە خەسڵەت و تایبەتمەندییەکی نائاسایی لەتاکدا کەجار هەیە ئەو تایبەتمەندیانە دەگێڕدرێتەوە بۆ هێزی یەزدان و سەرووی ئادەمیزادەوە. وەک :پەیامبەران و کەسایەتییە مەزهەبییەکان .لەدیرۆکی کالسیکیشدا پادشاو سەرکردەکان لەالیەن خەڵکییەوە وادەناسران کەمرۆڤی نائاسایی و خاوەن عەقڵ و وزەو دانایی و زانایی سەرووی ئاستەکانی مرۆڤی ئاسایین ،تەنانەت ئەم باوەڕە لەهەندێک کۆمەڵگه‌دا تا ئەمڕۆش بەتوندی رەواجی هەیە. کاریزما وەک واژە ،ریشەکەی 32
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەگەڕێتەوە زمانی یۆنانی ،کەبەواتای (ئاگاداریی خودایی) ،یان ئەو کەسەی لەالیەن خوداوە دەپارێزرێ و بەپێی خواست و رێنوێنییەکانی ئەو هەڵس و کەوت دەکات و کاروبارەکان بەڕێوەدەبات. لە کۆمەڵناسیی نوێشدا چەمکی کاریزما، شوێنێکی تایبەت لەبەرهەمی هزری کۆمەڵناسان و لێكۆڵەرەوان داگیردەکات و یەک لەو روه‌وە هەرە دیارانەی لەم بارەیەوە مۆرک و جێگا پەنجەی هەرە دیارو بەرچاوی هەیە ،کۆمەڵنا�سی ئەڵمانی ماکس وێبەر ()١٩٢٠-١٨٦٤ە.
بزووتنەوەی کاریزمایی لەخۆیەوە پەیدا نابێت و کەسایەتی کاریزماییش تەنها بە لێهاتوویی شەخسی، نابێتە جێگای متمانەو پەسەندی کۆمەڵگه ماکس وێبەر ،کاریزما وەک چلۆنایەتییەکی نائاسایی لەتاکدا دەبینێت. کە حاڵەتێکی سیحراوی و سەرنجڕاکێش و توانای لەڕادەبەدەری پێدەبەخشێت، وێبەر ئەم چەمکە تێکەاڵوی دەسەاڵتی سیا�سی دەکات ،بەوپێیەی یەکێک لە�سێ جۆر مەشروعییەتی دەسەاڵت ،واتا: دەسەاڵتی نەریتی ،دەسەاڵتی کاریزمایی، دەسەاڵتی یاسایی_عەقڵی ،پێکدەهێنێت. بزووتنەوە یان کەسایەتی کاریزمایی دەکرێ لەهەر کۆمەڵگه‌یەکدا بەپێی
قوناخێکی دیرۆکی گونجاو کەدوو فاکتەری کات و شوێنی بۆ دابین کرابێت بێتە ئاراوە. (کەسایەتی کاریزمایی ،بەدرێژایی دیرۆکی ناعەقاڵنی مرۆڤ بەردەوام پێناسەی نوێ لەجیهان و مرۆڤ پێشکەش دەکات، هەرکات پەیڕەوانێک پەیدا بکات کە خۆیان بەالیەنگری ئەو پێناسەیە بزانن، بزووتنەوەیەکی کۆمەاڵیەتی بەدیدێت ). هەرکاتێکیش بزووتنەوەیەکی کاریزمایی دەسەاڵتی سیاسیی بگرێتە دەست، ژیانی سیا�سی و کۆمەاڵیەتی بەپێوان و بەراوردکردن لەگەڵ کۆمەڵگه‌و سیاسەتی نەریتیدا روویەکی نوێتر پەیدا دەکات، بەاڵم لەهەمان کاتدا دەکرێ بزووتنەوەی کاریزمایی خۆی زیندووکەرەوەی نەریتێکی کۆن و لەدەستچووش بێت. بزووتنەوەی کاریزمایی لەخۆیەوە پەیدا نابێت و کەسایەتی کاریزماییش تەنها بە لێهاتوویی شەخ�سی ،نابێتە جێگای متمانەو پەسەندی کۆمەڵگه، بەڵکو لەئەنجامی کۆمەڵێک فاکتەر لەسەرووی هەموویانەوە :قەیرانی گەورەی کۆمەاڵیەتی_ سیاسیی ،شکەست و زاڵبوونی بێهیوایی بەسەر مێشکی کۆمەڵگه‌دا ،الوازی و لێنەهاتوویی نێوەندو رێبەرە سیاسیی و کۆمەاڵیەتییەکان. بەگشتی لەقۆناخەکانی گوشارو شێواوی دەروونی ،فیزیکی ،ئابووریی ،ئەخالقی، مەزهەبی ،سیاسییدا...تد ،پەیدا دەبێت. بەواتایەکی دیکە ،کاریزما لە هەلومەرجی قۆناخێکی دیاریکراوەوە دێتە ئاراوە و هەر بۆیەش دەکرێ پەیدابوونی شتێکی نامۆو نائاسایی نەبێت ،بەاڵم ئەوەی بۆ ئێمە گرنگەو جێگای هەڵسەنگاندن و لێکۆڵینەوەیە ،ئەو ئاکامە باش و خراپانەن کە لێی دەکەوێتەوە و هەروا چۆنییەتی بەکارهێنانی هێزی کاریزمایی لەالیەن ئەو کەسایەتییانەوە. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
ئامرازی دەستی کاریزماو دەبن بەچەند ئەڵقە کە دەوری ئەو کەسایەتییە دەدەن و دووری و نزیکی هەریەک لەو ئەڵقانەش پەیوەستەی ئاستی ملکەچی و گوێڕایەڵییە بۆ رێبەری کاریزمایی.
بواری دەرکەوتنی کەسایەتی کاریزمایی مەرج نییە هەمیشە بزووتنەوەیەکی کاریزمایی بەدوادابێت ،هەروا مەرجیش نییە کەسایەتییەکی کاریزمایی ،وەک کەسایەتییەکی موعجیزەئاسا لەالیەن کۆمەڵگه‌و خەڵکەوە هەڵسەنگێنرێ. لەدیرۆکی کۆمەڵگ ه مرۆڤایەتییەکاندا و تا ئەمڕۆش ،لەهەرکۆمەڵگه‌یەکدا کەسایەتی کاریزمایی هەبوون و دەبن، بەاڵم بەجیاوازی زۆرەوە. لەو کۆمەڵگه‌یانەی خاوەن دامودەزگای دیموکرا�سیوبارودۆخێکیسیا�سی-ئابووری سەقامگیرو نیمچە سەقامگیرن ،کەسایەتی کاریزمایی کەسێکی موعجیزەئاسا نییە، بەڵکو تەنیا ئەوەی رێبەرێکی لێهاتوویەو ئەرکەکانی خۆی بەبا�شی رادەپەڕێنێ و لێهاتوویی و تایبەتمەندییەکە�شی لە بەراووردکردن لەگەڵ رێبەرانی تری دەورو بەری خۆی و پێش خۆی و توانای دەستەبەرکردنی داخوازییەکانی خەڵکیدا بەدیار دەکەوێت ،جاری واشە تەنیا بەروواڵەتی دەرەوەیی و شێوازی ئاخاوتنی سنوورداردەبێت ،بەاڵم لەکۆمەڵگه ناسەقامگیرو پڕ قەیران و کێشە گەورە سیاسیی و ئابووریی و کۆمەاڵیەتییەکاندا، وەک کۆمەڵگه‌کانی رۆژهەاڵت ،کەسایەتی کاریزمایی ،ئەو کەسایەتییەیە کە بەبێ لەبەرچاوگرتنی میکانیزمەکان ،سەرکەوتن بەدەست دێنێت و موعجیزە دەخوڵقێنێت و بە هیمەتی ئەو کەسایەتییە ،هەموو گومانەکان دەبنە یەقین ،نەشیاوەکان دەبنە شیاو ،مەحاڵەکان دەبنە مسۆگەر... تد ،ئیتر بەرەبەرە نێوەندێک و تەنانەت چەندان نێوەند درووست دەبن کە لەرووی هزرییەوە تەواوی نێوەندەکانی تری وەک راگەیاندن ،پارت ،ساندیکاو ،مزگەوت، قووتابخانە ،زانستگاو بازاڕ...تد ،لەناو خۆیدا دەتوێنێتەوە و هەموو ئەمانە دەکاتە
لەدیرۆکی نوێ و تەنیا لە یەک -دوو سەدەی رابردوودا و لەسەر ئاستی جیهان چەندان کەسایەتی کاریزمایی لەبوارو ئاستی جۆربەجۆردا هەبوون کە مۆرکیان بەدیرۆکی مرۆڤایەتییەوە ناوە .بەشێکییان بەخراپترین شێواز سوودیان لەهەلومەرجی کاریزمایی خۆیان وەرگرتووەو رەشترین الپەڕەیان خستۆتە سەر دیرۆکی مرۆڤایەتی :هێتلەر ،ستالین، سەدام حوسێن ،خومەینی...تد ،هەموو بەهێزی کاریزمایی و پشتیوانی بنکەی فراوانی خەڵک دەستیان پێکردو مەزن بوون ،لەحاڵێکدا بۆ الیەنگرانی خۆیان سیمبۆلی ئازادی و رزگاری و دڵنەرمی و مرۆڤبوون بوون ،بۆ بەرهەڵستکارانیان و یانیش راستتر بڵێین لەواقیعدا سیمبۆلی ستەم و دڵڕەقی و خوێنمژی و نامرۆڤبوون ئەگەرە باش و خراپەکان: بوون. رۆڵی باش یان خراپی کاسایەتی کاریزمایی کەسایەتی بەاڵم تریش هەبوون کەتەنانەت لە الیەن کاریزمایی ،پەیوەستەی زۆر فاکتەرە، بەرهەڵستکارانیانەوە جێگای ریزو لەمانە:
www.komelge.com
33
کەسایەتی کاریزماییە شایستەکان ،نەبەخۆیان سەرسام دەبن، نەخولیای خڕکردنەوەی خەڵکیان لەدەوری کەسایەتییەکەیان لەسەردایه!
ستایش بوون :لەناو بزووتنەوەی کوردا لەرابردوو ،وئێستادا کەسایەتی کاریزمایی کاتی یان درێژخایەن وەک :شێخ مەحمودی نەمر ،پێشەوا قازی محەمەد ،شەهید عەبدولرەحمانی قاسملو ،مەال مستەفای بارزانی ،مام جەالل تاڵەبانی هەبوون. بەاڵم هێزیی کاریزمایی هیچکامیان لەرووی چەندایەتی و چلۆنایەتیەوە هێندەی عەبدواڵ ئۆجاالن کاریگەری لەسەر بیرومێشک وعاتیفەی خەڵک و رەوتی روداوەکان دانەناوە ،هێندەی ئەو نەبۆتە جێگای رێزو باوەڕو متمانەی زۆرترین خەڵک .لەسەر ئاستی دەرەکیش نموونەکانی وەک :کارل مارکس ،گاندی، هو�شی مینە ،نێلسۆن ماندێال ،دەالیالما، جێگای باسن. جێگای سەرنجە کە کەسایەتی کاریزماییە شایستەکان ،نەبەخۆیان سەرسام دەبن ،نەخولیای خڕکردنەوەی خەڵکیان لەدەوری کەسایەتییەکەیان لەسەردایە ،نەچاوەڕوانی چەپڵەو کڕنۆش بۆبردنیشن .هەربۆیە کەسایەتییەکی وەک کارل مارکس دەڵێت(:ئەم خاڵە بڕاوەتەوە کە من مارکسیست نیم) . مەبەستەکە�شی لەم وتەیەی ئاشکرایە، کە ناخوازێ رەهەندی تاکخوازی بە بیروبۆچوونەکانی ئەوەوە بلکێنرێ ،بەڵکو مەبەستی بوو رەهەندێکی زانستی پێ ببەخشرێ و لەدەرەوەی کەسایەتی تاکی ئەو هەڵسەنگێنرێت ،بەواتایەکی تریش دەیخواست خەڵک بیروباوەڕەکانی ئەو لەرووی قەناعەتەوە پەیڕەوبکەن ،نەک تەنیا لەبەر ئەوەی هی مارکسن.
NO:17 - June 2017
-١ئاستی هۆشیاریی کۆمەڵگه‌و بەتایبەتی تاکەکانی ناو ئەو بزووتنەوەی کاریزما رێبەرایەتی دەکات. -٢ئاستی بوون و نەبوونی دامودەزگای جۆربەجۆری بڕیاردان و راپەڕاندن. -٣کەسایەتی خودی کاریزماو ئاستی خوێندەواریی و توانای فکری و ئەزموونی سیا�سی و کۆمەاڵیەتی و هەلومەرجی ژیان و پەروەردەبوونی ئەو کەسایەتییە. -٤ئەو قۆناخ و سەردەمەی کەسایەتی کاریزمایی تیایدا دێتە ئاراوە. بەشێوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین هەندێک قۆناخی دیرۆکی هەن کە پێویستبوونی کەسایەتییەکی کاریزمایی دەبێتە شتێکی حەتمی .رۆڵی تاکی کاریزما لە یەکالکردنەوەی کێشەکان لەدیرۆکدا بەنموونەی لەژماردن نەهاتووەوە سەملاوە. کەسایەتی کاریزمایی لە هەل و مەرجی دیاریکراوو گونجاودا دەتوانێ ببێتە فاکتەری یەکبوونی کۆمەڵگه، خستنەگەڕی زۆربەی وزەو تواناکان و تەرخانکردنیان لە پێناوی ئامانجەکاندا. بەمەش دەبێتە هۆی لەناوبردنی قەیرانە جۆربەجۆرەکان و بچووککردنەوەی کۆسپەکان. بەاڵم کەسایەتی کاریزمایی کە گەیشتە ئاستی ئەفسانەیی و خوڵقاندنی موعجیزە ،یانیش قۆناخی پێویستبوونی خۆی دەربازکرد ،لەکاریگەرەییەکی پۆزەتیڤانەوە وەردەگەڕێتە کاریگەریی نێگەتیڤانە .ئەمەش لەبەر چەند هۆکاری گرنگ .لەمانە: -١هەبوونی کەسایەتییەکی کاریزمایی لەسەرەوەی دەزگای رێبەرایەتی سیاسیی، زۆربەی هەرەزۆری جارەکان ئەو باوەڕە لەمێشکی پەیڕەوانیدا درووست دەکات کە ئەو کەسایەتییە لە جیاتی ئەوان و هەمووان بیردەکاتەوەو کاردەکات ،بڕیاردەدات، 34
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەمەش رێگا لەبەردەم بواری داهێنان و خوڵقاندن و رەخنەگرتن و درووستبوونی بیروڕای جیاواز دەبەسترێت ،تەواوی بڕیارەکان بەشێوەیەکی رەها دەکەونە دەست ئەو کەسایەتییە .ئیتر وەک پێویستییەک کەسایەتییەکی دیکتاتۆری لێدەردەچێت ،بەمردنی ئەو کەسایەتیەش، یان نەمانی لەگۆڕەپانەکەدا ،لەبەرهەر هۆیەک بووبێت ،دەبێتە هۆی روودانی کارەسات و درووستبوونی بۆشایی لەرێبەرایەتیدا ،چونکە لەسەردەمی ژیان ،رێبەرایەتی ئەودا هەموو هیواکان گرێدراوی ئەو کەسایەتییە بوون ،بەنەمانی ئەو ،ئەگەری بێهیوایی و ورەبەردان شتێکی یەکجار چاوەڕوانکراوە.
ئه‌گه‌ر وردترو دیاریکراوتر دیرۆکی کاریزماو بزووتنەوەی کاریزمایی کورد هەڵسەنگێنین، بەئاکامێکی سەیر دەگەین! -٢کەسایەتی کاریزمایی کاتێک لە بیرو خەیاڵی خەڵکدا ،سنووری مرۆڤبوونی بەزاندو بوو بە بوونەوەرێکی ئەفسانەیی، ئەو ئەگەرە لەئارادا نامێنێت کە ئەو هەڵە بکات و شکەست بهێنێت ،ئیتر کاتێک ئەو هەڵەکردن و شکەستهێنانە لەبەر هەر هۆیەک بێت روویدا ،تەنیا ئەفسانەی رێبەری کاریزمایی تێک ناشکێت، بەڵکو بزووتنەوەیەک تێک دەشکێت و پرۆسەیەک کە بە وزە و قوربانی زۆر هاتۆتە ژیانەوە ،لەباردەچێت و دەمرێت،
هیواکانی نەخشێک دەبن بە بڵقی سەرئاو. -٣هەتا هێزی کاریزما و کاریگەرییەکانی زۆرتربن ،عەقاڵنیەت لە هەموو ئاستەکاندا پتر پاشەکشە دەکات ،خەون و خەیاڵ و عاتیفە ،جێگای بیرکردنەوەی زانستی و لۆژیکمەندانە دەگرنەوە و رۆڵی دامودەزگاو بیری بەکۆمەڵ ،دەگەنە ئاستی هەرە نزمی خۆیان. کاریزماو بزووتنەوەی کورد: بزووتنەوەی سیا�سی کورد بە حوکمی ئەوەی لە رابردوودا عەفەویانە وەک وەاڵمدەرەوەیەکی سروشتی ستەم و چەوسانەوە ،خۆپاراستن لە لەناوچوونی رۆحی وجەستەیی بووە .واتا لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژیا و بەرنامەیەکی زانستی نەبووە ،هەمیشە زەمینەیەکی لەباری بۆ سەرهەڵدان و درووستبوونی کەسایەتی کاریزمایی رەخساندووە، هەروا جیوگرافیاو قۆناخی دیرۆکیش دوو فاکتەری دیکەی یارمەتیدەر بۆ درووستبوونی کاریزما بوون. کاریزما لەدیرۆکی سیا�سی کوردا رۆڵێکی بەرچاو و کاریگەری هەبووە ،کە جار هەبوو ئەو رۆڵە هێجگار باش و پۆزەتیڤانە، جاری تریش پڕ کارەسات و دراماتیک بووە ،ئەگەر وردترو دیاریکراوتر دیرۆکی کاریزماو بزووتنەوەی کاریزمایی کورد هەڵسەنگێنین ،بەئاکامێکی سەیر دەگەین، ئەویش ئەوەیە کەلە تەواوی بزووتنەوە سیاسییەکانی کورد کە لەسەر ئاستی هەرچوار پارچەی کوردستان لەرابردوودا و تا ئەمڕۆش روویانداوە ،رۆڵی کەسایەتی کاریزمایی لەسەرهەڵدان و قۆناخەکانی دەستپێک و فۆرمگرتنی بزووتنەوەکاندا یەکالکەرەوە بووە .بەاڵم دوای بەسەرچوونی ئەو قۆناخە دەستپێکە، گوڕوتینی بزووتنەوەکە دامرکاوەتەوە و www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
رۆڵی کەسایەتی کاریزمایی لەوەی ببێتە فاکتەری سەرکەوتن ،بۆتە فاکتەری تێشکان. بەواتایەکی تر ،رۆڵی پۆزەتیڤانەی کەسایەتی کاریزمایی تەنیا بەقۆناخی دەستپێک سنووردار بووە .ئیتر لەوە بەدوا هیچ تواناو میکانیزمێکی نەبووە بەردەوامی بەبزووتنەوەکە ببەخشێت و بیگەیەنێتە قۆناخی سەرکەوتن و لەمەش خراپتر بۆتە رێگر لەبەردەم تەواوی فاکتەرەکانی تری سەرکەوتندا .ئیتر ئەو ڕێگرتنە چ وەک مردن (گەرچی مردنێکی قارەمانانەش بووبێ) ،کەلە ئاکامدا بۆتە ئاشبەتاڵ و باڵوەپێکردن ،یانیش بە هۆی پشتگوێ خستنی هەر فاکتەرێکی تری جگە لەخودی رێبەری کاریزمایی ،دیارترین نموونەی ئەمەش لەجواڵنه‌وه‌ی ئەیلول، بەسەرکردایەتی مەالمستەفای بارزانیدا دەبینین ،کە رۆڵی ئەو لەدرووستبوونی ئەوجواڵنه‌و ه و مەزنبوونیدا نکوڵی ناکرێت، بەاڵم هەر ئەویش بوو کە هیچ وەاڵم و ئامادەکارییەکی بۆ رووداوە لەناکاوەکان نەبوو ،هەموو هیواکانی لەسەر هێزی دەرەکی بنیاتنابوو ،لەئاکامدا لەدەرەوەی چاوەڕوانی ومتمانەکانی خەڵک ،بەبڕیارێک کۆتایی بەهەموو شتێک هێنا. پەکەکە ،وەک ئەزموونێکی نوێی رێبەرایەتیی لە بزووتنەوەی ئازادیخوازیی نوێی گەلەکەماندا لەچوارچێوەی پارتی کرێکارانی کوردستان بەڕێبەرایەتی عەبدوڵاڵ ئۆجاالن ،وەرچەرخانێکی گەورە و بێوێنەی دیرۆکی بەسەر گشت ئاستەکانی بیرکردنەوەی سیاسیی کوردا هات کە هاوکات پێداچوونەوەیەکی رەخنەگرانەی قوڵ وشیکارییەکی هەمەالیەنەی دیرۆکی سیاسیی کورد و پێناسەیەکی نوێی www.komelge.com
چەمکەکان ئەنجامدرا و کۆمەڵێک نەریتی کالسیک و شکەستخواردو وەالنران و بەبیرێکی هاوچەرخانەی دینامیکی پایە بنەڕەتیەکانی بزوونەوەیەکی نوێ داکوتران ،کەدەکرێ بەمجۆرەی خوارەوە ناویان ببەین: -١خۆدەربازکردن لە خەباتی هەڕەمەکیانەی بێ نەخشەو پالن: خەسڵەتی تەواوی راپەڕین و شۆڕشەکانی رابردووی کۆمەڵگەی کوردی و تەنانەت لەسەر ئاستی پارت و رێکخراوە سیاسسەکان تائەمڕۆش ئەمەیە کەخۆیان دەدەنە بەر رەشه‌بای رۆژگار کەبۆ کوێیان فڕێدەدات و یانیش خۆ بە هێزی دەرەکی دەبەستن و یان گرەو لەسەر ئەم یان ئەو روداوی سیاسیی جیهانی یان ناوچەیی دەکەن و هەرچی بەرنامەو پالن و پرۆژەی خودیش هەیە چەند رستەو دەستەواژەی ئامادە ،دووبارەکراو دەربازناکەن، بزووتنەوەی پەکەکە بە دەستپێخەریی و ئەندازیاریی ئۆجاالن بۆ یەکەمینجار لەدیرۆکی کوردا خەباتی رێکخراوەیی لەسەر بنەمای ،نەخشەی تۆکمە، لەبەرچاوگرتن و پێشبینی ئەگەرەکان، بیروباوەڕ ،دابینکردنی پێویستییەکانی خەبات دامەزراند و بەڕێوەچوو. -٢بەدامودەزگاییکردن :لەدیرۆکی کورداندا خەباتی رێکخراوەیی لەئاستی هەرەنزمی خۆیدا بووە ،ئەو ئەگەره لەکۆماری کوردستان لە مهابادەوە دەستپێبکەین ،دەبینین ئەو خەباتە لەسەردەمی کۆماردا ،لەچوارچێوەی رێکخستنی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران پێکهات ،پاشانیش لەباشووری کوردستان و لەجواڵنه‌وه‌ی ئەیلول، بەرێبەرایەتی مەالمستەفای بارزانی کۆپی
کرایەوە ،دواتریش هەربەهەمان شێوە ولەسەرئاستی چوارپارچەی کوردستان درێژەی پێدرایەوە ،جگە لەیەکێتی نیشتمانی کوردستان کەدوای سااڵنی ١٩٧٦هەندێک گۆڕانکاریی لەمڕووەوە هێنایەکایەوە دەنا ئەوانی تر هەر ناویان رێکخستن بوو وکارەکەیان تەنیا بریتی بوو لەخڕکردنەوەی خەڵک کەتەنیا لەرووی ژمارەوە حسابی لەسەردەکرا، هیچ پێگەیەکی تری بۆ دیاریی نەکرابوو، لەبەرانبەر لوتکەی رێبەرایەتیدا خاوەن هیچ سەالحیەتێک نەبوو ،بەتایبەتی لە مەال مستەفای بارزانی دەگێڕنەوە کە هیچ باوەڕی بە رێکخستن و حزبایەتی نەبوو ،پاشانیش ئەمە سەملا کاتێک شۆڕش شکەستی هێنا ئەو پارتە بەرواڵەت زەبەالحە ،لە ماوەی شەو ورۆژێکدا توایەوە و بوو بەهەڵم .بەاڵم لەبزووتنەوەی پەکەکەدا هەرلەسەرەتاوە پر�سی رێکخستن و بەدامودەزگایی کردن وەها بەهەند وەرگیراو کاری لەسەرکرا کە تەواوی ئەو دامودەزگایانەی کە دەوڵەتان هەیانە کوردیش ببێتە خاوەنی، هەرچەند لەسەرەتادا والێکدەدرایەوە، دوژمنان و نەیارانیش ،تەواوی هێزە ناوخۆییەکانیش کە تەنیا بەیەک مێتۆدی شۆڕش و رێبەرایەتی راهاتبوون، پروپاگەندەیان بۆدەکرد ،کە ئۆجاالن بۆخۆی هەمووشتێکەو لەپەکەکەدا شتێکی تر بوونی نییەو ئەگەر ئەو بۆخۆی ئامادە نەبێت هەموو شتێک لەناودەچێت، بەاڵم پاشان ودوای ئەوەی لەئاکامی پالنی چەپەڵی نێودەوڵەتی رفێندرا و خرایە زیندان ،دەرکەوت کە ئەو چ کارێکی بەرهەمداری ئەنجامداوە .رێخراوەکەو شۆڕش نەک هەر تێکنەشکا ،بەڵکو دەبینین چەندان جار پێشکەوت وگەشەی کردو سەرکەوتنی مەزنی بەدەستهێنا ،دەرکەوت 35
NO:17 - June 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کە خەباتی رێکخراوەیی و دیسپلینی پۆاڵین ،بەهەندەوە کاری بەردەوامی بۆدەکات. بزووتنەوەکە بەدامودەزگاییکردنی -٤هێزی خەڵک :ئەوەی لەبزووتنەوەی ئاستی گشت چاوەڕوانیەکانی بەزاند، دەرکەوت کە رۆڵی رێبەرایەتی بیروباوڕو پەکەکەدا سەبارەت ب ه هێزی خەڵک ئەزموون و فێربوون و هۆشیارکردنەوە شرۆڤەو لێکدانەوەی بۆکراو پاشان کاری وخەالقیەتە ،نەک دەرکردنی فەرمان لەسەرکرا ،خۆی لەخۆیدا شۆڕشێکی عاتیفیانە .هزریی بێوێنە بوو .پێشتر لەتەواوی عەفەویانەو وبڕیاری دەرکەوت کە پشتیوانی وئەوینداریی ئەزموونە سیاسییەکاندا ،پشتبەستن و خەڵک بۆکەسایەتی ئۆجاالن وهێزە باوەڕ بەخەڵکی خودی چوارچێوەداربوو کاریزماییەکەی هەرگیز ئەویان نەکردە بەوەی جەنگاوەرو تفەنگ لەشانی سەرکردەیەکی خۆپەرست و دیکتاتۆر ،بۆ مەیسەر بکات .ئیتر بۆتەواوی چونکە دیکتاتۆرەکان کەسایەتی گشت پێداویستییەکانی تر هەمیشە بەدوای ئەوانەی لەخوارخۆیانەوە دێن لەناودەبەن پشتیوان وفریادڕەسێکی دەرەکیدا گەڕاون و جگەلەخۆیان ئەوانی تر هەموو بچوک کە بەحوکمی جیوگرافیای سیاسیی و بێ ناوەرۆک و دەستەوەستان دەبینن ،زۆربەی جارەکان ئەو بەناو فریادڕەسانە بەاڵم ئۆجاالن مرۆڤی کوردی لەبچوک هەرخودی دەوڵەتانی داگیرکەربوون، و بێدەسەاڵت و خۆپێکەمەوە ،کردە بەاڵم بزووتنەوەی پەکەکە گێڕانەوەی باوەڕی و متمانە بۆ یەکیەکی تاکی کوردو داهێنەرو خوڵقێنەرو مەزن. لەئاکامیشدا بۆ کۆمەڵگەو بزووتنەوە -٣گۆڕانکاریی کۆمەاڵیەتیی :شۆڕ�شی سیاسییەکەی کە هێزی خەڵک بەهێزترین پەکەکە بەپشتبەستن بەبیروباوەڕی فاکتەری سەرکەوتنەو لەهەمان کاتدا رێبەرەکەی ،وەک شۆڕش و راپەڕینەکانی فاکتەرێکی هەمیشەیی و جێگای متمانەی تری کورد ،تەنیا بەئامانجی بەدیهێنانی پشت پێبەستنە کە هیچکات ناکەوێتە گۆڕانکاریی لە رەهەندی سیاسییدا ژێر گەمەسیاسەکان و دەبی ئەم فاکتەرە نەبوو .بەڵکو گۆڕانکاریی وەها مەزنی�شی شوێنی ئەو بیرکردنەوە کالسیکییە لەرەهەندە کۆمەاڵیەتییەکە بەدیهێنا ،شکەستخواردوویە بگه‌ڕێتەوە کە کەلە گرنگیدان بەژن و هەنگاونانی کورد الوازەو بەتەنیا هیچی پێناکرێت و بەهەندوکارییگەر بۆگێڕانەوەی رۆڵ پشت بەبێگانە ببەستێت ،کردە ئامانجی بەرجەستەبوو ،هەرەگەورە .سەملاندی ئەگەر پارتێکی شایستەییەکەیدا لەنموونە جیهانییەکانیشدا بێوێنەیە .لە سیاسیی کە بانگەشەی رێبەرایەتی دەکات هەڵسەنگاندنی شۆڕشە جیهانییەکان نەتوانێت ئەوخەڵکەی کە بەگریمانە لەالیەن توێژەران ولێکۆڵەرانەوە ،شۆڕش پشتیوانی ئەون توانا مادی و مەعنەویەکانی تەنیا بەو بزووتنەوەیە دەگوترێت کە بۆ دابین بکەن ئەوە دیارە نەئەو خەڵکە گۆڕانکارییکۆمەاڵیەتیبەدەستبهێنێت.دەنا الیەنگریی هۆشیارو راستەقینەو گۆڕانکاریی سیاسیی لەئاکامی کودەتاشەوە هەمیشەیی ئەون و نەئەویش شایستەیی دەبێت .کە لەمڕووەوە شۆڕ�شی پەکەکە رێبەرایەتی هەیە ،ئەوەی بەسەر پەکەکەدا تاکە بزووتنەوەیەکی کوردە کە لەدیرۆکدا هات ،بەتایبەتیش دوای دەستگیرکردنی ئەم ئامانجەی لەبەرچاوگرتووە ،رێبەرەکەی ئۆجاالن بەسەر هەر هێزێکی
تری کورد و غەیری کوردا هاتبایە تەفروتونادەبوو ،ئێستا تەنیا وەک بیرەوەری با�سی لێوەدەکرا .پەکەکە قۆناخی وەهای بەسەر برد کە چواردەوڵەتی داگیرکەر ،بەپاڵپشتی زلهێزانی جیهان و زۆربەی هێزەکانی ناوخۆش وەک داردەستی داگیرکەران ،تەواوی تواناکانی خۆیان خستەگەڕ ،تا پەکەکە ،رێبەرایەتییەکەی و بزووتنەوەکەی بەچۆکدا بهێنن ،پەکەکەش لەبەرانبەردا تەنیاو تەنیا بەپشتبەستن بەهێزی خودی و سەرچاوە مادی ومەعنەوییە هەمیشەییەکەی ،واتا ،خەڵکی خۆی ،نەک هەر لەناونەچوو ،بەڵکو وەک روبارێک کە بەربەستەکانی تێکشکاندبێ. بەهەر زەویەکدا رۆیشت بەراوی کرد ودرەختی ئازادی ،راپەڕین ،بیروباوەڕی چاند و بەرهەمی ئەو درەختانەش نەک تەنیا لەچوارپارچەی کوردستاندا بەڵکو لەدوورترین شوێنی جیهانەوە، ئازادیخوازان تامی شیرینی دەچیژن. شۆڕ�شی پەکەکە بریتیی نییە لەیاخیبوونێکی لەحزەیی یان کورتخایەن لەزوڵموزۆر وستەم و هاندانی خەڵک بۆ ئەوەی ئەمڕۆ سواری شەپۆلی رۆژگاربن وسبەینێش لەگەڵ دامرکانەوەی ئەو شەپۆلەدا دابەزن ،بەڵکو پرۆسەیەکی بەردەوام ودرێژخایەنە ،ئەگەر ئاستی گۆڕانکارییە گەورەکان کەتا ئێستا لەسایەی ئەم شۆڕشەوە لەهزری مرۆڤی کوردو پەرەسەندنی ئاستی هۆشیاریییەکەی و گێڕانەوەی هیواو باوەڕ بەئایندەی و گۆڕانکارییە کۆمەاڵیەتییەکاندا بەدیهاتوون ،هەڵسەنگێنین ئەوە بەدڵنیاییەکی تەواوە هەر ئێستا دەتوانرێ ئەم شۆڕشە بەسەرکەوتوو دابنرێت.
