دیدگــــــــــا
فاشیزمی سیاسی و ئیراده‌ی دیموكراسی فاشیزم وه‌ك گوتارێكی په‌تاداری په‌ڕگیر له‌هه‌ناوی هه‌موو ئه‌و ده‌سه‌اڵتانه‌دا سه‌رده‌ردێنێت كه چیدی ناتوانێت به «ده‌مامكی دیموكراتی» یان به «شه‌رعیه‌تی شۆڕشگێڕی» به‌رده‌وامیی به هه‌ژموونگه‌رایی خۆی بدات .فاشیزم له ساده‌ترین پێناسه‌ی خۆیدا؛ سڕینه‌وه‌ی جیاوازییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی فره‌چه‌شن و فره‌ڕه‌نگه .واتا ئاراسته‌كردنی زۆره‌ملێیانه‌ی كۆمه‌ڵگه بۆ یه‌كچه‌شنی و یه‌كڕه‌نگی ،ئه‌مه‌ش له‌كۆتادا به‌واتای بێچه‌شنی و بێڕه‌نگی دێت .چونكه وه‌ك راستییه‌كی گه‌ردوونی؛ هه‌ر ره‌نگێك به بوونی ره‌نگه‌كانی دیكه‌وه گوزارشت له جیاوازی و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی خۆیه‌و ه ده‌كات .به‌اڵم به دیوێكی دیكه‌شدا؛ فاشیزم له ئانی سڕینه‌وه‌ی جیاوازییه‌كاندا جۆرێك له دابه‌شكاری و پۆلینكاری ساخته و ناڕه‌سه‌نیش له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌دا دروست ده‌كات ،كه ده‌مارگیری رۆحه‌كه‌یه‌تی ،رق و كینه و شه‌ڕانگێزی نێوان پێكهاته جیاوازه‌كانیش بنه‌مای كاركردنییه‌تی .واتا فاشیزم له‌سه‌ر دوو بنچینه‌ی ناكۆك به‌یه‌ك(پارادۆكس) و دوو قاچی هاوته‌ریب به‌یه‌ك ده‌ڕوات و گه‌شه به‌خۆی ده‌دات. له‌الیه‌كه‌وه؛ جیاوازییه‌كانی نێو پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگه ده‌سڕێته‌وه و له‌هه‌وڵی هۆمۆژه‌نكركردن (یه‌كشێوه‌كردن ،یه‌كڕه‌نگكردن، یه‌كچه‌شنكردن) ده‌دات ،له‌الیه‌كی دیكه‌شه‌وه خۆی جۆرێك له دابه‌شبوون و پۆلینكاری له ناو كۆمه‌ڵگه دروست ده‌كات و هه‌موو كۆمه‌ڵگ ه ده‌كاته دووژمنی یه‌كتر .به‌مه‌ش ئاشته‌وایی جیاوازییه‌كانی كۆمه‌ڵگه پارچه پارچ ه ده‌كات و ده‌یانكاته دووژمنی یه‌كتر .كه‌واته فاشیزم له‌یه‌ككاتدا جیاوازییه‌كان ده‌سڕێته‌وه، هه‌میش یه‌كێتی جیاوازییه‌كان پارچه‌ده‌كات. فاشیزم سروشتی هه‌موو ده‌سه‌اڵتێكه كه ده‌كه‌وێته نێو قه‌یرانه جۆربه‌جۆره‌كانه‌وه و به‌دوایدا ل ه گێژاوێكی گشتگیردا گیر ده‌خوات و گێژاوه‌كه‌ی خۆیی�شی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌سه‌پێنێت و ده‌گشتێنێت .بێگومان له‌ڕووی كه‌توار(واقیع)ه‌وه سروشتی هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌كان فره پێكهاته‌یین .ره‌نگبێ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك نه‌بینرێت یه‌كڕه‌نگ و یه‌كچه‌شن بێت .ئه‌گه‌ر له‌هیچ رووێكه‌وه فره‌چه‌شنی و فره‌ڕه‌نگیش نه‌بێت ئه‌وا له‌ڕووی جیهانبینی سیاسییه‌وه فره بۆچوون و فره به‌رژه‌وه‌ندی و فره‌شێوازی تێدایه .به‌اڵم «فاشیزمی سیا�سی» كه یه‌كێك له ترسناكترین
جۆره‌كانی فاشیزمه ،له‌هه‌وڵی سڕینه‌وه‌ی ئه‌و فره‌یی و جیاوازییه سیاسییه ده‌دات. ئه‌مڕۆ ل ه باشووردا؛ له‌گه‌ڵ به‌رۆژه‌ڤبوونی باسوخوا�سی ریفراندۆمدا ،گوتارێكی فاشیستانه‌ی دهسهاڵتداران دژ به‌وانه‌ی له‌گه‌ڵ ریفراندۆم نین ،یان به جۆرێك له جۆره‌كان، ره‌خنه و سه‌رنج و تێبینییان له‌سه‌ر كات و شێواز و گوتار و ئامانجی ریفراندۆمه‌كه هه‌یه ،ناویان ده‌زڕێندرێت ،كه‌رامه‌تی مرۆییان ده‌وڕوشێنرێت ،ته‌خوین ده‌كرێن ،ته‌نانه‌ت هه‌وڵی لێدان و له‌ناوبردنیشیان ده‌درێت .ئه‌مانه‌ش هه‌مووی شێوازی گوزارشت له‌خۆكردنی فاشیزمن .ئێستا به‌و گوتاره ده‌مارگیر و رقبه‌خش و كینه‌به‌خش و شه‌ڕانگێزه‌وه دۆخی رۆحی و ده‌روونی كۆی كۆمه‌ڵگه‌كه‌مان گه‌یه‌نراوه‌ته ئاستی دۆخێكی هیستریای شه‌ڕانگێزانه‌ی ئه‌وتۆ ،كه ئه‌گه‌ر ریفراندۆم بكرێت یان نه‌كرێت، هه‌ر چ ئه‌نجامێكی�شی لێبكه‌وێته‌وه ،به‌قه‌د دروستبوونی ئه‌و دۆخه هیستریا جڤاكییه كاریگه‌ری مه‌ترسیداری نییه .ئه‌وه‌ی ئه‌و مه‌ترسییه‌ی زیاتركردووه؛ ده‌سه‌اڵت كه‌ناڵه راگه‌یاندنییه‌كان و تۆڕه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و مینبه‌ری مزگه‌وته‌كان و چاالكیی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی كردۆته بڵندگۆ و سه‌كۆی بانگه‌شه فاشیسته‌كانی خۆی و سه‌نگه‌ری ل ه زۆرینه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ش گرتووه و به لۆژیكی «یان له‌گه‌ڵ منیت یان دووژمنیت» گوتار ده‌دات و هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كات. مسۆگه‌ر وه‌كچۆن هیچ كاتێك فاشیزم نه‌یتوانیوه ته‌مه‌نی ده‌سه‌اڵته گێژاوداره‌كان درێژبكاته‌وه ،به‌هه‌مانشێوه‌ش نه‌بۆته چاره‌سه‌ری بۆ هیچ گرفت و قه‌یران و گێژاوێك ،چونكه خۆی به‌رهه‌می ئه‌و گرفت و قه‌یران و گێژاوانه‌ی ده‌سه‌اڵته كه جگه له فاشیزم ده‌ره‌تانی دیكه نابینێت و نادۆزێته‌وه و ده‌ركی پێناكات. ئه‌مه له‌كاتێكدا له دیموكراسییدا ،كه ته‌واو ناكۆك و پێچه‌وانه‌ی فاشیزمه ،چاره‌سه‌ری ریشه‌یی هه‌موو گرفت و قه‌یران و گێژاوێك له‌خۆوه‌ی ده‌گرێت ،چونكه دیموكرا�سی له ساده‌ترین واتاییدا؛ داننانه به هه‌موو جیاوازییه‌كان ،واتا یه‌كێتی جیاوازییه‌كان و یه‌كبوونی ئیراده‌كانه ،به‌یه‌كه‌وه‌ژیانی ئازاد ،دادپه‌روه‌ر و یه‌كسان و ئاشتیانه‌ی پێكهاته فره‌چه‌شن و فره‌ڕه‌نگه‌كانه .بۆیه فاشیزم په‌تای ده‌سه‌اڵته و دیموكراسیش ئیراده‌ی چاره‌سه‌ری كۆمه‌ڵگه‌یه.
NO:19 - August 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مەنتک :حیزبەکانی هەرێم نەک لە فیکری سیاسیی بەڵکو لە رووی بوونیشەوە مردوون دیدار :ئازادیی كۆمه‌ڵگه
دكتۆر كامه‌ران مه‌نتك
کامەران مەنتک ،رایدەگەیەنێت :ئه‌وه‌ی له كوردستان له ژێر ناوی حیزبی سیاسییدا خۆیان مۆڵ داوه خێڵه‌كیین و هه‌وڵده‌ده‌ن قاڵبی حیزبی سیاسیی وه‌ربگرن ،مانه‌وه‌ی ئه‌م حیزبانه نه پێوه‌ندی به فیكری سیاسییه‌وه هه‌یه ،نه ده‌نگدەرانی و نه به ئیراده‌ی خه‌ڵكیش ،به‌ڵکو پێوەندی بە هێز ه هه‌رێمییه‌كانه‌وه هه‌یه. مەنتک ،لەم دیدارەی ئازادیی کۆمەڵگەدا، وتیشی :هەموو سیستمێکی دواکەوتوو، هوشیاریی سیاسیی لەبەرژەوەندیی خۆی نابینێت ،حیزبەکانی هەرێمی کوردستان 4
بەرژەوەندییان و مانەوەیان لەوەدایە، خەڵک بە ناهۆشیاریی و نەزانی مبێنێتەوە. جەختیشی کردەوە :حیزبەکانی کوردستان ،بەرژەوەدندیی بنەماڵە و خێڵەکانی خۆیان و حیزبەکانی خۆیان ،پێش بەرژەوەندیی نەتەوەکەیان دەخەن .هەر بۆیە ریفراندۆمیش لە کوردستان هەوڵدانە بۆ هەناردە کردنی کێشەکانی ناوخۆی حیزب.
بۆچی لە نێو پارتە کوردییەکانی هەرێمی کوردستان قەیرانی فیکری سیاسیی هەیە؟ کامەران مەنتک :لەڕاستییدا تاوه‌كو ئێستا ئه‌مانه خاوه‌ن فیکریكی سیاسیی خۆیان نین ،زیاتر فیكرییان رۆژئاواییه؛ به‌اڵم ئه‌م قۆناغه‌ی تێیدا ده‌ژین مه‌سه‌له‌ی ئایدۆلۆژیا تێیدا زاڵتره و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان زه‌قتر بووە ته‌وه .پێشتر له پاڵ فیكرێكی سیاسیی و ئایدۆلۆژییه‌كی سیاسییه‌وه هه‌وڵده‌درا كۆمه‌ڵیك شت بشاردرێته‌وه ،به‌اڵم هه‌ندێك واده‌كات جیهانگه‌رایی شاردنه‌وه‌یان زه‌حمه‌ت بێت ،ئێستا سیاسه‌ت راسته‌وخۆ مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان ده‌كات له‌به‌رچاوی خه‌ڵك ،به‌نمونه :ئه‌م دیارده‌یه له جیهاندا باوه ،به‌اڵم له كوردستاندا زه‌قترە ،هه‌رچه‌نده ره‌نگه كوردستان جیاوازتر بێت له جیهان ،چونكه ئه‌وه‌ی له كوردستان له ژێر ناوی حیزبی سیاسییدا خۆیان مۆڵ داوه ،ئه‌وان ه حیزبی خێڵه‌كیین و هه‌وڵده‌ده‌ن قاڵبی حیزبی سیاسیی وه‌ربگرن ،به‌اڵم تاوه‌كو www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
ئێستا نه‌یان توانیه‌وه. هۆکار چییە پارتەکانی هەرێم خاوەن گوتارێکی فیکریی نین؟ کامەران مەنتک :شۆڕ�شی باشووری كوردستان ،له دوای جه‌نگی جیهانییه‌وه زیاتر پارچه كرداربووه ،حكومه‌تی به‌عس هه‌وڵیده‌دا ئامانجه‌كانی خۆی بچه‌سپێنێ به‌سه‌ر گه‌لی كوردا ،به‌اڵم حیزبه كوردییه‌كان هیچ پالنێكیان نه‌بووه له به‌رانبه‌ر پالنه‌كانی حكومه‌ت. ته‌نها هه‌وڵیانداوه روبه‌ڕووی پالنه‌كانی حكومه‌ت ببنه‌وه ،كۆمه‌ڵێك خه‌ڵك بوونه كه خه‌باتیان كرد‌وه ،ئێستاش كۆتاییان پێنه‌هاتووه و بخۆرانه ل ه سه‌رحوكمن .چونكه خۆیان به خاوه‌ن فیكرێكی سیاسیی ده‌زانن ،له دوای روخانی بلۆكی رۆژهه‌اڵت و سه‌رهه‌ڵدانی تاك جه‌مسه‌ریی كه له كوردستان شۆڕش سه‌ری هه‌ڵدا ،قۆناغێكی نوێ سه‌ری هه‌ڵدا كه ئه‌و حیزبانه ئیدی به‌سه‌رچوون ،نه‌ك ته‌نها له رووی فیكری سیاسیی و ئایدۆلۆژیانه‌وه، به‌ڵكو له رووی بوونیشه‌وه حیزبی مردوون ،ئه‌وه‌ی هێشتونیه‌ته‌وه توانای خۆیان نییه ،ئه‌وملمال نێ ئاڵۆزه‌ی لە ناوچه‌كه‌داهه‌یه ،كه‌واته مانه‌وه‌ی ئه‌م حیزبانه نه پێوه‌ندی به فیكری سیاسییه‌وه هه‌یه ،نه ده‌نگدەرانی و نه‌به ئیراده‌ی خه‌ڵكیش ،واته پێوه‌ندی به هێز ه هه‌رێمییه‌كانه‌وه هه‌یه .ئه‌گه‌ر توركیا نه‌بێت پارتی دیموکراتی کوردستان ناتوانێت ببێتە ئەو هێزە .ئێمە بینیمان لە دوا هەڵبژاردندا یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان کەمترین کور�سی هێنا و زۆر ئاستی کورسییەکانی دابەزی ،بەاڵم لە رووی دەسەاڵت و هێزەوە وەک خۆی www.komelge.com
مایەوە .لەبەرئەوەی بنەمای تواناکانی ئەو لەسەر دەنگدەران نەبوو ،بەڵکو لە ئێرانەوە بوو ،لەبەرئەوەی شتیك قۆناغی بەسەر چووبێت ناتوانرێت فیکری لەسەر دابنرێت ناتواندرێت هاو فیکری سەردەمەکەی خۆی بێت. هەرێمی پارتەکوردییەکانی کوردستان ،بۆچی نایانەوێت هۆشیاریی سیاسیی و فیکری سیاسیی گەشە بکات؟ کامەران مەنتەک :هەموو سیستمێکی دواکەوتوو ،هوشیاریی سیی سیاسیی لەبەرژەوەندیی خۆی نابینێت .لە چیرۆکی نەمروود کە ئیدعای ئەوەی دەکرد کە خوایە ،دەچێتە الی یەکێک لە وەزیرەکانی و دەڵێت دەزانی ئەو خەڵکە ئەوەندە نەزانن وادەزانن من خوام ،وەزیرەکە زۆر زیرەکە ،دەڵێت تۆ پێویستە بە هەموو شێوەیەک پارێزگاریی لە نەزانی خەڵک بکەی! ئێستا لە بەرژەوەندیی ئەو حیزبانەیە کەوا خەڵک بە نا هوشیاریی و نەزانی بمێنێتەوە ،بۆ ئەوەی بتوانن بمێننەوە ،واتە مانەوە و بەردەوام بوونی ئەوان ،یەکێک لە فاکتەرەکانە نەک هەموو فاکتەرەکان؛ بەشێکی زۆری پێوەندی بە هێزە هەرێمییەکانەوە هەیە، یەکێکی تر لە فاکتەرەکان ئەوەیە کە خەڵک نەگەیشتووەتە ئاستی پێویست روو بە روویان ببێتەوە ،بۆیە ئەوان بەرژەوەندییان و مانەوەیان لەوەدایە خەڵک بە ناهۆشیاریی و نەزانی بمێنێتەوە. چی بکرێت بۆ ئەوەی ناوەندە ئەکادیمیییەکان لە هەرێمی کوردستان
هۆشیاریی سیاسیی و فیکری سیاسیی گەشە پێبدەن؟ کێشەکە مەنتک: کامەران ئەلەوەدایە ،ئەوان نەک هەر خەڵک بەڵکو هەموو ئەو ئامرازانەشیان ستۆک کردوە کە دەبنە هۆی هۆشیار بوونەوە، ئێستا زانکۆ و ناوەندە ئەکادیمییەکانی هەرێمی کوردستان لە جیاتی ئەوەی فیکر بەرهەم بهێنن نەزانی بەرهەم دێنن! لە راستییدا ئەوەنەی لە کوردستاندا پێدەوترێت زانکۆ ،بەشێکی هەرە زۆری وەکو پەیمانگەیەکی کادیرانی لێهاتووە کە زیاتر کەوتووەتە ژێر کاریگەریی ئەو حیزبانەوە کە تێیدا بااڵدەستن. لەکوردستان بە چەمکە زانستییەکەی شتێک نەماوە پێی بوترێت زانکۆ کە بتوانێت مەعریفە بەرهەم بهێنێت، ئێستا زانکۆ لە کوردستان بەو پەڕی هۆشیارییەوە السایی شەقام دەکاتەوە لە کاتێکدا لە هەموو دونیادا شەقام السایی زانکۆ دەکاتەوە .لە دونیا دا حیزبەکان دەکەونە ژێر کاریگەریی زانکۆکان ،بەاڵم لە کوردستاندا حیزب زانکۆی کۆنترۆڵکردوە .بە نموونە هەندێک جار کە لە دونیا دا کۆنفرانس دەکرێت ،ئەکادیمیستەکان قسەدەکەن سیاسەتمەدارەکان گوێ دەگرن ،بەاڵم لە کوردستان نەک سیاستەمەداران ئەوانەی کادیرێکی حیزبیین لە کۆنفرانسەکان قسەدەکەن و ئەوانەی بە ناو ئەکادیمین وادەزانن قسەی زۆر گرینگ دەکەن دانیشتوون و گوێ دەگرن ،لە کوردستان هەموو پێگەکان ئاوەژوو بووەتەوە ،رۆڵی تاك لە کوردستان شێوێندراوە و کااڵ بە گوێرەی بااڵ نییە. 5
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
حیزبەکانی هەرێمی کوردستان، ناوەند و دامەزراوەی گەورەیان هەیە، بەاڵم کادیرەکانیان زۆر کۆڵەوارن لە ئاستیی فیکریی دا ،ئەمەیان بۆچیی؟ کامەران مەنتک :ئەو ناوەندانە وانیین ،لە کوردستان ئەو حیزبانە پێویستیان بە ناو نیشتان هەیە، دەسەاڵتی کوردیی یان حیزبە کوردییەکان بۆ ئەوەی وای نیشان بدات ،حەزدەکەن زانکۆ ،رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی زۆر بێت ،بۆ ئەوەی وای نیشان بدەن یان پێچەوانەکەی خۆیان بشارنەوە، لە کوردستان ئەو هەموو رێکخراو، سەنتەری توێژینەوە ،راگەیاندنە هەیە، پێموانییە لە زۆر دەوڵەتدا هەبێت .ئەمە بۆ ئەوەیە پەردەپۆ�شی ئەوە بکەن کە ئەوان دژی دیموکراسیین ،لەبەرئەوەی بە فیعلی هەموو رەفتارەکانیان لەگەڵ دیموکراسیی ناگونجێت! ئەو سەنتەرانەی هەن لە کوردستان وانەبێت هەموویان بەیکجار سفر بکەین ،بەڵک هەندێک جار بەرهەمی باش و کتێبی باشیان هەیە ،بەاڵم بەشیوەیەکی گشتیی لە ئاستیی ئەو قۆناغەدا نیین و لە ئاست ئەو خەرجییەدا نین کە دەیکەن. زۆربەی حیزبەکانی هەرێم دەیانەوێت لە رێگەی ناسیۆنالیزمەوە بگەن بە ئامانج ،ئایا ناسیۆنالیزمی کوردیی تەنها فۆڕمێکە بەکاردەهێندرێت یان ناوەڕۆکێکی فیکریی هەیە الی ئەم حیزبانە؟ کامەران مەنتک :من پێموایە ،ئەوان ئیش لەسەر ناسیۆنالیزم ناکەن و هێشتا نە گەیشتوونەتە قۆناغی ناسیۆنالیزم؛ 6
ئەوان لە قۆناغی بەبنەماڵە کردندا دەژین ،ناسیۆنالیزم الی ئەوان تەنها ئامرازێکە بەکاری دەهێنن وەکو دورشم. کەسێک لەرووی ناسیۆنالیزمەوە کاربکات ،بەرژەوەندیی نەتەوە و کۆمەڵگەکەی پێش بەرژەوەندییە خێڵە کییەکان دەخات ،بەاڵم لە قۆناغی خێڵ بەرژەوەندیی بنەماڵە و خێڵ پێش بەرژەوەندیی نەتەوە دەخرێت ،حیزبەکانی کوردستان بەرژەوەدندیی بنەماڵە و خێڵەکانی خۆیان و حیزبەکانی خۆیان پێش بەرژەوەندیی نەتەوەکەیان دەخەن، بەاڵم بەداخەوە زۆر خەڵک واتێدەگات ئەوانە با�سی کوردایەتیی دەکەن ،نەخێر ئەوان قۆناغێک کوردایەتییان وەک دروشمێک بەکاریان هێناوە بۆ خزمەت کردنی پێگە خێڵەکیی و بنەماڵەییەکەی خۆیان .لە ناسیۆنالیزمدا بییری سیاسیی لەبەرژەوەندیی کۆی نەتەوە کەدایە، کاتێکیش ئەم ئە حیزبانە دەبینی نەک لەبەرژەوەندیی نەتەوە کەیان بوونە، بەڵکو بە رێک بە پێچەوانەوە دژی نەتەوە کەیان بوونە! شەڕی هەموو الیەکیان کردوە ،لە کوردەکانی رۆژهەاڵتیان داوە ،لە کوردەکانی باکوردەدەن و کێشە بۆ کوردەکانی رۆژئاوا دروست دەکەن؛ من پێموایە گوناحە ئەوانە پێیان بوترێت حیزبی ناسیۆنالیستین .تێنەگەیشتنێکی زۆر نەزانانەیە ئەو حیزبانەی باشووری کوردستان بە حیزبی ناسیۆنالیستی تێبگەین ،بەداخەوە! بەشێکی زۆر لە رۆشنبیران کەوتوونەتە ئەو هەڵەیەوە، شەڕی ناسیۆنالیزم دەکەن وەک ئەوەی پێیان وابێت شەڕی یەکێتیی و پارتیی و ئەو حیزبانەی باشوور دەکەن ،کەواتە ناسیۆنالیستی کوردیی لە دووال شەڕی
لەسەر دەکرێت ،ئەوانەی بەناوی ناسیۆنالیستییەوە کاردەکەن ،لە راستتیی دا ئیش لەسەر بێ هێزکردنی پێگە خێڵەکییەکان دەکەن و ئەوانە�شی کە دژی ناسیۆنالیستن ئەوانەش هەر ناسیۆنالیست باش تێنەگەیشتوون، ئەوانە�شی کە دژی یەکێتیی و پارتین شەڕی ئەو دروشمانە دەکەن کە پارتی و یەکێتیی بەرزییان کردوەتەوە. کوردایەتیی وەک عروبە دەچێتە خانەی رەگەز پەرستییەوە ،ئەمە چۆن هەڵ دەسەنگێنیت؟ کامەران مەنتک :ئاماژەم بەوەکرد، کوردایەتیی راست تەرجەمەی عەرەبیی عروبەکەیە ،لە کوتایی چلەکان و پەنجاکان –سەدەی رابردوو- مەسەلەی ناسیۆنالیزم سەری هەڵدا و ناسیۆنالیزمی عەرەبیی کە با�سی عروبە دەکات و با�سی نەتەوەی عەرەب دەکرا .بۆیە ئەوان لەسەر ئەوە سەریان هەڵدا؛ عەرەبەیاتیی کوردایەتیی هاتا پاشگرەکەی�شی لەو نزیکە ،بەاڵم مەسەلەی کوردایەتیی ئەو ناسیۆنالیستە نییە یان ئەو رەگەز پەرستییەنییە کە ئاماژەت پێکرد ،کاتێک نەتەوە دەگاتە قۆناغی ئەوەی کە بڵێت هەر من هەم و دژی نەتەوەکانی تر بێت ،وەک نەتەوەی تورک کە دەگاتە رەگەز پەرستیی و بەرەو فاشیزم دەڕوا؛ بەاڵم لە کوردستان ئەوە نەبووە ،کورد هەر بە تەبیعەت رەگەز پەرست نەبووە ،کەی کەسێک دەتوانێت رەگەز پەرست بێت کاتێک بە هەزاران کە�سی ئەنفال کرابێت و بچێت دەست لە نێو دەستی عەرەبێک بنێت ،دەست لە نێو دەستی تورکێک بنێت و سەروەتوو www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
سامانی واڵتەکەی پێشکەشبکات و تورک ئامادەنەبێت گوێ لە مۆزکی کوردیی بگرێت ،ئەوە کەی ناسیۆنالیستە ئەوە کەی رەگەز پەرستییە .مەسەلەی نەتەوە پێویستی بە کۆمەڵێک بنەماهەیە ،ئەو بنەمایانە لە کوردستان هەتا ئێستا بوونیان نییە ،پێویستیی بە یەکێتییەکی ئابووریی هەیە نییە ،پێویستیی بە بازاڕە و ئەو بازاڕە لە کوردستان نییە .بازاڕ هەیە ،بەاڵم گەشەسەندنی بازاڕەکان بەشێوەیەکی قورغکارانەیە لەالیەن بازرگانەکانەوە ،نەک لەرێگەی ئەو کەسانەی کە بەشێوەیەکی سروشتیی لە رێگەی ئیشکردنەوە بوون بە سەرمایەدار .ئەوانەی شەڕی کوردایەتیی دەکەن ،من پێموایە بەهەڵە تێگەیشتوون ،مەسەلەی کوردایەتیی مانای رەگەز پەرستیی و ناسیۆلیست نییە ،هەر بۆیە مەسەلەی کوردایەتیی السایکرنەوەیەکی کوێرانەی عروبەیە، عروبە بەرەو راسیزم رۆیشت ،بەاڵم لە ناو کوردستان کوردایەتییەکە گەشەی نەکرد .کوردایەتییەک بەس وەک دروشم مایەوە ،یەکێتیی و پارتی بەرزیان کردەوە ،ئەو کەسانەی ئێستا شەڕی کوردایەتیی دەکەن ،پێویستە راستەوخۆ شەڕی یەکێتیی و پارتیی ئەفکارەکانیان بکەن ،نەک شەڕی مەسەلەیەک بکەن مەسەلەی کوردبوون ،لەگەڵ مەسەلەی خەبات کردن لە پێناو نەتەوە و هەوڵدان بۆ ئەوەی کوردیش وەک نەتەوەکانی تر بژیت ،من پێموایە شتێکی پیرۆزە ،خۆ تۆ ناکرێت بۆ تورکیا کاربکەیت و نەتەوەی خۆت لەبییر بکەیت ،پێویستە کورد بۆ کورد کاربکات ،بەاڵم لە کار کردنەکەدا نابێت تو�شی ئەو نەخۆشییە ببین کە www.komelge.com
عەرەب و تورک و فارسەکان تو�شی بوون ،نەتەوەی بەرانبەر رەت بکەنەوە. ناسیۆنالیزم هەتا لەالی مارکسیزمیش قۆناغێکی پێشکەوتووخوازە ،لە سەرەتا دا قۆناغێکی پێشکەوتووخوازە هەتا بۆ ئەوەی خزمەتی ئەو بنەمایانە بکات کە بەرەو ئیشتراکییەت و با بڵێن بەرەو کۆمۆنیزم دەڕوات ،بەاڵم دواتر کە زۆر گەشەدەکات وەک ئەوەی عروبە و تورک بەروە راسیزم دەڕوات! ئێمە پێویستمان بەم ناسیۆنالیزمە پێشکەوتووخوازە هەیە کە بتوانێت خزمەت بە نەتەوەی خۆتباکات و هەست بە کوردبوون بکات، بەاڵم لە هەمان کات دا دژی تورک نەبێت دژی عەرەب و نەتەوەکانی تر نەبێت. ئەوان واتێگەیشتوو ،بەداخەوە! ئێستا زۆر دەنووسن خەریکە دەبێتە مۆدێل، ئەو مۆدێلە زیان بە مەسلە نەتەوەییەکە دەگەیەنێت ،لەبەرئەوەی مەسەلەی کوردایەتیی رەگێکی دروست کردوە ،لەو رەگەوە خەڵکێک واتێدەگات ئەگەر بێت و لە کوردایەتیی بدرێت واتە لە ناخی ئەو هەموو کوردێک دەدرێت. لەالیەن ژمارەیەک لە حیزبەکانەوە ریفراندۆم وەک ئامرازێک بە کاردەهێندرێت ،دەیانەوێت لەو بۆ شاییە فیکریی و بێچارەییە خۆیان دەرباز بکەن ،ئەمەش هۆکاری ئەوەیە کە کۆڵەوارن لە فیکری سیاسییدا؟ کامەران مەنتک :بەر لە هەمووشت دەبێت خەڵکی کوردستان تێبگات، مەسەلەی ریفراندۆم و دەوڵەت مافێکی کوردە پێویستە ئەو ریفراندۆمە و ئەو مافە تێکەڵ نەکات لەگەڵ ئەو دروشمانەی کە پارتی دەیەوێت
پێشەنگایەتی بکات .مەسەلەی ریفراندۆم وەرگرتنی رەئی خەڵک بۆ ئەوەی بڕیار لەسەر چارەنوو�سی خۆی بدات ،دواتر سیستمی سیاسیی یاخود دەسەاڵت تەنفیزیی کار لەسەر ئەو بڕیارەی خەڵک بکات ،ئەوە شتێکی پیرۆزە! بەاڵم ئەوەی کێشەی لە کوردستان دا هەیە ،ئەو کەسانەی با�سی ریفراندۆم دەکەن ئەهمیەتی ریفراندۆمیان نییە ،ریفراندۆم لە کوردستان هەوڵدانە بۆ هەناردە کردنی کێشەکانی ناوخۆی حیزب، پارتی لە قەیران دا دەژی ،چ بەرانبەر حیزبەکان چ بەرانبەر هەرێمایەتی و چ بەرانبە خودی ناوخۆی .ئەو کێشەیە کە هەیە و کاتی خۆی کە ئەوان هەڵەیان کرد و گەیشتوونەتە قۆناغێکی هەڵەکە! تورکیا نزیک بووتەوە و خەریکە پەالمار دەدات و هێرش دەکات .ئەو دۆخەی کە هەیە خەریکە لەباردەچێت؟! ئەوان دەزانن کە لەماوەی ٢٥ساڵی رابردوو دا نەیان توانی شتێک بکەن ،ئێستا دەیانەوێت مەسەلەی ریفراندۆم وەک کارتێک بەکار بهێنن و خۆیان لە قەیرانەکان بدزنەوە و بۆ ئەوەی مەسەلەکان بخەنە ئەستۆی خەڵک ،بە بۆچوونی من ئەگەر سبەی ریفراندۆم بکرێت بۆ دەوڵەتی کوردیی ئەگەر خەڵک بڵێت بەڵێ ئەو کاتە ئەو حیزبانە خۆیان دژی رادەوەستن؟! لەبەرئەوەی ئەسڵەن ئەوان ئەو توانایەیان نییە لە کوردستان. لەبەرئەوەی نە ئەهمیەتی ئەوەیان هەیە و نە بەو پاشخانە مێژووییەوە کە هەیانە نە ئەوعەقڵییەت و توانایەیان هەیە و نە ئەو ئیرادەیەیان هەیە دەوڵەت دامەزرێنن.
7
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
«دەسەاڵتی پارتیی لە فاشیزمی ئیتاڵیی و نازیی ئەڵمانیی خراپترە!» ئا :ئاسۆ جەوهەر و سیاسیی که‌سایه‌تییه ئه‌کادیمیسته‌کان رایده‌گه‌یه‌نن :پارته سیاسییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان رووداوه‌کان دروستی کردون و بونیادێکی فیکرییان نییه ،به‌ڵکو لە فیکری سیاسیی دا پێناسەشیان نییە و بوونه‌ته بارگرانی بۆ گه‌لی کورد. جه‌ختده‌که‌نه‌وه :پارته‌کان هێنده‌ی خه‌ریکی جه‌ده‌لی سیاسیین ،هێنده خه‌ریکی ئه‌وه‌نیین که جه‌ده‌لێکی فیکریی له هه‌رێمی کوردستاندا دروست‌ببێت.
محەمەد کیانی کەسایەتیی سیاسیی و خاوه‌نئیمتیازی گۆڤاری ئازادیی كۆمه‌ڵگه ،ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌کات ل ه سه‌ده‌ی رابردوو دا پارته کوردییه‌کان که‌وتوونه‌ته ژێر کاریگه‌ریی ناسیۆنالیزمی گه‌النی دراوسێی و «کاتێک کە رێکخستنە 8
سیاسییەکان سه‌ریانهه‌ڵدا ،له سەرەتای سەدەی بیستەم ئەو رێکخراوە کوردییانە کە سەریانهەڵدا بوو لە ئەستەمبوڵ و سلێمانیی ،لە راستییدا بنەمایەکی فیکری ناسیۆنالیستیانه‌یان هه‌بوو .هه‌روه‌ها کاریگەر بوون بە ناسیۆنالیسیزمی تورکیی و فەرەنسیی و ناسیۆنالیسیزمی عەرەبیی .بەو تێکەڵ بوونە توانیبویان بابەتی کورد بکەنە بابەتێکی ناسیۆنالیزم، بەاڵم لەبەرئەوەی کۆمەڵگەی کوردستان کومەڵگەیەکی خێڵەکیی بوو ،نەیانتوانی زیاتر پەرە بە ناسیۆنالیزم بدەن». کیانی ،الی وایه به هۆی ئه‌وه‌ی ل ه کوردستاندا فۆڕمی خێڵ له پێشه‌وه‌یه و به‌کاریگه‌ره ،ئه‌مه وایکردوه که ناسیۆنالیزمی کوردیی گه‌شه نه‌کات ،ئه‌و بۆ ئازادیی کۆمه‌ڵگ ه جه‌ختیکرده‌وه :لە کۆتایی سەدەی نۆزدەیەمیدا که رۆژنامەی کوردستان دەرچوو ،پێداگری لە مەسەلەی نەتەوەیی کورد کردووەتەوە و پێداگری لەسەر مافی گەلی کورد کردووە، پێداگری لە سەربەخۆیی کردووە ،بەاڵم لەبری ئەوەی گەشە بکات ،ئێمە کەوتینە
بارودۆخێکەوە بە تایبەتی لە دوای جەنگی جیهانیی دووەم کە کوردستان دابەشکرا بە سەر چوار پارچەدا ،ئەو پارچەکردنە جێگەی خۆی گرت و هێدی هێدی فیکری ناسیۆنالیزمی کوردیی بەرەوالوازی چوو. پێشتر لە سەردەمی شێخ مەحمود دا ،هەتا بزوتنەوەکەی شێخ مەحمود کەوتە یەک ناوچەوە ،لە ناوچەی سلێمانییدا مایەوە، زیاتر رێینەدا بکەوێتە هەولێر و پەرە بسێنێ .هەروەها بزوتنەوەی ناسیۆنالیزمی کوردیی لە باکوریشدا بەو شێوەیە لە ناوچەیەکدا ده‌مایەوە ،بە حوکمی ئەوەی کۆمەڵگەی کوردستان کۆمەڵگەیەکی خێڵەکیی بوو ،وای لێکرد زیاتر خەڵکی کورد وابه‌سته‌ی خێڵ و سەرۆک خێڵەکان بن ،له‌بری ئه‌وەی وابەستە بێت بە نەتەوە کەیەوە .هه‌ر بۆیه نەتوانرا بوعدێکی رۆشنبیریی گەورە وەربگرێت ،لەبەر باڵوی و نارۆشنبیریی لە ناو کورددا .هەتا کۆماری مهابادیش سه‌رنج بده‌ین ،هەر لە ناوچەی مهاباد بوو نەیتوانی بگاتە سنە، بۆیە ئەو ناوچەگەرییەی پێوە بوو ،له ئەنجامی زاڵ بوونی فیکری خێڵە بەسەر خەڵکدا ،زاڵبوونی وابەستە بوونی خەڵکە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
بە خێڵەوە ،زیاتر لەوەی بە نەتەوەوە. ناوبراو ،الی وایه که له‌سه‌رتادا پارتیی دیموکراتی کوردستانی عێراق گوتارێکی نه‌ته‌وه‌یی هه‌بووه و وتی: دواتر کە حیزب دروست بوو ،ئەو حیزبانەش بۆ نموونە له‌سه‌ره‌تادا پارتیی دیموکراتی کوردستانی عێراق ،خیتابێکی نەتەوەیی هەبوو ،بەاڵم له دواییدا خۆی خستە قاڵبێکی خێڵەکییەوە .ئەو کەسەی لە خێڵدا دەستڕۆیشتووە، ئه‌وا لەسەر رێکخستنەکان و لەسەر حیزب هەمیشە به‌رژه‌وه‌ندیی خۆی و هەژموونی خۆی لەسەر حیزبەکە زاڵ کردووە؛ بۆیە ئەوانەی کە لە پارتییش جیا بوونەتەوە ،لە پاشاندا هەر هەمان شێوەیان وەرگرتووە .ئەگەر نموونە بێنینەوە لەسەر جەاللیی و مەالیی کە دروست بوون ،جەاللیی و مەالیی لەسەر ئەسا�سی ئەو بوعدە فیکرییەی کە ل ه راستیی دا رەنگە به شێوەیەک بانگەشەی فیکری ناسیۆنالیزمیی الی جەاللییەکان هه‌بووبێت و خێڵەکیی-ش الی مەالییەکان هه‌بووبێت ،دواتر ببوو بە ملمالنێی شەخ�سی و به‌رژه‌وه‌ندیی تایبەت ،ئەو به‌رژه‌وه‌ندییە تایبەتە ئێستاش بەردەوامە لە نێوان یەکێتیی و پارتیی ،هەتا بە گۆڕانیشەوە .ناتوانین بڵێین ئه‌و حیزبان ه شوناسێکی نەتەوەییان هەیە ،بۆچی ئەو شوناسە نەتەوەییانە وەرناگرن؟ لەبەرئەوەی ناتوانن لە قاڵبی تەوجیهی کەسێکدا دەربچێت ،دەبینیت هەموو شێوازەکانیان بگرە شێوازی خێڵەکیی پێوەیە .پارتەکانی ئێمە مۆرکی خێڵەکیی پێوەیە ،بۆیە نەیانتوانیو ه لەسەر ئەساسێک خۆیان رێکبخه‌ن لە دەرەوەی خێڵ بێت و سیستمێکی سیاسیی www.komelge.com
دابمه‌زرێنن ،کاتێک نه‌یانتوانیو ه ئه‌وه تەجاوزه بکه‌ن لەو قاڵبەدا ماونه‌ته‌وه. ئینجا ئەگەر پێشتر لەسەر بنەمای خێڵ بوو بێت ،ئێستا شەخس هاتووه‌ته جێگای سەرۆک خێڵ و بڕیار دەدات. ئه‌وه‌ی هەیە ،هەر هەژموونی تاکە کەسه و تاکگەرایی و خێڵه‌کییه ،بۆیە زۆر جار وتارەکانیشیان دەبێتە وتاری لۆکاڵیی؛ بۆ نموونە دێگەڵە بە الی پارتیییەوە ئەوە سنوورە و هەرکەسێک رای لەگەڵی نەبێت ،ئه‌وا دەینێرێتە ئەودیو دێگەڵە.
ئەوەی کە ئێمە دەی بینین بەکار هێنانی
فیکری ناسیۆنالیزمە بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی تایبەت
ئه‌و که‌سایه‌تییه سیاسییه ،الی وای ه «ئێمە ناتوانین رەفزی ناسیۆنالیزم بکەینەوە ،ناشتوانین هەمووی بکەینە فاشیزم .فۆرمی ناسیۆنالیزم کە هاتە سەر حوکم ئەو دەمە تۆ دەزانی و دەتوانی بڕیاری لەسەر بدەی کە بەرەو فاشیزم دەچێت یان نا ،بەاڵم من ئەوەی دەی بینم لەم حیزبانە دیارە هێشتا نەگەیشتوونە بە پلەی ناسیۆنالیزم ،چونکە ناسیۆنالیزم لە راستیی دا سیستمە، نەک تەنها بانگەشە بێت ،سیستمەکەش دیارە کە بە چی ئاراستەیەکدا دەڕوات. ناسیۆنالیزمی نیشتمانیی-یش هه‌یه، ئەوەیە کە مەسەلەکە لەسەر بنەمایەک
دروست دەبێت و چوارچێوەیەکی نیشتمانیی هەیە کە ئەو نیشتمانە هی هەموو کەسە ،دەبێت هەموو کەس تێیدا بەهرەمەند بێت ،یان هەموو کەس هەلی یەکسانی هەبێت ،یان هەموو کەس بە هەمان شێوەی خەڵکانی تر بەبێ ئەوەی کە بابەتی ئەتنیکی هەبێت ،دەوری بنەڕەتی ببینێت لە فۆرم کردنی فیکر و زاڵ بوون بە سەر سیستمدا .ئەوەی کە ئێمە دەی بینین بەکار هێنانی فیکری ناسیۆنالیزمە بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی تایبەت. بەکار هێنانی ناسیۆنالیزم ،بەکار هێنانی فیکری نەتەوەییە ،ئەو بابەتە نەتەوەییانە بەکار دێت بۆ بابەتی تایبەت ،ئەوە دوو شتی جیاوازن بۆ نموونە سەیری کاری هیتلەر بکەین ،هیتلەر شتێکی نەکرد کە بۆ خۆی بێت یان بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی تایبەتی خۆی بێت ،راستە خیتابی نەتەوەیی بەکارهێنا بۆ زاڵ بوون ،بەاڵم هەموو فیکرەکەی ئەوە بوو کە دەبێت نەتەوەی ئەڵمانی ئەو ناسیۆنالیزمەبێت کە بتوانێت سەیتەرە بکات لە سەرهەموو جێیەک! لەبەرئەوە بە گەورەتری ده‌زانی لەوانی تر ،یان ئەوەی ئەگەر سەیری فاشیستی ئیتاڵی بکەین ،هەمان شێوە شتێکی وای نەبووە کە لە چوارچێوەی به‌رژه‌وه‌ندیی تایبەتی کەسێکدا بێت ،راستە خیتابەکە بەکارهاتووە بۆ دیکتاتۆریی ،ئەوەی ئێمە خراپترە! لەبەرئەوەی گشتگیر نییە زۆر ئێکسکلوسیڤە ،ئێکسکلوسیڤه چونکە دەکەوێتە قاڵبی بەکارهێنانی فۆرمی ناسیۆنالیزم بۆ خزمەتکردنی به‌رژه‌وه‌ندیی تایبەتی تاک ،یان خێزانێک، ئەوە جیاوازە لەوەی کە تۆ دەتەوێت خزمەتی هەموو نەتەوەکەت بکەیت، بەاڵم جار هەبووە ناسیۆنالیزمی نازیی و 9
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
فاشیزم و هەتا کۆمەنیزمیش کە فیکری شمولییە ،ئەوە بووە کە وای کردووە بووەتە هۆی تێکشکانی نەتەوەکان، بووەتە تێکشکانی دەوڵەتەکە خۆی�شی لەبەرئەوەی ئەو شمولییەتە بوو بووه‌تە دیکتاتۆرییەت». محه‌مه‌د کیانی ،له درێژه‌ی لێدوانه‌که‌یدا جه‌ختی له‌وه‌کرده‌وه»:ئەو دەسەاڵتەی ئێستای پارتیی لە فاشیزمی ئیتاڵی و لە نازییەتی ئەڵمانی خراپترە! لە یەک شتدا دەگەڕێنەوە سەر مۆدێلی شەرقی که بەکارهێنانی فیکری ناسیۆنالیزمه بۆ دروست کردنی دیکتاتۆرییەت ،ئەوەی کە پێی دەوترێت کلیپتۆکرا�سی ( )Kleptocracyواتە حوکمی دزوجەردەکان! لەبەرئەوە کۆمەڵێکی کەم ئەوەی کە ئۆلیگاری�شی پێدەڵێن گروپێکن ئەو گروپە دەتوانن دەستبگرن بەسەر حوکم و بەکار هێنانی هەموو مقەدەرات و ئیمکانیاتی دەوڵەت بۆ خزمەت و به‌رژه‌وه‌ندیی تاقمێکی زۆرکەم ،ئەوە خراپتترە لەوانی تر». کیانی ،ئه‌وه‌ش ده‌خاته‌روو ک ه ئه‌و فۆرمه سیاسییه‌ی هه‌رێمی کوردستان، له چاخه‌کانی تاریکی ده‌چێت و زیاتر لێیده‌دوێت :ئەو فۆرمەی ئێمە چەقبەستنە ،چەقبەستنە لە رابردوودا و نەهاتنە نێو مێژووە .لەبەرئەوەی ئێمە هەتا ئێستا لەچاخەکانی ناوەڕاستدا دەژین ئەو فیکرە و ئەو شێوەی کارکردنە هی چاخەکانی ناوەڕاستە، نەهاتووین لە سەر بنەمایەکی فیکریی دەوڵەت دروست بکرێ ،ئەوە لەسەر بنەمای به‌رژه‌وه‌ندیییە ،ئەوانە ئەسڵەن پێناسەیان نییە لە سیاسەتدا ،ئەمانە لە فیکری سیاسیی دا پێناسەیان 10
نییە .مەسەلەن لیبرالیزم هەیە ئەوان لیبرالیزمیش نین ،سەرمایەداریی هەیە ئەوانە ناتواین پێیان بڵێین سەرمایەداریین ،ئەوانە کلیپتۆکراسیین واتە دزوجەردەن .لێرە سیستم جیاوازی هەیە لەگەڵ نەبوونی سیستم ،ئێمە لە حاڵەتێکدا دەژین نەبوونی سیستم و ئیدامەدانە بە ئەوەی نەگەیەن بە سیستمێک کە کۆمەڵگە رێک بخات. نووسه‌رێک له‌وه‌دوێت که پارت ه کوردییه‌کانی هه‌رێم نه‌زه‌رییه‌کیان نییه، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌یه ستراتیژییه‌تێکی رونیان نییه.
