دیدگــــــــــا
گێژاوی ئابووریی و ده‌ره‌تانی كۆنفیدراڵی دیموكراتیی ئه‌و گێژاوه‌ی ئێستا باشووری كوردستانی تێكه‌وتوو ه گشتگیر و هه‌مه‌الیه‌نه‌یه .به‌اڵم گێژاوی ئابووری به‌رچاوترین الیه‌نی گێژاوه‌كه‌یه .ل ه باشووری كوردستاندا چینێكی مشه‌خۆری تااڵنكاری ده‌سه‌اڵتدار ته‌واوی جومگه‌كانی ده‌سه‌اڵتدارێتی و به‌رهه‌مهێنان و بازاڕ و بازرگانیی پاوان كردووه .ئه‌و چین ه ك ه %1ی كۆمه‌ڵگ ه پێك دێنێت تا دێت ده‌وڵه‌مه‌ندتر و سته‌مكارتر ده‌بێت و زیاتریش به‌ده‌ره‌و ه وابه‌ست ه ده‌بێت .له‌به‌رامبه‌ر به‌و چینه‌دا زۆرینه‌ی كۆمه‌ڵگ ه ل ه دۆخی «هه‌ژاری» و «ژێر هێڵی هه‌ژاریی»دا ژیان ده‌گوزه‌رێنن و بێكاری ته‌نگی ب ه زۆرینه‌ی كۆمه‌ڵگ ه هه‌ڵچنیوه. ئه‌وه‌ی له‌م یه‌ك دوو ساڵه‌دا ئه‌م دۆخه‌ی دژوارتر كردووه هه‌ژاربوونی چینی ناوینی كۆمه‌ڵگه‌ی ه ك ه زۆرینه‌یان فه‌رمانبه‌ری ده‌وڵه‌ت بوون و ئێستا مووچه‌بڕاو كراون یان دوكاندار ،پیشه‌وه‌ر و كارگوزار بوون و به‌هۆی دۆخی گشتییه‌و ه زیاندار بوون .به‌مه‌ش چینی ناوین بۆ دۆخی هه‌ژاری و هه‌ژارانیش بۆ ژێرهێڵی هه‌ژاری رۆچوونه. له‌كاتێكدا له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی پێنج شه‌ش ملیۆنییدا ده‌یان ملیاردێر و هه‌زاران ملیۆنێر هه‌ڵتۆقیون ،ئه‌وا رێژه‌ی به‌رهه‌مهێنان له‌و 26ساڵه‌ی رابردوودا هیچ كاتێك نه‌گه‌یشتۆت ه رێژه‌ی .%5 كه‌چی له‌بری به‌رهه‌مهێنان باشووری كوردستان بۆت ه بازاڕێكی گه‌وره‌ی ساخكردنه‌وه‌ی كااڵ به‌سه‌رچوو و بێجۆرێتی (بێكوالیتی)ی به‌رهه‌مه‌كانی توركیا و ئێران و چین و واڵتانی دیكه .كه‌وات ه ئه‌وه‌ی ل ه باشووری كوردستاندا به‌ده‌ستهاتوو ه به‌ڕێگه‌ی تااڵنی سامانی گشتی (به‌تایبه‌تی سه‌رچاوه‌كانی وز ه و كانزاكان) و قه‌ڵه‌مڕه‌وێتی ده‌سه‌اڵتدارێتی ،گه‌نده‌ڵی دارایی و ئیداریی ،بازرگانێتی شه‌ڕ یان ب ه نۆكه‌ری و به‌كرێگیراوێتی و خیانه‌تكاری به‌ده‌ستهاتوون. ئه‌مان ه سه‌رچاو ه و شێوازی به‌ملیاردێربوون و ملیۆنێربوون و ده‌سه‌اڵتداربوو ن بووه .مسۆگه‌ر هه‌موو ئه‌و رێگ ه و میكانیزمانه‌ی ده‌ست ئه‌و چینه به‌هۆی ده‌سه‌اڵتداربوونییه‌و ه به‌ده‌ستیهێناوه. بێگومان ئه‌و دۆخ ه گێژاو ه ئابوورییه‌ی باشوور به‌دوور نییه ل ه ده‌ستتێوه‌ردانی سه‌رمایه‌ی جیهانییه‌و ه ك ه (سندووقی دراوی
نێوده‌وڵه‌تی ،بانكی جیهانی ،كۆمپانی ا پاوانخوازه‌كانی جیهانییه‌كان) توخم ه سه‌ره‌كییه‌كانین .سه‌رمایه‌ی جیهانی ل ه ئاستی باشوور و ئێراقدا له‌هه‌وڵێكی چڕوپڕی هه‌ژموونگه‌ریی خۆی دایه .بۆ ئه‌مه‌ش ئه‌و توخمانه‌ی سه‌رمایه‌ی جیهانی رۆڵێكی گرنگیان له دروستكردنی قه‌یرانی ئابووری و سیا�سی ئێستای باشوور و ئێراقدا هه‌یه. هه‌ڵبه‌ت ه ئێستا باشوور و ئێراق له‌به‌رده‌م ته‌قینه‌وه‌ی شۆڕشگێڕانه‌ی جڤاكیی و جه‌ماوه‌ریی مه‌زن دایه .ئه‌و ناڕه‌زایه‌تییانه‌ی ناو ه ناو ه ل ه هه‌رێمه‌كانی باشووری كوردستان و ئێراق به‌رپاده‌بن سه‌ره‌تایه‌ك و ئاماژه‌یه‌كن بۆ ئه‌و ته‌قینه‌وه كۆمه‌اڵیه‌تییه .له‌ڕاستیدا گێژاوی ئابووری په‌یوه‌ست ه ب ه گێژاوه سیا�سی و كۆمه‌اڵیه‌تی و كولتووری و زیهنییه‌كانه‌وه .بۆیه چاره‌سه‌رییه‌كی ئابووریش په‌یوه‌ست ه ب ه به‌دیهێنانی سیسته‌مێكی گشتی نوێی دیموكراتی ك ه دادی كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئازادیی و یه‌كسانی ب ه بنه‌ما وه‌ربگرێت .ل ه سیسته‌مێكی دیموكراتییدا ك ه ئاستی به‌رهه‌مهێنان به‌رزبكاته‌و ه و خۆبژێوی و خۆتێری ب ه بنچینه دابنێت ،هه‌روه‌ها هه‌ژاری و بێكاری و به‌دخۆراكی و كه‌مخۆراكی و تێكدانی ژینگه‌یی نه‌هێڵێت و ئابوورییه‌كی ژینگه‌پارێزی هه‌روه‌زكاری دادپه‌روه‌ر بونیاد بنێت .بێگومان ئه‌مه‌ش له سیسته‌مێكی دیموكراتی كۆنفیدراڵدا دێته‌دی ك ه خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتی جڤاكیی بگرێته‌به‌ر. دیار ه ناكرێ كۆمه‌ڵگ ه ل ه چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌دا بێت كه‌وا ئه‌و سیسته‌م ه ئابووریی ه ل ه سه‌ره‌و ه بۆ خواره‌و ه بێته‌دی .به‌ڵكو پێویست ه ئه‌و ئابووریی ه هه‌روه‌زكاریی ه ل ه خواره‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه ده‌ستپێبكرێتوبونیادبنرێت،به‌تایبه‌تیل هبواریئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی گونده‌كان و په‌ره‌دان ب ه كشتوكاڵ و پیشه‌سازی بچووكدا، له‌مڕووه‌و ه له‌نێو كۆ‌مه‌ڵگه‌دا توانستی مه‌زن هه‌ی ه و ده‌كرێ ئه‌م توانست ه بخرێته‌گه‌ڕ و زه‌مینه‌ی بونیادنانی خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتی ئابووری هه‌روه‌زكاریی بڕه‌خسێنرێت و پێشبخرێت.
NO:24 - Jan 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مارلین شیفەرس: ژنان بە دەنگبێبژیی دەردی خۆیان و گەلی کورد بەیان دەکەن سازدانی :نەجیبە قەرەداغیی
مارلین شیفەرس تێزی شیفەرس، مارلین ژنانی لەبارەی داکتۆراکەی دەنووسێت، دەنگبێژەوە لێکۆڵینەوەیەکەی لەسەر ئەو ژنانەیە کە دەنگیان بەکاردێنن بۆ گوزارە لە خۆکردن و خۆدەبڕین ،رایدەگەینێت: دەنگبێژیی بووەتە شتێکی بەناوبانگ و گرینگ و فەرمیی ،ئەوەی ژنان دەیکەن دەکرێت ببێتە رێیەک کە تێبگەم گەلی کورد چۆن دەردی خۆیان بەیان دەکەن .ژنان خەزێنە و میراسێکیان هەیە ،ژنان نەک تەنیا چیرۆکی قارەمانێتی بە دەنگبێژیی 4
دەردەبڕن ،بەڵکو چیرۆکی تراژیدیی، هەستیار و کەسییش دەڵێنەوە و هەروەها لە زهنییەتی پیاوساالریی دەترسن! ئازادیی کۆمەڵگە :یەک بابەتێکی کە تێزی خۆت لەسەر نووسیووە، دەنگبێژییە ،ئەو پەیڤەشت خستۆتە ناو ئەدەبیاتی زمانی ئینگلیزییەوە ،چۆن بوو کە لەسەر ئەو بابەتە لێکۆڵینەوەت کرد؟ مارلین شیفەرس :راستە ئەوە تێزی دکتۆراكه‌مه ،بابەتەکەم لەسەر ژنانی
دەنگبێژە .ژنانی دەنگبێژ لە هەرێمی وانی باکوری کوردستان و لەوێش لێکۆڵینەوەکەم کرد ،دەنگبێژییم هەڵبژارد ،چونکە پەیڤی دەنگبێژ بووەتە پەیڤێک کە خاوەن ستاتۆیەکە، دەنگبێژیی وەک نەریتێکە کە هەم گرینگە و هەم وەک ناسنامەیەکە .ئەوانەی دەنگبێژیی دەکەن مێژووی کورد باش دەناسن .ئەوانەی دەنبگێژییش دەکەن خۆیان وەها دەناسێنن ،لەبەرئەوەی کە وای دەبینن کە دەنگیان هەم خۆشە و هەم دەنگیان بەرزە .ژنان نایانەوێ پێیان بگوترێ دەنگبێژ. ئازادیی کۆمەڵگە :بۆچی نایانەوێت وایان پێبوترێت؟ مارلین شیفەرس :هەندێکیان ئەو هەڵوێستەیان هەیە ،هەندێکیشیان دەڵێن «تەنیا -کالم -گۆرانیی فۆلکلۆری کوردیی دەڵێینەوە ،هەندێ جار گۆرانیی دەڵێم و الوانەوە دەڵێمەوە ،ئەوە دەنبگبێژیی نییە ».دەنگبێژیی بووەتە شتێکی بەناوبانگ و گرینگ و فەرمیی .لێکۆڵینەوەیەکەی من لەسەر ئەو ژنانەیە کە دەنگبێژیی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
دەکەن و دەنگیان بەکاردێنن بۆ گوزارە لە خۆکردن و خۆدەبڕین .من ویستم تێبگەم کە ژنان چۆن گوزارە لە خۆیان دەکەن. دەنگبێژیی ئامرازێکە بۆ تێگەیشتن لەوەی کە ژنان چۆن گوزارە لە خۆیان دەکەن، سەرنج دەدەم کە دەقێکی گەلێریی- فۆلکلۆریی هەیە بۆ نموونە دەنگبێژیی- کالمی سەر شین-پرسە ژنان دەنگبێژیی دەکەن و مردووەکانیان دەالوێننەوە .ئەو دەقێکی زۆر گەلێری و دەولەند هەیە ژن بە رێی ئەو دەقە گوزارە لە هەستی خۆیان دەکەن.
هەندێ لەو دەنگبێژانە لە ژێر کاریگەریی دەوڵەتدان و ئەو
گۆرانییە فۆلکلۆرییانە دەڵێنەوە کە
سیاسییی نییە ئازادیی کۆمەڵگە :بۆچی دەنگبێژییت هەڵبژارد کەلێکۆڵینەوەی لەسەر بکەیت؟ مارلین شیفەرس :سەرنجی منی راکێشا کاتێ چومە باکوری کوردستان. جارێک لە شاری وان ژنێکم بینی کە پێی وتم کە دەنگبێژە و بە دەنگبێژیی دەردی خۆم راڤە دەکەم .با�سی ئێش و ئازاری خۆی بۆ من کرد .بینیم کە پیاوان زیاتر لە ژنان لە شەڕ و رووداوی قارەمانێتی www.komelge.com
دا باسیان دەکرێت .ژنانیش بە رێی دەنگبێبژیی دەرد و ئێ�شی خۆیان بەیان دەکەن .هەم دەردی خۆیان و هەم گەلی کورد دەڵێنەوە .ئەو دەنگبێژیی_یەی کە ژنان دەیکەن دەکرێت ببێتە رێیەک کە تێبگەم کە گەلی کورد چۆن دەردی خۆیان بەیان دەکەن؟ یان دەردی گەلی کورد چییە؟ دەردی ژنی کورد چییە؟ چۆن گوزارەی لێدەکرێت؟
خۆیان باس دەکەن دەیانەوێ با�سی چی بکەن و گوزارە لە چی بکەن؟ چی لە پشت چیرۆکی دەنگبێژییەوە هەیە؟ مارلین شیفەرس :زۆر شت لە خۆوە دەگرێت هەم کولتووریی ،هەم هونەری و هەم سیاسییی .بەپێیی ناوەڕۆکە کۆمەاڵیەتییەکەی دەگۆڕێت .دەنگبێژیی لە ژێر کاریگەریی دەوڵەتی تورکیا دا بووە، بەاڵم نەک لە هەموو جێیەک و هەموو کاتێک .لە ژێر کاریگەریی دەوڵەت دا لە واتا کولتووریی و سیاسیییەکەی بەتاڵ دەکرێتەوە و تەنیا دەبێتە شتێکی نمایش و فۆلکلۆریی و گەلێری و بەو پێیەش دەوڵەت دەتوانێ بڵێ»بڕوانن ئێمە ماف بە کوردەکان دەدەین ،دەتوانن کولتوور و هونەری خۆیان پەیڕەو بکەن ،ببینن ئەوانە دەنگبێژیی دەکەن ،مافیان هەیە و هەموو شتێکیان باش بەرێوەدەچێت» هەندێ لەو دەنگبێژانە لە ژێر کاریگەریی دەوڵەتدان و ئەو گۆرانییە فۆلکلۆرییانە دەڵێنەوە کە سیاسییی نییە .لە کۆنسێرت و بۆنەکان دا تەنیا ئەوانە دەڵێنەوە کە فۆلکلۆریین و مۆرکێکی سیاسیی پێوە نییە .ئەوانە لە دەرەوە دەڵێنەوە ،بەاڵم زۆر شتی سیاسییش دەڵێنەوە لەسەر مێژووی کوردان کە پڕێتی لە توند و تیژیی لەبەرامبەریان ،پڕ لە کۆمەڵکوژییە. دەنگبێژان لەسەر ئەوانە گۆرانییەکانیان دەڵێن .ئەوە بۆ گەلی کورد زۆر گرینگە لەبەرئەوەی بەو رێیە بە مێژووی خۆیان ئاشنا دەبن.
ئازادیی کۆمەڵگە :مەگەر دەنگبێژیی بوارێکی تەنیا هونەر کە ئەو ژنانە گوزارە لە خۆیان بکەن یان بوارێکی کولتووریی و مێژوییە .ئەو ژنانە کاتێ دەرد و ئی�شێ
ئازادیی کۆمەڵگە :ئەو هونەرە لە هەندێ جێگە لە ژێر کاریگەریی سیستم دا بەرەو توانەوە دەچێت ،لە هەندێ جێگەش هەر لەناوچووە .داخۆ
ئازادیی کۆمەڵگە :کاتێ ئەوان دەنگێبژی دەکەن ،تۆش لەبەرئەوەی کوردییەکەت باشە ،تۆ هەستت بە چی کرد لە گۆرانیی (کالم)ەکانیان؟ سەرەتا شیفەرس: مارلین کوردییەکەم زۆر باش نەبوو .وشە بە وشە گۆرانیی و بەیتەکانیان باش تێنەدەگەیشتم لەگەڵ ئەوەی کە تێنەدەگەیشتم بەاڵم دەمتوانی بە هەستی خۆم لێیان تێبگەم کە ئەو ژنانە دەیانەوێ چی بڵێن .بەراستیی ئەوە سەرنجی منی راکێشا .تۆ کە لەگەڵ کەسێک قسە بکەی دەبێ زمانەکەی بزانی بۆ ئەوەی لێی تێبگەی بەاڵم لەوێ دا جیاواز بووە. لەوێدا بە رێی میوزیک بە ئاواز و چۆنێتی بەکارهێنانی دەنگ دەکرا لەوێدا گوزارە لە شتێکی دیکە بکات .مەسەلەکە لە زمان واوەترە .بێئەوەی لە زمانیان تێبگەی دەتوانی لەوە تێبگەی ئەو ژنانە دەیانەوێت چی بڵێن .بێ گومان باسیان لە دەرد و ئێش و ئازاری خۆیان دەکرد.