36
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
ده‌رئه‌نجامه‌کانی ریفراندۆمى تورکیا و سیاسه‌تى ئه‌ردۆغان شیالن ئه‌مین ئۆغڵو پێش ڕیفراندۆم ئه‌ردۆغان بۆ ئه‌وه‌ی سه‌ربکه‌وێت ده‌ستی ب ه ئۆپه‌راسیۆنێکی قڕکردنی سیا�سی کرد ،ب ه شێوه‌یه‌ک هاوسه‌رۆکانی پارتی دیموکراتی گه‌الن هه‌ده‌پ ه ده‌ستگیرکران ،زیاتر ل ه 86 هاوسه‌رۆکشاره‌وانیل هکاردوورخرانه‌وه، چه‌ندین هاوسه‌رۆک شاره‌وانی خرانه زیندانه‌وه ،هه‌زاران مامۆستای کورد له کار دوورخرانه‌و ه و یان خران ه زیندان ،به شێوه‌یه‌کی تیرۆریستیان ه هێرشیان کرده سه‌ر گه‌لی کورد ،ویستیان ترس و تۆقاندێکی گه‌ور هل هکۆمه‌ڵگه‌داباڵوبکه‌نه‌وه،بۆئه‌وه‌ی پارتی دیموکراتی گه‌الن ل ه ڕیفراندۆمدا کاریگه‌ری نه‌مێنێت و سه‌رنه‌که‌وێت. به‌و شێوه‌ی ه ل ه ڕیفراندۆمى 16ى نیسانى 2017بۆ ئه‌وه‌ى ده‌نگى نا سه‌رنه‌که‌وێت، هێرشێکی فراوانیان کرد ه سه‌ر کوردستان و چه‌ندین شار و گوندیان وێران کرد، ویستیان کوردستان بێ کورد بهێڵن ،هه‌موو بۆ ئه‌وه‌ی کورد ڕۆڵ و کاریگه‌ری ل ه ده‌نگدان بۆ ڕیفراندۆم نه‌بێت ،بۆئه‌وه‌ی بتوانن ڕه‌وایه‌تی سه‌رکه‌وتنی ڕیفراندۆم مسۆگه‌ر بکه‌ن ڕه‌وایه‌تى ب ه ده‌سه‌اڵتدارێتى خۆیان بده‌ن و له‌سه‌ر ئهو ه پڕوپاگه‌ند ه بکه‌ن. هه‌روه‌ها فشارێکی زۆریان له‌سه‌ر www.komelge.com
پارتى دیموکراتى گه‌الن هه‌ده‌پ ه دروست کرد 146 ،باره‌گای ئێمه‌یان ل ه باکورى کوردستان و تورکیا سوتاند ،زیاتر ل ه 12 هه‌زار ئه‌ندام و به‌ڕێوه‌به‌ر و خه‌باتکاری ئێمه‌یان گرت و خستیان ه زیندان ،کاتێکیش چوین ه ڕیفراندۆم ،ئێم ه ب ه دیکتاتۆریه‌ت و فاشیزمی ئه‌ردۆغانمان وت نا ،ل ه کوردستان نا سه‌رکه‌وت ،سه‌ره‌ڕای ئهو هه‌موو زه‌خت و فشار و ئاسته‌نگیانه ،به‌اڵم گه‌لی کورد وتیان نا ،ب ه تایبه‌تیش ئهو شارۆچک ه و شارانه‌ی ک ه خۆسه‌ری دیموکراتیان په‌سه‌ند کردبوو ،سه‌دا 70بۆ 80وتیان نا، نا سه‌رکه‌وت. ل ه ئامه‌د ل ه نه‌ورۆزدا ب ه سه‌دان هه‌زار که‌س کۆبوونه‌و ه و دژی ئهو سیاسه‌ته وه‌ستانه‌وه ،هه‌روه‌ها ل ه شار ه گه‌وره‌کانی دیکه‌ی تورکیاش ،وه‌کو ئه‌سته‌نبوڵ و ئه‌نتاڵیا و مێرسین و ئه‌ده‌ن ه و ئیزمیر و چه‌ندین شاری دیک ه بۆ ده‌سه‌اڵتداری ئه‌ردۆغان وتیان نا ،ل ه تورکیا شتێکی وا هه‌ی ه ک ه ئه‌گه‌ر که‌سێک ل ه ئه‌سته‌نبوڵ سه‌ربکه‌وێت ،ئه‌وا ل ه ته‌واوی تورکیا و کوردستان سه‌رده‌که‌وێت ،چونکه دڵی تورکیا ئه‌سته‌نبوڵه ،واتا کێ له ئه‌سته‌نبوڵ سه‌ربکه‌وێت ،ئه‌وا له
هه‌ڵبژاردندا سه‌رده‌که‌وێت ،به‌اڵم ل ه ڕیفراندۆم ئه‌سته‌نبوڵ وتی نا ،که‌چی ده‌نگی به‌ڵێ سه‌رده‌که‌وێت ،ئه‌وه‌ش شتێکى سه‌ره‌نجڕاکێشوگوماناوییه. دواى ڕیفراندۆم چى ڕووده‌دات پێشتریش ئێم ه ده‌مانوت ئه‌گه‌ر ڕیفراندۆم سه‌ربکه‌وێت ڕه‌وشه‌ک ه خراپتر ده‌بێت ،ئێستا سایکۆلۆژیاى ئه‌ردۆغان باش نییه ،دیار نیی ه هه‌ر وه‌ختێک چى بکات و بڕیارى چى بدات ،چونک ه ئازارى ده‌سه‌اڵتدارێتى به‌سه‌ر ئهو هاتووه ،ل ه ڕووى ده‌رونیه‌و ه باش نییه ،بۆی ه دواى ڕیفراندۆم ڕه‌وش خراپتر ده‌بێت ،بۆچوونى ئێم ه پێش ڕیفراندۆم وابوو ،ئێستاش ئه‌وان ه ڕوون بوونه‌ته‌وه. ئه‌ردۆغان دواى ڕیفراندۆم هێر�شى کرده سه‌ر شه‌نگال ،هێرش ده‌کات ه سه‌ر ڕۆژئاواى کوردستان ،که‌سێکى ئاقڵ به‌و شێوه‌یه هێرش ناکات و خۆى ناخات ه ناو شه‌ڕه‌وه ،له مێشکى ئه‌ودا ته‌نها شه‌ڕ هه‌ی ه و له‌ناوبردنى بزووتنه‌وه‌ى ئازادى کورد هه‌یه ،له‌ناوبردنى هه‌ده‌پ ه هه‌یه ،نه‌ک ته‌نها له‌ناو سنورى تورکیاش ،به‌ڵکو ل ه ده‌ره‌وه‌ى سنوریش، ئێستا باشورى کوردستانى داگیرکردوه، ده‌یه‌وێت ڕۆژئاواش داگیر بکات ،له 37
NO:17 - June 2017
هه‌رکوێیه‌ککوردێتهه‌بێتهێر�شىده‌که‌ن ه سه‌ر ،ئه‌گه‌ر کورد ل ه ئه‌فریقاش هه‌بێ و با�سى ئازادى و دیموکرا�سى بکه‌ن ئه‌وا هێرش ده‌که‌ن ه سه‌ر ئه‌فریقا. ئه‌گه‌رى دووباره‌بوونه‌وه‌ى پرۆسه‌ى ئاشتى رێبه‌ر ئاپۆ ب ه سه‌برێکى مه‌زنه‌وه ویستى پرۆسه‌ى ئاشتى و گفتوگۆ و دیالۆگ به‌ڕێوه‌ببات ،داواکارییه‌کانى کورد داواکارى ئینسانى بوون داواکارى بنچینه‌یى کۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى و دیموکراتى بوون، به‌اڵم ئه‌ردۆغان پرۆسه‌ى ئاشتى تێکدا و شه‌ڕى ده‌ستپێکرد ،ئه‌ردۆغان تواناى ئاشتى نیه ،قودره‌تێکى وه‌هاى نیی ه ک ه لهگهڵ گه‌الن ئاشتى بکات .هه‌ربۆی ه ئه‌ردۆغان هه‌ر هه‌ڕه‌شه‌ى شه‌ڕ و توندوتیژى ده‌کات، ئێستا ئه‌ردۆغان الواز بوو ه و تێکچووه ،له سیاسه‌تى جیهانیدا تێکچووه ،ل ه رۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاستتێکچووه. ل ه ئێستادا هیچ دانوستاندن و گفتوگۆیه‌ک له‌نێوان ئێم ه و ئه‌که‌پ ه نییه، چۆن گفتوگۆمان هه‌بێت؟! هاوسه‌رۆکانى ئێم ه ل ه زیندانن ،وه‌کو ده‌زانن فیگه‌ن یوکسه‌کداغ هه‌م ل ه ئه‌ندامێتى په‌رله‌مان دوورخرایه‌و ه هه‌م ل ه هاوسه‌رۆکى هه‌ده‌په، هه‌موو رۆژێک په‌رله‌مانتارانى ئێم ه ده‌گرن و ده‌یانخه‌ن ه زیندان ،سیاسه‌تى قڕکردن دژى کورد به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن ،هه‌ربۆی ه لهگهڵ ئه‌ردۆغان و ئه‌که‌پ ه دیالۆگ و گفتوگۆى ئێم ه نیی ه و دروستیش نابێت به‌و شێوه‌ی ه و به‌مسیاسه‌ته‌ىئێستاىحکه‌مه‌تىئاکه‌په‌وه، ئه‌ردۆغان ده‌ستى ب ه خوێنى کورد سوره، هه‌روه‌ها هیچ نیه‌تێکى حکومه‌تى ئه‌ردۆغان نییه ،ته‌نانه‌ت لهگهڵ گه‌لى تورکیاش له‌ناو شه‌ڕدایه ،ئێستا ئه‌وانه‌ى دیموکراتى ده‌خوازن ،رۆشنبیران و مامۆستایانى 38
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
زانکۆ هه‌موویانى له‌کار دوورخستوه‌ته‌و ه و فشارى خستوه‌ت ه سه‌ریان. تورکیا ل ه ئێستادا لهگهڵ هه‌موو الیه‌کدا له‌ناو شه‌ڕدایه ،نه‌ک ته‌نها لهگهڵ کوردا، ده‌وڵه‌تى تورکیا زهنیه‌تى قڕکردنى هه‌یه، هه‌ده‌پ ه ته‌نها ده‌نگى کورد نییه ،به‌ڵکو ده‌نگى گه‌النه ،هه‌ده‌پ ه خه‌باتى خۆى ل ه بوارى دیموکرا�سى و ئاشتى و به‌رنامه‌ى سیا�سى خۆى به‌رده‌وام ده‌کات و درێژه‌ى پێده‌دات، کارى ئێم ه کارى ئاشتى و دیموکراسییه ،له ئه‌نجامدا چه‌ندێک شه‌ڕ گه‌ور ه ببێت ،با ببێت ،چه‌ندێک شه‌ڕ به‌رده‌وام بێت با بیێت، به‌اڵم ل ه ئه‌نجامدا ئاشتى هه‌یه ،به‌اڵم ئه‌وه ل ه ئه‌ردۆغاندا نییه ،ک ه هزرى ئاشتیخوازى هه‌بێت ،ئه‌گه‌ر تروسکاییه‌ک بۆ ئاشتى هه‌بێت ،ئێم ه وه‌کو هه‌ده‌پ ه ئاماده‌ین ،رێگه‌ى دیالۆگ هه‌بێت ئێم ه ئاماده‌ین ،ب ه هه‌زاران که‌س ک ه دیموکر�سى و ئاشتى ده‌خوازن ئه‌مڕۆ په‌نابه‌رن ،ل ه ده‌ره‌وه‌ى تورکیان. په‌یوه‌ندى هه‌ده‌پ ه لهگهڵ ئه‌مریکا ئێستا ل ه رۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاستدا به تایبه‌تیش ل ه شۆڕ�شى سوریا و تێکۆشان دژى داعش ،هێزى هه‌ر ه چاالک و زیره‌ک له‌وێ کورده ،له‌ناو هاوپه‌یمانىنێوده‌وڵه‌تیدا جێگه‌ى خۆیان هه‌یه ،که‌سێک ک ه ب ه جدى شه‌ڕى داع�شى دژى مرۆڤایه‌تى ده‌کات، کورده ،ئێمه‌ش وه‌کو هه‌ده‌په ،ل ه کاتێکدا کوردستان کراوه‌ت ه چوار پارچ ه و له‌یه‌کتر دابڕێنراو ه و داگیرکراوه ،به‌اڵم ئێم ه وه‌کو هه‌ده‌پ ه هه‌میش ه لهگهڵ کورد ده‌بین و پشتگیرى داخوازییه‌کانیان ده‌که‌ین له ڕۆژئاوا بێت یان ل ه باشور یان ل ه ڕۆژهه‌اڵت. له‌باره‌ى په‌یوه‌ندى ئێم ه و ئه‌مریکا ،ئێمه پشتى خۆمان نابه‌ستین ن ه ب ه ئه‌مریکا نه ب ه روسیا و ن ه هیچ واڵتێکى دیکه ،باشترین هێز ک ه هه‌رگیز خیانه‌تت لێ ناکات و به‌جێت
ناهێڵێت گه‌له ،گه‌ل خاوه‌نداریت لێ ده‌کات، گه‌ل شۆڕش به‌ڕێوه‌ده‌بات ،بۆ ئه‌وه‌ش ئێمه پشتمان ب ه گه‌لى خۆمان به‌ستوه ،به‌اڵم ده‌رگاى هه‌ر واڵتێکیش بۆ ئێم ه کراو ه بێت، چۆن ئه‌وان ل ه هێزى ئێم ه سود وه‌رده‌گرن، ئێمه‌ش ل ه هێزى ئه‌وان سود وه‌رده‌گرین. ئێم ه وه‌کو هه‌ده‌پ ه ل ه رووى دیبلۆماسییه‌وه لهگهڵ زۆر واڵت په‌یوه‌ندیمان هه‌ی ه لهگهڵ ئه‌مریکاش ب ه هه‌مان شێوه‌ی ه په‌یوه‌ندیمان هه‌یه. که‌شتى ئه‌ردۆغان کون بووه ل ه کۆتایدا ده‌مه‌وێت ئهو ه بڵێم، ئه‌ردۆغان ل ه سیاسه‌تى خۆى ل ه رۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست و ل ه جیهانیشدا تێکچووه، هه‌ربۆی ه هه‌رکه‌سێک وه‌کو ئه‌ردۆغان بیر بکاته‌و ه و لهگهڵ ئهو سیاسه‌ته‌دا بێت ،سوارى که‌شتى ئه‌ردۆغان بێت ئه‌وا چاره‌نو�سى وه‌کو چاره‌نو�سى ئه‌ردۆغان ده‌بێن ،ئێستا ئهو که‌شتیه‌ى ئه‌ردۆغانى تیدای ه کوون بووه ،بۆی ه پێویست ه چاوى هێز ه سیاسییه‌کان له‌ناوخۆى کوردستان بێت ل ه گه‌ڵ بێت ،نه‌ک پشت به‌ستن به ئه‌ردۆغان ،ل ه سه‌ده‌ى 21دا کورد هێزێکى زۆر چاالکن رۆڵێکى کاریگه‌ریان هه‌یه، هه‌ربۆی ه پێویستى و ده‌رمانى ده‌ردى کورد یه‌کێتى نێوان کورد خۆیه‌تى ،هه‌تا رۆژێک زووتر ده‌ست ل ه ناکۆکى ناوخۆیى به‌رده‌ن و بتوانن یه‌کێتى خۆیان ئاوا بکه‌ن و بتوانن کۆنگره‌ى نه‌ته‌وه‌یى ئاوا بکه‌ن و له‌سه‌ر خاڵى هاوبه‌ش و کارى نه‌ته‌وه‌یى و دبلۆما�سى کارى خۆیان بکه‌ن ب ه یه‌ک و سیاسه‌تێکى هاوبه‌ش به‌ڕێوه‌ببه‌ن ئه‌وا زووتر ده‌گه‌ین ب ه ئامانج، پێویستى کورد ب ه یه‌کێتى نه‌ته‌وه‌یى هه‌یه و بانگى ئێمه‌ش بۆ ته‌واوى کورد یه‌کێتى و یه‌کگرتنه ،سه‌رکه‌وتنیش له‌وه‌دای ه نه‌ک له شوێنێکىتر. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
ئایین و باوەڕی یارسان و پاراستنی کلتور سیروان کاکەیی جوانی و مانەوەی گەالن ئەناسرێتەوە بە روداوە مێژویە نوسراوەکان و کلتورە پارێزراوەکانی لە روی فکری و فەلسەفی و ئەدەب و هونەرو ئایین زمانی ئاخاوتن و داب و نەریتە کۆمەاڵیەتیەکانەوە. بەداخەوە مێژوی گەلی ئێمە وەک کورد سەرچاوەی نوسراوی مێژویی کەممان هەیە لەو بارەوە ,زۆربەی ئەوانەش کەهەن لەالیەن ناحەزانی گەلەکەمانەوە نوسراونەتەوە ئەوانیش لەبەرژەوەندی خۆیان دایان ڕشتوە لەگەڵ ئەوەشدا بەهەوڵی بەردەوامیان نەیان توانیوە بەشیکی مێژوو کلتوری نەتەوەکەمان لەناو بەرن یان بشێوێنن .بۆیە ئەتوانم بڵێم بەشێکی مێژوو کلتوری نەتەوایەتیمان ئێستە لەالیەن یارسانیەکان و ئیزدیەکانەوە پارێزراوون .من لەم بەشەدا باس لە هەندێک لەو کلتورە نیشتمانی نەتەوەییانە ئەکەم کە تائێستە لەالیەن شوێن کەوتوانی ئاین و باوەڕی یارسانەوە پارێزراون. (کلتوری رۆڵی ژن و پێگەی ژن لە ئایین و باوەڕی یارساندا): پێگەی ژن لەئایین و باوەڕی یارساندا پێگەیەکی کاریگەری هەیە لەبەشداری www.komelge.com
وێنه‌یه‌كی ته‌مبوور نه‌وازانی یارسان
کردنیان شان بەشانی پیاو لەهەموو بوارەکانی (کۆمەاڵیەتی –کشت وکاڵ – مۆسیقا – تێکۆشان و بەرخودان و روبەڕو بونەوەی نەیارەکان – بڕیاردان و لێپرسینەوە – پەروەردەیی) ئەمەش ده‌گەڕێتەوە بۆ دەقە ئایینیە نوسراوەکانی ناو پەوتوکی پیرۆزی سەرەنجام (کە پەڕتوکی پیرۆزی شوێن کەوتوانی ئەم ئایینەیە .لەم ئایینەدا مافی ژن بەشێوەیەک پارێزراوە کە بتوانن خاوەن دارێتی لەخۆیان و کۆمەڵگ ه بکەن و بەگژ کلتورە سەپێنراوەکانی ژن بەژن و دووژنی گەورە بەبچوک بچنەوە و بە دێردەیەکی ناشیرینی بزانن بۆیە تائیستەش ئەم دیاردانە لەناو
شوێن کەوتوانی ئەم ئایینەدا یان بونی نیە یان بونێکی زۆر دەگمەنیان هەیە. لەم بارەوە لەپەڕتوکی پیرۆزی سەرەنجامی یارساندا دەربارەی نەبوونی جیاوازی لەنێوان کوڕو کچدا هاتوە : سان سەهاکی بەرزنجێ ساڵی ( )٧٠٠کۆچی ده‌ڵێت : کناچەو کوڕی --تەوفیرشان نیەن کناچەو کوڕی هەرکەس بواچۆ --کناچەو کوڕی مەوەزیش وە دەم مەودای کەیبڕی. ئەمە فەرمانی رابەری یارسانیانە کەپێمان ده‌ڵێت هیچ جیاوازیەک لەنێوان کوڕ و کچدا نیە هەرکەسێک 39
NO:17 - June 2017
بڵێت جیاوازی لەنێوان کوڕ و کچدا هەیە هەرگیز ناتوانێت بگاتە بازنەی خۆشەویستی خوداوەند. هەر لەهەمان سەردەمی سان سەهاکدا(نێرگزە)خاتون کەیەکێک بوە لەژنە فەرماندە و تەمبور ژەنەکانی یارسان و خێزانی عابەدینی جاف بوە دەربارەی دانانی ژن بەکۆتا بۆ هەندێک کار لەهەندێ بواردا روبەڕویان ده‌بێتەوە و بەم شێوە لەپەڕتوکی پیرۆزی سەرەنجامدا ده‌ڵێت : مەڵێن زەعیفە دامنێن بەکۆتا نیە ڕیشم بۆ بەستەی شەرت سەد (میرم )نیە هاملۆ ئەمن سەری خۆم داناوە لەمەیدانی هەق سەرسپاردن بۆ ژن واجبە لەشنۆ لێرەدا (نێرگزە خاتون )روبەڕوی ئەوکلتورە ده‌بێتەوە کە ژن بەزەعیفە ناوزەد ده‌کات و هێزی پیاویش لەڕیشا بەرجەستە ده‌کات و ده‌ڵێت بۆ بەرخودان و خەبات کردن سەد میر بەهاوتای خۆم نازانم من کە ئامادەم سەری خۆم دانانێم لەپێناوی راستیدا کە ئەمە ئەرکی ژنە ئەوباوەڕەی هەبێت ،هەرگیز رازی نابم ژن بۆ هیچ کارێک بەکۆتا دابنرێت .لێرەدا ئەوە رون ده‌بێتەوە ژن خۆی ده‌بێت خاوەنی ئیرادەی خۆی بێت و بەرگری لەمافەکانی خۆی بکات لە بوارەکانی ژیاندا. ئەم کەڵە ژنە یارسانیانەی تریش رۆڵی بەرچاویان هەبووە شان بەشانی پیاو لەبوارە جیاجیاکاندا. ( ----١لیزا خاتون ن�سێ خاتون) دوو فەرماندەو تەمبور ژەن بوون لەسەردەمی شاخۆشێنی لوڕستانیدا(ساڵی ٤٠٥کۆچی) وەک فەرماندە بەشدار بون لەلەشکری نۆسەدی شاخۆشێندا ،کە شۆرشێکی 40
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەناو بانگە بۆ گێڕانەوەی شکۆمەندی کورد لە رۆژهەاڵتی کوردستاندا بۆ رزگارکردنی کورد لەکاریگەری مادی و مەعنەوی شۆڤینیەتی عەرەب و لەم بارەوە بەتێکستی دورو دڕێژ لەسەرەنجامی پیرۆزدا لەسەر ئەم شۆڕشە زانیاری تەواو خراوەتە ڕوو.