مه‌سعود عه‌بدولخالق ،نووسەر و خاوه‌ن ئیمتیازی ده‌سگای ستاندەر، به ئازادیی کۆمه‌ڵگه‌ی راگه‌یاند :حیزبی سیاسیی رۆژهه‌اڵتیی به تایبه‌ت لە جیهانی سێیه‌م ،جیاوازیی هه‌یه له‌گه‌ڵ جیهانی یه‌که‌م که سه‌رمایه‌دارییه ،چونکه جیهانی سێیه‌م زیاتر ئایدیۆلۆژییه، حیزبه کوردستانییه‌کانیش که دروست بوونه له‌‌ئەسڵه‌دا به ئایدیۆلۆژیا دروست بوونه؛ له‌م دواییه‌ش فیکری مارک�سی زۆر زاڵ بووه به‌سه‌ر حیزبه‌کان دا ،به تایبه‌تی مارکسیزمی لینینیی. خاوه‌ن ئیمتیازی ده‌سگای ستاندەر، ئاماژە بۆ ئەوەشدەکات»هه‌تا پارتیی
دیموکراتی کوردستانیش له کۆنگره‌ی نۆ له مادده‌ی چوار و پێنج ،له پێڕه‌وی ناوخۆدا ،به پشتیوانی مارکسیزمی لینینیی کار و پیشه‌کانی خۆیان ده‌کرد و که واته هه‌موویان هاتوونه‌ته سه‌ر ئه‌و قوتابخانه‌یه .له دواییدا قوتانخانه‌ی مارکسیزمی لینینیی که ئه‌زمونی سۆشیالیزمی ل ه دونیادا رووخا! ئه‌وان ئه‌و کاته که‌وتنه بۆ شاییه‌کی فیکرییه‌وه، نه‌یانتوانی نه‌زه‌رییه‌کی روون دابڕێژن؟ تاڕاده‌یه‌ک ده‌توانین بڵێین گه‌ڕانه‌و ه سه‌ر قه‌ومیی و دروشمی قه‌ومیی و سۆزی نه‌ته‌وه‌یی...هتد ،بێئه‌وه‌ی رێکخستن بکه‌ن ،ته‌نها هه‌ندێک کتێب داندراون له‌الیه‌ن هه‌ندێک که‌سه‌وه ،به‌اڵم وه‌کو حیزب ،ئێستا حیزبه عه‌ره‌بییه‌کان وه‌ک به‌عس ،حیزبی قه‌ومیی سوریا ،زۆر که‌سایه‌تی گه‌وره‌یان هه‌ی ه نه‌زه‌رییه داده‌ڕێژێن و خاوه‌نی نه‌زه‌رییه‌ی قه‌ومیین و نه‌خشه‌ڕێگه‌ی قه‌ومییان بۆ ده‌وڵه‌ت داڕشتووه ،واته چۆنییه‌تی پێوه‌ندی که‌سێک به قه‌ومه‌وه ،چۆنێتی دیین به قه‌ومه‌وه و چۆنییه‌تی مرۆڤایه‌تیی به قه‌ومه‌وه ،ئەوانەیان داڕشتووه. ئەو نووسەرە ،رەخنەی ئەوە لە حیزبە کوردییەکان دەگرێت کە خاوەنی نەزەرییەک نەبوونە ،بەڵکو بوونەتە بارگرانی بۆ کورد و وتی :هه‌رچی حیزبه کوردییه‌کانه نه‌یان توانییه‌وه ئه‌و نه‌زه‌رییە دابڕێژن و به روونی فیکریان دیار نییە؟! له‌الیه‌کی تریش زیاتر خه‌ریکی گه‌نده‌ڵی بوونه ،بۆیه به پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی نه‌زه‌رییه‌کی قه‌ومیی دابڕێژن ،بڵکو ئینتیمای قه‌ومییان الواز کردوه ،حیزبه‌کانی کوردستان بوونه‌ته بارگرانییه‌ک بۆ کورد! بوونه‌ته www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
پرۆژه‌یه‌ک دژی پرۆژه‌ی قه‌ومی کورد ئه‌گه‌ر جوان لێکی بده‌ینه‌وه! هه‌ر بۆی ه روانگه‌یه‌کی روونی حیزبه‌کان بۆ پر�سی نه‌ته‌وه‌یی نییه. مەسعود عەبدولخالق جەختی لەوەکردەوە :حیزبه‌کان نه‌زه‌رییه‌کی سیاسیی قه‌ومییان نییه ،کێشه هه‌ر ه گه‌وره‌که ئه‌وه‌یه! بۆیه هه‌ر که‌سه‌و به‌پێی خۆی هه‌ر کۆنگره‌یه‌ک له‌سه‌ر جۆره وه‌ته‌رێک ده‌ڕۆن و هه‌ر رۆژه‌ی له‌گەڵ الیه‌نی هه‌رێمیی و جیهانیی په‌یمان ده‌به‌ستن و ستراتیژ داده‌نێن ،چونکه ستراتیژییه‌تێکی روونیان نییه ،هه‌ر چه‌ند ده‌ڵێن « با ماڵی کوردیی یه‌کخه‌ین»، ته‌نانه‌ت ده‌توانین بڵێین جارێ ماڵی کوردیی-شیان نییه؟ یه‌ک ل ه ئه‌کادیمیسته‌کان� ،سێ له‌و هۆکارانه ده‌خاته‌ڕوو که بۆچی پارته‌کوردییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان فیکری سیاسییان نییه.
د .سەردار قادر ،مامۆستای زانستە سیاسییەکان لە زانکۆی سلێمانیی، ئەوە بۆ ئازادیی کۆمەڵگە دەخاتەروو کە �سێ هۆکار هەیە وایکردوە ،حیزبە کوردییەکانی هەرێمی کوردستان خاوەنی فیکری سیاسیی نەبن ،وتی: یه‌که‌م :له پێکهاته‌ی دروستبوونی ئه‌و www.komelge.com
پارته سیاسیانه‌ی هه‌رێمی کوردستان، ئه‌وه‌نده‌ی که رووداوه‌کان وه‌ک په‌رچه‌کردار دروستی کردون ،ئه‌وه‌نده ئه‌و پارته سیاسییانه‌ی هه‌رێمی کوردستان وه‌ک پرۆس ه یاخود وه‌ک په‌یامێکی سیاسیی کامڵ که گه‌لی کورد پێویستی پێیبێت ،دروست نه‌بوون .پارته‌کانی هه‌رێمی کوردستان رووداوه‌کان دروستی کردون ،نه‌ک پێویستی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان کە بوونیادی فیکریی و بونیادی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان پێویستی بووبێت .ئه‌گه‌ر بێت و با�سی ئه‌و پێویستییه کۆمه‌اڵیه‌تیی هی پارته سیاسییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان بکه‌ین ،له‌وانه‌یه له کۆی 37حیزبی هه‌رێمی کوردستان ،دوو حیزبی لێبه‌ده‌ر نابێت. زانستە مامۆستایەی ئەو سیاسییەکان ،ئاماژە بۆ ئەوەشدەکات کە حیزبەکانی هەرێمی کوردستان ،بە جەدەلی فیکرییەوە خۆیان سەرقاڵ ناکەن و جەختدەکاتەوە :هۆکاری دووه‌میش ئه‌وه‌یه پارتیی سیاسیی ئه‌وه‌نده‌ی ک ه خه‌ریکی جه‌ده‌لی سیاسییه، ئه‌وه‌نده خه‌ریکی ئه‌وه‌نییه که جه‌ده‌لێکی فیکریی له هه‌رێمی کوردستاندا دروست ببێت؛ به‌ڵکو کۆمه‌ڵێک به‌های فیکریی و کۆمه‌ڵێک به‌های مرۆیی تێدا سه‌قامگیر، ببێت؟ ! ئه‌مه وابکات ئێم ه له‌و سه‌ره‌وه خاوه‌نی پرۆسه یاخود پرۆژه‌یەکی فیکری نه‌ته‌وه‌یی بین و له‌سه‌ری کۆک بین ،هه‌ر بابه‌تێک له هه‌رێمی کوردستاندا ده‌که‌یه‌ته‌وه نه‌ک له گوتاره سیاسییه‌کاندا جیاوازییان هه‌یه ،به‌ڵکو به‌هه‌مان شێوه ده‌بینی تا سه‌رئێسقان به ناکۆکیی 180پله لێکتری جیاوازن!
ئه‌مه واده‌کات هه‌میشه پارتیی سیاسیی ل ه بازنه‌یه‌کدا بخولێته‌وه و نازانێت ئه‌م بازنه‌یه کۆتایه‌که‌ی چییه و نازانێت ده‌رچه‌که‌ی چییه؟! چونکه به‌رده‌وام رووداوی سیاسیی هه‌یه ،به‌رده‌وام پێویستی به هه‌ڵویستی سیاسیی ده‌بێت، به‌رده‌وام پێوستی به‌و ه ده‌بێت که گوتاری ئه‌مڕۆی له هی دوێنێی جیاوازه .جاری وایه ئه‌م گوتاره سیاسییانه له‌سه‌ر هیچ پێکهاته و له‌سه‌ر هیچ بوونیادێکی فیکریی بینا نه‌نکراوه ،بۆیه پارتیی سیاسیی خۆی له‌خۆیدا پێویستی به‌وه نه‌بووه و ئه‌م ه واقیعه‌‌کەیەتی کە له هه‌رێمی کوردستان دا هه‌یه. د .سەردار ،هێما بۆ هۆکاری سێیه‌م دەکات و وتی :پارتی سیاسیی کوردیی له زه‌رووره‌تدا به‌و شێوازه نه‌بووه که پێویست بووه ،به‌ڵکو خه‌ریکی جه‌ده‌لی سیاسیی بووه ،هه‌میشه به دوای کااڵی رۆژگاردا ده‌گه‌ڕێت موناقه‌شه‌ی بکات. ئه‌مه وایکردوه که عه‌قڵییه‌تێک یان زهنییه‌تێکی سیاسیی هه‌بێت ،نه‌ک عه‌قڵییه‌تێکی وای هه‌بێت به‌رده‌وام له‌گه‌ڵ کێشه و بوونیاده فیکرییه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان دا بێت .هه‌ر بۆی ه ئه‌وه‌نده‌ی که ئێم ه به سیاسه‌ته‌وه مه‌ژخوڵین ،هێنده به سیاسه‌ت کاریگه‌رین ،هێنده به واقیع ه کولتووریی و فیکرییه کاریگه‌ر نین که بۆ میلله‌تی کورد بینا بکرێت .ئێمه تا ئێستا به هایه‌کی سیاسیی یه‌کگرتوومان لەال دروست نه‌بووه ،نه‌شما ن توانیوه بوونیادێکی فیکریی له‌ناو پارته سیاسییه‌‌کان دروست بکه‌ین.
11
NO:19 - August 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بۆچی بارزانی ده‌یه‌وێت ریفراندۆم ئه‌نجامبدات؟ دیارى خالید سوربون و موکوڕی مه‌سعود بارزانی بۆ ئه‌نجامدانی ریفراندۆم ،به‌بێ کۆده‌نگی نیشتمانی و ئاماده‌سازی و گفتوگۆ له‌گه‌ڵ الیه‌نه ناوخۆی و عێراقی و نێوده‌وڵه‌تیه‌کان چه‌ندین خوێندنه‌وه و گریمانه‌ی بۆده‌کرێت .ئه‌وه‌ی پرسیاره الی چاودێران به‌رژه‌وه‌ندی خه‌ڵکی وای لێده‌کات ریفراندۆم بکات ،یاخود به‌رژه‌وه‌ندی خۆی و مه‌تر�سی له‌سه‌ر حیزبه‌که‌ی و پێگه‌ی داهاتویی؟ ئامانج و پاڵنه‌ره‌کانی ئه‌نجامدانی ریفراندۆمه‌که‌ی بارزانی چیه؟ ئایا ویست و خواستی راگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تی هه‌یه یاخود وه‌ک فشار و کارتی سیا�سی به‌کاری ده‌هێنیت؟ هه‌ڵچون و لێدوانه‌کانی بارزانی ل ه ناوخۆ و له پاڕله‌مانی ئه‌وروپا له یه‌کێک له هه‌رێمه‌کانی به‌لجیکا ،وه‌اڵمێکی باش و خستنه‌ڕووی کۆمه‌ڵێ هه‌قیقه‌ته که بارزانی له‌پێناو خۆی و حیزبه‌که‌ی ده‌یه‌وێت ریفراندۆم بکات .هه‌روه‌ها سه‌ملێنه‌رێکی دیکه‌ی ئه‌و راستیه ئه‌وه‌یه، به‌بێ پالن وپێشینه و باسکردنی کاتی دیاریکراوی ریفراندۆم ،له‌کۆبونه‌وه‌ی سه‌ره‌تای مانگی حوزه‌یران له‌گه‌ڵ نوێنه‌ری چه‌ند حیزبێک رۆژی -٢٥ 12
٢٠١٧-٩ی وه‌ک رۆژی ئه‌نجامدانی ریفراندۆم راگه‌یاند ،ته‌نانه‌ت هه‌ندێک له ئاماده‌بوانی کۆبونه‌وه‌که‌ی بارزانی ئاگاداری بڕیاری له‌وشێوه‌نه‌بون و قسه له‌سه‌ر دواخستن و پیشخستنی هه‌روه‌ها نه‌بوه. به‌رواره‌که‌ی له‌لێدوانێکی دواتردا بارزانی رایگه‌یاند،
بارزانی ده‌یه‌وێت
شه‌رعیه‌ت به‌خۆی
بدات له‌کورسیه‌که‌ی بمێنێته‌وه
به هه‌رجۆرێک بێت ریفراندۆم ده‌کات ،ئه‌گه‌ر الیه‌نه‌کانی دیکه�شی له‌گه‌ڵ نه‌بێت .ئه‌م جۆره لێدوان و سوربون و كه‌موکوڕی بونه دیاره که بارزانی به‌رژه‌وه‌ندی گه‌ل و نیشتمانی له‌به‌رچاونه‌گرتوه ،به‌ڵکو بڕیارێکی تاکه که�سی و تاک حیزبیه که به‌بێ هه‌مو الیه‌ک کاره‌که‌ی ده‌کات ،دیاره بیرکردنه‌وه‌ی تاکه‌که‌سێک ته‌نیا له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندی تاکه‌که‌س و حیزبێکدایه.
بۆیه به‌پێی لێدانه‌وه و خویندنه‌وه‌کان، ئامانج و مه‌به‌ستی بارزانی له ئه‌نجامدانی ریفراندۆم ،له‌پێناو پرۆسه‌یه‌کی نیشتمانی و باشترکردنی ژیانی خه‌ڵکی نیه ،به‌ڵکو ده‌یه‌وێت له‌چه‌ندین کێش ه قوتاری بێت؛ وه‌ک :کێشه خودیه‌کانی بارزانی ،کێشه‌ی ناوخۆیی حیزبه‌که‌ی، کێشه‌کانی شکستی حکومه‌ت و بارودۆخی کوردستان ،کێشه له‌گه‌ڵ حیزبه‌کان ،کێشه له‌سه‌ر کورسیه‌که‌ی. له‌سه‌رئاستی عێراق ده‌یه‌وێت کێشه‌کان له‌به‌رژه‌وه‌ندی خۆی یه‌کالی بکاته‌وه و له‌سه‌رئاستی ناوچه‌که ،ویستی هه‌ندێک له واڵتانی ده‌وروبه‌ر به‌دیده‌هێنێت، له‌سه‌رئاستی نێوده‌وڵه‌تی مه‌به‌ستیه‌تی، واڵتان چاو له حوکمڕانیه ناشه‌رعیه‌که‌ی بپۆشن .هه‌ریه‌ک له‌و الیه‌ن و ئامانجانه، کاریگه‌ری له‌سه‌ر بارزانی هه‌یه که ریفرادنۆم بکات ،به‌مشێوه‌یه: کێشه خودیه‌کانی بارزانی به‌شێوه‌یه‌یکی گشتی بارزانی ده‌یه‌وێت شه‌رعیه‌ت به‌خۆی بدات له‌کورسیه‌که‌ی بمێنێته‌وه ،که به‌هۆیه‌وه کێش ه خودیه‌کانی چاره‌سه‌ربکات یان چیدی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
خه‌ڵکی باسیان نه‌کات له‌وانه: -١کێشه‌ی کاریزمابونی بارزانی بارزانی چه‌ندین کێشه‌ی له‌گه‌ڵ خودی خۆی هه‌یه و ره‌نگه ئازاریان بدات که تاکو ئێستا نه‌توانیوه ،وه‌ک کاریزما ده‌رکه‌وێت و رۆڵی هه‌بێت ،هه‌ریه‌ک له‌و سه‌رکردانه‌ی که‌بارزانی خۆی ده‌خاته هاوشانیان و خه‌باتی له‌گه‌ل کردون، جۆرێک له کاریزمایی و کاریگه‌ریان هه‌بووه ،توانیوه‌یانه سه‌رنجی کۆمه‌ڵێکی زۆرله‌خه‌ڵکی راکێشن ،به‌اڵم مه‌سعود بارزانی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی به‌میرات ده‌سه‌اڵتی بۆ جێماوه و کوڕی مه‌ال مسته‌فای ه نه‌یتوانیوه کارامه‌ی خۆی بسه‌ملێنێت، ته‌نانه‌ت نه‌یتوانیوه وه‌ک باوکی کاریگه‌ری هه‌بێت ،له‌به‌رئه‌وه‌ی بارزانی باوک جۆرێک له‌کاریزمای و کاریگه‌ری هه‌بوه ،ئه‌مه به‌جۆرێک بوه له‌سه‌ر ئاستی کوردستانی گه‌وره و عێراق خه‌ڵکی له‌به‌ر هه‌ستی نه‌ته‌وه‌ی خۆشه‌ویستی خۆیان بۆ ده‌ربڕیوه و له‌سه‌رده‌می جواڵنه‌وه‌که‌ی له‌زۆرینه‌ی ناوچه‌کانی کوردستانی عێراق و ژێرده‌سه‌اڵتی پێشمه‌رگه هێز و ده‌سه‌اڵتی هه‌بوه ،به‌الم بارزانی کوڕ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی چه‌ندین ساڵ پۆستی سه‌رۆکی هه‌رێمی له‌ده‌ستدایه و له‌دوای ،١٩٩١پاره و هێزێکی زۆری البوه ،نه‌یتوانیوه کاریگه‌ری قوڵ دانێت، ئه‌مه نه‌ک له‌سه‌رئاستی کوردستانی گه‌وره ،به‌ڵکو له‌سه‌رئاستی کوردستانی عێراق ده‌سه‌اڵتی زۆری نیه و بڕیاره‌کانی له‌هه‌ندێک شوێن کاری پێناکرێت. -٢دروستکردنی مێژوو یه‌کێکی دیکه له کێشه‌کانی بارزانی، www.komelge.com
له‌ماوه‌ی ٥٠ساڵی خه‌بات و ماندوبونی، نه‌یتوانیوه ده‌ستی له دروستکردنی مێژووی کورد هه‌بێت ،یاخود بارزانی شانازی مێژوویی نیه ،وه‌ک چۆن مه‌ال
هه‌ریه‌ک له‌و سه‌رکردانه
خۆشه‌ویستیان الی
زۆرینه‌ی خه‌ڵکی
هه‌یه ،ئه‌گه‌ر باس له کۆتای ته‌مه‌نی
سیاسیه‌کان بکرێت
ئه‌وا الیه‌نی ئه‌رێنی
و پۆزه‌‌تیڤیان
زۆرتره ،به‌اڵم بارزانی به‌هۆی مانه‌وه‌ی له
کورسیه‌که‌ی بۆ دوو
خولی نایاسای و
کار ه نایاساییه‌کانی کۆمه‌ڵی کوردی و
هێز ه عێراقییه‌كان
خوێندنه‌وه‌ی دیکه‌ی بۆ ده‌که‌ن
مسته‌فا رۆڵی له جواڵنه‌وه‌ی ئه‌یلول و چه‌ند قۆناغێکی دواتر هه‌بو .یاخود هاوته‌مه‌نه سیاسیه‌کانی مه‌سعود بارزانی خاوه‌نی مێژو و دروستکه‌ری مێژون وه‌ک عه‌بدواڵ ئۆجاالن رێبه‌ری پارتی کرێکارانی کوردستان ،له‌ناوه‌ڕاستی ساڵێ‌نی ١٩٧٠کان له‌سه‌خترین سه‌رده‌می تورکیا ،رووبه‌ڕووی دهسهاڵتداران بوه و بناغه‌ی شۆرشێکی به‌هێزی دامه‌زراند. له کوردستانی عێراق جه‌الل تاڵه‌بانی و نه‌وشیروان مسته‌فا و هاڕێکانیان له‌دوای شکستی جواڵنه‌وه‌کان و رێکه‌وتننامه‌ی جه‌زائیر ده‌ستیان به جواڵنه‌وه‌کرده‌وه. به‌اڵم بارزانی ئه‌م سه‌روه‌ریانه‌ی پێنه‌بڕاوه ،به پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌وه به کۆمه‌ڵێک رووداو تۆمه‌تبارده‌کرێت که به مێژوی ره‌ش داده‌نرێت ،وه‌ک رووداوی ٣١ئابی ساڵی ،١٩٩٦ک ه سوپای عێراقی هێنایه هه‌ولێر ،هێنانی سوپای تورکیا ،رووداوی ١٢ئۆکتۆبه‌ر و داخستنی پاڕله‌مان و رێگیریکردن له سه‌رۆکی پاڕله‌مانی کوردستان بۆ سه‌رکاره‌که‌ی .بۆیه بۆ داپۆشینی ئه‌مانه و دروستکردنی مێژوو ،بارزانی ده‌یه‌وێت ریفراندۆم بکات و له‌کۆتاییه‌کانی ته‌مه‌نی سیا�سی خۆی ده‌ستکه‌وتێکی هه‌بێت. -٣نه‌مانی هاوته‌مه‌نه سیاسیه‌کانی هه‌ریه‌ک له هاوته‌مه‌نه سیاسیه‌کانی بارزانی ،له‌کایه‌ی سیاسیدا نه‌ماون، به‌وپێیه‌ی نه‌وشیروان مسته‌فا و قاسملو کۆچی دواییان کردوه ،به‌هۆی نه‌خۆشیه‌وه تاڵه‌بانی له مه‌یدانه‌ک ه دورکه‌وتوه‌ته‌وه ،عه‌بدواڵ ئۆجاالن زیندانی کراوه ،به‌اڵم هه‌ریه‌ک له‌و سه‌رکردانه خۆشه‌ویستیان الی 13
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
زۆرینه‌ی خه‌ڵکی هه‌یه ،ئه‌گه‌ر باس ل ه کۆتای ته‌مه‌نی سیاسیه‌کان بکرێت ئه‌وا الیه‌نی ئه‌رێنی و پۆسه‌تیڤیان زۆرتره. به‌اڵم بارزانی به‌هۆی مانه‌وه‌ی له کورسیه‌که‌ی بۆ دوو خولی نایاسای و کاره نایاساییه‌کانی کۆمه‌ڵی کوردی و هێز ه عێراق و نێوده‌وڵه‌تیه‌کان خوێندنه‌وه‌ی دیکه‌ی بۆ ده‌که‌ن و وێنایه‌کی خراپی هه‌یه و ئه‌دای باش نه‌بوه ،بۆیه ده‌یه‌وێت کۆتایی ته‌مه‌نی سیا�سی ئه‌و وێنایان ه بگۆڕێت و به‌ئه‌نجامدانی ریفراندۆم خه‌ڵکی ئاشتبکاته‌وه و وه‌ک کۆتای هاوته‌مه‌نه سیاسیه‌کانی بێت. له‌سه‌رئاستی ناوخۆی حیزبه‌که‌ی، له‌ناوخۆی پارتی دیموکراتی کوردستان، چه‌ندین کێشه هه‌یه و تادێت ئاراسته‌ی ئه‌و حیزبه به‌ره‌و خراپی ده‌بات ،وه‌ک : -١کێشه‌ی نێوان کوڕ و برازاکه‌ی کێشه‌ی نێوان مه‌سروربازانی کوڕی و نێچیرڤان بارزانی برازای ،گه‌یشتوه‌ت ه ئاستێک که به دورکه‌وتنه‌وه‌ی بارزانی ئه‌گه‌ری ته‌قینه‌وه و په‌رت بونی ئه‌و حیزبه‌ی لێده‌کرێت ،به‌شێک له کێشه‌کانی نێوان کورو برازاکه‌ی بارزانی ،نیگه‌رانی بۆ بارزانی دروستکردوه و ناتوانێت چاره‌سه‌ریان بکات .ئه‌مه به‌جۆرێکه ته‌سفیه‌ی باڵه‌کان ده‌کرێت و الیه‌نگری یه‌کتر سزاده‌ده‌ن، له ئێستاوه پرسیار له‌سه‌رئه‌وه ده‌کرێت له‌کۆنگره‌ی داهاوتی ئه‌و حیزبه کامیان ده‌بێته جێگری سه‌رۆکی پارتی؟ یان دوای دورکه‌تنه‌وه و مردنی مه‌سعود بارزانی کامیان ده‌بیته سه‌رۆکی پارتی و شوێنی ده‌گرێته‌وه؟ بۆیه بارزانی ده‌یه‌وێت له‌دوای ریفراندۆم دۆخێکی 14
دیکه دروست بێت و کێشه‌ناوخۆییه‌کانی حیزبه‌که‌ی له‌خۆی دروبخاته‌وه و کوڕ و برازه‌که‌ی به پۆستی جیاواز رازیبکات.
بارزانی حیزبه‌که‌ی و کوردستانی بردوه‌ته
تونێلێک گه‌رانه‌وه‌ی
زۆر زه‌حمه‌ته و ده‌ربازبونیشی
کارێکی ئاسان نیه -٢کێشه‌ی شنگال و جینۆسایدی ئێزیدیه‌کان یه‌کێکی دیکه له‌و کێشانه‌ی رووبه‌ڕووی پارتی بوه‌ته‌وه کێشه‌ی جینۆسایدی ئێزیدیه‌کان و که‌وتنی شنگاله .دیاره به‌رپرسایرێتی که‌وتنی ئه‌و شاره له ئه‌ستۆی حیزبه‌که‌ی بارزانیه ،چونکه سه‌رجه‌م پۆسته حوکمیه‌کانی ده‌ڤه‌ره‌که‌ی هه‌بوه و حیزبه‌که‌ی ده‌سه‌اڵتی یه‌که‌م بووه .بۆیه تا ئێستا هیچ که‌س له‌سه‌ر ئه‌و پرسه دادگایی نه‌کراوه ،ته‌نانه‌ت روونکردنه‌وه له‌باره‌ی که‌وتنی شنگال نه‌دراوه .ئه‌مه‌ش واده‌کات گومانه‌کانی سه‌ر پارتی زۆرن که ئه‌گه‌ری هه‌یه دوای کۆتای هاتنی داعش، پرسیاری زۆرتر رووبه‌ڕووی ئه‌و حیزبه بکرێته‌وه .به‌م چه‌شنه بارزانی ده‌یه‌وێت له رێگای ریفراندۆمه‌وه جینۆسایدی شنگال په‌رده‌پش بکات. -٣تر�سی هه‌ڵبژاردن
چوونه ناو هه‌ڵبژاردن به‌و دۆخه‌ی ئێستاوه ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ساخته‌کاری و ته‌زویریش بکرێت ،بارزانی دڵنیایه له‌وه‌ی که قه‌واره‌ی حیزبه‌که‌ی بچووک ده‌بێته‌وه ،چونکه به‌شێک له پارتیه‌کان ئه‌و هه‌سته‌یان بۆ دروست بوه به‌کار ه نایاساییه‌کانی بارزانی هه‌یمه‌نه‌ی حیزبه‌که‌یان نه‌ماوه بۆیه بۆ په‌کخستنی هه‌ڵبژاردن ،په‌نا بۆ ریفراندۆم ده‌بات و مه‌سه‌له‌ی سه‌ربه‌خۆیی و ده‌وڵه‌تی کوردی ده‌کاته قه‌لغان و شکسته‌کانی خۆی له په‌نا ده‌شارێته‌وه ئامانجه‌کان له‌سه‌رئاستی هه‌رێم له‌سه‌رئاستی هه‌رێمی کوردستان بارزانی و حزیبه‌که‌ی رووبه‌ڕووی چه‌ندین کێشه بونه‌ته‌وه و رۆشتوه‌ته قۆناغیک چاره‌سه‌ری به‌و تێڕوانین و بیرکردنه‌وانه زه‌حمه‌ته ،چونکه بارزانی حیزبه‌که‌ی و کوردستانی بردوه‌ته تونێلێک گه‌رانه‌وه‌ی زۆر زه‌حمه‌ته و ده‌ربازبونی�شی کارێکی ئاسان نیه .ئه‌مه‌ش له‌به‌رچه‌ند هۆکارێکه -١نه‌مانی شه‌رعیه‌تی کورسیه‌که‌ی بارازانی بارزانی ده‌یه‌وێت شه‌رعیه‌ت ب ه کور�سی سه‌رۆکی هه‌رێم بداته‌وه ،چونکه دڵنیایه به‌هۆی مانه‌وه‌ی له کورسیه‌که‌ی بۆماوه‌ی دوو خولی نایاسایی ،له که‌سایه‌تی هێناوه‌ته خواره‌وه‌و ئه‌گه‌ر بیه‌وێت له کورسیه‌که‌ی بمێنێته‌وه و ده‌زگای سه‌رۆکایه‌تی هه‌رێمیش ئه‌و بڕیاره بدات ،بێگومان پارتی خۆی دڵنیایه له‌وه‌ی که بارزانی ئه‌و شه‌رعیه‌ته‌ی نه‌ماوه‌و ماوه‌که‌ی به‌سه‌رچووه ،ته‌نانه‌ت خودی بارزانی خۆ�شی ماوه‌یه‌کی زۆره www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
ئاماده نیه وه‌ک سه‌رۆکی هه‌رێم ئیمزا بکات ،واته ئه‌ویش ده‌زانێت و به‌کردار دان به‌وه‌دا ده‌نێت که شه‌رعیه‌تی نه‌ماوه. بۆیه ده‌یه‌وێت له رێگای ریفراندۆمه‌وه به‌شێوه‌یه‌کی دیکه بگه‌ڕێته‌وه ناوخه‌ڵک. -٢بێبایه‌خکردنی پاڕله‌مان یه‌کێکی دیکه له مه‌به‌سته سیاسیه‌کانی پشت مه‌سه‌له‌ی ریفراندۆم له هه‌رێمی کوردستان زیاتر بێبایه‌خکردنی په‌رله‌مانی کوردستانه ،ده‌یانه‌وێت به خه‌ڵک بڵێن په‌رله‌مان هه‌بێت یاخود نه‌بێت ،ئه‌وان ده‌توانن بڕیار له‌سه‌ر پر�سی چاره‌نووسساز بده‌ن و بگه‌ڕێنه‌و ه بۆ رای خه‌ڵکیش .ئیدی پێویستیان به یاسانه‌بێت .بۆیه ریفراندۆم بازدانێکه به‌سه‌ر په‌ر له‌مان و بچوککردنه‌وه‌ی وێنای پاڕله‌مان الی خه‌ڵکی .له‌وێشه‌وه ئه‌و خه‌باته مه‌ده‌نیه‌ی له رابردودا هه‌بوه بسڕێته‌وه و مۆدێلێکی دیکه‌ی سیاسه‌ت بهێنێته ئاراوه. -٣حوکمی تاکه‌که�سی و بنه‌ماڵ ه یه‌کێکی دیکه له مه‌به‌ست و له‌دوای بارزانی، ئامانجه‌کانی پاڕله‌مان رۆڵی بێبایه‌خکردنی ده‌یه‌وێت ده‌سه‌اڵتی تاکه‌که�سی و بنه‌ماڵه‌یی دروستبکات و پرۆسه‌ی به‌که‌سایه‌تیکردنی سیاسیه‌ت له کوردستان بێته ئاراوه .یه‌کێک له ئه‌گه‌ره‌کانی ئه‌م مه‌ترسیه که خۆی له ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ده‌سه‌اڵتدا مه‌تر�سی ئه‌وه‌یه، ده‌بینێته‌وه دروستبوونی دیکتاتۆریه‌تی حوکم و ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنێتی له‌الیه‌ن خێزانێکی ده‌سه‌اڵتداره‌وه بێته کایه‌وه . www.komelge.com
-٤شکانی گه‌مارۆکان و ده‌رچون له قه‌فه‌زی ئاسنین له‌هاتنی داعشه‌وه ،پارتی دیموکراتی کوردستان گه‌مارۆدراوه ،چونکه له‌گه‌ڵ حکومه‌تی عێراق دۆخێکی خراپیان دروستکردوه ،حه‌شدی شه‌عبی هێنراوه‌ته سنوره‌کانی کوردستان. به‌شێک له ده‌سه‌اڵته‌که‌ی له شنگال و چه‌ند ناوچیه‌یه‌کی دیکه که‌مکراوه‌ته‌وه و هێزێکی ئێزیدیه‌کان سه‌ر به په‌که‌که له‌وناوچانه دروستکراوه و ناچنه ژیر ده‌سه‌اڵتی پارتی .له‌الیه‌کی دیکه‌وه پارتی به‌شێک له ده‌ڤه‌ره‌کانی پارتی له‌ژێرده‌ستدایه ،به‌هۆی سیاسیه‌تی هه‌ڵه‌وه له‌سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه و که‌رکوک ده‌سه‌التی نیه ،له‌گه‌ڵ ئێران نێوانی تێکداوه ،بۆیه ئێستا پارتی به‌مانا سیاسیه‌که‌ی گه‌مارۆدراوه و ده‌یه‌وێت له‌رێگای ریفراندۆمه‌وه له‌و قه‌فه‌زه ئاسنینه ده‌رچێت.
بارزانی ده‌یه‌وێت به‌ئه‌نجامدانی
ریفه‌راندۆم خۆی له
چه‌ندین کێشه البدات
و پێگه‌ی به‌هێزبكات
-٤دابه‌شکردنی کۆمه‌ڵگ ه یه‌کێک له‌و هۆکارانه‌ی که له رابردودا به‌شیک له حیزبه کوردیه‌کان،
بۆ مانه‌وه‌یان سودیان لێ بینیوه، دابه‌شکردنی کۆمه‌لگه بوه ،چونک ه هه‌رحیزبێک ئه‌وکاته‌ی به‌شێک ل ه کۆمه‌ڵگه پشتی لێکردبێت ،به‌شه‌که‌ی دیکه پشتیوانی کردوه .بۆیه ئه‌و نه‌ریته خراپه ،ئێستا بارزانی په‌نای بۆ ده‌باته‌وه و ره‌نگه ئێستای کوردستان بگه‌ڕیه‌ته‌و ه سه‌ر ده‌می شه‌ڕی ناوخۆ و سااڵنی نه‌وه‌ده‌کان که هه‌رێمی کوردستان دابه‌ش و په‌رت بوبو ،ئه‌م دابه‌شبون ه هه‌ندێکی وه‌الئی بۆ بارزانی ده‌بێت و زیاترپشتیوانی ده‌بن و ده‌توانێت له کورسیه‌که‌ی بمێنێته‌وه .ئه‌مه‌ش گه‌مه‌یه‌کی سیا�سی بێزراوه ،که خه‌ریک ه کۆمه‌ڵگای کوردی زیاتر دابه‌ش ده‌کات. واته له ریفراندۆمه‌وه زه‌مینه سازی ناکرێت بۆ یه‌ک ده‌نگی ،به‌ڵکو زه‌مینه سازی ده‌کرێت بۆ زیاتر دابه‌شکردن و له‌تکردنی باشووری کوردستان. به‌بێ
ناوچه
-٥ریفراندۆم دابڕاوه‌کان یه‌کێک له‌و ئامانجانه‌ی دیکه‌ی بارزانی که ده‌یه‌وێت ریفراندۆم ئه‌نجام بدات و حیزبه‌که‌ی به‌هێزبێت، ئه‌وه‌یه؛ نایه‌وێت که‌رکوک ،خانه‌قین و ناوچه‌که کوردستانیه‌کانی دیکه، ریفراندۆمی تێدابکرێت ،چونکه حیزبه‌که‌ی له‌وناوچانه جه‌ماوه‌ری که‌مه و سه‌رکه‌وتونابێت .ئه‌مه‌ش واتای ده‌سته‌به‌رداربونی ئه‌م ناوچانه‌یه که خواستی تورکیا�شی له‌سه‌ره. ئامانجه‌کانی بارزانی له عێراق له‌سه‌ر ئاستی عێراق ،بارزانی ده‌یه‌وێت به‌ئه‌نجامدانی ریفراندۆم 15
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
خۆی له چه‌ندین کێشه البدات و پێگه‌ی به‌هێزبێت ،وه‌ک: عێراق
بۆ
-١ناچارکردنی خواسته‌کانی بارزانی له‌ماوه‌ی چه‌ند ساڵی رابردو ،بارزانی له‌پێناو پێگه‌ی خۆی و حیزبه‌که‌ی کێشه‌ی له‌گه‌ل حکومه‌تی عێراقی و به‌تایبه‌تی له‌گه‌ڵ سه‌رۆک وه‌زیرانی پێشوو نوری مالیکی دروست کرد، کێشه‌کان ،په‌یوه‌ندی به هه‌ردوو که‌سایه‌تیه‌که‌وه‌هه‌بوه نه‌ک کێشه‌ی نه‌ته‌وه‌ی و نیشتمانی ،که‌چی ده‌یانکردن به کێشه‌ی خه‌ڵکی و به‌هۆیه‌وه کوردستان رووبه‌ڕووی قه‌یرانی ئابوری و سیا�سی قوڵ بوه‌وه ،خواستی کورد له به‌غداد زیاتر که‌م بووه‌وه .به‌هۆی ئه‌مانه‌وه واچاوه‌ڕوان ده‌کرێت دوای کۆتایی شه‌ڕی داعش که‌متر گوێ
له‌خواسته‌کانی بارزانی بگیرێت ،چونک ه له‌کاتی هاتنی داعش و گرتنی موسڵ بێمنه‌تانه لێدوانی دژی حکومه‌تی عێراق ئه‌دا .بۆیه گریمانه‌ی ئه‌وه ده‌کرێت رووداوه‌کان که‌متر له‌به‌رژه‌وه‌ندی بارزانی بێت ،له‌مه‌وه بارزانی ده‌یه‌وێت ڕیفراندۆم به‌کاربهێنێت وه‌ک کارتی فشاری سیا�سی بۆ ده‌سکه‌وتی حزبی له به‌غدا و له‌وێ هه‌ندێک پله و پۆست و پاره‌ی پێ به‌ده‌ست بێنێت. -٢پر�سی که‌وتنی موسڵ و دادگای بارزانی به‌ر له‌شه‌ڕی مووسڵ بارزانی هه‌ڕه‌شه‌ی له حکومه‌تی عێراق ده‌کرد و فشاری ده‌کرد ،داعش هاوشێوه‌ی ده‌وڵه‌تی عێراق ده‌بینی ،ته‌نانه‌ت به شێوه‌یه‌کی ناراسته‌وخۆش به یه‌کێک له هۆکاره‌کانی که‌وتنی مووسڵ له‌قه‌ڵه‌م
ده‌درێت .ئه‌مه‌ش به‌و گۆڕانکاریانه‌‌ی ک ه دوای شه‌ڕی مووسڵ دێنه ئاراوه ،واتای ته‌سفیه‌ی حیساب ده‌بێت له‌گه‌ڵ بارزانی، چونکه له ئێستاوه .لیژنه‌ی ئاسایش و به‌رگری ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق داوا ده‌کات له دۆسیه‌ی که‌وتنی موسڵدا هه‌ر که‌سێک بوه‌ته هۆکاری هاتنی داعش بۆ واڵت و وێرانکاریی بۆ شاره‌که و له هه‌ر پۆست و پله‌و پایه‌یه‌کدا بێت, ره‌وانه‌ی دادگا بکرێت ،دیاره بارزانیش گومانی ده‌کرێته سه‌ر بۆیه به پر�سی ریفرندۆم ده‌یه‌وێت پر�سی دادگای کردنی بسڕیته‌وه مه‌رجیان بۆ دانێت باس له‌و پرسه‌نه‌کرێت. -٣هه‌وڵی بچوکرده‌نه‌وه‌ی حیزبه‌که‌ی بارزانی له‌عێراق یه‌کێکی دیکه له‌و مه‌ترسیانه‌ی که له‌داهاتودا به‌رۆکی بارزانی و
مه‌سعود بارزانی(سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان)
16
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
حیزبه‌که‌ی ده‌بێته‌وه ،ئه‌وه‌یه؛ هه‌ولی بچوکردنه‌وه‌ی ده‌درێت و زیاتر گرنگی به هێزه‌کوردیه‌کانی دیکه ده‌دێت ،چونکه هه‌ر له شنگاله‌وه تاوه‌کو دوا خاڵی زۆنی زه‌رد ئابڵووقه دراوه ،بۆیه ده‌یه‌وێت له رێگای مه‌سه‌له‌ی ریفراندرمه‌وه کێشه‌ی حزبه‌که‌ی بکا به کێشه‌ی هه‌موو کوردو هه‌موو کورد رابکێیشێته نێو ملمالنێ و شه‌ڕێی چاره‌نووس نادیاره‌وه. بارزانی و ئه‌جێندای تورکیا له عێراق یه‌کێک له ئامانجه گه‌وره و دیاره‌کانی بارزانی که ده‌یه‌وێت ڕیفراندۆم بکات، په‌یوه‌ندی به ئه‌جێندای تورکیاوه هه‌یه له عێراق و کوردستان،چونکه بارزانی به‌جۆرێک تێکه‌ڵی ئه‌جێندای ئه‌و واڵته بوه زه‌حمه‌ته بتواێت خۆی بکێشێته دواوه و سه‌المه‌ت بێت ،خۆ ڕه‌نگه له دهاتودا تورکیا له‌پێناو پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی زیاتر بارزانی بخاته گه‌مه‌که‌وه ،ئه‌مه‌ش له‌به‌ر چه‌ند هۆکارێک:
یه‌کێک له هۆکاره‌کانی دیکه‌ی ئه‌نجامدانی ریفراندۆم په‌یوه‌ندی به‌و گرێبه‌سته نه‌وتیانه‌وه هه‌یه که بارزانی له‌گه‌ڵ تورکیا ئه‌نجامی داوه، گرێبه‌سته‌کان بۆماوه‌ی ٥٠ساڵه و زیاتر
بارزانی ریفراندۆم
بۆمه‌به‌ستی شه‌خسی
و حیزبی ده‌وێت ،نه‌ک بۆئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت
راگه‌یه‌نێت ،چونکه نه
کورستان به‌و قه‌یرانه
زۆرانه‌وه ده‌توانێت
ببێته ده‌وڵه‌ت نه
خواستی نێوده‌وڵه‌تی
-١په‌راویزخستنی تورکیا له‌الیه‌ن له‌سه‌ر ه و نه خودی
ئه‌مریکاوه له‌گه‌ڵ به‌هێزبونی هێزه‌کوردیه‌کانی رۆژئاوای کوردستان و نزیکی نێوان ئه‌مریکا و ئه‌وهێزانه ،دورکه‌وتنه‌وه‌ی زیاتری تورکیا و ئه‌مریکایه ،بۆی ه به‌په‌راوێزخستنی تورکیا ،ئه‌ردۆگانی نیگه‌رانکردوه و ده‌یه‌وێت له عێراقه‌و ه تۆڵه له ئه‌مریکا بکاته‌وه ،النیکه‌م گوێ بۆ خواسته‌کانی بگریت دژی رۆژئاوای کوردستان و په‌که‌که. -٢په‌رده‌پۆشکردنی نه‌وت و غاز
گرێبه‌ستی
www.komelge.com
بارزانیش باوه‌ڕی به
پرسی ده‌وڵه‌ت هه‌یه
له‌به‌رژه‌وه‌ندی تورکیایه ،بۆیه هه‌رکات ئه‌ردۆگان داوای له بارزانی هه‌بوو ناچاره جێبه‌جێی بکات .هه‌روه‌ها نزیکه‌ی ١٨بنکه‌ی سه‌ربازی تورکیا له هه‌رێمی کوردستان هه‌یه و به‌پێی رێکه‌وتنی هه‌ردوو والت بارزانی ناچاره به‌رگری له‌خواستی تورکیا بکات.