5
NO:24 - Jan 2018
ئەو چیرۆکانەی کە بەرێی دەنگبێژیی دەگوترێتەوە تا ئێستاش کاریگەریی خۆی لەسەر کۆمەڵگە ماوە؟ داخۆ پاشماوەیان ماوە؟ چەند لە ژێر کاریگەریی سیستم دان؟ مارلین شیفەرس :مەسەلەی دەنگبێژیی دووالیەنەیە .بەشێک لەو دەقەی دەنگبێژیی لەدەرەوە و بە کراوەیی نمایش دەکرێت ،ئەوەی دیکەش لە ماڵ دا و جێی داخراودا دەکرێت .ئەو دوو الیەنە لە یەک جیاوازن ،بەاڵم زۆر هێشتاش دەنگێبژیی زۆر جەماوەرییە. ئێستاش گەنجان دەنگبێژیی دەکەن. پێشتر لە زار بۆ زار دەگوزرایەوە و تا ئەمڕۆ هاتووە ،بەاڵم ئێستا دەیانەوێ کە ئیتر بینووسنەوە .ئەو بەیت و گۆرانییانە دەنووسنەوە کە لە دەنگبێژانی دیکەوە دەیبیستن و دەیکەنە کتێب .چەندین کتێبی دەنگبێژان هەیە .گەنجەکان لە تەلەفزیۆنەکان و لەو کتێبانەوە فێری دەقی ئەو دەنگبێژییانە دەبن .ئەو گۆرانییانە نەرمن و گۆڕانکارییان تێدا دەکرێت ،بەاڵم بە نووسینیان هەم الیەنی ئەرێنی و هەم نەرێنی هەیە .هەم بە رێی نووسین دەپارێزرێن ،چاپ دەکرێن و و دەگوزرێنەوە بۆ دوای خۆیان ،بەاڵم الیەنی نەرێنی ئەوەیە کە دەق دەگرن و نەرم نین ،ئیتر گۆڕانکاریی تێدا ناکرێت. پێشتر دەکرا گۆڕانکاریی تێدا بکرێت، بەاڵم ئێستا بە نووسینەوەیە دەبێ شتێکی دەقگرتوو ،زوو بە زوو ناگۆڕێت. ئازادیی کۆمەڵگە :داخۆ تۆ لێکۆڵینەوەت لەسەر هەرێمێکی تایبەت کردووە یان یان هەرێمی جیاواز؟ مارلین شیفەرس :بۆ ماوەی ساڵ 6
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و نیوێک لە وان بووم .لەهەرێمی وان و گوندەکانی دەوروبەری بووم ،بەاڵم دەنگبێژیی لە سەرحەد زیاترە لە هەر هەرێمێکی تر و زیاتر دەگوترێت .چوومە شارەکانی تر جگە لە وان چومە بایەزید، موش ،بەدلیس ،تاتوان ،چومە ئامەدیش لەو هەرێمانەش لێکۆڵینەوەم کرد ،بەاڵم زیاتر لە هەرێمی سەرحەد بووم. ئازادیی کۆمەڵگە :چەند نمونەی چیرۆک هەن لە ناو دەنگبێژیی دا سەرنجی تۆی راکیشاوە؟ مارلین شیفەرس :ئەوەی سەرنجی راکێشام لە دەنگبێژیی دا باس لە مێژووی کورد دەکات .ئەوانەی چیرۆکی کالسیک بوون ،زیاتر سەرنجی منی رادەکێشا. زیاتر لەو چیرۆکانەی کە لە مێژووی نوێ دا کە باس لە تێکۆشان ،شەهید و تێکۆشانی پەکەکە دەکەن .باس مێژوو دەکەن ئەوەیش مێژوویەکی جیاوازە، مێژوویەکی کالسیک نییە ،مێژووییەکی هاوچەرخ و نوێی کوردە .دەکرێت لەوێ دا لە بەرامبەر مێژووی فەرمی دەوڵەتی تورک ،مێژووییەکی زیندوو ببینی .مێژووی نزیکی سااڵنی ٩٠کان دا گوزەراوە ،باس لە مێژووییەکی سیاسیی کوردان دەکات کە مایەی سەرنجە لە دەنگبێژیی دا لەبەرئەوەی مێژووی تێکۆشانی کوردە دەردەبڕێت .لەهەمان کات دا چیرۆکی تریش هەن کە ژنان لە دەنگبێژیی دا دەریدەبڕن ،ئەوەیش ئەزمونی ژنانە کە لە دەنگبێژیی دا باس لەو ئێش و ژانە دەکەن کە لە ئەنجامی توندو تیژیی رووبەرووی دەبنەوە ،نەک تەنیا توند و تیژیی سیاسیی لەالیەن دەوڵەتی تورکەوە بەڵکو توند وتیژییەکی پیاوساالریی هەیە
کە لەنێو کۆمەڵگەی کورد و لە نێو کۆمەڵگەکانی تر دا هەیە .ژن دوو جار رووبەڕووی توند و تیژیی دەبێتەوە هەم توندوتیژی سیاسیی و هەم پیاوساالریی. دەنگبێژیی ژنان زۆر جار تەنیا بۆ خۆیانە، زۆر جار ناتوانن لەدەرەوەی ماڵ و لە کە�شی کراوەدا دەریببڕن .بەهۆی توند و تیژیی پیاوساالرییەوە زەحمەت ژن بتوانن لە دەرەوەی ماڵ دەنگبێژیی بکەن. ئازادیی کۆمەڵگە :جیاوازی چۆنت بینی لە نێوان دەنگبێژیی ژن و پیاو دا؟ مارلین شیفەرس :بەشێوەیەکی سیستماتیک لەوەم نەکۆڵیەوەتەوە بزانم ژن چی دەڵێن و پیاو چی دەڵێن ،چونکە زیاتر لەگەڵ ژنان دانوساندم کرد و کارم کرد .چەند دەقێکی دەنگبێژیی هەیە کە باڵو بونەتەوە کە هەم ژن و هەم پیاو دەیڵێنەوە ،بەاڵم ژن لەبەرئەوەی کە ژن زیاتر نزیکی سروستە ،هەم دەالوێننەوە ،هەم لە پرسە و شین دا لەسەر مردووکانیان دەنگبێژیی دەکەن و دەیانالوێننەوە .لەو رووەوە ژنان خەزێنە و میراسێکیان هەیە ،ژنان نەک تەنیا چیرۆکی قارەمانێتی بە دەنگبێژیی دەردەبڕن بەڵکو چیرۆکی تراژیدیی، هەستیار و کەسییش دەڵێنەوە .ئەو گۆرانیی (کالم)یانەی کە پیاوان دەیڵێنەوە لە دەنگبێژیی دا زۆر جار لە شەڕێکە یان عەشیرەتێکە یان قارەمانێتیەکە نەک لەسەر خۆیان ،بەاڵم ژنان بە پێچەوانەوە زیاتر خۆیان دەردەبڕن و زیاتر کەسیین. ئازادیی کۆمەڵگە :چ تەگەرە و گرفت و رێگریەک هەبوو لە بەردەم ئەو لێکۆڵێنەوەیەی تۆ دا لەسەر دەنگبێژیی؟ www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
مارلین شیفەرس :ژنان شەرمیان دەکرد ،لەبەرئەوەی کە ماوەیەکی درێژ بە ژنانیان دەگوت دەنگی ژنان شەرمە، یان ژنان لە ماڵ یان لە دەرەوە بۆیان نییە دەنگیان بەرز بکەنەوە .یان کچانی گەنج بۆیان نییە کە دەنگیان بەرز بکەنەوە، لەبەرئەوەی کە دەنگبێژیی شتێکی عەیبە! بۆ ماوەیەکی درێژ ئەوە بەردەوام بوو تا ئاستێک ئەوە لە ناو هەندێ بنەماڵەدا ماوە .زۆربەی ئەو ژنانەی من بینیمن دەیانگوت «دەنگبێژیین ،بەاڵم هاوژینەکەم ،براکەم ،مامم نایانەوێ دەنگبێژیی بکەم» لێیان دەدان بۆ ئەوەی کە دەنگبێژیی نەکەن ،لەبەرئەوەی دەنگی ژنان وەک شەرم لەقەڵەم دەدران .چیرۆکی زۆر سەیریان هەبوو، ئەوە کێشەیەکی زۆر گەورەیە و تا ئێستا ژنان لە هاوژین و کۆمەڵگەش دەترسن! لە زهنییەتی پیاوساالریی دەترسن! ئێستا چەندین ژن هەن کە ئەو ڕچەیان شكاندووە و دەتوانن لە دەرەوە دەنگبێژیی بکەن ،بەاڵم هەندێکیش هەن لە تەنیا ماڵەوە لە بەرخۆیانەوە دەنگبێژیی دەکەن .ئەوە تەگەرە بوو بۆ گەیشتن بەو ژنانە لەم لێکۆڵینەوەیەدا .زۆر پەیوەندی و گەڕانی ویست بۆ گەیشتن بەو ژنانە. نایانەوێ کۆمەڵگە بزانێ کە دەنگبێژیی دەکەن. ئازادیی کۆمەڵگە :داخۆ شتێک هەبوو کە هاندەر بێت بۆ ئەو ژنانە کە بەردەوام بن وێڕای تەگەرەکانیش؟ مارلین شیفەرس :راستە کە هەندێکیان دەترسن ،بەاڵم هەندی ژنی دیکەن هەن کە زۆر چاالک بوون بۆ ئەوەی ئەو نەریتە ون نەبێت .ژنانی www.komelge.com
دەنگبێژیی بە تەمەن ژیانیان لە دەست دەدەن و گەنجان دەنگبێژیی نازانن .ژنێکی گەنجی دەنگبێژ هەبوو ،داوایان کرد کە لێکۆڵێنەوە بکرێت بۆ ئەوەی کە ئەو میراس و کەلەپورە کۆبکرێتەوە و ئەوە نەریتە بە ڕێی بەڵگەکردنی بپارێزین و تۆماری بکەن ،ئەوەش یەکێک بوو لەو هاندەرانە بۆ پاراستنی ئەو نەریتە.
لە کۆمەڵگەکانی
تریش دا رۆڵی ژن تایبەتە بۆ گوزارە
کردن لە شین و
ماتەمینی بە رێی دەنگبێژیی
ئازادیی کۆمەڵگە :رایگشتیی ئەوروپی و ناوەندی ئەکادیمیی چەند ئەم کەلەپورە دەناسن؟ مارلین شیفەرس :دەنگبێژیی بە گشتیی باش ناناسرێت .گرینگە کە هەموو کۆمەڵگەکان لە دونیادا ئەم کولتوورەیان هەیە و لە ژێر کاریگەریی سیستمی سەرمایەداریی دا هێشتاش لە دەست نەچووە ،بەاڵم هەندێ کولتووری جۆراوجۆر هەیە کە لە دەنگبێژیی دەچن و نوسراونەتەوە .هەموو کۆمەڵگەکانی دونیا بە شێوەیەکی زارەکی نەریتەکانی خۆیان دەبڕیوە ،لەالیەن ئەنترۆپۆلۆگەکانەوە لێکۆڵینەوەی با�شی لەسەر کراوە .لەسەر کولتووری زارەکی
رابردوو کە ئێستا بەرەو لەناوچوون دەچێت ،لە ژێر کاریگەری سیستمی کاپیتالیزم لێکۆڵینەوەی باش کراوە، ئەوە تەنیا شتێکی تایبەت بە کورد نییە، بەڵکو پێشتریش هەبووە و ئێستاش هەیە. واتە ئەو کولتوورە هەم هەیە و هەمیش لێکۆلێنەوەی لەسەر دەکرێت. ئازادیی کۆمەڵگە :ئایا ڕیشەی مێژوویی ئەو کولتوور و کەلەپورە لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە؟ مارلین شیفەرس :لێکۆڵینەوە سەختە لەبەرئەوەی کە بەڵگەی نوسراو زۆر نییە ،بەاڵم ئەوەی هاوبەشە وەک کۆمەڵگەی کورد لە کۆمەڵگەکانی تریش دا رۆڵی ژن تایبەتە بۆ گوزارە کردن لە شین و ماتەمینی بە رێی دەنگبێژیی. بەتایبەتی ژن زیاتر ئەو کولتوورە دەردەبڕن .ژن لە کاتی ماتەمینی و شین لە هەموو کۆمەڵگەکانی تریش دا رۆڵی گەورە و سەرەکی دەبینن .هەستی ژن زیاتر نزیکی ئەو شتانەیە .لە هەمان کات دا دەنگی خۆیان باش بەکاردێنن بۆ دەربڕینی هەستی خۆیان لە جێی وادا هەم لە کۆمەڵگەی کورد و هەم کۆمەڵگەکانی تر، ڕیشەی دەنگبێژیی بەوەوە دەبەستمەوە. ئازادییکۆمەڵگە:ئەولێکۆڵینەوەیەی تۆ هێشتا باڵو نەکراوەتەوە؟ بە زمانێک نوسیوتە؟ هەوڵدا بیخەیتە رۆژەڤی دەزگا پەیوەندیدارەکانی تر لە ئەوروپا و جێی تر؟ داخۆ ئەم لێکۆڵینەوەیەی خۆت لەگەڵ کەسانی پسپۆر بە تایبەتی ئەنترۆپۆلۆگ ئاڵوگۆڕ کردووە؟ مارلین شیفەرس :هێشتا باڵو نەکراوەتەوە و بە ئینگلیزیی نوسیومە، 7
NO:24 - Jan 2018
بەاڵم هەندێ وتارم لەسەر نوسیوە و تا ئێستا کار لەسەر کتێبەکە دەکەم. لە کۆنفرانس و لە زانکۆی جیاواز بابەتم لەسەر پێشکەشکردووە .هەم ئەنترۆپۆلۆگ و هەم کەسانی دیکە باش ئەو نەریتانە دەناسن کە لە کۆمەڵگەکان دا لە یەک دەچن .بەڵکو ئەو ئەنترۆپۆلۆگانەی نەک لە سەر کورد بەڵکو لەسەر کولتووری دیکە کار دەکەن. زۆر جار دەڵێن کە ئەو کولتوورەی دەنگبێژییەی کورد لە هەندێ کۆمەڵگەی دیکەشدا هەیە و بینیویانە .لەبەرئەوەی کە کولتووری گواستنەوەی زارەکییانەی نەریت لە زۆر کۆمەڵگەدا لە یەک دەچن جا ئەگەر ئەو نەریتە لە کوردستان ،یان ئەمەریکای التین یان چین یان ئەفریقیا بێت .زۆر بابەتی کولتووریی هەیە کە زۆر لەیەک دەچن ،بەاڵم وێرای ئەوەش دەنگبێژیی کورد شتێکی تایبەتییە. توخمەکانی جیاواز و تایبەتە .بە تایبەتیش پەیوەندی دەنگبێژیی بە دۆخی سیاسیی کوردەوە و بە دۆخی ژن لە ژێر کاریگەریی باوکساریی ،شتێکی تایبەتە ،بەاڵم بێ گومان لە کولتوورەکانی تریش دەچێت. ئازادیی کۆمەڵگە :ئەزمونێکی سەرنج راکێش هەیە لە مەسەلەی دەنگبێژیی دا لە یادی نەکەیت؟ مارلین شیفەرس :بەر لە �سێ ساڵ ٢٠١٤من و ژنێک پێکەوە پرۆژەیەکمان ڕێکخست ،لەگەڵ گروپێک چوینە ئەرمەنستان لەوێ نەریتێکمان بینی کە زۆر لە دەنگبێژیی دەچوو .لەوێش پیاوان ناهێڵن کە ژنان دەنگبێژیی بکەن. گروپێک لەو ژنە ئەرمەنییانەش هاتنە باکوری کوردستان و ئەستەمبولیش 8
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لەوێ پێکەوە کۆنسێرتێکمان رێکخست. بابەت و دەقەکان لەگەڵ ئەوەی کە زمان جیاوازیش بێت بەاڵم زۆر لە یەکتر دەچوون .لەگەڵ ئەوەی کە سنورێک هەبوو لە نێوانیانیان دا ،زمانیان لە یەک نەدەچوو ،ژنانی ئەرمەنستان بە ئەرمەنیی و کوردیی_ش بە کوردیی قسەیان دەکرد، بەاڵم لە یەکتر تێدەگەیشتن ،بەرێی میوزیک و دەنگیان زۆر لە یەک دەچوون. ئەوە ئەزمونێکی سەرنج راکێش بوو.
ژنانی ئەرمەنستان بە ئەرمەنیی و کوردیی،ش بە
کوردیی قسەیان
دەکرد ،بەاڵم لە یەکتر تێدەگەیشتن ،بەرێی میوزیک و دەنگیان
ئازادیی کۆمەڵگە :تۆ بییر لەوە دەکەیتەوە کە وەرگەڕی زمانەکانی تر بۆ نمونە زمانی کوردیی؟ مارلین شیفەرس :دەکرێت بۆ نا؟ ئەگەر خوێنەر هەبێ دەکرێت وەرگەڕ بکرێت. نمونەیەک هەیە لە دەنگبێژیی کە سەرنجی راکێشاوی؟ بەڵێ بۆ نمونە ئەم گۆرانییە فۆلکلۆریە دەنگبێژییە «ئەز گازینم» ئەز گازینم ،ئەز دەنگبێژم
ئەز نە کەرم ،ئەز نە گێژم دەردێ دلێ خوە دبێژم کەسەکی دەنگێ من نابھیزە کەسەکی دەنگێ من نابھیزە ئەز گازینا دلبرینم دل و ھناڤ تژی خوینن وەکە خەجێ ،وەکە زینم ل بەر زوملا ڤان دژمنان ئەردەکێ نەمایە ئەز بچم ل بەر زوملا ڤان دژمنان ئەردەکێ نەمایە ئەز بچم ئەز گازینا ناڤ گوندیان ئەز بێریڤان ناڤ بێریان وەکی قولنگ دقەریام ل بەر زوملا ڤان دژمنان بووم ھێسرێ ،سەرێ چیان ل بەر زوملا ڤان دژمنان بووم ھێسرێ ،سەرێ چیان
مارلین شیفەرس : Marlene Schäfers مارلین شیفەرس ،ئەنرتۆپۆلۆگ، ئەنرتۆپۆلۆگی کۆمەاڵیەتیی و کولتووریی. .Social and Cultural Antropology دکتۆرا لەو بوارە خوێندە و ئێستا لە زانکۆی گێنت کار دەکات .هەم کار دەکات و هەم لێکۆڵینەوە دەکات .تێز و کاری دوایی لەسەر دەنگبێژیی ژنی کورد ،لەسەر خۆدەربڕینی هەست و گوزارەی کەسیی ئەو کولتوورە کردووە.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
«كێشەی نان و ئابووریی بڕستی لە خەڵك بڕیووە» ئا :ئاسۆ جەوهەر شارەزایانی ئابووریی رایدەگەیەنن، شتێک نییە بە ناوی کێشەی بێکاریی و هەژاریی بەڵکو دروستدەکرێت .خەڵكی هەرێمی كوردستان-یش بە هۆی ئەوەی نەوت کراوە بە سەرچاوەی سەرەکی ئابووریی ،تو�شی كێشە و نەهامەتی بوونە! جەختیش دەکەنەوە :ئیدارەدانی ئابووریی واڵت لەسەر ئاستێکی زانسیی و پالندرا و نییە ،هەر ئابوورییەک بەڕێوە ببرێت ئەگەر پالنی نەبێت و زانستیی نەبێت ،ئەوا قەیران بەدوای خۆیدا دێنێت! داهاتی نەوت بۆ بونیادنانی ئابووریی نەبووە؛ هەروەها ئەو خەرجییەی ئابووریی دەبووژێنێتەوە و دووری دەخاتەوە لە قەیران ،ئەوەیە داهاتەکەی بە�شی زۆری بۆ وەبەرهێنان خەرجبکرێت.