نەورۆز رۆژێکی
پیرۆزی یارسانیانە و گرنگی و پێگەیەکی
فراوانی ئاینی هەیە
(کلتوری پاراستنی سروشت و کشت و کاڵ کردن): وابەستەبوون بە پاراستنی سروشت و کشتوکاڵ کردن لە کۆمەڵگه‌ی یارساندا ئەرکێکی ئایینیە ،هه‌ربۆیە لەهەموو ئەوناوچانەی کە یارسانیەکانی تێدا ئەژی سروشت بەجوانی ماوەتەوە و درەختە خۆڕسکەکان جوانیاکانیان نەشێوێنراوە. لەسەرەنجامی پیرۆزدا خەڵکانی یارسانی هانئەدرێن وابەستەبن بەکشتوکاڵ کردن بۆ بەردەوامی ژیانیان ،لەم پەڕتوکەی سەرەنجامی یارساندا سەرنجی تاکەکانی یارسان رائەکێشرێت چۆن چێژ لە ئاوازی خوڕەی ئاوو دەنگی شەقەی بێڵ بگرن، هەروەها پێیان ده‌ڵێت کشت و کاڵ وەک خەزنەیەک وایە ئەتوانن لێی سودمەند بن بەکارکردن لەو بوارەدا( ،پیر روکنەدینی پێنجوێینی ساڵی ٨٠٠کۆچی) دەربارەی کشت و کاڵ لە پەڕتوکی سەرەنجامدا ده‌فەرموێت. وا شەقەی بێڵە ---ئاو جاری مەبۆ واشەقەی بێڵە. هورموزدێ مەیۆ چەی کشت و کێڵە. یعنی ئێ بستان خەزنەی سەر ئێڵە. ئەمەش ئەوەمان بۆ دەرئەخات پێشەوایانی ئەم ئاینە خەڵکانی خۆیان هانداوە بۆ بەردەوامی ژیانیان پشت بەخۆیان ببەستن لە دەست کەوتنی پێویستیەکانیان.
(---٢دایە خەزانی سەرگەتی) فەرماندەو تەمبور ژەن بووە ،لەسەردەمی شۆڕ�شی باوە سەرهەنگ دا لەساڵەکانی ٥٠٠کۆچیدا ،لەو بارەوە لە پەڕتوکی پیرۆزی سەرەنجامدا باوە سەرهەنگ ده‌فەرموێت (سەرهەنگی دەودان – سەرهەنگی دەودان ---من کەنامیمەن سەرهەنگی دەودان – هەنی مەگێڵۆ یەک یەکی شاران – پەی زیندە کەری ئایین کوردان. ( ---٣دایەتەورێزی هەورامی ) فەرماندەو تەمبور ژەن بووە ،لەسەردەمی (پیرۆزی ئاگر الی شوێن کەوتوانی شۆڕ�شی باوە ناوسدا. ئەمە بێجگە لەم ژنە فەرماندانە(ئاونگ ئایین و باوەڕی یارسان): ئاگر پێگەیەکی گرنگ و پێرۆزی هەیە، خاتون—رۆچیار خاتون –گوڵێ خاتون )دەوری کاریگەری خۆیان هەبووە ،لە لەم ئایینەدا؛ لەم بۆنانەی خوارەوەدا هەمیشە بەکاری ده‌هێنن: بوارە جیا جیا کاندا. (---١ئاگری نەورۆز) :ئاگری www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
نەورۆز و رۆژی نەورۆز رۆژێکی پیرۆزی یارسانیانە و گرنگی و پێگەیەکی فراوانی ئاینی هەیە الی یارسانیان ،لەم بارەوە شاخۆشێنی لورستانی دەربارەی رۆژی نەورۆز لەپەڕتوکی پیرۆزی سەرەنجامدا ده‌فەرموێت:
ب ــه رژان ـ ــی گــەنــم بۆ
بــاڵــنــدە و گــیــانــەوەرە
خشۆکەکان خاوێنی ئ ــەو رۆژە ئــەپــارێــزن
و بــــــــــــــــــەرەو نــــــوێ
بـ ــوونـ ــەوە ،راس ــت ــی ،
پ ــاک ــی لـــێـــبـــووردن و بەخشندەیی رەوانی خۆیان بەرەو ئارامی
ده‌بەن
مەستیم و کەریم دوڕی هەمە الالن ---- نەورۆز ماهێ هەستیم بااڵی هەمی ماهان. بەوشێوەیەیە ئەوفەرماندەی یارسانی وابا�سی مانگی نەورۆز ده‌کات کە مانگی نەورۆز لەسەروی هەموو مانگەکانەوەیه. —٢لە هەموو جەمێکی یارساندا (کۆبونەوە لە جەم خانەدا بۆ ئەنجامدانی جەمی یارسان) واتە خێرکردن ،بەبێ بونی ئاگر ئەو جەمەی یارسان هیچ رەواجێکی نابێت بۆیە ئەرکێکی ئایینە لەهەموو جەمێکی یارساندا www.komelge.com
ئاگر هەبێت لەشێوەی چرادا. کۆچکردنی لەکاتی —٣ئاگر ئازیزەکانیاندا لەیەکەم رۆژی کۆچکردنی ئەو تاکەی کۆمەڵگه‌ی یارسان ئاگر ده‌بێت لەبەردەمی ماڵی کۆچکردوەکەدا بێ کوژانەوە بونی هەبێت .ئەمەش ئەوە ده‌گەیەنێت الی یارسانیان پێگەی ئاگر پێگەیەکی نزیکە لە پێگەی خوداوەندەوە و یەکێکە لەچوار رەگەزەکەی بەردەوامی ژیان لەسەرگۆی زەوی ئەوانیش (ئاگر، ئاو ،هەوا و خۆڵ)ن ،هەروەها لەم کۆچکردنەشدا مۆسیقا پیرۆزی خۆی هەیە ،هه‌ربۆیە بەپرۆسەی (چەمەرانە) واتە (تەمور – دەف – شمشاڵ) جەستەی مردوەکانیان بەڕێ ئەکەن بۆ گۆڕستان، باوەڕی تەواویان بەوە هەیە کەلەڕێگەی مۆسیقاوە ڕەوانەکان ئارام ده‌بنەوە و کۆچکردوەکەش رەوانی شادو ئارام ده‌بێت ،تارەوانی ده‌چێتە جەستەیەکی ترەوە و خولی نوێی و ژیانی نوێ لەسەر زەوەی دەست پێده‌کاتەوە بەم پرۆسەیەش ده‌وترێت دۆنای دۆن. (کلتوری زمان): زمان هۆکاری ئاخاوتن و لێک تێگەشتنێکی تاکەکانی هەرکۆمەڵگەیەکە، ئەمەش بەیەکێک لەکۆڵەکەکانی خەشڵەتی نەتەوە داده‌نرێت ،بەداخەوە گەلی کورد بەهۆی ژێردەستەیی نەتەوە جیاجیاکان بەتایبەتی تورک و عەرەب و فارس ئەونەتەوانە هەوڵیا ن داوە زمانەکانی خۆیان بەسەر گەلی ژێردەستیاندا بسەپێنن ،کورد بەگشتی یارسانیان بەتایبەتی ئەمەیان بۆقبوڵ نەکراوە ،بۆئه‌مه‌ش شۆڕشیان کردووە لەپێناوی پاراستن و شکۆمەندی زمان و
خاک و نەتەوەکەیان و خۆڕزگار کردن لەکاریگەری کلتوری زمانەکانی بێگانە. هه‌ربۆیە لە پەڕتوکی پیرۆزی سەرەنجامی یارساندا لە الپەڕە ٥٩٣دا لەم بارەوە هاتوە: لەوز عەرەبیمان گێاڵ نەدەوران ----- کردمان کەاڵم وە لەوز گۆران. (ما�سی قەاڵتێ) :ئەم پرۆسەیە هاوتایە لەگەڵ چوار شەمەسورەی ئیزدیان بەجیاوازی دوو ڕۆژ ،کەلە /٠٤/٢١ هەموساڵێکدا لەالیەن یارسانیانەوە ئەنجام ده‌درێت و ئەرکێکی ئایینیە الی یارسانیان ،لەم ڕۆژەدا خەڵکانی یارسان هەموو پێکەوە روده‌کەنە شوێنێکی پیرۆز کە پێی ده‌وترێت(قەاڵتێ) لە گوندی هاواری سەربە پارێزگای هەڵەبجە. خواردن و خواردنەوەی ئەو رۆژەیان بریتی ده‌بێت لە بەشەما�سی ئەو رۆژەی بەروبوومی مەڕومااڵتەکەیان بە سرودی ئاینی و تەمبور لێدان و بەسەرکردنەوەی مەزارگە پیرۆزەکانیان پرۆسەکە دەست پێده‌کەن ،هەروەها بە رژانی گەنم بۆ باڵندە و گیانەوەرە خشۆکەکان خاوێنی ئەو رۆژە ئەپارێزن و بەرەو نوێ بونەوەو راستی و پاکی لێبوردن و بەخشندەیی رەوانی خۆیان بەرەو ئارامی ده‌بەن. تێبینی لە /٠٤/٢١ئەمساڵدا ئەویادە کرایەوە و بەئامادەبونی بەشێکی زۆر لەیارسانیان پرۆسەکە بەئەنجام گەیه‌ندرا.
41
NO:17 - June 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ژنۆلۆژی بە ئەقڵی ژن گەشە دەکات زۆزان سیما لە تورکیەوە :نەجیبە قەرەداغی
ژنۆلۆژی ئامانجێتی کە مێژووی شاراوەی کۆیالیەتی لە رۆژهەاڵتی ناوین و دینامیزمیکی ئازادی ژن و بەرخودانەکانیان ئاشکرا بکات. باوەڕیشامن وایە کە پۆتانسێلی شۆرشی ژن لە ئاستێكدایە کە کاریگەری لەسەر هەموو بزوتنەوەکانی ژنانی جیهان دا بکات .بۆ ئەوەش دەروازەیەکامن بە ژنۆلۆژی کردەوە و دەستامن پێکرد و دەکرێ بڵێین کە هەنگاوی یەکەمامن ناوە .ژنانی کورد بە هەنگاوی گوڕ و تینئاسا گفتوگۆ لەسەر ژنۆلۆژی دەکەن. ژنۆلۆژی لە فراوانرتین واتای دا « زانستی ژن»ە و لەسەر ئاماژەکانی رێبەری گەلی کورد عەبدواڵ ئۆجاالن لەسەر پرسی ئازادی، پەرەدەسەنێت .ئەو گفتوگۆیە هەردەچێت زیاتر لە تێکۆشانی ئازادی ژن دا جێی خۆی دەگرێت .ژنان لە زۆر واڵتی جیهانەوە ،بە پێشەنگی ژنانی کورد کار لەسەر بونیادنان و پەرەسەندنی « زانستی ژن» دەکەن و گوێیان بۆ هەڵخستووە ،لەو جێیانەی کە گفتوگۆی لەسەر دەکرێت لێزیادکردن ،مشتومڕ ،پێشنیار و بۆچونەکانیان دەخەنە ڕوو. ئەندامی ئاکادیمیای ژنۆلۆژی زۆزان سیما لەسەر زانستی ژن ،بۆ ئەوانەی بەپەرۆ�شی زانین و مەعریفەن، لەسەر واتا ،ناوەرۆک ،بوارەکان و کاروبارە کورتخایەن ،مامناوەند و درێژخایەنەکانیان وەاڵمی پرسیارەکانی 42
داینەوە. پ .ژنۆلۆژی کە وەک زانستی ژن دەناسرێت ،لە چ قۆناغێکی پەرەسەندن و هاتنە ئارایدایە؟ زۆزان سیما :کاتێک کە لە پێشهات، دەستکەوت و هەم لەو هێرشانە بڕوانین کە ڕووبەڕووی دەبێتەوە ،دەکرێ بڵێین تێکۆشانی ئازادی ژن کارێکتەری پێشكەوتنەکانی ئەم سەدەیە دەست نیشان دەکات .بۆ ئەوەش هەر کرانەوەیەک چ تیۆری یان چاالکی و کردەیی بێ ،هەر زوو بە زوو کاریگەری خۆی نیشان دەدات .لە الیەن بزوتنەوەی ئازادی ژنی کوردەوە وەک ئەوە وایە کە هەموو ئەو شتانەی گوتووە کە دەبوو بگوترێن .هەر بۆ ئەوەش هەر چەمکێک کە بەرهەمی دێنێت لە ڕووی هزریەوە دەبێتە مایەی مشتومڕ و گفتوگۆی فراوان .لە چیاکانی کوردستانەوە تا ئەمەریکای التین ،لە رۆژئاڤاوە تا شارە گەورەکانی تورکیا و باکوری کوردستان ،تا ئەوروپا بە فراوانی گفتوگۆ لەسەر ژنۆلۆژی دەکرێت و دەنگ دانەوەی بووە. ژنۆلۆژی تا ئێستاش لە قۆناغی پێناسەکردن و ناساندن دایە .بەاڵم بزوتنەوەی ئازادی ژنی کوردستان بە قۆناغی سوپابوونی ،پارتبوونی ژن و
دامەزراندنی چەتری کۆنفیدرالی ژن هەم لە ڕووی تیۆری و هزری و هەم لە رووی دەزگابونەوە قۆناغێکی بڕیوە .ئیتر ئامانجی خوڵقاندنی پێهەڵگرتنی نوێیە .ژنۆلۆژی بۆتە ناوی ئەو پێهەڵگرتنە .بەو پێهەڵگرتنە ئەزمونە کەڵکەبووەکانی لەگەڵ کۆمەڵگە و ژنانی جیهان دەخاتە گفتوگۆ و مشتومڕەوە .ژنۆلۆژی کۆی بۆچونەکان هەڵدەسەنگێنێت. جیهان تەنیا لە بەرەکانی شەڕدا ژنانی کوردی بینی و بیست ،بەاڵم بەپێی پێویست لە بواری ئاکادیمی و تیۆری دا لێکۆڵینەوەی لەو هزر و کردەیە نەکردووە کە ئەوانی هێنایە ئەو ئاستە .ژمارەیەکی کەمی ئەو لێکۆڵینەوانەی کراون و هەروەها گفتوگۆکانیش ،بەهۆی کاریگەری دیدی ئۆرێنتالیست و پۆزەتیڤیستەوە و بەزۆریش بەهۆی پێشداوەریەوە ،لە ئاستێکدا نیە کە شایان بەو ئەزمونانە بێت .هەر چۆن فێمینیزم هزرێکە کە پێهەڵگرتنێکی سەردەمی شۆر�شی فەرەنسا و تێکۆشان لە پێناوی ماف لە بەریتانیا و ئەمەریکاوەیە ،ژنۆلۆژیش هەڵگری چەمکێکی نوێی کۆمەڵناسیە لەئەنجامی تێکۆشانی دەیان ساڵەی ژنانی کورد بەرهەمهاتووە .کاتێ ئەوە دەکات پشت بە ئەزمونەکانی تێكۆشانی ژنان ،میرا�سی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
دەوڵەمەندی بەرخودانەکانی ژنان لە هەموو بوارەکانی ژیان دا ،دەبەستێت. ژنۆلۆژی ئامانجی ئاشکراکردنی مێژووی کۆیالیەتیە کە لەرۆژهەاڵتی ناوین دا شاراوەیە و نیشاندانی هێزی بزوێنەری بەرخودان و تێكۆشانی ئازادی ژنانە .لەو باوەڕەشداین کە پۆتانسێلی شۆڕ�شی ژن لە ئاستێكدایە کە کاریگەری لەسەر هەموو بزوتنەوەکانی ژنان لە جیهان دا بکات. بۆ ئەوەش دەروازەیەکمان بە ژنۆلۆژی کردەوە و دەستمان پێکرد و دەکرێ بلێین کە هەنگاوی یەکەممان ناوە.
کاتێ ئەوە پێک دێنێت نەک تەنیا بۆ ژن بەڵکو پێمان وایە بۆ پیاو ،پەیوەندیەکانی ژن-پیاو و هەروەها بۆ ئەو بەهایانەی کە لە دەوری ئەو پەیوەندیانە گۆڕانکاری و وەرچەرخانی تێدا ئەنجام دەدرێت، وەک بوارەکانی سیاسەت ،ئابوری، ئەتیک- دیمۆگرافی(دانیشتواننا�سی)، ئەستاتیک. واتە ژنۆلۆژی نیگاکانی وەردەگێڕێت بۆ سروشتی ئەو ژنەی کە ژیانی بە دەوری خۆی دا خوڵقاند .ژیان ،ئابوری ،ئەتیک –ئەستاتیک و دیموکراسیەک کەلە چوارچێوەی سروشتی ژن دا گەشە بکات تەنیا بۆ ژنان نا ،بەڵکو بۆ هەموو کۆمەڵگە پێویستیەکە .ژنۆلۆژی خاوەن ئەو دەرفەتەیە کە لەو خاڵەوە گەشە بکات .ئەو واتا جەوهەریە تەنیا هەڵوێستێک نیە ،هزر و پارادایمی عەبدواڵ ئۆجاالن ،پارادایمی ژنە .لە ئەکۆلۆژیەوە بگرە هەتا ئابوری لە سیاسەتەوە بگرە تا فەلسەفە و لە هەموو بوارێکەوە ئەگەر لە رووی بیۆلۆژیشەوە پیاویش بێت ،ئەگەر بەپێی سروشتی ژن هزر و کردەی ئەنجام بدات ،دەکرێت مامەڵەی لەگەڵ بکەین. ئەو لەبەرامبەر ژنۆلۆژی زانستگەراییەی لەالیەن پیاوساالری دەسەاڵتدارەوە لە بینا بەرزەکان دا قەتیسکراوە ،ئامانجی بە دیدی ژن هێزی واتا بەدەست بێنێ لە پەیوەندی زانست بە کۆمەڵگە ،ژیان و سروشتەوە .هەروەها رێهەڤاڵی ئازادیمان عەبدواڵ ئۆجاالن دەڵێ کە واتا بە پۆتانسێلی حەقیقەت و زانست بە شرۆڤەی واتا بگات ،ئەو کاتە دەتوانین بڵێین بە ژنۆلۆژی گەیشتنە مەعریفەی حەقیقەت پێویست و لە کارە یەکەمەکانە.
پ.ئەگەر زانین و مەعریفە یەکەمین بەرهەمی هەبوونی مرۆڤایەتی و کۆمەڵگەبوونە کەواتە ژنۆلۆژی بنەما مەعریفیەکانی چین؟ بۆ خۆبونیادنان و درێژەپێدانی پەرەسەندنیی پشت بە کامە راستی دەبەستێت؟ زۆزان سیما :زانست و زانیاری ،لە پەیوەندیی بە ژیان و مرۆڤەوە خاوەن ئەتمۆلۆژیەکی مێینەیە .نزیکەی لە هەموو زانستەکان دا کارێکتەرێکی مێینەی هەیە. لە کوردی دا وشەکانی زایین ،ئەو وشانە پێک دێنێت کە پەیوەندی بە ژیانەوە هەیە .وشەکانی زانست ،زانیار ،زانین سەرچاوەکانیان وشەی « زا» – زایینە. بۆ نمونە لە کاتێکدا کە هەبوونی ژن لە رووی مێژووییەوە پەیوەندی بە ژیان و ئازادیەوە هەیە ،هەرچی ئێستایە ئەو وەرچەرخێنراوەتە ناسنامەی « مردن، سێکس-کۆیالیەتی» .دەبێ ئەو ناسنامەیە هەر وەک قۆناغی سەرەتایی وەرچەرخێنینە چوارچێوەی ناسنامەیەک کە کوردیەکەی کراوەتە دروشمی « ژن ،ژیان ،ئازادی». ژنۆلۆژی ئەو وشیاریە فەراهەم دەکات و پ.ئاماژە بەوە دەکەن کە زانستە دەبێتە بوارێكی زانست کە بەو وشیاریە؛ ئامانجێتی شێوە بە هەبوونی ژن بدات .کۆمەاڵیەتیە باوەکان لەسەر نکوڵی لە ژن www.komelge.com
و ناوەندکردنی پیاو سەریهەڵداوە .داخۆ بە پێچەوانەوە ژنۆلۆژی زانستێکە کە ژن دەکاتە ناوەند؟ چۆن دەبێت؟ چی لە خۆدەگرێت؟ زۆزان سیما :ژنۆلۆژی رێبازێکی لێکۆڵینەوەیە کە ناسنامەی ژن دەخاتە ناوەندی ناسنامەیەکەوە کە هەم گوزارە لە ژیان بکات و هەم پیاویش لە خۆدەگرێت. تەوەربوونی ژن؛ وەک هاوتەریبی لەگەڵ تەوەربوونی ژیان لەقەڵەم دەدەین. پێناسەیەکی تری ژنۆلۆژی ئەوەیە کە وەک زانستی هاوژیانی ئازاد پێناسەی دەکەین. بۆ ئەوەش ئەو گفتوگۆیەی بە ژنۆلۆژی دەستی پێکردووە ،گوزارەیە لە سەرلەنوێ هەڵسەنگاندنەوەی بوارە فەلسەفی، ئابوری ،کەلتوری و مێژووییەکانی پەیوندی نێوان ژن و پیاو .پەرەسەندنی بوارێکی زانستی کۆمەاڵیەتیە ،کە نەک بە ناوەندکردنی ژن بەڵکو بە دیدی ژن گۆڕانکاری و وەرچەرخان لە پیاوێتی دا دەخاتە ڕۆژەڤی خۆیەوە. لەو باوەڕەداین دەبێ هەموو زانستەکان خزمەت بە هاوژیانی ئازاد بکەن لە پەیوەندی نێوان ژن-پیاو دا .هاوسەرێتی لەبەرئەوەی کە سەردەمێکی درێژە لە خزمەت ئابوری ،دەوڵەت ،سیاسەت، فەلسەفە و ئایینەکان دا بووە ،رۆڵی لە بااڵدەستی لە هەموو بوارەکانی ژیانمان دا بینیوە و ڕەوای کردووە .لە راستی ئەوەی دەیکەین تاقیکردنەوەی رێبازێکی پێچەوانەیە .لە جێی ئەوەی بە پێی چەمکی سیاسەتی باو دا داکۆکی لە مافەکانی ژن بکرێت ،پەرە بە تیۆری سیاسەتێک دەدەین کە یەکسانی نێوان ژن و پیاو فەراهەم بکات. بەو تیۆری سیا�سی و کردەیە ،زەمینەی سیاسەتی دیموکراتیانە دەرەخسێنێت .لە هەڵسەنگاندنی دۆخی ژن لە زانستی ئابوری واوەتر ،بە تیۆری ئابورییەک لەسەر 43
NO:17 - June 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بنەمای رەنجی ژن ،چەمکی ئابوری لەسەر بنەمای یەکسانی ژن و پیاو دادەرێژێت و بە دەزگایی دەکات .بەو پێیە زەمینەی ئابوری کۆمیناڵ فەراهەم دەبێت. لەبەرئەوەی پەراوێزکردنی ژن لە مێژوودا لە بواری ئابوری ،بۆ ڕوونکردنەوەی مێژوو ،دەستنیشانکردنی رێ و رێباز و کەرەستەکانی بەالڕێدانی ئابوری لە راستینەی خۆی و داگیرکردنی رەنجی کرێکاران و رەنجدەران دا دەبینین. کاریگەری رەنجی ژن لە پێشخستنی تیۆری رەنج-بەهادا یان ئەو زانیاریانەی کە ژن وەک یەکەم و دوا داگیرکراو دەبینێ ،تەنیا شتێک نیە لەسەر ژن بێت، بەڵکو هەڵوێستێکە واوەتر لە ئازادی ژن لە بواری ئابوری یان بینینی رەنجی ژنان لە بواری ئابوری دا ،لەوە زیاتر رێ لەسەر وەرچەرخانێکی ریشەیی لە بوارە زانستیانەدا دەکاتەوە .لە چوارچێوەی ژنۆلۆژی دا دەکرێت بەهەمان شێوە پەرە بە بوارەکانی تریش بدەین .لە دیمۆگرافیاوە بۆ پەروەردە ،لە ئەتیک-ئەستاتیک بگرە تا تەندروستی لە ڕووی چۆنایەتی دەتوانێ بەو رێبازە وەرچەرخانی شۆڕشگێڕانە ئەنجام بدات .هەروەها بزوتنەوەیه‌کین لە رووی کردەییەوە کاری لەسەردەکەین .بۆ ئەوەش لە بوارەکانی ژنۆلۆژی بەهەمان فراوانیەوە مامەڵە لەگەڵ هەر بوارێک دەکەین ،کە پەیوەندی بە ژن و ژیانەو ەهەبێت. �سێ ئەرک و کاروباری دەزگایی هەیە کە ژنۆلۆژی و بزوتنەوەی ئازادی ژن لە فراوانکردنی و پەرەپێدانی دا بەرپرسیارە: یەکەم ،لەو رێنماییەی کە مێژووی کۆیلەکردنی ژن لە رۆژهەالتی ناوین دا شاراوەیە ،روونکردنەوەی ئەوەی کە ژن لەسەر ئەم خاکە چۆن پەرەبە کۆیلەکردنی دراوە و ئەو بەرخودانانە چین کە لەبەرامبەر کۆیالیەتی ئەنجام دراوە.