-٣هه‌موو ئاماژه‌کان بۆ ئه‌وه ده‌چن رووبه‌رووبوونه‌وه له‌نێوان کوردو حه‌شدی شه‌عبی و سوپای عێراق ،ک ه گه‌یشتوونه‌ته‌وه سه‌ر سنووره‌کانی هه‌رێمی کوردستان رووده‌دات، له‌وحاڵه‌ته‌دا ئه‌گه‌ر پارتی به ته‌نیا بمێنێته‌وه سوپای تورکیا ده‌هێنێته هه‌رێم و ریفراندۆم وه‌ک ئامڕازێک به‌کاربهێنرێت بۆ گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ویالیه‌تی مووسڵ ،به تایبه‌تی ده‌ڤه‌ری زه‌رد بۆ سه‌ر تورکیا ،جا له ژێر هه‌ر ناوێکی بێت ،باشترین سه‌ملێنه‌ری ئه‌م راستیه، ماوه‌یه‌کی زۆره کادیره‌کانی ئاکپارتی له کۆڕو کۆبوونه‌وه‌کانیان با�سی ئه‌و ه ده‌که‌ن که له رێگای ریفراندۆم ه ژماره‌یه‌ک له ناوچه‌کانی ده‌وڵه‌تی عوسمانی روخاو ده‌گه‌ڕێننه‌وه سه‌ر ئیمپراتۆری عوسمانی نوێ ،له‌مه‌شدا ناوی باکووری عێراق ده‌هێنن ،که دیاره ناتوانن به هۆی دابه‌ش بوونی سیا�سی و رۆڵی ئێران ئه‌مه له‌ناوچه‌ی زه‌ردیشدا بکه‌ن ،بۆیه ئه‌و دۆخه‌ی پارتی ده‌قۆزنه‌و ه و سیاسه‌ته‌که‌ی خۆیات پراکتیزه ده‌که‌ن. به‌پێی ئه‌و گریمانه و خویندنه‌وانه‌ی خرانه‌ڕوو بارزانی ریفراندۆم بۆمه‌به‌ستی شه‌خ�سی و حیزبی ده‌وێت ،نه‌ک بۆئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت راگه‌یه‌نێت ،چونکه نه کورستان به‌و قه‌یرانه زۆرانه‌وه ده‌توانێت ببێت ه ده‌وڵه‌ت نه خواستی نێوده‌وڵه‌تی له‌سه‌ره و نه خودی بارزانیش باوه‌ڕی به پر�سی ده‌وڵت هه‌یه ،چونکه کاره‌کانی بارزانی و نه‌یارانی کورد له رابردوودا دژی ده‌وڵه‌تی کوردی بوه نه‌ک دروستکه‌ری ده‌وڵه‌ت ،به‌الم ده‌یه‌وێت له‌رێگای ریفراندۆمه‌وه خواسته‌کانی خۆی حیزب و چه‌ند هێزێکی ناوچه‌که بێته‌دی. 17
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
ریفەراندۆمی 9/25بۆ کێ؟ ڕێبوارڕەشید
چەند هەفتەی ڕابردوو بە سەدان لە ڕۆشنبیرانی دڵسۆز قسەوباسیی جیددیان لە سەر ڕیفەراندۆمی ٩/٢٥ کردووە .قسەوباسەکان هەمەالیەنە و تایبەتگیرن و لە ڕووانگەی جیاوازەوە ڕیفەراندۆمی ٩/٢٥ـیان هەڵسەنگاندووە، رەخنەکردووە و هەندێک جاریش پێشنیاریان خستووەتە بەردەست. بە پێی ڕاگەیاندنی فەرمیی رۆژی چوارشەممە ٧ـی ٦ـی ٢٠١٧لە سەالحەدین پازدە ڕێکخراوی کوردیی و باشووری کوردستانیی لە ئاشوور و تورکەمان و ئەرمەن و کلدان کۆبوونەتەوە و لەوێدا بڕیار دراوە کە لە ٢٠١٧/٩/٢٥دا ڕیفەراندۆمێک بە مەبەستی ڕاپرسیی لە باشووری کوردستان سەبارەت بە پر�سی [گوایا] سەربەخۆیی یان مانەوە لەگەڵ دەوڵەتی ئێراق بکرێت. لە ڕاستییدا هیچ بەڵگەنامەیەک تا ئێستا لەبەردەستدا نییە نیشانی بدات کە ئایا پرسیاری سەرەکیی لەو ڕاپرسیەدا کامە دەبێت و چۆن فۆرمولە دەکرێت. یەکیەتیی نیشتیمانیی کوردستان 18
گەورەترین حیزبی ناو ئەو گرووپە ١٥الیەنەیە کە تا ئێستا بێ بڕیار ماوەتەوە ،و القێکی لە ناو کۆبوونەوە و فەرمیەکان القیکی دیکەی لە ناو دەنگی «نا» بۆ ڕیفەراندۆمی ٩/٢٥ یە. بڕیاری ٦/٧ی سەالحەدین خەڵکی باشووری النی کەم کردووە بە دوو بەشەوە. الیەنی فەرمیی ئەو بەرەیەی لەگەڵ گشتپرسیی ٩/٢٥دایە تەنیا و تەنیا باس لە هەبوونی «ماف» و «دروستکردنی» دەوڵەتێک دەکات و تا ئێستا خۆی بە دەلیلهێنانەوە و ڕوونکردنەوەی سیاسەیەوە خەریک ناکات .بەتایبەتیش پەنا دەباتە بەر گوتارە نەریتیە سوننەتیەکان وەکوو «دوژمنایەتیی کورد
و عەرەب»« ،مافی کورد بۆ دەوڵەت» و کە ئەم ڕیفەراندۆمە راستەوڕاست بە مانای دروستکردنی «دەوڵەت» دێت و هتاد .هەڵەیەکی گرینگ و مەترسیداری ئەم بەرەیە ئەوەیە کە هەر کەس لە ڕیفەرندۆمی ٩/٢٥بە گومان بێت ئەوا بە «دژ بە سەربەخۆیی» و «دژ دەوڵەتی کوردی» دەبینرێت .بە مانایەکی دیکە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
ڕیفەراندۆمی ٩/٢٥بێ هیچ ئەمالو ال نەخراوەتە بەردەست کە شێوەی و بێنەوبەرەیەک کراوە بە سینۆنۆم /ئاخافتن ،پرسیار و وەاڵم ،ئاستی هاوواتا بۆ سەربەخۆیی /دەوڵەت. بەشداریکردن و دابەشکردنی کار، الیەنی دووهەم پێیان وایە ئەو دەنگدان ،پالن و پالنسازیی ،پالنی گشتپرسییە بە کۆمەڵێک دەلیل پێگەی نەتەوەیی کورد لە باشوور الواز دەکات، و ناتوانێت وەاڵمی دروست بداتەوە. نفوزی دەوڵەتی ئێران دەلیلەکانی ئەم الیەنە بریتین لە: � .١سێ مانگ و نیو ماوەیەکی کورتە بە تایبەتیی لە رێگای بۆ ئەوەی سەرتاسەری هاوواڵتیانی باشووری تێدا بەرێکخستن بکرێت ئیتالعات ـەوە لە زوونی تاوەکوو بە زۆرینە وەاڵمێکی ئەرێنیی/ پۆزەتیڤ بە گشتپرسیەکە بدەنەوە کە سەوزدا زیاتر لەوەیە دیارە دەبێت سەربەخۆیی کوردستان کە ئاسایشی نەتەوەیی بێت. .٢پارلەمانی کوردستان لە کار خراوە .کورد پێ هەڵبگیرێت بە بێ هەبوونی پارلەمانێک کە لە راستییدا پاشەکشە ،شێوەی جێبەجێکردن، تەنیا دامێکی سەروەرە بۆ بڕیاردان و ئاخافتن لەگەڵ حکومەتی ناوەند و یاسادەرکردن ،راپرسیی گشتیی هیچ دۆستەکانی کورد وەکوو ئەمەریکا و هتاد سەنگ و قورساییەکی نییە و ناتوانێت تێدا بێت .لە خودی ماڵپەڕی حکومەتی سەرورەر بێت. هەرێمی کوردستاندا تا نووسینی ئەم .٣کابینەی ٨ی حکومەتی هەرێم کە بە وتارە هیچ زانیارییەک لە سەر ئەم پرسە پێی دروستبوونی دەبێت «حکومەتی بنکە چارەنووسسازەی تێدا نییە ،و تەنانەت فراوان» بێت ،لە ئێستادا بە پێی شێوەی وەکوو هەواڵیش باڵو نەکراوەتەوە. پێکهاتەی خۆی هیچ مانایەکی حکومەتی .٥لە ناو باشووردا ناتەبایی و نەماوە .هەرچۆنییەک بێت دروستبوونی ملمالنێیەکی بەرچاو لە ئارادایە .باشوور حکومەتێکی نوێ کە توانای پیادەکردنی بە ڕەسمیی بریتییە لە دوو زوونی زەرد و بڕیار و جێبەجێکردنی هەبێت ستونێکی سەوز ،و لە هەموو ڕوویەکی سەربازیی، دیکەیە بۆ ئەوەی گشتپرسییەکە ئابووریی ،کۆمەاڵیەتیی و هتاد جیاوازن. پرۆتۆکۆلی جیددی لە چوارچێوەی .٦لە باشووری کوردستان قەیرانی سەروەریی خۆیدا هەبێت. جیددیی سیستەم هەیە ،بۆ نموونە .٤ئەگەرچی پازدە ( )١٥حیزبی کارەبا /ئەلەتریک ،کشتوکاڵ ،بەرهەمی کوردیی و باشووریی لە کۆبوونەوەکەدا بژێوی ،ئاوی خواردنەوە ،سووتەمەنیی، بەشدار بوون ،بە یەکیەتیی نیشتیمانیی خوێندن ،نەخۆشخانە و چاوەدێریی، کوردستانەوە ،ڕای گشتیی کوردستانیی بێکاریی و هتاد نەک هەر لە ئاستی پرۆتۆکۆلێکی نووسراوەی وردەکارگیری خۆحوکمرانیی و دەوڵەتدارییدا نییە، www.komelge.com
بەڵکو لە ئاستی ماڵوێرانە و تێکدەرانە دایە. .٧پێوەندییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و ناوەند ،لەوانە متمانە و باوەڕ بەیەکترکردن ،زۆر خراپن. .٨مۆڵگاگەلێکی بەئەژماری سەربازیی تورک بە میت و دەستگاکانی سیخوڕییەوە لە باشوور لە ناوچەی بەهدینان هەن. .٩نفوزی دەوڵەتی ئێران بە تایبەتیی لە رێگای ئیتالعات ـەوە لە زوونی سەوزدا زیاتر لەوەیە کە ئاسای�شی نەتەوەیی کورد پێ هەڵبگیرێت .خاڵی ٨و خاڵی ٩دوو خاڵن کە ئەمەریکا و هەندێک دەولەتی ئوروپایان بە تەواوی ناڕەحەت و نیگەران کردووە. .١٠پێوەندییەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان و حکومەتی دادوگەشە، لەوانە فرۆشتنی نەوت ،پارەی کورد لە «خەڵک بانکی تورک» دا ،و هتاد ،هەروەها پێوەندیەکانی یەکیەتیی نیشتیمانیی کوردستان و ئێران ،فرۆشتنی نەوت و بازرگانی دیکەی نائاسایی لە ئاستێکی وا بااڵدایە کە دۆستە گەورە و جیددیەکانی کورد ،وەکوو ئەمەریکا و هەندێک لە دیموکراسیەکانی ڕۆژئاوا ،پێی نیگەرانن. .١١ئەو ناوچانەی باشووری واڵت کە تا ئێستا نەخراونەتەوە سەر باشوور ناسکن و لە دۆخی تالوکەدان کە کاری ڕیفەراندۆم وا زەحمەت دەکەن لە زەرەری بێت وەکوو لە قازانج. .١٢هەبوونی ژمارەیەکی زۆر لە پەناهێندەی ئێراقیی و سووریایی لە تەواوی باشووردا کە تا ئێستا پێناسەیەکی یاسایی ڕوون بۆ هەبوونیان نییە و کە کاریگەریی جیددیان لە سەر گشتپرسیەکە دەبێت. هاوکات پێکهاتەی زەرەرلێکەوتووی 19
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
وەکوو ئێزیدیەکان تا ئێستایش لە ناو کامپی زۆر خراپدا دەژین. .١٣کۆنسێسوس /هاوڕایی گشتیی لە سەر کۆمەڵیک پر�سی گرینگ لە نێوان الیەنەکاندا نییە .بە پێچەوانەوە بێمتمانەیی ،گومان و شک ،و تا ڕادەیەکی زۆر تووڕەیی و ڕک لە ئارادایە. .١٤باشووری کوردستان خاوەنی خەزێنەیەکی گشتیی شەفاف نییە، سیاسەتێکی روونی کوردستانیی بەرامبەر بە ڕۆژهەاڵت ،ڕۆژئاوا و باکوور نییە ،و بڵندگۆیەکی هاوبەش النی کەم بۆ ڕای گشتیی باشوور لە ئارادا نییە. .١٥پشتگوێخستنی بزووتنەوەی گۆڕان لەگەڵ ئەوەشدا کە لەو پەڕی شەفافیەتدا ٢٥کور�سی پارلەمانی بردووەتەوە ناتوانێت بە قازانجی گشتپرسیەکیی باشوور بۆ سەربەخۆیی بێتەوە. .١٦هەوڵێکی زۆری داگیرکەران لە گەڕدایە کە �سێ شاری سلێمانی، هەولێر و دهۆک بە «کوردستان» مۆر بکرێت و بەو شێوەیە پارچەکانی دیکەی کوردستان سەنگ و ناوێکیان لە مێژوودا نەمێنێت .لەبەرئەوە گرینگە کە لە هەموو ئاستێکی قسەوباسدا ناوی «باشووری کوردستان» ڕوون و دیار بێت و بریتیی لە هەموو ئەو ناوچانە بێت کە لە پرۆتۆکۆلی حکومەتی پادشایەتی پادشا مەحمودی حەفید دا هەیە .لە خراپترین حاڵەتی داگیرکراویشیدا کوردستانیان دەتوانن موسڵ وەکوو کارتی فشار بەکار بهێنن .بەشێکی سیاسەت سازکردن و فەراهەمکردن و کردنەوەی دەروازەیە لە سەر پرسە ئاڵۆزەکان. .١٧تا ئێستا دەسەاڵتدارانی باشوور 20
حاڵیی نیین لەوەی کە ئاشتیەوانی گشتیی ،ئاوەدانکردنەوەی کوردستان، بە پیشەسازیکردن و بەکشتوکاڵکردنی واڵت ،خوێندن و پەروەردە ،یەکیەتیی نەتەوەیی و نیشتیمانیی ،خزمەتگوزاریی گشتیی بەردی بناخەی دروستکردنی دەوڵەتن .دەوڵەت لە سەرئەنجامی
باشووری کوردستان
خاوەنی خەزێنەیەکی
گشتیی شەفاف نییە، سیاسەتێکی روونی
کوردستانیی بەرامبەر
بە ڕۆژهەاڵت ،ڕۆژئاوا و باکوور نییە
راپرسیی گشتیی دروست ناکرێت، بەڵکو لە سەرئەنجامی پێکەوەگرێدان و پێشخستنی نەتەوەیەک لە رووگەلی سیاسیی و ئابووریی و کۆمەاڵیەتیی دروست دەبێت. فەلەستینیەکان النی کەم لە ٣ و شێوەپێناسەی»فەلەستینبوون» «عارەببوون» و «ئیسالمبوون» ـەوە هیچ کێشەیەکیان نییە و نەشیانتووانیوە دەوڵەتێک دابمەزرێنن و ناشتوانن دایبمەزرێنن. دەوڵەت بە گوتاری سۆز و هەستگیر، بە خۆهێنانوخۆبردن و پەیداکردنی دۆستی درۆزنە و ناجێگای بەقا ،بە پەیداکردنی «دوژمنی هاوبەش» دروست ناکرێت.
خاڵگەلێکی دیکە هەن کە وەکوو ئەو خااڵنەی پێشوو نەرێنیی ،واتە نێگەتیڤ نیین ،بەڵکو ئەرێنین ،واتە پۆزەتیڤن، کە کەڵکی گەورە بە گشتپرسییەک بۆ سەربەخۆیی دەگەیەنن و کە دەبێت هەبن بەاڵم نیین .بۆ نموونە ئەمانەن: .١لە ڕاستییدا گشتپرسیی بۆ ساخکردنەوەی پر�سی سەربەخۆیی مژارێکی نەتەوەیی بە جۆشە و بۆ نزیکەی زۆرینەی خەڵک بریتییە لە ڕۆژی خۆشحاڵیی و ئومێد و هیوا .لەبەرئەوە پێویستە بەو شێوەیە بەرخوردی لەگەڵدا بکرێت .واتە ڕۆژی ریفەراندۆم بکرێت بە ڕۆژی خۆشیی و شادیی ،بە ڕۆژی متمانە بەیەککردن و پێکەوەبوون ،بە ڕۆژی شانبەشانبوون و جیددیەتی سیاسیی. .٢بەرلەوە دەبێت دۆخێکی ئاشتیەوانیی گشتیی ساز بکرێت کە لە تاکەکەسەوە هەتا پێکهاتەی گەورەی زەرەرلێکەوتوو بتوانن پەڕەیەکی سپی هەڵ بدەنەوە و ئەو ڕۆژە بکەن بە ڕۆژی پرۆتۆکۆلێکی نەتەوەیی و نیشتیمانیی بۆ ڕۆژانی ئاییندە وا کە بتوانن لە دۆخی دژواردا ئاماژەی پێ بکەن .ئامادەبوون بۆ هەڵدانەوەی پەڕەیەکی نوێ و هەڵگرتنی یەکەم هەنگاو بە متمانەوە یەکێک لە ستونە گرینگەکانی دامەزراندنی دەوڵەتە. بۆ تایبەتیی کۆمیتەی .٣ بەجۆشوخرۆشتنی و ڕاگرتنی ورەی خەڵک لە هەموو پێکهاتەیەکی کوردستان دروست بکرێت و سەردانی یەکتر بکەن، بۆ نموونە هەورامان بۆ الی ئێزیدیەکان، ئێزیدیەکان بۆ الی یارسانەکان، یارسەنەکان بۆ الی عەلەویەکان، عەلەویەکان بۆ الی شەبەک ،سوننە بۆ الی شیعە و بەو شێوەیە .سەردانی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
کەسوکارانی شەهیدان ،سەردانی قەندیل و پێشمەرگە ،سەردانی جەنگاوەرانی برینداران ،سەردانی کۆمیتەی کەمئەندامان بۆ شوێنی جیاواز و هتاد .وەکوو ئەوانە گرینگ کۆمیتەگەلی ژنان هەبن کە لە ڕووانگەی ژنانەوە لەو گشتپرسییە و لە گرینگیی سەربەخۆیی بدوێن .ئێمە دەبێت ئاستی گشتیی ژنانی باشوور کە خاوەنی خەبات و تێکۆشانن بگەیەنینە ئاستیی ژنانی باکوور و ڕۆژئاوا و لە ڕیفەراندۆم و ڕاگەیاندنی سەربەخۆییدا کۆڵەکەی گرینگ بن. کوردستانی ئاییندە بە دەستی ژنان و لەسەر دەستی ئەوان ڕادەگیرێت. .٤دیاریکردنی ڕۆژێکی گرینگ لە مێژووی کورددا ،بۆ نموونە ١ی نەورۆز ،ساڵڕۆژی گازبارانکردنی هەڵەبجە ،ساڵیادی دامەزراندنی کۆماری کوردستان ،سەرهەڵدانی ئاگری یان هەر ڕووداوێکی گرینگی دیکە کە مێژوویەکی شایانباس وەبیر خەڵکی کوردستان بهێنێتەوە ،بکرێت بە ڕۆژی ڕیفەراندۆم. ڕیفەراندۆم سەیرانی دوو خانەوادە و ئاهەنگی حیزبێک نییە .ڕیفەراندۆمێکی سەرکەوتوو هەنگاوێکی گەورە و کاریگەر دەبێت لە مێژووی بەرخۆدانی کورددا. .٥النی کەم دوو هەفتە بەر لە ڕۆژی دیاریکراو دەست بە دەربڕینی خۆشیی و شادیی ،بە هەڵپەڕکێ و سەما و گۆرانیی و دەربڕینی هەستی ئازادیی و سەربەخۆیی لە هەموو شونێکی باشوور بکرێت .ئێمە پێکەوە دەتوانین دوژمن دوورەبەزێن بکەین ،هاوکات کە دەتوانین پەیامی ئاشتیی و دەراوسێیەتیی بە گەالنی ناوچەکە و بە پێکهاتەکانی ناوچەکە بگەیەنین .بناخەی دەوڵەت دەبێت توند و www.komelge.com
سەقامگیر و بەهێز دابڕێژرێت. .٦تا دەکرێت هەمئاهەنگیی لەگەڵ پارچەکانی دیکەی کوردستان لە هەموو ڕوویەکی سیاسیی ،کولتوریی ،چاالکیی هاوبەش و هتاد بکرێت .نابێت بۆ یەک چاوترووکاندنیش لە یادمان بچێت کە پارچەکانی دیکەی کوردستان ،لەوپەڕی داگیرکراویی و بێدەسەڵآتیشیاندا ،تەنیا و تاکە پشتوپەنای ڕاستەقینەی ئێمەن. ئەوان هەمیشە ئەو ئامێزە بوون کە بێ هیچ مەرجێک بۆ ئێمە ئاوەڵەبوون.
بەهێزکردنی ناوچە دابڕاوەکان، ئاوەدانکردنەوەی هەموو کوردستان، پێشخستنی خزمەتگوزاریی گشتیی و شەفافیەتیی ئابووریی و هتاد، یەکێک لە کۆڵەکە گرینگەکانی سەرکەوتنی گشتپرسییە .٧دەبێت لەگەڵ دۆستەکانماندا بدوێین و تا دەکرێت لە پێوەندی ئاسایی لەگەڵ بەغداد دا ڕیفەراندۆم پێش بخەین .الیەنێکی هونەری سیاسەت کەمکردنەوەی نەیار و بەئەژمارکردنی دۆستانە .سیاسەتی سەرکەوتوو
ئەوەیە کە بە کەمترین قوربانی زۆرترین دەستکەوت وەدەستبهێنرێت .هێشتنەوەی پێوەندیی دەراوسێیاتی قازانج بە دواڕۆژی نەوەکانی کوردستان دەگەیەنێت .ئێمە دەبێت سیاسەت لە دەرەوەی گوزەرانی خۆمان و لە پاش تەمەنی خۆمان ببینین. .٨کارێکی دروست ئەوەیە کە لە ماوەی خۆئامادەکردنی گشتپرسیەکەدا دەستوورێکی نوێ ئامادە بکرێت کە وەاڵم بە قەیرانەکانی ئەوڕۆ بداتەوە ،.لە پر�سی پێویستیەک بۆ هەبوونی سەرۆکێکی هەرێم تا دەگاتە شێوەی ماندات و ئەرک و ماف و هتاد و هەموو ئەو پرسانەی دیکە کە ئێستا کێشەن .یەکگرتنەوەی ئیدارەکان و چەسپاندنی یەک ئیدارەیی لە هەموو روویەکەوە دەبێت لەم کاتەدا ئەرکی سەرەکیی هەمووان بێت. .٩بەهێزکردنی ناوچە دابڕاوەکان، ئاوەدانکردنەوەی هەموو کوردستان، پێشخستنی خزمەتگوزاریی گشتیی و شەفافیەتیی ئابووریی و هتاد .یەکێک لە کۆڵەکە گرینگەکانی سەرکەوتنی گشتپرسییە بە مەبەستی سەربەخۆیی. سەرکەوتنی ئێمە لەو مەیدانەدا دیارە کە تا چ ئاستێک دەتوانین کوردستان بکەین بە شوێنی مرۆڤی سەربەرز و بەو جێگایەی کە رێزی مرۆڤی تیادا دەگیرێت. سەرئەنجام: هەموو ئەو خااڵنەی سەرەوە دەیسەملێنن کە دواخستنی ڕیفەراندۆم ئەرکێکی نەتەوەیی و نیشتیمانییە .ئێمە دەبێت کاتێک هەڵبژێرین کە بە�شی خۆئامادەکردن و خۆسازکردن بکات. ئامانج گرتنی ڕیفەراندۆمێک نییە ،بەڵکو سەرخستنیەتی. بە حوکمی ئەوەی گشتپرسیی 21
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
میتۆدێکی سیاسیی دیموکراتییە دەبێت لە سەرئەنجامی بڕیاری پارلەمانێکی جیددیی نیشتیمانییدا بخرێتە ڕۆژەڤەوە و بەو شێوەیەش زەمینەی بۆ ساز بکرێت و پێش بخرێت. دەنگدانی گشتیی دەبێت بۆ سەربەخۆیی و ڕاگەیاندنی دەوڵەت بێت .ئەوە مافێکی حاشاهەڵنەگری گەلی کوردستانە و پێویست ناکات بیشارینەوە، بەڵکو دەبێت وا زەمینەی بۆ خۆش بکەین و ئامادەکاریی بۆ بکەین کە تەواوی گەلی خۆمانی بۆ کۆبکەینوە وا کە لە ئاییندەدا ببێت بە نموونە بۆ پارچەکانی دیکەیش. ئامانجی ئێمە نابێت ئەوە بێت کە زۆرینەیەک دەنگی سەربەخۆبوونی تیادا بدات ،بەڵکو دەبێت ئەوە بێت کە هەرە زۆربایەتی گەلەکەمان لە باشوور دەنگی پێ بدات ،بۆ نموونە نە کەمتر لە .٪ ٩٥ ئێمە بینیمان کە ساڵی ٢٠٠٥نزیکەی ٩٨ ٪دەنگیان بە سەربەخۆیی دا. ئەوانەی پێ دادەگرن کە حیزبێک یان الیەنێک بە تەنیا دەتوانێت بەرپرسیاریی هەڵبگرێت، گشتیی ڕاپرسیەکی پێداگرتنێکی چەوتە و هاوکاتیش مەترسیدارە .پاش ڕێککەوتننامەی جەزائیر و لە بڕیاری ١٩٧٥/٣/٢٠ بۆ وازهێنان و چەک دانان کاتێک کە بزووتنەوەی چەکداریی ئازادیخوازیی لە باشووری کوردستان لەو پەری بەهێزیدا بوو ،هیچ کام لە بەرپرسانی باڵآی ئەو کاتە خوێن لە لووتی خۆیان یان کەسوکاریان نەهات و دوو فلسیان زەرەر نەکرد ،تەنانەت بە پەسپۆرت و هاسانکاریشەوە گەیشتنە واڵتانی ئوروپا و ئەمەریکا ،بەاڵم کوردی باشوور ، پاش زەرەوزیانی گەورەوگران کەوتە 22
ناو دۆزەخی داگیرکەرانەوە .ڕۆژهەاڵتیی و باکووریی و ڕۆژئاوایی و خۆراسانیی و کوردانی رووسیا و ئەرمێنیا و لوبنان و هتاد لە شیوەنی نەتەوەییدا بوون. نموونە زۆرن نیشانی دەدەن کە قسەی ڕەنگاورەنگ و بەڕۆمانسیکردنی شۆڕش و ئامانجی نەتەوەیەک قڕانێک ناژی.
لە پایتەختی هەرێم ڕۆژنامەی ئاژانسی ئەنادۆڵۆ و AA
زمانحالی فاشیزم و داگیرکەریی تورک
بە پیتی عەرەبیی و
التینیی دەر دەچێت
تاکەکەسێک ،حیزبێک یان الیەنێک هەرگیزاوهەرگیز ناتوانێت بەرپرسیاریی شانازیی و غروری شکێندراوی نەتەوەیەک هەڵبگرێت .باشوور خۆی لە ئێستادا لە دۆخێکی فرە ناسک و دژواردایە و نابێت ڕێگا بدەین هیچ کەسێک بیکات بە مەیدانی ڕمبازێنی دۆمکیشۆتیانە و ئەقڵی هەرزەکارانە. سەرخستنی باشووری کوردستان بە کەسایەتیگەلێک دەکرێت کە دەستیان لە تااڵنیی و دزیی و گەندەڵیی ،لە دابەشکردنی کوردستان و پارچەپارچەکردنی کوردستان و لەیەکتردوورخستنەوەی پێکهاتەکان و لە بێدەربەستیی و ناپاکیی لە
خەڵک و لە نیشتیماندا نەبێت. ئەوانەی لە دەرەوەی کاری خۆبەخش و دڵخوازانە ،بە پارەوپول و بە وەرگرتنی زەویوزار و پلەوپایە ،خۆیان خزاندووەتە ناو ئەم گفتوگۆیە ،دەبێت ڕێگایان پێ نەدرێت. هاوکات ئەوانەی مووچەی بندیوار، پول و پارە و زەویوزار یان پلەوپایەیەکیان وەرنەگرتووە و وەرناگرن ،بێگومان مافی خۆیانە لەو گفتوگۆیەدا یان لە هەر گفتوگۆیەکی دیکەدا بە ئارەزووی خۆیان بەشدار بن .ڕا و بۆچوون و هەڵوێستی ئەوان هەرچییەک بێت ،بەشێکی گرینگە لە سامانی سیاسیی نیشتیمانییمان. جیاوازییەکی پرینسیپیی گرینگ لە نێوان ئەو دوو گرووپەدا هەیە. ئەوڕۆ لە هەولێر لە پایتەختی هەرێم ڕۆژنامەی «ئاژان�سی ئەنادۆڵۆو »AA )/(http://aa.com.tr/ksزمانحالی فاشیزم و داگیرکەریی تورک بە پیتی عەرەبیی و التینیی لەو پەڕی ئازادییدا دەر دەچێت، بەشێکی ڕاگەیاندنی کوردیی بە شێوەیەکی ڕێکخراو کولتور و سیاسەتی ئێران و تورکیا باڵو دەکەنەوە .ڕۆژانە خەڵک لە باشوور بەو پەروەردەیە گۆش دەکرێن. هاوکات ڕێگا بە هیچ شێوەدەنگێک نادرێت کە لەو پەڕی دلشۆزییدا ڕیفەراندۆمی ٩/٢٥بخاتە ژێر پرسیار. هاوواڵتیانی باشوور مافی خۆیانە بیر لە هەرچی زووتری سەربەخۆیی و دەوڵەت دروستکردن بکەنەوە .هاوواڵتییانی ژیر ئەوانەن کە پرسیاری زەحمەت و گران لە خۆیان دەکەن و کە بە گومانەوە لە خاڵەکان ورد دەبنەوە و داوای وەاڵمی ورد و کۆنکرێت لە دەسەاڵتداران دەکەن. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
ئیسالمیزم ،فاشیزم و تۆتالیتاریزمێکی نوێ
پ .د .ساالرباسیره ئیسالمیزمدا هه‌ناوی له‌ناو بزوتنه‌وه‌یه‌کی جیهادیی تۆتالیتێر سه‌ری هه‌ڵداوه که جێگای مه‌ترسیه بۆ سه‌ر ئاشتی كۆمه‌ڵگه ،که ده‌یه‌وێت به رێگه‌ی زه‌بروزه‌نگ و تیرۆره‌و ه و دژ به دیموکراسیه‌تی عه‌ملانی خه‌الفه‌تێکی ئیسالمی و ده‌وڵه‌تی خودا دروستبکات .ئه‌و تۆتالیتاریزمه نوێیه ئیسالمیه جه‌نگێکی نوێی له‌گه‌ل خۆی هێناوه‌ته کایه‌وه‌و پێداگریی له‌سه‌ر فه‌رمانڕه‌وایه‌تیه‌کی خودایی تۆتالیتێر ده‌کات .هه‌ر الیه‌نێکی سیا�سی نه‌یه‌وێت دین و ده‌وڵه‌ت ل ه یه‌کتر جودا بکاته‌و ه نابێته ئالته‌رناتیڤێکی دیموکراسیانه‌و له‌م تێڕوانینه‌وه ناکرێ هه‌ڵگری فکری مه‌ر‌که‌زیه‌ت نه‌بێت و مه‌رکه‌زیه‌تیش له‌گه‌ڵ دیموکراسیه‌تدا یه‌ک ناگرێته‌وه .الیه‌نێک ته‌نها کاتێک ده‌توانێت تاکڕه‌وانه فه‌رمانڕه‌وایی ده‌وڵه‌ت بکات ک ه ببێته دیکتاتۆرێکی موتڵه‌ق .هه‌ر سیسته‌مێکی سیا�سی له‌سه‌ر بنه‌مای ئاین و مه‌زهه‌ب دروستبوبێت هه‌رگیز نابێته ئالته‌رناتیڤ و مۆدێلێکی ته‌ندروست و ئه‌قاڵنی بۆ كۆمه‌ڵگه .ب ه ڕای من ئاینده‌ی ده‌وڵه‌تی عێراقیش ئاینده‌ی ناکۆکی و ملمالنێی توندی www.komelge.com
نێوان هێز ه دیموکرات و عه‌ملانیه‌کان ه له الیه‌که‌وه و ئیسالم ه ده‌مارگیره‌کان و هیزه ناسیۆنالیسته‌کان ده‌بێت له الیه‌کی تره‌وه و ده‌بێته بابه‌تی سیسته‌می
ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه پێویستی پێیه‌تی سیسته‌م و ده‌ستورێکی ته‌ندروست و ئه‌قاڵنیه که تێیدا جێگای سه‌رجه‌م چین و توێژ ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان به ئاین ،ئاینه‌کان ،و مه‌زهه‌هه‌به‌کان و که‌لتور و ئه‌تنیکه جیاوازه‌کانه‌وه ببێته‌وه
سیا�سی عێراقی ئاینده .ئێمه‌ی کوردیش بێبه‌ش نین لێی .ئه‌گه‌ر بڕوانینه مێژوی ئیسالم و به حوکمی ئایدۆلۆژیاکه‌ی ده‌بینین ئاڕاسته‌یه‌کی حیزبیی هه‌بوه‌و شه‌ڕی له پێناوی ده‌سه‌اڵتدا کردوه‌و کار بۆ دروستبوونی ده‌وڵه‌تێکی ئیسالمی ده‌کات له‌سه‌ر بنه‌مای شه‌ریعه ،ئه‌وه ب ه ئیسالمه سیاسیه میانڕه‌وه‌کانیشه‌وه، به‌اڵم ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه پێویستی پێیه‌تی سیسته‌م و ده‌ستورێکی ته‌ندروست و ئه‌قاڵنیه که تێیدا جێگای سه‌رجه‌م چین و توێژه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان به ئاین (ئاینه‌کان) و مه‌زهه‌هه‌به‌کان و که‌لتور و ئه‌تنیکه جیاوازه‌کانه‌وه ببێته‌وه ،به‌اڵم رۆڵێکی تری کۆمه‌اڵیه‌تی بدرێت به ئاین که ده‌توانێت خزمه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ی پێبکات. دوای کۆتایی جه‌نگی سارد زۆریک له گه‌شبینکاران بڕوایان وابوو ک ه چیتر سه‌رده‌می ئاشتی دیموکرا�سی پێگه‌یشتووه ،به‌اڵم شێوه‌یه‌کی نوێی تۆتالیتاریزم له‌به‌ر چاو نه‌گیرابوو ک ه زۆر پێشتر له جه‌نگی سارد له جیهانی ئیسالمدا سه‌ری هه‌ڵدابوو ،ئه‌ویش ئیسالمیزمه .هه‌ڕه‌شه‌ی جیهادیزم ده‌بێت به جدی له‌به‌ر چاو بگیرێت ئه‌وه‌ش ب ه 23
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
هه‌ر به گۆڕینی رژێمه‌کان کۆتایی نایه‌ت ب ه ئامرازی جه‌نگ به‌ڵکو به وه‌ستانه‌وه به رێگه‌ی رێفۆرمی دیموکرا�سی و که‌لتوریی به‌رامبه‌ر به‌و ئاراست ه ئیسالمیانه. زۆرێک له‌و گه‌شبینانه‌ی موژده‌ی دیموکراسیه‌تیان دوای روخانی فاشیزم به جیهان ده‌دا نه‌یانده‌زانی که له جیهانی ئیسالمدا له 1928وه تۆتالیتاریزمێکی نوێی بزوتنه‌وه‌ی ئیخوان املوسلیمین له دروستبووندا بووه .دوای دۆڕانی سوپای عه‌ره‌ب له جه‌نگی شه‌ش ڕۆژه‌ی 1967و الوازبوونی پان عه‌ره‌بیزم ،به سیا�سی کردنی ئیسالم به ئیسالمیستێکی جیهادیه‌وه وه‌ک ده‌رئه‌نجام که به تۆتالیتاریزمێکی نوێ ناو ده‌برێت به‌ره‌و پێش برا .به‌اڵم ل ه هێرشه‌که‌ی 11ی سه‌بته‌مبه‌ر له 2001چاوی الیه‌نه‌کانی کرده‌وه سه‌باره‌ت به مه‌تر�سی ئه‌م بزوتنه‌و ه ئیسالمیه. هه‌موو سیسته‌مێکی سته‌مکار تۆتالیتیر نیه‌و له رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا هه‌میشه رژێمی دیسپۆتیزم (سته‌مکار) هه‌بووه ،به‌اڵم له جیهانبینی ئیسالمیزمه‌وه خۆمان له‌به‌رده‌م دیارده‌ی فه‌رمانره‌وایی خودا ده‌بینینه‌وه که تۆتالیتاریزمه. بزوتنه‌و ه ئیسالمیه‌کان له ته‌واوی جیهاندا هه‌وڵ بۆ ئه‌م شێوه فه‌رمانڕه‌وایی ه ئه‌ده‌ن .تۆتالیتاریزمی جیهادیی هێشتا ئه‌و ئایدۆلۆژیایه‌یه که ده‌یه‌وێ شێوازی ده‌سه‌اڵته‌که‌ی به جیهاد به‌ده‌ست بهێنێت. به‌کارهێنانی قورئانیشدا ل ه زه‌بروزه‌نگ القتال بۆ باڵوکردنه‌وه‌ی ئاینی ئیسالم رێگه‌پێدراوه .ئه‌وه له مێژودا له کاتی داگیرکاریه جیهادیه‌کاندا به‌کار هاتوه .هه‌ر که‌سێک ئینکاری ئه‌و ه بکات نه ئاگاداری ئایه‌ت و سوره‌ته‌کانی ناو 24
قورئانه ،نه ئاگاداری مێژووی ئیسالمه. تۆتالیتاریزمی جیهادیی هه‌ر هێشتا ئایدۆلۆژیای بزوتنه‌وه ئیسالمیه دیارو نادیاره‌کانه ،که ده‌یانه‌وه‌ێ فۆرمێکی ده‌سه‌اڵتدارێتیی ب ه رێگه‌ی جیهاد به‌ده‌ست بهێنێت .له قورئانیشدا بوونی جیهاد هه‌یه‌و به‌کارهێنانی توندوتیژیی (القتال)
له مێژووی نوێدا رۆژئاوا به هۆی شارستانیه‌ته‌وه ئیسالمی برده دواوه، ئیسالمه‌کانی سه‌ده‌ی نۆزد ه کاردانه‌وه‌ی خۆ گونجاندنیان هه‌بوو ی له پێناوی باڵوکردنه‌وه‌ی ئیسالمدا گرتۆته خۆی و له مێژووی داگیرکاریه‌کانی ئیسالمدا به‌کار هێنراوه و هه‌ر که‌سێک نه‌هی له‌و ه بکات ن ه ئاگاداری ئایه‌ته‌کانی قورئانه‌و نه مێژووی ئیسالم .هه‌رچه‌نده جیهادی کالسیک جه‌نگخواز بوون ،به‌اڵم ئه‌و جۆره تیرۆریزمه نه‌بوو به تێگه‌یشتنی ئه‌مڕۆی پۆست کالوزه‌ڤیتس بۆ جه‌نگ. هه‌رچه‌نده باس له لیبه‌رالیزمی ئیسالمی و له تۆتالیتاریزمی ئیسالمی بکرێت ،به‌اڵم هه‌ردوکیان ئیسالم بنه‌مای سه‌ره‌کییانه‌و له بۆچونه‌کانیان ده‌گه‌رێنه‌وه بۆ ئیسالم .دروستبوون و فراوانبوونی ئیسالمیزم وه‌ک بزوتنه‌وه‌یه‌کی تۆتالیتێر باکگراوندێکی مێژویی خۆی هه‌یه. له مێژووی نوێدا رۆژئاوا به هۆی
شارستانیه‌ته‌وه ئیسالمی برده دواوه. ئیسالمه‌کانی سه‌ده‌ی نۆزده کاردانه‌وه‌ی خۆ گونجاندنیان هه‌بوو ،هزری رۆژئاوایان وه‌رگرت سه‌باره‌ت به مۆدێلی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌و ه هه‌رچه‌نده مۆدێلی ده‌وڵه‌ت له قورئاندا نیه .فه‌شه‌ل هێنانی ده‌وڵه‌ته نه‌ته‌وه‌ییه سێکوالره‌کان و قه‌یرانی موئه‌سه‌ساته‌کانی له جیهانی ئیسالمدا بوونه هۆی دروستبوونی ئیسالمیزم .که‌واته ئیسالمیزم له بنه‌ڕه‌تدا وه‌ک تۆتالیتاریزمێکی نوێش ناکۆکه بۆ پره‌نسیپه دیموکراتیه‌کان که له‌سه‌ر پره‌نسیپی سه‌ربه‌خۆیی گه‌ل و ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی سێکوالر وه‌ستاوه. نوسه‌ری ئه‌ملانی هانا ئاڕندت ل ه مه‌سه‌له‌ی تۆتالیتاریزمدا ته‌نیا باس ل ه ده‌سه‌اڵت ناکات ،به‌ڵکو وه‌ک بزوتنه‌وه‌ش با�سی لێوه ده‌کات ،ده‌وڵه‌تان به‌رژه‌وه‌ندی و حیساباتی نه‌ته‌وه‌یی و ده‌وڵه‌تییان هه‌یه‌و پابه‌ندن ب ه رێنماییه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان و سیاسه‌تی نێوده‌وڵه‌تیشدا .دژی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی که پابه‌ند نابن به رێکه‌وتنه نێوده‌وڵه‌تیه‌کانه‌و ه ده‌کرێ سزای نێوده‌وڵه‌تی بسه‌پێندرێت به‌سه‌ریاندا وه‌ک ده‌وڵه‌ته دیکتاتۆره‌کان و ئه‌وانه‌ی پشتی تیرۆریزم ده‌گرن و پابه‌ند نابن به رێکه‌وتننامه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان، وه‌ک ئه‌وه‌ی به‌رامبه‌ر عێراقی به‌عس و ئه‌فغانستانی تالیبان و تورکیاش کراو ده‌کرێت ،به‌اڵم به‌رامبه‌ر به بزوتنه‌وه جیهادیه سه‌رانسه‌ریه‌کان، وه‌ک القاعیده‌و داعش و بۆکۆ حه‌رام ئه‌وا پراکتیزه کردنی ستراتیجیه‌کی له‌م جۆره کارێکی ئاسان نیه به‌رامبه‌ر به بزوتنه‌وه‌یه‌کی تۆتالیتاریی جیهادی ناده‌وڵه‌تیی چه‌کداریی ئیسالمی سیا�سی. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
الیه‌ن ه ناده‌وڵه‌تیه‌کان به پێچه‌وانه‌و ه بۆنمونه الیه‌نه ئاینیه فه‌نده‌مینتالیسته بزوتنه‌وه جیهادیه‌کانی ئه‌نجامده‌رانی جه‌نگ خزاونه‌ته ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌که. مه‌ترسیه‌که لێره‌دا ته‌نها زه‌بروزه‌نگ نیه وه‌ک میتۆدێکی تیرۆر به‌ڵکو مه‌ترسیه بۆ سه‌ر ئازادیی كۆمه‌ڵگه ،هه‌ربۆیه لێره‌دا ده‌کرێ باس له هه‌ڕه‌شه‌ی جیهادیی بکرێت له شێوه‌ی تۆتالیتاریزمه نوێکه بۆ كۆمه‌ڵگه‌کان به گه‌وره‌ترین هه‌ڕه‌شه‌و ته‌حه‌دای سه‌ده‌ی 21ده‌بینرێ. له دوای کۆمۆنیزمی ستالین و فاشیزمی هیتله‌ر به تێزه‌کانی هانا ئاڕندت و کارل پۆپه‌رس و ماکس هۆک هایمه‌رس، جیهادیزمی ئیسالمیی نوێترین جۆری تۆتالیتاریزم به‌ده‌ی ده‌کرێت .ئه‌م شێوه تۆتالیتاریزمه له‌به‌ر ئه‌وه کاریگه‌رترو له هه‌مان کاتدا مه‌ترسیدارتره ،وه‌ک له تۆتالیتاریزمه کۆنه‌ک ه چونکه له‌سه‌ر ب ه سیاسه‌ت کردنی ئاین بنه‌مای وه‌رگرتوه‌و به‌مه‌ش شه‌رعیه‌تێکی ئاینیی بڕوا بوون ئه‌دات به خۆی .لێره‌دا به ئایدۆلۆژی کردنی ئاین کاریگه‌رتر ه وه‌ک له هه‌ر ئایدۆلۆژیایه‌کی سێکوالر. تۆتالیتاریزمی نوێی ئاینیی خۆی وه‌ک جیهادیست ده‌بینێت و ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌وه‌شنا که وه‌ک چاالکوانێکی سیا�سی ئاماده‌یه بۆ زه‌بروزه‌نگ ،به‌ڵکو بۆ باوه‌رێکی ئاینییشه ،که بۆ حوکمڕانیی خودا له‌سه‌ر ئاستی جیهاندا ده‌جه‌نگێت .ئه‌م کۆمه‌ڵه مرۆڤه ئیسالمیانه سه‌ره‌ڕای جیاوازیی که‌لتوری و ئیتنیکییان جیهانبینیه‌کی هاوبه‌ش پێکیانه‌وه ده‌به‌ستێت که ئاینه. لێره‌دا ئاڕاسته‌یه‌کی ئیسالمی سیا�سی کار له‌سه‌ر به سیا�سی کردنی ئه‌م جیهانبینی ه ده‌کات .ئایدۆلیۆژیای جیهادیزم له www.komelge.com