وه‌زیر ی هاودیانیی، محه‌مه‌د كاروباری كۆمه‌اڵیه‌تیی مانگی هه‌شتی 2017رایگه‌یاند :رێژه‌ی بێكاری ی له هه‌رێمدا ( )%15و بگره زیاتریشه .ئه‌مه www.komelge.com
له کاتێکدایه حکومەتی هەرێم رێژەیەکی کەمی لە هەژاریی راگەیاندوە ،ئه‌حمه‌دی حاجی ره‌شید ،بڕیارده‌ری لیژنه‌ی دارایی له پارملا‌نی عێراق ،له‌مانگی 11ی 2017 له كۆڕێكدا له‌سه‌ر بارودۆخی ئابووریی عێراق ،وتی :له ئێستادا هه‌رێمی كوردستان 22تا 26ملیار دۆالر قه‌رزداره ،هاوكات به‌هۆی درێژه‌كێشانی قه‌یرانی داراییه‌وه، ئاستی هه‌ژاریی له‌ناو دانیشتووانی هه‌رێم بۆ له 18٪به‌رزبووته‌وه.
محه‌مه‌د حیکمه‌ت ،خوێندکاری کۆلێژی ئابووریی -زانکۆی سلێمانیی، و دەکات بێکاریی شرۆڤەی رێنیسان�سی رایدەگەیەنێت»:لەدوای ئەوروپا ،بێکاریی وەک نەخۆشییەکی زاڵکراو دەبێتە رۆژەڤ .بەبێ قۆناغی
رێنیسانس لەنامۆیی زیاتر شتێک شک نابەین پێی بوترێ بێکاریی !...یەکێک لەسیماکانی سەرەتای ئەوروپای سەدەی شازدە ،سەرەتای لەدایک بوونی مۆدێرنەیە .لەهەمان پێنگاڤدا لەناوک و هەناوی مۆدێرنەشدا ،ئێمە ئاشنای دوو جۆر مۆدێرنەین :یەکەم ،مۆدێرنەی مرۆڤایەتییە ،مۆدێرنەی دووەمیش دژی مۆدێرنەی یەکەمە کە سەرمایەدارییە. واتە مۆدێرنەی ئایدیۆلۆژیی و مۆدێرنەی تەکنەلۆجیی .سەرمایەداریی بەهۆی خاوەنداریەتییەوە لەالیەن چینێکەوە، پانتاییەکی فراوانی کۆمەڵگە دەخاتە پەراوێزەوە .چینایەتیش هۆکارێکی کاریگەریی خولقاندنی بێکارییە ،بەو دەلیلەی ژمارەیەکی زۆری کارکەر(هێز یان دەستی کار) کارتن بەدەست چینێکی بااڵترەوە! لەخاوەندارێتی دا». محەمەد ،ئاماژە بەوەیش دەکات و بەڵگەی ئەوە دەهێنێتەوە کە شتێک نییە بە ناوی بێکاریی و بەڵکو دیاردەیەکی ئارەزومەندانەی خولقێندراوە ،بۆ ئازادیی کۆمەڵگە جەختیکردەوە: بۆناساندنی بێکاریی دەبێ بپرسین 9
NO:24 - Jan 2018
بێکاریی چییە؟ بەپێی داوەریی ئۆجاالن دەگەین بەئەوەی ئەم گێژاوەی(بێکاریی) خولقێندراوە .ئۆجاالن ،بەواق وڕمانەوە دەڵێت «شتێک نییە بەناوی بێکاریی»!... پێیوایە بەچاوخشانێک بەئیدارەدان و یاسای ئاژەاڵن ،کاتێک مێرولەیەک لەشارە مێرولەکەیدا نابینین بێکار ببێت، شایستەی سەرسوڕمانە باس لەشتێک بکرێ بەناوی بێکاریی (البطالە) .بەواتەکی تر ،بێکاریی خۆی لە وجود(بوون)دا نییە تا باس بکرێت .لەژێر رۆشنایی ئەم داوەرییەی ئۆجاالندا ،ئێمە دەرک بەوە دەکەین ،بێکاریی دیاردەیەکی ئارەزومەندانەی خولقێندراوە و گەمەو یارییەکی سیستم و هێزە پاوانخواز و ستەمکارەکانە». وتی�شی :بەگەڕانەوە بۆ مۆدێرنەی تەکنەلۆجیی ،ئاشنای چەند سەرەداوێکی مانیفێست بوونی بێکاریی دەبین. مۆدێرنەی تەکنەلۆجیی ،بەهۆی بەدەزگا و بەسیستم کردنی کارەوە ،لەرێگەی راپەڕاندنی کار بەئامێر و داهێنراوە تەکنەلۆجییەکانەوە و نەبوونی بەدیل بۆهەڵسوڕاندنی دەستی کاری مرۆیی کە خۆی خزاندە کارگە و کەرتە ئابوورییەکان و تا ئاستی دامودەزگا حکومییەکان؛ ئەمەیش بووە بەهۆی بێکار بوونی بێ شوماری دەستی کارکەر .چیتر لە رێگەی ئامێرەوە کارەکان رایی دەکرا. واتە پێش ئەم قۆناغە کەرتی کشتوکاڵ و پیشەسازیی سەرەتایی هەبووە کە دەستێکی زۆری کار رێکخرا بوون تیایدا، بەوەی یەکێک لەسیماکانی هاتنی ئامێر، کەمکردنەوەی کرێ و دەستی کارە ،لەپای کارپێکردنی ژمارەیەک کرێکار (خەرجی بەرهەمهێنان) ،چیتر ئامێرێک جێگەی 10
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەستی کاری چەند کرێکارێکی گرتەوە. ئەمەیش سەرەداوێکی سەرهەڵدانی بێکارییە لەئاستی جیهاندا.
دەستێکی زۆری کار دەستیان لەکەرتی
کشتوکاڵ هەڵگرتوە
و بێکار ماونەتەوە،
بەهۆی کەمبونەوەی
قازانج لەکەرتی کشتوکاڵدا
ئەو خوێندکارەی زانکۆ ،قسەلەوەیش دەکات یەکێکی تر لەقەضیيەکان، پر�سی سێکتەرە ئابووریەکانە .پرسیاری ئەوەیش دەکات ،ئایا کام ئاراستە لە سێکتەرە ئابوورییەکان،بێکاریی زەق دەکەنەوە؟ وتی :بەگەڕانەوە بۆ پەرتوکی ستەمکاریی «ئەلیکساندەر کۆژێف و لیۆ شتراوس» (وەرگێڕانی د.فاروق ڕەفیق) و کتێبی ستەمکاریی کەتوێژینەوەیە (نوسینی د.فاروق ڕەفیق) ،ئاشنای میتۆدی سیاسەتکردنی سیستمە ستەمکارەکان دەبین ،لەدروستکردنی ژینگەیەک بە بێکارکردنی کۆمەڵگە، لەپێناو بەپاشکۆ کردنی هەرتاکێکی کۆمەڵگە و گرێدانی بەدەسەاڵتەوە. بەپێی ئەم خوێندنەوەیە بۆ ستەمکاریی، سیستمە ستەمکارەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،بەهۆی زۆری و پوختی داهاتی ئابووریی نەوتەوە ،کەرتی نەوت زاڵ بووە
بەسەر کەرتەکانی تری ئابوورییدا .واتە بەهۆی قازانجی زۆری کەرتی نەوتەوە بەشێکی زۆر لەقازانجی کەرتەکانی تر گواستراوەتەوە بۆ ئەم کەرتە ،بەروویەکی تردا دەستێکی زۆری کار دەستیان لەکەرتی کشتوکاڵ هەڵگرتوە و بێکار ماونەتەوە ،بەهۆی کەمبونەوەی قازانج لەکەرتی کشتوکاڵدا .لەهەمان کاتدا ئەم کەرتە بەسیاسیی کراوە کە بووە بەهۆی پەرەسەندنی چینێکی کەمینەی کۆمەاڵیەتیی و پەراوێزخستنی پێگەی کۆمەڵگە لەئابوورییدا .لەکاتێکدا نەوت پشتی بەستووە بەئامێر ،داهاتێکی پوخت لەزەمەنێکی کورتدا ئەدابەدەستەوە؛ ئەمە بووە بەهۆی زاڵ بوون یان زاڵکردنی کەرتەکانی تری ئابووریی. واتە حکومەت(کەمینەیەکی ستەمکاریی کۆمەاڵیەتیی) دەوڵەمەند دەکات لەبەرامبەر خەڵکدا ،ئەمەش لەفیکری ئابوورییدا ناسراوە بەنەخۆشیی هۆڵەندیی -نەخۆشیی هۆڵەندیی بەهۆی دۆزینەوەی نەوت و غازێکی زۆر لەدەریای باکوری هۆڵەندا ،بووە هۆی بەرزبونەوەی بەهای دراوی هۆڵەندیی بۆ ئاستێک چیدی بەرهەمهێنانی تری جگە لەوزە هیچ سودێکی نەبوو لەئابووریی ناوخۆی واڵتدا .-لەبەرئەوەی کەرتی نەوت دەستێکی کاری کەمی دەوێت ،لەدەست چینێکی دیاریکراوی کۆمەاڵیەتییدا قۆرغ کراوە ،واتە بۆ پیکهاتەیەکی ناو پێکهاتە کۆمەاڵیەتییەکانە ،دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی کۆمەڵگەی چینایەتیی، گۆشکراو بەدەزگای مۆدێرنە .ئەمە هۆکار و دەرئەنجامێکی بەهێزی هێنانە بوونی بێکارییە بۆ کۆمەڵگە. ناوبراو ،ئەوەیش دەخاتەڕوو کە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
نەوت کەرتێکی قورغکراوە و هۆکار بووە بۆ الوازبوونی کەرتی کشتوکاڵ، «راستییەکی ئەزمونکراو هەیە ،ئەویش ئەوەیە کەرتی کشتوکاڵ ژینگەی بەهێز بوونی کۆمەڵگەیە لەبەرامبەر حکومەتدا -قۆرغکراو بەدەست کەمینەیەکی ستەمکاریی کۆمەاڵیەتیی.- واتە الوازبوونی کەرتی کشتوکاڵ و بەهێزبوونی کەرتی نەوت ،کارتێکە بەدەست رژێمە ستەمگەرەکانەوە، وەک خەونێک کاری بۆدەکەن بۆ کۆنتڕۆڵ کردنی پانتایی کۆمەڵگەیە. ئەمەش واتە دەسهەڵگرتنی زۆرینەیەکی کۆمەاڵیەتیی (کەرتی کشتوکاڵ) بەپێی مەرامی کەمینەیەکی پاوانخواز و بەرخۆر بەسەر کەرتی نەوتەوە کە ئامانجیان بێکارکردن و بەستنەوەی ئەم زۆرینەیە بەدەسەاڵتەوە». ئەو ،لەوەش دەدوێت ،سیستمە سیاسییەکانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست ویستوویانە تەنها یەک سەرچاوەی ئابووریی هەبێت و رایگەیاند :رژێمە ستەمکارەکانی شەرق ،سەرکەوتوو بوون ،لە بەیەک سەرچاوەکردنی ئابوورییدا ،بەجۆرێک سەرجەم سێکتەرەکانی تر ،پەراوێزخراون و کەرتی نەوت زاڵ کراوە! بەیەک سەرچاوەکردن یان بە ئابووریی کردنی نەوت ،ئاماژە بەچەن راستییەک دەکات. یەکەم کەرتی نەوت دەستی کاری کەمی دەوێت ،دووەم زۆربەی بەرهەمەکەی لەدەرەوە ساغ دەکرێتەوە ،واتە هەلوبواری کار لە ناوخۆدا نەخولقێت، سێیەم وەک وتم نەخۆشیی هۆڵەندیی. لێرەدا بەئابووریی کردنی نەوت وەک تاکە سەرچاوە و بەسیاسیی کردنی www.komelge.com
ئەم کەرتە ،لەپاڵ ئەوەی خەونی رژێمە ستەمکەرەکانە ،لەهەمان کاتدا فەوتاندن و بەپاشکۆکردنی کۆمەڵگە و خەڵکە بەدەسەاڵتەوە ،زۆرینەیەکی بێکار سەرهەڵئەدات وەک ئەوەی لە باشووری کوردستان (باکوری عێراق) دەیبینین .تا ئەوەی ئابووریی گشتیی بەرەو هەڵدێر دەبات .ئەمەش کە بەخەونی رژێمە ستەمکەرەکان مەیسەر بوو ،خەڵک
یەکێکی تر لە
کێشەکان ،کێشەی بازاڕە ،ئابووریی
باشووری کوردستان
کە خۆی زیاتر
لەسیستمی
سەرمایەداریی
دەبینێتەوە
لەگوندەوە بەرەو شار کۆچ دەکات، بەمەش کۆمەڵگەیەکی بەرخۆ هاوشێوەی سعودیە و قەتەر بەرهەمدێت ،لەپاڵ ئابوروییەکی کرێخۆریی -رەنتایەر بۆدەسەاڵت (بەعەرەبی ئابووری رەیعی) ،دەبێتە هۆی دیاردەی کۆچ و دەستهەڵگرتن لەکشتوکاڵ و پەنا هێنان بۆشار کە یەکێکی ترە لەئاسەوارە بەهێز و هۆکارەکانی تری بێکاریی لەواڵتی جیهانی سێیەم(واڵتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست، ئەفریقا و ئەمریکای التین)».
محەمەد ،خوێندکاری کۆلیێژی ئابووریی -زانکۆی سلێمانیی ،هێما بۆ کێشە ئابوورییەکانی تر دەکات و دەڵێت :یەکێکی تر لە کێشەکان، کێشەی بازاڕە ،ئابووریی باشووری کوردستان کە خۆی زیاتر لەسیستمی سەرمایەداریی دەبینێتەوە ،یاریکردنێک هەست پێدەکەین لەالیەن خاوەن کار و خاوەندارەکانەوە بەنرخ و هەلی کارەوە. «سەمیر ئەمین» وەک تیۆریستێکی دژی سیستم .کەڕوکارێکی نێگەتیڤە دەرهەق بەسیستمی سەرمایە دەخاتەڕوو .سەمیرە ئەمین دەڵێ «شتێک بوونی نییە بەناوی بازاڕی ئازاد! ئەوەی هەیە قۆرغکارییە». لەژێر رۆشنایی ئەم دەلیلەدا ،دەبینین بازاڕی باشوور قۆرغکراوە بەدەست کۆمەڵێ کۆمپانیا و خاوەن کار و رکابەر و دەسەاڵتکار .کاتێک نرخەکان بەرزدەبنەوە کە کارتێکە بەدەست ئەم قۆرغکاریی و پاوەنخوازیانەی سەروی بازاڕەوە ،بەئارەزووی خۆیان دەستی کار کەم دەکەنەوە و کرێ کەم دەکەنەوە و سەعاتی کارکردن زیاد دەکەن .لەدۆخێکی لەم شێوەیەدا ژمارەیەکی زۆری دەستیکار بێکار دەمێننەوە کە قوربانیی دەستی ئەم کەمینە قۆرغکار و پاوانخوازەن کە بازاڕیان قۆرغکردوە .لەکاتێکدا دەتوانین بەشەرحێکی فۆکۆ بەجۆرێکی تر،لەهەمان بازاڕ بگەین .کاتێک فۆکۆ دەڵێت :حکوم کردن و بەڕێوەبردنی بەڕیوەبردن! واتە پیشاندان و رێبەرایەتی کردن .بۆ نموونە کاتێک کۆمەڵێک خەڵک کاردەکەن ،ئەرکی حکومەت ئەوەیە ئەوکارە بەئاراستەیەکدا بەرێت .بەم مەفهومە ئەم بازاڕە روکارێکی تاڕادەیە ئەرێنی دەبێت کە ناچاری دەستی بۆببەین، 11
NO:24 - Jan 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پیره‌مێردێك له كاتی په‌یداكردنی بژێویی
لەکەم کردنەوەی قەیرانی بێکارییدا. هەروەها نووسەر و مامۆستایەکی زانکۆ ئاماژە بەوە دەکات ،لە هەرێمی کوردستاندا کێشە و قەیرانەکان زۆرن و ئەوەی لەهەمووی گرینگترە کێشەی نان و ئابوورییە.