وەک دەوڵەمەندی و فرەڕەنگی لێک دەدەینەوە .جاری وا هەیە کە هەموو بابەتەکانیش دەبنە بابەتی باسمان. ناڵێین ئەولەویەت ،بەڵکو نەخشەڕێیەک دادەڕێژین ،ئەو نەخشەڕێیەش لە رووی جوگرافی و کۆمەاڵیەتیەوە فرەڕەنگیەک لە خۆوەدەگرێت.
دووەم ،لەسەر بنەمای ئەو مێژووە، پەرەدان بە دووەمین شۆڕ�شی ژن و بەدەزگاکردنی هێزی بزوێنەر ،رێ و ریباز و کەرەستەکانی،ئەڵبەتەئەزمونیبزوتنەوەی ئازادی ژنی کورد ،لەگەڵ میراس و ئەزمونی فێمنیستەکان و بزوتنەوەکانی رزگاری ژنان رێنیشاندەر دەبن. هەرچی سێیەمە لەسەر بنەمای پ.کێشەی توند و تیژی و ئەو شۆڕشە ،بۆ پێشخستنی کۆمەڵگە، فەراهەم کردنی زەمینە بۆ جێبەجێکردنی ئیستغاللکردنی جن�سی لەبەرامبەر ژنان کێشەیەکی جیهانییە .ژنۆلۆژی لەسەر ئەو هاوپەیمانی کۆمەاڵیەتی ژن. بابەتە رێنمایی چیە و هەڵوێستی لەسەر پ.لە دەستبردن بۆ پرسە خۆپاراستن ،چیە؟ زۆزان سیما :ژنۆلۆژی زانستێک کۆمەاڵیەتیەکان ،ژنۆلۆژی ریزبەندییەکی نیە؛ کە رەچەتەی چارەسەری بۆ هەموو بۆ کارە یەکەمینەکان چیە؟ زۆزان سیما :هەڵوێستی پۆزەتیڤیست کێشەیەک هەبێت .لەسەر بەرگری لە وای کردووە کە هەر شت پارچەبکرێت و خۆکردن یان خۆپاراستن بزوتنەوەی دابە�شی بکات بەسەر سەرەکی و الوەکی دا .ئازادی ژنی کورد ئەزمونێکی دەوڵەمەندی ژنۆلۆژی لەلێکۆڵینەوەکانی دا ئامانجێتی هەیە .هەم دید و رێنمایی فراوانی لەسەر پەرە بە رێبازێکی لێکۆڵینەوە بدات ،کە خۆپاراستن و هەم ئەزمونی دەیان ساڵەی یەکانگیری حەقیقەت بە بنەما دەگرێت .لە سوپابوونی ژن هەیە .سوپای ژن ژنۆلۆژی راوەستە لەسەر ئەو بابەتانە پێکهاتەیەکی رووکەشانە نیە .هەندێ دەکات کە وەاڵمی پێویست بە پرسەکانی هێز و کەسیش هەیە کە کاتێ کاریگەری ژنان دەداتەوە .ئەو بابەتانەی کە ژنۆلۆژی ،یەپەژە دەبینن ،دەچن وێنە لەگەڵ ئەو کچە لە ئەوروپا و تورکیا-باکوری کوردستان گەنجانە دەگرن کە چەکیان بەدەستەوەیە با�سی دەکات ،دەکرێت جیاواز بێ لەگەڵ و دەیکەینە کەرەستەیەکی میدیایی، ئەوانەی ئەمەریکای التین .لە جێی خۆی دا لەگەڵ ئەوەی کە زۆر زانیاری تر هەیە نیە کە بڵێین» کاری یەکەم یان ئەولەویەت» دەکرێت بە دەستی بێنن لە سەر هزر، ریزبەند دەکات .ئەو بابەتانەی لە رۆژئاڤا رێکخستن ،بەهاکانی ئەتیک-ئەستاتیک و یان باشور لەگەڵ ئەوەی کە لە هەرێمەکانی بە ئیرادەبوونی ژن لە مەیدانی شەڕدا .دیارە پاراستنی میدیا گفتوگۆی لەسەر دەکات کە تا ئێستا لەو بارەیەوە کاروباری پێویست جیاوازی هەیە .وەک رێبەرمان ئاماژەی نەکراوە بۆ نیشاندانی ئەو کاریگەریە پێکردووە واتای هاوژیانی لە پەیوەندی هەمەالیەنەیە. ئەوەی کە ئەزمونەکانی خۆپاراستن ژن-پیاو لەڕاستی دا هەموو بابەتەکانی تر دەگرێتەوە لە هەندێ جێگە فەلسەفە لە ژن دا بەدەستی هێناوە تەنیا فێربونی زەق دەکرێتەوە؛ هەندێ جێگە قورسایی بەکارهێنانیچەک،یانپاراستنیواڵتەکەی، دەخرێتە سەر گفتوگۆ کردن لەسەر خۆی و بەهاکانی نیە ،بەڵکو لەو وانانەی کە مەسەلە ئابوریەکان .ئێمە ئەو گفتوگۆیانە وەریدەگرن لە سیاسەتەوە بگرە تا ئابوری،
44
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
لە گفتوگۆکردن لەسەر پەیوەندیەکانی ژن-پیاو و زۆر بواری دیکە ،کاریگەری وەرچەرخێنەرانەی لە کەسایەتی دا هەیە. بە سوپابوونی ژن ،گوڕی بە پرۆسەی بە
ئەگەر دوو چۆلەکە بەیەکەوە ببەستنەوە، دەکرێ چوار باڵیان هەبێ ،بەاڵم هەردووکیشیان ناتوانن بفڕن بەپارتبوونی بزوتنەوەی ئازادی ژنی کورد و رێکخستنی کۆنفیدرالیانەی رێکخراوەکانی ژنان و دەرفەتی نوێنەرایەتی یەکسان لە هەموو دەزگاکاندا دا .المان وایە پێویست بە زەمینەیەکە کە کەرەستە و پەیڕەو، ئاکادیمیا و رێکخستنەکانی خۆپاراستنی ژنان لە هەموو بوارێکەوە پێشبخات .توند و تیژی و ئیستغاللکردنی جن�سی ئەنجامە. بێگومان دەبێ رێکخستنکردن و رێ و شوێن لەبەرامبەر ئەو ئەنجامە بگیرێتەبەر. ژنان ناچارن کە بە رێ و رێبازی دەوڵەمەند پەرە بە خۆپاراستن و رێکخستبونیان بدەن .ئاسای�شی ژن لە رۆژئاڤا ،ماڵی ژنان و دەزگاکانی ژنان وەک ئەزمونێک پەرەدەسەنێت .تا دێت زیاتر دەبنە خاوەن ئەزموونی کارکردن لەم بوارەدا .پێمان وایە کە ئەو کارانە رێگرن لەتوند و تیژی و گرنگن .بەاڵم کاتێ پەیوەندی توند و تیژی بە بوارەکانی سیا�سی ،ئابوری ،رۆڵەکانی ژنێتی-پیاوێتی نەبینرێت ئەوە لە چەمکی پاراستن و سزادان بە پێی یاساکانی دەوڵەت تێپەڕناکات .هۆکاری سەرەکی توند و www.komelge.com
تیژی لە چۆنێتی پەیوەندیەکانی ژن-پیاودا شاراوەیە. لەسەر هاوسەرگیری مەوالنا جەاللەدینی رۆمی قسەیەکی هەیە دەڵێ» ئەگەر دوو چۆلەکە بەیەکەوە ببەستنەوە ،دەکرێ چوار باڵیان هەبێ، بەاڵم هەردووکیشیان ناتوانن بفڕن»، ئەو دوو چۆلەکەیه‌یی ناتوانن بفڕن، رادەوەستن و یەکتر دەروشێنن ،دەکەونە حاڵێکەوە بەرپرسیارێتی نەفڕینیشیان دەخەنە ئەستۆی یەک .رێبەرمان ئەوەی وەک « کەوتنە قەفە�سی شێر»ەوە چواند. فڕێدانە قەفە�سی شێرەوە ...دەسەاڵتدارێتی پیاوساالر وەک تەڵەیەک هەرپیاوێکی کردووە بەو شێرە برسیە .دەسەاڵتدارێتی ئەو پڵنگە فرێدراوەی نێو قەفە�سی شێری هارکراوی بر�سی ،یان بەدەستی خۆی پارچە دەکات ،یان وەک ئەوی لێدێت یان ماڵی دەکات و لەگەڵی دا رایدێنێ .لە ئەنجام دا شێوازێکی پەیوەندیە کە پیاو دەکاتە کوژەر و ژنیش کوژراو .ئەو پەیوەندیە پێویستی بە گۆڕانکاریە .ئەو گۆڕانکاریەش بە زیادکردنی ڕەگەزەکان پێک نایەت، ئەو رێبازە تاقیکراوەتەوە ،بەاڵم شێوەی پەیوەندیەکانی ژنێتی و پیاوێتی بەرهەم دێنرێتەوە .لەوانەیە شێوە بگۆڕدرێت، بەاڵم ناوەڕۆکی و چۆنێتی پەیوەندیەکان ناگۆڕدرێن .پێویست بە گۆڕانکاریەکی چۆنێتی هەیە لە پەیوەندیەکانی ژن و پیاودا. دەبێ پەیوەندیەکانی ژن و پیاو لە بواری زایەندییەوە بگۆڕدرێت بۆ بواری سیا�سی و فەلسەفی .چەمکی هاوژیانی ئازاد گوزارەیە لەو گۆڕانکاریە لە رووی چۆنایەتیەوە. لەو باوەڕەداین کردەیی کردنی چەمکی نەتەوەی دیموکراتی ،باشترین میکانیزمای خۆپاراستن دەبێت لە بەرامبەر توند و تیژی و ئیستغاللکردنی جن�سی.
پ.ژنۆلۆژی وەک پرۆژە لە ٢٠١٠ەوە کەوتۆتە رۆژەڤەوە،لەو کاتەوە لە رووی کردەیی و دەزگابوونەوە چ مەودایەکی بەرچاوی بڕیوە؟ زۆزان سیما :تا ئێستا بە پێی داخوازی و پێویست پەرە بە ژنۆلۆژی و دەزگابوونی نەدراوە .ئەڵبەتە ئەوەش پاساوی خۆی هەیە ،بەاڵم ژنۆلۆژی بە خێرایی لەهەموو دەڤەرەکان بووە رۆژەڤ و بە رەنگی خۆیەوە ناسرا و بە پێی توانا و لەو جێیەی پێویستە، هەوڵی بە دەزگابوون و رێکخستنکردنی دراوە .بەپێی پالنسازی و رێکخستنکراو کاروبار بەڕێوەبراوە ،بەاڵم لە هەمان کات دا خۆڕسکانەش پەرەدەسەنێت و ئاراستەی خۆی دەگرێت .لە بارودۆخی ئێستادا لە هەموو ئەو جێیانەی کە بەرگرینامەکانی رێبەر ئۆجاالنیان خوێندۆتەوە ،یان لە ژێر کاریگەری بزوتنەوەی ئازادی ژنی کورد دایە ،یان لەو جێیانەی بزوتنەوەی ئازادی گەلی کورد رێکخراوە ،ژنۆلۆژی بۆتە بابەتی باس .لە زیندانەکانەوە تا چیاکان ،لە هەر چوارالی جیهان ژنانێکی کە لێکۆڵینەوە و لێگەڕینیان لەسەر بابەتەکانی ژن ،یان بە رێنمایی هاوژیانی ئازاد لە پەیوەندی ژن-پیاو دەڕوانن کاروبارەکانیان لە چوارچێوەی ژنۆلۆژی دا لەقەڵەم دەدرێت .پێویست نیە کە کاروبارەکانی دەزگابوون هەر دەبێ لە سەرناوی ژنۆلۆژی بێت ،بەڵکو گرنگە کە پەرە بە کاروباری ژنۆلۆژی بدرێت ،ئەوەش وەک پێشکەوتنێکی گرنگ دەبینین .ئەڵبەتە کاریش دەکرێت بۆ دەزگاگەلێکی کە وەاڵمی ئەو هەموو لێگەڕین و چاوەڕوانیانە بداتەوە .تا ئێستا هەموو کاروبارەکانی ژنۆلۆژی بە دەستپێشخەری هەرێمیی بەڕێوەچووە ،هەندێ جار کاروباری هاوبەش هەیە ،بەاڵم دەستپێشخەری هەرێمیی زیاترە .لە رێی میدیاوە چاودێری هەندێ پێشکەوتنمان کرد و ئەوەش ئاسۆی 45
NO:17 - June 2017
ئێمە ڕووناک دەکاتەوە .کۆنفرانسەکانی ژنۆلۆژی ،گفتوگۆکان ،گۆڤار و ماڵپەڕ، وتار ،نوسینی کتێب ،ئاکادیمیا ،وانەی ژنۆلۆژی لە زانکۆکان ،جێگیرکردنی وانەی ژنۆلۆژی لە پەیڕەوی خوێندنی ئامادەیی ،هەندێ لەو کاروبارانەن .هەندێ لێکۆڵینەوەی سۆسیۆلۆژیش دەستی پێکردووە.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
التین و رۆژهەاڵتی ناوین چاوەڕوانیەکان و هەڵوێستیان زیاتر ئەرێنی بووە .لەبەر ئەوەی لەو جێیانە ،ژنان لە تێکۆشانی ئازادی دا ،وەاڵمیان لە لێگەڕینەکان و رێنماییەکانی فێمینیست دا نەبینیوەتەوە. بابەتەکانی وەک کۆمەاڵیەتیبوون، وەرچەرخانی پیاوێتی ،شۆڕ�شی ژن ،ئایین، کەلتور.... ،هتد .لە ژنۆلۆژی دا ،سەرنجیان رادەکێشێت .بەشێكیش هەیە کە زانست لە دەستڕۆیی و بژاری دەسەاڵت دا دەبینیت و دەڵێن کە پێویست بە زانستی ژن نیە و لەجێی زانستی ژن دەکرێت بە چەمکێکی جیاواز گوزارەی لێ بکرێت .هەندێکیش هەیە وا بیر دەکەنەوە ئەو بابەتانەی لە چوارچێوەی ژنۆلۆژی دا گفتوگۆی لەسەر دەکرێت و رەخنەی لێدەگرێت دەکرێت لە فێمینیزم دا گفتوگۆی لەسەر بکرێت و ژنۆلۆژی وەک «فێمینیزمی کورد» دەبینن و هەندێکی تریش دەڵێن ئەو بابەتانە دەکرێت لە رەوتی فێمینیستی پۆست-کۆلۆنیال دا مامەڵەی لەگەڵ بکرێت .تەنانەت هەندێک هەیە کە دەڵێن، دەکرێت ژنۆلۆژی وەک مەسەلەی ئەتیکی نوێ لە فێمینیزم دا گوزارەی لێ بکرێت. هەندێکیش هەن کە بە پێویست دەبینن کە گفتوگۆکانی ژنۆلۆژی ببەستنەوە بە پێوەری نوێی ئەتیکی فێمنیست .نەک تەنیا بزوتنەوەکانی ژنان ،بەڵکو چاوەڕوانیەکی زۆر هەیە کە لێکۆڵینەوە لەسەر پیاو بکرێت .هەر کە ژنۆلۆژی پەرەدەسەنێت، زەمینەی گەیشتنمان بە دەوروبەرێكی فراوان فەراهەم دەبێت ،کاردانەوەکان بە دڵنیاییەوە دەبنە رێنیشاندەرێک بۆ کارەکانمان.
پ.کاتێ باس دێتە سەر لقێکی نوێی زانست ،بەتایبەتی لە ژنان و کۆمەڵگەش بە گشتی چی کاریگەری و کاردانەوەیەکی هەیە؟ بزوتنەوە و رێکخراوەکانی ژنان کاردانەوەیان چیە؟ زۆزان سیما :دەبێ بڵێم کە ژنۆلۆژی زانستێکی نوێ نیە ،بەڵکو چەمکێکی نوێیە لە زانستە کۆمەاڵیه‌تیەکان کە ئامانجێتی بە دیدی ژن شۆڕش لە زانستی کۆمەڵنا�سی دا بکات .بۆ نمونە زۆر جار پرسیارکراوە کە ژنۆلۆژی چۆن لە پەروەردە دەڕوانێت، چۆن بیر لە ئابووری دەکاتەوە ،چۆن باس لە تیۆری سیاسەت و زانستە سروشتیەکان دەکات .دیارە کە پێویستی بە راستکردنەوەیدیدوزهنیەتیپیاوساالرییە لە هەموو زانستە کۆمەاڵیەتیەکان دا. بەرپرسیارێتیمان لە راستکردنەوەیە بۆ هەموو بوارەکانی زانست دا بگوازینەوە. زانستە کۆمەاڵیەتیەکان ئەو دەرفەتەمان بۆ دەرخسێنێت .پێمان وایە کە ژنۆلۆژی دەتوانێ رۆڵی دیار و بەرچاو ببێنێ لە پێشخستنی بواری سۆسیۆلۆژیای ئازادی لە زانستە کۆمەاڵیەتیەکان دا .ئەوەی دەبینرێت ،هەوڵی تیگەیشتنە لەوەی کە ئەم چەمک و زانستە دەیەوێ چی بکات .زیاتر ئەو هەڵوێستەیان هەیە کە چاودێری ئاراستەی پ.چ پرۆژە و کاروبارێکتان هەیە لە گفتوگۆکان و بە دەزگابوونی دەکەن ،بەاڵم تا ئێستا بە گشتی کاردانەوە و هەڵوێستی مەودا کورت ،ناوین و درێژخایەن دا؟ زۆزان سیما :تا ئێستا زیاتر ئەرێنی هەبووە .بە تایبەتی ژنانی ئەمەریکای 46
کاروبارەکانمان ،پەروەردە لەسەر ناساندنی ژنۆلۆژی بووە ،وەک گروپی کار ،کۆنفرانس ،کۆبونەوە ،سیمینار و خولی پەروەردە بەڕێوەبراوە .المان وایە ئیتر کارەکانمان گەیشتۆتە قۆناخێک ،لە مەودایەکی نزیکدا بیر لەوە دەکەینەوە کە ئاکادیمیاکانی ژنۆلۆژی دامەزرێنین. ئەو ئاکادیمیانە لە رووی رێنمایی تیۆری و کردەییەوە لە پەیوەندیەکی توند و تۆڵدا دەبێت و دەبێتە بواری کردەیی کردنی ژنۆلۆژی .هەم ئەزموونی بزوتنەوەی ئازادیی ژن هەڵدەسەنگێنرێت و هەم جێگە بە هەموو کاروبارێک دەدات کە ژنان تێدا چاالک و خۆبه‌رێکخستن بکەن. لە ئاکادیمیاکان دا لە تەندروستیەوە تا ئابوری ،لە وێژەوە تا فەلسەفە لە دیمۆگرافیاوە تا سیاسەت لە ئەکۆلۆژیەوە تا زۆر بواری تر راوەستەی لەسەر دەکرێت و زەمینەی وەرچەرخانیان بۆ سیاسەت، چاالکی و رێکخستن دەرەخسێنێت .ئەڵبەتە لەو بوارانەدا زۆر کاروبار هەن ،بەاڵم زەمینەی بە ئاکادیمیبوونی ،کۆکردنەوەی ئەنجامەکانی و هەڵسەنگاندنی ئەو کاوبارانە نەکراوە .بەو تێزانەی لە ئاکادیمیاکانی ژنۆلۆژی دا بەرهەم دەهێنرێت ،بەو پرۆژانەی کە کردەیی دەکرێت و ئەو کارانەی کە رێ لەسەر شۆڕ�شی ژن و پێکهێنانیهاوپەیمانیکۆمەاڵیەتیدەکاتەوە، ئامانجمانە کە زەمینەی کاری هاوبەش فەراهەم بکات ،هەم لە رۆژهەاڵتی ناوین و هەم ل ه ئاستی جیهان دا .پرۆژەمان هەیە لەسەر مێژوونا�سی ،هەروەها لێکۆڵینەوەی سیۆسیۆلۆژی لەو تیکۆشانەی تا ئێستا بەڕێوەبراوە .هەروەها پرۆژەمان هەیە لەسەر باڵوبونەوەی ژیانی کۆمیناڵی ژنان و هەڵسەنگاندنی ئەو ئەنجامانەی کە تا ئێستا ژنان لەو پرۆژانەوە بەدەستیان هێناوە.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
کوردێن شه‌به‌ک دناڤبه‌را گێژه‌ڤانکا کوردایه‌تى و عه‌ره‌ب کرنێ دا ئه‌کره‌م خالد ئه‌بدولکه‌ریم(سه‌ید ئه‌كره‌م) /دهوک
به‌شا دوو لێ قزلباشیه‌ت لده‌ست پێکا دروست بونا وێ دا ،دگوتنێ(صوفییه‌تى) ،ناڤنان بو دانه‌رێ وێ (قوتب االقتاب صفى الدین اسحاق االردبیلى) یێ وه‌فات کرى، ل ساال730ه ،ئهو باپیرێ شه�شێ یێ شاه ئیسماعیلێ صه‌فه‌ویه ،ئهو ژ ناڤدارێن زوهد و زانست و ره‌فتار چاکیێ بویه، ئهو لسه‌ر ده‌ستێ شێخ زاهد ئه‌لگه‌یالنى فێربویه ،پشتى شێخ زاهد مرى ،ئهو خه‌لیف ه بوی ه دهیدایه‌ت و پێگه‌هاندنێ دا ،قه‌برێ وى یێ پیروز ه ل ئه‌رده‌بیل، خه‌لک ژ زور جهێن دونیایێ دچن ه سه‌ردانا وى ،ئهو یێ جوانکری ه بفوسه‌یفسات و قه‌نادیلێن زێر و زیڤا ،ئه‌وى ته‌به‌له‌یه‌کا هه‌ى لده‌مێ گازیێ لێدده‌ن بو گوه لێبونا مێڤانان ،هه‌ردیسان لئه‌رده‌بیل گورێ کورێ وى(شێخ مو�سى) هه‌یه ،ئهو دبیتن پیروزترینێ شه‌یخێ عه‌جه‌ما ،ئهو ژ زانایێن خودان زانسته ،ئهو بفێرکرنێ(ارشاد) رادبیتن ل ساال735ه دژیانا بابێ خودا، دیار ه وه‌صیێن په‌رتوکا مه‌ناقب هاتینه ڤه‌گوهاستن ژ سه‌ر زارێ وى و مریدێن وى ،هاتی ه گوتن د( اسار الشیعه)دا یا www.komelge.com
عه‌بدالعزیز الجواهرى دا. هه‌ر لوێ گورستانێ گورا (حه‌یده‌ر کورێ جونه‌ید) و(شاه ئیسماعیل) و(شاه ته‌هماسپ) و (خمر ه میرزا) و (شاه عه‌باس) دهێتن دیتن .گوتن ه رێکا صه‌فه‌وى قزلباشی ه ل سه‌رده‌مێ شاه ئیسماعیلێ صه‌فه‌وى ،پشتى خێلێن ئیستاجلوا، شاملو ،بنکلوا ،بهارلو ،زولقه‌دره ،فه‌جر، ئه‌فشار ،هاتین سه‌ر رێکا وان ،پا�شى کوالڤێن سور کرین ه سه‌رێ خوو ،گوتنێ قزالباش ،بتورکى(قزل) سور و (باش) یانى سه‌ر ،یانى خودانێ کوالڤێن سور، پا�شى پشتى ده‌مه‌ک بسه‌ردا بورین گوتنێ قزلباش ،چونکى دانه‌رێ وا شێخ صه‌فى دین بویه ،یێ کو مرى ل ساال730ه ،پاش دوو چاخ بسه‌ردا بوین شاه ئیسماعیل دبیتن جهگرێ وى ،ل سه‌ر هه‌المه‌تێ مه‌له‌کى ل ساال906ه ،ئهو ژى ساال 930ه دمریتن ،لڤێر ه ده‌م لناڤبه‌را دانه‌رى و نه‌ڤیێ وى دووسه‌د سال ڤه‌دکێشن... لڤێر ه شاه ئیسماعل دروشمێ قزلباش هه‌لدگریتن ،کوالڤێن سور دکه‌تن سه‌رێ له‌شکه‌رێ خو ،ئه‌ڤ دروشم ه دهێتن وه‌رگرتن ژ (تاجێ حه‌یده‌ر یێ سور) وه‌کى ناڤلینانا دوازد ه ئیماما .قزلباش فرقه‌یه‌کا
دینی بویه ،به‌الڤ بوى ل ئه‌نادولێ ،ئهو وه‌کى نه‌صیریێ سورین ه و ئه‌وان دگوتنه خو عه‌له‌وى ،یانى هێزا عه‌لیێ کورێ ئه‌باتالبى ،لناڤ قزلباشا کورد و تورک ژى هه‌بوینه ،ئه‌وان هنده‌ک عادات و ته‌قالیدێن هاڤى هه‌بوینه ...لدرێسم و مه‌التیه ،ترجان ،ئه‌زوربیجان ،سیواس، ته‌بلیس و سیواس و ئه‌نقه‌ر ه هاتن ه به‌الڤ کرن. لئه‌ڤغانستانێ دگوتن ه قزلباشا مهاجر ،ژ ره‌گه‌زێ وان یێ تورکومانى، تاجیکى و نه‌هدیکى تویخا ناڤینا جامو تاکو فارسا(ئیرانى) پاش نادر شاهى ،یێن کو ئهو خوجه کرین ،ل کابول و هنده‌ک ویالیه‌تێن دى ،دا بو وان ببن ه په‌رجان و وان بپارێزن ....شه‌به‌ک گرێدانێن وان زورترین ه دگه‌ل به‌کتاشیێ ژ قزلباشیێ، چونکى لبن کارتیکرنا په‌رتوکا(املناقب) تێگه‌هشتینه ،دالپه‌ره‌یێن ڤێ په‌رتوکێدا(ل ،)49_48گرنگیه‌کا زور دده‌تن ژمارا، دکومبونێن واندا ئه‌ڤ ژمار ه دهێنه گوتن ،کوپیروزیا وان هه‌یه ،ژمارێن وان یێن زور دهێن ه گوتن ناگه‌هنه حه‌فتا(�سێ ،پێنج ،حه‌فت ،دوازده، چارده ،چل)� ،سێ(خودى ،مه‌حه‌مه‌د، 47