ئیسالمه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتوه .بسام تیبی ،به ڕه‌چه‌له‌ک سوری و پسپۆر له بواری ئیسالمدا ئاگاداریی ئه‌وه ئه‌دات که ئیسالم و ئیسالمیزم هاوتا نه‌کرێن به یه‌ک و ڕای وایه «جیهادیزم کار بۆ دار
ده‌وڵه‌تی ئیسالمی
هه‌ن که به رێگه‌ی داموده‌زگای
ده‌وڵه‌تیه‌و ه ده‌یانه‌وێ
خه‌وی ده‌وڵه‌ت و
ئیداره‌یه‌کی خودایی بهێننه‌دی
االسالم ده‌کات که جیهان بگرێته‌وه‌و به‌وه‌ش ئه‌و تۆتالیتاریزمه‌ی نوێنه‌رایه‌تی ده‌کات هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی سیا�سی جیهانیه. ڕێفۆرمێکی مۆدێرن بۆ ئیسالم به جیهانبینیه‌کی لیبرال و دیموکرات و میانڕه‌و ده‌توانێت ببێته ئالته‌رناتیڤ بۆ جیهادیزمێکی عه‌سکه‌ریانه« .سه‌رجه‌م رێکخراو ه ئیسالمیه تیرۆریسته‌کان دروشمی جیهادیان هه‌ڵگرتوه (جیهاد له میسر ،جیهادی ئیسالمی له فه‌له‌ستین، جیهاد ل ه کشمیر ،له ئه‌نده‌نوسیا ..تاد) که ئه‌مانه هه‌ڕه‌شه‌ی جیهادیین چ بۆ ئاسای�شی نێوده‌وڵه‌تی و چ بۆ ئه‌و موسوڵمانانه‌ی وه‌ک ئه‌وان بیر ناکه‌نه‌وه. ئایدیۆلۆژیای ئیسالمیزم خوتبه‌ی ئیداره‌یه‌کی خودایی ئه‌دات که سه‌ره‌تا بۆ جیهانی ئیسالم و دواتر سه‌رجه‌م
مرۆڤایه‌تی بگرێته‌وه ،ئه‌وه‌ش ئه‌و تۆتالیتاریزمه نوێیه‌ی سه‌ده‌ی بیست و یه‌که‌مه .به‌اڵم به پێچه‌وانه‌ی فاشیزمی نازی و کۆمۆنیزمه‌که‌ی ستالین ئه‌م تۆتالیتاریزمه نوێیه ئیسالمیه نه‌بۆت ه ریالیزمێک .ئیسالمیه‌کان به پێچه‌وانه‌و ه بزوتنه‌وه‌یه‌ک پێکدینن که له توانایدایه ملیۆنان موسوڵمانی بێهیواو دوو دل بۆ ئامانجه‌کانی خۆی مۆبیلیزه بکات. ده‌وڵه‌تی ئیسالمی هه‌ن که به رێگه‌ی داموده‌زگای ده‌وڵه‌تیه‌وه ده‌یانه‌وێ خه‌وی ده‌وڵه‌ت و ئیداره‌یه‌کی خودایی بهێننه‌دی. هه‌ندێکی تر ده‌یانه‌وێ ئه‌م ئامانج ه به رێگه‌ی توندوتیژیه‌وه به ئه‌نجام بگه‌یه‌نن ،که بریتین له جیهادیسته‌کان. هه‌ڕه‌شه‌ی جیهادی ئیسالمی ل ه سه‌ده‌ی 21دا گه‌وره‌ترین بانگهیشتی پێکدادانه بۆ ڕۆژئاواش .ئه‌و تیرۆریزمه‌ی که له جیهادی ئیسالمیه‌وه سه‌ری هه‌ڵداوه ناکرێ وه‌ک کاری باندێکی موجریم و شێت بچووک بکرێته‌وه ،به‌ڵکو بزوتنه‌وه‌یه‌کی سیا�سی ئاینیی مه‌رکه‌زیی له پشته‌و هه‌ره‌شه‌یه‌کی جیهادییه. ئه‌وه‌نده‌ش پره‌نسیپی جیهاد وه‌ک ئامرازی ویستی خودا پیاده بکرێت ل ه پێناو سه‌رخستنی ئیسالم به‌سه‌ر «بێ باوه‌ڕه‌کاندا» ئه‌وا فونده‌مێنتی تیرۆرو چه‌وساندنه‌و ه به ئاسانی ناشکێنرێت، ئه‌وه‌نده‌ش بیرکردنه‌وه‌ی ده‌ست نه‌بردن بۆ ئاین هه‌بێت ئه‌وه‌نده‌ش ناکرێ ده‌سه‌اڵت له‌الیه‌ن گه‌له‌وه پیاد ه بکرێت. فاشیزم جۆرێکه له ئاینی سیا�سی. دواکه‌وتوه‌کانی وا بیرده‌که‌نه‌وه خۆیان له راستیه‌کی موتڵه‌قدا ده‌بیننه‌وه. له هه‌ڕه‌می سه‌ره‌وه‌یدا سه‌رۆکێکی کاریزمایی هه‌یه ک ه موهیمه‌یه‌کی 25
NO:19 - August 2017
پیرۆزی پێدراوه بۆ ئازادیه‌کانه‌و ئاماده‌ی سه‌ری هه‌ڵداوه. یه‌کخستنی نه‌ته‌وه‌و قوربانی دانیشه. هه‌ردوو ئاڕاسته‌که سه‌رکه‌وتن به‌سه‌ر هه‌موو ئه‌م خه‌سڵه‌تان ه ئامانجێک پێکیانه‌و ه دوژمندا .ئایدیۆلۆژیای ئیسالمیزمی مۆدێرنیش ده‌به‌ستێته‌و ه فاشیزم هه‌واداره‌کانی ده‌گرێته‌و ه که هاوکات ئیمپراتۆریه‌تێک پێک ژه‌هراوی ده‌کات ب ه له‌گه‌ل فاشیزمی بهێنن به ده‌سه‌اڵتێکه‌وه رق و کینه‌و جیهان سااڵنی بیسته‌کانی که وێرانکردنێکی دابه‌ش ده‌کات به‌سه‌ر سه‌ده‌ی رابوردو موتڵه‌قی دوژمنه‌کانی هاوڕێ و دوژمنداو دروستبووه .چ فاشیزم پێشینه‌یه‌تی. هه‌ڕه‌شه له نه‌یاره‌کانی و چ ئیسالمیزم ل ه بزوتنه‌وه‌ی فاشیزم له ده‌کات .دژ به مۆدێرنه‌و هه‌ناوی یان هه‌ست ئه‌ڵمانیا ناسیۆنالیزم و مارکسیزم و جوله‌که‌و بوونێکی دۆڕاوه‌وه ره‌گه‌زی ئاری کردبوه
26
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بنه‌مای ئایدیۆلۆژی، له‌خۆ گرتوه .ئیسالمی له کاتێکدا ئه‌وی سیا�سی وای ده‌بینێت تریان قه‌ناعه‌تی به که موهیمه‌یه‌کی بااڵده‌ستیی موسوملانان خودایی پێدراوه ک ه هه‌یه به‌رامبه‌ر ب ه له ده‌ره‌وه‌ی شوێن و بێباوه‌ڕه‌کانی پاشماوه‌ی زه‌مه‌نیشدا ده‌بێت به مرۆڤایه‌تی و بڕوای ده‌ست بهێنرێت. به ده‌ست نه‌بردنه بۆ قورئان ،وه‌ک به‌رنامه‌یه‌کی ده‌ست بۆ نه‌براو که گوای ه هه‌موو شته‌کانی
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
رۆژه‌ڤا باشوور! زه‌روان توراقی
د دیرۆكا نه‌ته‌وان دا هنده‌ك قۆناغ هه‌نه كو چاره‌نڤيس سازن ،نهۆ كورد دڤێ قۆناخێ دا نه ،ل ئالیه‌كی كه‌فتيه ناڤا شه‌ره‌كه جهانی و ل ئالیه‌ك دى ئەو مافێ وێ یێ كو د سه‌رێ سه‌دساال بيستان دا ژ ده‌ست هاتبوو ستاندن نێزوكه وى مافێ خوه بده‌ست بينيت .ئە‌ڤه ژ بۆ نه‌ته‌وه‌ك ه وه‌ك كورد كو ب په‌یمانێن ناڤ ده‌وله‌تی هاتیه پارچ ه كرن قۆناخه‌كه زێرینە. باشه كێ چه‌وا و ژ بۆ چ تێكلدارى ڤێ قۆناخێ دبيت؟ ده‌مێ مرۆڤ ل رۆژه‌ڤا باشوورێ كوردستانێ دنێڕيت هنده‌ك دیمه‌نێن كو تێرا خوه خاڤن ده‌ردكه‌ڤنه پێشبه‌رى مرۆڤى .مژارا گشت پرسینێ مژاره‌كه كو پێویسته هه‌ر كه‌سه‌كێ كورد ب جدی سه‌رێ خوه پێڤه بێشينيت .پر جاران ل سه‌ر شاشا ته‌له‌ڤزيۆنان ده‌ردكه‌ڤن كو ب مه‌به‌ستا ئاراسته‌كرنا گه‌ل ده‌ردكه‌ڤن، و دهێته گۆتن «پێدڤيه نه‌بيته مژاره‌ك ه حزبايه‌تى» وى ده‌مى پڕسيار ئه‌ڤه‌يه كو ئه‌ڤ حزبه ژبۆ چ هه‌نه و ژبۆ چ سه‌روه‌ت و سامانێ ڤى گه‌لى بۆ وان دهێته مه‌زاختن؟ مژار بگشتى ب ئاوايه‌كێ به‌رفره مژاره‌كا حزبايه‌تى يه .بێ گومان مه‌به‌ستا گه‌لێ كورد ب تايبه‌ت يێن ل باشورێ كوردستانێ ژ ڤێ www.komelge.com
گۆتنێ ،بێ باوه‌ريا وان به‌رامبه‌ر ڤان حزبان دده‌ته ديار كرن .لێ د ڕه‌وشێن ئاسايى دا ئه‌ڤ حزب ه ژبۆ خزمه‌ت و پێشه‌نگاتيێ هاتينه دامه‌زراندن .ئه‌ڤه ده‌مه‌كه كو ته‌ماشه دكه‌م كانێ كێ دێ مژارێ وه‌كه جڤاكى و سيا�سى ده‌ت ه نيقاش كرن، خه‌لكه‌ك هه‌يه كو دڤێ هه‌وڵدانێ دايه ،لێ ده‌ستهه‌التێ تشته‌كه وه‌سا ڕێكخستن كريه كو ب هه‌ر ئاوايى دكارن ڕۆژه‌ڤا جڤاكێ و
كو مژار بته‌نێ ل
ده‌ردۆرێ په‌ده‌كێ
دهێته نيقاش كرن وه‌سا دده‌نه ديار
كرن كو تو دبێژى
قه‌ى ده‌رڤايى (پ د ك) هێزه‌كا ديتر ل كوردستانێ نينن
جه‌ماوه‌رێ وێ هه‌لخه‌له‌تينن. يا ژ هه‌ميا خه‌له‌تي تر و ن هڕاست تر ژى ئه‌وه كو مژار بته‌نێ ل ده‌ردۆرێ په‌ده‌كێ دهێته نيقاش كرن .وه‌سا دده‌نه ديار كرن كو تو دبێژى قه‌ى ده‌رڤايى پ.د.ك چ هێزه‌كا ديتر ل كوردستانێ نينن .ده‌مێ وه‌سا ژى دبيت ئه‌ڤه كارتێكرنه‌كه نه‌باش لسه‌ر گه‌ل دده‌ته چێ كرن .ب واته‌يه‌ك ه ديتر لسه‌ر ناڤێ پ.د.ك ێ و د به‌رژه‌وه‌نديا وێ دا شه‌ڕێ تايبه‌ت دهێته مه‌شاندن .پ.د.ك بخوه ژى دناڤاهه‌ولدانه‌ك وه‌سا دايه كو ڕۆژه‌ڤێ بته‌ڤاهى بكه‌ت ه يا خوه ،د قوناغا هه‌لبژارتنان دا ناڤێ ڤێ دزينا ڕۆژه‌ڤا گه‌له. دز د كارێ خوه‌دا سه‌ركه‌فتي ه ژبه‌ر كۆ ماڵ بێ خودانه .دگه‌ل ڕۆژه‌ڤا ڕيفراندۆمێ ئاماده‌كاريێن هه‌لبژارتنێن 2017ێ دهێت ه كرن ،نهۆ پ.د.ك ب ده‌سپێشخه‌ريا ى.ن.ك ێ هه‌وڵ دده‌ت كۆ ژ ڤێ ڕه‌و�شێ مه‌غدوريه‌ته‌كا نه‌ته‌وى ده‌ربێخيت. هه‌ر ژ نهۆدا ئه‌م دكارين پێشبينى بكه‌ين كۆ دێ د ده‌مێ هه‌لبژارتنان دا زمانه‌كێ چه‌وا بۆخوه بكار ئينن« :،مه سه‌ربخۆبونا وه‌اڵت خواست لێ وان نه‌هێال» هه‌ر ژ ڤى ده‌مى ژى دياره كو دێ كێ تاوانبار ده‌رێخن؛ بزاڤا گۆران ،دخوازن پ.ك.ك و اليه‌نێن 27
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
ده‌ردۆرێ وێ ژى كو ب هزر و بيرێن سه‌رۆك ئاپۆ ل باشورێ كوردستانێ كار دكه‌ن د هه‌مان فۆڕماتێ دا بنرخينن .لێ ته‌ڤگه‌را ئازادى ب داخويانيه‌كێ ژ ده‌سپێكێ ئه‌ڤ ڕێكه لبه‌ر وان دا گرتن. ب هه‌وڵدانێن ك.ن.ك؛ێ د بنه‌كۆك دا ڕۆژه‌ڤا ڕاسته‌قينه‌يا وه‌اڵت و نه‌ته‌وه‌يا مه هاته پێش .بێ گومان هه‌ر كورده‌كێ سه‌رخوه‌بوونا كوردستانێ دڤێت .ئه‌ڤ ه نه‌مژارا نيقا�شێ يه ،ئه‌م ژ ئه‌زموونێن گه‌الن دزانين كو گه‌ل بتنێ دكارن ب به‌رنامه و پالنێن هه‌ڤبه‌ش ڤان قۆناغان ده‌رباس بكه‌ن .ژبۆ كو ڕێك ل به‌ر يێكه‌تى و پڕۆگرامێ كوردان يا هه‌ڤبه‌ش بوونێ بهێته گرتن هنده‌ك ده‌ردۆر كه‌تنه له‌زگينيێ و نۆكه ژى د قادا ناڤده‌وله‌تيدا ب تنێ ماينه. له‌وما گرنگه كو چ كه‌سه‌ك ل كوردستانێ نه‌كه‌ڤيت ه خه‌فكا ڤێ چه‌مكا به‌ڕه‌اڵيى .ل وه‌اڵته‌كێ كو ئه‌ڤه دوو ساڵن په‌ڕله‌مانێ كو ژاليێ گه‌ل ڤه هاتيه هه‌لبژارتن ده‌گه‌هێ وێ هاتيه پڕۆم كرن و گرتن .ب كوردى ئه‌ڤه لسه‌ر زه‌ويا هاتى دروون بازاڕ كرنه، ئانكۆ ژبۆ خوه ڕۆژه‌ڤ ڤه‌هاندنه .هندى كۆ مژارا قه‌پات مانا په‌ڕله‌مانى هه‌بيت ،بال كه‌س گوهێ خوه نه‌ده‌ت ه ڤان حزبێن كو د پ هرله‌مانيدا ئه‌ندامن. ڕۆژه‌ڤا كو ئيرۆ خوه دده‌ت ه به‌رچاڤان ئه‌ڤ گشتپرسيا( ڕيفراندۆما) هه‌يى يه، لێ د بنه‌كۆكا خۆدا ڕۆژه‌ڤ نه‌ئه‌وه ،ڕۆژه‌ڤا ڕاسته‌قينه ئه‌وه كو هه‌ر ڕۆژ چه‌ندين گه‌نج ژبه‌ر كو ل وه‌اڵت ژ پێشه‌ڕۆژ و داهاتيا خوه بێ هيڤي نه ،وه‌اڵتى بجى دهێلن و دچن و ل ده‌ريايان دا دخه‌ندقن ،و به‌شه‌ك ژى ژاليێ ئيرادى و ئه‌خالقى وندا دبن .نۆكه ل باشور ئه‌و پێشه‌يا كو ژ هه‌مويا باشتر پاره پێڤه دهێت چيه؟ مانه چۆلكرنا وه‌اڵتى ژ 28
گه‌نجانه؟ د گه‌ل ڤااڵ كرنا كوردستانێ ژ گه‌نجێن كوڕ ،ڕه‌وشا ژنێن گه‌نج دبيته چ؟ ڕۆژێ چه‌ند ژ وان دمرن ،و چه‌ند هيڤيا وان ژ ژيانێ دهێته بڕين و چه‌ند ژ وان دهێنه سۆتن و چه‌ند ژ وان ڕاستى ده‌ست درێژيان تێن؟! باشه ئه‌ڤه ڕۆژه‌ڤا كێ يه؟ هنده‌ك پڕسيار هه‌نه كو پێدڤيه پێداچۆن لسه‌ر بهێته كرن ،پڕسيارێن كو به‌رسڤێن وان هه‌نه لێ پا دڤێت بهێن ه په‌يدا كرن و دان. ئه‌و به‌رێزێن كو نك دلێ خۆ ب ڕۆژه‌ڤا گه‌ل ڤ ه مژول دبن ،ڕۆژێ چه‌ند جاران ل ناڤ
چاره‌نڤيسا مه ل
باشوره ،د ڕاستيێ دا ڕۆژه‌ڤه‌كا گرنگ هه‌يه ،لێ بڕۆهنى
نه‌دياره ،پێدڤى ب
ڕۆژه‌ڤا هشياركرن و په‌روه‌رده‌كرنا گه‌ل
هه‌يه
كۆالن و تاخ گوند و ده‌ڤه‌رێن كو د وێرانيێ دانه دا دگه‌ڕن و به‌رسڤا وان پڕسان تێدا دبينن؟! ڕۆژه‌ڤا قه‌يرانا ئابۆرى ل باشور ژبۆ ئاماده‌كرنا ڕيفراندۆمێ هاته پێش خستن، ئه‌ڤه د داخويانيێن نێچيرڤان و قوباد دا ئه‌شكه‌ره‌يه .ل ده‌مه‌كێ كو گه‌ل ب ڤان هه‌موو كێشه‌يێن جڤاكى ڤ ه ڕووبه‌ڕوو مايه ،ئه‌ڤ به‌رپرسان ه ڕێكه‌فتنێن ب مليۆنا دۆالران ئيمزا دكه‌ن .ب ڤان ڕێكه‌فتنان ژى
شانازيێ دكه‌ن و ئه‌ڤه هه‌مان به‌ره‌نه كو ل سه‌ر شاشه‌يێن تله‌ڤزۆنان نيگ هرانيا خۆ كێه‌يێن قه‌يرانان ده‌ردبڕن .ژبۆ لبه‌رامبه‌ر ِ ڤێ مژارێ د مه‌ته‌لۆكێن كورديدا دبێژنێ: «دگه‌ل گورگى دخۆت و دگه‌ل شڤانى گرى و شينێ دكه‌ت» له‌وما چاره‌نڤيسا مه ل باشوره .د ڕاستيێ دا ڕۆژه‌ڤه‌كا گرنگ هه‌يه ،لێ بڕۆهنى نه‌دياره ،پێدڤى ب ڕۆژه‌ڤا هشياركرن و په‌روه‌رده‌كرنا گه‌ل هه‌يه .نه‌ك ب ميناكا ڤان به‌رنامه‌يێن كو هيڤيا گه‌ل بتايبه‌ت يێ گه‌نجان دڕۆخينيت .ل سه‌ر ڤان ئه‌كرانێن تله‌ڤزيۆنان هنده‌ك به‌رنامه هه‌نه كو مرۆڤ دبێژيت قه‌ى ل وه‌اڵته‌كێ خه‌وناندا دژين .خه‌لكه‌ك هه‌يه كو ب دوو شێوازان دكه‌ڤن ه ناڤا ڕوبارێ پ.د.ك دا و دگه‌ل دمه‌شن؛ يێك ڕۆژه‌ڤا ڕيفراندۆمێ يه كو دهێته نيقاش كرن و يا دى ژى بتايبه‌ت ب مژارا ماده و برسيبۆنێ دهێته نيقاش كرن، ئه‌ڤ هه‌ردووكه ژى هه‌ر ئه‌و تشتن يێن كو پ.د.ك؛ێ دده‌نه خودانكرن .ل ڕاستيا ئه‌ردۆغان بنێڕن كو ئه‌ڤه 17ساڵن كو ب هه‌مان پڕۆگرامى لسه‌ر ده‌ستهه‌التێ يه. بر�سى دكه‌ت و نه‌چارى هه‌وجه‌ييێ دكه‌ت و ئيراده‌يا وان بخوه‌ڤه دده‌ته گرێدان. نهۆ ئه‌ڤ ه �سى ساڵن يا كو ل باشوور هاتى كرن هه‌مان تشته .ئه‌ڤه نه تشته‌كه كو بڕه‌نگه‌ك سروشتى پێك هاتييه ،ئه‌ڤه د چارچۆڤه‌يا پڕۆگرامه‌كێ سيسته‌ماتيك يا درێژ ماوه‌دا هاتيه مه‌شاندن. ل توركيێ ژى د چه‌ند ساڵێن ده‌سپێكين دا ئيجاخا ئه‌ردۆغان ،ده‌رێ خه‌زينێ ڤه‌كر و هنده‌ك ده‌ردۆر تێر كرن ،پا�شى ژى ئه‌وێن كو ب كه‌فچكا تێر كرين ،ب مه‌ڕبێالن ديسان ژێ خوارنه‌ڤه .ل باشور ژى دساڵێن بۆريدا وه‌كه دهێت ه زانين ب www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
هه‌ر شێوازه‌كێ گه‌ل فێرى مووچه‌خوريێ كرن ،و ئه‌ڤ ه چه‌ند ساڵن ژى كو ديسا ژێ دهێت ه ستاندن .هه‌لبه‌ت ياكۆ دهێته كرن نه‌تشته‌كه كو ده‌ستهه‌التێن ل باشور پێش ئێخستين ،ئه‌و ژى لگۆرى ده‌رفه‌تێن خۆ ڤێ پڕۆگراما دوژمنێن مرۆڤاهيێ پێك دئينن. دئه‌نجامدا ياكو لسه‌ر كاره سه‌رمايه‌داريا ده‌ره‌كى و يا ناڤخۆيى يه .يا كۆ پێدڤي ه ببيته ڕۆژه‌ڤا مه ئه‌ڤه‌يه كۆ؛ ئه‌ڤ گه‌لێ به‌رخوه‌دێر چه‌وا وه‌سا زوو ب ڤێ ياريێ هات ه خاپاندن و ته‌سليمى ڤێ له‌يستۆكێ بۆ، چه‌وا وه‌سا زوو باوريا خۆ ب ڤێ پڕۆگراما ڕۆخێنه‌ر ئينا؟! پاره و ژيانا خوارن و ڕازانێ و بێ به‌رنامه ژيان كرن و بێ سه‌روبه‌رى چه‌وا بۆ سه‌ره‌وه‌رێ ژيانا ڤى مله‌تى، ئه‌ڤه‌يه پرسيارا سه‌ره‌كه .ئه‌م ژ مێيژويا پێخه‌مبه‌ران دزانين كو ده‌مێ خرابى به‌اڵڤ دبيت غه‌زه‌ب و به‌اڵ ژى ژاليێ خودێ ڤ ه بسه‌رێ جڤاك و خه‌لكان دا دبارن ،باشه غه‌زه‌با كۆ ئه‌ڤرۆ بسه‌ر گه‌لێ مه‌دا بارى ما نه‌به‌سه بۆ كو تێرا خۆ ئه‌م ئه‌زمونان ژێ وه‌رگرين .ڕه‌شه‌بايه‌ك وه‌كه داعش بسه‌ر گه‌لێ كورد دا هات ،د ڤان سه‌دساڵێن بسه‌ر كوردان بۆريدا تێرا خۆ ئه‌زموونن، به‌س تشته‌ك ژێ كێمه ،ئه‌و ژى ئه‌زمون گرتنا ژ ڕابردوويه. ئه‌م جاره‌كه دى بزڤرينه سه‌ر ڕۆژه‌ڤێ، ل سه‌ر شاشه‌يێن كو ب گه‌نده‌لى هاتينه ئاڤاكرن بال ئه‌و به‌رێزان ه لسه‌ر پڕۆپاگنده‌يا گشتپرسيا خۆ هه‌ر به‌رده‌وام بن .بال ئه‌م ژى ل كۆالن و تاخ و گوندان ڕۆژه‌ڤا ڕاسته‌قينه دگه‌ل خه‌لكێ خۆ نيقاش بكه‌ين .ڕۆژه‌ڤا گه‌ل لسه‌ر پڕۆگرامه‌كێ كو هه‌م بكاريت ڕێنماييه‌ك بيت بۆ ژيانا وان و هه‌م ژى وره‌يا وان بده‌ته بلند كرن .مۆدێال نه‌ته‌وا ديموكراتيك د ڤێ بارودۆخێ دا ژ بۆ ژيانێ www.komelge.com
زۆر گونجايه .ده‌مه كو دناڤ پڕۆژا نه‌ته‌وا ده‌موكراتيك دا هوربين بين .مۆدێله‌ك وه‌ك يا ڕۆژاڤا ل به‌ر چاڤێ مه‌يه و ئه‌م ل باشور دكارين بكه‌ينه پڕۆگرامێ كارى يێ ته‌ڤگه‌را ئازاديا جڤاكا كوردستانێ .ژبۆ ڤێ پڕۆگرامێ گه‌ل لهه‌ر جيه‌كێ ئاماده‌يه، ژخوه گه‌ل هه‌موو گاڤا يێ ئاماده‌يه ،يێ كو بێ ئاماده‌بوونه ئه‌م بخوه‌نه .ڕێبه‌ر ئاپۆ د
ل كوردستانێ (پ ك
ك) تنێ وه‌ك هێزه‌كه چه‌كدارى ديتن
شاشيه‌كه ديرۆكى يه
(پ ك ك) ل كوردستانێ فه‌لسه‌فه‌يه‌كا نوويا
ژيانێ يه
ده‌مێ بڕيارا ك.ج.ك دا دروشمه‌ك پێش خست « هه‌رنه سه‌ر كارى» ژبۆ ئاڤاكرنا په‌رگاال سيسته‌ما نه‌ته‌وا ديموكراتيك و مودێرنيته‌يا ديموكراتيك هه‌ر حه‌ژێكه‌ره‌كێ فكر و ڕامانێن ئاپۆ دڤێت كو لسه‌ر كار بكه‌ت .گرۆپ زۆڕن ،ل هه‌رقاده‌كا ژيانێ كار هه‌يه .گه‌نجێ كو چاڤه‌ڕێ كاره‌كێ يه بال بفه‌رمۆت ،ئاڤا كرنا مۆدێرنيته‌يا ديموكراتيك چاڤه‌ڕێ وى دكه‌ت .نه‌ژبۆ به‌رژه‌وه‌نديێن شه‌خس ،به‌لكه ژبۆ باوه‌ريا ڕحێ به‌رپرسياريا خۆ و ئه‌ڤينداريا لب هرانبه‌ر مرۆڤاتيێ .خۆ ژ ڕۆژه‌ڤێن سه‌خته و كاراكته‌ريا وێ ئه‌و ده‌ستهه‌التدارن كو تو دبێژيه وان دز و گه‌نده‌لكار ،ڕزگار بك ه و ب شێوازێ وان كار نه‌كه و نه‌ژى.
پڕسا مه يه‌كێتيا نه‌ته‌وه‌يى ل سه‌ر بنه‌مايێ نه‌ته‌وا ديموكراتيك؛ه .ڕۆژه‌ڤا مه ئه‌ڤه‌يه .د ڤى ده‌ميدا جڤاك ئێم و به‌رهه‌ڤه ل باشور چاڤه‌ڕێ هه‌ڤرێتيا ڕێبه‌ر ئاپۆ دكه‌ن .لێ ل ڤێده‌رێدا ژى ئاراسته‌كرنه‌ك شاش هه‌يه ،چاڤه‌ڕێ دكه‌ن كو پ.ك.ك ب چه‌كان داكه‌ڤيت ه قادان ،ئه‌ڤه ژى هه‌لخه‌له‌تاندنه‌كه ،ل كوردستانێ پ.ك.ك تنێ وه‌ك هێزه‌كه چه‌كدارى ديتن شاشيه‌كه ديرۆكى يه. پ.ك.ك ل كوردستانێ فه‌لسه‌فه‌يه‌كا نوويا ژيانێ يه .وه‌ك م ه لسه‌رى باس كرى، پێدڤي ه ئه‌م به‌ر ب ڕۆژه‌ڤێن ڕاسته‌قينه‌ڤه بچين .گه‌لێ ڕێكخستن كرى دكارىت خوه ژ بن سته‌مكاريێ ڕزگار بكه‌ت .كه‌س ژ ده‌رڤه‌ى هێز و ڕێكخستنێن گه‌وهه‌رى نكاريت نه‌ته‌وان ڕزگار بكه‌ت .پ.ك.ك فه‌لسه‌فه‌يه‌كه كو كه‌سێن هه‌لگرێ ڤێ فه‌لسه‌فێ پێدڤيه خوه و ژيانا خوه لگۆرى وێ هزرينێ پراكتيزه بكه‌ن ،و ته‌ڤلى ڤێ فه‌لسه‌فێ بير كرن و لگۆرى ژيانا هه‌يى بڕێڤه چۆن و ژيان كرن دگه‌ل هه‌ڤدوو ناگونجن .ئه‌ڤه مه دده‌ته خه‌له‌تاندنێ و ڕۆژه‌ڤێ لبه‌ر مه دده‌ته وندا كرن و مه دێخيته خزمه‌تا ڕۆژه‌ڤا ده‌ستهه‌التداريا هه‌يى .له‌وما ل ده‌مه‌كێ كو ئه‌م ژبو جڤاكێ ڕۆژه‌ڤێ ئاڤا دكه‌ين د هه‌مان ده‌مێ دا ژبۆ خوه ژى ڕۆژه‌ڤا هه‌ڤاڵ بوونێ ئه‌ساس بگرين .د وه‌اڵتێ مه‌دا هاتيه باوركرن كو ب شێوازێ به‌رێ ژيانكرن نه‌پێكانه .ل گۆڕه‌پانا ژيانێ ده‌ره‌به‌گ بوون و مودێال سه‌رمايه‌دارى هه‌ردوو ژى ئه‌نجامێن وان قه‌يرانن و بێ هيڤي بوونن و كێشه نه .د بنگه‌ه دا هه‌ول دهێته دايين كو ڕۆژه‌ڤا جڤاكێ ب ڤان دوو شێوازان بهێته پڕ كرن. ئه‌ڤ هنده بێزاربوونا ژ وه‌اڵت ژى چاڤكانيا 29
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
خوه ژ ڤێ ئه‌گه‌رێ دگريت .ل ده‌مه‌كێ كو زنجير ه دراما و فليمێن توركان ،كو خۆ حه‌تا ده‌ربڕينێ ژ ڕاستينه‌يا جڤاكا تورك ژى ناكه‌ن ،و ل ئاليه‌كێ ديتر فليمێن كۆرى كو قه‌ت په‌يوه‌نديا خۆ ب ده‌ره‌به‌گيا كوردان ڕه نينه د شاشێن تله‌ڤزيۆنان و ڕكالمێن وێ دا ڕۆل دگێڕن ،گه‌نجێ م ه دێ چه‌وا هزركه‌ت و به‌ر ب كيڤ ه چيت؟! ئه‌و ژى ل ده‌مه‌كێ كو ل دبستانا پڕۆگرامه‌ك كو تێرا خو ه ژ زانستا سه‌رده‌م و جڤاكێ دووره دناڤدا ڕۆڵ دگێڕيت. ژبۆ به‌رهه‌نگاربونا دگه‌ل ده‌ستهه‌التداريا مه‌ترسيدار و به‌ديله‌ك كو ده‌رڤه‌ى ڕۆژه‌ڤا كو وان ده‌ستنيشان كرى،
30
ڕۆژه‌ڤا گه‌ل و جڤاكێ يه .ل باشور يا كو پێدڤيه قه‌ت لسه‌ر نيقاش نه‌هێته كرن مژارا برسيبۆنێ يه ،ژبۆ كو ئه‌ڤ ه خه‌فكه‌كه كو ده‌ستهه‌التداران ژبۆ گه‌ل دانايه .نان ئانكۆ ئه‌و خه‌زينه‌يه ياكو ژ جڤاكێ هاتيه دزين ،بێگومان پێويستيا ماڵبات و مرۆڤان ب پێداويستيا ده‌بارا ژيارێ هه‌يه لێ كارێ شۆڕه‌شگێران نه كۆياليه‌تى ل پێناڤا نانه‌كێ يه .كارێ شۆڕه‌شگێران پڕۆگرامه‌كه شكێناندنا وێ و ئاڤا كرنا ده‌باره‌ك ده‌رڤه‌يى وێ سه‌رچه‌ماندنێ يه .ژخوه ڕۆژه‌ڤا سه‌ره‌كه ئه‌ڤه‌يه .ل وى جهێ كۆ ديتنا تاك و جڤاكێ ڕۆخيا ل وى جهى پێدڤيه سه‌رژنوو
نرخاندن و نرخدايينا هه‌ردۆكان بهێت ه ڤه‌هاندن .ل وى جهێ كو تنێ تاكه‌كه‌سان گرنگيا خو هه‌بوو گه‌نج ژ وه‌اڵتى دڕه‌ڤن و وه‌اڵتى چۆل دكه‌ن .ئه‌ڤ ڕه‌وش ده‌ربڕينێ ژ جڤاكه‌كا هه‌ڕفتى و تاكه‌كێ كۆله دكه‌ت .هه‌موو هه‌ولێن ده‌ستهه‌التێ ژبۆ ڤي يه ،گه‌نجێ كو به‌رب ده‌رڤه‌ى وه‌اڵت كۆچ دكه‌ت ،گه‌نجێ خوه‌دى تواناييه ،لێ ئه‌و تواناييا كو شاش هاتيه ئاراسته كرن. ژبۆ ڤان گه‌نجان ئێش و ژان هاتن چێ كرن ،نه‌ئه‌وه كو هيچ تشته‌كێ وان نينه ،ئه‌و هزاران دۆالران دده‌ن كو بچنه ده‌رڤه‌ى وه‌اڵت ،دڕه‌وشه‌كێ دا كو ئه‌و نزانيت ژى كا دێ ل وێ ده‌رێ چه‌وا و ب چ شێوازه‌كێ ژيت،
د ئه‌نجامدا قه‌يرانا مرۆڤان و هه‌ڤسه‌نگيا جڤاكێ دهێته دروستكرن .له‌وما گه‌نج د ئاليێ هزريدا بڤى ڕه‌نگى ووندا دبيت. ڕێ لبه‌ر وى هاتيه وندا كرن. ژبه‌ر ڤان سه‌ده‌مان ل باشور ڕێپيڤان و مانگتن و بۆيكۆت و چاالكيێن ب ڤێ شێوازێ باشن، لێ گه‌ركو پڕۆگرامه‌ك كو بانگا ژيانا جڤاكێ دكه‌ت نه‌بيت ،وى ده‌مى بێ ئه‌نجام ده‌ردكه‌ڤيت. نۆكه ئه‌و ده‌مه كو ل باشور په‌رگال دكاريت بهێت ه گۆهه‌رتن، تنێ ياكو دهێته خوه‌ستن ژياندنا كاره ،ئه‌ڤ ه ژى ب په‌روه‌رده‌كرنا جڤاكێ پێكانه .به‌ديال وێ ڕۆژه‌ڤا مه و پڕۆگرامێ مه‌يه. گه‌لى گه‌نجا لسه‌ر كار بكه‌ن.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
دیموکراسی لیبرالیستی و قەیرانی دەسەاڵت و حوکمڕانیی لەجیهاندا دارا مەحمود به�شی یه‌كه‌م لەناو گەلێک لە خەڵکانی ناو خۆمان و ئەوانەش کە ئەزموونی دیموکراسیان تاقی نەکردۆتەوە و یانیش ئەزموونێکی کەمیان لەم ڕووەوە هەیە ،ئەم بیروباوەڕە زاڵە کە لە ئەوروپا و ئەمەریکا ،یان ئەوەی بەگشتی پێیدەگوترێت خۆرئاوا، سیستەمێکی بێ هەڵە و کەموکوڕی پیادەکراوە و کاتێکیش شێوازە خۆرئاواییەکانی دیموکرا�سی وەک نموونە دەگرین پێمانوایە ئیتر ئەوان لەدیموکرا�سی بوونەتەوە و هەموو کاروبارەکانیان بەوپەڕی تۆکمەییەوە بەڕێوەدەچێت و بۆئێمەش تەنیا ئەوەندە پێویستە هەروەک ئەوان جارێکی تر دووبارەیان بکەینەوە .ئەمەش هەڵەیەکە نەک هەر بەشێک لە ئێمە بەڵکو گەلێک لە واڵتانیش ،بێ ئەوەی لەرێگای شیکردنەوە و ناسینی بارودۆخ و هەلومەرجە ناوخۆییەکان ،رێبازی گەشەسەندنی سروشتی بەرەو دیموکراسیی ،بگرنەبەر، بەالساییکردنەوە و هەڵخەڵەتان بە رووکەش تێی دەکەون .و زۆربەی هەرەزۆری جارەکانیش کاتێک باس لەچەمکی دیموکرا�سی دەکەین تەنیا www.komelge.com
مۆدێلە خۆرئاواییەکەی ئەمڕۆ ،کە هەمان دیموکرا�سی لیبرالیستییە ،لەزەینماندا بەرجەستە دەبێت .لەحاڵێکدا مۆدێلە یۆنانەکیەی دیموکرا�سی و شێوازی نوێنەرایەتی و شێوازی راستەوخۆی دیموکرا�سی و لەهەموو�شی گرنگتر کارییگەری سیستەمی سەرمایەراریی و لکاندنی ئەم دووانە بەیەکتریەوە پێویستە مژاری باس بن .و جێگای سەرنجی زۆرە کە ئەو دیموکراسییە خۆرئاواییەی ئەمڕۆیی کەبەالی گەلێک لە ئێمەوە تۆکمەو تەواوە ،و الی نوێنەرایەتیەکەی خۆ�شی لەخۆرئاوا سەرسەختانە داکۆکی لێدەکرێت .الی گەلێکانی تر لە بیرمەندان و فەیلەسوف و سیاسەتمەدارانی خۆرئاوا وەها نییە و بۆیەک لەحزەش چییە بێنەوبەرە و رەخنەو رەخنەی بەرابەر و ملمالنێی فکری نێوانیان سەبارەت بەوەی دیموکرا�سی چییە و دەبێ چۆن بێت و چۆن بەسەر ئەم هەموو قەیرانانەدا زاڵ بن ،وشێوازی حوکمڕانی چ ریفۆرم و گۆڕانکارییەکی پێویستە ...راناوەستێت .و هەر چەندساڵ جارێک تیۆرییەکی نوێ دێتە گۆڕێ، رەواج پەیدا دەکات و دەگوترێت کە
ئەمە باشترینە .و پاش چەند ساڵ ئەویش ناکامبوونی دەسەملێت ،و یەکێکی تر دێتە گۆڕێ و یانیش جارێکی تر دەگەڕێنەوە سەر یەکێک لە تیۆرییە کۆنەکان. کاتی خۆی ئەدیبی قسەنەستەقی ئێرلەندی (بێرنارد شۆ) گوتبووی مەسیحیەت تاکە یەک عەیبی هەیە ،ئەویش ئەوەیە کە هیچکات تاقی نەکراوەتەوە .و گەلێکانیش لە رەخنەگرانی دیموکرا�سی لیبرالیستی بەسوودوەرگرتن لەم قسەیە گەلێجار گووتوویانە کە عەیبی دیموکرا�سی ئەمەیە کە تاقی نەکراوەتەوە .واتای ئەمەش دەتوانێ زۆرشت بێت بەاڵم یەکەمین واتایەکی ئەمەیە کە دیموکرا�سی لیبرالیستی ئەو دیموکراسیە خوازراوە نییە ،و یانیش ئەوە نییە کە بانگەشەی بۆدەکرێت. لێرەدا بابەتێکی گرنگی تر ئەمەیە کەلەکاتێکدا دیموکرا�سی لیبرالیستی لە شوێنە سروشتییەکەی خۆی کە خۆرئاوایە ناکام ماوەتەوە ،لەشوێنەکانی تری جیهان ،لەئاسیا ،ئەفریقا ،ئەمریکای التین ...چەندانجار شکەستخواردوترە. و دەبینین نموونەکانی وەک :میسر، 31
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
ئوردون ،لوبنان ،تونس ،خواروی ئەفریقا ،ئەرژەنتین، ،مەکسیک، بەرازیل ...کە دەگوترێت خاوەن ئەزموونی دوورودرێژن ،چۆن قەیران لەدوای قەیرانی قوڵ ،و شکەست وگرفتی سیاسیی ،کۆمەاڵیەتی ،ئابووری یەک لەدوای یەک بەسەریەکدا کەڵەکە دەبن .خۆ نموونە تورکیاییەکەی لەرووی لەهەمووان شکەستخواردووییەوە واتادارترو سەرنجڕاکێشترە .لێرەدا پرسیار ئەمەیە گرفتی دیموکرا�سی لیبرالیستی لەخۆرئاوا چیە.؟ ئایا گرفتەکە بۆ دیموکرا�سی دەگەڕێتەوە ،یان بۆ لیبرالیزم ،و یانیش بۆ هەردووکیان؟ و ئایا لەنموونەکانی تری جیهانیشدا هەمان گرفتە و هەردوو رووبەڕووی یەکجۆر بەربەستن و بەیەک رێگای چارەشدا رەتدەبن؟ .ئایا ئێمەی کورد کەلەم قۆناغەدا لەدوو پارچەی کوردستاندا باس لە بەڕێوەبردنی دەسەاڵت و حوکمڕانیی دەکەین ،گرفتەکانمان بەوەندە چارەسەر دەبن کە شوێنپێی نموونە خۆرئاواییەکان هەڵگرینەوە .و ئایا بەگشتی لەمڕووەوە دەبێ چی بکەین؟ لەخۆرئاوا ئەم باوەڕە رەواجی هەیە کە هەر باس و لێکۆڵینەوەیەک دەربارەی ئایدیۆلۆژیای سیاسیی دەبێ لە لیبرالیزمەوە دەست پێبکات .چونکە لیبرالیزم ئایدیۆلۆژیای خۆرئاوایە و هەندێ جاریش بە میتا ئایدیۆلۆژیا mete-ideologyناودەبرێت .واتاو مەبەستەکەش ئەمەیە کە لەناو گشت ئایدیۆلۆژیاکاندا ئەمیان باشتر و بااڵتر و خاوەن سیستەمی فراوانترە .کۆمەڵیک ئایدیۆلۆژیای تری رەقیبی خۆ�شی دەگرێتەوە .و ئەمڕۆ لە خۆرئاوا تەواوی 32
ئایدیۆژیاکانی دەسەاڵت و فەرمانڕەوایی، بەچەپ و راستەوە ،سۆشیال- دیموکرات ،و کۆنسێرفاتیزمەوە ...هەموو مۆرک و رەنگی لیبرالیزمیان پێوەیە .وەک پێشمەرجێکی دیموکراسیش دەناسرێت. بەوپێیەی تاکە فۆرمی سەرکەوتووی دیموکرا�سی ،شێوازە لیبرالیستیەکەیەتی. و یەکێک لەو بنەما سەرەکیانەش کە یەکیەتی ئەوروپای لەسەر دامەزراوە هەمان دیوکرا�سی لیبرالیستیی libral democracyیە.
لیبرالیزم ،لەچاو
ئایدیۆژیاکانی تردا
کەمتر جۆراوجۆریی
و فرەیی تێدا بەدیدەکرێت
لیبرالیزم بەرهەمی لەناووچونی فیودالیزمە و بەدرێژایی ٣٠٠ساڵی رابردوو بەرفراوانی بەخۆیەوە دیتوە و گەیشتۆتە ئەم ئاستەی ئەمڕۆی .وهەر لەسەرەتاوە پەیوەندی دانەبڕاوی لەگەڵ سەرمایەداری سەنعەتیدا هەبووە و تائەمڕۆش لەخۆرئاوا ئەو باوەڕە لەئارادایە و رەواجی پێدەدرێت کەنەک تەنیا لیبرالیزم و سەرمایەداریی الزیمەی یەکترن بەڵکو ئەم دووانە پێشمەرجی دیموکراسین و دیموکرا�سی بێ ئەم دووانە نابێت .بەاڵم لەکاتی توێژینەوە و لێکۆڵینەوەی ئەم پرسانەدا گەلێک رەخنەو سەرنج وگومان سەرهەڵدەدن
و بەرلەهەرشت سەرەڕای ئەم هەموو هەڵەو ناکۆکیانە لەتیۆریدا ،ئەو جیاوازی و ناکۆکییە زۆرەشە کەلەنێوان تیۆری و پراکتیک ،هەروا نێوان دیوە ئاشکرا و شاراوەکان ،سەبارەت لیبرالیزم، لەئارادایە. جۆرەکانی لیبرالیزم: لیبرالیزم ،لەچاو ئایدیۆژیاکانی تردا کەمتر جۆراوجۆریی و فرەیی تێدا بەدیدەکرێت .و بەگشتی باس لە�سێ جۆری سەرەکی :کالسیک ،مۆدێرن، و نوێ دەکرێت .خاڵی جیاوازیی هەرەسەرەکیش لەنێوان ئەمانەدا بریتییە لەپر�سی پەیوەندی تاکەکان بەدەوڵەتەوە و سنووری دەسەاڵتەکانی دەوڵەت سەبارەت ئازادیی تاکەکان. لەشێوازە کالسیکەکەیدا ،ئەم باوەڕە لەئارادایە کەدەوڵەت بەسروشتی خۆی خواستی گشتیی بەسەر تاکەکاندا دەسەپێنێت و ئازادییەکان سنووردار دەکات .لەبەرئەمە دەبێ کاری دەوڵەت سنووردار بکرێت .هەروا لەلیبرالیزمی کالسیکدا و لەپەیوەندی لەگەڵ ئابووریدا ئەو باوەڕە لەئارادایە کە ئابووری دەبێ بەشوازێکی تەواو ئازاد و بەدوور لەهەر جۆرە دەستێوەردانێکی دەوڵەت کاری خۆی بکات ،و چونکە بەپێی ئەم باوەڕە باشترین ئاکام بەدەستدێت و سەرمایەداری ئابووری ئازاد،١ بەشێوازێکی سروشتی هەلودەرفەتەکان لەنێوان هەموواندا دابەشدەکات و دەبێتە دەستەبەری پێشکەوتن و پەرەسەندنی ئابووریی و پارێزەری ئازادییەکانی تاک و عەدالەتی کۆمەاڵیەتیی. بەاڵم لەشێوازە مۆدێرنەکەی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
لیبرالیزمدا ئەم باوەڕە لەئارادایە کە دەستێوەردانی دەوڵەت ،کارێکی دەست لێبەرنەدراوە .و لەئەمەریکا هەمیشە چەمک و دەستەواژەی لیبرال بۆ پشتیوانی لەحکومەتی مەزن Big governmentبەکارهاتووە .مەبەستیش لە حکومەتی مەزن ،ئەو حکومەتەیە کەپتر دەست لەکاروبارەکان وەردەدات و بەڕێوەبردنی ئابووریی و رێکخستنی رێسا کۆمەاڵیەتییەکان وەئەستۆدەگرێت .و ئەم باوەڕەش لەو ئاکامەوە بەدەستهاتووە کە سەرمایەداری سەنعەتی و لەئاکامی ناسەقامگیریی بازاڕەوە فۆرمی نوێی بێعەدالەتی هێناوەتە کایەوە و بەگشتی لیبرالە مۆدێرنەکان دژی سەرمایەداری ئابووری ئازادن و الیەنگری سەرمایەداریەکن کە لەرێگای دەوڵەتەوە بەڕێوەببرێت و کۆنتڕۆڵ بکرێت. شێوازی سێیەم ،لیبرالیزمی نوێ Neolibralismجارێکی تر ،بەالیەنگیریی ئابووری بازاڕی ئازاد ئاوڕ بەرەو شێوازە کالسیکیەکەی لیبرالیزم دەدادتەوەو سەرنجی ئەم شێوازە بەوردی لەسەر تاکی مرۆڤ و بازاڕە و کار بۆ کەمکردنەوەی هەرچی زۆرتری دەسەاڵت و بوارو کەرتی دەوڵەتی ،و گەشەپێدانی کەرتی تایبەت دەکات و پێیوایە لەسێبەری وەها دەوڵەت و ئابووریەکدا توانا و لێهاتوویی تاکەکان گەشە دەکات و ئیتر پێویست نییە باس لەکۆمەڵگ ه بکرێت. جێگای ئاماژەیە کە سەرەڕای ئەم �سێ جۆرە سەرەکییەی لیبرالیزم ،باس لە ناسیونالیزمی لیبرالیش لەئارادایە. ناسیونالیزمی لیبرالی وەک تەواوی شێوازەکانی ناسیونالیزم ،لەسەر ئەم بنەمایە دامەزراوە کە مرۆڤایەتی www.komelge.com
بەشێوازێکی سروشتی نەک دەستکرد جۆربەجۆردا نەتەوەی بەسەر دابەشبووە .وهەرنەتەوەیە خاوەن ناسنامەی سەربەخۆی خۆیەتی .وئامانجی سەرەکی ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە بەدەستهێنانی مافی چارەی خۆنووسین، و بەواتایەکی تریش بنیاتنانی دەوڵەت- نەتەوەیە.