عەزیز رەوف ،نووسەر و مامۆستای زانکۆ ،بە ئازادیی کۆمەڵەی راگەیاند: كێشەی ئێمە لە باشووری كوردستان كێشەی هەمەالیەنن ،زیاد لە كێشەیەك و زیاد لە قەیرانێك ئامادەیە ،بەاڵم ئەوەی لە سەروو هەموو كێشەكانەوەیە و ناشاردرێتەوە مەسەلەی كێشەی 12
نان و كێشەی ئابوورییە كە بڕستی لە خەڵك بڕیوە و تەواو خەڵكی كوردستانی تو�شی كێشە و نەهامەتی كردووە و هیچ ئاسۆیەكیش دیار نییە! لەسایەی ئەم جۆرە بەڕێوەبردنە خراپەوە بەرەو با�شی بڕوات .كێشەی ئابووریی لە ئێستادا بنەڕەتیترین كێشەی دنیای ئێمەیە. دەسەاڵتی سیاسیی تەنانەت توانای نییە كارمەندەكانی خۆی خزمەت بكات ،هەر بۆیە ناشاردرێتەوە كە كێشەی ئابووریی كێشەیەكی بنەڕەتیی و چارەنووس سازە. عەزیز رەوف ،قسە لەوەشدەکات: بێگومان كێشەی ئابووریی دروست دەكرێت .سەر زەمین بایی ئەوەندە پێداویستییەكانی مرۆڤی تێدایە كە بە�شی هەمووان بكات ،بەاڵم خراپبەڕێوەبردن ئەو ئەركەی تەواو قورس كردووە و كردوەیتییە ئەركێكی تەواو زەحمەت. ئەو مامۆستایەی زانکۆ ،وتی�شی: لە ئێستادا ئابووریی لە باشووری
كوردستان ،بریتییە لە ئابووریی نەوت. لە ئێستادا نەوت سەرچاوەی سەرەکیی ئابوورییە ،لە هەرێمی كوردستان. ئەمەیش دەستبەسەرداگرتنی لەالیەن نوخبەی بنەماڵەکانەوە ،وای كردووە داهاتی نەوت بە یەكسانیی بۆ خەڵك نەبێت و نەوت لەجیاتی نیعمەت بۆ خەڵك بووەتە لەعنەت و دەردەسەریی. پشتبەستن بە نەوت وای كردووە لە هەرێم كەرتەكانی تر فەرامۆش بكرێت. هەر بۆ نموونە هەرێمی كوردستان شوێنێكی تەواو گونجاوە بۆ كشتوكاڵ، بەاڵم لەبەرئەوەی ئەم كەرتە بەتەواویی فەرامۆش كراوە و گرینگی پێ نەدراوە بۆیە كشتوكاڵ نەبووەتە ئەولەوییەت بۆ ئابووریی لە هەرێمی كوردستان. هەرێمی كوردستان بەهۆی دەسەاڵتی دوو بنەماڵەوە كراوەتە كۆمەڵگەیەكی بەرخۆر و موچەخۆر .بەشێكی زۆری ئەم موچەخۆرانە بندیوارن و هیچ كارێك www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
ناكەن ،ئەمەش وایكردووە كە ئابووریی و یەكسانیی ئابووریی لە واڵت تەواو پەكی بكەوێت. ئەو نووسەرە ،ئاماژەی بەو کێشەیەشکرد کە بەشێکی زۆری خەڵک موچەخۆری بێبەرهەمن لە هەرێمی کوردستان ،ئەوە�شی وت :هێزە كوردییەكان بۆ كڕینی وەالئی خەڵك ئابووریی بەكار دەهێنن! ئەمەیش تەواو دەستی هەیە لە داڕمانی ئەم كەرتە، وایكردووە كە خەڵكی كوردستان پابەند نەبن بە دەستیكار و هێز و بازوو بەكار نەهێنن لە پەیداكردنی بژێوی ژیانیان، بەشێكی زۆری خەڵكی كوردستان كراونەتە موچەخۆری بێبەرهەم لەم سیستمە داڕماوەدا .هەروەها لە كوردستان بۆ ئەوەی شتێكمان هەبێت بەناوی ئابووریی سەربەخۆ ،النی كەم پێویستمان بە گوڕینی عەقڵی سیاسیی ئەم نوخبە سیاسییانە هەیە كە ئەوەی نایزانن بەڕێوە بردنە ،ئەوەی نایزان ئابووریی و سەربازییە .ئەم نوخبەیە بەتەواویی ئەزمەی ئابووریی دروست كردووە .گۆڕینی سیستمی حوكمڕانیی یەكسانە بە دروستكردنی فەزایەكی ئابووریی سەربەخۆ.
هەروەها پڕۆفیسۆری یاریدەدەر .د. یونس عەلی ،زانکۆی سلێمانیی_ کۆلێژی کارگێڕیی و ئابووریی ،بۆ ئازادیی کۆمەڵگە www.komelge.com
ئەوە دەخاتەڕوو لە رووی ئابوورییەوە کێشەکان ئەوەیە« ،ئیدارەدانی ئابووریی واڵت لەسەر ئاستێکی زانسیی و پالندراو
هەژاریی رەبتی بە هەموو
سێکتەرەکانەوە
هەیە ،زۆر بە ئاسانیی دەتواندرێت کێشەی
هەژاریی بە پالنی
کورت مەودا و درێژ مەودا چارەسەر
بکرێت
نییە؛ هەر ئابوورییەک بەڕێوە ببرێت ئەگەر پالنی نەبێت و زانستیی نەبێت، ئەوا کۆمەڵێک قەیران بەدوای خۆیدا دێنێت! بۆ نموونە ئەگەر وردتری بکەینەوە ،کاتێک دەڵێین پالنی نییە و زانستیی نییە ،ئەوا دەبێت لە رووی داهات و خەرجییەوە تەماشای بکەین، ئەو داهات و خەرجییانەی دەستمان دەکەوێت دەبێت بە شێوەی زانستیی بێت. لە نێو ئەو فەقەرەیەشدا ئەگەر داهاتی هەموو سێکتەرەکان تەماشا بکەین، زۆرینەی هەرە زۆری لە نەوتەوە هاتووە، هەر واڵتێکیش پشت بەیەک داهات ببەستێت ئەوا دوور یان نزیک توو�شی داڕمان دەبێت ،بەاڵم ئەگەر سودی لە
موشتەقاتەکانی نەوت و داهاتی نەوت وەردەگرتبێت یاخود بەو هۆیەوە کەرتی کشتوکاڵ و پیشەسازیی و بازرگانیی... هتد ،بوژاندبێتەوە ،ئەوا زەحمەتە توو�شی داڕمانی ئابووریی ببێت .ئەوا لە هەرێمی کوردستان ئەمە نەکراوە، تەنها پشت بەستراوە بەیەک سەرچاوە کە نەوتە ،داهاتی ئەم نەوتەیش بۆ بونیادنانی ئابووریی نەبووە ،لە رووی خەرجییشەوە تەماشا بکەین ئەو خەرجییەی ئابووریی دەبووژێنێتەوە و دووری دەخاتەوە لە قەیران و گرفتی بۆ دروست ناکات ،ئەو جۆرە خەرجییەیە کە بەشێکی زۆری بۆ وەبەرهێنان بێت، بەاڵم لە کوردستان بودجەکەمان پێش قەیرانەکەش تەقریبەن حەفتا بە�سی بووە ،زیاتر بۆ مووچە و ئەوانە بووە کە داهاتیان لێپەیدا نابێت! لە سەدا �سی بۆ بواری وەبەرهێنان بووە ،لە نێو سەدا سییەکەشدا گرفتەکە ئەوەیە بە شێوەیەکی هاوسەنگ دابەش نەبووە بەسەر هەموو سێکتەرەکاندا ،هەتا هەموویان حیسەی خۆیان بەربکەوێت. سێکتەر هەیە وەک نیشتەجێبوون لەوەیە زۆرتری بەرکەوتبێت ،بەاڵم سێکتەری وەک کشتوکاڵ ،پیشەسازیی و گەشتیاریی ،کەمترین بودجەی بەرکەوتووە. ئەو ،الیوایە زۆر بەئاسانی دەتواندرێت کێشەی هەژاریی جارەسەر بکرێت و جەختیکردەوە :هەژاریی رەبتی بە هەموو سێکتەرەکانەوە هەیە ،زۆر بە ئاسانیی دەتواندرێت کێشەی هەژاریی بە پالنی کورت مەودا و درێژ مەودا چارەسەر بکرێت .ئەگەر هاتوو پالنی حکومەت زانستیی بوو بایەخی بە هەموو 13
NO:24 - Jan 2018
سێکتەرەکان یان بە هەموو ناوچەکاندا بە الدێ و شار و هەموو پارێزگاکانەوە؛ ئەگەر هاتوو حکومەتی هەرێم ئەمەی کرد ،ئەوا خەڵک لە بری ئەوەی لە الدێوە بچێت بۆ شار ئەوا لە شارەوە دەگەڕێتەوە بۆ الدێ .ئەو کاتە لەکەسێکی بەکاربەرەوە دەبێت بە کەسێکی بەرهەم هێن و ئەو رێژە زۆرەی هەژاریی کە هەیە نامێنێت، بۆچی؟ لەبەرئەوەی خەڵکی الدێ کە زوتر لەوێ بووە ژیانێکی با�شی هەبووە، بەاڵم بە ئومێدی ئەوەی رفائیەتی زیاتر و بەرەوپێشچونێکی زیاتر و منداڵەکانی لە نێو شار بخوێنن؛ هاتووەتە نێو شار گرفتی بۆخۆی و بۆ ئەوانی تریش دروست کردوە! وای لێهاتووە لە مودەیەکی درێژ مەودایا نەی توانیوە داهاتێکی پێویست پەیدا بکات ،یاخود بەهۆی ئەم بێ موچەییەوە کە هەیە تو�شی هەژاریی بووە، لە هەمان کاتدا کە ئەوە بووە قەیران و گرفتی بۆ خەڵکی تریش دروست کردوە. هەر بۆیە لە الدێکان مایەوە و الدێکان بەرەوپێشبران ئەو هەژارییە زۆرەی کە هەیە کەم دەبێتەوە و دەرفەتی کار دەڕەخسێنێت و بێکاریی کەم دەکاتەوە و ناوچەکان ئاوەدان دەبێتەوە جیاوازیی کەم دەبێتەوە .ئەم قسەیەش بەو مانایە نییە خەڵک لە الدێوە بێت بۆ شار بەڵکو بەو واتایە یە ئاستەکەی نەگات بەو رێژە بەرزە کەهەیە ،رێژەیەکی زۆری خەڵکی کوردستان لە شارەکان و ناو جەرگەی شارەکان بن و رێژەیەکی کەمیش لە الدێکاندا مابێتن کە سەرچاوەی داهاتی خەڵکە ،کەواتە بەرای من چارەسەری زۆر هەیە ،بەاڵم چارەسەریی بنەڕەتیی بوژاندنەوەی الدێکانە ،چونکە هەر کە الدێ بوژایەوە شار خۆی�شی دەبوژێتەوە، 14
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەشێک لەو قەیرانی نیشتەجێبوونەی لە شارەکان هەیە ئەوەیە کە خەڵکی الدێ کۆچیان کردوە.
لە رێگەی کەم
کردنەوەی موچە و
زیاد کردن و پێدانی
موچە خەڵکی تەمبەڵ
دەبێت ،خەڵکی نابنە کەسانی بەرهەمهێن و هەژاریی
چارەسەر ناکات
و بگرە هەژاریی قوڵتر دەکاتەوە
ئینجا ئەگەر بە پێی ستاندارد تەماشا
بێکاریییەی هەیە ئەوەیە خەڵکی الدێکان کۆچیان کردوە ،بەاڵم ئەگەر ئەمە نەما یان کەم بوویەوە خەڵکی الدێ لە شوێنی خۆی سەر چاوەی داهاتی خۆی پەیدا دەکات و کشتوکاڵ بەرەو پێشدەچێت کە کشتوکاڵ بەرەوپێشچوو بێگومان پیشەسازییش بەرەوپێشەوە دەچێت کە پیشەسازیی بەرەوپێشەوەچوو داهاتی خەڵک زیاد دەکات ،تاڕادەیەکی زۆر هەژارییەکە چارەسەر دەکات، بەس ئەگەر ئەمە نەبێت لە رێگەی کەم کردنەوەی موچە و زیاد کردن و پێدانی موچە خەڵکی تەمبەڵ دەبێت! خەڵکی نابنە کەسانی بەرهەمهێن و هەژاریی چارەسەر ناکات و بگرە هەژاریی قوڵتر دەکاتەوە ئینجا ئەگەر بە پێی ستاندارد تەماشا بکەین ،هەژاریی تەنها هەژاریی پارە نییە بەڵکو چەندین جۆری هەیە :ئایا چەندێک ئاوی هەیە ،چەندێک خۆراکی هەیە ،ئایا کوالێتی خۆراکە کەی چۆنە و ئاوی خواردنەوەکەی چۆنە و چۆن دەستی دەکەوێت؟ چەندێک تەندروستە و ئەوانە هەمووی فاکتەرە و کاردەکاتە سەری.
بکەین ،هەژاریی
تەنها هەژاریی پارە نییە بەڵکو چەندین جۆری هەیە
یونس عەلیی ،ئاماژە بەوەیشدەکات یەکێک لە هۆکارەکانی بێکاریی ،بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە گوندنشیینەکان کۆچیان کردوە بۆ شارەکان :بەشێک لەو www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
خوێندنه‌وه‌یه‌كیتر بۆ سۆسیۆلۆژیایی باشووری كوردستان سه‌ردارستار باشووری كوردستان وه‌ك كۆمه‌ڵگ ه بێگومان هه‌ڵسه‌نگێنراوی جیاواز جیاوازی بۆ كراوه هه‌ریه‌كیش له‌و لێكۆڵینه‌وه و به‌دواداچوونانه له‌سۆنگه‌ی خۆیان كراون و گرنگی خۆشیان هه‌یه ،واتا ئه‌مه یه‌كه‌م به‌دواداچوون نییه ،به‌اڵم له‌و بارودۆخه‌دا پێویست ده‌كات هه‌ڵسه‌نگاندنی زانستیانه بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی باشوور بكرێت ،چونكه گرنگی كۆمه‌ڵگه‌ی باشوور بۆ پارچه‌كانی تری كوردستان و گۆڕانكاری له عێراق و هه‌رێمه‌كه‌دا هه‌یه ،له‌الیه‌كیتریش ئه‌و بارودۆخه‌ی ئێستا كۆمه‌ڵگه‌ی باشوور تێیكه‌وتوو ه كاتیه‌و هێزی ئه‌وه‌ی هه‌یه هه‌ستێته‌وه سه‌رپێ .بێگومان ناڕه‌زای و خۆپیشاندانه‌كانی خه‌ڵكیش به‌شێكه له هێزی چارهسهری رادیكاڵ. ل ه رووی مێژوویه‌وه: • باشووری كوردستان كه هاوسنوره له‌گه‌ڵ باكوری رۆژهه‌اڵتی نیشتمانی عه‌ره‌بی ،تاكو پارچه‌كردنی كوردستان له‌الیه‌ن هه‌ردوو ئیمپراتۆری سه‌فه‌وی و عوسمانی ،په‌یوه‌ندی خه‌ڵكی باشووری كوردستان زۆرتر له‌گه‌ڵ رۆژهه‌اڵت و www.komelge.com
باكوری كوردستان بووه ،دوای ئه‌و پارچ ه كردنه‌ی كه سه‌پێنرا باشوور كه‌وته ژێر حكومی ده‌وڵه‌تی عوسمانی ،بۆیه‌ش په‌یوه‌ندیه‌كانی خه‌ڵك و حاكمانی باشوور په‌یوه‌ست بوون به باكوری كوردستان و ئه‌ستمبۆله‌وه .دوای كۆتای هاتنی شه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌م و رووخانی ده‌وڵه‌تی عوسمانی و كوردستان كرا به چوارپارچه و ده‌وڵه‌تی عێراق دامه‌زرێندرا، باشووری كوردستان لكێنرا به ده‌وڵه‌تی عێراقه‌وه به‌بێ ره‌زامه‌ندی زۆرینه‌ی خه‌ڵكه‌كه‌ی .له‌سه‌رده‌می عوسمانیه‌كان باشووری كوردستان سه‌رده‌مێك به ویالیهتی شاره‌زوور كه ناوه‌نده‌كه‌ی شاری كه‌ركوك بووه ،سه‌رده‌مێكیش به ویالیهتی موسڵ به‌ناو ده‌كرا كه ناوه‌نده‌كه‌ی شاری موسڵ بووه. له‌ڕووی ئاینیشه‌وه كه ئێستا زۆرینه‌ی ئیسالمی سونی مه‌زهه‌به له هه‌ردوو ته‌ریقه‌تی قادری و نه‌قشبه‌ندی، به‌شێكی كه‌میش شیعه ،له‌گه‌ڵ هه‌بوونی كریستیان و ئێزیدی ،هه‌مانكات باوه‌ڕی جیاوازی وه‌ك كاكه‌ی»ئه‌هلی حه‌ق»، سابیئه‌ی مه‌ندائی ،شه‌به‌كیش هه‌یه. پێویست ه ئه‌وه‌ش بزانرێ وه‌ك هه‌موو