NO:17 - June 2017
عه‌لى) ،پێنج(مه‌حه‌مه‌د ،عه‌لى ،فاتیمه، حه‌سه‌ن ،حوسێن) ،دبێژنێ ئه‌صحابێن ْ کسا ،حه‌فت(پله‌یێن رێکا صوفیه‌تیێ (املونته‌سب ،املرید ،الدروێش ،املرشد، الپیر ،البابا ،القه‌له‌نده‌ر ،الره‌ند، القوتب) ،دووازده( دوازد ه ئیمام، عه‌لى املرته‌زا ،حسن املجتبى ،حسێن الشهید ،على بن حسێن ،زین العابدین، محمدباقر ،جعفرالصادق ،مو�سى الکازم، على النقى(هادى) ،حسن العسکرى، محمد املهدى)) ،چل دگه‌ل ڤان ئیماما پێغه‌مب ه ر و فاتیم ه و ئیمامیێن دى یێن بهێن و غائیب ،ناهێن زانینێ هه‌مى چونکى هێشتا هنده‌ک نه‌هاتینه ...ددیارکرنا (غلووالغالت) دئیسالمێ دا ،صه‌واف دده‌تن دیار کرن ،رێکێن صوفیگه‌ریێ د ئیسالمێ دا وه‌کى( قادریه ،ره‌فاعیه، سه‌هره‌وه‌ردیه ،شازلیه ،نه‌قشه‌به‌ندیه، خه‌لوه‌تیه ،میرغه‌نیه ،غه‌نیمیه ،) ...تیمێن ببها وه‌کى(بکتاشیه ،املوله‌ویه ،البارامیه، املالحیه ،القزلباشیه ،العله‌ویه، االبراهیمیه ،الجمالیه ،الزه‌هه‌بیه، النوربه‌خشیه ،النعمه‌الهیه ،الکونابادیه، الصه‌فائیه ،االوجاخیه ،القه‌لنده‌ریه، الخالسکریه ،الشیخیه ،الکشفیه)، هه‌ردیسانێ مه‌عنا غه‌لوێ یه‌عنى زه‌اللى و دهزبه‌رزه‌بونا عه‌لى و خه‌لکێ ماال وى دا... د ده‌رگه‌هێ(عادات و ته‌قالیدێن) شه‌به‌کادا ،صه‌راف دبێژیتن :شه‌به‌ک نڤێژێن خو وه‌کى خه‌لکێ دى ناکه‌ن ،ئهو نڤێژه‌کێ بتنێ دکه‌ن لشه‌ڤا ئه‌ینیێ دا،ئهو وه‌کى بازنه‌یى دروینن و بکوم نڤێژا خو ملاال پیرێ خودیکه‌ن ،ئهو لسه‌ر دلێن خو په‌یڤا(گلبنک) دبێژن ،گل= یانى گول، بنک= یانى ده‌نگ ،پا�شى پیر دێ ئه‌مرى ده‌تن سجودێ ببه‌ن و دێ خو چه‌مینن... 48
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هه‌ردیسان روژیا هه‌یڤا ره‌مه‌زانێ ناگرن، ئهو نه‌ه روژێن ئێکێ ژ هه‌یڤا مه‌حه‌رمێ روژیێن خو دگرن ،هه‌ردیسان ئهو زکاتا مالێ خو ناده‌ن ،ئهو ژبه‌رهه‌مێ خو یێ كشتوکالى پێنجێکیێ دده‌ن ه ربیشتا پێغه‌مبه‌رى(سه‌یدا) ،ئهو بو حه‌جێ ناچن مه‌ک ه و مه‌دینا ،به‌لکى ئهو دچن بو سه‌ردانا جهێن پیروز ل کوف ه و نه‌جه‌ف و ،حه‌ج لده‌ڤ وان ته‌مام نابیتن ،بتنێ ئه‌گه‌ر حه‌فت جارا سه‌ردانا کوف ه و نه‌جه‌ف بکه‌ن... لێ ئه‌وا راستى بیتن پرانیا شه‌به‌کا(سنه، شیعه) رێوره‌سمێن دینێ ئیسالمى بته‌مامى برێڤه‌دبه‌ن. گرنگترینێ رێوره‌سمێن وان ،وه‌کى صه‌واف دبێژیتن :گرنگترینێن رێوره‌سمێن وان یێن پیروز و بیرهاتنا وان دکه‌ن ،وه‌کى لخارێ دیاره: -1رۆژا سه‌رێ سالێ ،شه‌ڤا ئێکێ سه‌رسالێ (ئێکى کانونێ) لده‌ڤ وان یاپیروزه و بیرهاتنا وێ دکه‌ن ،هه‌ردیسان سه‌رساال وان دروست ه بهێت ه کرن لده‌ه روژێن ئێکێ یان ده‌ه روژێن دووێ ژ هه‌یڤا کانونا ئێکێ، کودبیتن هه‌یڤا سه‌رساال زاینى. -2شه‌ڤا لێبورینێ(التعازر او الغافر)، شه‌به‌ک لڤێ شه‌ڤێ(ئه‌ینیێ) کومبه‌ستێن تایبه‌تى دکه‌ن ،ئهو لڤێ شه‌ڤێ دلێن خو یێن بکه‌ربوکین و ژخرابیا درێژن و داخازیا لێبورینێ دکه‌ن ،راستیا خو دده‌ن ه دیار کرن ،به‌رامبه‌رى پیرێ خو ،رێوره‌سمێن تایبه‌تى هه‌ن ه بو ڤێ شه‌ڤێ ،دووازد ه که‌س دێ بسه‌روکاتیا باباى ،پیرێ مه‌زن دێ راوه‌ستن ،کومبون لشه‌ڤا لێبورینێ کومبه‌سته‌کا پیرۆزه ،راستیانا دوازده که‌سا ،نیشانا دوازد ه ئیمامێن بێ گونه‌هن ژ ئیمامێن شیعى ،پیرو بابا ئهو شێخ ه و سه‌روکانی ه لده‌ڤ شیعه‌یا ،ئه‌وان(ره‌هر)
هه‌ی ه و ئه‌ڤ ه ده‌لیله‌ک ه و مه‌نزلگه‌ها وى کێمترێ ه ژ یا پیرى ،ئهو مروڤ ه یێ فانو�سێ یان چراى هه‌لدگریتن ،ئێک ژى جه‌ریفکى هه‌لدگریتن لبه‌ر ده‌رگه‌هێ پیرى و یێ کو بوکومبونێ ئاماده‌کرى و ئهو به‌رپرسیاره ژئاڤدانا جه‌ماعه‌تێ ،چار خادم و دوو ده‌رگه‌هڤان ژى دێ لبه‌ر ده‌رگه‌هێ پیرى راوه‌ستن. -3شه‌ڤا دانپێنانێ ،ئه‌ڤ ه ئهو شه‌ڤ ه یا گونه‌هبارێن شه‌به‌ک دچن ه ده‌ڤ پیرى و دانپێدانا گونه‌هباریا خودکه‌ن... -4رێوره‌سمێن هتانا ناڤ رێکێ(هه‌لبژارتنا ده‌روێشا) ...ئه‌ڤه رێوره‌سمێن تایبه‌تینه ،بابا و هاریکارێ وى(ره‌هبه‌ر)صوفیا دهه‌لبژێرن بو ناڤ رێکا صوفیگه‌ریێ ،ئه‌ڤ دوو که‌س ه دگه‌ل که‌سه‌کێ دى و ژنکا که�سێ دى بوده‌مێ چل یا حه‌فێ روژا دێ که‌ڤن خه‌لوه‌تێ. -5سه‌ردانێن گورێن دوازده‌ئیماما. -6رێوره‌سمێن ده‌هروژکیا محه‌رمێ. ل ڤان روژا خوڤه‌دقوتن ،زنجیرا ل خودده‌ن ،دکه‌ن ه گرى ،خه‌مام ئیمام حوسێن هه‌ل دگرن. شه‌به‌کا رێوره‌سمێن ب حێبه‌تى هه‌نه، لڤێر ه ده‌رفه‌ت نینه ،ئهم ل سه‌ر باخڤێن، هه‌ردیسان وان عادت و ته‌قالیدێن زور جوان بوان ڤ ه گرێداى هه‌نه ،هه‌مى خه‌لکێ ده‌ردورێ وان ل بن کارتێکرنا کریارێن وان یێن باش و مشتى مروڤایه‌تى ماین ه و رێز و قه‌درگرتنێن باش لێ دگرن. ل دوماهێکێ صه‌واف ئیشاره‌تێ بپه‌رتوکا وان یا پیروز(البرخ = بوریوق) دکه‌تن ،ئه‌ڤ ه ده‌ستنڤێسه‌که ،پێکهاتی ه ژ دان و ستاندنه‌کا ل ناڤبه‌را شه‌هابه‌دین کورێ ئه‌حمه‌د کورێ یه‌حیاى ،یێ ناڤدار ب(فه‌زلواله ئه‌لعومه‌رى) دپه‌رتوکا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
(مسالک االبصار من ممالک االمصار)، لسه‌ر بابه‌تێن شه‌به‌کا ،لپشکا سیێ دبێژیتن (الشوک او الشول) ،ژ زارده‌ڤێ مسته‌فا جه‌واد ،ئه‌ڤانا حاکمداریا وان ژالیێ(شوانکارا = شبنکارا)هاتی ه کرن، دده‌تن خویا کرن ،عه‌قیدا وان عه‌قیده‌یا به‌کتاشیه(بککاشیس ه = قزلباشیه) دگه‌ل هنده‌ک گورین و پێشداچونا ،په‌رتوکا وان یا پیروز(مه‌ناقب) و (البویوروق)... ئه‌ڤ ه دکه‌ڤتن ه خه‌لوێ ،زور رێکێن خه‌لوێ هه‌نه ،گرنگترینێ وان( البیانیه ،املغیریه، الحربیه ،املنصوریه ،الجناحیه ،الخیتابیه، الشریعیه ،النصیریه ،البکتاشی ه و قزلباشیه) ،یامه‌پێ مه‌ره‌م رێکا به‌کتا�شى و قزلباشیه‌یه ،چونکى بسلمانێن شه‌به‌ک ڤێ رێکا صوفیگه‌ریێ(خه‌لوێ) برێدا دبه‌ن. یائێکێ رێکا تورکی ه لئه‌نادولێ دروست بوی ه ژ الیێ حاج به‌کتا�شى ،ل نیشاپور ساال 738ه، لدیڤدا رێکه‌ک دیار دبیتن ل ئه‌رده‌بیل، باکورێ ئیرانێ ،دبێنێ رێکا صوفیگه‌رى یان رێکا ئه‌لسرخریه(القزلباشی ه العلویه). بنیاتێ خه‌لوێ ل ده‌ستپێکى بو ئیمام عه‌لى دهات ه کرن ،پا�شى بو زوریه‌تا وى و دوازد ه ئیمان دهات ه کرن ،ئهو شیعێن خه‌لوێ بو عه‌لى دکه‌ن چار پشکن، تائیفائێکێ دبێژیتن عه‌لى ئیمام ه و حه‌ز ژ عه‌لى دکه‌ن و بو دکه‌ڤن خه‌لوێ و ئه‌ڤه
زورن ،یێن دوو وێ(موعته‌دله) ،یێن سیێ عه‌لى ببهایه‌کێ بلندوپیروز دژمێرن ،یێن چارێ دبێژن عه‌لى خودای ه و ئه‌ڤ ه لعێراقێ نه‌ماینه ،ئه‌ڤ ه لئیرانێ ل ده‌ڤه‌را(شاه ئاباد) هه‌نه.
ده‌ڤه‌را شه‌به‌کایه‌تى دروست بویه ژ چل و نه‌ه گوندا
ل ساال(557ه) هاتین ه گوندێ(باشبیسه) یێ مه‌سیحیا ل سه‌رده‌مێ ساسانیا، خانیێن وان قوچه‌کى هاتن ه ئاڤا کرن. حوکمه‌تا عێراقێ دیراسه‌ک دروست کریه ،ل سه‌ر گوندێن ده‌وروبه‌رێن میسل ب ژماره( )541ساال1952ز ،دبێژیتن ل حه‌مدانیێ(ده‌ردورێن میسل) تێکه‌له‌یه‌کى نه‌ژادى هه‌یه ،پرانیا وان شه‌به‌کن ،پا�شى عه‌ره‌ب ،کورد ،تورکومان ،ئه‌ڤ ه دانپێدانه ژ الیێ ده‌وله‌تا عێراقێ ب سه‌ربخویا شه‌به‌کان. ده‌ڤه‌را شه‌به‌کایه‌تى دروست بوی ه ژ ( )49چل و نه‌ه گوندا ،هاتن ه دابهش کرن، ل سه‌ر قه‌زا میسل ،حه‌مدانیه ،تلکێف، ل خاریا قه‌زا شێخان و ئاکرێ ،ل دیڤ سه‌رژمێریا ساال1977ز ،ل ناڤبه‌را(75 – )80هزار مروڤان ،سه‌رژمێریا وان دای ه دیار کرن ،لێ دبیتن لوى ده‌مى ئه‌ڤه ژماره‌یه‌کا زور کێمکرى بیتن ،هنده‌ک سه‌رچاو ه ژمارا وان ب( )150سه‌دو پێنجى هزار مروڤا دای ه دیار کرن ،دبیتن نوکه سه‌رژمێراوان ببیتن زێده‌ى( )200دووسه هزار مروڤان.
دراستى دا شه‌به‌ک ژ رۆژهه‌التێ عێراقێ(ئیرانێ) هاتین ه ل سه‌رده‌مێ ده‌وله‌تا ساسانێ ،هاتن ه ل ده‌وروبه‌رێن میسل خوجه بوینه ،ئبن ئه‌سیر د په‌رتوکا خودا(الکامل فى التاریخ) دبێژیتن :ل ده‌مێ ساسانیا ده‌ستێ خو دانای ه سه‌ر میسل، شویرها وێ ئاڤا کرى ،ل ده‌وروبه‌را هنده‌ک گوند هاتن ئاڤا کرن ،ئه‌ڤ گونده ئه‌ون یێن نوک ه شه‌به‌ک لێ خوجه ،ئه‌ڤێ سه‌رچاوه« :الشبک فى العیراق» ژ دیتنێ نڤێسه‌ر (کامل الصائیغ) ته‌ئید دکه‌تن دپه‌رتوکا خودا( تاریخ املوصل) ،ئه‌ڤێ نڤێسینا زوهێر کازم عه‌بود. دیتنێ پشته‌ڤانى هه‌یه ،چونکى شه‌به‌ک
وێنه‌ی چه‌ند كه‌سێكی شه‌به‌ك
www.komelge.com
49
NO:17 - June 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئۆجاالن بۆتە هیوا بۆ مرۆڤایەتی ئا /ئازادیی كۆمه‌ڵگه-هامبورگ « نەهاتوین لێرە با�سی ئەردۆغان و ترامپ بکەین ،بەڵکو هاتوین باس لە چۆنێتی بونیادنانی نوێ بکەین» کۆنفران�سی» ئالەنگاری لەبەرامبەر مۆدێرنیتەی سەرمایەداری :هێنانە ئارای مۆدێرنیتەی دیموکراتی ،بەرخودان، یاخیبوون و بونیادنانی نوێ» لە رۆژانی -١٤ ١٦ی نیسانی ٢٠١٧لە زانکۆی هامبۆرگ بەسترا .کۆنفرانسەکە لە چوارچێوەی پارادایمی مۆدێرنیتەی دیموکراتی و دیدی رێبه‌ری گەلی کورد عەبدوڵاڵ ئۆجاالن دا، لەالیەن « تەونی لێگەڕینی ئەلتەرناتیڤ Network for an Alternative Quest« رێک خرا .یەکەمین جار لە ساڵی ٢٠١٢بەسترا ،کۆنفران�سی دووەمین لە ساڵی ٢٠١٥و بۆ جاری سێیەمیش لە رۆژانی ١٦-١٤ی نیسان ٢٠١٧بەسترا. لە زۆر واڵتی جیهان ئاکادیمیسیان، زانا ،مامۆستای زانکۆ ،ژینگەپارێز، فێمینیست ،نوێنەری بزوتنەوەکانی کۆمەاڵیەتی ،چەپ ،سۆسیالیست، ئەنارشیست و لێگەڕانی ژیانێکی ئەلتەرناتیڤ لە زۆربەی واڵتانی جیهان و کوردستانەوە بەشداریان کرد .بابەتەکانی وەک ئابوری ،ژنۆلۆژی ،ئەکۆلۆژی، فەلسەفە ،سەرمایەداری ،بەرخودان و بونیادنانی ژیانێکی نوێ پیشکەشکران. 50
هەر �سێ رۆژی کۆنفرانسەکە لە حەوت ژووری بچوکی داخراودا بابەتەکان لە الیەن تیمێکی ٢١کەسیەوە بە حەوت زمانی کوردی ،تورکی ،ئینگلیزی ،ئەملانی، فەرەن�سی ،ئیتالی و ئیسپانی وەگەڕی راستەوخۆ کران ،لەسەر مالپەڕی تەونی لێگەڕینی ئەلتەرناتیڤ بەشێوەیەکی راستەوخۆ باڵو کرایەوە و لە زۆربەی واڵتانی جیهان سەدان هەزار کەس بە دوای دانیشتنەکانی کۆنفرانسەکەدا چوون. « نەهاتوین لێرە با�سی ئەردۆغان و ترامپ بکەین» ئەم سەردرێڕە سەرنج راکێشترین رستە بوو لە نێو وتەی کردنەوەی کۆنفرانسەکەدا ئەی باشە چی ئەوانی کۆکردەوە ،لە جیهان دا لە کاتێکدا کە هەرکەس با�سی قەیران دەکات دەکرێت با�سی چی بکرێت .ئەم دوو ناوە رۆڵیان هەیە و دەبێ لە قوڵکردنەوەی قەیران و یان لەسەردەمێکدا لەسەر کارن کە قەیرانی سیستەم و سەرمایەداری لە لوتکە دایە ،بەاڵم لە کۆنفرانسدا �سێ سەردێر گرنگترین بوون یەکەم: سەرمایەداری و دەرهاویشتەکانی، دووەم :هزری ئەلتەنارتیڤ و رێبازەکان، سێیەم :پێکهێنان و خۆپاراستن بوون. �سێ پر�سی گرنگ پرۆژە و تێکۆشانێکی
گەورەی پێویسته. نوێ چۆن بونیادبنرێت ،ئەو پرۆژەیە چیە کە نوێ بونیاد دەنرێت ،کێ بەشداری لە بونیادنان دا دەکات ،بۆ بونیادنان چۆن و لەبەرامبەر کێ تێکۆشان بەێوەدەبرێت؟ ئەو بابەتانە بوون کە لە کۆنفرانسەکەدا هەم پێشکەشکران و هەم گفتوگۆی لەسەرکران. ئەوەی هەزاران کە�سی لە ئەمەریکا، ئەمەریکای التین و رۆژهەاڵتی ناوین و واڵتانی ئەوروپاوە گەیاندبووە الی یەک ئەو جانەوەرەیە کە پێی دەلێن :سەرمایەداری. سەدان ساڵە مرۆڤایەتی و رۆژهەاڵتی ناوین داگیردەکات و دەمژێت کە دەبوو لێی رزگار بین بەاڵم بۆچی لەناونەبرا ،لە گفتوگۆکانی کۆنفرانسەکەدا دەرکەوت کە تەنیا دژە سەرمایەداربوون بەس نیە ،دەبوو شتێک بکرێت ،ئەوەی لە دوای سەرمایەداری بونیاد دەنرێت دەبوو روون بێت و دید و پرۆژەیەک هەبێ و کۆمەڵگەش بەشدار بێت .لێرەدا باس لە «مۆدێرنیتەی دیموکراتی « کرا کە پارادایم و پرۆژەی ئۆجاالنە .هزر، تێکۆشان و پێشنیارەکانی چارەسەری و رێبازی ئۆجاالن بۆ چارەسەری هێزی بزوێنەر بوو بەاڵم لە جێی دیکەی دونیاوە لێکۆڵەران ،کۆمەڵناسان ،نوسەر، www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
چاالکڤانانی دژە-سەرمایەداری لەدەوری گفتوگۆکانمان لێرەدا لەسەر دژە- یەک کۆکردبۆوە .دژە سەرمایەداری ،سەرمایەداری و لێگەڕینی ئەلتەرناتیڤ مۆدێرنیتەی دیموکراتی و کۆنفیدرالیزمی گرنگن». دیموکراتی وەک ئەلتەرناتیڤێک ناوەکانی ئۆجاالن ،براودل ،باکۆنین ،مارکس، فانۆن و بوکچین گەیاندە یەک. ئەکتەر و چاالکیی سەندیکا رۆلف به داگیرکردنی بەکەر لە سەرەتای کۆنفرانسەکە لە کۆمەڵگەی سروشتی وتەی کردنەوەدا سەرنجی بۆ سەر کۆمەلکوژیەکانی دەولەتی تورکیا لە و دەربازبوون بۆ باکوری کوردستان راکێشا کاتێ وتی کۆمەڵگەی چینایەتی، « دایکان جەستەی رۆڵەکانیان لە سەرمایەداریی شەقامەکان کۆکردەوە ،ئێستا ئێمە چی بەو دایکانە بڵێین؟ من رۆڵەی دوایین بناغەی خۆی دانا شەڕم .شەڕی جیهانیی دووەمین .ئەم پرۆفیسۆر جۆن هالۆوەی مەکسیکی قەیرانەی جیهان قەیرانی سەرمایەدارییە و قەیرانێکە بە ئاگاییەوە هەڵگیرسێنراوە .بەرێی ڤیدیۆ بەشداری کۆنفرانسەکەی بە هەڵگیرسانی قەیران دەیانەوێ بازاڕی کرد و پوختەی بابەتەکەی وەها بوو« : نوێ دامەزرێنن .قەیرانی یۆنان یان غەمگینم کە لەوێ نیم ،بەاڵم خۆشحاڵم ئەو قەیرانەی لە رۆژهەاڵتی ناوینە بۆ کە بەم رێیەش بێت لەگەڵتانم .لێرە دۆزینەوەی بازاڕی نوێیە .شەڕی روسیا هەتاوە ،هەوا خۆشە و ئیسراحەتم .بەاڵم و ئەمەریکایە .ئەو دۆخەی هاتۆتە ئاراوە مرۆڤەکان بۆ خەیاڵی خۆیان و دونیایەکی بەربەریەتە ،بۆ درێژەدانە بە موڵکایەتی نوێ شەڕ دەکەن .من هەواداری ئەو و پێویست بە ئەشکەنجە دەبینن .دەبێ هەواڵنەی ئەوانم .نازانم بلێم چی؟ سەردەمی بەهێز و دەسەاڵتدارەکان ئێوە بە تەنیا نین .ئەوانەی لەوێن و گۆڕانکاری بەسەردا بێت .گەورەکان ئەوانەی لە کوردستانیشن بە تەنیا نین. هەمیشە بە گەورەیی نەمێننەوە ،هەرچۆن لەگەڵ ئێشەکانتان تەنیا نین بچوکەکەکانیش هەمیشە بچوک نەبن .لە توڕەییەکانیشتان دا تەنیا نین .ئەم دوای ١٢سەعات شەو کۆتایی دێت و رۆژ سیستەمە (سیستەمی سەرمایەداری) دەیەوێ دونیاکەمان و مرۆڤایەتی هەڵدێت». پرۆفیسۆری سۆسیۆلۆژی بە�شی لە ناوبەرێت .تاکە رێیەک ئەوەیە کە ئابوری زانکۆی هامبۆرگ فرانک ئەو توڕەییە وەچەرخێت بۆ کردە. ئەدۆلف خۆشحاڵی خۆی دەربری کە سەرمایەداری بەر لەوەی لەناومان بەرێت زانکۆکەیان میوانداری لەو کۆنفرانسە دەبوو لە ناوی ببەین .دەبێ تەنیا گفتوگۆ کردووە ،لەسەر بەستنی کۆنفرانسەکە نەکەین بەڵکو خۆرێکخستن بکەین. وتی »:خۆشحاڵین کە گفتوگۆی لەسەر رۆژئاڤا و زاپاتیستەکان دەدروشێنەوە. ئەلتەرناتیڤ دەکرێت ،سەرمایەداری لە ئاسمانی تاریک دا دەدرەوشێنەوە ،بۆ هیچ شتێک نادات بەڵکو هەر دەسەنێت .ئەوەش لە توڕەیی و گۆڕانکاری لە دونیادا www.komelge.com
بە تەنیا نین .دەڵێین کە شۆڕش لە ئایندەدا نیە بەڵکو هەر ئێستایە و لێرەیە .ساڵو لە شۆر�شی رۆژئاڤا دەکەم». دانیشتنی یەکەمی کۆنفرانسەکە لەسەر ئەو مەترسیانە بوون کە سیستەمی سەرمایەداری رێی لەسەر کردۆتەوە و ئەو زیانانەی کە لە مرۆڤایەتی داوە و چۆن تێپەڕێندرێت و وەالوەنرێت .پارێزەری ئۆجاالن ئەبرۆ گوینەی سەرنجی بۆ سەر گۆشەگیرکردنی وەکیلەکەیان ئۆجاالن و ئەو بوارانەی سەرمایەداری راکیشا کە دەبینرێن و ئەوانە�شی نابینرێن .بە داگیرکردنی کۆمەڵگەی سروشتی و دەربازبوون بۆ کۆمەڵگەی چینایەتی، سەرمایەداری بناغەی خۆی دانا .کوشتن و لەناوبردن وەک کەلتورێک پەرەی سەند و کۆمەڵگە و سروشت رووبەڕووی لەناوچوون کرانەوە .ئۆجاالن هەم بە بەرگرینامەکانی و هەم بە رێی بزوتنەوەکەی چارەسەری بنەڕەتی بۆ کێشە درێژخایەنەکانی مێژوو خستەڕوو و لە رووی پارادایمەوە گۆڕانکاری ئەنجام دا .ئەبرۆ گوینەی با�سی لە هێرشەکانی سەر ژن کرد کە هێر�شی نوێ نین ،بەڵکو بە داگیرکاری رەنج ،جەستە و پێگەی ژن پایە مەترسیدارەکانی سەرمایە قایم کرا .سەرمایه‌داری لەسەر دژایەتی ژن و کۆمەڵگە دامەزراوە ،بۆ هێشتنەوەی خۆ�شی هەمیشە شەڕ وەک بژارێکی بەردەوام رادەگرێت .ئۆجاالن بە پێشخستنی تیۆریەکانی ئازادی ژن و کۆمەڵگە هەڵوێستی خۆی یەکالکردەوە و گۆڕانکاری بنەڕەتی ئەنجام دا ،بۆ ئەوەش زیاترین هێرش لەسەر خودی ئۆجاالنە وهۆکاری سەرەکی پالنگێڕی سەری و گۆشەگیرکردنێتی. رۆژنامەوان فەردا چەتین بە سەردێڕی» کۆمەڵگەی نمای�شی :هونەر ،وەرزش 51