تاکگەرایی individualism بنەمای هەرەسەرەکی
لیبرالیزم تاکگەراییە، بەم واتایەی تاک،
لەبەرانبەر هەر
گروپێکی کۆمەاڵیەتی
و یانیش بەگشتی
لەبەرانبەر کۆمەڵگه‌دا
پێگەی لەپێشتره
هەروا باس لەجۆرە دابەشکردنێکی تریش سەبارەت لیبرالیزم دەکرێت. دووجۆری بەسەر کەلەمەیاندا ئابووری و سیاسییدا دابەش دەبێت. لیبرالیزمی ئابووری ،لەالیەن فەیلەسوفی ئەمەریکایی هێربێرت سپینسەر Herbert )١٩٠٣-١٨٢٠( Spencerەوە نوێنەرایەتی دەکرێت .و ئەو باوەڕی وایە کە لەنێوان ئازادیی ئابووریی و سیاسییدا پلەی یەکەم
بۆ ئازادیی ئابوورییە .بەاڵم لیبرالیزمی سیاسیی کەلەالیەن فەیلەسوفی ئینگلیزی ژان ستیوارت میل John Stuart Mill ()١٨٧٣-١٨٠٦ەوە نوێنەرایەتی دەکرێت، پلەی یەکەم رەوای ئازادیی سیاسیی دەزانێت. بنەماکانی لیبرالیزم: لیبرالیزم ،لەسەر گەلێک بنەما دامەزراوە ،و بەپێی ئەو بنەمایانە پێناسەی خۆی دەکات ،و بەگشتی بریتین لە :تاکگەرایی ،بنەمای ئازادیی، عەقڵگەرایی ،بەرابەریی ،عەدالەت... ولەبەرئەوەی دوو بنەمای یەکەم سەرەکی تر و دەکەونە پێش ئەوانی تر بەکورتی باسیان لێوە دەکەین: -١تاکگەرایی : individualismبنەمای هەرەسەرەکی لیبرالیزم تاکگەراییە. بەم واتایەی تاک ،لەبەرانبەر هەر گروپێکی کۆمەاڵیەتی و یانیش بەگشتی لەبەرانبەر کۆمەڵگه‌دا پێگەی لەپێشتر و سەرتری هەیە .لەلیبرالیزمدا تەواوی تیۆری و دیدو سەرنجەکان دەبێ بۆسەر تاک بن .و لەمڕووەوە ناوەندی هەر بیرکردنەوەیەکیشە .بناغەی ئەم باوەڕە لەوەوە هاتووە کە گوایە مرۆڤ بەسروشتی خۆی هەمیشە بەدوای بەرژەوەندییەکانی خۆیەوەیەتی و بۆئەمەش پشت بەخۆی دەبەستێت. و سەبارەت هەر تواناو لێهاتوویەکیش کەهەیبێت خۆی بەقەرزاری کۆمەگا نازانێت .و لەبەرئەمە هەر گرنگیدانێک بەکۆمەڵگه دەبێ بەتاکەکانیدا رەتبێت. لەبەرانبەر تاکگەرایی لیبرالیزمدا کۆمەڵگەرایی collectivismبەو باوەڕەوە پێناسەی خۆی دەکات کە 33
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
مرۆڤ بەسروشتی خۆی بوونەوەرێکی کۆمەاڵیەتییە .و تاک چەندە بەتواناو لێهاتوو بێت پێویستی بەهاوکارییە و لەپەیوەندی لەگەڵ تاکەکانی تردا تواناکانی بەرجەستە دەبن و هەبوونیان دەسەملێت .و لەدیدی کۆمەڵگەراییدا، کۆمەڵگه تەنیا بریتی نییە لەپێکهاتەیەک لەتاکەکانی بەڵکو هەر گروپێکی کۆمەاڵیەتی و خودی کۆمەڵگه‌ش یەکەو پێکهاتەی سیاسیی واتادارن. فەیلەسوفی فەرانسەوی ژان ژاک رۆسۆ Jean Jacques Rousseau ( ،)١٧٧٨-١٧١٢پێیوایە کە چەمکەکانی وەک :باش و خراپ ،ڕاست و هەڵە... لەدەرەوەی کۆمەڵگ ه هیچ واتایەکیان نییە .و بەر لەپەیدابوونی کۆمەڵگه‌ش هیچ واتایەکیان نەبووە .و مرۆڤی سەرەتایی تەنیا بەدوای غەریزەکانی خۆیەوە بووە. بەاڵم ناتوانرێ بگوترێ ئەوەی ئەنجامی داوە باش بووە یان خراپ .لەهەمان کاتدا پەیدابوونی کۆمەڵگ ه دیاردەیەکی پێویستییە ،ولەراستییدا ئەوە غەریزەیە کەمرۆڤ بەرەو بنیاتنانی کۆمەڵگه رێنوێنی دەکات٢. لەگەڵ ئەوەدا کە ئایدیۆلۆژیاکانی وەک ناسیونالیزم ،و کۆنسێرڤاتیزم لەرووی تیۆرییەوە کۆمەڵگەران، بەاڵم ئەمڕۆ لەخۆرئاوا ئەوانیش لەژێر چەتری لیبرالیزمدا تاکگەرایی پەیڕەو دەکەنەوە .ئەمەش یەکێک لە پارادۆکس وناکۆکییەکانی ئایدیۆلۆژای دەسەاڵت و حوکمڕانییە لەخۆرئاوا. تاکگەرایی لیبرالیزم تا ئەو جێگایە دەڕوات کە ئیتر دان بەهەبوونی کۆمەڵگه‌یەکدا نانێت. و لەهەرناوهێنانێکیش بۆ کومەڵگا 34
نەک بەواتای واقیعی و دانپێدانان بەو هەبوونە ،بەڵکو وەک هەبوونێکی زینی و خەیاڵی .و یانیش تەنیا ژمارەیەکی حسابیە .لەمڕوەشەوە کۆمەڵگه ئیتر خاوەنی هیچ بایەخێک نییە .ژیرمی بنتام دەڵێت( :خەڵک وەک چەمکێکی گشتی، نەدەتوانرێ سزا بدرێت و نەدەتوانرێ ئازادیش بێت .و مەگەر وەک چەمکێکی ئەبستراکت دەنا ئەوەی لەواقیعدا هەیە بریتییە لەتاکەکان کە پێیان دەگوترێت: خەڵک)٣.
لیبرالیزم لەتیۆرییدا هەمیشە الیەنگریی لەتاک دەکات
لەپراکتیکدا و لەپەیوەندیی
نێوان تاک و چینی سەرمایەداردا
الیەنگریی لە
سەرمایەدار دەکات بیروباوەڕی رەتکردنەوەی کۆمەڵگ ه تەنیا بەبواری بیرو فەلسەفە و تیۆری سنووردار نەبووە و لە سەر ئاستی سیاسەتیش هەربەهەمان شێوە .کاتی خۆی مارگرێت تاتچەر گووتبووی: (شتێک بەناوی کۆمەڵگه لەئارادا نییە. ئەوەی هەیە تەنیا بریتییە لە تاک و خانەوادە)٤
بەاڵم بنەمای تاکگەرایی پڕ لەناکۆکی و پارادۆکسە .لەالیەکەوە دان بەهەبوونی پێکهاتەیەک بەناوی کۆمەڵگه‌دا نانرێت لەالیەکی دیکەشەوە دەگوترێت تاک خاوەن پێگەی یەکەمینە .ئەگەر تاک خاوەن پێگەی یەکەمینە ئەدی چ شتێک دەچێتە پێگەی دووەمینەوە؟ ئەگەر مەبەست کۆمەڵگه بێت .ئەوان پێشتر گووتویانە کە کۆمەڵگه هەبوونی نییە. کەواتە پێگەی دووەمیش هەردەبێ دیسان تاک بێت .بەمجۆرە چەمکەکانی وەک :تاکی باش و خراپ .تاکی شایستە و ناشایستە ،ڕەسەن و ناڕەسەن ،بێگانە و خودی ...دێنە گۆڕێ و مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت کەئەمەش بۆخۆی ناکۆکە لەگەڵ بنەمایەکی تری لیبرالیزم کە بەرابەرییە. یەکێکی تر لەناکۆکییەکانی لیبرالیزم سەبارەت چەمکی تاکگەرایی ،لەنێوان تیۆریی و پراکتیکدایە .بۆنموونە کاتێک لیبرالیزم لەتیۆرییدا هەمیشە الیەنگریی لەتاک دەکات لەپراکتیکدا و لەپەیوەندیی نێوان تاک و چینی سەرمایەداردا الیەنگریی لە سەرمایەدار دەکات وەک چین .و کاتێکیش هیچ پاساو و بەهانەیەکی بۆئەم کارەی پێ نادۆزرێتەوە ،دەڵێت: کە (چین) هەر لەشێوازی کۆمەڵگ ه هەبوونێکی واقیعی نییە .و ئەمەش بەم واتایەیە کە لیبرالیزم لەریشەوە باوەڕی بە ملمالنێی چینایەتی و چەوسانەوەی چینایەتی نییە. ئاربالستەر دەڵێت( :ئەوان ناتوانن داکۆکی لە (چین) بکەن ،بەاڵم ناشخوازن هێر�شی بکەنەسەر .لەبەرئەمە وای نیشاندەدەن کە شتێکی وا هەبوونی نییە ،یان خەریکی لەناوچوونە .دیدی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
لیبرالیستی سەبارەت چین ،یەکێک لەنموونە کالسیکییەکانی ناراستگۆییە٥). لیبرالیزم لەم هەموو بانگەشەی تەنیا سەبارەت الیەنگیریی تاک، ئەوەندەی نسیبی ئەو تاکە کردووە کە بیکاتە بوونەورێکی خۆپەرستی بێشەرم کە هیچ بایەخێک لە دەرەوەی حەزەکانی خۆی ناناسێت. هەربۆیە عەبدوڵاڵ ئۆجاالن دەربارەی لیبرالیزم دەڵێت( :بونیادی زێدەڕۆییانەو بەجانەوەرکردنی تاک تاکڕەوێتی لەالیەن لیبرالیزمی مۆدێرنیتەی سەرمایەدارییەوە بەئاستێک گەیشتووە لەئەرزوئاسمان جێگای نەبێتەوە .بەودۆخەی ئێستای تاکڕەوێتی تەنیا لەرەو�شی بەردەوامبووندا نییە .بەڵکو ژیان لەگەڵیدا مەحاڵە. نەکۆمەڵگه‌کەمان و نە هەسارەکەشمان چیتر هێزی بەرگەگرتنی ئەو ژیانە تاکڕەوێتییەیان نەماوە کەبۆ هەر جۆرە گومڕایی والدانێک کراوەیە و لەهیچ جۆرێکی دیکەی بوونەوەراندا نابینرێت)٦ لەگەڵ ئەودا کە گرنگی مافی تاک و ئازادییەکەی ،شیاوی نکوڵیکردن نییە و هەر کۆمەڵگه‌یەک کە زۆرینەی تاکەکانی ئازاد نەبێت کۆمەگاکەش ئازاد نییە ،بەاڵم ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە ئیتر کۆمەڵگه‌یەک بوونی نییە .یانیش لەپێگەی بایەخ و گرنگیپێداندا نییە .بەڵکو راگرتنی پارسەنگی نێوان بەرژەوەندییەکانی تاک و کۆمەڵگه بەو ئاکامەدەگات کە بەرژەوەندیی هەردووال بەدەسست بێت و بپارێزرێت .مەگەر دەکرێ تەسەوری تاکێک بەبێ کۆمەڵگه بکرێت؟ ئەگەر ئا! ئەدی باسکردن و خۆهەڵکێشان بە سەروەریی نەتەوەیی و دەوڵەت و دامودەزگاکانی و ئەرتەش و جەنگ... www.komelge.com
چییە؟ ئەگەر کۆمەڵگه‌یەک لەئارادا نییە ئەدی بۆچی وەرزشوانانی واڵتانی لیبرال لەژێر ئااڵی واڵتانی خۆیان و بەسروودی نەتەوەییەوە بەشداریی یاری و پێشبڕکێکان دەبن ومافی ئەوتاکانە نییە هەرکەس بەناوی تاکی خۆیەوە چاالکی بنوێنێت؟ تاکگەرایی لیبرالیستی وەک لە درێژەی ئەم باسەدا و لەپەیوەندی لەگەڵ ئابووری سەرمایەدارییدا ناڕاسگۆیی و ناکۆکییەکەی پتر دەردەکەوێت ،ئەوەی لەم سیستەمەوە بەتاک دەبڕێت تەنیا بواری بەرەاڵیی وفڕێدانی هەر بایەخێکی ئەخالقییە .لەخۆڕا نییە کە ئۆجاالن دەڵێت:
ئازادیی پرسێکی
ئاڵۆزو فرەواتا و
فرەالیەنە و شتێک
نییە تەنیا بەکۆمەڵێک بڕیارو یاساو باوەڕ
یەکالو چارەسەر بێت (کاتێک تاک کۆمەاڵیەتیبوونی خۆی لەدەستبدات ،ئەگەر بەشێوەی جەستەیی لەژیانیشدا بمێنێت ،ئەوە یان خائین و نارەسەنە ،یانیش سەرسەری و بەرەاڵیە .هەردوو دۆخەکەش کوشەندەیە)٧ -٢ئازادیی Freedomیان : liberty بایەخی هەرە بنەڕەتی لیبرالیزم بنەمای ئازادییەکەیەتی .و چەمکی لیبرالیزم
لەواژەی لیبرتی وەرگیراوە ،کەدەقاودەق بەواتای ئازادیی و بەشێوەیەکی گشتیش بەواتای توانای بیرکردنەوە و ژیان و گوزەران و رەفتارکردن بەوجۆرەی تاک ئارەزووی دەکات و دەیخوازێت. ئازادیی پرسێکی ئاڵۆزو فرەواتا و فرەالیەنە .و شتێک نییە تەنیا بەکۆمەڵێک بڕیارو یاساو باوەڕ یەکالو چارەسەر بێت .و یەکێک لەگرفتەکانی ئازایی ئەوبایەخەیە کە بۆ بەدەستهێنانی دەبێ بدرێت .بۆنموونە :ئازادیی لەبازاڕدا دەبێتە هۆی بیعەدالەتی و ستەمکاریی. لەبەرئەمە لیبرالیزم ئازادیی ،گرنگترو بایەخدارترو بااڵتر لە عەدالەت ،و بەرابەریی و هاوشێوەکانیان دادەنێت. هەروا لەنێوان ئازادیی تاک ،و کۆمەڵگه‌دا لیبرالیزم پارسەنگی خۆی بەالی تاکدا دادەشکێنێت .بەاڵم لەبەرئەوەی پێشوەخت ئەو ئەگەرە لەئارادایە کە ئازادی کەسێک ببێتە رێگر لەبەردەم ئازادی کەسێکی تر و ئەگەر سنوورێک بۆ ئەو ئازادییانە لەئارادانەبن کۆمەڵگه دەشێوێت و بەردەوام تاکەکان ئازادییەکانی یەکتر پێشێل دەکەن. لیبرالیستەکان الیەنگریی لە دانان و پەیڕەوکردنی یاساگەلێک بۆ رێکخستنی پەیوەندیی تاکەکان بەیەکتریەوە و راگرتنی پارسەنگی ئەو ئازادیانە دەکەن. لیبرالیزم بەگشتی �سێ پرسیار لەپەیوەندی لەگەڵ چەمکی ئازادیدا دەخاتە ڕوو ،وەاڵمەکانیشیان دەداتەوە: یەکەم :ئازادی بۆ کێ؟ بۆتاک .دووەم: ئازادی لەچی؟ لەهەرشتێک تاک کۆتوبەند بکات و دەست لەکاروبارەکانی وەردات، ناچاری بەکارێک بکات کەنایخوازێت. و لەبەرئەمەش ئەو هێزەی کەزۆرترین 35
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
کۆسپ لەرێگای تاکەکان دادەنێت دەوڵەتە ،کەواتە لەئاکامدا وەاڵمی لیبرالیزم بۆپرسیاری دووەم بریتیە لە :ئازادیی لەدەستێوەردانی دەوڵەت. سێیەم :ئازادیی بۆچی؟ لەبەرئەوەی ئازادیی بۆخۆی بااڵترین ئامانجێکەو پێشمەرجی گەیشتن بە هەرئامانجێکی ترە. بەاڵم ئەوەی کە لیبرالیزم لەتیۆرییدا بانگەشەی بۆدەکات ،لەپراکتیکدا بەجێی ناهێنێت و ئەمەش نەک تەنیا بەشیکردنەوە بەڵکو بەپشتبەستن بەدەیان و بگرە سەدان نموونە دەسەملێت کە لیبرالیزم نە تاکگەرایەو نەکۆمەڵگەرا بەڵکو سیستەمێکی خۆپەرست و خۆویستە کە هەر شت بەتاکەکانی خۆشیەوە قوربانی خۆی دەکات .سیستەمێکی بێڕەحمی فێڵباز و قۆڵبڕ ،کە بەرژەوەندی مادیی دەخاتە سەر هەر بایەخێکی ئەخالقی و بگرە هەر یاسایەکیش کەخۆی دەریدەکات. و ئەمەش لەسەر هەردوو ئاساتی ناوخۆیی دەرەکی ئەو سیستەمەدا بەدیاردەکەوێت .و لیبرالیزم کۆمەڵێک خەسڵەتی ئاشکرا و کۆمەڵێکی تری داپؤشراوی�شی هەیە کەلەژێر پەردەی دیموکراسیدا حەشاردراون .و لەگەڵ ئەوەدا کە لەدیرۆکی کۆن و نوێدا چەندان مۆدێل وشێوازی دیموکرا�سی دەبینینەوە بەاڵم لیبرالیزم ،شێوازەکەی خۆی وەک باشترین و تاکەنموونە دەسەپێنێت. جۆرەکانی دیموکراسیی: رەنگە زۆربەمان سەبارەت واتای گشتی دیموکراسیی چ وەک چەمک ،یاخود واژە لەگەڵ یەکتردا کۆک وهاوڕابین. بەاڵم بەدڵنیاییەوە کاتێک بێینە سەر 36
ووردەکاییەکان و جیاوازی نێوان شێواز و مۆدێلەکانی دیموکراسیی ،تێگەیشتن و وەرگرتن و لێکدانەوەمان جیاوازیی تێدەکەوێت .هەرچۆنێک بێت ناکرێ باس لەبا�شی ،یان خراپیەکانی دیموکراسیی، کەموکوڕییەکانی ،سەرهەڵدانی ناکۆکی لە تیۆریی یان پراکتیکدا بکەین ،بێ ئەوەی ئاماژە بە جۆرەکانی دیموکراسیی بکەین:
بیروباوەڕی
دیموکراسی دووبارە
سەریانهەڵدایەوە،
و لەسەر بنەمایەک
بیری لێکرایەوە،
کە خەڵک بتوانن
بەجۆرێک لەجۆرەکان بەشداریی ژیانی سیاسیی بکەن
-١دیموکراسیی کالسیک (Classical :)democracyکۆنترین جۆری دیموکرا�سی کە دیرۆکەکەی دەگەڕێتەوە سەدەکانی چوارەم و پێنجەمی پێش زایین لە دەوڵەتشاری یۆنان .واتا ئاتێن .شێوازی ئەم دیموکراسییە ڕاستەوخۆ نەک لەرێگای هەڵبژاردن و نوێنەرایەتییەوە بوو، هەموو خەڵک کەمەبەست پیاوانی خەڵکی ئاتێن بوو ئەندامی ئەنجومەنی خاوەن سەالحیەتی بڕایاردان بوون ،ئەوکەسانەی
پێویست بوو تەواوی کاتی خۆیان بۆکاری دەوڵەت تەرخان بکردایە بەنۆرە و لەرێگای تیروپشکەوە هەڵدەبژێردران .ئەم شێوازی دیموکراسییە کاریگەریی زۆری لەسەر بیرمەند و فەیلەسوفانی دواتر بەتایبەتی کارل مارکس و ژان ژاک رۆسۆ دانا .دیموکرا�سی راستەوخۆ و بەردەوام، هێشتا لەچەند شوێنێکی جیهان وەک شارەبچوکەکانی نیوئنگالندی ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا ،وکانتۆنەکانی سویسرا بوونی هەیە. -٢دیموکرا�سی پاراستنی (Protevtive :)democracyلەسەدەکانی حەڤدەهەم و هەژدەهەمدا بیروباوەڕی دیموکرا�سی دووبارە سەریانهەڵدایەوە .و لەسەر بنەمایەک بیری لێکرایەوە ،کە خەڵک بتوانن بەجۆرێک لەجۆرەکان بەشداریی ژیانی سیاسیی بکەن .و سیستەمێک بێتە ئاراوە کە خەڵک لەکۆتوبەن دو ستەمی دەوڵەت بپارێزێت .هەرلەبەر ئەمەش ناوی لێنرا دیموکراسیی پاراستنی .و بەشێوەیەکی گشتیش هەمان دیموکراسیی لیبرالیستی ئەمڕۆی خۆرئاوایە .کە لەم فۆرمەدا خەڵک بەشێوازی ناڕاستەوخۆ نوێنەرانی خۆیان هەڵدەبژێرن و بەپێی یاسایەکی بنەڕەتی یان دەستوور ،چاالکی دەنوێنن. هەر ئەم جۆری دیموکراسیەشە کە بنەماکانی هەرچی زۆرتر لەگەڵ شێوازی ئابووری ئازاد رێکدەکەوێت و بەڕێوە دەچێت .هەروا لەم شێوازەدا بەرابەریی بەواتای مافی هەمووان لەدەنگدان لەهەڵبژاردنەکاندا دێت و مافی دەنگدانیش ئامرازێکە بۆ داکۆکیکردن لەئازادی تاک و ئەم ئازادییەش لەرێگای جیاکردنەوەی �سێ دەسەاڵتەکان لەیەکتر و پاراستنی مافە بنەڕەتی و ئازادییە مەدەنییەکانی وەک: www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
ئازدیی رادەربڕین ،ئازادیی نواندنی چاالکیی، دەستەبەربێت. -٣دیموکراسیی خەڵک (People’s :)democracyئەم جۆرە دیموکراسییە لەسەردەمی سۆسیالیزمی دەوڵەتیی یان ،بنیاتنراوەوە و بەمۆدێلی سۆڤیەتی هاتەکایەوە .کۆمۆنیستەکانی پەیڕەوی ئەوکاتی یەکیەتی سۆڤیەت ،دیموکرا�سی لیبرالیستی ،یان پەرلەمانیان بە دیموکرا�سی سەرمایەداری پێناسەدەکرد .و لەم شێوازەی دیموکراسیدا باس لەبەرابەری کۆمەاڵیەتییە نەک سیاسیی .مەبەسەکەش موڵکدارێتیی کشتی سامان و رەچاوکردنی بەرژەوەندی گشتیی کۆمەڵگه‌یە. گەرچی دیموکرا�سی گەل بەناوی مارکس ومارکسیزمەوە پێناسەکراوە ،بەاڵم پتر بەرهەمی بیروباوەڕی لێنینە .و مارکس کاتی خۆی ستای�شی کۆمۆنی پاری�سی ١٨٧١ی کرد کە شێوازێکی دیموکرا�سی راستەوخۆ بوو .و لەیەکیەتی سۆڤیەتیش سەرەتا بانگەشەی پەیڕەوکردنی دیمۆکرا�سی کۆمۆنی لەچوارچێوەی ئەنجومونە جۆربەجۆرەکاندا دەکرا ،بەاڵم پاشان حزبی شیوعی کاروبارەکانی بەجۆرێک خستە ژێر کۆنتڕۆڵی خۆی کە بواری بۆ چاالکی ئەو ئەنجومەنانە نەهێشتەوە .و بەگشتی مۆدێلێکی سەرکەوتووی وەهای لەدوای خۆی بەجێ نەهێشت کەشیاوی پەیڕەوکردن بێت. پەرەسەندنی دیموکراسیی -٤ ( :)Developmental democracyئەگەرچی دیموکرا�سی پاراستنی ،لەسەر زۆر ئاست، سەبارەت ماف وئازادیی و یاساپەروەریی.. سەرکەوتنی گەورەی بەدەستهێنا .بەاڵم لەهەمان کاتدا شکەست و ناکامی زۆری�شی بەدواوە بوو .لەبەرئەمە پێویستیەکی وا www.komelge.com
لەئارادابوو ،کەفۆرمێکی نوێ دابهێنرێت ئەویش هەمان دیمورا�سی پەرەسەندنییە. زۆرترینی بنەماکانی ئەم شێوازی دیموکراسییە لەالیەن فەیلەسوفی ئەخالقگەرای فەرەنسیەوە ،ژان ژاک رۆسۆ ()١٧٧٨-١٧١٢ەوە دامەزراوە. بیروباوەڕەکانی رۆسۆ لەزۆر رووەوە پێچەوانەی لیبرالیزم بوو .دواتریش لەالیەن مارکسیست و ئانارشیستەکانەوە سوودی لێوەرگیرا.
ئەمڕۆ بەچاوی خۆمان دەبینین چۆن لە دیموکراسی لیبرالیستیدا دەوڵەمەندەکان توانای کڕینی مرۆڤیان هەیه دیموکرا�سی پەرەسەندنی خۆی وەک ئامرازێک بۆ گەیشتن بەئازادیی و خۆسەریی پێناسەدەکات .بەجۆرێک کە هاواڵتیان بەشێوازێکی راستەوخۆ وبەردەوام بەشداریی لەفۆرمبەخشین بەژیانی کۆمەاڵیەتی خۆیان بکەن. هەروا لەدیموکرا�سی پەرەسەندنیدا، ئازادیی بریتییە لەملکەچبوون بەرانبەر خواستی گشتیدا .چونکە خواستە بنەڕەتی و راستەقینەکە بریتییە لەخواستی گشتیی .و پەیڕەوی خواستیی گشتیش، لەالیەکەوە تاک لە سنووری خۆپەرەستی رزگار دەکات و لەالیەکی تریشەوە نەک
تەنیا بەرابەریی سیاسیی بەڵکو بەرابەریی ئابووریش دەهێنێتە کایەوە .ورۆسۆ دەڵێت: (هیچکەس نابێ هێندە دەوڵەمەند بێت کەتوانای کڕینی ئەوانی تری هەبێت، و نەهێندەش هەژار بێت کەناچاربێت خۆی بفرۆشێت) ٨.ئەمە لەحاڵێکدا ئەمڕۆ بەچاوی خۆمان دەبینین چۆن لە دیموکرا�سی لیبرالیستیدا دەوڵەمەندەکان توانای کڕینی مرۆڤیان هەیەو ،چۆنیش هەژاران ناچارن خۆیان بفرۆشن. لەنێوان سااڵنی ١٩٧٠-١٩٦٠ بزووتنەوەی چەپی نوێ ،هەوڵیدا دیموکرا�سی هەرلەچوارچێوەی پەرەسەندنیدا ولەرێگای بەشداریی فراوانی خەڵک لە حکومەتدا پەرە بە دیموکرا�سی بدات و ئەم شێوازی دیموکراسیەش بە بەشدارگەرا (Consociational ،)demokracyناسرا .بەتایبەتی تائەو جێگایەی لەپراکتیکدا سەملاوە ئەم شێوازە بۆ واڵتانی فرەکولتورو نەتەوەو مەزهەب، تائاستێکی زۆر سەرکەوتنی بەدەستهێناوە. و لەم سیستەمەدا هاوسەنگی لەنێوان دەسەاڵتی نێوەندیی و هەرێمییەکاندا دێتەئاراوە .ولەپرسە گشتییەکاندا وسەبارەت بڕیارە چارەنووسساز و گرنگەکاندا نوێنەری هەموو گروپەکان بەشداری بڕیاردان دەکەن ،و لەهەمان کاتدا بوار بۆ تەواوی ئەو گروپانە دەڕەخسێنرێت کەلەوپرسانەی تایبەت بەخۆیانە بڕیار وەربگرن و چاالکی بنوێنن. شایانی باسە کە هەندێ لەبنەماکانی ئەم سیستەمە لەواڵتانی نەمسا ،هۆڵەندا، بەلژیکا ،کەنەدا ..پەیڕەوکراوە و ئاکامای با�شی بەدواوە بووە .و لەخۆرئاوای کوردستانیش ئەم شێوازی دیموکراسییە، و هەندێ لەبنەماکانی دیموکرا�سی 37
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
کالسیک ،بەداهێنانەوە و لەسەر بنەمای بیروباوەڕی ئۆجاالن ،پەیڕەو دەکرێت. لیبرالیستەکان ،بەگشتی شێوازی دیموکرا�سی پەرەسەندنی و کۆمەڵگەرایی رەتدەکەنەوە .ئەمەش لەبەر دووهۆ: یەکەم :بەبۆچونی ئەوان ئەم شێوازە لەبەرئەوەی جەخت لەسەر بەرژەوەندی گشتیی وەک خاڵێکی ناوەندیی دەکات، ئەم ئەگەرە لەئارادایە کە لەئاکامدا و بەناوی داکۆکیکردن لە بەرژەوەندی گشتی تۆتالیتاریزم و دیکتاتۆری سەرهەڵبدەن. دووەم :سیستەمی بەشدارگەرا ،ئاڵۆز و زەحمەتە و لەئاکامدا بە ناسەقامگیریی کۆتایی دێت. بەاڵم ڕەخنەی لیبرالیستەکان زۆر بنەمایەکی پتەوی نییە .چونکە هەموو سیستەمێک چەندە باشیش بێت ئەگەر باش پارێزگاریی لێنەکرێت هەر شکەست دەخوات .هیچ کارێک لەسیاسەتدا هێندە ئاسان و روون نییە کەوەک دوو رەنگی ڕەش و سپی لێک جیاکراوەبن .و لەدامەزراندنی هەر پرۆسەیەکی سیاسییدا ،دەبێ چەندان خاڵ لەبەرچاوبگیرێت ،کە ئەو خااڵنە هەمیشە لەگۆڕاندان و لەدۆخێکەوە بۆدۆخێکی تر و لەسەردەمێکەوە بۆسەردەمێکی تر جیاوازیی پەیدا دەکەن و دەبێ هەمیشە وەاڵمی کۆمەڵێک پر�سی گرنگ بدرێتەوە .بۆنموونە :هۆشیاریی خەڵک لەچ ئاستێکدایە؟ وئەگەر نزمە پێویستە چۆن بەئاستی بڵندی هۆشیاریی بگەن؟ دوژمنەکانی ئەو پرۆسەیە کێن و چیان لەدەستدێت و چۆن بەرپەرچ بدرێنەوە؟ توانامادییەکان بۆ سەرخستنی ئەو پرۆسەیە لەچ ئاستێکدایە و چۆن ژیان و گوزەرانی خەڵک بەشێوازێکی باش دابین دەکرێت .و چەندان پرسیاری 38
تر ...خۆئەگەر دیسان هەر بۆنموونە، لەدووواڵتدا دەست بە پەیڕەوکردنی یەک شێواز و یەک مۆدێلی دەقاودەقی حوکمڕانی وەک یەک بکرێت ،ئەگەر ئەم دوو واڵتە یەکێکیان هەژار بێت و ئەوی تریان دەوڵەمەند ،هیچکات ئاکامەکان وەک یەک نابن .دیارە کەمەرجیش نییە هەمیشە دەوڵەمەندەکە سەرکەوتووتر بێت ،چونکە ڕەنگە تەواوی سامان و دارایی لەرێگای دزی و گەندەڵیەوە بەفیڕۆ بڕاوات بەاڵم گرنگ ئەوەیە کەهیچکات وەک نابن.
کاتێک دیموکراسی لەهەرشوێنێکدا پەیڕەوبکرێت گرفتی گەورەی بەڕێوەبردنی دەسەاڵت وحوکمڕانی لەجیهاندا ناگەڕێتەوە بۆدیموکراسیی بەاڵم رەتکردنەی دیموکرا�سی پەرەسەندنی یان، بەشدارگەرا لەالیەن لیبرالیستەکانەوە هۆکاری تری لەپشتەوەیە .لیبرالیزم الیەنگریی دەوڵەتی نێوەندی بەهێزە، ئەمەش لەگەڵ بنەما تاکگەراییەکەیدا دێتەوە .چونکە کۆمەڵگه ،یان گروپی جۆربەجۆر ،ئەتنیکی مەزهەبی ،پیشەیی، رەگەزیی ...لەکاتێکدا بەدوای مافەکانی خۆیاندا دەگەڕێن ،بەدەستخستنی هەر مافێک بەبایەخی کەمبوونەوەی
دەسەاڵتی دەوڵەت دێت .بەاڵم تاک ئەگەر لەچوارچێوەی گروپدا نەبێت نەهیچ کات دەتوانێ ببێتە رکەبەری دەوڵەت و نە سنووری هێزو دەسەاڵتەکانی�شی کەمدەکاتەوە .دیسان هەر لەبەر ئەمەیە کە چەمکی مافەکان لەئایدیۆلۆژیای لیبرالیزمدا تەنیا تاکەکان دەگرێتەوە و ئەو مافانە بەفەرمی دەناسێت و رەواجیان پێدەدات کە بۆنموونە مافی رادەربڕین و مافی هاتووچۆ ...وهاوشێوەکانیان دەگرێتەوە کەبەمافی نێگەتیڤ ناسراون. بەاڵم تا ئەوجێگایەی لەتوانادا بێت، مافی پۆزەتیڤ کە مافەگروییەکانی وەک: مافی کەمەنەتەوەییەکان ،مافی ژنان ،مافی مندااڵن ،مافی کارگەران ...لەناو مافی تاکدا دەتوێنێتەوە. کڕۆکی کێشەکە کاتێک دیموکرا�سی لەهەرشوێنێکدا پەیڕەوبکرێت گرفتی گەورەی بەڕێوەبردنی لەجیهاندا وحوکمڕانی دەسەاڵت ناگەڕێتەوە بۆدیموکراسیی ،یان تەنانەت کەموکوڕییەکانی ئەو دیموکراسییەش. بەڵکو تاکە الیەنی با�شی شیاوی ستای�شی ئەو سیستەمانەیە .گرفت و قەیرانەکان چەندە گەورەبن نابێ دڵمان لەدیموکرا�سی سارد بێتەوە و هێواکانمان الوازبن ،هەرکەموکوڕیەک لەدیموکراسییدا بەدیموکراسیی زۆرتر کێشەی کەواتە چارەسەردەبێت. سیتەمی دیموکراسیی لیبرالیستی چییە؟ کێشەکە لەدیموکراسییدا نییە بەڵکو لەوەدایە کە سەرمایەداریی دیموکراسیی کردووە بەموڵکی خۆی و ستەم و قۆڵبڕی و بێعەدالەتی پەیڕەودەکات و لیبرالیزمیش رەوایی پێدەبەخشێت .یەکێک www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
لەئاکامەکانی�شی پەیدابوونی بیروباوەڕو ڕەوت و بزووتنەوەی جۆراوجۆری وەک چەپی نوێ ،راستی نوێ ،رادیکالیزمی نوێیە کەلەسەدەی رابردوو لەئەوروپاو خۆرئاوا بەگشتی سەریان هەڵداو لەناو چەندان بەرگ و رەنگی جیاوازدا خۆیان نیشاندا( .پەیدابوونی رادیکالیزمی نوێ کاردانەوەیەکە بەرانبەر زیادەڕەویەکانی ئەو سیستەمە کۆمەاڵیەتیەی بەرهەمی شۆڕ�شی پیشەسازیی و وێرانی دامودەزگاو سیمبۆلە پایەدارەکان بوو ،ودڵەڕاوکێ و نەبوونی ئاسایشێکی هەستپێکراو کەلەئاکامی سیستەمی نێودەوڵەتی دوای چەکی ئەتۆمیی ،وهەروا گەڕانێکە بەدوای ساکاریی و ژیاندنەوەی فەزیلەتەکانی گوندنشینیی ،وهەڵوێستەکردن لەسەر ئەم هەموو خولیاییبوونە بەدوای چێژداو رەتکردنەوەی توندوتیژیی و ئاڵۆزیی و باقوبریقی ساختەی سەدەی بیستەم)٩ بەشێک لەسیاسەتمەداران و بیرمەندانی خۆرئاوا ،هۆکاری قەیران و کێشە جیهانییەکان فڕێدەدەنە دەروەی خۆیان .سەردەمێک بەئەستۆی کۆمۆنیزم و ئەمڕۆش بەملی توندڕەوی مەزهەبیدا دەلکێنن ..و رەنگە سبەینێش الیەنێکی تر پەیدابکەن .و لەگەڵ ئەوەدا کارییگەری باش و خراپی واڵتان لەسەر یەکتر نکوڵی ناکرێت ،بەاڵم هەڵەیەکی گەورەیە ئۆباڵی کێشەکان بەم شوازە بەسەر واڵتاندا دابەش بکەین .و وەها بیرکردنەوەیەک لە کرۆکی پرسەکە دوورمان دەکاتەوە کە بریتییە لەو ئایدیۆلۆژیایەی زەمینەی ستەم فەراهەم دەکات ،دەیپارێزێت و درێژەی پێدەدات .ئایدیۆلۆژیایەک کەلەرێگای رەواجپێدانی سەرمایەدارییەوە رەوایی بەستەم دەبەخشێت ،و لەرێگای www.komelge.com
بەکارهێنانی دەمامکی دیموکراسیەوە دیموکرا�سی لەباردەبات. خۆرئاوا ،بۆخۆی بانگەشەی رێبەرایەتی جیهان دەکات ،لەبەرئەمە لەهەموو شکەستێکدا بەرپرسیارێتی یەکەم دەکەوێتە ئەستۆی ئەو .و هەرچی قەیرانێکی دەسەاڵتدارێتی و حوکمڕانی لەناوخۆی واڵتاندا ،لەبێکاریی ،ناعەدالەتی،
خۆرئاوای لیبرالیست، بەزۆر دەخوازێت، دیموکراسی ،لە واڵتان پیادە بکات، بەاڵم دیموکراسی نەوەک رەچەتەیەک دەنووسرێت ورێنوێنی دەکرێت، نەکراسێکیشە هەر کەس لەبەریکات ببێتە دیموکراسیی ڕەواجی مافیا و تاوان ،پووچکردنی ژیان ...و لەسەر ئاستی دەرەوەش ئەو هەموو جەنگ و کێشە دیپلۆماتیکیانە و لەهەموو�شی مەترسیدارتر ،وێرانی ژینگە ...جگە لەسیستەمی سەرمایەداریی و ئایدیۆلۆژیا لیبرالیستییەکەی ناکەوێتە ئەستۆی هیچکەس والیەنێک .ئەمە بەو واتایە نییە کە سیستەمەکانی حوکم لە خۆرهەاڵت ،زێدە پاک و بێگوناهن .نەخێر
ئەگەر بەدوای خەسڵەتە باشەکانی ئەم واڵتانەدا بگەڕێێن بەزەحمەت شتێکمان بۆ دەبینرێتەوە .بەاڵم مەبەستەکەمان ئەوەیە کە ئەگەر خۆرئاوا ،هەژموونگەراییەکەی و ئەم هەموو شێت و خولیاییەی خڕکردنەوەی پارەوسامان ،و پەیڕەوکردنی دووفاقەیی و دووڕوویی لەسیاسەتدا واز لێ بهێنێت لەتوانایدایە ژیانی مرۆڤایەتی بەرەو ئاقارێکی تردا بەرێت. بەزۆر لیبرالیست، خۆرئاوای دەخوازێت ،دیموکرا�سی ،لە واڵتان پیادە بکات .بەاڵم دیموکرا�سی نەوەک رەچەتەیەک دەنووسرێت ورێنوێنی دەکرێت .نەکراسێکیشە هەر کەس لەبەریکات ببێتە دیموکراسیی و هەرکەسیش دایکەند ،لەدیموکرا�سی بشۆرێت .دیموکرا�سی پێویستیی بە فەراهەمکردنی هەلومەرجی تایبەت بەخۆی ،تێگەیشتن و رێزگرتن لەبەهاکانییەتی .گەلێکان لەجیهاندا بانگەشەی دیموکرا�سی دەکەن و لەناوەرۆکیشدا گەورەترین سوكایەتی پێدەکەن .ئەگەر لەتورکیا بەناوی دیموکراسییەوە دیموکرا�سی دەخنکێنرێت و هەناسەی لەبەردەبڕێت ،ئەوە نەخەتای دیموکراسییە و نە قەیرانەکەش هی دیموکراسییە .بەڵکو قەیرانی سیستەمی داسەاڵتدارێتی و حوکمڕانییە لە جیهاندا. سیستەمێک کە تەواوی بەهاکان دەکاتە قوربانیی بەرژەوەندییە مادییەکان. سیستەمێک ،بە پەیڕەوکردنی دووفاقەیی لە پێوەرەکاندا ،و مەراییکردن بۆ سەرکردە سەرەڕۆکان ..بوێری وەبەر ئەو سەرکردانە ناوە تا بێ شەرم و بێ باک ..بەردەوامی بە تەوژمی تێرۆریزم ببەخشن.