كوردێكیتر تاكو هاتنی ئاینی ئیسالم خه‌ڵكی باشوور زۆرینه‌ی له‌سه‌ر ئاینی یه‌ك خودای زه‌رده‌شتی بووه ،بۆیه ئێستاش گوومان ده‌كرێت كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ئێزیدی و كاكه‌یی درێژكراوه‌ی ئاینی زه‌رده‌شتی بن. باشووری كوردستان وه‌ك هه‌رێم دابه‌شكاریه‌كی سرووشتی هه‌یه له هه‌رێمی سۆران» سلێمانی ،هه‌ولێر»، هه‌رێمی هه‌ورامان»هه‌ڵه‌بجه« ،هه‌رێمی بادینان»دهۆك ،موسڵ» ،ده‌ڤه‌ری ئێزیدیایه‌تی ،هه‌رێمی گه‌رمیان و خانه‌قین»، گه‌رمه‌سێر»كه‌ركوك، هه‌رێمی كوردانی فه‌یلی كه زیاتر له ناوه‌ندی به‌غداد ئه‌مێنه‌وه‌و زۆرتریش خه‌ریكی كاری بازرگانین ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌الیه‌نی مه‌زهه‌بی و زاراوه‌ی قسه‌كردنیشیان جیاوازه ،بۆیه تائاستێك ال ته‌ریك و به‌ته‌نها ماونه‌ته‌وه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی زۆرینه‌ی خه‌ڵكی باشوور به كوردی قس ه ده‌كات»سۆرانی، بادینی ،هه‌ورامی و لوڕی» ،هه‌مانكات شه‌به‌ك و كاكه‌یه‌كانیش زاراوه‌ی تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه و قسه‌ی پێده‌كه‌ن. له‌ئێستا به‌پله‌ی یه‌كه‌م زاراوه‌ی سیاسه‌ت 15
NO:24 - Jan 2018
و بازرگانی و خوێندن و نووسین بۆته «سۆرانی». گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كانیتر كه له‌باشووری كوردستانن ،ئاشور و سریان و كلدان، تروكمان،عه‌ره‌ب ،ئه‌رمه‌نی ،تا ساڵی 1948جوله‌كه‌ش به رێژه‌یه‌كی زۆر هه‌بووه ،به‌اڵم ئێستا كه‌سیان نه‌ماوه. له‌ده‌ره‌وه‌ی ده‌ستێوه‌ردانه‌كانی كه له‌ده‌ره‌وه كراون بۆسه‌ر گه‌النی باشوور ،وه‌كوتر به‌گشتی به‌شێوه‌یه‌كی ئاشتیان و ته‌با پێكه‌وه ژیاون ،نمونه‌ی ده‌ستێوه‌ردانی ئینگلیز و فه‌ره‌نسا بۆ ئاشوریه‌كان و به‌گژدادانی كوردان، ده‌ستێوه‌ردانی عوسمانیه‌كان بۆ شه‌ڕی كوردانی موسلمان و كوردانی ئێزیدی ،ده‌ستێوه‌ردانی میسر و سوریاو شۆڤینزمی عه‌ربی سوونی له ساڵی 1959و به‌گژیه‌كدادانی كورد و تروكمان و عه‌ره‌ب له كركوك و موسڵ. به‌هه‌مانشێوه‌ش ئه‌و ناكۆكیه الوه‌كیه‌یی كه له‌نێوان سۆرانی و بادینی دروست كراوه ،ئه‌وه‌ش زاده‌ی ململنێی سیا�سی پ د ك/عێراق و ی ن ك یه له‌دوای ساڵی 1966وه. له رووی خۆبه‌ڕێوه‌بردنه‌وه خه‌ڵكی باشوور ل ه سه‌رده‌می گۆتی و كاسیه‌كان، هه‌تا قۆناخی میر و به‌گه كورده‌كان به‌تایبه‌تیش میری بابان و سۆران و بادینان ،هه‌روه‌ها له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌وه به‌رخودان و خۆبه‌ڕێوه‌بردنی شێخ محمودی حه‌فید وه‌ك مه‌لیكی كوردستان ،تا راپه‌ڕینه شكۆداره‌كه‌ی 1991و ده‌سه‌اڵتی خۆبه‌ڕێوه‌بردنی هه‌رێمی تا رۆژی ئه‌مڕۆ خه‌ڵك توانای خۆبه‌ڕێوه‌بردن و خۆپاراستنی�شی هه‌یه. له‌الیه‌نی ئه‌ده‌ب و رۆشنبیریه‌وه، 16
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئه‌وه‌ی وه‌ك به‌ڵگه له‌ده‌ستدا ماوه‌ته‌و ه ته‌نها به‌ڵگه‌كانی ئه‌دیب و شاعیرانی سه‌رده‌می میره‌كانه ،چونكه هاتنی ئیسالم بۆ باشوور و دواتریش داگیركه‌ری مه‌غۆله‌كان ،به‌ڵگه‌ی نوسراوی پێویستیان له‌به‌رده‌ستدا نه‌هێشتووه ،له سه‌ده‌ی هه‌ژده‌وه تا رۆژی ئه‌مڕۆ هه‌وڵێكی زۆر هه‌بووه بۆ ئه‌وه‌ی زمان و ئه‌ده‌بی كوردی له‌سه‌ر پێ بمێنێ ،رۆڵی مرۆڤه
له‌باشوور له‌گه‌ڵ كه‌موكوڕیه‌كانی چه‌ندین زانكۆ و
ناوه‌ندی خوێندنی بڵند
هه‌یه ،مرۆڤ ده‌توانێ
بڵێت خزمه‌تێكی زۆر
به زمان و وێژه‌ی
كوردی كراو ه و ده‌كرێت
مه‌زنه‌كانی وه‌ك نالی ،سالم و كوردی و مه‌حو‌ی ،تا ده‌گاته دڵدار و پیره‌مێرد و بێكه‌س و گۆران ،له‌وانیشه‌وه تا شێركۆ بێكه‌س و په‌شێو و هه‌زاران قه‌له‌می به بڕشت و ئازا و بوێر خاوه‌ن رۆڵی به‌رچاون له له‌سه‌رپێهێشتن و به‌ره‌وپێش بردنی. ئه‌گه‌ر له كۆندا حوجره‌ی مزگه‌وت و خانه‌قا و ته‌كیه‌كان شوێنگه‌ی په‌ره‌پێدانی زمان و ئه‌ده‌بیات بوونه ،ئه‌وا له سه‌ده‌ی
بیسته‌وه زۆرناوه‌ندی تری خوێندن كرانه‌وه تا به‌فه‌رمی ناساندنی و كوردی كه‌وته به‌رنامه‌ی خوێندن ،ئه‌مڕۆش له باشوور له‌گه‌ڵ كه‌موكوڕیه‌كانی چه‌ندین زانكۆ و ناوه‌ندی خوێندنی بڵند هه‌یه، مرۆڤ ده‌توانێ بڵێت خزمه‌تێكی زۆر به زمان و وێژه‌ی كوردی كراوه و ده‌كرێت. ژنی كورد و ژنانی نه‌ته‌وه‌و گه‌النی تر له‌باشوور له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئاین تا شوێنێك رێگری لێكردوه بۆ هاتنه ناو كۆڕی تێكۆشان ،به‌اڵم له ژیانی دێهات ژنان رۆڵێكی به‌رچاو ده‌بینن ،له بواری خۆبه‌ڕێوه‌بردنیشدا ئه‌گه‌ر كه‌میش بێ، به‌اڵم توانیویه‌تی ئه‌سپی خۆی تاوبدا، نمونه‌ی خانزادی میری سۆران و عادیله خان و حه‌پسه‌خانی نه‌قیب ،تا ده‌گاته مارگرێت و له‌یال قاسم و مامۆستا سنه‌وبه‌ر و به‌ده‌یان ژنی تر كه له‌بواره جیاجیاكان خاوه‌ن رۆڵ بوونه . له رووی بژێوی ژیانیه‌وه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی خه‌ڵك كشتوكاڵ و چاندنی بووه ،هه‌مانكات به راده‌یه‌كی به‌رفره‌وانیش به‌خێوكردنی مه‌ڕومااڵتی�شی وه‌ك پیشه‌ی خۆی بینیوه، هه‌روه‌ها بازرگانی بچوك و ئاڵوگۆڕی به‌رهه‌مه‌كانیان له‌گه‌ڵ به‌غدا و موسڵ و حه‌له‌ب و ته‌برێز و ئامه‌د و ئه‌ستمبۆڵ بووه .له گه‌ڵ دۆزینه‌وه‌ی پتڕۆڵ له سه‌ده‌ی بیست كاریگه‌ری كرده سه‌ر كه‌مبوونه‌وه‌ی به‌روبوومی ناوخۆی له كشتوكاڵی و سامانی ئاژه‌ڵی. باشوور له سه‌رده‌می دوای • جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م: جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م گۆڕانكاری له جوگرافیا و كۆمه‌ڵگه‌كانی رۆژهه‌اڵتی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
ناوین و كوردستانیش كرد ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی پارچه‌كردنی كوردستان بۆ چوار پارچه وه‌ك خه‌نجه‌رێك بوو له دڵی كوردستان كه‌وت و كوردستانی ژێر ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌تی عوسمانی�شی كرده �سێ پارچه ،بێگومان ئه‌و پارچه كردنه‌ش ته‌نها به‌زه‌بری هێزنه‌بوو ،ئه‌وه‌ی به‌هێز كردیان له رێگای رێكه‌وتنه‌كانی «سایكس – بیكۆ و به‌ڵێنی بلفۆر و سان ریمۆ و سیڤه‌ر و لۆزان» كردیان به ده‌ستور و یاسا .ئه‌و كاردانه‌وانه‌ی له باكوور و باشوور روویاندا نه‌یانتوانی رێگری له‌و پارچه بوونه بكه‌ن ،خاڵی هه‌ره مه‌ترسیداریش ئه‌وه‌بوو كه هێزی گه‌لی كوردیان له‌یه‌كتری پارچ ه كرد، كورد و نه‌ته‌وه‌كانی تری كوردستانیان به‌گژیه‌كتریداهێنا ،وه‌ك له‌سیاسه‌تی ئینگلیزدا پێی ئه‌گوترێ «سه‌گ به‌سه‌گ خنكاندن» ،ئه‌و پارچه بوون ه بووه هۆكار كه خه‌ڵكی كورد له‌پارچه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتری نامۆبن ،هه‌مانكات بیر له داوا ره‌واكه‌ی نه‌كاته‌وه .له‌هه‌موو به‌ڵگه‌كانی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیا له كاتی هاتنیان بۆ ناوچه‌كه و داگیركردنی كوردستان و پارچه‌كردنی ،سه‌ره‌تای پارچه بوونی كوردستان« ،كوردستان وه‌ك كوردستانی گه‌وره‌و باشوور و باكوورله به‌ڵگه‌كانیان تێده‌په‌ڕێ ،دواتر وه‌ك ئۆتۆنۆمی به‌ناو ده‌كرێ ،ئیدی له سااڵنی 1930به‌دواو ه كوردستان نیه، كوردیش ئه‌گه‌ر كاردانه‌وه‌یان نیشاندا ئه‌وا ده‌كرێ به‌هه‌ندێك مافی كه‌لتوری بێده‌نگ بكرێن» .به‌هه‌مانشێوه زۆرترین رووبه‌ڕووبوونه‌وه له‌گه‌ڵ ئاشوری، ئه‌رمه‌نی ،عه‌ره‌ب و تورك دا روویداوه. ئه‌وه‌ی ئینگلیز و ده‌وڵه‌تی عێراقی مه‌له‌كی www.komelge.com
ده‌یانویست بۆیان نه‌چووه‌سه‌ر ،بۆیه‌ش باشووری كوردستان دوای هه‌وڵه‌كانی شێخ مه‌حمود ل ه هه‌رێمی سلێمانی، رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌كانی خێڵی خۆشناو، سورچی ،برادۆست ،زێباری و بارزانی له هه‌رێمه شاخه‌ویه‌كانی هه‌ولێر و ئاكرێ،
ئه‌و كه‌شه
شۆڕشگێڕیه‌یی به
سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی
ئۆكتۆبه‌ر له روسیا دروست ببوو،
ره‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر
باشوور و عێراقیش كرد
دواتریش ئه‌و راپرسییه‌یی ده‌وڵه‌تی به‌ریتانی كردی بۆ یه‌كالبوونه‌وه‌ی ویالیهتی موسڵ و خستنیه سه‌ر ده‌وڵه‌تی عێراقی نوێ ،خه‌ڵكی باشوور ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ی نیشانیاندا ،ئیمپریالیزمی ئینگلیز و ده‌وڵه‌تی عێراقیان رووبه‌ڕووی شۆك كرد ،ته‌نها هه‌ولێر و دهۆك به به‌ڵێ ده‌نگیاندا ل ه راپرسیه‌كه‌دا ئه‌ویش به مه‌رجی المه‌ركه‌زی په‌سند بكرێت بۆ باشوور .له دوای كپ كردن و له‌ناوبردنی به‌رخودانیه‌كان ،خه‌ڵكی باشوور بێده‌نگ نه‌بوو ،له‌بواری جیاجیا هه‌وڵه‌كانیان به‌رده‌وامی پێدا ،به‌تایبه‌تیش له‌بواری رۆشنبیری و خۆ رێكخستنی جڤاكی،
هه‌وڵه‌كان له دروست بوونی باڵوكراوه‌و رۆژنامه و گۆڤار ،له‌الیه‌كیتریش دروستبوونی كۆمه‌ڵه و پارته سیاسیه‌كانی رزگاری و شۆڕش و هیوا ئه‌وه‌مان بۆ ده‌سه‌ملێنێ. ئه‌و كه‌شه شۆڕشگێڕیه‌یی به سه‌ركه‌وتنی شۆڕ�شی ئۆكتۆبه‌ر له روسیا دروست ببوو ،ره‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر باشوور و عێراقیش كردبوو ،به‌تایبه‌ت دوای دروست بوونی حیزبی شیوعی عێراقی له ساڵی ،1934رۆڵێكی كاریگه‌ریان بینی له هۆشیاربوونه‌وه‌ی گه‌نجان و الوان له رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی رژێمی پاشایه‌تی و چه‌وسانه‌وه‌و داگیركه‌ری سیسته‌می ده‌ره‌به‌گایه‌تی .شیوعیه‌كان به‌پاڵپشتی سۆڤیه‌ت زۆر به‌توندی رووبه‌ڕووی رژێمی پاشایه‌تی و دواتریش شۆڤینزمی عه‌ربی بوونه‌وه ،ئه‌وه‌ش هۆكاربوو كه �سێ له سكرتێرانیان له‌سێداره بدرێن به‌ناوه‌كانی»فه‌هد و سارم و حازم». باشوور له‌سه‌رده‌می جه‌نگی • جیهانی دووه‌مدا: له‌شه‌ڕی جیهانی دووه‌م به‌گشتی ده‌وڵه‌ته‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوین بێالیه‌ن مان و به‌شداری شه‌ڕیان نه‌كرد ،به‌اڵم پڕووشكی شه‌ڕ وای ده‌كرد كاریگه‌ری له‌سه‌ر ناوچه‌كه‌ی ئێمه‌ش بكات، به‌تایبه‌ت ئه‌و شه‌پۆڵه له‌نازیزمی ئه‌ڵمانی و فاشیزمی ئیتالی و پێشووتریش كاریگه‌ری سۆڤیه‌تی سۆسیالیستی هه‌بوو، پێكدادنی ئه‌و �سێ الیه‌نه بارودۆخی له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌گۆڕی .ئه‌ملانیا پشتیوانی گرووپه نه‌ته‌وه په‌رسته عه‌ربیه‌كانی ده‌كرد له عێراق و ئه‌وانیش كوده‌تایه‌كیان كرد به‌سه‌رۆكایه‌تی سه‌رۆك وه‌زیرانی 17
NO:24 - Jan 2018