NO:17 - June 2017
و سێکس « وتی « :ئەم سەردێڕە خۆی ناچارمان دەکات کە قسە لەسەر ئازادی بکەین ،جیاوازی و وشیاری خۆی لە خۆی دا ئازادیە .بۆ جیاوازی و وشیاریش زانست و هزر پێویستە .ئۆجاالن زۆر گرنگی بەو بابەتە داوە ،ئاماژەکانی ئەو کە دەڵێ (کۆمەڵگە چەند ئازاد ببێت ئەوە تاکیش بە شێوەیەکی ئازاد بیر دەکاتەوە) گرنگە. ئەگەر مرۆڤ لە درکی ئەوەدا نەبێت کە چی دەکات ئەوە خوەکانی سیستەم دەگرێت و لەگەڵی دا رادەهێنرێت و بەوەش دەکەوێتە کەوتووترین دۆخەوە .هۆکاری سەرکەوتنی ئەو ئاستەی سەرمایەداریش پەیوەستە بە زەوتکردنی بوارەکانی وەک میدیا ،سینەما ،وەرزش و سێکس .ئەو دەستنیشانی دەکات کە مرۆڤ پێویستی بە چیە .بەر لە هەر شتێک دەبێ پاوانەکانی مەعریفە بشکێنرێت ،دەبێ مرۆڤ ئازادانە توانستی هزر ،ئافراندن و کردەی هەبێت». لێکۆڵەری ئەمەریکای التین کارلۆس پازمینۆ لە بابەتەکەی دا کە بە سەردێڕی» ئۆجاالن و باکونین :گفتوگۆیەکی کە کۆتایی نەهاتووە» وتی « :ئۆجاالن بۆتە سەنتێزی تێکۆشانی هەموو جیهان. هزرەکانی ئەو زۆر بەهێزن .بە تایبەتی لە مەسەلەی ئازادی ژن دا .دیدی باکۆنین زیاتر لەسەر ئایدۆلۆژی کردەییە .ئەو شۆرشگێرێک بوو ،هەوڵی دەدا کە تێکۆشەرێتی گەل زەق بکاتەوە .هەرچی ئۆجاالنە ئەزمونەکانی چەپ سەنتێز دەکات ،ئۆجاالن کەموکوڕیەکانی باکۆنینی پڕکردۆتەوە ،بۆ ئۆجاالن دەوڵەت بە واتای لەناوبردنە و کاری لەسەر کۆمەڵگە کردووە». فەرمانداری یەکینەکانی ژنانی شەنگال زەینەب جودی لە چیای شەنگالەوە بە رێی سکایپ بەشداری کۆنفرانسەکەی کرد و پوختەی وتارەکەی وەهابوو « 52
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەشداریمان لە کۆنفرانسێکی وەها گرنگە ،ئەم کۆنفرانسە هەنگاوێکی گرنگە بۆ کۆمەڵگە کە خۆی و ئیرادەی بناسێت ،لەبەرئەوەی کە سەرمایەداری بۆ نامۆکردنی کۆمەلگە لە خۆی هەرچی لە دەست هاتووە کردوویەتی .فەلسەفەی سەرمایەداری لەناوبردنی کۆمەڵگەیە،
دەبێ پلەداری لەسەر کۆمەڵگە نەمێنێت و رێبازەکانی یەکسانی فەراهەم بکرێت ئێستا لە نێو کۆمەڵگەی ئێزیدی دا لە شەنگال فەلسەفەی ئۆجاالن پەرەی سەندووە و باڵو بۆتەوە .کۆمەلگەی ئێزیدی فەلسەفەی ئۆجاالنی قبوڵکردووە و بەو پێیەش خۆی رێکخستن کردووە. پەرە بە خۆرێکخستنی بواری پاراستن دراوە .ئەو خۆپاراستنە خۆرسکانە لە باوەرمەندی ئێزیدایەتی دا هەیە .دەبێ کۆمەڵگەی ئێزیدی خۆی بڕیاری شێوەی ژیانی خۆی بدات .مافی چ کەسێک نیە کە دەربارەی ئێزیدیەکان دا بڕیار بدات .ئەو کەسانە ناتوانن بڕیاری بۆ ئێزیدیەکان بدەن کە رۆژێک بەجێیان هێشتن و هەڵهاتن .دەبێ ئێزیدیەکان خۆیان بڕیار لەسەر ژیانی خۆیان بدەن .یەکینەکانی بەرخودانی شەنگال YJŞلەسەر ئەو بنەمایە بەرەو سوپابوون دەچێت و خۆی رێکخستن کردووە .ژنانی ئێزیدی بە فەلسەفەی ئۆجاالن خۆیان رێکخستن
دەکەن .بۆ ئەوەی کۆمەڵکوژی رونەداتەوە رێکخستبوونی ژنان پێویستە .هەزاران ژن و منداڵی ئیزیدی کۆمەڵکوژکران. سیاسەتەکانی حکومەتی هەرێم لەسەر شەنگال مایەی قبوڵ نیە». لە بە�شی دووەمی دانیشتەکان دا بە سەردێڕی « رێبازەکانی ئەلتەرناتیڤ و سەرلەنوێ بونیادنانەوە» بەرێوەبرا. رۆژنامەوان و نوسەر دێبی بوکچین قسەی کرد و دانشتنەکە�شی بەرێوەبرد. دێبی بوکچین وتی « :دەبێ پلەداری لەسەر کۆمەڵگە نەمێنێت و رێبازەکانی یەکسانی فەراهەم بکرێت .دەبێ لەگەڵ کۆمەلگە وەک یەک بژین .لە کۆمەڵگەدا ژنان زیاترین رووبەڕووی چەوسانەوە و سەرکوت دەبنەوە .دەبێ کۆمەڵگە یەکانگیرانە مامەڵەی لەگەڵ بکرێت. ئۆجاالن لە سەر بنەمای ئەو دۆزە کەوتە رێ و مۆدێلێکی بونیادنا .رۆژئاڤا لە ئاستی نێونەتەوەیی دا گەیشتۆتە قۆناغێک .من وەک رۆژنامەوانێک لە درکی ئەوەدام کە پێشێلکاریەکانی دەوڵەتی تورک لە بەرامبەر گەلی کورد لە باکور کەم بایەخی پێدرا لە راگەیاندنی نێونەتەوەیی دا .دەبێ دان بەوەدا بنرێت کە توند و تیژیەکی بێ ئەمان لە دژی گەلی کورد بەرێوەدەبرێت .بەردەوام دەیانەوێ پەکەکە وەک رێخکراوەیەکی تیرۆریست لە قەڵەم بدەن .بزوتنەوەی کورد کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی بۆ کۆمەڵگە خستە ڕوو .لە رۆژئاڤا و باکوری کوردستان ئەزمونگەلێک هەن .دەبێ داواکانی گەلی کورد بەرز بکەینەوە .باوکم لە پێناوی ئەو هزرە تێکۆشا بەاڵم نەیبینی. ئەمرۆ ئەو هزرە لە رۆژئاڤا شێوە دەگرێت. ئایدۆلۆژیا و کردەیی کردنی کاری ئێمەیە» شوێنەوارناس ئوزلەم ئەکینباش بابەتەکەی کە بە سەردێڕی» بۆ بینینی مێژووی ئەمرۆ و تێگەیشتن لێی، www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
ئایندە بونیاد بنێ « وتی « :ئۆجاالن وەک چەمکێکی گەردوونی مامەلەی لەگەڵ مێژوو کردووە ،جەختی لەسەر شوێنەوارەکانی مێزپۆتامیای باکور بە تایبەتی کەلتوری تەل خەلەف کردووە کە دەکەوێتە نزیک روحا ،ئەو مێژووە و شوێنەوارەکانی لە ئاستێکدایە کە زانست و کۆمەڵنا�سی سەردەم سەر و ژێر دەکات، چونکە زانست و کۆمەڵنا�سی ئیستا گوزارە لە راستی ئەو مێژوو و شوێنەوارانە ناکات. کۆمەڵگەیەکی مێژووی نەبێت ،ئایندە�شی نابێت ،دەبێ کەلتوری تەل خەلەف و ئەو پاشماوانەی کە بۆمان بەجێماوە راست لێکۆڵینەوەی لێ بکەین و بینوسینەوە بەتایبەتی لە کەلتوری ژن-دایک دا». هاسکار قرمزیگویل لە بابەتەکەی دا بە سەردێڕی « ژنۆلۆژی :رۆحی مۆدێرنیته‌ی دیموکراتی « وتی « :ژنۆلۆژی رۆحی مۆدێرنیتەی دیموکراتیە .بۆ ئەوەی مۆدێرنیتە تێبگەین دەبێ سەیری بوارەکان و چوارچێوەکەی بکەین .ئۆجاالن لەسەر ڕەخنەکردن لە سەنتێزەکانی مۆدێرنیتە کەوتنە و ئەلتەرناتیڤیەکانی خۆی بونیادنا .بۆ ئێمەش ژنۆلۆژی کە بەرهەمی تێکۆشانی ٤٠ساڵە و میرا�سی ڕووباری مۆدێرنیتەی دیموکراتی مێژووی مرۆڤایەتیە لە تێکۆشانی ژنان دا هیوایەکی خوڵقاندووە .بە ژنۆلۆژی سەرلەنوێ مێژوو هەڵدەسەنگێنرێتەوە». خانم ئەنگیزاک ئەندامی تەڤگەری ژنی کورد لە ئەوروپا لە بابەتەکەی دا بە سەردێڕی « کۆمەڵگە چۆن لە پاراستن بێ بەشکران و چارەسەری « وتی « : هەموو بونەوەرێک لەم گەردوونەدا میکانیزمایەکی خۆپاراستنی هەیە ،وەک دەزانن تیۆری گوڵ هەیە ،گوڵێکیش بێ پاراستن نیە ،دڕکی هەیە .سوچەڕ دڕکی هەیە لە کاتی مەتر�سی دا بەکاری دێنێ. www.komelge.com
حەربا هەیە لە کاتی مەتر�سی دا بە پێی هەلومەجی دەوروبەری رەنگی دەگۆڕێت بەاڵم بە دامەزراندنی پلەداری ،دەسەاڵت و دەولەت بە هاتنە ئارای کۆمەڵگەی چینایەتی ،کۆمەڵگە لە پاراستن بێ بەشکرا .دەوڵەت خۆی لە خۆی دا دەزگایەکی هێرشە بۆ سەر بەهاکانی کۆمەڵگە و زەوتکردن و داگیرکردنێتی.
ئەوەی لە خوار بۆ
سەرەوە خۆرێکخستن
دەکات لە چوارچیوەی
کۆنفیدرالیزمی
دیموکراتی دایە
ئۆجاالن مۆدێلی نەتەوەیی دیموکراتی لە جێی دەولەت نەتەوە وەک ئەلتەرناتیڤێک خستە ڕوو .گەرەنتیەکە�شی بە خۆپاراستن دەبێت .ئەوە تەنیا بۆ نەک بۆ ئەم قۆناغە بە درێژایی مرۆڤایەتی بەهەمان شێوە بوو». یەک لە رێکخەرانی کۆنفرانسەکە پارێزەری مافی مرۆڤ رایمەر هایدەر وتی « ئەو ئاماژەی ئۆجاالن کە نەژادپەرستی وەک نەخۆ�شی سەدەی ٢٠دەبینێت، ئاماژەیەکی راستە .دەزانن شەڕی یەکەم و دووەمی جیهانی چۆن هاتە ئاراوە .لە دۆخی بەقەیرانبوونی سەرمایەداری دا کە ویستی بە بونیادنانی نەتەوە-دەولەت خۆی لەو قەیرانە رزگار بکات .ئۆجاالنیش لە بەرامبەر بەوە و بۆ چارەسەری بنەڕەتی چەمکی نەتەوەی دیموکراتی خستە روو کە هەموو رەنگ و کەلتورەکان پێکەوە دەژێنێت و دەرفەتی پێکەوە هەڵکردنیان
بۆ دەڕەخسێنێت». یەک لەو ناوانەی لە تێکۆشانی نێونەتەوەیی دژ بە سەرمایەداری دەناسرێت دەیڤید گرایبەر کە تیۆریسیانی ئەنارشیستی ئەمەریکی و بە « بزوتنەوەی ۆل ستریت داگیربکە Occupy Wall Streetدەناسرێتلەسەر مۆدێلی رۆژئاوای کوردستان راوەستەی کرد دوای سەردانەکەی و نوسینی کتێبێک لەسەر رۆژئاڤا پرۆسەی ٦ساڵی رابردووی وەها دەربڕی « :لە دوای ئیسپانیا گرنگترین روداوەکان لە رۆژئاوا ڕوودەدەن .سەرمایەداری زیاتر بە فۆرمی بیرۆکراتیەوە شێوەی گرتووە، کۆمپانیاکان بەرهەمهێنانیان بۆتە دارایی (فینانس) ،داراییش بەرێی دانی قەرز دەکەن و قەرزیش دوایی دەگۆڕێت بە سیاسەت ئەمە گەمەیەکە .دیموکرا�سی بە تەواوی لە دەرەوەی ئەم حسابەدایە، لە رۆژئاڤاش بیرۆکراتی هەیە .زوو تێگەیشتم کە کە ئەوە گەمەیەکە ( گەمەی ئابوری ،سەربازی و قەرز) بۆ ئەوەی کە زیاتر چەک وەرگرن و قەرز بکەن .ئەم گەمەیە لە عێراق زۆر قوڵترە .لە رۆژئاڤا دوو پێکهاتە هاوتەریب بەرەو پێشەوە دەچن یەکەمیان پێکهاتەی دەوڵەتە ئەوەی دیکە خۆرێکخستنکردنی کۆمەڵگەیە. ئەوەی لە خوار بۆ سەرەوە خۆرێکخستن دەکات لە چوارچیوەی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی دایە ،ئەنجومەکان لە رۆژئاڤا راستیەکن هاوار ناکەن بەسەریەک دا .پێم وایە کە گەمارۆی سەر رۆژئاڤا هەندێ دەستکەوتی هەبووە کە لەناوەوە بە دوای چارەسەری دا بگەرێن .ئەوە�شی لەسەرەوە وەک پێکهاتەی دەولەت زەق دەبێتەوە دەکرێ بلێین لە الیەن گەمەیەکی نیونەتەوەییەوە هاندەدرێت و پێم وایە ئەوە لەسەر دیموکرا�سی مەترسیەکە، 53
NO:17 - June 2017
بەاڵم لە دەرەوەی ئەوەی پێی دەلێن حکومەت سیستەمێک هەیە دۆخێکی بەهێزی شۆرشگێری هەیە «. لە دانیشتنی یەکەمی رۆژی دووەمی کۆنفرانسەکەدا ئەندامی کۆنسەی بەرێوەبەری کۆما جڤاکێن کوردستان کەجەکە مستەفا کاراسو بە رێی ڤیدیۆکۆنفرانس بەشداری کرد و لە پەیامەکەی دا وتی» ساڵو لەو کۆنفرانسەی کە لە چوارچێوەی دید و هزری ئۆجاالن دا بەرێوەدەچێت .لە دونیایەکی پڕ لە قەیران دا المان وایە کە هزرەکانی ئۆجاالن رێ دەکاتەوە بۆ چارەسەری .مۆدێرنیتەی سەرمایەداری و هزری دەوڵەتپارێزی سەرچاوەی کێشەی سەرەکی مرۆڤایەتیە. دەوڵەت لەسەر بنەمای رەگەزگەرێتی کۆمەاڵیەتی ،داگیرکاری و سەرمایەداری خۆی راگرتووە .ئەو کێشە کۆمەاڵیەتیانەی کە دروستی کردووە ئیتر هەڵناگیرێت. بۆ ئەوەی تێکۆشانێکی راست لە دژی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری بکرێت دەبێ مرۆڤ لە ڕووی ئایدۆلۆژییەوە تێکۆشان بکات .،مۆدێرنیتەی دیموکراتیش مێژووییەکی هەیە بۆ ئەوەی کە تێکۆشان بکەین دەبێ مێژوو بناسین و یەکانگیرانە مێژوو بخوێنینەوە .ئەنارشیستەکان لە دژی دەوڵەت و سەرمایەداری راوەستان بەاڵم ئەلتەرناتیڤ بۆ کۆمەڵگە لە دژی سەرمایەداری و دەولەت بونیادنەنرا .بۆ ئەوەش کێشەکانی کۆمەلگەیان چارەسەر نەکرد .فێمینستەکان لە دژی دەوڵەت و پیاوساالری راوەستان بەاڵم نەیانتوانی لە دژی مۆدێلەکان و دەزگاکانیان راوەستن و مۆدێلێکی ئەلتەنارتیڤیان نەخولقاند و لە ئاست سەرمایەداری دا بێچارە مان .گەر مرۆڤ نەبێتە دژە سەرمایەداری و دژە دەوڵەت سەرکەوتوو نابێت .تەنیا تێکۆشان 54
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەس نیە بەڵکو وەک ئەلتەرناتیڤ بونیادنانی مۆدێرنیتەی دیموکراتی لە دژی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری گرنگە. سەرمایەداری لە دژی دیموکراسیە. دیموکرا�سی راستەقینە لە نێو کۆمەڵگەدا بونیاد دەنرێت ،دەزگاکانی کۆمەڵگەش بونیادبنرێت و دیموکراسیش بپارێزرێت. سۆسیالیزم کۆمەڵگەیەکی دیموکراتیە بەاڵم سەرمایەداری هەم لە دژی دیموکراسیە و هەم لە دژی کۆمەڵگەیە. لە دژی موعنەویاتە ،بەرژەوەندپەرستە. تا ئازادی ژن فەراهەم نەبێت مۆدێرنیتەی دیموکراتی دەرفەتی بونیادنانی نابێت .بۆ ئەوەش ژن بناغەی هەموو تێکۆشان و بونیادنانێکە».
کێ دەچێتە سەر بیری
ئاوی ئەو بیرانەی کە خۆیان ئیتر خاوەنی
نین ،بەڵکو بونەتە موڵکی تایبەت
لە رۆژی سێیەمی کۆنفرانسەکەدا لەسەر ئەو قەیرانانەی کە سەمایەداری دروستی کردووە و رێی دەرچوون و قۆناغی دوای سەرمایەداری گفتوگۆی فراوانی لەسەر کرا ودیدی ئۆجاالن لە بونیادنانی ئەلتەرناتیڤ دا زیاترین مشتومڕی لێکەوتەوە بەتایبەتی دیدی بۆ ئابوری ئەلتەرناتیڤ ،ئەکۆلۆژی و سروشت و کۆمەڵگە ،خەباتی رەگەزی و تێکۆشانی هاوبەش. لە دانیشتنی یەکەمی رۆژی سێیەم دا
ئابوریناس و مێژووناس فرەدریکا هابرمان لەسەر ئابوری لە بابەتەکەی دا وتی »:کێ دەچێتە سەر بیری ئاوی ئەو بیرانەی کە خۆیان ئیتر خاوەنی نین ،بەڵکو بونەتە موڵکی تایبەت .دەبێ بزانین کە ئەو هەموو دەوڵەمەندی و سامانە چۆن لە یەک دەست دا کۆبۆوە .دەبێ گرنگی بە شێوازێکی پەیوندی بدەین کە پەیوەندی هاوسەنگی نێوان تاک و کۆمەڵگە دەپارێزێت ،بەو پێیە مرۆڤ دەتوانێ سەرمایەداری وەالوە بنێت». هەرچی ژینگەپارێز و ئابوریناس کۆرا رولۆفس لە بابەتەکەی دا لەسەر ژینگە با�سی لە وشیاری ژینگەپارێزی کرد و وتی» دەبێ گوندی ئەکۆلۆژی دامەزرێت و پەیوەندی بیرۆکراتی لە نێوان کۆمەڵگەدا نەبێت .کۆتایی بە پەیوەندی داگیرکارییانەی نێوان گوند و شار بێت. تەنیا رەتکردنەوەی سەرمایەداری بەس نیە ،دەبێ پەیوەندی نێوان کۆمەڵگەی ئەکۆلۆژی و سروشت بەهێز بکرێت». ئەنترۆپۆلۆگ ئەلیانور فینلەت با�سی لە گرنگی دابڕان لە زهنیەتی دەوڵەت-نەتەوە کرد و وتی « :زۆر شت هەیە کە دەکرێت لە کوردەوە فێری ببینین .لە بواری کردەیی دا کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی دوو کۆڵەکەی سەرەکی هەیە ،رێکخستنی سیا�سی و خۆپاراستن کە رێکخستنەکانی دەرەوەی دەوڵەتن». ژنە چاالکڤانی و زیندانی سیا�سی حەلیمە کورت بابەتەکەی لەسەر چۆنێتی دابڕان لە زهنیەتی پیاوساالری پێشکەشکرد و پوختەی قسەکانی وەها بوون» هەموو کێشەکان سەرچاوەکەی زهنیەتی پیاوساالریە و پیاوساالریش حەقیقەت پەردەپۆش دەکات .بۆ ئەوەش دابڕان لە سیستەم و زهنیەتی پیاوساالری لە بونیادنانی شارستانی دیموکراتی دا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
گرنگە». لە هەمان تەوەرەدا هاوسەرۆکی پەیەدە ساڵەح موسلم لەسەر دابڕان لە زهنیەتی ملیتاریزم وتی « :جیاوازی هەیە لە نێو چەمکی خۆپاراستن و هێرشکردن بە چەکی گران ،ئەمرۆ شەڕ شەڕی دابەشکردنی بەرژوەندیەکانی زلهێزەکانە لەسەر خاکەکەمان .ئەمەریکا ئەمرۆ بۆ لەناوبردنی داعش بۆمبی ملیۆنان دۆالر بەسەر ئەفغانستان دا بەردەداتەوە ،بۆمبی نوێ بەسەر شوعێرات دا بەردەداتەوە بەاڵم ئەگەر ئەو بودجەیە بۆ وشیاری و ئەلتەرناتیڤ لە بەرامبەر داعش خەرج بکرایە پێویست بە بەردانەوەی ئەو بۆمبانە نەدەبوو .ئەمرۆ لە رۆژئاوای کوردستان نمونەی خۆپاراستنمان هەیە کە سەرەتا خۆپاراستنە بە مۆدێلێکی نوێ بە ئایدۆلۆژیەک و دێدێکی نوێ و خۆ رێکخستنکردنی کۆمەلگە ،ئەمرۆ ژنانی رۆژئاڤا نمونەی سەملێنەری ئەو چەمکە نوێیەی خۆپاراستن و خۆرێکخستن کردن و گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتین» فابیان شیلدەر لە چیاپاسەوە بەشداری کردبوو لە پەراوێزی کۆنفرانسەکە قسەی لەسەر ناوەرۆکەکەی کرد و وتی» لەدۆخێکی گێژاوداین ،درکمان بە مەترسیەکانی نەکردبوو ،بەاڵم دەزانم کە دەبێ رزگارمان بێ لە میگا جانەوەرەی کە پێی دەلێن سەرمایەداری ،ئەوەش بۆ بونیادنان دەبێ کە دوو نمونەی بەرچاو هەیە :مۆدێلی رۆژئاڤا و چیاپاس. خوێندکاری زانستە سیاسیەکانی زانکۆی ئازادی بەرلین میگویل جاکوین بەراوردێکی وردی لەسەر دید و هزری ئۆجاالن و کتێبەکەی فرانز فانۆن خاوەن کتێبی « نەفرەتەکانی سەر زەوی www.komelge.com
« کرد و قسەی لەسەر هاوتەریبی لە دیدەکانیان دا کرد بە تایبەتی لە سەر شۆر�شی دژە کۆلۆنیال دا .فرانز فانۆن تێکۆشانی رزگاری لە دژی داگیرکاری و شٶر�شی کۆمەاڵیەتی وەک دوو هەنگاوی سەرکەوتوو و گرنگ لە رێی رزگاری دا دەبینێت .بزوتنەوەی ئازادی گەلی کورد ئەوە وەک میراسێکی گرنگ دەبینێت و بە کردەیی هەنگاوی بۆ ناوە بەتایبەتی لە شۆر�شی کۆمەاڵیەتی دا.
٢٠ساڵ لە زیندان بووم .لە سەرەتا لە قاو�شی ژمارە ٥ی زیندانی ئامەد کە سااڵنی ٨٠کان دا ئەشکەنجەکارەکان رۆژانە پێیان دەگوتین دەبێ تەسلیم ببن، ئێمەش بە هەڵوێستمان لەبەرامبەر دەوڵەت دەمانگوت بەرخودانی دەکەین، ئەو بەرخودانەش بە واتای دابڕان بوو لە دەوڵەت ،ئەوەی بن کەوت لە زیندان دەوڵەت بوو ئەوە�شی سەرکەوت ئەو رۆحی بەرخودانەیە و ئێستاش گەلی کورد لە رووی رۆحیەوە لە دەوڵەت دابڕاوە”.