39
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
رۆڵی رێکخراو لە کۆمەڵگەی ئێمەدا، کام رێکخراو؟ هیوا خۆشناو
دوای جەنگی جیهانی یەکەم و دابەشکردنی کوردستان بەسەر چوار دەوڵەتدا ،باشووری کوردستان لە سەرجەم بەشەکانی دیکەدا زیاتر، چاالکی سیا�سی ،سەربازی و ڕێکخستنی بەخۆیەوە بینیوە .بەهۆی گرینگی ناوچەکە ،ناکۆکی و شەڕی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراقدا ،کورد لەو بەشە ،دەرفەتی زیاتری بۆ رەخساون کە گرینگترینیان بێ ئەقڵییەکانی سەددام و داگیرکردنی کوێت بو لە ساڵی .١٩٩٠ سەرباری ئەوانە ،ئەوڕۆ ئەبینین باشووری کوردستان لە سەرجەم بەشەکانی دیکە نائومێد و بێباوەڕتر، قەیرانەکانی زۆر لە قەیرانی بەشەکانی دیکەی کوردستان قوڵترن .کۆمەڵگەی ئەو بەشەی کوردستان لەبەر ئەوەی بە جلی کوردی ،بە زمانی کوردی و بە سیاسەتی کوردی زەبری لێدراوە ،بۆتە بێئیرادەترین کۆمەڵگەی کوردستان. وادیارە لەو بابەتەدا دەرفەتی ئەوەمان لەبەردەستدانیە بچینە ناو قواڵیی کێشەکان و یەک بەیەک پەردەیان لەسەر هەڵدەینەوە .ئەوەی لێرەدا مەبەستە و 40
سەرجەم تاکەکانی کوردستان هەستی پێدەکەن ،زەروریەتی سەرلەنوێ خۆسازکردن و خۆڕێکخستنەوەیە. من زۆر لە مێژە لەو بڕوایەدام چارەسەرکردنی کێشەکانی باشوور زۆر سەختترن لە بەشەکانی دیکەی کوردستان .ئەوڕۆ باشووری کوردستان ژانی شۆڕشێک بەخۆیەوە دەبینێ .ئەو پێشمەرگەدێرینانە نیشتیمانپەروەرانەی کە نەخۆ�شی گەندەڵی و شێرپەنجەی نەتەوەپەرستی دواکەوتو لێیان نەداون، پێیانوایە ناچارن شۆڕشێک بەسەر (شۆڕش)ەکانیانەوە بکەن .هەندێکیان باس لە شۆڕ�شی ڕوناکبیری ،فکری، کولتوری و ....هتد دەکەن .ئەگەر ئەوانە هەموویان ڕاستیەک بن ،ڕاستیەکی دیکە لەسەرووی ئەوانەوە خۆی دەسەپێنێ ئەویش :هیچ کامێک لەمانە بەبێ ڕێکخراو نایەنەدی .کێشەکە ئەوەیە بزووتنەوەی نەریتی کوردی لەو بەشەی کوردستان قەناعەتی بە زۆرێک لە تاکەکانی کۆمەڵگە هێناوە کە هیچ ڕێکخراوێک لەوان باشتر نابێ ،ئەوان جێگرەوەیان نیە ،خەوفێکی وەهمیان سازکردوە وەکو ئەوەی ئەگەر ئەوان نەمێنن ئەو بەشەی کوردستان
دەبێتە گۆڕەپانی خوێن و شەڕ و کاولکاری ئاسمانی واڵت دادەپۆ�شێ. ئەمانە هەر هەموویان لە فابریکەی سیاسەتی بزووتنەوەی نەریتی کوردی بەرهەم دەهێندرێن ،بەاڵم ڕاستیەکیش هەیە ناتوانین خۆی لێ البدەین ئەویش؛ پارتی دیموکراتی کوردستان کاریگەری سیا�سی ،کولتوری و هزری خۆی لەسەر زۆربەی زۆری ڕێکخراو ،کەس و گروپەجیاوازەکانی ڕکەبەری خۆی بەجێهێشتوە .بەشێک لەو ڕێکخراوانە لە کۆتاییدا ،بەڕەفتار ،کردار ،هزر و ڕەوشت جیاوازیەکی کەمیان لەگەڵ پارتی هەیە .ئەوانەی بۆ ماوەیەکیش خۆیان جیاواز نیشان ئەدەن یان ڕکەبەری سیاسەتەکانی پارتین ،بەهۆی نەبوونی ڕێبازێکی ڕۆشن و مۆدێرن کە وەاڵمی پێداویستیەکانی ناوچەکە و ڕاستی خەڵکەکە بداتەوە ،لە دواییدا لە بەرانبەر ئەو بزووتنەوە نەریتیەی کوردی بێچارەدەمێنن. ئەو سەردەمە بەسەر چوە ئەلیتی سیا�سی گۆشەگیرکراو لە ژوورێک، خەڵک بە ئارەزووی خۆی مۆبیلیزە بکات «خەڵکی گوێگر» لە سەردەمی تەقینەوەی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
کۆمەاڵیەتی گۆڕانی بەسەردادێت. خەڵکەکە خۆیان دەیانهەوێ بەشداربن لە سەرجەم پڕۆسەکانی بڕیارداندا. دەستەاڵتی بزووتنەوەی سیا�سی کوردی لەو ٢٠ساڵەی دواییدا ،هەوڵ ئەدا بە بەرژەوەندیە ماددی و تاکەسیەکان کە�سی گوێگر و ئیطاعاتکار obedience سازبکات. پارادیگمای ڕێکخراوی نوێ بە ڕەخنەکردن لە مێژو لە دایک دەبێ سەردەمی مۆدێرنە: لە سەردەمی مۆدێرنەدا ١٨٨٠ دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ یەکەمین جار دێتە ئاراوە .لەو سیستێمەدا سەرجەم جیاوازیەکان «ناسنامە» وەال دەنرێن .لە ژێرناوی دەستەاڵت و سەروەری دەوڵەتی نەتەوەییدا سەرجەم جیاوازیەکان «ناسنامەکان» دەخرێنە ناو یەک قاڵب و لە ژێرناوی هاواڵتیبووندا ون ئەکرێن. دەوڵەتی نەتەوەیی جگە لەوەی لەالی نوخبە سازدەکرێ و جگە لەو ئەلیتە سیاسیە کەمە ،کە�سی تر خێری لێنابینێ. هەربۆیە دەوڵەت لە مەودا درێژدا دەبێتە زاڵم و غەداری ناسنامە جیاوازەکان .1995,Connolly بەکورتی ئەگەر دەوڵەتی نەتەوەیی وەک ڕێکخراوێکی سیا�سی وێنا بکەین، بۆمان دەردەکەوێ کە ناکرێ هیچ کامێک لە ناسنامە جیاوازەکان لە ژێر سێبەری ئەو ڕێکخراوەدا بژین. دەوڵەتی نەتەوەیی ئەگەرچی لەسەرەتای سەردەمی مۆدێرنەدا ،لە هەندێک بواردا ،ڕێکخراوێکی پێشکەوتووش بێ، لە دواییدا کارەساتەکانی هەردو جەنگی جیهانی لێدەکەوێتەوە و ئەژدێهاگەلی www.komelge.com
وەک ستالین ،مۆسۆلۆنی و هیتلەری لێ بەرهەرم دێ. بزووتنەوەی نەریتی کوردی کە لە بنەڕەتدا بزووتنەوەیەکی نەژادی دواکەوتوە و پشت بە ئێتنیک «قەوم» دەبەستێ ،سەرجەم ناسنامە جیاوازەکان ،گروپە جۆربەجۆرەکان، نەتەوەو کەمینەکان ،گروپە ئایینیە بچوکەکانی پەراوێزخستوە .کڕین، ترساندن و ناچارکردنی بەشێک لەو گروپانەو نیشاندانی وێنەکانیان ،واتای دێمۆکرا�سی و بەشداری ناگەیەنێ .ئەوە یەک لەو هۆکارانەیە کە بزوونتەوەی سیا�سی نەریتی کوردی نەژادی نەیتوانیوە ببێتە بزووتنەوەی هەموومان.
بە دێمۆکرا�سی ئێدیال دەبینی ،بەاڵم ئەوەی دەیانگوت نەهاتە دی .وادیارە لێرەدا بەتەنیا با�سی ناسنامە دەکەین کە بۆ ڕێکخراو و مەبەستی ئەو بابەتە گرینگە ،نەوەک فەلسەفەی لیبرالیزم. لیبرال دێمۆکرا�سی ئایدیاو بۆچونی نوێ دێنێتە ناو جیهانی ئێمە ،بانگەشەی دێمۆکرا�سی دەکات ،بەاڵم کۆمەڵگە وەک ماددە دەبینێ .لیبرال دیموکراتەکان لە ژێرناوی ئازادی تاک ناسنامەی دەستەجەمعی لە تاک وەردەگرنەوە و ناوەڕۆکە کولتووریەکەی بەتاڵ ئەکەنەوە .لە ڕاستیدا ئەو ئازادییەی کە لیبرال دێمۆکرا�سی با�سی دەکات ناسنامەیەکی بێ ناسنامەیە .110/1996:98,auman لە ئەنجامدا لێبرال دێمۆکرا�سی و پۆست-مۆدێرنە کە دو پارادێگمان بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشیەکانی مۆدێرنە، ناتوانن ببنە ڕێبەری دێمۆکرا�سی و خۆیان لە قەیرانەکان ڕزگار بکەن.
هاواڵتیبوون دەکەن،
سەرجەم ئەو سیستێمانە کە بانگەشەی هاواڵتیبوون دەکەن ،تاقە مافێک کە ئەوان بە هاواڵتیان دابێ، بەشداریکردنە لە هەڵبژاردن .هاواڵتی لە ناو سیستێمی دەوڵەت نەتەوە ،مۆدێرنە و ئایدیای لیبرال دیموکراتیدا ،بەتەنیا چوارساڵ جارێک بەشێوەیەکی پاسیف لەژێرکاریگەری کۆمپانیا و مێدیاکانی دەوڵەتدا بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا دەکات و پاشان سڕدەکرێ. .125-1996:124,Sartori مۆدێلی بەشداریکردن کە مۆدێلی مۆدێرنەیە هەنگاوی با�شی بڕین لە دێمۆکراسیدا ،بەاڵم ناتوانێ وەاڵمی
سەرجەم ئەو سیسته‌مانە
کە بانگەشەی
تاقە مافێک کە ئەوان بە هاواڵتیان دابێ، بەشداریکردنە لە هەڵبژاردن
لیبرال دیموکراتەکان: سەرهەڵدانی لیبرال دێمۆکرا�سی لە بنچینەدا بۆ پینەکردن و جوانکردنی وێنە ناشیرینەکەی دەوڵەت نەتەوە یە. ئەگەرچی لیبرال دیموکراتەکانی خەونیان
41
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
داخوازیەکانی سەدەی ٢١بداتەوە کە سەردەمی بەخێرایی پێشڤەچوونی دینامیکیەتی کۆمەڵگەیە ،ناسنامە و جیاوازیەکان لە سیاسەتدا ڕۆڵ دەبینن. مارکسیزم و ڕێکخراوی لینینی: مارکسیزم لە ساڵی ١٩٧٠کەوتە ناو قەیران و مارکسیزمی ئۆرتادۆک�سی هەوڵیدا لەو قەیرانانە ڕزگاری بکات. مەبەست لەو بابەتەدا زیاتر دوو خاڵن :یەکەمیان ناسنامە وئەوەی دیکە قەتیسبونی مارکسیزمە لە ناو شیکردنەوە ئابووریەکاندا ،کە بەتەنیا کێشەی سەدەی ٢١و کۆمەڵگەی ئەوڕۆ نیە .چەمکی چینایەتی مارکسیزم وەاڵمی پێداویستیەکانی ئەوڕۆ ناداتەوە. جگە لەوە ئەگەر باس لە دێمۆکرا�سی ڕاستەقینەو فرە ناسنامەیی بکرێ، ناکرێ چینێک بەسەر چینەکانی تردا شۆڕش بکات .بزووتنەوە مارکسییەکان ئەگەر دەستبەرداری چەمکی «چین و جینایەتی» نەبن ،هەرگیز ناتوانن ببنە بزوونتەوەی جەماوەری و خەڵک .پاشان ئەگەر دەستبەرداری چین نەبووین، دەستبەرداری نەخۆ�شی ئەلیتی سیا�سی نابین کە لە جیاتی چین بیردەکاتەوە و لە ژورە بچوکەکاندا بڕیاردەدات. کێشەکانی کۆمەاڵنی خەڵک لە سەدەی ٢١ەمدا بەتەنیا ئابووری نین ،بەڵکو خەباتە بۆ بەشداریکردنی ڕاستەوخۆ بەشێوەیەکی ئاکتیف لە سیاسەت و بڕیارداندا. بەکورتی مارکسیزم لە قۆناغی ئەوڕۆماندا بەهۆی کۆکردنەوەی سەرجەم کێشەکان لە مەسەلە چینایەتی و ئابووریەکاندا ،نە دەتوانێ ببێتە 42
بزووتنەوەیەکی فرە ناسنامە ،نە دەتوانێ بەالی دێمۆکراسیەتەوە بچێ. پارادێگمای نوێ (بەشداریکردنی ڕاستەوخۆی سەرجەم مرۆڤەکانە بە ناسنامەکانیانەوە):
سەدەی ٢١سەردەمی
شەڕی ئێتنیکی، چینایەتی و
نەتەوەیی نیە ،بەڵکو شەڕی ناسنامەکانە،
ئەوان سەرسەختانە
دژایەتی دیمۆکراسی
زۆرایەتی و کەمایەتی
مۆدێلی لیبرالیزم دەکەن
لە سااڵنی هەشتاکاندا دو تیۆریزانی گرینگ دێنە ناو جیهانی سیا�سی ئێمە کە بریتین لە شانتال موففە Chantal Mouffe و ئەرنەستۆ الکالو .Ernesto Laclau هەردو تیۆرناس دەستبەرداری چەمکی چینایەتی مارکسیزم دەبن و لە جیاتی ئەوە چەمکی دێمۆکرا�سی فرەجەماوەری هەڵدەبژێرنHegemony and Socialist . .)1985 ,Strategy (Verso بەپێی هەردو زانا ،دیموکراستی بەتەنیا
بریتی نیە لە داننان بە جیاوازی چینایەتی، نەتەوەیی و ڕەگەزی ،بەڵکو جیاوازیەکان لەناو بزووتنەوە کۆمەاڵیەتیەکاندا زۆر لەوە زیاترن .ئەو پارادێگمایە پێیوایە ناکرێ دێمۆکرا�سی بەتەنیا لە جیاوازی و ڕکەبەرایەتی کۆبکرێتەوە ،بەڵکو ئەبێ پەیوەندی دەستەاڵت بینراو بێ .لە کۆمەڵگەدا چەوسێنەرانی دەستەاڵت هەن ،ئەبێ ئەوان بێنە ڕیزی پێشەوە تاکو دەستەاڵتەکان بینراوبن و ئەوانەی لە دەستەاڵتی بڕیارداندا پەراوێزخراون بەشداریان پێ بکرێ. بۆ ئەوەی گۆڕانکاری لە ناتەواویەکانی دێمۆکرا�سی بکرێ ،ئەبێ سەرجەم دێموکراسیەکان سەروەربنKeyman . 129,IX 2000 بەپێی موفە و الکالو کە دواتر چەندین زاناو تیۆریسیانی تر دانیان بەتیۆریەکانیاندا ناون ،سەدەی ٢١ سەردەمی شەڕی ئێتنیکی ،چینایەتی و نەتەوەیی نیە ،بەڵکو شەڕی ناسنامەکانە .ئەوان سەرسەختانە دژایەتی دێمۆکرا�سی زۆرایەتی و کەمایەتی مۆدێلی لیبرالیزم دەکەن. بەپێی ئەویەکە پێویستە کولتوورەکان و جیاوازیە چینایەتی و ئێدۆلۆژییەکان سەرەتا بە جەماوەری و لێگال بکرێن، ئینجا بەبێ ئەوەی هیچ بەربەستێک لە بەردەمیاندابێ و بەبێ ئەوەی ناسنامەی یەکێک لە سەرووی ئەوی دیکەیان بێ، لە ناو کێشمەکێش دابن .لەو تیۆریەدا ساز�شی ڕەها بڤەیە چونکە ساز�شی بێ سنوور ئەمانگەڕێنێتەوە ناو کولتوری سیا�سی لیبرالیزم و بەپێی ئەوان سازش دژ بە کولتوری ڕادیکاڵیزمە .پارادیگمای www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
دێمۆکرا�سی ڕادیکاڵ پێیوایە گروپ و ناسنامە جیاوازەکان لە هەڵومەرجێکی لێگال و کراوەدا ،ئەبێ کێشمەکێش و دیالۆگی بێ سنوور بکەن .ئەگەر نەگەیشتنە ئەنجام ،بابەتەکە سەرلەنوێ تاووتوێ بکەنەوە. Bardt&Negrieدو تیۆریسیانی دێمۆکرا�سی ڕادیکاڵن .پێیانوایە دەوڵەت لە سەردەمی مۆدێرنەدا لەالی نوخبە سازدەکرێ .لەو دەوڵەتەدا شتێک نیە بەناوی سەروەری خەڵک و بەردەوام دەستەاڵتێک لە سەرووی دەستەاڵتی گەلەوەیە .هەردو زانا باس لە ناتەواوی دێمۆکرا�سی دەکەن و چەمکی تێکدەر/ ڕوخێنەر بەکاردێنن بۆ دەوڵەت .ئەوان سەرسەختانە دژایەتی دێمۆکرا�سی لیبرال دەکەن و پێیانوایە دێمۆکرا�سی لە لیبرالیزمدا نەگەیشتۆتە سەرجەم ئاستەکان و هزری شۆڕ�شی فەرەنسا ناتەواوە بۆ تێگەی دێمۆکرا�سی. لەئەنجامدا ئەوان پێیانوایە پێویستە شۆڕ�شی دێمۆکرا�سی لەناو دێمۆکراسیدا ئەنجام بدرێMultitude: War and . Democracy in the Age of Empire ڕەو�شی ئێستای کوردستان و ڕۆڵی ڕێکخراوی سەردەم کێشەکانی باشووری کوردستان هەروەکو باسمانکردن کێشەی فکری، ئەخالقی ،کولتووری گەورەن کە لە سەرەتای دروستبوونی بزووتنەوەی سیا�سی کوردی سەریان هەڵداوە .ئەو کوولتورە سیاسیە خێڵەکیە کە بە حیزبی کوردی دەمامک کراوە ،چۆتە ناو قواڵیی کۆمەڵگە ،تاک و بەشەکانی دیکەی کوردستان .نەبوونی سەرکردایەتیەکی هۆشیار و خاوەن فکر وایکردوە حیزبە www.komelge.com
ڕکەبەرەکانی پارتیش لە دواییدا سازش لەگەڵ ئەو لۆژیکە نەریتیەدا بکەن و ببنە بەشێک لەو سیستێمە .بەهۆی نەبوونی فکرێکی ڕۆشن ،ڕکەبەرەکانیش بڕوایان بە ڕزگاربوون لەو دۆزەخەدا نیە و لە دواییدا تەسلیمی واقیعەکە دەبن.
لە کوردستانیشدا
لە ژێرناوی
لیبرالیزەکردندا ،لە
چەند ساڵی دواییدا
کۆمپانیاکانی نزیک لە
دەستەاڵتداران کەرتی
گشتی وێران دەکەن و سەرچاوەکانی
وواڵت تااڵن دەکەن ئێمە لە سەردەمی پۆست مۆدێرنە و پۆست مارکسیزمدا دەژین .ئەوڕۆکە دەوڵەت نەتەوە لە تەواوی جیهان لە قەیراندایە .مارکسیزم و خەباتی چینایەتی وەاڵمی زۆر پرسیاری ئەو ڕۆژگارە و کۆمەڵگەی نوێ ناداتەوە. لیبرالیزمی دیموکراتی و بە موطڵەقکردنی تاک و دابڕانی لە زۆر شت نەک لە کۆمەڵگەی ئێمە بەڵکو لە خۆرئاواش لەژێر ڕەخنەی توند دایە .لیبرال دیموکراتەکان دەوڵەتیان لە ژێرناوی کەرتی تایبەتدا بێ ناوەڕۆک کردوە
و دەوڵەتی خۆرئاوا ئیتر لە دەستی کۆمپانیاکان دایە .لە کوردستانیشدا لە ژێرناوی لیبرالیزەکردندا ،لە چەند ساڵی دواییدا کۆمپانیاکانی نزیک لە دەستەاڵتداران کەرتی گشتی وێران دەکەن و سەرچاوەکانی وواڵت تااڵندەکەن .سۆسیالیستەکانی خۆرئاوا بەتایبەتی «سۆسیال دێمۆکراتەکان» کە چەندین ساڵە سازش لەگەڵ لیبرالیزم دەکەن ،کۆتاییان بەخۆیان هێناوە .لە کوردستاندا چەندین ساڵە فێمێنیزم، دێمۆکرا�سی و چەپگەرایی لە ژێر ناوی سازش و نەتەوەییبووندا لە بزووتنەوەی سیا�سی کوردی نەژادی و دواکەوتو مارەکراوە .ئەوڕۆ ناسیۆنالیزمی کالسیکی پشتئەستور بە ئەقڵیەتی نەژادی کوردی کە بەتەنیا بەرژەوەندی بنەماڵەیی و خێڵەکی لەبەرچاودەگرێ و بەشێکە لە پالنی واڵتانی ناوچەکە ،جگە لە شێرپەنجە هیچی تر نیە بۆ کۆمەڵگە نافەرمییەکان .لە غیابی هزرێکی نوێدا، ئایدیۆلۆژیای ئیسالمی سیا�سی بە شیعەو سوننەوە تەواوی ناوچەکەی پەرێشان کردوە .ئیسالمی سیا�سی بەدەرنیە لەو ڕەخنانەی سەرەوە .ئیسالمی ئیخوانی کە لیبراڵترین هێڵی ئیسالمی سیا�سی بو ،لە کۆتاییدا گەیشتە ئاستی مەترسیدارترین تێرۆر لە ناوچەکەو جیهاندا. ئیتر ئەوڕۆ سەردەمی ناسنامەکانە و شوناسە جیاوازەکان جێگای نەتەوە، چین و موطلەقیەتی تاکەکانیان گرتۆتەوە. کوردستان کۆمەڵگەیەکی فرە ڕەنگ، کولتور ،ئەتنیک ،ئایین ،دیالێکت و زمانە. هیچ کامێک لەو ئێدۆلۆژیانەی سەرەوە ناتوانن سەرجەم پێکهاتەکانی کوردستان لە ئامێز بگرن .بزووتنەوەی پریمیتیڤی 43
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
کوردی لە غیابی ژنان «نیوەی کۆمەڵ» ٧٠ساڵی بە دواکەوتویی بەڕێکرد .ژمارەی ئەو ژنانەی لە ژێر سێبەری ئەو دەستەاڵتە کوردیە سوتان یان سوتێندران ،زۆر لە ژمارەی قوربانیانی هەڵەبجە زیاترە. ئەوڕۆ قیرەقیری کوردایەتی نەژادی کە لەژێرناوی نەتەوەبووندا هەوڵی سڕینەوەی ناسنامەی بادینی ،هەورامی، کاکەیی ،فەیلی ،کوردی هەندەران، ئێزیدیەکان دایە و هەموویان لە قاڵبی ڕووتی کوردێنی لەقەڵەم ئەدات ،هیچ ڕێزێکی بۆ مرۆڤایەتی نەهێشتۆتەوە. پێکهاتەکانی کوردستان حەزئەکەن لە ناوچەی خۆیان بە زمان و دیالێکتی خۆیان بخوێنن و دان بە ناسنامەی ئێتنیکی ،ئایینی و ڕەگەزی و....هتد بنرێ. هیچ گۆڕانکاریەک بەبێ ڕێکخراو نابێ .ئێستا دروستبوونی ڕێکخراو لە هەموشتیک گرینگترە و ئەبێ سەرجەم گروپەکان خۆیان ڕێکبخەن .ناڵێین هەموکەس بچێتە ناو ڕێکخراوێک ،بەڵکو ئەبێ هەرکەس ڕێکبخرێ .جا مەرج نیە هەرکەس حیزبێک سازبکا .لە ڕەوشێکی وەک ئەوڕۆدا کە ناوچەکە بە بەرمیلی باڕووت بۆمبکراوە ،تاقە گروپێک، حیزبێک و ڕێکخراوێک ناتوانێ وەاڵمی ئەو قۆناغە سەختە بداتەوە .پێویستە ڕێکخراوەکان لە چوارچێوەیەکدا بتوانن بەیەکەوە کاربکەن و بلێسەی گۆڕانکاری و ڕزگاربوون لەو نەهامەتیە داگیرسێنن .باشترین ڕێگا ئەو ڕێکخراوانە لە چوارچێوەی تیۆری دێمۆکرا�سی ڕادیکاڵدا ڕێککەون و ئەنجومەنی شارو ناوچەکان کە لەسەرجەم گروپ ،ناسنامە ،ئایین و کولتورە جیاوازەکان پێکدێن سازبکەن. 44
ئەوەش هەروەکو لە سەرەوە ئاماژەم پێدا بەبڕوای من بە ڕێکخراوی جەماوەری فرەناسنامەی پێشکەوتو ئەکرێ کە دوربێ لە مەرکەزیەتی ئەلیتی سیا�سی گۆشەگیرکراو بە چەند کەس،
بنەماڵە سیاسیەکان
بە پێی بەرژەوەندی بنەماڵەیی و خانەدانیی
دایانڕشتوە ،جگە لە "راپەڕین"شکست و
تەسلیمبوون" هیچی
تر لەگەڵ خۆیدا
ناهێنێنن" حەماسەتی
قەومی جا لە
ژێرناوی سەربەخۆیی
کوردستان بێ یان ریفه‌راندۆم
گروپ ،بنەماڵە و ناوچەیەک .ڕێکخراوی ناوەندی شێوەلێنێنی ناتوانێ ئۆتۆنۆمی بۆ ئۆرگانەکانی دەستەبەر بکات و مافی بیرکردنەوە ،دەستپێشخەری و کارکردنیان لێ زەوت دەکات تا دەگاتە ئاستی قەیرانی ڕێکخراوەیی.
ئەنجام لەو قۆناغەدا ئەبێ ئەوکەسانە کۆبکرێنەوە کە لە چوارچێوەی زانستی تەجروبی سیا�سی بەالی کەمەوە دەر�سی ئەوەیان وەرگرتوە ئیتر ئەو کوردایەتیەی کە تا ئێستا هەبوە و لە سااڵنی ١٩٦٠بنەماڵە سیاسیەکان بە پێێ بەرژەوەندی بنەماڵەیی و خانەدانەیی دایانڕشتوە ،جگە لە «ڕاپەرین-شکست و تەسلیمبوون» هیچی تر لەگەڵ خۆیدا ناهێنێنن .حەماسەتی قەومی جا لە ژێرناوی سەربەخۆیی کوردستان بێ یان رێفێراندۆم ،لە باشترین حاڵەتدا کۆمەڵگەی مێشکی بەنجکردنی نەخوێندەوار و بەمەیمونکردنیەتی .ئەو حەماسەتە کە ڕێکخراوی نەریتی کوردی و فوتێکراو لە کاتی تەنگانەدا بەکاری دێنێ ،وەک گڕی پو�شی ناو پاوانە و لە ڕۆژێک زیاتر ئاگر و گەرمیەکەی نامێنێ و بەتەنیا تەپوتۆز بەسەر زەوی و ئاسماندا باڵودەکاتەوە .نوسین ،خۆپێشاندان، ناڕەزایەتیەکان لە تۆڕی کۆمەاڵیەتی و لە هەموویان گرینگتر خەباتی شەقام زۆر گرینگن ،بەاڵم ئەویەکانە دەبێ ڕێکبخرێن و بکرێن بەهێز .بۆ ئەوەی تر�سی خەڵک کەمبکرێتەوە ،باشتروایە دوای قۆناغی گفتوگۆ ،پڕۆژە و مانیفێستۆیەکی گشتی و ڕوون بنوسرێتەوە .کاتی ئەوە هاتوە ئەوکەسانەی لەگەڵ مانەوەی ئەو ڕەوشەدانین بەو شێوەیە خۆیان یەکالیی بکەنەوە و پەنجەبەرزبکەنەوە .ئیتر من پەنجەکانم بەرزدەکەمەوە و دێمەپێشەوە بۆ هەنگاوی کرداری.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
پێكناكۆكی و سەربەخۆیی لەتیف فاتیح فەرەج سەرەتا : لە نێوان عێراقی عەرەبی و باشووری كوردستاندا هێڵێكی باریكی جیاكەرەوەهەیە ،هێڵێك كە زۆرترین ملمالنێ و شەڕی لەسەرە ،لە رابردوودا بە�شی هەرە زۆری ئەو هێڵە لە چوارچێوەی نەخشەی كوردستادا بووە، هەڵبەت ئەو نەخشانەی لە رابردوودا بۆ ناوچەكە كێشراون و من ئێستا نەخشەیەكی ساڵی -1921م لە بەردەستە لەو بارەیەوە .پێدەچێت ئەو هێڵە باریكە كە چەندین ناوچەو شوێن دەگرێتەوە، كاتی خۆی عوسمانییەكان بە مەبەستی هێڵی سەربازیی ،یان هەر هۆیەكی تر دروستیان كردبێت ،دیارە مەرجیش نییه بەو جۆرە بێت ،لەبەرئەوەی هێڵە باریك و درێژەكە كە نزیكەی لەم سەر بۆ ئەو سەری عێراق دەگرێتەوە ،هەر توركمانی تێدا نییه ،هەندێك شوێن بە هیچ شێوەیەك توركمانی تێدا نییه، ێ شوێن بە چڕی تێیدایه .لە هەند پشت ئەو هێڵەوە لە بەشێكی زۆری زنجیرە چیاو تەپۆڵكە هەیە ،بە تایبەت زنجیرەی حەمرین كە ئەوە بە تەواوەتی سنوری نێوان باشووری كوردستان www.komelge.com
و عێراقی عەرەبییە ،كورد دەبێت هەر گفتوگۆ و دانوستانێ بكات لە وخاڵەوە دەسپێبكات نەك خۆی هۆیەك بێت بۆ لە دەستدانی بەشێكی زۆری ئەو ناوچانە، لەم كورتە نووسیینەی خوارەوەدا دەمانەوێ با�سی ئەو هێڵەو پێكهاتەكانی و كوردستانی بوونی و لەمپەرەكانی بەردەم گێڕانەوەی بۆ سەر كوردستان بكەین و هەڵوەستەیەكیش لەسەر ئەو ریفراندۆمە بكەین كە بڕیارە لە ئاییندەدا بكرێت.
توركمانەكان بە
ئاشكرا و بە پاڵپشتی توركیا داوای
بەشێكی گرینگی ئەم هێڵە دەكەن
ئەو شوێنانەی لەسەر ئەو هێڵەن: ئەو هێڵەی با�سی دەكەین ،لە نزیكی لە سنوری سوریا و توركیاوە دەست پێدەكات و لە هەندێ شوێن دەگاتە
تەنیشت سنوری ئێران و درێژدەبێتەوە تا بەسرە ،واتە نزیكەی هەموو درێژی رووبەری عێراق دەگرێتەوە، نابێ ئەوەشمان بیر بچێت كە هێڵەكە لە سنوری دیالەوە تا نزیكی بەغداد دەڕوات ،ئەم هێڵە لە شەنگال و موسڵ و تەلەعفەرەوە دێت بەرە و قەراج و مەخمور و سەرگەڕان دواتر پردێ، دوبز ،كەركوك هەروەها داقوق، خورماتوو ،كفری و جەلەوالو سەعدیە و خانەقین و بەدرە و جەسان ،لەوێشەوە بەرەو سنوری بەسرە. ناوچەی گرینگی سەر ئەم هێڵە پارێزگای كەركوكە ،هەروەها چەندین شوێنی گرینگی پارێزگاكانی موسڵ ،دیالە، تكریت ،كوت ،دەكەونە سەر ئەم هێڵە، توركمانەكان بە ئاشكرا و بە پاڵپشتی توركیا داوای بەشێكی گرینگی ئەم هێڵە دەكەن و خۆیان بە خاوەنی دەزانن، لە كاتێكدا زۆربەی ناوچەكانی سەر ئەم هێڵە ناوچەی كوردستانیین وەك جیۆگرافیا و وەك خەڵكیش بەردەوام لەبەردەم سڕینەوە و تەعریبدا بوونە، بە تایبەت كورد؛ ئێستا گەرم ترین ناوچە و پڕكێشە ترین ناوچە لە سەر روبەری 45
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
عێراق و هەرێمی كوردستان ئەم هێڵەیە ،یەكترەوە ڕووبەڕووی گرفت دەبنەوە، كە من پێموایە لە ئاییندەدا ئەگەر بە بە تایبەت لە خورماتوو و تەلەعفەر و ئاوەزەوە مامەڵەی لە گەڵدا نەكرێت ،شەنگال. جگە لەوەی دەبێتە هۆی کێشه‌ی گەورە، بە زیانی زۆریش بۆ كورد بە كۆتا دێت. پێكهاتەكانی ئەو چوارچێوەیە: ئەو شوێنانەی لە سەر ئەو هێڵەن، لەو ناوچە فراوانە چەندین زمان و هەر ئەوە نیی ه كە كێشەكەیان لە نێوان ئایین و نەتەوە و پێكهاتە هەن كە هەموویان حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمدا هەریەك بە جۆرێ خۆیان بە خاوەنی ئەو بێت و بەس ،ئەو شوێنانە تەنانەت ناوچەیە دەزانن و هەندێكیشیان زۆر توركیا و ئێران-یش بە ئاشكراو ب ێ پەردە پێكناكۆكن ،لە ڕووی ئایینی و نەتەوەیی و دەستوەردانی تیا دەكەن و ئەمڕۆ لە هەر سیاسییەوە ،هەڵبەت هەندێكیان دەستی كات زیاتر توركیا لە رێی حیزبە نزیك و بە دەرەكیان لە پشتە بۆ ئەوەی نەتوانرێ كرێگیراوەكانییه‌وە بە ئاشكرا ئەو ناوچانە لەو ناوچەیە ئارامی و تەناهی بێتە دی، تەتریك دەكات و هەڵبەت بە شێكی زۆر لەو ناوچانە :كورد ،عەرەب ،توركمان، لە خێروبێرەكەی�شی دەبات بەتایبەت ئاشوریی ،ئەرمەن ،كوردی ئێزیدی، لە كەركوك لە رێگەی بیرە نەوتەكانی هەروەها كوردی فەیلی ،كوردی یارسان كێڵگەكانی هاڤانا و بای حەسەنەوە( ،كاكەیی) كوردی شەبەك هەن .لە نێو ئەو ئێرانیش بە شێوە و رێگەی تر هەمان پێكهاتە كوردییانەدا خەڵك هەن خۆیان دەستتێوەردانی هەیە و لە هەندێک شوێن بە كورد نازانن ،یان نایانەوێ كورد بن، بەرژەوەندییەكانی ئێران و توركیا لە الیەن لە ڕووی ئایینییه‌وە :ئیسالم ،مەسیحیی،
ئێزیدی ،سابیئە ،ئەرمەنی هەن ،لە ڕووی مەزهەبییەوە ،شیعە ،سوننە ،كاكەیی، فەیلی ،ئێزیدی ،مەسیحیی بە چەندین مەزهەبی جیا هەن ،لە نێو ئەم پێكهاتانەدا گەورەترین كێشە و گرفت لە نێوان كورد و عەرەب و توركماندایە لە سەر خاوەندارێتی ،توركمانەكان بە شێكی زۆر لەم ناوچانە ،هەڵبەت بە كەركوكەوە بە ناوچەی توركمانی دەزانن و لەو ناوچانە داوای خۆبەڕێوەبەری توركمانی دەكەن، عەرەب ئەم شوێنانە بە شوێن و ناوچەی عێراقی دەزانن و ئامادەنین دەسبەرداریان بن ،سەرەڕای بوونی ماددەی 140كە ماددەیەكە بۆ یەكالكردنەوەی كێشەكانی ئەو ناوچانە لە دەستوری عێراقیدا دەنگی پێدرا و دەبوو لە 2007-12-31 تەواوی رێكارەكانی كۆتای پێهاتبا ،دوای تێپەڕینی 10ساڵ بە سەر ئەو مێژوەدا « ئێستا »2017هێشتا ئەو ماددەیە جێبەجێ نەكراوە و كێشەكان وەك خۆیان
46
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
ماونەتەوە ،كوردیش ئەو ناوچانە بە َ دەزانێت و نزیكەی ناوچەی كوردستانی 100ساڵە لەسەر كوردستانی بوونی ئەو ناوچانە شەڕ دەكات. لە ڕووی رێژەی دانیشتوانەوە لە ێ شوێن بۆ هەندێ شوێنی تر هەند جیاوازی هەیە ،بۆ نموونە لە هەندێ شوێن توركمان زۆرینەن وەك تەلەعفەر، لە هەندێ شوێنی تر كورد وەك خانەقین، لە هەندێ شوێن عەرەب زۆرینەن وەك حەویجە ،لە چەندین شوێنی تر رێژەكان تاڕادەیەك لە یەكترەوە نزیكن ،مامەڵە كردن بۆ دەستبەسەرداگرتنی ئەو شوێنانە لە الیەن پێكهاتەیەكەوە هەرگیز ئاسودەیی بە دووی خۆیدا ناهێنێ ،ئەگەر گیانی لێبوردەیی و یەكتر قەبوڵكردن قوڵنەكرێتەوە ،بۆ ئەمە پێویستە ئەزمون لەو رابردوە وەربگیرێ كە عەرەبەكان بۆ ماوەیەكی دور و درێژویستیان خۆیان بە سەر ئەوانی تردا بسەپێنن، هەموو رێگەكانی بە عەرەب کردن و بەع�سی کردن و تاراندن و سڕینەوە و لە ناودانیان تاقیكردەوە و سەركەوتوو نەبوون ،لە پرۆسەی ریفراندۆم و ریفراندۆمشداچارەنو�سی بەشێكی زۆر لەو ناوچانە یەكالی نابێتەوە و رەنگە بە پێی خواست و خەونی ئەو الیەن و پێكهاتەیە نەبێت كە بە كارەكە هەڵدەستێ، بۆ نموونە ئەگەر كورد پێی وابێت بە ریفراندۆم ئەو ناوچانە دەگێڕێتەوە ئەوە هەڵەیەكی كوشندە دەكات و ئەگەری ئەوە هەیە لە ریفراندۆمدا تەنانەت كەركوكیش بدۆڕێنێ ،ئەوە جگە حەویجە، خورماتوو ،ئەگەری ئەوەهەیە شەنگال و زۆر شوێنی تر ،هەڵبەت خۆ ئەگەر كورد لە ریفراندۆمیشدا لەو ناوچانە زۆرینە www.komelge.com
بێنێ ،بە بێ رازی كردنی ئەوانی تر كە بتوانن لەگەڵ كورددا بە ئارامی بژین لە چوارچێوەی كوردستاندا ،دیسان ئەگەری ئەوەهەیە لەو ناوچانە پێكدادان و شەڕوشۆڵ و ناجۆریی رووبدات. راستیی چارەسەری كێشەی ئەو ناوچانە پێویستی بە ئاوەز و لۆژیكە نەك سۆز و قسەی زل ،بۆ نموونە راستە
كەركوك و ئەو
ناوچانە وەك ئەوە
وایە خرابێتنە سەر
مێزی قومار ،وەك
چۆن ریفراندۆمیش
هەمان مێزی قومارە، من بەالمەوە سەیرە
كورد لە ئاستی زۆربەرزدا و بۆ
نموونە لە سەر زاری مەسعود
بارزانییه‌وە ،باسی
ئەوە بكات پێشمەرگە كوردستانیی بوونی
ئەو ناوچانەی یەكال كردەوە
بەشێكی زۆر لەو ناوچانە پێشمەرگە بە خوێن پاراستونی و دەیانپارێزێ ،بەاڵم ئەمە ناكاتە ئەوەی كە خەڵكی ناوچەكە ئەمە دەكەنە پێوەری یەكالكردنەوەی كێشەی ناوچەكە و بەو جۆرە بەشداری ریفراندۆم دەكەن كە كورد دەیەوێت .بە بڕوای من ماددەی 140بە هەموو كێما�سی و كەم و كوڕیەكییەوە دەكرا زیاتر سودی لێببینرێ ،هەرچەند لە كاتی خۆیدا كەركوك و ئەو ناوچانە وەك ئەوە وایە خرابێتنە سەر مێزی قومار ،وەك چۆن ریفراندۆمیش هەمان مێزی قومارە .من بەالمەوە سەیرە كورد لە ئاستی زۆربەرزدا و بۆ نموونە لە سەر زاری مەسعود بارزانییه‌وە ،با�سی ئەوە بكات پێشمەرگە كوردستانیی بوونی ئەو ناوچانەی یەكال كردەوە لە كاتێكدا سبەینێ ریفراندۆم و رای خەڵك مەرج نییه ئەوە بڵێت ،بۆ نموونە پێشمەگە خورماتوو دەپارێزێ، بەاڵم رێژەی كورد لە خورماتوو %35ە لە بەرانبەردا %65ی توركمان و عەرەبن، ئەو رێژەیە هەرگیز لە ئێستادا بە خواست و ویستی كورد دەنگ بە خورماتوو نادەن، ئەمە بۆ داقوقیش هەر وایە بۆ جەلەوالو سەعدیە و هتد ،...ئەوە جگە لە دەیان شوێنی دەشتی نەینەوا ،هەڵبەت لەم پرۆسەیەدا حەویجە بە تەواوەتی لە دەست دەچێت و لەوەش دەچێت ئێستا پارتی كار بۆ ئەوە بكەن كە ئیتر حەویجە لە دەرەوەی كەركوكدا بێت ،ئەمە بە گوێرەی قسەی پارملانتارێكی پارتی كە وتی خەڵكی كەركوك چی تر نایانەوێ حەویجە بێتەوە سەر شارەكەیان و لێی بێزارن. چی بكرێت و چۆن ؟ لە راستییدا ئەو ناوچە پێكناكۆكانە 47
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
كە بەالی هەركوردێكەوە كوردستانیین و پێشتر ستەمیان لێكراوە و نادادیی زۆریان تیا بەڕێوە چووە ،پێویستیان بە ئاسایكردنەوە و ئاشتكردنەوەی پێكهاتەكانە لە تەك یەكترا ،ئاشتكردنەوە بە مانای سڕینەوەی هەموو ئەو دڕدۆنگی و ناسازییەی نێوان پێكهاتەكان ،بۆ ئەمە ئەوەندەی دەبێت كار لەسەر قوڵكردنەوەی پێكەوە ژیانی ئاشتیانە و هاوبە�شی راستەقینە پێویستە ئەوەندە هەڵپەی ریفراندۆم و ریفراندۆم پێویست نییه ،كە ریفراندۆم و ریفراندۆم زیاتر لە پرۆسەیەك دەچێت بۆ دۆڕاندنی ئەو ناوچانە ،من الم وایە ئەمە خواستی توركیایە ،لە ئێستادا ریفراندۆمچییەكان دەیانەوێ بە دیبێنن ،ریفراندۆمچییەكان پێویستە بخرێنە بەردەم ئەو راستییەی چۆن دڵنیان ئەو ناوچانە لە دەست ناچن، یان ئەوان هەر تەنیا ئەو نەوتەی هاڤانا و بایحەسەنیان بەسە و ئیتر پێویستیان بە نزیكەی لە %50ی خاكی باشووری كوردستان نییه ،قسە لەسەر ئەوەیە لەم یارییەدا زیاتر ئەگەری دۆڕان هەیە نەك بردنەوە. من پێشتر بە داتاو ژمارە هەندێك رونكردنەوەم داوە ،بەاڵم دیارە ئەوانەی با�سی ریفراندۆم دەكەن لەو ناوچانە و لە قسەکەی بارزانییشدا هاتوە خاڵی یەكەم «ئەنجامدانی ریفراندۆمی گشتی لە رۆژی 2017-9-25لە سەرتاسەری هەرێمی كوردستان و ناوچە كوردستانییه‌كانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم» باشە بەم پێیە بێت دەبێ ریفراندۆم لە حەویجەش بكرێت حەویجە ناوچەی كوردستانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمە و ئێستا بە دەست داعشەوەیە ،ئایە تا 9 -25 48
حەویجە ئامادە دەبێت بۆ ئەو ریفراندۆمە یان وازیلێهێنراوە ،كێ ئەو مافەی بە بارزانیی و ریفراندۆمچییەكان داوە واز لەو ناوچەیەی كوردستان بێنن ،ئەی خورماتوو ،شەنگال ،بەدرە و جەسان، ئایە ئەمانە دەستیان لێشۆراوە، یان چ گرەنتیەك هەیە بۆ ئەوەی لە ریفراندۆمدا كەركوك نەگەڕایەوە ،ئایە چارەنوو�سی ئەو ناوچانە چی دەبێت،
لە راستییدا ئەو ناوچانە بەرلە
ریفراندۆم و هەر
هەنگاوێك پێویستیان بەئاسایكردنەوەیە
هەڵبەت ئەمە بۆ یەك ملیۆن كوردی فەیلی بەغداد-یش هەر وایە كە بارزانیی وریفراندۆمچییەكان وازیان لێهێناوە، لە بڕگەیەكی خاڵی سێیەمی قسەکانی بارزانییدا هاتووە «ئایە دەتەوێ هەرێمی كوردستان و ناوچە كوردستانییه‌كانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ؟» بەڵێ و نەخێر دانراوە كە ئەمەش كرۆكی ریفراندۆمەكەیە ،دەی ئەگەر لەو ناوچانە یان لە هەر ناوچەیەك دەنگی نەخێر زۆرینە بوو چارەنوو�سی ئەو ناوچەیە چی دەبێت ،ئایە هەموو هەرێم و ناوچە دابڕێنراوەكان یەك بازنەن ،یان هەر پارێزگایەك و بازنەیەك ،لە دۆخی یەك بازنەدا ئاخۆ حكومەتی عێراقی چۆن رازی دەبێت ناوچە دابڕێنراوەكان لەو چوارچێوەیەدا بن یان ئەگەر حكومەتی
عێراقیش رازی بوو ،خەڵكی ئەو ناوچانە، پێكهاتە جیاجیاكان چی كراوە بۆ رازی كردنیان؟ لە سەر شێوازی ریفراندۆمەكە تا ئێستا هیچ رووننەكراوەتەوە ،ئاخۆ هەموو باشووری كوردستان یە ك بازنەیە ،دەرەوەی هەرێم و ناو هەرێم هەر یەكە و بازنەیەكن یان هەر پارێزگایەک و بازنەیەكە ،یان بە پێی یەكەی ئیدارییە؟ لە راستییدا ئێمە لە گەڵ سەربەخۆیی كوردستانداین و كەس ناتوانێ وانیشانمانبدات كە سەربەخۆیی خواز نیین ،یان ئەوان لە ئێمە سەربەخۆیی خوازترن ،بەاڵم ئێمە درك بە مەترسییەكان دەكەین و دەستیان لە سەر دادەنێین. لە راستییدا ئەو ناوچانە بەرلە ریفراندۆم و هەر هەنگاوێك پێویستیان بەئاسایكردنەوەیە ،هەنگاوی یەكەمی ئاسایكردنەوە رێكخستنەوەی سنورە جیۆگرافیاکەیەتی ،ئەو سنورەی بەعس بە مەبەستی كەمكردنەوە و سڕینەوەی كورد دەسكاری كردوە ،هەروەها پێویستە كورد و عەرەب و توركمانی ئەو ناوچانە پێكەوە كۆبكرێنەوە و لە سەر یەك مێز دابنرێن ،بە مەبەستی كاڵكردنەوەی كێشە و گرفتەكانی نێوانیان. دواقسەی من لە سەر ئەو ناوچە كوردستانییانە ،ئاخۆ ئەگەر سبەی بابەتەكە لە گرێژنە دەرچوو، هەروەها بووبە هۆی تێكچون و پێكدادانی خوێناوی؟ كێ بەرپر�سی ئەو رووداوانەدەبێت؟ كێ دەڵێت خەڵكی تر لە دەرەوەی ئەو ناوچانە ئەو فیتنەیە دروست ناكەن؟ www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