ئه‌وكات «ره‌شید عالی گه‌یالنی له،« 1941 به‌اڵم سه‌ركه‌وتوونه‌بوون و رایانكرد بۆ ئێران .ل ه ناوچه شاخاویه‌كانی باشووریش بارزانیه‌كان به‌سه‌رۆكایه‌تی شێخ ئه‌حمه‌د له‌یاخیبوونێكی چه‌كداری دابوون بۆ ماوه‌ی نزیكه‌ی �سێ ساڵ ،ئه‌ویش به‌سه‌ركوتكردن و دوورخستنه‌وه‌ی شێخ ئه‌حمه‌د بۆ باشووری عێراق كۆتای هات. كۆتای هاتنی جه‌نگی جیهانی دووه‌م ده‌رفه‌تێكی نوێی بۆ كورد له رۆژهه‌اڵتی كوردستان ئافراند به‌ده‌ستێوه‌ردانی سۆڤیه‌ت بۆ ئازربایجانی رۆژئاواو كوردستان ،ئه‌مه‌ش بووه هۆكار كه كوردانی رۆژهه‌اڵت ل ه ناوه‌ندی مه‌هاباد»سابالغ» كۆماری كوردستان له‌الیه‌ن سه‌ركردایه‌تی پ د ك/ئێران له ساڵی 1946به‌سه‌رۆكایه‌تی قازی محه‌مه‌د رابگێنن .هه‌رچه‌نده ته‌مه‌نی كۆمار كورت بوو ،به‌اڵم له‌و ته‌مه‌نه كورته‌شدا كوردانی باشوور له‌ئاستی فه‌رمانده‌و هێزی پاراستنه‌وه به‌شداریان كرد ،بارزانیه‌كان به‌سه‌ركردایه‌تی مه‌ال مسته‌فا ،هه‌ركیه‌كان به‌سه‌ركردایه‌تی زێڕۆ به‌گ هه‌ركی و چوار ئه‌فسه‌ره‌كه« مسته‌فا خۆشناو،عیزه‌ت عه‌بدولعزیز، خه‌یروڵاڵ عه‌بدولكه‌ریم و محه‌مه‌د قود�سی» به‌شداریان كرد ،دواتر له‌ساڵی 1947چوار ئه‌فسه‌ره‌ك ه دوای گه‌ڕانه‌وه‌یان له‌الیه‌ن رژێمی پاشایه‌تی عێراقه‌وه له‌سێداره‌دران. ئه‌نجامه‌كانی جه‌نگی جیهانی دووه‌میش وه‌ك جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م به‌رهه‌مێكی به‌رجه‌سته‌ی له دروست بوونی قه‌واره‌یه‌كی كوردستانی له رۆژهه‌اڵت دروست نه‌كرد ،به‌اڵم تێكه‌اڵوی و په‌یوه‌ندی و شاره‌زایه‌كی سیا�سی نوێی 18
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دروست كرد ،ئه‌مه‌ش له نمونه‌ی «ژ.ك» و پ د ك دا ده‌بینرێت. بزووتنه‌وه‌ی سیا�سی كوردی تاكو شۆڕ�شی 14ی ته‌موزی 1958الواز و بێ كاریگه‌ربوو له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه ،ده‌ره‌وه‌ی به‌شێك له كه‌سه رۆشنبیر و خوێنده‌واره ده‌ستبژێره‌كان زۆر كه‌سیتر ئاشنای نه‌بوو ،هه‌رچی حیزبی شیوعیه رۆڵی به‌رچاوتری هه‌بوو له‌به‌ر ئه‌و په‌یامه چینایه‌تیه‌یی كه هه‌یبوو له دژی ئاغاو ده‌ربه‌گه‌كان ،چونكه ژیانی رۆژانه‌ی خه‌ڵك له‌الیه‌نی ئابووریه‌وه زۆر سه‌خت
بزووتنه‌وه‌ی كوردی
رۆڵێكی ئه‌وتۆی نه‌بوو له رووخاندنی رژێمی پاشایه‌تی ،به‌اڵم
قاسم چ له ده‌ستور و
چ له‌الیه‌نی سیاسی و
رۆشنبیری ده‌رگایه‌كی
نوێی له‌به‌رده‌م
كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی
كرده‌وه
بوو ،مرۆڤ به‌زه‌حمه‌ت ده‌یتوانی خۆی و خانه‌واده‌كه‌ی بژێنێ. شۆڕ�شی 1958و كرانه‌وه‌یه‌كی • نوێ به‌ڕووی كۆمه‌ڵگه‌ی باشوور: شۆڕ�شی 14ی تموزی 1958
كه له‌الیه‌ن كۆمه‌ڵێك فه‌رمانده‌ی سه‌ربازی كه ئه‌ناسران به ئه‌فسه‌ره ئازادیخوازه‌كان به‌سه‌رۆكایه‌تی گه‌نه‌ڕاڵ عه‌بدولكه‌ریم قاسم و به‌پشتیوانی حیزبی شیوعی ده‌سه‌اڵتی پاشایه‌تی و حكومی ئینگلیزیان له عێراق رووخاند ،عێراق له‌هه‌موو ئه‌و به‌ندو په‌یمانانه ده‌رچوو كه ئینگلیز و رژێمی پاشایه‌تی پێوه‌یان لكاندبوو ،له‌سه‌رووی هه‌موویانه‌وه په‌یمانی به‌غدا .بزووتنه‌وه‌ی كوردی رۆڵێكی ئه‌وتۆی نه‌بوو له رووخاندنی رژێمی پاشایه‌تی ،به‌اڵم قاسم چ له ده‌ستور و چ له‌الیه‌نی سیا�سی و رۆشنبیری ده‌رگایه‌كی نوێی له‌به‌رده‌م كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی كرده‌وه ،به‌تایبه‌تیش ئه‌و به‌نده ده‌ستوریه‌یی كه ده‌ڵێت؛ عێراق پێكهاتووه له دوو نه‌ته‌وه‌ی سه‌ره‌كی عه‌ره‌ب و كود، هه‌مانكات گه‌ڕاندنه‌وه‌ی مه‌ال مسته‌فا و هاوڕێكانی له سۆڤیه‌ت و به‌شداری پێكردنیان له سیاسه‌ت و سه‌رده‌می نوێی عێراق ،گۆڕانكاریه‌كی نوێ و بوێرانه بوو. پێنج ساڵ ل ه حكومی قاسم له عێراق به‌گشتی وه‌ك سه‌ره‌تایه‌كی باش پێناسه ده‌كرێت ،هێزه كۆنه‌په‌ر‌سته عه‌ربیه‌كان، ئینگلیز و ئه‌مریكایه‌كان ،هه‌روه‌ها سیاسه‌تی كوردی بێ چاره ،راست نزیك نه‌بوونی سۆڤیه‌ت و هاوكاری نه‌كردنی، وای كرد ته‌مه‌نی حكومی نیشتمانی دیموكراتی قاسم كورتبێ و دووباره شه‌ڕ و ئاڵۆزی به‌رۆكی گه‌النی عێراق بگرێت. ئه‌مه‌ش وای كرد شۆڤینیه نه‌ته‌وه په‌رسته‌كان و به‌عسیه‌كان له 8ی شوباتی 1963كوده‌تاكه‌یان سه‌ربگرێ و كۆتای به‌حكومی قاسم بهێنرێت. سیاسه‌ت ه تونده‌كه‌ی قاسم و بێ چاره‌ی مسته‌فا بارزانی بوونه هۆكار له www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
ئه‌یلولی 1961شه‌ڕی چه‌كداری له‌نێوان جواڵنه‌وه‌ی سیا�سی باشوور و كۆماری نوێی عێراق ده‌ستپێبكا و ئه‌و ده‌رفه‌ته له‌بارببرێت ك ه چارهسهری پر�سی كورد و پرس ه دیموكراتیه‌كانی له باشووردا ده‌كرد ،بۆیه ده‌كرا رێگا به‌ده‌سه‌اڵتی شۆڤینزمی عه‌ره‌بی و به‌عسیه‌كان نه‌درێت و تاساڵی 1970شه‌ڕ و ئاڵۆزی درێژ نه‌كرێنه‌وه. ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی له‌دوای قاسم هات ه سه‌ر حكوم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی زۆر ناجێگیر و له‌رزۆك بوو ،هه‌مانكات خاوه‌ن پرۆژه‌و پالنی جیاوازتر نه‌بوو بۆ چارهسهری كێشه‌كانی عێراق به كێشه‌ی كوردیشه‌وه ،الیه‌نی سیا�سی كوردیش له‌ناو ناكۆكی و ئالۆزی دابوو كه دواتر به پارچه‌بوون كۆتای هات له ساڵی 1966 له‌نێوان مسته‌فا بارزانی و ئیبراهیم ئه‌حمه‌د و جه‌الل تاڵه‌بانی .سااڵنی شه‌سته‌كان ته‌نها بزووتنه‌وه‌ی كوردی له‌باشوور له جموجۆڵێكی ئاكتیف دابوو ،پارچه‌كانیتر پشتیوانی باشووریان ده‌كردو تائاستێكیش هیوای خۆیان پێوه گرێدابوو. هاتنی پارتی به‌عس بۆ ده‌سه‌اڵت له ئه‌نجامی كوده‌تایه‌ك توانی ده‌ستبخاته كێشه هه‌ڵپه‌ساردراوه‌كان ،یه‌كه‌م پر�سی كوردبوو ،به یارمه‌تی سۆڤیه‌تی ئه‌وكات خولێكی دانوستاندن ده‌ستی پێكردو له 11ی ئاداری 1970به رێكه‌وتنێكی نووسراو كه له‌به‌غدا له‌به‌رده‌م جه‌ماوه‌ر خوێندرایه‌وه گه‌یشت ه هه‌ندێك ئه‌نجام، به‌تایبه‌ت دانان به حكومی ئۆتۆنۆمی بۆ كورد له هه‌ولێر و سلێمانی و دهۆك، كێشه‌ی كه‌ركوك و چه‌ند پرسێكی تریش هێشترانه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی گفتوگۆیان له‌سه‌ر www.komelge.com
بكرێت بۆ چۆنیه‌تی چاره‌سه‌ركردنیان. به‌عس ته‌نها به‌وهه‌نگاوه‌ی سه‌باره‌ت به پر�سی كوردی نابو نه‌وه‌ستا ،له‌ساڵی 1972خۆماڵی كردنی نه‌وتی كرد،
شه‌ڕی نێوان
ده‌سه‌اڵت و
ده‌وڵه‌ته‌كان
زیانمه‌ندی مه‌زن
كۆمه‌ڵگه‌یه ،به‌اڵم بۆ
بزاڤی سیاسی كوردی ده‌رفه‌تێكی نوێ هاته
پێشه‌وه
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش په‌رپێدانی كشتوكاڵ و سامانی ئاژه‌ڵ ،په‌روه‌رده‌و فێركردن و ته‌ندروستیش ،شانبه‌شانی ئه‌وانه په‌یوه‌ندیه‌كانی خۆی له‌گه‌ڵ هه‌ردوو بلۆكی ئه‌وكات له سۆڤیه‌ت و ئه‌مریكا گه‌یانده ئاستێكی باش و توانی له 6ی ئازاری 1975ل ه ئه‌جامی پیالنگێریه‌ك له جه‌زائیر شكست به جواڵنه‌وی مه‌ال مسته‌فا به‌هێنێ و باڵوه ب ه هێزه‌كه‌ی بكات. شكستی جواڵنه‌وه‌ی سیا�سی و چه‌كداری پ د ك/عێراق له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی بووه هۆی بێ ئومێدی و بێ مۆڕالی له جڤاكی كوردستان ،هه‌مانكات ئه‌وه‌ش سه‌ملێنرا كه سه‌ركردایه‌تی سیا�سی و چه‌كداری ئه‌وكات توانای ئه‌وه‌ی نییه خۆی له‌به‌رامبه‌ر پیالنه ده‌ركیه‌كان
رابگرێ ،هه‌مانكات ئه‌و جواڵنه‌وه‌ی ه ناتوانێ به‌بێ هاوكاری و پشتیوانی هێزه‌كانی ده‌ره‌و ه یه‌ك رۆژ تێكۆشان بكات ،هه‌رچه‌نده زۆربه‌ی خه‌ڵكی باشوور له‌هه‌موو بواره‌كان پشتیوانی بۆ جواڵنه‌وه‌كه ده‌ربڕیبوو ،به‌اڵم جواڵنه‌وه‌كه خه‌ڵكی بێ هیوا كرد. له‌گه‌ڵ ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ی له ناوچه‌كه هاتنه‌كایه‌وه به‌تایبه‌ت شۆڕ�شی گه‌النی ئێران و دواتریش وه‌رگه‌ڕا بۆ شه‌ڕی عێراق – ئێران .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی شه‌ڕی نێوان ده‌سه‌اڵت و ده‌وڵه‌ته‌كان زیانمه‌ندی مه‌زن كۆمه‌ڵگه‌یه ،به‌اڵم بۆ بزاڤی سیا�سی كوردی ده‌رفه‌تێكی نوێ هاته پێشه‌وه ،ئه‌و هێز و الیه‌نانه‌ی ك ه ده‌مێك بوو به‌نهێنی خه‌ریكی كاروباری رێكخستنی بوون توانیان به‌هێز ده‌ركه‌ون ،نمونه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی ره‌نجده‌ران و یه‌كێتی نیشتمانی و حیزبی سۆسیالیست ،هه‌مانكات دروست كردنه‌وه‌و خۆكۆكردنه‌وه‌ی پ د ك/عێراق .هێزه نوێكان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هه‌ندێك هیوایان ده‌دا ،به‌اڵم نه‌یانتوانی بوو به‌ته‌واوی خۆیان له زهنیه‌تی سیا�سی رابردوو خۆیان رزگار بكه‌ن ،بۆیه‌ش دوای ئه‌وه‌ی هێزی چه‌كداریان دروست بووه‌و پشتیوانی جه‌ماوه‌ریان وه‌رگرت، به‌اڵم دوای كۆتای هاتنی شه‌ڕی عێراق – ئێران له 8ی ئاب 1988/هێزه سیا�سی و چه‌كداریه‌كانیش ته‌واو بوون و چوونه‌وه ئێران. له سااڵنی هه‌شتا گه‌لی كورد زۆرترین توند و تیژی و چه‌وسانه‌وه‌ی له‌الیه‌ن رژێمی به‌عس له‌به‌رامبه‌ر كرا تا به‌كارهێنانی چه‌كی قه‌ده‌خكراوی جیهانی، هه‌مانكات كۆمه‌ڵكوژی گه‌وره له ئه‌نفالی بارزانیه‌كان له ،1983پرۆسه‌ی ئه‌نفال 19
NO:24 - Jan 2018
له هه‌شت قۆناخ له ،1988له‌گه‌ڵ كیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه و سێوسێنان و شێخ وه‌سانان و بالیسان و بادینان ،هه‌روه‌ها خاپور كردنی قه‌اڵدزێ بۆ دووه‌مین جار و تێكدانی زیاتر له چوار هه‌زار گوند و خه‌ڵك كۆكردنه‌وه له ئۆردوگای زۆره‌ملێ. پێویسته ئه‌وه بزانرێت قوربانی بێپایان به‌خشراوه له‌الیه‌ن گه‌له‌وه‌و بۆ شه‌ڕ، هه‌مانكات بۆ گه‌وره‌ترین فیداكاریش ئاماده‌بووه ،به‌اڵم سه‌ركردایه‌تی سیا�سی نه‌یتوانیو ه به‌سه‌ركه‌وتووه‌ی بیگه‌ینێه ئه‌نجام ،چونكه یان خه‌ریكی شه‌ڕی ناوخۆ بووه یان به‌ده‌ست ده‌وڵه‌تانی داگیركه‌ر به‌كارهێنراوه ،ئه‌مانه‌‌ش هۆكاره‌ن كه جارێكیتر خه‌ڵكی باشوور رووبه‌ڕووی شكه‌ستێكی تری رۆحی و مۆڕاڵی و سیا�سی و چه‌كداری ببێته‌وه. خوێندنه‌وه هه‌ڵه‌كانی رژێمی • به‌عس و گۆڕانكاریه‌كان: ئه‌نجامی شه‌ڕی عێراق – ئێران كه زیاتر له ملیۆنێك مرۆڤی تیا كوژراو و 300هه‌زار دیل و هه‌زارن گوند و ده‌یان شارۆچكه و شاره‌دێی تیادا خاپوربوون، هه‌مانكات عێراقی�شی خستبووه ژێر قه‌رزێكی زۆر ،رژێمی به‌عس بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و باره الره‌ی خۆی راستبكاته‌وه، به‌هه‌مان پێوانه‌ی شه‌ڕی ئێران كه ته‌واوی ده‌وڵه‌تانی كه‌نداو و ئه‌مریكا و تا ئاستێكیش سۆڤیه‌ت یارمه‌تیان ده‌دا، بۆی ه له چاوتروكانێك په‌الماری ده‌وڵه‌تی كوێتی داو ،له رێگای كوێته‌وه ده‌یویست هه‌ڕه‌شه له میرنیشینه‌كانی كه‌نداو بكات و به‌و شێوه‌ی ه جارێكیتر هه‌ستێته‌وه!. به‌اڵم خوێندنه‌وه‌كانی رژێمی به‌عس هه‌ڵه ده‌رچوون ،له‌سه‌رویاندا ئه‌مریكا 20
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و ئه‌نجومه‌نی ئاسای�شی نێوده‌وڵه‌تی و ته‌واوی واڵتانی عه‌ره‌بی له‌دژی عێراق ده‌ركه‌وتن ،بۆیه له زستانی 1990 هێرشیان كرد ه سه‌ر عێراق و كوێت رزگاربوو ،هه‌مانكات عێراق گورزێكی گورچكبڕی به‌ركه‌وت و ئه‌گه‌ر ئه‌وكات ئه‌مریكا و هێزه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان به‌رچاوڕوونیان هه‌بوایه ده‌توانرا رژێمی به‌عس بڕوخێنرێ ،به‌اڵم هێشتیانه‌وه تاكو له‌ناو كاتدا پرۆژه‌ی خۆیان ئاماده‌بكه‌ن و ره‌وایه‌تی نێوده‌وڵه‌تی و هه‌رێمی و عێراقی زیاتر به‌ده‌ست بخه‌ن بۆ رووخانی ،ئه‌نجام له به‌هاری 2003كۆتاییان ب ه رژێمی به‌عس به‌سه‌رۆكایه‌تی سه‌دام حسێن هێنا.