کشێەی ژن کێشەی سیستەمە ،کێشەی ماف نیە بە تەنیا بەڵکو کێشەی هەبوونە
ئەندامی سەرحەد رووناهی کۆردیناسیۆنی کۆمەلێن ژنێن کوردستان کەژەکە بە رێی ڤیدیۆ بەشداری کۆنفرانسەکەی کرد و پوختەی قسەکانی لەسەر تێکۆشانی ژنان لەبەرامبەر زهنیەتی باوکساالری و پێشەنگیکردنیان لەشۆرش دا بوو و وتی» کشێەی ژن کێشەی سیستەمە ،کێشەی ماف نیە بە تەنیا بەڵکو کێشەی هەبوونە ،.ئێمە ئێستا وەک ژنان هەم الیەن هەم هێز و ئیرادەیان لەبەرئەوەی کە رێکخراوەین، رەخنەی سەرەکیمان لە زهنیەت بووە. ئەوەشمان گەیاند ئاستی شۆرشێکی زهنی و بە ژنۆلۆژی گەردوونی دەکەین».
رۆژنامەوان و نوسەر فوئاد کاڤ لە بابەتەکەی دا بە ناوی ” توند و تیژی و تیرۆری دەوڵەت و چۆنێتی هەاڵیسانی شۆرش ” وتی ” :ژیان بە بێ دەوڵەتیش دەبێ و کۆمەلگەی سروشتی سەملێنەری ئەو راستیەیە کە ژیان بەبێ دەوڵەتیش مەحاڵ نەبوە ،دەولەت تەنیا ٢%ی مێژوویی مرۆڤایەتی پێک دێنێت .لە جێیەک دەولەت هەبێ دیموکرا�سی نیە ،لەو جێیە�شی دیموکرا�سی هەبێ دەولەت نیە .دەوڵەت میکانیزمێکی لەناوبردنی کۆمەلگەیە و بەردەوام کار لەسەر ملکەچکردن دەکات .دابڕانی کۆمەلگە و خولقاندنی مۆدێلەکەی گرنگە .دەولەتی تورک یەک لەو دەولەتانەیە کە دژی دیموکراسیە. نمونەیەک لەسەر خۆم بێنمەوە کە ماوەی
رۆژنامەوان و پسپۆری بزوتنەوە کۆمەاڵیەتیەکانی ئۆرۆگوای راول زیباچی لەو بەشەی کە لەسەر « رێبازەکانی بونیادنان و خۆپاراستن» وتی « :بەتەنیا بەرەنگاربونەوەی دەوڵەت ،دەسەاڵت و پلەداری بەس نیە .گرنگە کە بە چ رێ و رێبازێک کار دەکەین بۆ گۆڕینی کۆمەڵگە ،بە چ رێیەک کە جارێکی تر لە دەوڵەت نەچینەوە و وەک دەولەت هێز لەخۆ دا کۆنەکەینەوە .بۆ خولقاندنی نوێ چۆن لە نێو کۆمەلگەدا کار بکەین و 55
NO:17 - June 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
گۆرانکاری بکەین .زاپاتیستەکان و کورد بە خۆیان دا هاتەوە کە دەتوانن رۆڵی چۆن گەیشتنە مۆدێلی خۆیان ئەوە بۆ سەرەکیان هەبێ لە بونیادنان دا « ئێمە مایەی لێکۆڵێنەوەیە .شارستانی لە کۆنفرانسەکەدا ئەوەی مایەی سەربەرژێڕ لە قۆناغی هەڵوەشانەوەیە، قەیرانێکی ئاسایی و سادە نیە .سەرنج بوو بۆ گەنجان و خوێندکاران ئەو سەمایەداری دژی ژن ،دژی سروشت و سەکۆیانە بوون کە بۆ نیشاندانی کتێب و دژی کۆمەلگەیە .سیستەمێکی شارستانی فرۆشتنی دانرابوون کە زۆربەی کتێبەکانی بێ سەرمایەداری دەبێ بئافرێنێرێت ،ئۆجاالن بوون و وەرگەڕی ئەملانی ،ئیتالی، ئەوەش پێی دەلێن ‹بیرکردنەوە کە شتێکی ئیسپانی ،ئینگلیزی و فەرەن�سی کرابوون. کە بیری لێنەکراوەتەوە› «. لەسەر زۆر بابەتی وەک « کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی ،ژنۆلۆژی، ئەکۆلۆژی ،رۆژئاڤا» لە نێو ۆرک شۆپەکان دا « ژنۆلۆژی « زیاترین بەشداری لێ بوو. گرینگە کە بە چ یەک لەو گەنجانەی لەوێ ناوی بیا بوو وتی رێبازێک کار دەکەین « پێشتر ژنۆلۆژیم لە کۆنفرانسێکی ئامەد بیست .زۆر سەری خۆم بەوەوە ئێشان بە بۆ گۆڕینی کۆمەڵگه تێگەیشتن لە سیستەمی باوکساالری ،ئەو جارە تێگەیشتم کە بۆ هەموو کەس بە پەرۆشەوە دەیەوێ لە ژنۆلۆژی تێبگات. بە بۆچونی من بابەتێکە کە ژنانی ئەوروپی هاوسەرۆکی دەبێت زیاتر راوەستەی لەسەر بکەن. یوسف فەوزا کۆنفیدراسیۆنی باکوری سوریاش لە دەبێ کار لەسەر ئەوە بکرێت کە جیاوازی کۆنفرانسەکەدا با�سی لەوە کرد کە چۆن ژنۆلۆژی لەگەڵ فێمینیزم چیە و لە کوێ رۆژئاڤا لە مۆدێلێکی ناموکینەوە گۆڕا بۆ دا یەکتر تەواو دەکەن». لە دوای هەموو دانیشتنێکیش مۆدێلێک کە خەڵک خۆی خاوەنداری لێدەکات نمونەیەکی لەسەر هەلوێستی دەرفەتێکی فراوان بۆ گفتوگۆ و پرسیار خەڵک لە سەرەتای شۆر�شی رۆژئاڤادا و وەالم کرایەوە .زۆربەی پرسیارەکان هێنایەوە و وتی» سەرەتا کە گەملان بە لەسەر رێبازەکانی چارەسەری و رێکخستن دەکەن ،دەیانگوت ئێوە فەرمان دەرچوون لە قەیرانی سەرمایەداری و بکەن ئێمە جێبەجێی دەکەین ،ئێمەش ئەلتەرناتیڤەکان بوون .دەستپێشخەری وتمان وا نابێت چونکە ئێوە وەها فێر ئازادی بۆ ئۆجاالن کە رێکخەری سەرەکی کراون کە ئەسەد فەرمان بکات و ئێوەش کۆنفرانسەکەیە لە ئاداری ساڵی ١٩٩٩ ناچار ببن پێکی بێنن ،وتمان نا ئێمە پێکەوە دا دامەزرا ،ماوەی ١٨ساڵە ئەو کارە مۆدێلی چارەسەری خۆمان بونیاد دەنێین ،بەڕێوەدەبەن ،وێرای ئەو کۆنفرانسە لە ئەوەمان بەرێی دامەزراندنی کۆمین و هەڵمەتی ئازادیەوە بگرە تا داوای هەڵگرتنی ئەنجومەکان کرد و ژنان و گەنجان لەو سزای سێدارە و دوایینیان هەڵمەتی ئیمزا مۆدێلەدا پێشەنگ بوون و باوەریان بۆ ئازادی ئۆجاالنیان بەڕێوەبردووە و
لە زۆرێک لە واڵتانی جیهان کۆنفرانس و کۆنگرەیان بەستووە و لەگەڵ بزوتنەوە ئەلتەرناتیڤەکان دەستیان بە دانوسان کردووە بۆ باڵوکردنەوە و گەیاندنی دیدی ئۆجاالن .لە سااڵنی دواییش دا زیاتر لە ١٠کتێبی ئۆجاالنیان بۆ زمانی جیاوازی رۆژئاوایی وەرگێرا .لە کۆنفرا�سی یەکەمی ساڵی ٢٠١٢نزیکەی ٤٠٠کەس بەشداری کرد کە نزیکەی ١٠٠کەسیان لە ئەوروپی ،ئەمەریکی ،ئەفریقیایی بوون. لە کۆنفران�سی دووەمین لە ساڵی ٢٠١٥دا زیاتر لە ١٢٠٠کە�سی رۆژئاوایی بەشداریان کرد کە زۆریان گەنج ،خوێندکار و کەسانی چەپ و ئەنارشیست بوون .بەهۆی نەمانی جێگەوە بەشێکی زۆر لە بەشداران لەسەر پێپلیکانەکانی ناو هۆڵەکە دانیشتبوون. لە کۆنفران�سی ٢٠١٧زیاتر لە ١٢٠٠ کە�سی رۆژئاوایی تەنیا لە دەرەوەی ئەملانیا هاتبوون .گروپی گەورە لە ئەملانیا ،ئیتالیا و ئیسپانیا هاتبوون .زۆربەی ئەوانەی هاتبوون بە دەرفەتی خۆیان هاتبوون و هەموو میوانەکانی دەرەوەش لە رۆژانی کۆنفرانسەکەدا لە زیاتر لە ١٥٠ماڵی واڵتپارێزی کوردستانیی دا میوانداریان کرا .بەشداران و میوانانی دەرەوە رەتیان کردەوە کە رەوانەی ئوتێلیان بکەن و تەنانەت دەیانویست لە نزیکەوە ئەو خێزانانە بناسن کە کاریگەرن بە دیدی ئۆجاالن .پاراستنی ئاسای�شی هەزاران کە�سی کە هاتبون بۆ جێی کۆنفرانسەکە و رۆژانە جوڵەیان پێدەکرا لە دابەشکردنیان و هێنانەوەیان کارێکی هەر وا ئاسان نەبوو بەاڵم مۆدێلی خۆرێکخستن کردنی گەلی کورد و بزوتنەوەکەی لە ئاستی ئەوروپا و بە تایبەتی ئەڵمانیا ئەو کارەی ئاسان کردبوو ،چونکە هەر ماڵ ،خێزان و تاکێکی رێکخراو ئەو کارەی بە کاری خۆی دەزانی.
56
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
ژیانی ئۆجاالن ل ه ئورفاو ه تا ئیمڕالی له‌توركیه‌وه /لوقمان عه‌بدوڵاڵ به�شی یه‌كه‌م بۆچوون و چەسپاندنێكی زانستییه كه ژینگەی سروشتی و پەرەسەندنی مێژوویی ل ه پێكهاتنی کەسایەتی تاکدا رۆڵێكی دیاریکەر دەبینێت .له ئاستی هه‌ندێک ده‌کرێ پێناسه‌كردندا دەستنیشانکردنی گه‌وهه‌ری سەبارەت به چوارچێوه‌ی مێژوویی و ژینگه پێشبخرێت .ئهو ژینگەو شوێنەی لێی لەدایکبووم لەشێوەو دیمەنی ئهو ته‌پۆلك ه بچووكانه‌یە کە ناوەڕاستەكانی چیای تۆرۆس لە رۆژئاواوە لەگەڵ ده‌شته‌كانی میزۆپۆتامیا ب ه یه‌كتر ده‌گات، لە تەپۆلکەو گرد گەلێک پێکهاتووە کە دۆڵەکان لێکیان جیا دەکاتەوە .گوندی ئۆمه‌رلی(ئا‌مارا -ئاماران) كه لە نزیکەی پێنج كیلۆمه‌ترێکی پێچه‌كانی رووباری فورات هەڵکەوتووە ،شوێنی لەدایکبوون و گەورەبوونمە. كه‌شو‌هەوا‌ی دەڤەرەکە وه‌كو كه‌شو‌هەوا‌یەکی درەنگ هاتووی ده‌ریای سپییه .ده‌كه‌وێته ناوه‌ڕاستی ئهو ناوچه‌یه‌ی له مێژوو به هیاللی به‌پیت ناوده‌برێ .جوگرافیاو كه‌شو‌هەوا‌کەی بۆ كولتووره‌كانی دانه‌وێڵه و ئاژه‌ڵداری لەبارو گونجاوه .ئهو تایبه‌تمه‌ندێتیانه‌ی سه‌رده‌می نیۆلۆتیک كه تا ئێستاکەش www.komelge.com
بەشێوەیەکی بەهێز لە ئارادایە، پیشانماندەدات كه یەکێکە لە سه‌ره‌كیترین ئەو دەڤەرانەی كۆمه‌ڵگه‌ی نیۆلۆتیکی تێدا پێشكه‌وتووه .پێکهاتەی دەرەبەگایەتی کە له دەڤەرەکانی نزیكەوە بەهێزە ،هەروەها خەسڵەتەکانی سەرمایەداریش كه‌دواتر پەرەیان سەندووە ،له‌و دەڤەرەی له‌دایكبوونم نه‌بووه. ئه‌وتۆیان كاریگه‌ریه‌كی به‌رده‌وامبوونی كۆمه‌ڵگه‌ی گوندی نیۆلۆتیک به شێوه‌یه‌كی به‌هێز ،ره‌وشێكی سەرنجڕاکێش و شایه‌نی تێڕامانه. هه‌روه‌كو ده‌زانرێ هه‌وڵه‌كانی شارستانیه‌تی سۆمه‌ر بۆ كۆلۆنیكردن بۆ یه‌كه‌مین جار بەشێوەیەکی بەهێز لەو دەڤەرانە تاقیکراوەتەوە .دەڤەرەکەمان تەواو ده‌كه‌وێـته ناوه‌ڕاستی كۆلۆنیه‌كانی سۆمه‌ر ،ك ه ل ه باشووردا سەرەکیترینیان «كارگامێشه» ،له‌رۆژهەاڵت «ئورفا ـ بیلیجیك» ،له باكوور «سامسات» و رۆژئاواش شاری «په‌ره‌یه» .هەروەها ناوچه‌یەکە دەکەوێتە ناوه‌ندی پاشایه‌تی كۆماگه‌ناش .مسۆگه‌ره کە سااڵنی 2000پێش زایین ئاشنای شارستانیه‌ت بووه .شیمانه‌یه‌كی به‌هێزە كه سەردەمی نیۆلۆتیکی�شی بەخۆیەوە بینیوە کە لە سەردەمی لەدایکبوونیەوە تا رۆژی
ئەمڕۆمان هاتووە و ته‌مه‌نەکەی 15هه‌زار ساڵه .هەروەها ئاشنای شارستانیه‌ته‌كانی ئاشوری ،ماد -پارس ،ساسانی ،هێلینی، كۆماگه‌نا ،رۆما ،بێزه‌نتی ،عه‌ره‌بی ـ ئیسالمی و تورک -عوسمانیش بووه. تایبه‌تمه‌ندیه‌كی دیكه‌ی گرنگی مێژووی ئهم ناوچه‌یه ،ئه‌وه‌یه كه ده‌روازە و پردی تێپه‌ڕبوونی جڤاتە ئه‌تنیكی و قه‌ومه جیاوازو هەمەڕەنگە‌كانه .قەوم و جڤاتێکی ئه‌تنیكی ساف له ئارادا نییه .تاوه‌كو ئێستاش شوێنپه‌نجه‌ی مۆزائیكێكی تێكه‌ڵه‌ی هه‌موویان لە دەڤەرەکە به‌هێزه .له پێدراوه مێژوویی و شوێنه‌وارنا�سی و نه‌ژادناسیه‌كانه‌وه ده‌رك به‌وه ده‌كرێت كه یه‌كه‌مین جڤاتی ئه‌تنیكی خاوه‌نی جێنیشنه جێگیره‌كان هۆری (خوری -حۆری)یه به‌ریشه ئاریانه‌كانن .لێكچوونی پێكهاته‌ی زمانی كوردانی رۆژگاری ئه‌مڕۆمان لهگهڵ پێكهاته‌ی زمانی هۆریه‌كان ئهم راستینه ده‌سه‌ملێنێ .هه‌روه‌كو ده‌زانرێ 57
NO:17 - June 2017
هۆری ناوێكی گشتیی ه و سۆمه‌ریه‌كان بۆ ئەو گه‌النه‌یان بەکارهێناوه كه لە باکور له‌ناوچه شاخاوی و گردۆلکە به‌رزه‌كاندا ژیاون .هه‌روه‌ها هه‌ندێک جار سۆمه‌ریه‌كان گه‌لی ئهم ناوچه‌یان به «كورتی» ناوبردووه كه‌‌واتای» گه‌لی شاخی» ی شاخی و دەبەخشێـت .وشەی «كور» مانا شاخستانی دەبەخشێت ،هەرچی پاشکۆی «تی» یە گوزارشت لە مەنسوبیەت دەکات .بەمجۆرەش وشەی «کورتی» مانای شاخی و شاخستانی دەبەخشێت. له باشووریش جڤاتی ئه‌تنیكی ئامۆری به‌ریش ه سامی ده‌ژین ،كه به‌رده‌وام به‌ره‌و ناوچه‌كه دزه ده‌كه‌ن .ده�شێ ناوی ئه‌ممار(ئاماڕا) بەرهەمێکی كاریگه‌ری ئهم نه‌ریته كولتووریه بێت .ئهم جڤاتانەی له‌رێی عه‌ره‌به‌كانه‌و ه پێگه‌یه‌نران ،دواتر له ژێر فه‌رماندارێتی سه‌عدی كوڕی وه‌قاس ئیسالمیه‌تیان بۆ ناوچه‌كه گواسته‌وه .تا ئێستاکەش ناوی زۆربه‌ی گوند و مرۆڤه‌كانی دەڤەرەکە ریشه‌كه‌ی عه‌ره‌بییه .شیمانه ده‌كرێ كێشمه‌كێ�شی نێوان هۆری ـ ئامۆری باو له‌ناوچه‌كه‌دا بۆ مێژووێكی یه‌كجار كۆن بگه‌ڕێته‌وه .گه‌لێك پاشماوه‌ی ئاشوریه‌كان تاوه‌كو ئێستاش له ناوچه‌كه‌دا ماوه‌ته‌وه .گه‌لێك به‌ردی نووسراو هه‌ن. گرووپه ئه‌تنیكیه‌كانی دیكه کە ناوچه ئاشنای بووه لووییه‌كان و ئه‌رمه‌نیه‌كان جێگای بایه‌خن .بەدرێژایی قۆناخی توانه‌وه کە له‌ماوه‌ی 1000 ساڵ پێش زایین تاوه‌كو 1000ی زایین له‌الیه‌ن گریكه‌كان (یۆنانییە کۆنەکان) به‌ڕێوه‌چوو ،مسۆگه‌ره کە لووییه‌كان جڤاتێکی ئه‌تنیكی به كاریگه‌ربوون له‌ناوچه‌كه‌دا .وشه‌ی گوند كه تا ئێستاش واتای دێ دەبەخشێـت به‌زمانی لووییه، هەروەها مانای «گرد -تەپۆلکە»ش 58
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئۆجاالن له تافی الوێتیدا
دەبەخشێـت .لەكاتێكدا سۆمه‌ریه‌كان ئهم گردو تەپۆلکانه‌ی شوێنی نیشته‌جێبوون به«ئور» ناو ده‌به‌ن ،لووییه‌كان پێیده‌ڵێن «گوند» .لووییه‌كان یەکێک لەكۆنترین گه‌النی ئه‌نادۆڵن ،زیاتر له باشوور و باشووری رۆژهەاڵتی ئه‌نادۆڵ نیشته‌جێبوون .زمان و كولتووره‌كه‌یان ریشەیان ئاریانییه. لەمیانەی پاشماوه كولتووریه‌كانەوە ده‌رده‌كه‌وێت ك ه ئه‌رمه‌نیه‌كانیش له گه‌له كۆنه‌كانی ناوچه‌ن .گوندی جه‌بین (سایالك قایا) كه گوندێكی دراوسێمانه و تا پۆلی پێنجه‌می سه‌ره‌تاییم تێدا
توركمانه‌كان زیاتر له
رۆژئاوای فوراته‌وه هاتوون و هه‌وڵی دزه‌كردنیان داوه
خوێندوو ه و رۆژانە هاتووچۆم ده‌كرد، تا سه‌رده‌می كۆمار گوندێكی ئه‌رمه‌نیه. خه‌لفه‌تی (رۆم قه‌اڵ) كه قه‌زای ئیداری
دەڤەرەکەمان بوو ،شیمانه‌یه‌كی به‌هێز ئه‌وه‌یه ناوەکەی لەناوی گه‌لێك دێت كه به‌كانزاوە خه‌ریك بووبن و لە کاتی خۆی به هال ـ پاوۆ ناو‌براون .شیمانه ده‌كرێت ئهم گه‌له‌ش باپیرەی ئه‌رمه‌نیه‌كان بن .وه‌ستایی كانزاكاری له‌ناوچه‌كه تایبه‌ت به‌ئه‌رمه‌نیه‌كانه .له‌دووه‌مین سه‌ده‌ی زایینه‌وه ئیتر كۆچی تیرەو هۆزە توركمانه‌كانیش به‌ره‌و ئهم ناوچه‌یه ده‌بینرێت .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌رۆژهەاڵت كورده‌كان به‌ته‌واوی بااڵده‌ستن، هەربۆیەش توركمانه‌كان زیاتر له رۆژئاوای فوراته‌وه هاتوون و هه‌وڵی دزه‌كردنیان داوه. ئه‌گه‌ر له ژێر رۆشنایی ئهم راستینه‌یه‌دا نه‌خشه‌یه‌كی ئه‌تنیكی ده‌وروبه‌ری گونده‌كه‌مان بكێشم ئەوا به‌مجۆره‌یه ،له‌ناوه‌ڕاست گوندی ئاماڕا (ئۆمه‌رلی) كورده ،له‌رۆژئاوا له كه‌ناری رووباری فورات گوندی عه‌ینۆ (عه‌ین، به‌زمانی عه‌ره‌بی به‌واتای كانی دێت، كانیه‌كی گرنگه) توركمانن ،له‌باكور گوندەکانی پازور ،دارتۆ و گۆلگان كوردن. له‌رۆژهەاڵت گوندی ئارا (رێی ناوین) توركمانن ،هەروەها گوندی ئارام یش له باشوورە کە توركمانن .شیمانه ده‌كرێ ناوی ئارا و ئارام به‌ریشه ئاشوری ـ ئامۆری بن .له‌باشوور جه‌بین(سایالك قایه) تا رابردوویەکی نزیك گوندێکی ئه‌رمه‌نی بوو ،له‌سەردەمی كۆمار به‌تورك كراوه. وەک دەبینرێت ته‌واو لەناو زه‌مینه‌یه‌كی مۆزائیكی ئه‌تنیكی و كولتووری داین. هه‌روه‌كو بڵێی �سێ چوار گرووپی ئه‌تنیكی ـ كولتووری سه‌ره‌كی رۆژهەاڵتی ناوین له‌ناو به‌یه‌كه‌وه ژیانێكی بەهێزدان. به‌رده‌وام كاریگه‌ری ئامۆریه سامیه‌كان، ئاشووری و عه‌ره‌به‌كان له باشورەوە هاتووه ،كاریگه‌ری ئه‌رمه‌نیه‌كانیش وه‌كو www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
گه‌لێكی پیشه‌كار ،ئاسنگه‌ر و كانزاكار له‌باكووره‌و ه هاتووه .تورك ـ توركمانه‌كان گرووپێكی دیكه‌ی ئه‌تنیكی ـ كولتوورین كه لەدوای هه‌مووان هاتوونه‌ته ناوچه‌كه. هه‌رچی كوردانن ،وه‌كو سه‌ره‌كیترین ئافرێنەر و به‌هێزترین درێژه‌پێده‌ری كولتوور و شۆڕ�شی نیۆلۆتیک ،له‌ناوچه‌دا رۆڵێكی تەوەرەییان بینیوه .کشتوکاڵ و ئاژه‌ڵداری كار و پیشەی سه‌ره‌كیانه. عه‌ره‌ب ـ ئامۆریه‌كان به بازرگانیەوە به ئه‌رمه‌نیه‌كان خەریکبوون، كانزاكاری ،توركمانه‌كانیش به‌كۆچه‌ری و شه‌ڕڤانیه‌وه سەرقاڵ بوون. ئهم تایبه‌تمه‌ندێتیه‌ی ناوچه‌كه، ده‌رفه‌ت به‌زاڵبوونی كولتوورێك نادات كه سه‌ر به تاكه قه‌ومێك بێت ،له قۆناخه كۆنه‌كانی مێژووه‌وه به‌یه‌كه‌وه ژیان و فر ه كولتووری ده‌كاته ناچاریه‌ك. له‌بواری باوه‌ڕیشه‌وه دەڤەرێک ە له‌كۆنه‌وه مه‌سیحیه‌ت و موسوڵمانێتی له‌گەڵ یه‌كتردا ده‌ژین .هه‌ربۆیه وەک ئه‌دره‌س كۆنترین ناوچه‌ی فره كولتووری و فرەئه‌تنیكی و مرۆڤپه‌روه‌رییه .ته‌ڤلیبوون و به‌ناویه‌كداچوونی كۆمه‌ڵه ئه‌تنیكیه‌كان بەهێزە .هەموویان ژن خوازی له‌گەڵ یه‌كتری دەکەن .ئهم ره‌وشه‌ش روونیده‌كاته‌و ه کە بۆچی سیسته‌مێكی سەرکوتکردن و فشاری چینایه‌تی به‌هێز ئاوانه‌كراوه .زاڵنه‌بوونی تاكه كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ،هه‌بوونی گرووپە ئه‌تنیكیە جیاوازەکان له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌كاندا و پاراستنی بونیادی خۆیان ،تایبه‌تمه‌ندێتیه به‌هێزه‌كانی گوندی نیۆلۆتیک؛ ناهێلێت ده‌وڵه‌تێكی به‌هێز یاخود میرنشینێكی شێوازی كۆیله‌داری و ده‌ره‌به‌گایه‌تی مۆری خۆی له‌ناوچه‌كه بدات .ناوچه‌كه ئاستی هۆز ـ خێڵی كۆمه‌ڵگه‌ی گوندی تێپه‌ڕنه‌كردووه و به‌هه‌زاران ساڵه www.komelge.com