ماريا ميس :کاپیتالیزم لەسەر باوک ساالریی بیناکرا سازدان :ناوه‌ندی ژنۆلۆژی ٢٨ی حوزەیران ٢٠١٧لە کۆڵن ئەندامانی ناوەندی ژنۆلۆژی لە ئەوروپا نەجیبە قەرەداغی و ئیڤۆن هاینا سەردانی ماریا میسیان کرد و بۆ ماوەی ٤كاتژمێر گفتوگۆیان لەسەر زۆر بابەتی وەک تێز و کتێبەکانی ماریس میس ،بەشێک لە بزوتنەوەکانی فێمینیست و دۆخی هەنوکەییان ،رسوشت ،کۆلۆنیالیزم، ئەزمونەکانی ژنانی هندستان کە ماریا میس خۆی ماوەیەکی درێژ لەوێ ماوەتەوە. کاریگەری قەیرانەکانی سیستەم لەسەر ژیانی کۆمەاڵیەتی ،دیدە نوێیەکان و دەرفەتی کردەیی کردنیان ،کاریگەری تەکنەلۆژیای زاوزێ reproductive technologyو کاریگەری لەسەر ژن، ژنۆلۆژی ،بزوتنەوەی ئازادیی ژنی کورد و بەرهەمە فيکری و کردەییەکانی بزوتنەوەکە و شۆڕشی رۆژئاڤا .ئەمەش پوختەی دیدار و گفتوگۆکە بوو. ن .ژنۆلۆژی :تۆ زۆر جار باس لە گرنگی پراتیک دەکەی لە پەیوەندی لەگەڵ تیۆری؟ بۆ پراتیکت بەر لە تیۆری پێ گرنگە؟ ماریا میس :پراتیک گرنگە چونکە ئەوە پراتیکە کە پێویستی تیۆری هەنگاو www.komelge.com
ماریا میس
بە هەنگاو دروست دەکات ،پێویستە لەناو پراتیک تیۆری تێبگەی و لە تێکۆشان دا زیاتر تێبگەی کە پێویستیەکانت چیە. دەبێ بچینە ناو کۆمەڵگە بۆ ئەوەی بتوانین گۆڕانکاری بکەین ناتوانین بە میتۆدی پۆزەتیڤیزم مامەڵە لەگەل کۆمەڵگە بکەین کە لە دەرەوە سەیری بکەین و بمانەوێ بیگۆڕین .دەبێ تیۆری بۆ گۆڕانکاری بێ و گۆڕانکاریش دەبێ زەمینەی کارکردن بێ لەگەڵ کۆمەڵگە. نامانەوێ درێژە بە دۆخی ئۆبژێکتیڤیزم و سوبژێکیڤیزم بدەین .ئەگەر لێکۆڵێنەوە بکەین لەسەر دۆخی کۆمەڵگە دەبێ هەموو سوبژە بین ناکرێت بەشێك سوبژێکت بن و ئەوەی دیکەش ئۆبژێکت
بێت. ن .ژنۆلۆژی :نمونەیەک هەیە بۆ روون کردنەوەی ئەو حاڵەتە؟ ماریا میس :لە ساڵی ١٩٧٨دا لە دژی توند وتیژی لەسەر ژن ،ویستمان ماڵی ژنان دامەزرێنین لە کۆڵن ،بەاڵم سەرۆکی شارەوانی ئەو کاتە پێی وتین توند و تیژی خێزانی نیە و رەتی کردەوە .گروپێکی خوێندکار و ژنان بووین وتمان ئێمە وەک بزوتنەوەی فێمینیست دەمانەوێ ئەو کارە بکەین .کاتێ سەرۆکی شارەوانی وتی توند و تیژی نیە .گروپەکەشمان وتیان دەچینە کۆاڵنەکان و لە ژنان دەپرسین بزانین توند و تیژی هەیە و لە چ ئاستێکدایە؟ پرسیارمان کرد .توند 49
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
وتیژی هەیە یا نیە ،ئەگەر هەیە لە کوێ هەیە؟ کێ بینیویەتی یان کێ تو�شی بووە؟ ئەنجامی ئامارەکە نیشانی دا کە زۆر توند و تیژی هەیە .چووینەوە بۆ الی سەرۆکی شارەوانی کۆڵن ،وتمان فەرموو ئەوە ئامار بەاڵم دیسان فەرامۆ�شی کرد. پاشان خۆمان ماڵی ژنانمان دامەزراند. زۆر کەس کە لە گروپەکە بوون ویستیان ماڵێک دامەزرێنن چونکە فەرمی نەبوون کارەکە زەحمەت بوو ،بەاڵم ماڵ یان پەناگە زۆر پێویست بوو بۆ ئەوەی جێیەک هەبێ کە ژنان خۆیانی لێ بپارێزن. لەبەر بێ دەرفەتی ژنان بڕیاریان دا ماڵی هەر یەکێکیان ببێتە شەلتەرێک؛ ئەوەش یەکەم جار لە ئەملانیا ڕووی دەدا .ئەوەش هەنگاوێکی گرنگ بوو ،بۆ ئەوەی کە ژنان یەکتر بناسن لە نزیکەوە ئاگاداری دۆخی یەکتری بن و هاوکاری یەکتر بکەن و لە دۆخی ئەوانە زۆر شت تێبگەین .ئەو کاتە تەنانەت ژنە سیاسیەکان و ئەوانەی لە ناو دەزگاکانی دەوڵەتدا بوون پشتگیری ئەو هەنگاوەی ژنانیان نەکرد. ن .ژنۆلۆژی :بەالی ئێوەوە کێشە یەکەمی ئەمڕۆی ژن چیە؟ ماریا میس :بۆ دۆخی ئەمڕۆ پێم وایە کە کێشەی یەکەمی ژنان دیسان توند و تیژیە و بزوتنەوەکانی فێمنیست راوەستە لەسەر ئەو بابەتە ناکەن چونکە رێكخراوە نین و خۆیان ناپارێزن .ئەوە گرنگە کە تۆ سەرەتا بجوڵێی ،شت بکەی و دواییش راوەستە لەسەر تیۆریەکەی بکەی .ئێستا لە کۆڵن �سێ پەناگەی ژنان هەیە ئەوەش نیشانەی ئەوەیە کە توند و تیژی زۆرە .کەواتە لە ئەنجام دا ئەو کارەی ئەو دەستپێشخەریەی یەکەم ژنان 50
کردیان ئەگەر سەرکەوتوو بوایە ئەوە ئێستا پێویست بە ماڵی ژنان نەدەبوو .پێم وایە کە پرسەکە ژن نیە ،پرسەکە پیاوە و داوای یەکسانی لەگەڵ ئەم پیاوە هەڵەیە. من تێبینیم لەسەر چەمکی « یەکسانی ژێندەر»ی هەیە .ئەو چەمکە ناتەواوە لەگەڵ ئەم دۆخەی ئێستا .پێویستە گٶڕانکاری بکەین بۆ ئەوەی ژن و پیاو یەکسان بن و پێکەوەبژین. ن .ژنۆلۆژی :بۆ تێبینیت هەیە لەسەر ئەو چەمکە لە دۆخی ئێستادا؟ ماریا میس :گۆڕانکاری لە پیاودا زۆر گرنگە و ڕەخنەیەکی کە لە بزوتنەوەی ژن دەتوانین بیگرین لە ئەوروپا بە تایبەتی لە ئەملانیا لەبەرئەوەی کە لێرە شتێکی وەها هیچ ڕووی نەدا ،بزوتنەوە فێمینستەکان لێرە تێکۆشانیان کرد کە مافەکانیان وەک مافی پیاو بێت .هەموو شتێک وەک پیاو بێت .ئەوە باش نیە چونکە پیاو ئەمرۆ زۆر ستەمکار و زۆردارە و بااڵدەستە لەسەر هەموو شتێک نامانەوێ ژن بەشداری ئەو رێبازەی ژیان ببێت .دەبێ کەسایەتی، ژیان و ئسلوبی پیاو بگۆڕێت .ژنان لێرە تەنیا لەسەر مەسەلەی یەکسانی ،وەک تاکەکە�سی بیردەکەنەوە نەک وەک مەسەلەیەکی کۆمەاڵیەتی و کاریگەریان لەسەر کۆمەڵگە نیە بەو چەمکەی یەکسانی. ن .ژنۆلۆژی :لە ڕوانگەی ئێمەوە، وەک ناوەندی ژنۆلۆژی پێمان وایە کە ژنان فێمینیست سێکوچکەی و سەرمایەداری پیاوساالری، دەسەاڵتداری لە یەک دادەبڕێنن؟ تێکۆشان لەبەرامبەر یەکێکیان جیا
لەوەی دیکە دەبیننن؟ ماریا میس :زهنیەتی باوکساالری و دەسەاڵتداری یەکەمینە لەسەر ژنە ،ئەو دوو چەمکە بۆتە سەرچاوەی ئەوەی کە کاپیتالیزم خۆی بیناکرد .کاپیتالیزم لەسەر باوکساالری بیناکرا .دەبێ هەردوو پێکەوە ببینین .ئەمرۆ پیاوی سپی هەموو شتێکی داگیرکردووە ،جیهان ،ژن ،سروشتی داگیرکردووە .دەبینن کە مەکسیک، ئەمەریکای التین و زۆر جێگەی دیکەیان داگیرکردووە و هێشتاش داگیری دەکەن. مارکس بە شێوەیەکی راست ئەنالیزی سەرمایەداری نەکرد ،چونکە کاری ژن و ڕەنجیی ژنی نەبینی .تەنیا لەسەر پرۆلیتاریا شیکردنەوەی کرد .لە راستی دا بناغەی کاری پرۆلیتاریا ژنە ،کاری ماڵ ،منداڵ خستنەوە ،بەرهەمهێنان و... هتد ،بەاڵم مارکس ئەوانەی وەک کار نەبینی .مارکس وەک راستەهێل سەیری مێژووی کرد و ئەوەش راست نەبوو چونکە دۆخی ئێستای ئێمە لە پێشوو باشتر نیە .ئەو دیدەی مارکس کە پێی وایە هەر شت بەرەو پێشەوە دەچێت راست نیە .دۆخی پیشەسازی ئەمرۆ کە مارکس پێی وابوو پیشەسازی پێشكەوتوو گرنگە بۆ مرۆڤ ،ئەمرۆ دەیبینین کە دۆخی کۆمەڵگەی تێکداوە و کۆمەڵگەی کردۆتەوە کۆمەڵگەیەکی بەرخۆر. دۆخی ژن لە کۆمەڵگەی چینی ناوین دا خراپترە ،چونکە ژن تەنیا دەمێنێتەوە و بێ پاراستنن و رێز بۆ ژن نیە و تەنیا وەک هێزی کار دەبینرێت .جیاوازیەکەی لەگەڵ کۆمەڵگەی فیوداڵ دا ئەوەی کە ژن لەوێ لە ژێر ناوی دیکەدا و پاساوی دیکەدا باشتر دەتوانن خۆیان بەکۆمەڵ بپارێزن چونکە مەتر�سی باشتر دەبینن. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
ژن لە کۆمەڵگەی چینی ناوین دا مەتر�سی زوو نابینێ و زیاتر پشتی خۆی بە دەوڵەت دەبەستێ و ئەوەش راست نیە ،چونکە دەوڵەت نەک نایپارێزێت ،بەڵکو لەو کەسانەش ناپرسێتەوە کە دەستدرێژی بەکۆمەڵ دەکەنە سەر ژن ،پرسەکە تەنیا ئەوە نیە کە دەوڵەت لێیان دەپرسێتەوە، بەڵکو کە دەستدرێژی رووی دا ئیتر زیندانیکردن دۆخێکی درەنگکەوتووە. دەستڕاگەیشتنی ژن بە کار و خوێندن بە واتای ئازادکردنی نیە ئەگەر گۆڕانکاری لەخێزان دا دروست نەبیت. ن .ژنۆلۆژی :جوڵەیەکی بەرچاو هەیە لە بزوتنەوەی ئەلتەرناتیڤ لە نێو ژنانی ئەملانیادا ئێوە گەشبین نین بەوە؟ ماریا میس :بۆ دۆخی ئەمڕۆ زۆر گەشبین نیم ،چونکە دۆخی ژن نە گۆڕاوە و بزوتنەوەکانی فێمینیست زۆر بێدەنگن. لە هندستان ژن زۆر بەهێزن ،ژنانی ئەملان زۆر الوازن ،لە باری رێكخستنی و کەسایەتی .فەرموو ( ئاماژە بە رۆژنامەیەکی بەردەمی کە وێنەی ژنێکی هندستانە کە هەوالەکەی ئاماژە بەوە دەکات ژنێک بۆتە سەرۆکی بانکێکی گەورە) ئەوە ژنێکی هندی کە سەرۆکی بانکێکی هندستانە ،بەاڵم ئەمرۆ یەک ژنی ئەملانی نابینی کە سەرۆکی بانک بێت ،بۆ یەک جاریش دۆیچە بانک سەرۆکەکەی ژن نەبووە .دۆخی ژن لێرە باش نابینم .زۆر کار دەکەن ،زۆر کاری شاراوە دەکەن، خۆیان رێکخستن ناکەنە و ناپارێزن، زۆر تەنیان ،خراپترین بارودۆخ باردۆخی کچانی گەنجە بە تایبەتی کاتێ دەڵێن» پێویست بە فیمینیزم نیە» .ژیانێکی بێ وزە و بێ جۆش هەیە .تەنیا ژیانێکی www.komelge.com
ئاسایی دەوێ .تەنیا بیر لە خۆی ،پیاو و ئایندەی خۆی دەکاتەوە .کچانی گەنج شتێک لەسەر فێمینیزم نازانن چونکە پێیان وایە کە ئازادن و ژیانیان باشە. ئەوەش گوزارە نیە لە راستی. ن .ژنۆلۆژی :بەو نمونەی بانکەدا پێت باشە کە ژن بەشداری سیستەمی سەرمایە ببن؟ بەاڵم تۆ لە تێزەکانی خۆت دا لە دژی ئەوەی! ماریا میس :راستە؛ دەبێ ئامانجی ژن ئەوە نەبێ کە ببنە بەشێك لەو سیستەمە، بەاڵم دەبێ بزانین کە ژن لە هندستان ئەو کارە ناکەن کە تەنیا بۆ خۆیانی بەکاربێنن، بەڵکو بۆ ژنی تریشە .بەکارێکتەری پیاو ئەوە ناکەن .بێ گومان دەبێ ژن بەشداری سیستەمی سەرمایەداری نەبن .دەەمەوێ نمونەیەکی تر بێنمەوە کە لە دەنهاگ پێشتر پەیمانگایەک بۆ ژن دامەزرا بەناوی ژن و پەرەسەندن و لە زۆر جێگەی دونیاوە ژن هاتنە ئەو پەیمانگایە، زۆر ژن لەسەر بنەمای ئەو زانینەی لەوێ بەدەستیان هێنا ،چونەوە و لە واڵتەکانی خۆیان رێکخستنی ژنیان دامەزراند. هەموو بزوتنەوەیەکی کە بۆ ئازادیی نەتەوەیی شەڕ دەکات ،لە سەرەتای تێکۆشانەکانیان دا بۆ رزگارکردنی والت، دواتر دەزانن کە تێکۆشانی ژن سەرەکیە بۆ رزگاری .درک بەوە دەکەن کە بێ رزگاری ژن ناتوانن واڵت ئازاد بکەن، نمونەی ئەوە دەتوانین لە هندستان ،لە نیپاڵ دا .بۆ نمونە لە وشەی نیشتمانی دایک motherlandبەو واتای ئەوەیە کە دایک یان خوداوەندی دایک هەبووە بۆ ئەوەش رزگاری ئەو خاکە یان ئەو واڵتە بێ رزگارکردنی ئەو کەلتورەی
دایک لە دەستی داگیرکەردا نابێت .من لە کتێبەکەم « ژنان ،دوایین کۆلۆنین» بە درێژی با�سی ئەوەم کردووە کە ژن کۆلۆنی یەکەم و داگیرکراوی یەکەمن. ن .ژنۆلۆژی :ئێوە لە گفتوگۆکانتان دا باستان لە مەتر�سی تەکنەلۆژیای زاوزێ کرد ئەو کەی دەکرێت ببێتە مەتر�سی؟ ماریا میس :بابەتێکی گرنگە بۆ گفتوگۆ؛ مەسەلەی تەکنەلۆژیای زاوزێ کە کار لەسەر منداڵی لولەیی دەکرێت بە رێی پیتاندنی دەرەوەی منداڵدن .ئەوەی لێرەدا بۆتە جێی مشتومڕ ،مەسەلەی کرێکردنی منداڵدان و بەکارهێنانی ژن یان تاقکردنەوەیە جینەکانە لەسەر ژن. رێکخراوی تۆڕی نیونەتەوەیی فێمینیست بۆ بەرەنگاربونەوەی ئەندازیاریی جینایەتی و زاوزێ ( )FINRRAGEلە پێناوی بەرەنگاربونەوەی زهنیەتی پیاوساالری و رێگرتن لەو ئیستغاللکردنە دامەزرا .پێم وایە لە قۆناغی ئێستادا بە ناوی پێشکەوتن و پەرەسەندنی تەکنەلۆژییەوە کاری زۆر دڕاندانە لەبەرامبەر ژن دەکرێت .وای لێهاتووە ئەو کۆمپانیانەی ئەو کارە دەکەن دەستیان بە بازرگانکردن بە منداڵدانی ژنانی دیکەی هەژاراوە کردووە ،بۆ خستنەوەی منداڵ بۆ ژنان و پیاوانی سپی .ئەمە بەئاشكرا داگیرکارییە .دەبێ بزوتنەوەکانی فێمینست لە دژی ئەوە بوەستنەوە و کاری لەسەر بکەن. ن .ژنۆلۆژی :لە جێیەک دا باس لە رێنوێنی خۆژێنی دەکەی ئەم چەمکە چۆن کاری پێ بکرێت؟ لەبەرامبەر بە چ چەمکێک دەکرێت ببێتە ئەلتەرناتیڤ؟ 51
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
ماریا میس :پێم وایە لەم قۆناغەدا سیاسەتێک خۆراک نیە کە لەگەڵ ئەخالق بێتەوە ،چونکە دەرفەتێک نەهێڵراوەتەوە بۆ خۆژێنی .ناچارکراوین لەسەر ئەوانی دیکە بژین و کەڵک لەوانی دیکە وەرگرین .بە داگیرکاری ئەوانی دیکە ،دەژین ،نەک لەسەر بنەمای خۆژێنی .بەهۆی تەکنیکەوە مرۆڤ لە ریشەی بەرهەم دابڕاوە ،بۆ ئەوەش مرۆڤ لەپێناسەی هەلومەرج و بەهای کار دابڕاوە .لە کێڵگەی باوکم دا ،مرۆڤ و ئاژەاڵن پێکەوە دەژیان .زۆر جار دایکم تەنانەت لەگەڵ مانگا و بەرازەکان دەمایەوە تا بەچکەکەیان دەبوو .دەکرێت ڤیگانیزم چەمکێکی رۆشنکەرەوە بێت لەبەرامبەر دۆخی لیبرالیزم لە رۆژی ئەمرۆدا .لە جێی ئەوەی کە داگیر بکەین و چاومان لەوانی دیکە بێت کە خۆمانیان لەسەر بژێنین دەکرێت بە رێنوێنی خۆژێنی هەرکەس لەو جێیەی لێیەتی کەڵک لە سەرچاوە و دەرفەتی ژیان ببینێت ،لە جێی ئەوەی کە بە شەڕ زەوی و سامانی ئەوانی دیکە داگیربکات، دەکرێت پەرە بە ئەلتەرناتیڤ بدەین بە کەڵک وەرگرتن لەرێبازی هاوشێوەی ڤیگانیزم چونکە سیستەمی لیبرالیزم هەموو شتێکی رەوا کردووە و مرۆڤی لە خۆژێنی دوورخسۆتەوە .تەنانەت کێڵگە و زەوییەکانیان کردۆتە چۆڵەوانی بۆ کاری خۆیان .بۆ بەدەستهێنانی رۆنی ڕووەکیی دارخورما دارستانەکان دەبڕنەوە و خەڵکی یان کۆچبەر دەکەن یان ناچاریان دەکەن تەنیا ئەو دارانە بڕوێنن. ن .ژنۆلۆژی :ئێوە ئاگاداری ئەوەن کە ژنانی کورد کەڵکیان لە بەشێکی 52
تێزەکانی ئیوەش وەرگرتووە؟ ماریا میس :زۆر خۆشحاڵم و بۆ من چاوەڕواننەکراوە کە ئەمرۆ ژنی کورد کەڵک لە تێز و هزری من وەردەگرن بۆ ئازادی ژن و کۆمەڵگە .بۆ نمونە ئەم تۆوە ( کاتێ پەنجەی بۆ ئینجانەیەکی بەردەمی رادەکێشێت کە نەمامی گوڵێکی تێدا سەوز بووە ) ،لە مەکسیکەوە بۆم هاتووە چاندم ئێستا بەرهەمەکەی دەرکەوتووە ،ناوی تۆوەکە ( کۆمەڵگەی نوێ ) یە .وەک ئەم تۆ و گیایەی کە گەشەی کردووە تۆ تێزێک یان فکرێک دێنیتە ئاراوە ،بەاڵم وەک شتێکی چاوەڕوانەکراو بەرهەمەکەی لە جێیەکی تر دەردەکەوێت .من گەڕامەوە گوندەکەم و سەیرم کرد کە دەتوانم بەدیدێکی نوێوە لە شتە کۆنەکان بڕوانم، من تێگەیشتم لە گوندەکەمەوە کە فرەچەشنی ،کاریگەری دارو گوڵەکان لە یەکتر ،رەنجێکی کە لەبەر ئەو شتانەی پێگەیشتووە دراوە .من تێگەیشتم تەنیا گوڵ ناتوانن بژین ،بەڵکو گوڵ ،دار، تیشکی رۆژ دەتوانن پێکەوە بژین و یەکتر بەهێز بکەن .من لە گوندەکەمەوە دوای کەوتمە ئەو تەمەنەوە ئەو فێر بووم. ژن باشتر سروست و ئاژەڵ دەناسن و پەیوەندیان بەهێزترە ،لەسەر بنەمای بەرخۆری ،تااڵنی و لەسەر بنەمای بەکارهێنان نیە لەسەر بنەمای ڕێز و ئەمپاتیە ،ژیانی ژن لەگەڵ منداڵەکانی وەک ژیانی ئاژەڵە لەگەڵ بەچکەکانی، بەچکە هەمیشە بۆالی دایک دەچێت. هەر ئەو نمونەی تۆ باست کرد ( ناوەندی ژنۆلۆژی :لە گوندێکی کوردستان من خۆم بینیم ژنێک مەڕ و مااڵتی دۆ�شی و ڕەوانەی لەوەڕگەی کردن ،دواتر من لە ژن و پیاوەکەم پر�سی کە ئەگەر ژن
دووگیان بێت ،یان نەخۆش بێت یان بۆ چەند رۆژ بچێتە شار کێ دەیاندۆشێت، پیاوەکە وتی من کرا�سی هاوسەرەکەم لە خۆم دەکەم و من دەیاندۆشم ،کە بۆنی هاوسەرکەم دەکەن لە جلەکانەوە رێ دەدەن بیاندۆشم) گرنگە و زۆر سەرنج راکێشە. ن .ژنۆلۆژی :نازانم چەندە ئاگادارن کە گوندی ژنان ژینوار هەیە لە رۆژئاڤا هەیە کە ژنان خۆیان بونیادی دەنێن. ئەوە دەبێتە بەرهەمی ژنان کە تێدا خۆیان پەروەردە دەکەن و دیدی نوێی خۆیانی تێدا گەاڵڵە بکەن ،هێز و ئیرادەی خۆیان بۆ چارەسەری پرسەکان نیشان دەدەن و خۆیانی تێدا رێکخستن دەکەن. ئەوە تەنیا ئەلبەتە لە گوندی ژنوار نیە بەڵکو ژن لە رۆژئاڤای کوردستان کە بە�شی باکوری سوریایە ،لەسەر بنەمای هاوسەرۆکایەتی بەشداری یەکسانیان هەیە لە بەرێوەبردن و وەگەڕخستنی ژیانیان لە هەموو بوارێکەوە و ڕێکخراوەی چەترئاسای تایبەت بە خۆشیان هەیە و ئەو بەشدارییەیان لە بواری سەربازی ،سیا�سی ،کۆمەاڵیەتی و ئابوری و ئاکادیمی ،هەم لە رووی تیۆری و هەم کرداریەوە لەسەر بنەمای ئازادی زایەندی ،ئەکۆلۆژی و دیموکراسیە .جگە لە هاو-وتەبێژ و هاوسەرۆکایەتی لە دەزگا تێکەڵەکان دا، خۆیان لەشێوەی کۆمین ،ئەنجومەن دا رێکخستووە. ماریا میس :لە دژی توند وتیژی سەر ژنان چیان کردووە؟ ئەوە گرنگە. دەکرێت تیشک بخرێتە ئەو گۆڕانکاریە لە ژنانی کورد چونکە بۆ یەکسانی پێویست www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
بە گۆڕانکاری هەیە. ن .ژنۆلۆژی :ماڵی ژنان دامەزراوە ( هەر وەک ئێوەش باستان کرد بۆ کۆڵن) رێکخستن ژنان بەرباڵو لە هەموو جێیەک دامەزراوە نەک تەنیا لە پاراستنی ژنان بەرێی ئاسای�شی ژنان مامەڵە لەگەڵ کەیسەکانی توند و تیژی دەکات ،بەڵکو بە میتۆدی پەروەردەش مامەڵە لەگەڵ الیەنەکانی پەیوەندیدار بەو توند وتیژیەوە دەکات .وەک وتتان ماڵی ژنان زۆر گرنگە کە بیانەوێ هەروەزیانە چارەسەری کێشەکانیان بکەن ،بەاڵم پێشیان وایە کە چارەسەری پر�سی توند و تیژی تەنیا کێشەی ژن نیە ،بەڵکو کێشەی کۆمەڵگەشە، کێشەی ژنانیشە بۆ ئەوەش بە زانستی ژنۆلۆژی تەواوی بوارە هزرییەکان دەخرێتە بەر رەخنە و کار لەسەر گۆڕینی زهنی دەکرێت ،هەروەها پیاو بۆ نمونە چەمکی «کوشتنی پیاوێتی» ئۆجاالن خستیە ئەجێندای بزوتنەوەی ژنەوە .کوشتنی پیاوێتی بە واتای گۆڕینی ریشەیی زهنیەتی پیاوساالری بەرێی پەروەردە و رێبازی گفتوگۆ و رێ و شوێنی جوارجۆر گرتنەبەر تا ئەو کاتەی گۆڕانکاری دەکەوێتە سەر راستە ڕێی .ئەوەش بەشێکی گرنگی کارەکانی بزوتنەوەی ژنە ،بێ ئەو گۆڕانکاری ئازادی کۆمەڵگە و ژن گەرەنتی نابێت، کەی پیاو پر�سی ئازادی وەک پر�سی خۆی بینی ،ئەو دەکرێت بلێین تێکۆشانی ئازادی هەنگاوێکی گرنگی ناوە ،ئەو لە ئاستی دەستەبژێردا هەنگاوی ناوە و پێویستی بە هەنگاوی زیاترە .ئەلبەتە ئەوە کارێکی سەختە ،زانستی ژنۆلۆژی www.komelge.com
و گفتوگۆکان لە تەوەرە و باسەکانی ژنۆلۆژی دا زەمینەی گۆڕانکاریەکەی ئاسانتر کردووە. ماریا میس :دەکرێ ژنان لەو تیۆری « کوشتنی پیاوێتی» لە ژنانی کوردەوە فێر ببن .لێرە دەلێن کە دەبێ ژن لەگەڵ پیاو هەڵبکات بۆ؟ لەگەڵ پیاوێتی ستەمکار و زۆردار هەڵبکات .هەروەها خۆشحاڵــم بە دامەزراندنی گوندی ژنوار هەنگاوێکی باشە گرنگە کە ژنان خۆیان ئەوە دەکەن .من ٢٠١٢لە زانکۆی کۆڵن بانگی کۆنفران�سی ژنۆلۆژی کرام ،بەاڵم بەهۆی تەمەن ( ٨٢ساڵ) و نەخۆ�شی نەمتوانی بەشداری بکەم .پێشتر چومە کۆبونەوەیەکی تر لە کۆڵن و بەشداریم کرد .ژنۆلۆژی گرنگە ،بەاڵم زانیاری زۆرم لەسەری نیە دەمەوێ زیاتر بزانم لەسەری .دەبێ ئەو ژنانەی کە تێکۆشان دەکەن مێژووی خۆیان بناسن ئەو ژنانەی مێژووی خۆیان نەناسن ناتوانن نە تێکۆشان و نە شتێکی تر بکەن .ئەگەر هەر کەس خۆبووەن بژی ئەوە داگیرکەری نامێنێت .ئەو گەلەی داگیرکراوە دەبێ جارێکی تر هەبوونی خۆی بدۆزێتەوە و ڕێکخستن بکات .بۆ نمونە خەڵکی هندستان دەخوازرا بتوێنرێنەوە لە نێو کەلتوری ئینگلیز دا و وەک کەلتورێکی بااڵ خۆی نیشان دا .ویستیان خەڵکی هندستان وەک خۆ لێبکەن هەر گەلێک دەبێ کەلتور و هەبوونی خۆی بپارێزێت. ن .ژنۆلۆژی :زیاتر بە چیەوە سەرقاڵن ،جێگەکەتان زۆر بێدەنگە، زۆربە�شی کەسانی بەتەمەنن؟ ماریس میس ( :کتێبخانەکەی پیشان
داین کە سەدان کتێبی خۆی تێدایە) ئێستا چەندین کتێبم بۆ زمانی دیکەش وەگەڕکراوە وبۆیان هێناومەتەوە( . بەپێکەنینەوە ) دەوڵەت ئێمەی لێرە وەک گیتۆ کۆکردۆتەوە ،وەک بار سەیرمان دەکات .لەگەڵ ئەوەی کە ئێمە خەڵکی خاوەن ئەزمونین و دەتوانین زۆر کەڵک بە دەوروبەر بگەیەنین .وەک ئەوەی کە ئێمە تەنیا چەند ساڵێکمان ماوە بۆ مردن .ئێمەیان لە کۆمەڵگە دابڕاندووە، دەوروبەرم هەموو کەسانی بە تەمەنن، بەاڵم ئێمە خۆمان نەدایە بەر ئەو کەشەی بۆمان دروستکراوە ،بەڵکو لێرە لەگەڵ پیرەکانی دەوروبەر گروپێکی میوزیکمان سازکردووە کە گۆرانیە ئەملانیە کۆنەکان زیندوو دەکەینەوە .لە ئایندەیەک نزیک دا کۆبونەوەمان دەبێت و لێرەش هەندێ ژیان بۆ شەقامیش دەگەرێنینەوە.
ماریا میس کێیە؟ ماریا میس لە ساڵی ١٩٣١لە کۆڵن لە دایک بووە .مامۆستای سۆسیۆلۆژی بووە لە زانکۆی کۆڵن .بۆ ماوەی پێنج ساڵ لە زانکۆی گۆتە لە هندستان مامۆستا بووە و نامەی دکتۆراکەشی لەسەر ژنانی هندستان بووە. ماوەیەکی درێژ چاالکی لە بزوتنەوەکانی ژنان هەبووە و یەک لە دارێژەران و چاالکی بواری ئیکۆفێمینزیمە .ژمارەیەکی زۆر لە وتار و کتێبی نوسیوە ،ناوەدارترینیان ئیکۆفێمینیزم ،ژنان دوایین داگیرکراو، پیاوساالری و زێدەبایی (کەڵەکەکردن).
53
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
دیدگای مارکسیستیانە لە نۆڤلێتی “مەسخ”دا ڕۆبێرت جەیمس ڕیس لە ئینگلیزییەوە :هێمن خالید
لە ڕووکاردا نۆڤلێتی “مەسخ” ی کافکا تەنها وەک سەرگوزشتەی کەسێک دەردەکەوێت کە بەیانیەک لە خەو هەڵدەستێ و دەبینێ بۆ حەشەرەیەک گۆڕاوە .بەاڵم خوێندنەوەیەکی ووردی نۆڤلێتەکە بە تیۆریە ئابوریەکانی مارکس و ئەنگڵس میتافۆرێکی بەرجەستە ئاشکرا دەکات کە ڕەبتێکی دەقیق و جدی لە نێوان چیرۆکە نامومکینەکە و ستراکتۆری کۆمەڵگا ،دروست دەکات. گریگۆر سامسای پاڵەوانی نۆڤلێتەکە تەمسیلی پرۆلیتاریا یاخود چینی کرێکار دەکات و بەڕێوەبەرە نەناسراو و بێناوەکەی�شی تەمسیلی چینی بۆرژوازی. ئەو ملمالنێیەی نێوان هەردوکیان کە گریگۆر بەدگۆڕانەکەی دوای دەردەکەوێت و وای لێدەکات قودرەتی کارکردنی نەبێت ،تەمسیلی ستراکتۆری لە ئینسانخستن و بێکەسایەتی کردنی پەیوەندیە چینایەتیەکان دەکات .دەکرێت میتافۆری چیرۆکەکە بۆ �سێ بە�شی ئەسا�سی جیابکرێتەوە ( ئەگەرچی ئەمانە لە ناو چیرۆکەکەدا تێکهەڵکێش و کافکا سەرەتا بەیەکداچوون). کارەکتەرەکان و ئەو چینە ئابوریەی 54
تەمسیلی دەکەن ،جێگیردەکات و پاشان بەدگۆڕانەکەی گریگۆر و ئەو ڕێگایەی کە تەگەرە دەخاتە بەردەم کارەکەیی و ڕێگری لێدەکات ،ڕوون دەکاتەوە. لەکۆتایشدا با�سی کۆتا دەرئەنجامەکانی نەبوونی قودرەتی کرێکار بۆ کار دەکات : پشتگوێ خستنی لەالیەن خێزانەکەیی و مەرگ .ئەگەرچی بەشێوەیەکی واقیعیانە ناکرێت ئینسان بگۆڕێت بۆ دەعبا بەڵکو هۆکارێک یاخود چەندین هۆکار
وایلێدەکەن توانای کاری نەمێنێت. لەبەرئەوە نۆڤلێتەکەی کافکا بریتیەلە وێنەسازی و پۆترێتێکی ناوازەی سیناریۆیەکی ڕاستەقینە و پراگماتیکی، هەروەها لەناو ملمالنێی نێوان چینە ئابوریەکان ،ووردبینیەکی بەهادارمان پێدەبەخشێت .ئێمە وەک خوێنەر هەر لە چەند الپەڕەی دەستپێکی نۆڤلێتەکە بەخێرایی ڕۆڵی گریگۆرمان وەک پرۆلیتاریەیەک لە چیرۆکەکەدا بۆ www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
کەشف دەبێت .کە وەک فرۆشیارێکی گەڕۆک و موسافیر ناچار بە کار کراوە و لە هەوڵدایە بۆ مەسرەفکێشانی خێزانەکەیی و دانەوەی قەرزەکانی باوکی لە شکستی بزنسێکی السار و سەرکەش. لەکاتێکدا کە لەسەر تەختەخەوەکەی پاڵکەوتووە ،وەک فرۆشیارێکی گەڕۆک باس لە ژیانی ڕۆژانەی خۆی دەکات ” هەموو ڕۆژێک بەڕێگاوە ..ئەشکەنجەی گەڕان و سەفەر ..دوودڵی و ناڕەحەتی گۆڕینی قیتار… .خواردنی خۆراکی بێکەڵک و خراپ” .ئەو کۆمەڵە ووشەیەی بۆ وەسفی کارەکەی هەڵیاندەبژێرێ ( ئەشکەنجە _ ناڕەحەتی و دوودڵی _ بێکەڵک و خراپ) بەشێوەیەکی دراماتیکیانە بێزاری و نیگەرانیەکەی بە کارە ڕۆژانەیەکەیەوە ،نیشاندەدەن. بەاڵم هیچ بژاردە و چارەیەکی تری نیە جگەلەوەی لەناو ئیشە جاڕس و بێزارەکەیدا لە کارکردن بەردەوام بێت، چونکە ئەو ئەندامێکە لە ” چینی مۆدێرنی کرێ وەرگر ،کە تەنها لە فرۆشتنی هێزی کارەکەیی بۆ دابینکردنی ژیانی ڕۆژانەی بچوکراوەتەوە و خۆی خاوەنی هیچ ئامرازێکی بەرهەمهێنان نیە” ( ئیقتبا�سی مارکس و ئەنگڵس) .گریگۆر دەزانێت کە تاکە ئامرازی مانەوەی لە ژیان بریتیە لە کارکردنی بەردەوام ،هەرچەندە کارەکەی جگە لە مانگانەیەکی بەشنەکردو و زەبوون هیچ سودێکی تری پێنابەخشێت .ئەو دەڵێت ” ئەگەر لە بەرخاتری دایک و باوکم نەبوایە ،زۆر دەمێک بەر لە ئێستا وازم لەو کارە دەهێنا” .ئەمە تەنها زەروریەتێکی ئابوریە وای لێدەکات هەموو ڕۆژ بچێت بۆ کار. لەژیانی ڕۆژانەی گریگۆردا ملمالنێیەک www.komelge.com
لەنێوان ئارەزووی ئینسانی بۆ کار بەخاتری سوودی ڕاستەوخۆ بۆ خۆی و خواستە ئابوریەکان کە بەهۆی ناچارکردنی بە کارکردن بۆ کەسێکی تر لەکارەکەی نامۆی دەکەن ،وجوودی هەیە .ئێمە بەزووی دوای ئاشنابونمان بە پێ بەڕێوەبەرکەیمان گریگۆر، دەناسێنرێت؛ ئەندامێکی نموونەیی چینی بۆرژوازی یان ” چینی سەرمایەداری ئامرازەکانی خاوەنی مۆدێرن،
لەبەرزیەوە قسە بۆ کرێکارەکانی خوار خۆی دەکات و
لەبەر پێگە ئابورییە پێشکەوتووەکەی
بە جۆرێک ئەکت و
نمایش دەکات کە زۆر بااڵترە لە کرێکارەکان
بەرهەمهێنانی کۆمەاڵیەتی و خاوەنکاری کاری کرێ” ( ئیقتبا�سی مانیفێستی پارتی کۆمۆنیست؛ مارکس و ئەنگڵس). بەڕێوەبەرە نەناسراو و بێناوەکە وەک کەسێکی فەرماندەر و بێهەست و بێکەسایەتی وێناکراوە .فاکتە سادەکە ئەوەیە ،نەبەخشینی هیچ ناوێک پێی لەالیەن کافکاوە ،ئاماژەیە بۆ نا ئینسانی بوونی ئەو بەڕێوەبەرە .گریگۆر باس لەوەدەکات ” بەڕێوەبەرەکە لەسەر
مێزێک دادەنیشێت و لەبەرزیەوە قسە بۆ کرێکارەکانی خوار خۆی دەکات ” و لەبەر پێگە ئابوریە پێشکەوتووەکەی بە جۆرێک ئەکت و نمایش دەکات کە زۆر بااڵترە لە کرێکارەکان .تاکە شتی جێگای بایەخ و گرنگ بەالیەوە بریتیە لە بەرهەم و داهاتی کرێکارەکان .کاتێک گریگۆر دوای پێنج ساڵ لەگەیشتنی هەموو ڕۆژێک لەکاتی خۆیدا بۆ سەرکارەکەی، چەند کاتژمێرێک دوادەکەوێت، بەڕێوەبەرەکەی دەچێت بۆ ماڵیان و بەشێوەیەکی شەخ�سی ئیهانەی دەکات، چونکە ئەو وەک ئەندامێکی چینی بۆرژوازی خۆی هیچ کارێکی نیە ئەنجامدانی بدات ،بەاڵم کاتی هەیە بچێت بۆ ماڵی گریگۆر و سەرزەنشتی بکات. وێناکردنی کافکا بۆ بەڕێوەبەرە بۆژوازیەکە نیشاندانیەتی وەک کەسێکی ناحەز و وامان لێدەکات زیاتر بەشێوەیەکی سۆزداریانە بە گریگۆری دەعباوە پەیوەندیداربین تا بە بەڕێوەبەرە مرۆڤەکەوە .ملمالنێی ئەسا�سی نۆڤلێتەکە ؛ بەدگۆڕانی گریگۆر بۆ ” دەعبایەکی ترسناک ” میتافۆرێکە بۆ هەرچەشنە تەگەرەوکۆسپێک کەوا لە کرێکارێک دەکات قودرەتی کارکردنی نەبێت . خەسڵەتە دیارەکانی پێکهاتە و فۆرمی بەحەشەرەبوونی گریگۆر بێبەها و ناچیزن بەنیسبەت تێگەیشتن لەو سراحە تەبەقیەی کە ڕوودەدات .لەبەرئەوە وەسفی حیکایەتخوانی حەشەرەکە زیاتر تەمومژاوی و ناڕوونە و لەجیاتی ئەمە ئەوەی چیرۆکەکە فۆکە�سی دەخاتە سەر بریتیە لەو ڕێگایەی کە تێیدا بەهای گریگۆر وەک کرێکارێک کاتێک توانای کارکردن لەدەستدەدات ،ناچیزدەبێت و 55
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
بەکەمدەگیرێت .کاتێکیش ئەو بەهایەی لەدەستدەدات ئەوا خێزان و بەڕێوەبەر و تەنانەت ژیانی خۆی�شی پشتی تێدەکەن و بە مەرگێکی کڵۆڵ و تەنهای دەسپێرن. یەکەم کەس کە پشتی تێدەکا بەڕێوەبەرەکەیەتی _بۆژوازی_ بەووتەی مارکس و ئەنگڵس ” بۆرژوازی ئەرزش و بەهای کەسیەتی ،لەناو بەهای ئاڵوگۆڕدا تواندۆتەوە” ،هەرکە جەنابی بەڕێوەبەر گریگۆر لە دۆخی بەدگۆڕانەکەیدا دەبینێت دەستبەجێ ماڵەکە جێدەهێڵێت و هەرگیز ناگەڕێتەوە یاخود تەنانەت تاقە ووشەیەکیش بۆ خێزانەکە نانێرێت. تەفسیرێکی ئاشکرا و ڕوونی ئەمە بریتەلەوەی کە ئەو لەو فۆرمە حەشەریەی گریگۆر وەریگرتوە ،ترساوە. بەاڵم بەگوێرەی تەرزی میتافۆری چیرۆکەکە ،ئیدراکی ئەو کە گریگۆر قودرەتی کاری لەدەستداوە ،وای لێدەکات بەچاوێک سەیری بکات کە ئەو هیچ بەها و ئەرزشێکی نەماوە و پشتی تێبکات .لەبەرئەوە بەبێ هیچ ئۆفەرێکی کار ،گریگۆر بێبەها و هیچ لەباردا نەبووە. بەڕێوەبەرەکە بەبێ هیچ گرنگی پێدان و هاوخەمی و دۆستایەتیەک بۆ گریگۆر ( پرۆلیتاریا ) ،بەپەلە ماڵەکە جێدەهێڵێت . هەروەها گریگۆر دوای ئەوەی ناتوانێت پشتگیری دارایی بۆ خێزانەکەی دابین بکات ،لەکۆتایدا لەالیەن ئەوانیشەوە پشتی تێدەکرێت .مارکس و ئەنگڵس ئاماژەیان پێداوە کە ” بۆرژوازی، ڕووپۆش و پەچەی عاتفی خێزانی پارچە پارچە کردوە و پەیوەندی خێزانی دابەزاندۆتە سەر پەیوەندی پارەی ڕووت” .نۆڤلێتی مەسخ نموونەیەکی ئاشکرای ئەم دۆخەیە؛ کاتێک گریگۆر 56
چیتر ناتوانێت پارە بۆ خێزانەکەی دابین بکات ،ئەوا پەیوەندی�شی بە خێزانەکەیەوە بەکۆتا دەگات و دەپچڕێت .باوکی کە دۆستایەتیەکی کەمی لەگەڵ هەبووە، توندترین مامەڵەی لەگەڵ دەکات و دوای بەدگۆڕانەکەی هیچ چەشنە یارمەتیەکی پێشکەش ناکات .لەیەکەم بینینی کوڕە بەدگۆڕاوەکەیدا کۆڵە مستی لێڕاست دەکاتەوە تا بیخاتەوە ژوورەکەی .پاشان ڕۆژێک کە کوڕەکەی لەدەرەوەی ژوورەکە گیری خواردووە ،بەفڕێدانی میوە بۆی پەالماری دەدات .ئەگەرچی ئەم مەشهەدە گاڵتەئامێز دیارە ،بەاڵم گریگۆر بەهۆی تێگرتنی سێوەکە لەالیەن باوکیەوە بەسەختی بریندار دەبێت و مانگێک بەو ئازاری برینەوە دەتلێتەوە.
تاقە سەردانکەر
خوشکەکەیەتی
و سەرەڕای
ناڕەحەتبوونی
بەدیمەن و ڕووکارە
ترسناکەکەی هەموو ڕۆژ خواردنی بۆ
دەبات و ژوورەکەی
پاکدەکاتەوە
ئەمە گاڵتەجاڕیە ،دوای چەند ساڵ کارکردن لەو ئیشەی ڕقی لێیبوە تا قەرزەکانی باوکی بداتەوە کەچی ئێستا
هەرکە چیتر توانای دەستخستنی ئەو پارەیەی نەماوە ،دەستبەجێ لەالیەن باوکیەوە تڕۆدەکرێت .هەڵوەشانەوە و داڕمانی کۆمپلێتی ئەو پەیوەندیە دوابەدوای نەمانی پارە و مووچەکە ،ئەوە نیشاندەدات کە پەیوەندیە خێزانیەکە لەسەر ئەسا�سی پارەی ڕووت بووە. ئەگەرچی دایک و خوشکەکەی سەرەتا بەو شێوەیە توندنین لەگەڵیا بەاڵم لەکۆتایدا ئەوانیش پشتی تێدەکەن. بەتایبەت (گرێتە)ی خوشکی ڕاستەوخۆ دوای بەدگۆڕانەکە باشە لەگەڵیدا .دایک و باوکی لەماوەی دوو هەفتەی سەرەتادا ناتوانن بچنەالی ،بەاڵم تاقە سەردانکەر سەرەڕای و خوشکەکەیەتی ناڕەحەتبوونی بەدیمەن و ڕووکارە ترسناکەکەی هەموو ڕۆژ خواردنی بۆ دەبات و ژوورەکەی پاکدەکاتەوە. لەکۆتایدا دایکی�شی دەچێتە ژوورەکەی بۆ یارمەتی گرێتە تا ئەساس و کەلوپەلەکان لەژوورەکە بەرنەدەرەوە بۆ هۆڵەکە .لەگەڵ ئەوەشدابۆ ژیانی کوڕەکەی لەباوکی گریگۆر دەپاڕێتەوە کاتێک باوکی بە تێگرتنی سێوەکان ناڕەحەتی دەکات .بەاڵم تێپەڕینی کات بەبێ هیچ پشتگیریەکی دارایی لەالیەن گریگۆرەوە ،ووردەووردە خۆشەویستی و مەیلی دایک و خوشکەکە�شی بەرەو دواجار خلۆردەکاتەوە. نەمان خوشکەکەی بە باوکی دەڵێت ” ئەو دەبێت بڕوات و نەمێنێ” و زۆر کەمتەرخەم و بێ هەست دەردەکەوێت کاتێک براکەی بە ” ئەو ”itناو دەبات .پاشان دەڵێت ئەگەر حەشەرەکە بەڕاستی گریگۆر بووبێت ئەوا زەمەنێک بەرلەئێستا درکی ئەوەی دەکرد کە مەحاڵە ئینسان بتوانێ لەگەڵ www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
زیندەوەرێکی لەو جۆرەدا بژیت ،بۆیە ئەو بە ویست و ئیرادەی خۆی ڕۆیشتووە و وونبووە .باوەڕی ئەو کە ئەو حەشەرە واقیعەن براکەی نیە ،بەهۆی ئەو فاکتەوە ئاماژەیەکی ڕوون و ئاشکرایە کە ئەو ( براکەی) بەڕاستی حەشەرەیەکە. بەاڵم بەگوێرەی میتافۆری چیرۆکەکە، کاتێک گریگۆر توانای کارکردنی نامێنێت، ئەوا چیتر لەوەکەوتووە کە شەخسێک بێت .لەبەرئەوەی پەیوەندیە خێزانیەکە لەسەر ئەسا�سی مووچە و مانگانەیەکی هاوبەشە ،بۆیە نەمانی ئەو موچە و مانگانەیەش نەمانی پەیوەندیەکەیە. کۆتا دەرئەنجامی بەدگۆڕانەکەی گریگۆر و بێ توانا هاوشێوەکەی بۆ کار، بریتی بوو لە مەرگ .ناتوانایی بۆ خواردن، چارەنوو�سی گریگۆر پشتی بە خێر و سەدەقەی خێزانەکەی بەستبوو کە تەواو زەبوونی کردبوو لەکۆتایشدا لەبرسا مرد .بەیانیەیەک ژنە خزمەتکارەیان بەسەر الشەمردووەکەیدا دەچێ و دەستبەجێ هەواڵەکە بەخێزانەکە ڕادەگەیەنێت .لەگەڵ بیستنی هەواڵەکە هیچ نیشانە و ئاماژەیەکی خەم و دڵتەنگی نیشان نادەن بەڵکو هەست بە ئاسوودەی دەکەن ،کۆمێنتی بەڕێز سامسای باوک ” ئێستا دەکرێ سوپا�سی خوا بکەین” و زۆر دڵخۆش بوو بە ڕزگاربوونی لەدەست بارگرانیەکی ئابووری بۆ سەپۆرتی کوڕەکەی .خێزانەکە لەجیاتی پرسەگێڕان و خەمخواردن ،بڕیاریاندا بچنە دەشت ودەر تا چێژ لە هەتاو و تیشکی خۆر ببینن .هەروەها لەجیاتی یادگاریەکانی ڕابردووی کوڕە لەدەسچووەکەیان، قسە لەبارەی قازانجە ئابووریەکانی مەرگی ئەو و پالنی دارایی بۆ داهاتوو، www.komelge.com
دەکەن .لەبەر ناتوانایی گریگۆر بۆ کار، بەهایەکی بۆ خێزانەکە نامێنی و پاش مەرگی جێگای بیرکردن نیە .گرنگ نیە چەند خۆشیان ویستوە کاتێک کە خاوەنی داهات و سەرمایەیەک بووە ،بەاڵم دوای لەدەستدانی قودرەتی کار ناکرێ چیتر جێگای خۆشویستن بێت .مەسەلەی ئابوری و دارایی هەموو پەیوەستیەکی عاتفی لە خێزانەکەدا پووچەڵ کردۆتەوە.