له مه‌هاباد ده‌سه‌اڵتێكی
نوێی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری
كوردی بوو ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر هاوسه‌نگی
سیاسی و به‌پشتیوانی
ئێران و توركیا دروست ببوو ،بۆیه زۆر جیگای
ئومێدی خه‌ڵك و الیه‌نه سیاسیه‌كانیش نه‌بوو
هێز ه كوردیه‌كان له كوردستان و شیعه‌كان له‌باشووری عێراق ده‌رفه‌تیان ده‌سكه‌وت تاكو راپه‌ڕین ئه‌نجامبده‌ن و شوێن پێی خۆیان قایم بكه‌ن له‌به‌هاری ،1991ئه‌نجام دوای راپه‌ڕین و كۆڕه‌و
و ملمالنێكی دوو مانگی له باشوور هه‌رێمێكی دژ ه فڕین به بڕیارێكی نه‌ته‌وه یه‌كگرتوه‌كان دروست بوو .ئه‌و هه‌رێمه دیفاكتۆیه‌یی به‌پشتیوانی هێزه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان و هه‌رێمیه‌كان به‌ناوی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌هاوینی 1992دابمه‌زرێ. ده‌سه‌اڵتی خۆجێی و دیفاكتۆی كه به‌ناوی حكومه‌تی هه‌رێم ئاوابوو ،له‌دوای كۆماره كه‌م ته‌مه‌نه‌كه‌ی كوردستان له مه‌هاباد ده‌سه‌اڵتێكی نوێی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری كوردی بوو ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر هاوسه‌نگی سیا�سی و به‌پشتیوانی ئێران و توركیا دروست ببوو ،بۆیه زۆر جیگای ئومێدی خه‌ڵك و الیه‌نه سیاسیه‌كانیش نه‌بوو ،هه‌مانكات له ئه‌جندای نه‌ته‌وه‌ی و یه‌كخستنی نێو ماڵی كورد و هاوكاری كردنی پارچه‌كانی تری كوردستان، زیاتر رۆڵی ئاژاوه‌و شه‌ڕی ناوخۆ و شه‌ڕی پارچه‌كانی تری كوردستانی بینی، له‌گه‌ڵ یه‌كه‌م راگه‌یاندنی حكومه‌تی هه‌رێم شه‌ڕی په‌كه‌كه‌ی له پایزی 1992 ده‌ستپێكرد ،هه‌روه‌ها ئۆردیگانشین كردنی هێزه‌كانی رۆژهه‌اڵتی كوردستان. له‌الیه‌نی به‌ڕێوه‌بردنیشه‌وه ته‌نها توانرا دوو ساڵ به كه‌م ناكۆكی حكومه‌ت به‌ڕێوه‌چوو ،له هاوینی 1994وه تاكو 2005حكومه‌ت و ده‌سه‌اڵتی هه‌رێمی باشوور بووه دوو پارچ ه له‌نێوان هه‌ردوو پارتی ده‌سه‌اڵتدار پ د ك/عێراق و ی ن ك دا .خه‌ڵكی باشوور خراپترین بژێوی ژیانی و ئابووری ،كۆچی به‌كۆمه‌ڵی گه‌نجان بۆ ده‌ره‌وه‌ی واڵت ،كوشتنی رێژه‌یه‌كی زۆری ژنان به‌ناوی ناموس په‌رستیه‌وه ،رێگرتن له ئازادی سیا�سی و رۆژنامه‌گه‌ری ،بۆ ئه‌مه‌ش چه‌ندین كه‌سایه‌تی سیا�سی كه به« www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
سادق عومه‌ر و رؤوف ئاكره‌یی و رێناس و دكتۆر سیروان و ...هتد» ،هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵكوژكردنی ستافی رۆژنامه‌ی واڵت له‌هه‌ولێر ،هه‌مانكات چه‌ندین كه‌سایه‌تی تریش تیرۆر و بێ سه‌روشوێن كران، مرۆڤ ته‌نها ده‌توانێ یه‌ك خاڵی باش بۆ ئه‌و هه‌رێمه دیفاكتۆیه دیاری بكا ئه‌ویش تاكو كه‌وتنی رژێمی به‌عس له 2003له‌ده‌ست كوردا مایه‌وه .بۆیه ئه‌گه‌ر بگوترێ سااڵنی 1990له‌باشوور ساڵی كاره‌سات و نائومێدی و بێچاره‌یی بووه هه‌ڵ ه نیه. په‌كه‌كه ساڵی 1991وه‌ك هێزێكی جیاواز و خاوه‌ن ستراتیژ و به‌رنامه‌و پرۆژه‌یه‌كیتر ده‌ركه‌وت له‌گۆڕه‌پانی سیا�سی باشوور ،راست ه له‌سه‌ره‌تای سااڵنی هه‌شتاوه هه‌وڵدانی هه‌بوو ،به‌اڵم هه‌وڵه‌كانی به شه‌هیدبوونی دووكادری سه‌ركرده‌ی به‌ناوه‌كانی محه‌مه‌د قه‌ره سونگور و ئیبراهیم بلگین دواكه‌وت، له‌گه‌ڵ به‌شداربوونی كۆمه‌ڵیك له گه‌نجانی باشوور له ساڵی 1989جارێكیتر په‌كه‌كه به‌خوێندنه‌وه‌یه‌كی نوێ ده‌ست به‌تێكۆشان ده‌كات له باشوور ،بۆ ئه‌مه‌ش به ئاواكردنی رێكخستنی سیا�سی سه‌ره‌تا به‌ناوی پارتی ئازادی كوردستان «پاك» پاشان به یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی دیموكراتی كوردستان «ی ن د ك» به‌رده‌وامی به‌تێكۆشان دا ،له‌بواری هونه‌ریش هاوكاری رێكخستنی كه‌لتوری و هونه‌ری بوو بۆ ئه‌مه‌ش گرووپه‌كانی ناوه‌ندی هونه‌ری میزۆپۆتامیا له هه‌ولێر و سلێمانی خۆیان به‌ڕێكخستن كردبوو ،ل ه بواری راگه‌یاندنیش ده‌ستپێشخه‌ر و هاوكاربوو له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك له رۆژنامه‌نووس و رۆشنبیر بۆ ده‌رخستنی رۆژنامه‌ی واڵت. ئه‌و پرۆژه‌و پالن و تێكۆشانه‌ی په‌كه‌كه www.komelge.com
نیشانیده‌دا له كوردستان به‌گشتی و به‌تایبه‌تیش بۆ باشووری كوردستان ئومێد به‌خش بوون ،بۆیه سه‌ره‌ڕای سه‌پاندنی شه‌ڕ له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌وه له ،1992به‌اڵم نه‌یتوانی رێگری بكات
هه‌ركه‌سێك ئه‌وه‌ی ده‌زانی كه ته‌مه‌نی رژێمی به‌عس ته‌واوبووه‌و ئیتر ده‌بێ ده‌سه‌اڵت به‌جێبهێڵێ ،به‌اڵم ئه‌وه‌ش ئه‌زانرا كه به‌شێوازی دیموكراتیانه‌و به‌خه‌باتی مه‌ده‌نیانه ئه‌و رژێمه ناگۆڕدرێت له به‌شداری گه‌نجان بۆناو ریزه‌كانی په‌كه‌كه ،خه‌ڵك به‌ره‌و پیری ستراتیژی په‌كه‌‌كه‌وه هاتن ،بۆی ه ئه‌گه‌ر سه‌یربكه‌ین ده‌سه‌اڵت له سه‌پاندنی هه‌وڵه شه‌ڕه‌نگێزه‌كانی نه‌كه‌وت دوای ئه‌وه له ساڵی 1995و پاشانیش له 1997و تاكو 2001به‌رده‌وامبوو .پێچه‌وانه‌ش گه‌نجان و خه‌ڵكی باشووریش باوه‌شیان كرده‌وه‌و ئه‌مه‌ش بووه هۆكار ك ه به‌هه‌زاران گه‌نجان به‌شداری ریزه‌كانی گه‌ریالببن و به ده‌یان هه‌زار دۆست و ئه‌ندام و الیه‌نگیری بۆ كۆببێته‌وه .بێگومان سیاسه‌تی نێوده‌وڵه‌تی و هێر�شی ده‌وڵه‌ته داگیركه‌ره‌كان و پیالنگێڕی نێوده‌وڵه‌تی
نه‌بوایه كه تێدا سه‌رۆك ئاپۆ دیل كه‌ت ه ده‌ست ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ری توركیا، خه‌ڵكی باشوور چاره‌نوو�سی خۆی له‌گه‌ڵ پرۆژه‌و پالنه‌كانی سه‌رۆك ئاپۆ دیاری كردبوو. رووخانی رژێمی به‌عس و • ده‌رفه‌تێكی نوێ له :2003 بێگومان هه‌ركه‌سێك ئه‌وه‌ی ده‌زانی كه ته‌مه‌نی رژێمی به‌عس ته‌واوبووه‌و ئیتر ده‌بێ ده‌سه‌اڵت به‌جێبهێڵێ، به‌اڵم ئه‌وه‌ش ئه‌زانرا كه به‌شێوازی دیموكراتیانه‌و به‌خه‌باتی مه‌ده‌نیانه ئه‌و رژێمه ناگۆڕدرێت ،له ته‌مه‌نی 35ساڵ حكومی به‌ع�سی له‌عێراق ترسناكترین و دڕندانه‌ترین و دیكتاتۆریانه‌ترین نمونه‌ی نیشاندابوو ،به‌تایبه‌تیش هه‌ردوو شااڵوی ئه‌نفال و كیمیاباران به‌ته‌واوی چاوی هێزه ئۆپۆزیسیۆنه‌كانی ترساندبوو، بۆیه‌ش هێزه‌كان باوه‌ڕیان به‌وه‌نه‌بوو كه رژێمی به‌عس به‌هێزی ناوخۆی له‌ناو بچێت ،له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه هه‌ركه‌س چاوه‌ڕێی فریادڕه‌سێكی ده‌كرد بۆ ئه‌وه‌ی له‌ده‌ست رژێم رزگاری ببێ ،بۆیه ئه‌مریكا بڕیاری ده‌ستتێوه‌ردانی له ئه‌فغانستان و عێراقیدا دوای ئه‌وه‌ی كه رێكخراوی توندڕه‌وی ئه‌لقاعیده هه‌ردوو ته‌واری بازرگانی له نیۆرك كرد ه ئامانجی چاالكی خۆكوژی ،ئه‌و كرده‌وه‌ی ئه‌لقاعیده ده‌ستی ئه‌مریكای له رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست به‌هێز كرد ،بیانوی دا ده‌ست تاكو به‌ئاره‌زووی خۆی بتوانێ ده‌ستوه‌رداته كاروباره‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه .ته‌نها په‌كه‌كه له‌گه‌ڵ ئه‌وه نه‌بوو كه رژێمی به‌عس به‌پێشه‌نگایه‌تی ئه‌مریكا بڕوخێنرێ، په‌كه‌كه ده‌یگوت با هێزه ئۆپۆزیسیۆنه 21
NO:24 - Jan 2018
ناوخۆیه‌كان رژێم بڕوخێنن ،بۆ ئه‌وه‌ی هێزی چارهسهری له ناوخۆوه ده‌رچێ نه‌ك له‌ده‌ره‌و ه هێزه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ده‌ستوه‌رده‌نه كاروباره‌كانی ناوچه‌كه‌مان. له‌كاتی رووخانی رژێمی به‌عس له به‌هاری 2003تاكو 2007هێزوالیه‌نه‌كانی عێراقی ده‌ره‌وه‌ی كورد زۆر باڵو بێ رێكخستن بوون ،شیعه‌كان به‌یارمه‌تی ئێران ده‌یانتوانی سیاسه‌ت بكه‌ن، سونیه‌كانیش به‌یارمه‌تی توركیا و سعودیه ،الیه‌نی كوردی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی خۆی خاوه‌ن هێز و ئه‌زمونیش بوو هه‌رچه‌نده ئه‌زمونه‌كه‌ی سه‌ركه‌وتووش نه‌بوو ،پشتگیری هێز ه نێوده‌وڵه‌تی و ده‌وڵه‌ته هه‌رێمایه‌تیه‌كانی�شی هه‌بوو. خه‌ونی كوردی هاتبووه دی له رووخانی ده‌سه‌اڵتی دیكتاتۆری و نه‌مانی هیچ پاساوێك بۆ به‌رنگاربوونه‌وه ،رزگاربوونی كه‌ركوك ،فه‌رمی بوونی هێزی پێشمه‌رگه‌و داموده‌زگا ئاسای�شی و پاراستنیه‌كان، هه‌روه‌ها ده‌سكه‌وتنی سه‌رمایه‌كی زۆر له پاره‌و كۆمپانیای بازرگانی و نه‌وتی ،ئه‌مانه ده‌سه‌اڵتی هه‌رێمی باشووری سه‌رخۆش كرد .بۆیه له‌كاتی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستور ،ده‌سه‌اڵتداران و به‌شداربووان له‌داڕشتنه‌وه‌ی ده‌ستوری نوێی عێراق له زستانی 2005 به‌هه‌ندێك مادده‌ی ده‌ستوری رازیبوون كه فۆڕمیله‌و داڕشتنه‌كانی بۆ پر�سی كورد زۆر الوازبوون ،ئه‌وانه‌ش» یه‌كالی نه‌بوونه‌وه‌ی فیدرالیه‌تی داواكراو، پر�سی پێشمه‌رگه و ژماره‌كه‌ی و چۆنیه‌تی چه‌كداربوونی ،پر�سی نه‌وت و غاز و سامانی سرووشتی ،پر�سی دیموكراتیه‌تی هه‌رێمی ،مافی راپر�سی و به‌هه‌ڵپه‌ساردو هێشتنه‌وه‌ی پر�سی كه‌ركوك» ،تاكه الیه‌ن 22
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئه‌وكات كه به‌ئاشكرا ناڕه‌زای ده‌ربڕیو به‌پرۆژه گووتی نه‌خێر بۆ ئه‌و ده‌ستوره پێشنیاركراوه ،پارتی چارهسهری دیموكراتی كوردستان «پ چ د ك» بوو. خه‌می ده‌سه‌اڵتداران له‌به‌غدا زیاتر به‌ده‌ستخستنی پاره‌ی زیاتر و شوێنپێی خۆیان قایمكردن بوو له‌ناو ده‌سه‌اڵت، به‌قه‌د ئه‌وه‌ی چه‌نده مافی نه‌ته‌وه‌یی و دیموكراتیان بده‌ست خستووه ،بۆیه نمونه ناوداره‌كه‌ی حاكمی ئه‌وكاتی ئه‌مریكا ل ه عێراق پۆڵ برێمه‌ر هه‌یه بۆ مسعود بارزانی و جه‌الل تاڵه‌بانی له‌سه‌ردانێكیان بۆ الی« ،سه‌ره‌تا ترساوه كه داواكاری زۆر گه‌وره بكه‌ن وه‌ك گه‌ڕانه‌وه‌ی كه‌ركوك ،یان سه‌ربه‌خۆی باشوور و جیابوونه‌و ه له عێراق ،به‌اڵم ئه‌ڵێ ئه‌و سه‌ركردانه داوای پاره‌یان لێكرم ،هه‌ردووكیان به ملیارێك دۆالر رازیبوون» .خه‌ڵك به‌و تۆزه ده‌سكه‌وتانه دڵخۆش كراو شای و لۆغانیان بۆ كرد ،ل ه راستیدا شتێك له حكومی زاتیه‌كه‌ی سه‌دام زیاتر نه‌بوو ،ته‌نها وشه‌ی فیدرالی بۆ زیاد كرابوو ،ئه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتدارانیش له هه‌رێم پیاده‌یان ده‌كرد حكومی كۆنفیدڕاڵی ده‌وڵه‌تی بوو، بێگومان ئه‌وه‌ش ئه‌زانرا كه‌تاسه‌ر ئه‌وه بۆ ده‌سه‌اڵتدارانی هه‌رێم ناچێته سه‌ر. پارته‌كانی ده‌سه‌اڵتدار ده‌رفه‌تێكی زۆریان بۆ ره‌خسابوو له به‌رفره‌وان بوونی قه‌ڵه‌مڕه‌ویان ،هه‌مانكات سه‌روه‌ت و سامانێكی زۆریان كه‌وتبووه ده‌ست كه نه‌وت و غازیان به‌ڕێژه‌یه‌كی بێ سنور ده‌فرۆشت و پاره‌كه�شی ده‌كه‌وت ه گیرفانی خۆیان ،هه‌رچه‌ند حكومه‌تی هه‌رێم ببوو ه یه‌ك و ناوه‌ندی هه‌ولێر به‌هێز ده‌كرا و رێكه‌وتنی ستراتیژی له 2007
له‌نێوان پ د ك و ی ن ك واژۆكرا، به‌اڵم ئه‌و ده‌رفه‌تانه وه‌رنه‌گڕان بۆ خزمه‌ت گوزاریه جه‌ماوه‌ریه‌كان دیسان له ساڵی 2006ده‌ڤه‌ری رانیه و هه‌ڵه‌بجه و كه‌الر پێشه‌نگایه‌تیان بۆ خولێكی نوێ له ناڕه‌زایه‌تی و خۆپیشاندان كرد و له هه‌ڵه‌بجه گه‌نجێك به‌ناوی عه‌لی شه‌هید بوو ،له‌گه‌ڵ چه‌ندین برینداری تر ،هه‌مانكات سووتاندنی مۆنۆمێنتی هه‌ڵه‌بجه كه به‌نرخترین یادگاری هه‌ڵه‌بجه‌یه‌كانه ،له‌الیه‌كیتریش له‌پر�سی پێشه‌نگایه‌تی نه‌ته‌وه‌یداو هه‌نگاوهاویشتن بۆ یه‌كخستنی نه‌ته‌وه‌یی شتێك نه‌كرا، نه بنكه‌و باره‌گاكانی ده‌وڵه‌تی تورك له باشوور ده‌رخران ،نه سنورێك بۆ ده‌سه‌اڵته‌كانی ئێران دیاری كران، پێچه‌وانه له پایزی 2007بنكه‌و باره‌گاكانی پ چ د ك ل ه دهۆك ،هه‌ولێر و سلێمانی داخران ،له 2008كۆردیناسیۆنی دژی په‌كه‌ك ه دروست كرا له‌نێوان» ئه‌مریكا، توركیا ،عێراق و هه‌رێمی كوردستان»، پ چ د ك یان خست ه لیستی تیرۆر له به‌غداو رێگریان له به‌شداری پێكردنی لیستی هیوا له هه‌ڵبژاردنه‌كانی 21ی ته‌موزی 2009به‌بیانوی ئه‌وه‌ی پ چ د ك پشتگیری ده‌كات كرد. 17ی شوباتی 2011خولێكی تر له‌ناڕه‌زایه‌تی جه‌ماوه‌ری ده‌ستی پێكرده‌وه كه شاری سلێمانی پێشه‌نگایه‌تی بۆ قۆناخه‌ك ه ئه‌كرد و ده‌ڤه‌ری راپه‌ڕین و هه‌ڵه‌بجه و گه‌رمیان و كۆیه‌ش پشتگیریان ده‌كرد ،پارت ه ئۆپۆزیسیۆنه‌كانی ئه‌وكات خۆیان كرده خاوه‌نی ئه‌نجامه‌كانی خۆپیشاندانه‌كان ،له‌ئه‌نجامی 60 رۆژ خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تی و 11 شه‌هید و ده‌یان بریندار ،به‌اڵم نه پارته www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