هه‌وڵده‌دات ئاستێكی كۆمه‌ڵگه‌یی نزیك به بنه‌ماڵه ئازاده الدێیه‌كان بپارێزێت .چونك ه به‌گایه‌تی به‌خۆیه‌وه نه‌دیوه .له سه‌رده‌می سۆمه‌ریه‌كانه‌وه له‌گونده‌كانی بیره‌جك ـ خه‌لفه‌تی،
گونده‌كه‌مان هه‌زاران
ساڵ به‌ر له ئێستادایە،
به‌بێ ئه‌وه‌ی هێنده له باوه‌ڕی ئایینی
ئیسالمی تێبگات لەناویدا ده‌ژی
سامسات ،بیرۆكراتێكی كۆلۆنی گرێدراو به سه‌ره‌ڕۆیی ناوه‌ندی هه‌یه كه‌خاوه‌ن هێزێكی سنوورداره .ئهم بیرۆكراسیه له كولتووری گه‌النی ناوچەکە نامۆیه، هه‌روه‌كو بڵێی دیوارێكی ئه‌ستووریان له‌نێواندا هه‌یه .ئهم تایبه‌تمه‌ندێتیه تا ئێستاکەش به‌رده‌وامه .ئهم گه‌وهه‌ره كۆلۆنیگه‌راییه‌ی بیرۆكراسیه‌ت ،له ئاستی خۆجێییدا رێگای به جیابوونه‌وه‌ی چینایه‌تی نه‌داوه ،ده‌رفه‌تی به پێكهاتنی بیرۆكراسیه‌تێكی خۆجێیی نه‌داوه. هه‌ربۆی ه ناکرێ باس ل ه كولتوورێكی به‌هێزی چینایه‌تی بكرێت .كولتووری زاڵ زیاتر كولتووری بنه‌ماڵه‌ی الدێیی ئازاده .ته‌نانه‌ت كولتوورێكی به‌هێزی خێڵه‌كیش نه‌هاتووه‌ت ه ئاراوه .كولتووری سه‌رمایه‌داریش تازه بە تازە گەشە دەکات. ئهم راستینه‌یه‌ش ره‌وشێكی تایبه‌ت به‌ناوچه‌كەیە .بوونی شوێنپه‌نجه‌ی به‌هێزی كولتووری كشتوكاڵی نیۆلۆتیک، هۆكارێكی گرنگی هه‌سته‌كانی یه‌كسانی و
نه‌پلیشانه‌وه‌ی تەواوەتی ژنانه .به‌كورتی ده‌توانم به‌م شێوه‌یه تایبه‌تمه‌ندێتیه سروشتی و مێژووییه‌كانی ئهو ناوچه‌یه پێناسه بكه‌م كه تێیدا هاتوومه‌ته دونیاوه. خێزان (ماڵبات) و کۆمەڵگەی گوند كه خێزانیش جێگای خۆی تێدا ده‌گرێت فاكته‌رێكن له‌نزیكه‌وه ناسنامه‌ی منداڵ یه‌كالده‌كەنه‌وه .هه‌روه‌كو چۆن له چوارچێوه‌ی دیاریكراویشدا ده‌ركی پێده‌كرێ کۆمەڵگه‌ی گونده‌كه‌مان کە له ژێركاریگه‌ری كولتووری نیۆلۆتیکی هه‌زاران ساڵ به‌ر ل ه ئێستادایە ،به‌بێ ئه‌وه‌ی هێنده له باوه‌ڕی ئایینی ئیسالمی تێبگات لەناویدا ده‌ژی و پەیڕەوی دەکات .کۆمەڵگەو جڤاتی دەڤەرەکە له‌و خێزانه هه‌ژاران ه پێكدێت كه جیاوازی چینایه‌تییان له نێواندا نییه ،موڵكێكی هێنده كه‌میان هه‌یه كه بە�شی تێری گوزه‌رانی خۆیان دەكات ،کرێکا‌ری و سه‌پانی بۆ ده‌ره‌وه ده‌كه‌ن .ئه‌گه‌ر له‌كۆنیشه‌وه بێت عه‌شیره‌تگه‌رایی و هۆزگەرایی تێپه‌ڕكراوه؛ په‌یوه‌ندیه‌كانی خزمایه‌تی و بنه‌ماڵه‌یی هێنده الواز بووه ته‌نانه‌ت بە�شی به‌تیره‌بوونیش ناكات. به‌رامبه‌ر به په‌یوه‌ندیه‌كانی سه‌رمایه‌داری ك ه له پەرەسەندندایە ،لە پێگەی زه‌حمه‌تكێشە نه‌دارەکاندان .هەروەها بەرامبەر به پێكهاته‌ی بیرۆكراسیه‌تی كۆماریش نامۆن .خوێنده‌واریه‌كی سنوورداریان هه‌یه .هێنده ئاگاداری كولتووری كۆمار نین. كاریگه‌ری كۆمه‌ڵگه‌ی نیۆلۆتیکی�شی له‌ناودا ،ده‌کرێ بگووترێ ك ه خەڵکی دەڤەرەکە وەک تاک و جڤات بەبێ ئەوەی كاریگه‌ری سیستەمەکانی كۆیله‌داری، ده‌ره‌به‌گایه‌تی و سه‌رمایه‌داری بە وەرچەرخانێکی دیالەکتیکیدا تێپەڕ بکەن کە له‌ده‌ره‌وه وه‌ریانگرتوون ،له‌میانه‌ی 59
NO:17 - June 2017
چه‌مكی قەدەرگەرایی «ئه‌وه‌ی به‌سه‌رمان دێت قەدەرە ،ناچارین په‌سەندی بكه‌ین« له‌قوواڵییەوە له‌ناو پاسیفیزمدا ده‌ژیت. ئەسته‌مه سەرجەم كولتووره‌كان واتایه‌كیان بۆی هه‌بێت .بەجۆرێک لە جۆرەکان وەک چینه ژه‌نگگرتووە نقومبووەکان ،به‌ستوویانه .له‌الیه‌نی هزری و رۆحیه‌وه هیچ خولقكاریه‌كیان لێ چاوه‌ڕوان ناكرێت .دەکرێ ئه‌مه به «مانه‌و ه له‌ده‌ره‌وه‌ی زەمان»یش ناو ببه‌ین .ئەو محافەزەکاری و داخراوبوونەی كۆمه‌ڵگه‌کانی رۆژهەاڵت له سااڵنی 1000ی زایینیه‌وه دووچاری هاتوون ،تا ئێستاش به‌رده‌وامه .وەک كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی مارژیناڵ رۆچۆتە ناو بنی چاڵەکە ،تەنانەت یادەوەریە میتۆلۆژیەکانی�شی لەدەستداوە و دەرک بەوەش ناکەن ئهو خوداوه‌نده‌ی باوه‌ڕیان پێی هێناوه كامه پێویستیانی پێكهێناوە. هەروەها ته‌ڤلینه‌بوونیان بۆ هیچ قۆناخێكی شۆڕشگێڕی دژ بەسیسته‌می سه‌رمایه‌داری ،ئەو ره‌وشە مارژیناڵەیان ته‌نگه‌تاوتر ده‌كات .كۆمه‌ڵگه‌ی گوند زۆر ب ه زەحمەتیەوە تەنیا له‌بواری جه‌سته‌یی دەتوانێ درێژە بە بوونی خۆی بدات ،هه‌رچی ل ه بواری ئایدیۆلۆژیه به قوواڵیی لەناو نامۆبوونی هزری و رۆحیدا ده‌ژیت .ئامانجێكی ئه‌وتۆی كۆمه‌اڵیه‌تی، سیا�سی و ئایدیۆلۆژی ژیان بوونی نییه. ته‌نانه‌ت هزری فریادڕه�سی و ئاخیره‌تیش واتای خۆی له‌ده‌ستداوه .به‌اڵم بوون به فه‌رمانبه‌رێکی بچووك و كاركه‌ری له ئه‌وروپا ،ده‌توانێ ئومێدی سنوودار بخولقێنێ .رووبه‌ڕووی راستینه‌ی کەسایەتی مرۆڤێكین كه خراپی نییه، به‌اڵم چاکەو خێری�شی نییه ،بێكاریگه‌رییەو ملكه‌چه .هه‌روه‌كو بڵێی مه‌حكومی ژیانێكه كه هه‌موو شتێكی رزیوه ،بێواتا بووه، 60
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بێچاره‌یی به‌قه‌ده‌رێك ده‌بینێ و وه‌كو ئهو ه وایه كه له به‌ندیخانه‌یه‌كی سەركراوه‌ی جیهاندا خۆی به‌ندكردووه کە لە ئافرێنەری دوورە. له بنه‌ماڵه‌یه‌ك هاتوومه‌ته دونیاوه
سەردەمی عوسمانیەکان بیرۆكراتێك به‌ناوی عوسمان پاشا له‌ناو ماڵباتدا ده‌ركه‌وتووه كه هاوبە�شی ئهم راستینه‌یه بووە .به‌اڵم كاتێك له‌میانه‌ی هه‌ندێک زاراوه بیرم كرده‌و ه كه دەکرێ بۆهێڵی كۆمه‌اڵیه‌تیش کاریگەری هه‌بێت ،ده‌ركم به‌وڕاستیه كرد كه پێویسته له نزیكه‌وه لێكۆڵینه‌وه له‌سه‌ر بنه‌ماڵه‌کەمان بكرێت .پێدراوی ئه‌وتۆ نین كه ئاماژه به‌هه‌بوونی ریشه‌ی کالن یاخود خانه‌دان بۆ بنەماڵەکەمان بنه‌ماڵه‌یه‌كە لەنێوان بكه‌ن، هەردووکیاندایە ،ئەگەری ئەوە هەیە کە بنەماڵەیەکی رەسەن و به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ك بێت. به‌زمانی كوردی به «ماڵی ئۆجه« ناوبراوەو ناسراوە .لێرەدا ده‌کرێ «ماڵی» وه‌كو فامیل به‌كار بێنین ،هەرچی «ئۆجه« یە كۆنترین باپیره‌مانه كه ناسراوەو ده‌زانرێ. له‌و بڕوایە‌دام نازناوی ئۆجاالن بۆ ئهو باپیرەمان ده‌گه‌ڕێته‌وه .ئۆجه دوو خێزان بۆ هه‌ردوو كوڕه‌كانی حوسێن و عه‌بدوڵاڵ پێكدێنێ .باوكم كوڕی عه‌بدوڵاڵیه، ناوی عومه‌ره .ناوی منیش له باپیره‌م عه‌بدوڵاڵوە هاتووه .ئهو تایبه‌تمه‌ندێتیە
بەرچاوانه‌ی باپیره‌م كه زۆرجار ده‌گوترێته‌وه ،ئه‌وه‌یه كه دانا و سوارچاك بووه. من خۆشم شایه‌دم كه باوكم کەسایەتیەکی بەکاریگەر نەبوو ،به‌اڵم مسۆگه‌ر خاوەن کەسایەتیەکی راستگۆو سەرفیراز بوو ،بێگومان گرێدراوی باوه‌ڕیه‌كانی بوو و سه‌باره‌ت به‌هیچ كه‌سێك به‌خراپی بیری نه‌ده‌كرده‌وه. وه‌كو كه‌سایه‌تیه‌ك دەهاته به‌رچاوم، كه ئه‌گه‌ر هه‌لومه‌رجه‌كانی له‌باربووایه، له‌رێگای ئهم تایبه‌تمه‌ندێتیه‌یه‌وه دوودڵی له ته‌ڤلیبوونی قه‌ڵه‌مبازه مێژووییه‌كان نه‌ده‌كرد .له‌راستیدا عارف بوو .سه‌باره‌ت به‌ناسینی من له ئاستێكی به‌رزدا بوو. ئێستاكه‌ش له‌بیرمه :كاتێك له‌ژێر داری فستق پێی گووتم كاركردنت زۆر خاوێن ه و شێوازه‌كه‌ت فه‌تحكارییه ،له‌ژێر قوواڵیی ئازاری بێهێزیه‌وه ده‌ینااڵند .ئه‌گه‌ر ئاماژە به‌و ساتەش بكه‌م كه‌هیچ كاتێك له‌بیری ناكه‌م له‌جێگای خۆیدا ده‌بێت .كاتێك وه‌ك فه‌رمانبه‌رێكی رووپێوی (مساح) له دیاربه‌كر بووم ،بینیم له‌سه‌ر دیوارێکی تەالری ویالیه‌ت دانیشتووە ،كاتێك بەیەکەوە كاڵه‌كێكمان پارچه كرد و خواردمان خۆشحاڵی خۆی پیشاندا. بەو دۆخەی خەمگین بووم .ئهو الیه‌نه‌ی زۆرترین گرنگی پێده‌دا ره‌نجی بازوو و بەدەستهێنانی بەرامبەرەکەی بوو .كاتێك له‌ئێمه تووڕه ده‌بوو ده‌یگووت»:خۆزگه نان كه‌روێشك بووایه ،ئێوه‌ش تانجی و به‌دوای بكه‌وتنایه« .ده‌یخواست راستینەی ملمالنێی بەدەستهێنانی نانمان تێبگه‌یه‌نێ .به‌اڵم هێزی تێگه‌یشتنی ئه‌مه‌مان نه‌بوو .كاتێك به‌منی گووت» ئه‌گه‌ر بمرم ،ته‌نانه‌ت دڵۆپه فرمێسكێكیش له‌چاوت نایه‌ت ه خوار» به‌زانایی قسه‌ی ده‌كرد و راستی گووتبوو. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،17حوزه‌یرانی 2017ز \ جۆزه‌ردانی 2717ك
هەرچی لقەکەی دیكه‌ی ماڵبات ە له‌خۆرازیبوونی ره‌سه‌نێتی تێیدا زاڵ بوو .هه‌روه‌ها با�سی ئه‌وه‌ش ده‌كرێ كه له‌كۆنه‌وه لە سەردەمی عوسمانیەکان بیرۆكراتێك به‌ناوی عوسمان پاشا له‌ناو ماڵباتدا ده‌ركه‌وتووه .ئهو خه‌باته‌ی عیسمه‌ت ب ه پشتبه‌ستن به لێكۆڵینه‌وه و لێگه‌ڕینه‌كانی فه‌رماندارێتی گشتی سوپای تورکیا سه‌باره‌ت به بیۆگرافیای من ئه‌نجامیدا ،به‌هه‌مان ئه‌نجام گه‌یشتبوو. شیمانه‌ی ئه‌وه له‌پێشه كه به‌رامبه‌ر هێر�شی هۆزە عه‌ره‌ب و توركمانه‌كان بۆسه‌ر كورده‌كان بنه‌ماڵه‌كه‌مان پێشه‌نگایه‌تی بەرخودانیان كردووه .له‌و زه‌وی و زاره به‌رفراوانه‌ی بۆیان ماوه‌ته‌وه ده‌رك به‌و راستیە ده‌كرێت كه ناوچه‌كه‌یان به‌رامبه‌ر هێر�شی هۆزە عه‌ره‌به‌كان له‌باشوور و هۆزە توركمانه‌كان له‌رۆژئاوا پاراستووه .سەر بە خێڵی (به‌سكی) یه‌كانن كه لقی رۆژئاوای هۆزی به‌رازین، ده‌کرێ بگووترێ تێكۆشه‌رترین بنه‌ماڵه‌ی پێشەنگی رۆژئاوا پێكدێنن .هه‌روه‌كو ده‌زانرێ به‌شێكی هۆزی به‌رازییه‌كان له‌ناوچه‌ی سنووری نێوان ئێراق ـ ئێرانی نزیك سلێمانی ده‌ژین .له‌و قۆناخه‌ی من لە دەڤەرەکە بووم ،په‌یوه‌ندییە هۆزایەتی و خێڵه‌كیەکان به‌ته‌واوی له‌بیر كرابوون. وه‌ك ناوێكی گشتی هه‌ر بنه‌ماڵه‌یه‌ك خۆی به« كرمانج» ناوده‌بات .كرمانجێتی گوزارشت له‌و كورده ده‌كات كه له‌خێڵ و هۆز دابڕاوه ،هه‌نگاوی ناوه‌ته ناو پرۆسەو قۆناخی به‌گه‌لبوون .به‌شێوه‌یه‌كی به‌رباڵو كرمانج بوون له كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م و سه‌ده‌ی بیسته‌م پەرەدەسەنێت .ئه‌مه‌ش بۆ كوردان به‌واتای به‌گه‌لبوونێكی به‌رفراوان دێت. كاتێك ئه‌وه بێنینه به‌رچاوان كه‌ته‌واوی ئهو خێزان و بنه‌مااڵنه‌ی له‌ده‌ره‌وه‌ی www.komelge.com
خێڵ و هۆز ده‌مێنن به‌كرمانج ناوده‌برێن، ئهو قۆناخه‌ی كه شكاندنی كاریگه‌ری ده‌ره‌به‌گایه‌تی و سەرهەڵدانی الدێیی ئازاد و زه‌حمه‌تكێشانی الدێیی تێدا پێشكه‌وت، دینامیكێكی گرنگی كوردانه. هه‌روه‌كو چۆن من له‌م دینامیكه‌وه
ئهو قۆناخه سه‌رسوڕهێنه‌ره سیاسی و ئایدیۆلۆژیه‌ی ده‌كه‌ومه ناوی پێكهاته‌یه‌كی وه‌های هه‌یه كه كۆتایی به ئه‌تنیك دێنێ و دەروازەی قۆناخی گه‌لبوون ده‌كاته‌وه PKKش له‌به‌رئه‌وه‌ی هاتووم، كوردان سه‌ره‌كی به‌شێوه‌یه‌كی په‌یوه‌ندیدار ده‌كات ،جواڵنه‌وه‌یه‌كی كرمانجانه .بناخه كۆمه‌اڵیه‌تی ـ ئابووریه‌كه‌ی به‌شێوه‌یه‌كی قورس كرمانجه .كرمانج گوزارشت له‌كوردانی قۆناخی به‌گه‌لبوون ده‌كات .لەگەڵ پرۆسەی کرمانجبوون سۆزه‌كانی هۆز و خێڵ نامێنێ؛ ئه‌گه‌ر به‌شێوه‌یه‌كی الواز و له‌خۆشیه‌وه بێت ،هۆشیاری قه‌وم و گه‌ل جێگاكه‌ی پڕ ده‌كاته‌وه .بەبەراورد لەگەڵ هۆشیاری خێڵه‌كی ،ئەمە گوزارشت له‌شێوه‌یه‌كی پێشكه‌وتووتری هۆشیاری میللی و كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌كات .ئهم
ره‌سه‌نێتیه‌ی له‌پێكهاته‌ی سه‌رۆكایه‌تی PKKو كادیره سه‌ره‌كیه‌كانیدا هه‌یه، ئهو بنەما كۆمه‌اڵیه‌تییه پێكدێنێت كه له رێكخستن و رێبه‌ره‌كانی دیكه‌ی كوردان جیای ده‌كاته‌وه. الیه‌نی دایكمان ئاڵۆزتره .دایكی باوكم (به�سێ) سه‌ر به لقی شابیقان ی خێڵی گه‌دیكانه كه‌تا سنووری جوگرافی ناوچه‌ی عه‌ره‌به‌كان باڵوبوونه‌ته‌وه ،مردنی سروشتی به‌مردار بوون «حه‌رام ،مردنی پیس» ناوده‌به‌ن .باپیره‌م «باوكی دایكم» حه‌مید له‌گوندی ئارای توركمانان لهگهڵ حه‌وا ده‌بن به هاوسه‌رگیری دەکەن، دایكم عوه‌یش منداڵی ئەو دووانەیە .حه‌وا و عوه‌یش له‌ناو بنه‌ماڵه‌دا نوێنه‌رایه‌تی ژنی به‌كاریگه‌ر و به‌هێز ده‌كه‌ن .مسۆگه‌ر خۆیان لە پیاو كه‌متر نه‌ده‌بینی .ده‌کرێ بگووترێ به‌سه‌ره‌تاییترین شێوه‌کانیەوە تێكۆشانی كۆمه‌اڵیه‌تیان ده‌كرد كه سه‌رچاوه‌ی خۆی له‌ناكۆكی نێوان ژن ـ پیاو وەرده‌گرێت .ئهو هاوسه‌نگیه‌ی به‌شێوه‌ی ئاواكراوه لەنێوانیان بااڵده‌ستی نه‌بووه ،به‌ڵكو به‌شێوه‌ی رێككه‌وتن بووە .به‌اڵم به‌رده‌وام تۆوی پێكدادانێکی له‌خۆوه گرتووە .ئاشكرایه كه ئەو هاوسەرگیریانەی لەگەڵ ژنانی بە بنەچە تورک لەناو بنه‌ماڵه‌كه‌ماندا ئەنجامدراون ،بۆ چەمک و پێویستی نزیكبوونەوە و ته‌بایی دەگەڕێتەوە. هەروەها رێگایه‌كی كۆتاییهێنان به كێشمه‌كێشه باوه‌كانیش ،ژنخوازییه. وه‌ك دیاره ئهم شێوازه به‌شێوه‌یه‌كی به‌رباڵو په‌یڕه‌و ده‌كرێت. كاتێك من له‌و خێزانه هاتمه دونیا كه به‌كورتی چوارچێوه‌كه‌یم دیارکرد، له‌راستیدا نوێنه‌رایه‌تی دوا پاشماوه‌كانی فامیل و تیره‌م ده‌كرد .هه‌روه‌كو بڵێی مێژووێكی 15هه‌زار ساڵه‌ی ئه‌تنیكی 61
NO:17 - June 2017
لهگهڵ مندا كۆتایی پێدەهات .ئهو قۆناخه سه‌رسوڕهێنه‌ر ه سیا�سی و ئایدیۆلۆژیه‌ی ده‌كه‌ومه ناوی پێكهاته‌یه‌كی وه‌های هه‌یه كه كۆتایی ب ه ئه‌تنیك دێنێ و دەروازەی قۆناخی گه‌لبوون ده‌كاته‌وه .گوزەرکردنی پڕ به‌ئێش و ئازار سه‌رچاوه‌ی خۆی له‌م تایبه‌تمه‌ندێتیه وه‌رده‌گرێت .هه‌روه‌كو بڵێی رۆڵی دوا هیندیه سوورەکە ده‌بینم .له‌وانه‌یه به‌بێ ئه‌وه‌ی هه‌ستی پێبكه‌م ،رۆڵی دوا ئومێدی ره‌چه‌ڵه‌كیان پێدابم .كاتێك بێبه‌زه‌ییانه به‌رگی ماڵبات – خێزانم پارچه‌پارچه كرد ،دواتر ده‌ركم به‌وه دەكرد كه میراسێكی مێژوویی 15هه‌زار ساڵم ته‌نگه‌تاو كردووه .ماوەیەکی زۆر دوای مردنیان ده‌ركم به فرمێسك و خه‌مگینی دایك و باوكم کرد .به‌اڵم وەک دەزانرێت هه‌ر شۆڕشێك الیه‌نی بێبه‌زه‌یی خۆی هه‌یه .سروشتی ئیراده‌ی شۆڕش وایه؛ هه‌ست ب ه هه‌ندێ ئێش و ئازار ناكات .تاك ه الیه‌نی كه بینیم ئاسوده‌م ده‌كات ،ئه‌وه‌یه كاتێك دایك و باوكێك منداڵێكی نوێ دێننه دونیا ،ده‌خوازن ئەوە ببینن كه‌خیانه‌ت له رابردوویان ناكه‌ن ،به‌پێچه‌وانه‌وه بۆ خاوه‌ن ده‌ركه‌وتن لێی سه‌ختترین و به‌ئازارترین ،به‌اڵم شه‌ره‌فمه‌ندانه‌ترین رێگا هه‌ڵده‌بژێرن .هه‌ربۆیه ده‌یانتوانی به‌ئاسووده‌یی له‌ناو گۆڕەکەیاندا بخه‌ون. هه‌رچۆن هاتمه دونیا و خۆمم نا�سی ،خۆم له‌ناو شۆڕ�شی خێزان و گونددا دۆزیه‌وه .هیچ ئامانجێكی خێڵه‌كی ،چینایه‌تی و
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نه‌ته‌وه‌یی نه‌بوون كه خۆم پێیانه‌وه گرێبده‌م .ته‌نانه‌ت ئایینی ش لەمیانەی ئه‌زبه‌ره‌كردنی نزاو سورەتی عه‌ره‌بی پێیەوە گرێدرابوو، دوور بوو له‌وه‌ی تێركه‌ر بێت .هه‌لومه‌رجه‌كانی ئه‌وەش له‌ئارادا نه‌بوو به‌شێوه‌یه‌كی به‌هێز سه‌رله‌نوێ خێزان ئاوا بکرێتەوە .هیچ شتێك له‌ئارادا نه‌بوو كه هه‌سته‌كانی هه‌ڵكشان دامرکێنێتەوە. ئێستاش له بیرمه كه قوتابخانه‌م وه‌ك دڕنده‌یه‌ك ده‌بینی كه قووتم ده‌دات .شاریشم وه‌ك دیارده‌یه‌ك بینی كه‌من قووتده‌دات و هێزم پێ نابەخشێت .هەروەها گرووپه‌كانی گوندیش هیچ ئومێدێكیان لێ بەدی نەدەکرا .له بڕیارگای فیسكه فیسك و فیتنه و فه‌ساد به‌والوه هیچ رۆڵێكی دیكه‌یان نه‌بوو .لەو قۆناخه‌دا به‌رده‌وام چاوم له‌ناوچه شاخاویه‌كان بوو .زۆر باشم له‌بیره كه تەنانەت دوای ئەوەی دایكم �سێ ده‌رگای له‌سه‌رم داخست، دوای ئه‌وه‌ی منی نیمچە خنكێن ده‌كرد و ده‌بوورامه‌وه ،هه‌رچۆن ده‌هاتمه هۆش خۆم ،به‌خێرایی بروسك ده‌مكێشا به‌ده‌رگا ،خۆم ده‌هاوێشت ه ده‌ره‌وه و تا بەرزاییەکان رانه‌ده‌وه‌ستام .ده‌گه‌ڕام ی شتێكدا ده‌گه‌ڕام .دوایی كاتێك و ده‌سووڕام .دیاره كه بەدوا به‌راوردم كرد بینیم ك ه قه‌ڵه‌مبازه‌كانی چەندین پێغەمبەر و فه‌یله‌سوفه‌كان پێویستی به‌كاروانی ته‌نیایی به‌مجۆره هه‌بووە. چونکە رزگاربوون له رووکە�شی ره‌و�شی رۆژانه‌یی و قاڵبوونه‌وه به‌ره‌و شتی نوێ ،زیاتر له‌میانه‌ی ئهم شێوازه فەراهەم ده‌بوو.
وێنه‌یه‌ك له به‌شێكی خانه‌واده‌ی ئۆجاالن
62
www.komelge.com