ئەگەرچی هەمان
چیرۆکە وتراوەکەی مەسخ ناکرێت لە دەرەوەی پانتایی
فەنتازیادا ڕووبدات، بەاڵم تەمسیلی
سیناریۆیەکی تەواو
واقعی کرێکارێک دەکات
کاتێک دایک وباوکەکە لەگەڵ کچەکەیان لەسەر گالیسکەکە دانیشتوون ،بیر لە هاوسەرگیری ئایندەی کچەکەیان دەکەنەوە .بەدڵنیایەوە بیر لەو قازانج و بەرژەوندیە ئابوریانە دەکەنەوە کە هاوسەری ئایندەی کچەکەیان، پێیان دەبەخشێت ،ئەگەرچی ئەمە بە نەووتراوی ماوەتەوە ،بەاڵم دەتوانین گریمانەی ئەوە بکەین کە خێزانەکە
چەند بە ئاسودەیی و دڵخۆ�شی ئەو دوانیوەڕۆیە لەسەر گالیسکەکە دانیشتوون .ئەگەر هەلومەرجەکان وا بێنەپێشەوە کە ( گرێتە) ش بکات بە بارگرانیەکی دارایی لەجیاتی سەرچاوەی سامان و داهات ،ئەوا ئەویش ڕێک چەشنی براکەی لەالیەن باوانیەوە بە فەرامۆ�شی دەسپێردرێ .ئەگەرچی هەمان چیرۆکە وتراوەکەی مەسخ ناکرێت لە دەرەوەی پانتای فەنتازیادا ڕووبدات، بەاڵم تەمسیلی سیناریۆیەکی تەواو واقعی کرێکارێک دەکات ،دوای ئەوەی قودرەتی کار لەدەستدەدات و توانای پشتگیری داریی بۆ خێزانەکەی نامێنێت ئەوا لەالیەن خاوەنکار و خێزانەکەی تڕۆدەکرێ و بەفەرامۆ�شی دەسپێردرێ. بەهۆی خوێندوەی نۆڤلێتەکە بە دیدگایەکی مارکسیستی ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە تێمی ئەسا�سی چیرۆکەکە بریتیە لە ملمالنێیەک لە نێوان پرۆلیتاریا و بۆرژوازی. لەبەرئەوەی ئابووری لە کۆمەڵگای سەرمایەداریدا جێگەی هەمووشتێکی تر دەگرێتەوە ،بۆیە ئەو کەسەی توانای کارکردن و بەدەستهێنانی مانگانە و مووچەیەکی نەبێت ،زۆربەزوویی تەرک دەکرێ و بەفەرامۆ�شی دەسپێردرێ. زۆربەی جار دەرئەنجامی ئەو تەرک و فەرامۆشکردنەش ( وەک حاڵەتەکەی گریگۆر سامسا) مەرگە.
سه‌رچاوه www.isk21.org
57
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
له‌زانكۆی كامبریج لێكۆلینه‌وه‌و به‌دواداچوون بۆ فیكری ئۆجاالن لە ئینگلیزییەوە :ڕێبوارڕەئوف ساڵح بە�شی 5 پر�سی یه‌کتاپه‌رستی کارکردن و خوێندنه‌وه‌ی ئۆجاالن ل ه سه‌ر ئاین زیاتر ل ه ده‌یه‌ی رابردوودا گه‌شه‌ی کرد ،ل ه کتێبی (ره‌گی شارستانیه‌ت)دا ک ه ل ه ساڵی ()۲۰۰۶دا وه‌رگێڕدرا بۆ ئینگلیزی ،ئۆجاالن تیشکی خسته‌سه‌ر په‌یوه‌ندی نێوان دۆگما بوون و ئاینی فه‌رمی واڵت ،ک ه بونه‌ت ه هۆی به یاسایی کردن و به‌رده‌وامیدان ب ه ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هه‌ڕه‌میی ،زۆر تا که‌م ،له‌م کاره‌یدا ئۆجاالن نه‌رمی نواند لەباره‌ی یه‌کتاپه‌رستی ،چونک ه الی وابوو ئاینه‌کانی یه‌کتاپه‌رستی له سه‌رده‌می پڕکێشه‌ی قوڵی گه‌شه‌کردنی کۆمه‌ڵگه‌کاندا سه‌ریان هه‌ڵداوه .ئه‌مه‌ش ل ه راستیدا بوو ه هۆی به‌رپابوونی شۆڕ�شی بیر و کاراکته‌ری ره‌وشتیی له مرۆڤایه‌تیدا ،ب ه به‌راورد ب ه باوه‌ڕ بوون ب ه زیاتر ل ه خودایه‌ک ،یان شه‌ریک بۆ خودا په‌یداکرد ن یان دروشمی دیکه‌ی بێدینی ل ه سه‌رده‌می پێشوودا ،ئۆجاالن ده‌ڵێت ک ه یه‌کتاپه‌رستی یان په‌رستنی خودای تاک و ته‌نها پله‌یه‌کی بااڵتری 58
پێشکه‌ش کرد ل ه بیرکردنه‌وه‌ی ژیرانه، ب ه شێوه‌یه‌کی شاراوه‌ش سه‌رنجڕاکێش ه بۆ ته‌واوی مرۆڤایه‌تی و په‌یوه‌ندی�شی هه‌ی ه ب ه سه‌رده‌می ئاڵۆزییه‌کی زیاتری مێژوویی بیرمه‌ندانه‌ی مرۆڤه‌وه ،زیاد له‌وه‌ش ،ئۆجاالن ل ه گفتوگۆکه‌یدا لەباره‌ی مێژووی مه‌سیحییه‌ت و ئیسالم ب ه ڕوونی جیاکاری ل ه نێوان پاڵنه‌ر ه شۆڕشییه‌کان و ئازادی ته‌واو ل ه چینی خواره‌وه‌دا ده‌کات ،به‌اڵم ئه‌م ه دواتر بووه هه‌ڵبژارده‌ی ده‌سه‌اڵتداره‌کان و گۆڕدرا بۆ ئامرازی ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هەڕه‌میی و ده‌ستبه‌سه‌راگرتن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ،ل ه قه‌باره‌ی یه‌که‌می مانیفێستۆکه‌یدا لەباره‌ی شارستانیەتی دیموکراتی ،ئۆجاالن وا ده‌رده‌که‌وێت ک ه دووبار ه بیری کردبێته‌وه ،ئۆجاالن ئێستا وایده‌بینێت ک ه مه‌رگی ڕێبازی ئه‌فسانه‌یی له‌گه‌ڵ گۆڕینی بۆ دۆگما بوونی ئاینیی خزمه‌ت ده‌کات ب ه شه‌رعیی بوونی ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هەڕەمیی ،ئه‌مه‌ش وه‌ک و ئۆجاالن ده‌ڵێت په‌یوه‌ندی هه‌ی ه به یه‌کتاپه‌رستییه‌وه. ل ه ڕاستیدا ،یه‌کتاپه‌رستی له‌هه‌مان کاتدا بریتی بوو ه ل ه هه‌ردوو هێزی به کۆیله‌کردن و هێزی ئازاد کردنیش،
هه‌مان بۆچونیش ڕاست ه بۆ ئه‌وانه‌ی که یه‌کتاپه‌رست نه‌بوون ،وات ه شه‌ریکیان بۆ خودا په‌یدا کردوو ه و باوه‌ڕیان ب ه زیاد ل ه خودایه‌ک هه‌بوو ه وات ه بتپه‌رسته‌کان ( ،)Polytheismسه‌یری یۆنان و رۆما بکه ل ه جواڵنه‌وه‌کانیان به‌ره‌و دیموکرا�سی و زاڵبوون. ل ه ناو نه‌ریته‌کانی یه‌کتاپه‌رستیدا ئه‌گه‌ر سه‌یرێکی نزیک بکرێت له‌وانه‌ی ک ه ل ه چینی زوڵم لێکراون ،وشیارییه‌کی وا کراون ک ه رێز ل ه فره‌ژنی بگرن، ئه‌مه‌ش له‌وانه‌ی ه ل ه رێبازه‌کانی کابه‌ال ( ،)Cabbalahسۆفی ( ،)Sufiکواکه ( )Quakerهه‌بێت ،یان ل ه ناو ئاینه‌کانی جودایزم ،ئیسالم یان مه‌سیحیه‌تدا، رۆیشتن به‌ره‌و یه‌کتاپه‌رستی رۆیشتنێکی بێسود بوو ،ک ه ل ه الیه‌ن نوخبه‌ی کۆمه‌ڵگه‌و ه سه‌رکردایه‌تی ده‌کرا له سه‌رده‌مه‌کانی ئه‌خناتۆن (،)Akhenaton جۆسیا ( )Josiahو زه‌رده‌شت ()Zoroaster ک ه کاریگه‌رییان هه‌بوو ل ه رازیبوون به یه‌کتاپه‌رستی ،وه‌ک و چه‌کێکی سه‌ره‌تایی دژی چینی جوتیاران. ته‌نانه‌ت ل ه به‌هێزترین ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی ک ه خۆیان ب ه یه‌کتاپه‌رست ده‌زانن ،جوتیاران و هه‌ندێک له‌وانه‌ش www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
ک ه خۆشبه‌ختن ل ه چینه‌کانی دیکه، خۆیان وا ده‌بیننه‌و ه ک ه به‌ره‌نگاریان ده‌کرێت ل ه الیه‌ن رۆحییەتێکه‌و ه که ته‌نانه‌ت کۆنتر ه ل ه رێبازی حه‌رامکردن و دۆگمابوونی یه‌کتاپه‌رستی دینیی ،نات ته‌رنه ( ،)Nat Turnerفرێدریک دۆوگاڵس ( ،)Frederick Douglasهاریت ته‌بمان ( ،)Harriet Tubmanماڵۆم (،)Malcolm سۆجۆن ه تروس ( )Sojourner Truthو جۆن براون ( )John Brownل ه گه‌ڵ زۆری دیکه‌دا پێیانوابوو ک ه ئاماده‌بوونی هێزی رۆحیی هانیان ده‌دات به‌ره‌و ئازادی ،به‌اڵم ل ه به‌رامبه‌ردا ره‌شپێست ه چه‌کداره‌کان ( )Black Panthersرێگایه‌کی سه‌خت و توندیان گرته‌به‌ر بۆ ئه‌وه‌ی کۆڵنه‌ده‌ن له خودا ل ه پێناوی ئازادیدا ،ئه‌و ئازادییه‌ی رۆحییه‌تی مارک�سی به‌به‌ردا کرابوو وه نکۆڵی ده‌کرد له‌و ترسه‌ی ک ه هاتبوو بۆ هێزی ڕاسته‌قینه‌ی ئاینه‌که‌یان (Ultimate .)Reality ئه‌م خاڵه‌ی ه دژی چیرۆک ه ئاینیی ه مه‌زنه‌کان ک ه هه‌ڵوه‌سته‌یه‌ک ده‌کات ل ه نێوان یه‌کتاپه‌رستی و فره‌خوداییدا ،ئه‌م خاڵ ه خاڵێکی زۆر گرنگ ه و شایه‌نی ئه‌وه‌یه سه‌رنجێکی نزیکی لێبده‌ین ،ل ه راستیدا، یه‌کێک ل ه ئێم ه ک ه دۆنال د ()Donald ده به‌شێکی زۆر ل ه هاوینی رابردووی به‌کارهێنا بۆ گه‌ڕان ( )Searchب ه دوای بنچینه‌ی یه‌کتاپه‌رستی و تێگه‌یشتن ل ه گرنگی ئه‌م یه‌کتاپه‌رستیی ه بۆ جیهانی رۆژئاوا ،بێ ئه‌وه‌ی ب ه مه‌به‌سته‌وه بیڵێین ،ئێم ه به‌رده‌وام بۆچوونی جیاوازمان ده‌دۆزییه‌و ه لەباره‌ی بنچینه‌ی یه‌کتاپه‌رستی و پێگه‌که‌ی ل ه مێژوودا، بۆی ه ده‌بوای ه ب ه شێوه‌یه‌کی قوڵتر به دواداچونمان له‌سه‌ر بکردایه ،بیرمه‌ند و www.komelge.com
شاره‌زایان جیاوازییه‌کی قوڵیان ده‌رده‌بڕی ل ه بۆچونه‌کانیان ،به‌اڵم ب ه وریاییه‌وه خۆیان دورده‌خسته‌و ه ل ه ده‌ربڕینی بۆچوون و کۆمێنت ه ره‌خنه‌ییه‌کانیان دژ به توێژینه‌وه‌ی بیرمه‌ند ه هاوڕێکانیان. سه‌رهه‌ڵدانی ب ه سه‌باره‌ت یه‌کتاپه‌رستی ،دوو گریمان ه هه‌یه، گریمانه‌ی یه‌که‌م ئه‌وه‌ی ه ک ه یه‌کتاپه‌رستی ل ه سه‌رده‌می فیرعه‌ون ئه‌خناتۆن ()Pharaoh Akhenatonه‌وه ،ل ه ()۱۳۰۰ ه‌کانی پێش زایین ده‌ستی پێکردووه ،له‌و سه‌رده‌مه‌دا بانگه�شی ئه‌وه‌یان ده‌کرد که
هیچ خودایه‌ک بوونی نیی ه جگ ه ل ه خۆر ( ،)Atonئه‌مه‌ش وایکرد ل ه فیرعون که هه‌موو وێنه‌ی خوداکانی تر خاپور بکات له‌گه‌ڵ داخستنی ئه‌و په‌رستگایانه‌ی ک ه خوداکانیان تێدا ده‌په‌رسترا ،به‌اڵم شانشینه‌که‌ی دووچاری دۆڕانێکی سه‌ربازی بووه‌وه ،دواتر بەشێوه‌یه‌کی گوماناوی کۆچی دوایی کرد ،سکۆالر و بیرمه‌ندان پێیانوای ه ک ه ل ه الیه‌ن قه‌شه‌کانی ئه‌و په‌رستگانه‌و ه کوژرابێت ک ه فیرعه‌ون پێشتر دایخستبوون ،هه‌روه‌ها هه‌ندێک پێیانوای ه ک ه ئه‌و ه مسرییه‌کان بوون که باوه‌ڕ بونیان ب ه یه‌کتاپه‌رستی پیشاندا به‌هۆی تێگه‌یشتنێکی ئاینی ک ه داکۆکی
له‌سه‌ر ئه‌و ه ده‌کرده‌و ه ک ه خودایه‌کی تاک و بڵند و ئاڵۆز هه‌ی ه ک ه ل ه پێکهاته‌کانی نێر ه و مێی ه دروست بووه. ئێستا ده‌توانین ببینین ک ه ئه‌م هه‌موو کار ه ده‌رباره‌ی یه‌کتاپه‌رستی ب ه به‌رده‌وامی زیاد ده‌کات و ئاڵۆز ده‌بێت بۆ سکۆالر و بیرمه‌نده‌کان ،بۆ ئه‌وه‌ی ب ه روونی پێناسه‌ی بکه‌ن ،هێشتا گه‌شه‌کردنی یه‌کتاپه‌رستییه‌کی ڕاسته‌قین ه به گه‌شه‌کردنێکی گرنگ ده‌بینرێت ل ه هۆشیاری مرۆڤدا ،داماڵینی جیهان له فۆرم و بایه‌خی ئاینیی و پیرۆزیی تاڕاده‌یه‌ک ده‌بێت ه هۆی زیادکردنی داهێنان ل ه الیه‌ن مرۆڤه‌وه ،به‌اڵم ئه‌م ه بایه‌خێکی سیا�سی مه‌زنی هه‌یه ،له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌م ه به‌کار ده‌هێنرێت بۆ جیاکردنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی ئاینیی و خودایی له‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی ک ه که‌متر باوه‌ڕیان ب ه خودا و ئاین هه‌یه، گه‌شه‌کردنی یه‌کتاپه‌رستی خاڵێکی جیاکردنه‌وه‌ی ه ل ه نێوان ژیری و گێلیدا، یان ل ه نێوان باش و خراپدا ،یان ل ه نێوان شارستانی بوون و ناشارستانی بووندا. گریمانه‌ی دووه‌م جه‌ختکردنه‌وه‌یه له‌سه‌ر به‌هاری یه‌کتاپه‌رستی ل ه فێرکردن و په‌روه‌رده‌ی ئاینی زه‌رده‌شتیدا که مێژووه‌که‌ی بۆ ( 500تا )600ساڵ پێش زاین ده‌گه‌ڕێته‌وه ،جوله‌ک ه ئاواره‌کانی بابل باوه‌ڕیان به‌م بۆچوون ه هێناو خستیان ه نێو پرۆگرامی تێگه‌یشتنی ئاینیی دوای ئاواره‌بوونی خۆیانه‌وه، به‌اڵم دواتر دایانڕشته‌وه‌و ده‌ستکارییان کرد ل ه سه‌رده‌می پاشای جوله‌که‌کان جۆسیا ()Josiahدا ،له‌و چاپه‌ی کتێبه دینییه‌که‌یاندا جوله‌که‌کان جه‌خت ده‌که‌نه‌و ه ک ه یه‌ک خودا هه‌یه ،ئه‌و جوله‌کانه‌ی ک ه خودای هه‌ڵه‌ی دیکه‌یان 59
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:19 - August 2017
ده‌په‌رست سزا ده‌دران و ده‌گوازرانه‌و ه بۆ مه‌نفا ،نووسه‌ر و سکۆالر ه جوله‌که‌کان متمان ه و بایه‌خ ناده‌ن ب ه مسرییه‌کان و ئێرانییه‌کان بۆ باوه‌ڕه‌کانیان بە یه‌کتاپه‌رستی. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ،هیچ به‌ڵگه‌یه‌کی مێژوویی نیی ه پیشانی بدات ک ه خه‌ڵکی ئیسرایل ل ه سه‌رده‌می جودا ()Judah هه‌رگیز په‌یڕه‌وی یه‌کتاپه‌رستیان کردبێت و خودای تاک و ته‌نهایان په‌رستبێت، به‌ڵکو به‌ڵگ ه مێژووییه‌کان پیشانی ده‌ده‌ن ک ه جوتیارانی جوله‌ک ه په‌رستنی چه‌ند خودایه‌کیان په‌یڕه‌و کردوو ه ب ه درێژاییی سه‌رهه‌ڵدانی ده‌سه‌اڵتیان ل ه فه‌ڵه‌ستین. ته‌نانه‌ت بیروباوه‌ڕی یه‌کتاپه‌رستی بوو ه نیشانه‌یه‌ک بۆ جیاکردنه‌وه‌ی دینی جوله‌ک ه ل ه دینه‌کانی دیکه، بیروباوه‌ڕی یه‌کتاپه‌رستی شۆڕ بووه‌و ه بۆ مه‌سیحییه‌کان و موسوڵمانه‌کان، ئه‌مانیش یه‌کتاپه‌رستیان سه‌پاند به‌سه‌ر پەیڕەوکەرەکانیاندا ب ه شێوه‌یه‌ک که ئه‌گه‌ر که‌سێک سه‌رکه‌وتوو نه‌بوای ه له‌م تاقیکردنه‌وه‌یه‌دا ئه‌وا دژایه‌تی ده‌کراو سزا ده‌درا ،هه‌روه‌ها له‌وه‌ته‌ی ئه‌م �سێ ده‌ربڕین ه سه‌ره‌کییه‌که‌ی یه‌کتاپه‌رستی دروست بووه‌و تێگه‌یشتنی جیاوازیان هه‌ی ه بۆ یه‌کتاپه‌رستی ،ده‌ستکرا به چه‌وسانه‌وه‌و سزادانی یه‌کتری و دژایه‌تی کردنی بیروباوه‌ڕ ه ناباوه‌کانیان یان ناپه‌سه‌نده‌کانیان (.)Unorthodox Beliefs له‌سه‌ر ئاستی کۆمه‌اڵیه‌تی و ئاینیی، ئه‌م باوه‌ڕبوون ه لێکچووه‌ی یه‌کتاپه‌رستی له‌ناو جوله‌که‌کان و مه‌سیحییه‌کان و موسوڵمانه‌کان هیچ راستیه‌کی نییه، چونک ه جوله‌که‌کان و مه‌سیحییه‌کان و موسوڵمانه‌کان نه‌ک ته‌نها جیاوازیان 60
هه‌ی ه له‌وه‌ی ک ه چۆن ل ه یه‌کتاپه‌رستی تێده‌گه‌ن و په‌یڕه‌وی ده‌که‌ن ،به‌ڵکو هه‌ریه‌که‌شیان له‌ناو خۆیاندا و له نه‌ریته‌کانیاندا جیاوازیان هه‌ی ه له‌سه‌ر ده‌ربڕینی بیروباوه‌ڕی یه‌کتاپه‌رستی ،به‌اڵم با بگه‌ڕێینه‌و ه سه‌ر روونکردنه‌وه‌که‌ی ئۆجاالن ،ل ه مانیفێستۆکه‌یدا ئۆجاالن هێشتا ئاماده‌ی ه رازی ببێت و دان بنێت ب ه هه‌ندێک الیه‌نی ئیجابی یه‌کتاپه‌رستی، بۆ نموونه ،ئۆجاالن ئه‌و ه ده‌ڵێت که باوه‌ڕی یه‌کتاپه‌رستی له‌گه‌ڵ عبرییه‌کاندا ( )Hebrewsزیاتر په‌یوه‌ندیدار بووه ب ه به‌رگریکردنیان بۆ ئه‌وه‌ی ل ه ناو شارستانێتیدا نه‌توێنه‌وه ،زۆر تا که‌م، ئۆجاالن ره‌خن ه له‌و پێکهات ه خێڵه‌کییه‌ی عبرییه‌کان ده‌گرێت و لۆمه‌یان ده‌کات، به‌وه‌ی ک ه هۆکار بوون ه بۆ سه‌رهه‌ڵدانی چه‌مکی نه‌گۆڕینی یاسا کۆن و خێڵه‌کییه‌کان ،هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا گواستنه‌و ه و گۆڕان ل ه بااڵده‌ستی خودایی بۆ وێنه‌ی پادشای سه‌ربه‌خۆ و داڕێژه‌ری یاسا ،ئه‌و پادشایانه‌ی ک ه هه‌ر خۆشیان بڕیاری جێبه‌جێکردنی یاسا و فارمانه‌کانیشیان ده‌دا. به�شی6 : بۆچونی ئۆجاالن له‌سه‌ر ئیسالم و مه‌سیحیه‌ت ده‌رباره‌ی ئیسالم ،ئۆجاالن پارێزگاری له‌و ه ده‌کات ک ه ده‌سته‌واژه‌ی خودا (أهلل) خۆی چه‌مکێکی ئه‌وه‌ند ه فراوانه ک ه ئه‌گه‌ر ل ه الیه‌نی سۆسیۆلۆجیه‌وه قسه‌ی له‌سه‌ر بکه‌ین ل ه توانایدا هه‌ی ه بۆ یه‌کانگیرکردنی سرو�شی پیرۆزیی ئاسمانی له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگه‌دا؛ به‌اڵم ئه‌و کێشانه‌ی ک ه دواکه‌وتوه‌کانی ئیسالم پێیان خۆشه
لێی تێبگه‌ن و پارێزگاری لێبکه‌ن ئه‌و یاسا و فه‌رمان ه نه‌گۆڕانه‌ی ه ک ه ب ه شێوه‌یه‌ک زۆر ناڕونن .ئۆجاالن الی وای ه که هه‌رچه‌ند ه ئه‌و شێو ه تێگه‌یشن ه ل ه یاسا و فه‌رمانه‌کان و نه‌گۆڕینیان ،له‌وانه‌ی ه به‌سود بوبێت بۆ زاڵبون به‌سه‌ر ئاژوه و پاشاگه‌ردانی هۆز و تیره‌کان ل ه سه‌رده‌می خۆیدا ،به‌اڵم دواتر و ل ه دوای چه‌ند سه‌ده‌یه‌ک ئه‌م چه‌ق به‌ستنه‌ی یاسا و فه‌رمانه‌کان و نه‌گۆرینیان سه‌ری کێشا بۆ دیاریده‌ی کۆنه‌پارێز ()Conservatism ک ه تێیدا دواکه‌وتوانی ئایین ده‌یانه‌وێت پارێزگاری له‌و یاسا و فه‌رمانان ه بکه‌ن و ب ه نه‌گۆڕاوی بیانهێڵنه‌و ه ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمییدا. ئۆجاالن ،رێزده‌گرێت ل ه پێغه‌مبه‌ری ئیسالم ‹موحه‌مه‌د› .ستای�شی ده‌کات به‌وه‌ی ک ه خۆی به‌دور گرت له‌و نه‌خۆشیی ه باوه‌ی ک ه خۆی ب ه خودا بناسێنێت ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا الی وایه پێغه‌مبه‌ر ل ه توانایدا نه‌بوو ک ه زاڵ بێت به‌سه‌ر توند و تیژیی و زاڵبوونی یه‌هودیدا. هه‌روه‌ها ،ئۆجاالن ستای�شی پێغه‌مبه‌ری ئیسالم ده‌کات بۆ جه‌ختکردنه‌وه‌ی له‌سه‌ر ره‌وشت ،ئه‌مه‌ش ئه‌و ه پیشان ده‌دات ک ه پێغه‌مبه‌ر درکی کردبوو ب ه کێش ه قوڵ و درێژکانی کۆمه‌ڵگه‌ی شارستانیی .له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ،ئۆجاالن پێغه‌مبه‌ری ئیسالم ب ه که‌سێکی مه‌زن وێن ه ده‌کات، ل ه بواره‌کانی چاکسازیی و ته‌نانه‌ت شۆڕشگێڕیشدا .ئۆجاالن تێبینیه‌کانی ئه‌رێنیی ه ده‌رباره‌ی حوکم و یاساکانی پێغه‌مبه‌ر بۆ ئه‌و دژایه‌تییه‌ی ک ه ده‌یکرد دژی به‌ندایه‌تی باو و ناسراو ،له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌ڵسوکه‌وت و پاڵپشتیی ه باشه‌ش که به‌رامبه‌ر ب ه ئازادیی هه‌یبوو .ته‌نانه‌ت www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،19ئاب 2017ز \ خه‌رمانان 2717ك
ئۆجاالن ئه‌وه‌ش ده‌ڵێت ک ه پێغه‌مبه‌ر ب ه هیچ شێوه‌یه‌ک کۆیالیه‌تی ژنانی قبوڵ نه‌کردوو ه و ره‌تیی کردووه‌ته‌وه .له کۆتایشدا ،ئۆجاالن جه‌خت ده‌کاته‌وه ک ه پێغه‌مبه‌ر درکی ب ه جیاوازیی چینایه‌تی و خاوه‌ندارێتی کرد ل ه کۆمه‌ڵگه‌دا ،ئه‌و واده‌رده‌که‌وت ک ه وه‌ک و سۆشیال- دیموکرات هه‌وڵیداو ه بۆ ئه‌وه‌ی رێبگرێت ل ه قۆرغکاری و دروست بوونی هه‌یمه‌نه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی ل ه الیه‌ن یه‌ک چینه‌وه ،هه‌ر بۆی ه ده‌ستی ب ه به‌کارهێنان و دانانی باجی قورس کرد. ب ه پشتبه‌ستن ب ه ئۆجاالن ،به‌هێزترین تایبه‌دمه‌ندێتی ئیسالم ئه‌و هاوسه‌نگییه‌یه ک ه دروست بوو ل ه نێوان مادده‌خوازیی و رۆشنبیریی ئایدۆلۆژیی .ئه‌مه‌ش جیاوازه له‌وه‌ی ک ه ل ه مه‌سیحییه‌تدا هه‌یه، به‌وه‌ی ک ه بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان ده‌کرد ک ه ره‌وشت تیایدا هێزی سه‌ره‌کی ده‌بێت .به هۆی ئه‌م کاریگه‌رییه‌وه ،ئۆجاالن تیشک ده‌خات ه سه‌ر یه‌کێک ل ه وته‌کان (حدیث)ی پێغه‌مبه‌ر ک ه ده‌ڵێت»:کار بۆ ئه‌م دونیایه‌ت بک ه ب ه شێوه‌یه‌ک که‌وا هه‌ست بکه‌یت هه‌رگیز نامریت ،کار بۆ ئه‌و دونیاشت بکه ب ه شێوه‌یه‌ک که‌وا هه‌ست بکه‌یت سبه‌ی ده‌مریت». ئه‌مه‌ش ئه‌و ه روونده‌کاته‌و ه ک ه له ئیسالمدا جۆر ه هاوسه‌نگییه‌ک هه‌یه ،له نێوان خه‌مه‌کانی مرۆڤ بۆ ئه‌م دونیا و ئه‌و دونیا�شی. ئۆجاالن ،به‌رده‌وام ده‌بێت و سه‌رنجیش ده‌دات له‌سه‌ر پێوه‌ندی ‹سه‌دام حوسێن› له‌گه‌ڵ قورئاندا راسه‌وخۆ پێش ل ه سێداره‌دانی .ئۆجاالن، الی وای ه ئه‌و په‌نا بردنه‌ی سه‌دام بۆ قورئان جێگه‌ی گرینگی پێدان ه و نیشانه‌یه‌که www.komelge.com
به‌وه‌ی ک ه قورئان هێزێکی جیاواز و تایبه‌ت ده‌به‌خشێت بۆ بنیاتنانی هۆش و بییری ئه‌و که‌سانه‌ی ک ه هیچ هیوایه‌کیان نه‌ماوه .دواتر ئۆجاالن ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر بابه‌تی به‌هه‌شت و دوبار ه جه‌خت ده‌کاته‌و ه ک ه به‌هه‌شت هۆکارێک ه بۆ به‌ده‌ستهێنانی هیوا ل ه که‌شێکی زۆر بێهیوایدا ،ئه‌مه‌ش ئامرازێک ه ک ه به‌رده‌وام کۆپی ده‌کرێت وه‌ک و وه‌اڵمێک بۆ زوڵم و کۆیله‌گه‌رایی .که‌سێک له‌وانه‌ی ه تێنه‌گات له‌و په‌یامانه‌ی ک ه ل ه کتێب ه پیرۆزه‌کاندا هاتوون به‌بێ تێگه‌یشتن له‌و ره‌وشانه‌ی ک ه ل ه کۆیله‌گه‌رایدا هه‌یه .دواتر ،ئۆجاالن ئه‌وه‌ش زیاد ده‌کات ،ک ه ئه‌و ه ته‌نها ره‌وشه زۆردارییه‌کانی کۆمه‌ڵگ ه نییه ،به‌ڵکو سروشتیی ئاسایی مرۆڤ ه ک ه هه‌وڵ ده‌دات بۆ به‌ده‌ستهێنانی ره‌وشێکی یۆتۆپیان ه و به‌هه‌شت کردن ک ه به‌رامبه‌ره‌که�شی یان دژه‌که�شی دۆزه‌خه .به‌بێ ههوڵدان بۆ داهاتویه‌کی باش ،ژیان کردن به‌ئاسانی به‌رده‌وام نابێت. ئه‌و ه جێگه‌ی پرسیار ه ک ه ئاخۆ ههوڵدان بۆ به‌ده‌ستهێنانی به‌هه‌شت ب ه شێوه‌یه‌کی کرداری هه‌وڵدانیشه بۆ ئایینده‌‌یه‌کی باشتر؟ ئه‌مه‌ش نه‌ک له‌به‌رئه‌وه‌ی ک ه ل ه نه‌ریتی ئیبراهیمیی ()Abrahamic Traditionدا با�سی بوونی به‌هه‌شت کراوه ،به‌ڵکو له‌وه‌ش گرینگتر له‌به‌رئه‌وه‌ی ک ه ههوڵدان بۆ به‌ده‌ستهێنانی به‌هه‌شت ههوڵدان ه بۆ ئه‌و ئاره‌زووه قوڵه‌ی مرۆڤ بۆ یه‌کگرتنه‌و ه له‌گه‌ڵ رابردوو ،ب ه شێوه‌یه‌کی تایبه‌تتریش یه‌کگرتنه‌و ه له‌گه‌ڵ ئه‌و که‌سانه‌ی که خۆشت ویستوون و له‌ده‌ستت داون .ئه‌مه ویستێک ه بۆ نه‌مردن و ژیانی هه‌تاهه‌تایی بۆ خۆمان و بۆ ئه‌وانه�شی ک ه خۆشمان
ده‌وێن .ئه‌مه‌ش ئاره‌زوویه‌ک ه ک ه ئۆجاالن ناوی لێناو ه «ترس ل ه مردن». ب ه پشتبه‌ستن ب ه رونکردنه‌وه‌که‌ی ئۆجاالن ،هه‌ردوو دیینی ئیسالم و مه‌سیحی به‌ڵێنی ته‌واو ده‌ده‌ن بۆ کۆتایهێنان ب ه کۆیالیه‌تی؛ به‌اڵم پرسیاره‌ک ه له‌وه‌دای ه که ئای ه ئه‌لته‌رناتیڤیان چییه؟ بۆ کۆیله‌گه‌رایی و زوڵم و زۆرداریی؟! ئۆجاالن به‌رده‌وام ده‌بێت و ده‌ڵێت نه‌بوونی ئه‌لته‌رناتیڤ یان جێگره‌و ه بۆ کۆیله‌گه‌رایی و زوڵم و زۆرداریی واتای خۆالدان و خۆدزینه‌وه دێت له‌و به‌ڵێنه‌ی ک ه ژیانێکی وه‌ک و به‌هه‌شت دابین بکه‌یت ل ه جیاتی کۆیله‌گه‌رایی ل ه کاتێکدا ک ه ده‌یانه‌وێت پاشه‌کش ه بکه‌ن ب ه جیهانی عه‌ملان ی به‌ره‌و ناو جیهانی کۆمه‌ڵگ ه گاورییه‌کان و قوتابخان ه دیینییه‌کان (،)Madrasas ئه‌مه‌ش ههوڵدان ه بۆ ئه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه‌کان ب ه فۆرمی نوێ بنیاد بنێرێنه‌وه. هه‌ستی شاراوه‌ی شۆڕشگێڕانه‌ی ئه‌و دیینداران ه زیاتر ده‌ڕوخێت له‌سه‌ر ده‌ستی سه‌رکرده‌ی که‌نیسه‌کان و فه‌رمانڕه‌واکانی ئیسالم ک ه دیینه‌کانیان وه‌ک و ئایدییایه‌کی بنه‌ڕه‌تی و رابه‌ر ده‌خه‌ن ه پێش ()Instrumentalisation و ب ه ئاسانی سیستمی کۆیله‌گه‌رایی و مافی خاوه‌ندارێتی کۆیله‌یان زیندوو کرده‌وه .ئۆجاالن ،ب ه گرینگیه‌و ه ده‌ڵێت ک ه شارستانییه‌تی مه‌سیحی و ئیسالمیی نادادپه‌روه‌رییان تێدابوو ،بوون ه هۆی دروست بوون و زیندوکردنه‌وه‌ی رژێم ه کۆیله‌گه‌راکان و ئه‌ماره‌ته‌کان ( )Principalitiesو ده‌وڵه‌تی شاریی و ئیمپراتۆره‌کان ل ه ژێر ناوی ئیسالم و مه‌سیحییه‌تدا .ئه‌م پێناسه‌یه‌ش وایکرد ک ه ئه‌مان ه نوێنه‌رایه‌تی ئایدۆلۆژیایه‌کی 61
NO:19 - August 2017
ئیسالمیی یان مه‌سیحیی روخێنه‌ر بکه‌ن ،چونک ه ل ه راستییدا ئامانجی ئه‌م یۆتۆپیایان ه دروست کردنی شارستانییه‌کی نوێ نه‌بوو ،به‌ڵکو ئامانجیان رزگاربوون بوو ل ه ژیان و گۆڕینی بۆ ناو که‌شێکی جوان. ل ه ده‌ره‌نجامدا ،ئۆجاالن به‌و ه کۆتایی پێدێنێت ک ه سه‌ره‌ڕای ئامانجه‌کانیان، یۆتۆپیای هه‌ردوو ئایینی مه‌سیحیی و ئیسالمیی بوون ه هۆی خزمه‌تکردنی سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی سه‌رمایه‌داریی ( ،)Capitalismته‌نانه‌ت ملمالنێش له نێوان ئه‌م دوو ئایینه‌دا بوو ه ملمالنێی نێوان ده‌وڵه‌تان و چیتر ئه‌و ملمالنێیان ه ب ه ملمالنێی نێوان ئه‌و دوو ئایین ه ناویان ناهێنرێت .ل ه راستییدا ئه‌و ملمالنێیانه بنچین ه و هۆکاره‌کانیان بۆ پاڵنه‌ره‌کانی پله‌به‌ندی هه‌ره‌می و شارستانی ده‌گه‌ڕێته‌وه ،له‌م نێوه‌نده‌شدا ئایین ته‌نها به‌کارهێنراو ه بۆ روپۆشکردن و شاردنه‌وه‌ی .هه‌روه‌ها ،لێردا ئایین ب ه شێوه‌ی مه‌جازی ()Metaphor و رازاندنه‌و ه به‌کار هاتوون ،وه‌کو ماسکێک بۆ شاردنه‌وه‌ی راستیی هۆکاری ملمالنێکان .ئه‌م یۆتۆپیا ئایینییانه ته‌نها ل ه خزمه‌ت کردنی سه‌رهاڵدانی سه‌رمایه‌دارییدا نه‌وه‌ستاون ،به‌ڵکو هیچ کارامه‌یه‌کیان نیی ه بۆ جوانکردن و باشکردنی ژیان ل ه جیهانی سه‌رمایه‌داریی دا ،ئه‌مه‌ش وه‌کو کارێک ک ه ئۆجاالن الی وای ه ته‌نها له‌الیه‌ن هێزو کارامه‌یی جۆرێکی نوێ ل ه زانستی کۆمه‌ڵگ ه (کۆمه‌ڵناسیی- )Sociologyده‌کرێت ئه‌نجام بدرێت. ده‌بێت ب ه شێوه‌یه‌کی ئازادانه‌ش ئه‌نجام بدرێت ،زانستێک ک ه ته‌نها ده‌توانین خه‌یاڵی بکه‌ین ،چونک ه ئه‌م شێو ه ل ه 62
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
زانستی کۆمه‌ڵناسیی رێگری لێده‌کرێت و کۆت و به‌ند کراو ه ب ه هۆی ئه‌وه‌ی ک ه ئێمه ل ه سه‌رده‌می گه‌شه‌ی ئاسۆیی نوێخوازیی سه‌رمایه‌داریی داین؛ به‌اڵم ئه‌م ه کارێکه ک ه ئۆجاالن به‌ڵێن ده‌دات ئه‌نجامی بدات و بیکات ب ه به‌شێک ل ه کار و لێکۆڵینه‌وه‌کانی داهاتووی .هه‌وڵێکی کرداریی ک ه ببێ ه هۆی داڕوخانی هه‌ڵسوکه‌وت و بییروباوه‌ڕی کۆنه‌په‌رستانه‌ی ئایین. دابه‌زین و گۆڕینی ئایینی ئیسالم و مه‌سیحیه‌ت بۆ فۆرمێکی نوێ پێویسته ،ب ه الیه‌نی که‌مه‌و ه ده‌رباره‌ی کاریگه‌ری ئه‌و نه‌ریتی کۆن ی ئایین ی له‌سه‌ر کاروباره‌کانی ئه‌م جیهانه ،به‌اڵم ئه‌و ه له هه‌مان کاتدا نامه‌یه‌کی گه‌ردن ئازادانه‌یه و نیمچ ه لێخۆشبوونێک ه ل ه ئیسالم و مه‌سیحیه‌ت .ئۆجاالن ئه‌و سه‌رده‌مه نوێی ه ک ه دروست ده‌بێت ،جیاده‌کاته‌وه ل ه سه‌رده‌م ه درێژخایه‌ن ه مێژووییه‌که‌ی کرداری گه‌نده‌اڵنه‌ی ئه‌و ئایینان ه و ده‌ست به‌سه‌راگرتن و هه‌لقۆستنه‌وه‌ی پیاوانی ئایینی و دهسهاڵتداران ،ئه‌وانه‌ی ک ه به دوای شه‌رعیه‌تدا ده‌گه‌ڕان بۆ پله‌به‌ندییه هه‌ره‌مییه‌کانیان و نادادپه‌روه‌رانه ده‌ستیانکرد ب ه سود بینین ل ه ماسکه ئاینییه‌کان و گۆڕینی مانای راسته‌قینه‌ی هه‌ردوو ئایینی ئیسالم و مه‌سیحی. ئایینی ئیسالم ب ه شێوه‌یه‌کی گشتیی وا ره‌چاوده‌کرێت ک ه یه‌کێک ه ل ه سه‌رچاوه سه‌ره‌کییه‌کانی رۆشنبیریی ل ه رۆهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا ،هه‌روه‌ک و ئایینی مه‌سیحی که بناغه‌ی رۆشنبیریی رۆژئاواییه(Western .)Cultureئۆجاالن ،ناکۆک ه له‌گه‌ڵ ئه‌و بۆچوونه‌ی ک ه الیوای ه سه‌رچاوه‌ی راسته‌قینه‌ی هه‌ردوو کولتووره‌که بۆ پێنج هه‌زار ساڵ بگه‌ڕێه‌وه ،وه‌کو
ته‌مه‌نی پله‌به‌ندی هه‌ره‌می و پێکهاته‌ی ده‌وڵه‌ت .ئه‌گه‌ر ئۆجاالن به‌م جۆر ه رێزی زۆر نیشان بدات بۆ ب ه ره‌سه‌نی بوون و په‌یامی شۆڕشگێڕانه‌ی ئیسالم و مه‌سیحیه‌تی پێشوو ،که‌وات ه ئۆجاالن بایه‌خێکی که‌متر پیشان ده‌دات بۆ دواکه‌وتوو ه گه‌نده‌ڵه‌کانی ئه‌م سه‌رده‌مه، ئه‌وانه‌ی ک ه ل ه ژێر ناوی خودادا خۆیان ده‌رده‌خه‌ن .ئه‌م بییروڕایه‌ی ئۆجاالن سنوردار و مه‌به‌ستدار ه و له‌م که‌م بایه‌خکردنه‌ش مه‌به‌ستی ئیسالمییه سیاسییی و رادیکاڵه‌کانه .لێره‌دا ئه‌و بزوتنه‌وانه‌ی ک ه ئۆجاالن پشتگوێیان ده‌خات و بێبایه‌خیان ده‌کات ب ه بزوتنه‌وه به‌رگریکار ه درۆینه‌کان ناو ده‌بات ،به شێوه‌یه‌کی ترسناک دژایه‌تی نوێخوازیی ئه‌وروپا ده‌که‌ن و ره‌خنه‌ی لێده‌گرن ،ب ه راده‌یه‌ک ک ه ده‌گات ه ئه‌وه‌ی ک ه توندوتیژی تێدا به‌کاربێنن ،ئه‌م کردارانه‌شیان بووه هۆی ئه‌وه‌ی ک ه له‌سه‌ر جلوبه‌رگ و ریشیان ره‌نگ بداته‌وه .ل ه راسیی دا ئه‌و جۆر ه که‌س ه توندڕه‌وان ه ناخ و جه‌سته‌یان پڕ ه ل ه دواکه‌وتوترین پاشماوه‌ی نوێخوازیی .ب ه کورتی ،ئۆجاالن وا بییر له‌و گروپ ه ئیسالمیی ه سیاسیی و رادیکاڵییان ه ده‌کاته‌و ه ک ه به‌رگرییه‌کی دۆڕاو ده‌که‌ن، ئه‌م بزوتنه‌وان ه ب ه به‌رده‌وامی بانگه‌شه‌ی ئه‌و ه ده‌که‌ن ک ه ده‌یانه‌وێت ئه‌و به‌هایان ه به‌رجه‌ست ه بکه‌ن ک ه به‌رگری ل ه پێناویدا ده‌که‌ن ،هه‌روه‌ها ل ه راستیی-شدا ئه‌م به‌رگرییه‌شیان کردوو ه ب ه فۆرمێکی نه‌ته‌وه‌یی.
www.komelge.com