ئۆپۆزیسیۆنه‌كان توانیان نوێنه‌رایه‌تی خه‌ڵكی ناڕازی بكه‌ن و له چوارچێوه‌ی پشك پشكێنه‌ی وه‌رگرتنی ئیمتیاز له ده‌سه‌اڵتدا سووڕانه‌وه ،هه‌مانكات پارته ده‌سه‌اڵتداره‌كانیش ناڕه‌زایه‌تی خه‌ڵكیان وه‌ك ناڕه‌زایه‌تی ئۆپۆزیسیۆنیان وه‌رگرت ،بۆی ه كاتێك توانیان ئۆپۆزیسیۆن ده‌سته‌مۆبكه‌ن وایانزانی توڕه‌ی شه‌قامیان ده‌سته‌مۆكردوه. رۆژنامه‌نووسان و رۆشنبیر و نووسه‌رانی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت به‌تایبه‌تی ئه‌و گه‌نجه رۆژنامه‌نووسانه‌ی كه به‌بوێریه‌وه هاتبوونه مه‌یدان و رۆژانه الپه‌ڕه‌ی دزی و گه‌نده‌ڵیه‌كانی پیاوانی ده‌سه‌اڵتیان ئاشكرا ئه‌كرد و فائیلی په‌یوه‌ندیه‌كانیان له‌گه‌ڵ رژێمی به‌ع�سی رووخاو ده‌رده‌خستن و سیما به‌بتبووه‌كه‌یان ده‌شكاند و رێگریان ده‌كرد له خۆ به‌پیرۆزكردن ،بۆ ئه‌مه‌ش رۆژنامه‌نووس سۆرانی مامه حه‌مه و سه‌رده‌شت عوسمان و كاوه گه‌رمیانی و عه‌بدولستار تاهیر شه‌ریف و دواینیشیان وه‌دات حسێن و نوژیان ئه‌رهان بوونه ئامانجی كردوه تیرۆریستیه‌كانیان و تائێستاش بكوژانیان ده‌سگیرنه‌كراون. ده‌ركه‌وتنی داعش و ده‌رفه‌ت و • مه‌ترسیه‌كان له‌به‌رده‌م باشوور: ئه‌نجامی داگیركردنی عێراق له‌الیه‌ن ئه‌مریكاوه ،هێز ه عه‌ره‌به سونیه توندڕه‌وه‌كان ب ه پشتیوانی توركیاو سعودی ه و به‌پێشه‌نگایه‌تی رێكخراوی ئه‌لقاعیده ،دواتر رۆژدوای رۆژ توندتربوون چاالكیه‌كانیان توندوتیژتربوون ،تاكو ئه‌نجام له‌گه‌ڵ ئیخوان و سه‌له‌فی و به‌عسیه كۆنه‌كان www.komelge.com
رێككه‌وتن و سعودیه و قه‌ته‌ر و توركیا دوای گۆڕانكاریه‌كانی به‌ناوی «به‌هاری عه‌ره‌بی» ،له‌به‌رامبه‌ر به‌ره‌ی ئێران له ناوچه‌كه‌دا كه‌وتنه كرده‌وه‌ی توندوتیژ، وه‌ك به‌ره‌ی نه‌سره هاتنه مه‌یدان، به‌اڵم له‌به‌ر ناكۆكی نێوان سه‌ركردایه‌تی ئه‌لقاعده له ئه‌فغانستان و هێزه‌كانیان له عێراق و سوریا ،هه‌مانكات به كوشتنی ئوسام ه بن الدن سه‌رده‌مێكی نوێ له رێكخراوی توندڕه‌وی سونی ده‌ستیپێكرد ب ه پێشه‌نگایه‌تی داعش ،په‌یوه‌ندی خۆیان له‌گه‌ڵ ئه‌لقاعده سنوردار كرد و زیاتر ده‌ستپێشخه‌ریان خسته ده‌ست خۆیان. توركیا دوو ئامانجی هه‌بوو له پشتیوانی كردنی داعش؛ ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی له سوریا دروست بووه خه‌ڵكی كوردستان له رۆژئاوا نه‌توانێ قه‌واره‌یه‌ك به‌ده‌ست بخا و سوریایی داهاتوو له‌ژێر هه‌ژموونی ئه‌ودابێ ،له‌عێراقیش سنورێك بۆ ده‌سه‌اڵتی شیعه‌ی به‌غدا دابنرێ، هه‌مانكات به‌ته‌واوی ده‌سه‌اڵتی باشوور بخاته ژێر ده‌ستی خۆی و ئیراده‌ی بۆ نه‌هێڵێته‌وه .چونكه له 2012و 2013 ئیدی ده‌ستپێشخه‌ری سیا�سی له باكور، رۆژئاواو باشوور ده‌كه‌وته ده‌ست پرۆژه پێشنیاره‌كانی رێبه‌ر ئاپۆ ،نمونه‌ی ئاماده‌كاریه‌كان بۆ پرۆژه‌ی كۆنفران�سی نه‌ته‌وه‌یی له هه‌ولێر نیشانه‌ی ئه‌و راستیه‌یه. هه‌وڵه‌كانی رێبه‌ر ئاپۆ و ته‌ڤگه‌ری ئازادی بۆ چارهسهری ئاشتی له باكوور و سه‌رخستنی شۆڕ�شی رۆژئاوا ،به‌هێزكردن و یه‌كخستنی باشووری كوردستان له رێگای سازدانی كۆنفران�سی نه‌ته‌وه‌یی، بێگومان سازدانی كۆنفران�سی نه‌ته‌وه‌یی له‌باشوور جێپێی باشووری كوردستانی
هه‌م له‌ئاستی نه‌ته‌وه‌یی و هه‌م له‌ئاستی ناوچه‌كه و جیهانی به‌هێز ده‌كرد و رێگری ده‌كرد له قه‌یران و ئاڵۆزیه‌كانی كه له‌گه‌ڵ هاتنی داعش رووبه‌ڕووی بۆته‌وه. پێچه‌وانه پ د ك/عێراق به‌دوای پرۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌وه نه‌هات ،به‌ڵكو به‌دوای پرۆژه‌ی توركیا چوو ،به‌ناوی گوایا دروست كردنی ده‌وڵه‌تی كوردی پرۆژه‌ی فرۆشتنی نه‌وت به بۆری بۆ توركیایی هه‌ڵبژارد ،ئه‌نجامه‌كه�شی نه نه‌وت و نه پاره‌و نه‌ده‌وڵه‌ت!!!. داعش وه‌ك هێزێكی چه‌ته و بێ ره‌حم و دوور له‌هه‌موو پێوانه مرۆڤایه‌تیه‌كان، ك ه مێژووی مرۆڤایه‌تی كه‌مجار به‌خۆیه‌وه بینیوه ،دوای ئه‌وه‌ی له عه‌مانی پایته‌ختی ئه‌رده‌ن كۆبوونه‌وه‌ی خۆی كرد، به‌گوێره‌ی به‌ڵگه سه‌ملێنراوه‌كان له‌ژێر چاودێری مه‌سعود بارزانی مه‌سروری كوڕی به‌شداری ئه‌و كۆبوونه‌وه‌ی كردوه ،له كۆبوونه‌وه‌كه رێكه‌وتبوون دوو خه‌الفه‌ت له عێراق و سوریا دروست بكه‌ن ،یه‌كیان بۆ ئه‌بوبه‌كر به‌غدادی له ره‌قه‌وه تا موسڵ ،یه‌كیشیان بۆ مه‌سعود بارزانی له‌خانه‌قینه‌وه تاكو عه‌فرین .بۆیه پر�سی داگیركردن و هێر�شی داعش بۆسه‌ر شه‌نگال و راده‌ستكردنی شه‌نگال به داعش له‌الیه‌ن مه‌سعود بارزانیه‌وه له‌بنه‌مادا بۆ ئه‌و ه بوو داعش رووه‌و رۆژئاوا بڕواو به‌هاوكاری توركیا رۆژئاوا راده‌ستی مسعود بكه‌ن ،ئه‌و وته‌یی مسعود له په‌رله‌مانی هه‌رێم پێشكه�شی كرد له‌كاتی داگیركردنی موسڵ له‌الیه‌ن داعشه‌وه گووتی» له‌مه‌و به‌دوا دراوسێكی نوێمان هه‌یه« ،هه‌مانكات راگه‌یاندنه‌كانی یه‌كسه‌ر په‌یوه‌ندیان به به‌رپرسه‌كانی داعشه‌وه كرد له موسڵ، 23
NO:24 - Jan 2018
هه‌روه‌ها تۆڕی مۆبایلی نه‌بڕی له موسڵ و ده‌ڤه‌ری ژێر ده‌ستی داعش .پێچه‌وانه‌ی رێكه‌وتنه‌كان داعش له‌گه‌ڵ به‌ده‌ست خستنی شه‌نگال و رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ هێزه‌كانی یه‌په‌گ و هه‌په‌گه له ده‌وربه‌ری شه‌نگال ،ئیدی ده‌رفه‌تی تێپه‌ڕبوونی بۆ رۆژئاوای نه‌ما ،بۆیه رووی هێرشه‌كه‌ی كرده مه‌خمور -هه‌ولێر و سنوری كه‌ركوك و گه‌رمیان ،بێگومان ئه‌گه‌ر هێزه‌كانی هه‌په‌گ و هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی نه‌گه‌یشتبان ه فریایان ،داعش هه‌ولێری داگیرده‌كرد ،له دانپیانانێكی جێگری سه‌رۆكی ئه‌مریكا جۆن مه‌كین ده‌ڵێت؛ كاتێك مسعود په‌یوه‌ندی پێوه‌كردم بۆ به‌هاواروه‌چوونی تۆنی ده‌نگی تێكچووبوو گریانی له‌قوڕگیدا مابوو .راسته دوای تێكشكانی هێزه‌كانی به‌غدا له موسڵ و تكریت و سنوری دیاله سه‌ره‌تا هێزه‌كانی پێشمه‌رگه ئه‌و بۆشایه‌یان داگرت ،به‌اڵم كاتێك داعش په‌الماری هێزه‌كانی پێشمه‌رگه‌یدا به‌هه‌مان شێوه‌ی هێزه‌كانی به‌غدا ئه‌وانیش له مه‌خمور و سنوری موسڵ و گوێر و سه‌عدی ه و جه‌له‌وال نه‌یتوانی رووبه‌ڕووی هێزه‌كانی داعش ببنه‌وه، بۆیه ئه‌و خۆ به‌زڵزانین و گه‌وره‌كردنه له‌بنه‌ڕه‌تدا دووربوو له راستی هێزه‌كانی پێشمه‌رگه ،لێره مه‌به‌ستم بچووك كردن یان له‌ئاستی هێزه‌كانی كه‌م ناكه‌مه‌وه، به‌اڵم پێویسته به‌گوێره‌ی راستی خۆی نزیكی خۆی بێته‌وه ،چونك ه دواتر بنیمان هه‌مان ئه‌و هێزان ه به‌بێ پشتیوانی هێزه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان نه‌یانتوانی سه‌عاتێك رووبه‌ڕووی هێزه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی ببنه‌وه. له‌به‌رئه‌وه‌ی مسعود بارزانی به‌ره‌ی 24
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
داعش و توركیای هه‌ڵبژارد و بڕیاری فرۆشتنی نه‌وتی سه‌ربه‌خۆیی دا ،بۆیه ئێران یان راستر بڵێین به‌ره‌ی شیعه ئابلۆقه‌ی ئابووری خسته سه‌ر حكومه‌تی باشوور و مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و پێشمه‌رگه و داموده‌زگاكانی حكومی بڕی ،ئه‌مه‌ش ده‌ستی به‌قه‌یرانێك كرد له ناو خه‌ڵكی باشوور ،رۆژ دوای رۆژ زیاتر په‌ره‌یسه‌ند ،سیاسه‌ته‌كانی حكومه‌ت بۆ چارهسهری و كه‌مكردنه‌وه‌ی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران بۆ چاره‌گه مووچه هیچی پێ چاره‌سه‌ر نه‌بوو.
خه‌ڵكی باشوور له‌گه‌ڵ
ده‌ركه‌وتنی داعش و
هێرشه‌كانی بۆ سه‌ر
رۆژئاوا و شه‌نگال هه‌ڵوێستی خۆی دیاری كرد
2014و هاتنی داعش و جینۆسایدی ئێزیدیه‌كان و ئه‌و بارودۆخه‌ی له باشوور دروست بوو ،ده‌سه‌اڵت هیچ ره‌خنه‌ی بۆ نه‌داو هیچ كه‌سێكی نه‌خسته به‌رده‌م دادگا و پێچه‌وانه رووبه‌ڕووی ئه‌و هێزه به‌رخۆدێرانه‌بوویه‌وه كه له‌شه‌نگال و مخمور ئه‌ركی خۆیان جێبه‌جێكردبوو، دواتریش كاتێك خه‌ڵكی شه‌نگال بڕیاری دامه‌زراندنی ئه‌نجومه‌نی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری دیموكراتی دا ،ته‌واوی الیه‌نه سیاسیه‌كان هه‌ڵوێستی نێگه‌تیفیان نیشاندا .له
راستیدا ئه‌گه‌ر كه‌میشبێ دوای فه‌رمانی 3ی ئابی 2014جڤاكی ئێزیدی ئه‌زمونی وه‌رگرت و هه‌وڵیدا خۆی به‌ڕێكخستن بكا و هێزی پاراستنی خۆی له‌ژێر ناوی یه‌به‌ش ه و یه‌ژه‌شه دروست بكات و رووبه‌ڕووی داگیركه‌رانی ببێته‌وه ،ئه‌نجام ئه‌مڕۆ هێزێك ه بۆ جڤاكی ئێزیدی كه ده‌توانێ داهاتووی خۆی له‌سه‌ر بونیادبنێ. هه‌رچه‌ند ه پ د ك /عێراق به‌ناوی «هێزی پێشمه‌رگه‌ی رۆژئاوا» هێر�شی كرده سه‌ریان و ویستی یه‌به‌شه ته‌سلیم بگرێ، به‌اڵم هه‌وڵه‌كه‌ی له‌سه‌ره‌تای ئاداری 2017پووچه‌ڵ بوویه‌وه. خه‌ڵكی باشوور له‌گه‌ڵ ده‌ركه‌وتنی داعش و هێرشه‌كانی بۆ سه‌ر رۆژئاوا و شه‌نگال هه‌ڵوێستی خۆی دیاری كرد، ئه‌ویش به به‌شداربوونی گه‌نجان بۆ ناو ریزه‌كانی یه‌په‌گه و یه‌په‌ژه ،هه‌مانكات بۆ ناو هه‌په‌گه و یه‌به‌شه له شه‌نگال بوو، شه‌هید بوونی گه‌نجۆ خۆشناو له شه‌نگال و تاكو ده‌ستینا قه‌ندیل له كوبانێ و باكور جیلۆ له حه‌له‌ب زیاتر له 30گه‌نجی باشوور له كچ و له كوڕ له به‌رخودانی رۆژئاواو شه‌نگال به قاره‌مانیه‌تی شه‌هید بوونه ،ئه‌مه هه‌ڵوێستی بنگه‌هی خه‌ڵكی باشوور نیشان ده‌دات ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش خه‌ڵك به كۆمه‌ك و هاوكاریه‌كانی ویستی باری گرانی شۆڕش له رۆژئاوا سووك بكا، هه‌مانكات ده‌رگای بۆ ئاواره‌كان خسته سه‌رپشت و پێشوازی له ئاواره‌كانی شه‌ڕ كرد ،هه‌روه‌ها به‌پشتیوانی جه‌ماوه‌ری له كۆڕ و كۆبوونه‌وه‌و رێپێوان له سه‌رتاسه‌ری باشوور هه‌ڵوێستی نه‌ته‌وه‌یانه‌ی خۆی به‌یان كرد .پێچه‌وانه‌ی ده‌سه‌اڵت به‌تایبه‌تی پ د ك /عێراق، ده‌رگای سێمالكه‌ی داخست ،خه‌نده‌قی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
له‌سه‌ر سنوری باشوور و رۆژئاو لێدا و هێزی نمونه‌ی ئه‌نه‌كه‌سه‌ی دروست كرد بۆ ئاژاوه‌گێڕان و رێگری كردن له ره‌وا بوونی نێوده‌وڵه‌تی شۆڕ�شی رۆژئاوا، بۆ ئه‌مه‌ش مسعود بارزانی به‌رپرسانی ئه‌نه‌كه‌سه‌ی له‌گه‌ڵ خۆی له ئه‌ورپا ئه‌ی گه‌ڕاندن بۆ ئه‌وه‌ی تاوانباری شۆڕ�شی رۆژئاوا بكا و هێزه نیشتمانیه‌كانی بخاته لیستی تیرۆروه ،ئه‌گه‌ر فشاری په‌رله‌مان و شه‌قام و هێزه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان نه‌بوایه، پ د ك/عێراق و توركیا رێگایان نه‌ده‌دا پێشمه‌رگه بچێت ه شه‌ڕی كوبانێ ،چونكه ئه‌وان چاوه‌ڕێی كه‌وتنی كوبانێ و شۆڕ�شی رۆژئاوابوون نه‌ك سه‌ركه‌وتنی. له‌گه‌ڵ به‌شداربوونی هێزه‌كانی گه‌ریال ل ه به‌رخودانی شه‌نگال و مخمور، به‌هه‌مانشێوه به‌شداربوون له پاراستنی كه‌ركوك و داقوق و به‌شداربوون له رزگاركردنی جه‌لوال ،ئه‌مه‌ش شتێكی نوێی سه‌ملاند كه هێزه‌كانی پاراستنی كوردستان له گه‌ریال و پێشمه‌رگه و شه‌رڤان ئاماده‌ن شانبه‌شانی یه‌كتر له‌به‌رامبه‌ر دوژمن شه‌ڕبكه‌ن ،هه‌مانكات ئه‌و ده‌فته‌ره‌ی رابردوو دابخه‌ن و الپه‌ڕه‌یه‌كی نوێ له چۆنیه‌تی پاراستنی كوردستان بكه‌نه‌وه، ئه‌گه‌ر فه‌رمانداریه‌تی گشتی هێزی پێشمه‌رگه ئاماده‌بوایه ده‌رفه‌ت هه‌بوو و ئێستاش هه‌ی ه كه فه‌رمانداریه‌تی هاوبه‌ش له‌نێوان گه‌ریال و پێشمه‌رگه دروست ببێ. به‌ره‌و كۆتای شه‌ڕی داعش و • هه‌ڵسه‌نگاندنێكی دوور له‌ڕاستی: به‌هه‌موو ئه‌و هه‌واڵنه‌ی دران بۆ تێكشاندنی هێزی چه‌ته و دژه مرۆڤایه‌تی داعش ،بێگومان رۆڵی هێزی پاراستنی كوردستان»گه‌ریال و شه‌رڤان و www.komelge.com
پێشمه‌رگه« ل ه رۆژئاواو له باشوور له‌به‌رچاوه ،ئه‌وه‌ش راستیه كه ئه‌و هێزانه ل ه جیاتی جیهان شه‌ڕی داعشیان كرد، به‌اڵم ده‌بێ بزانرێ یه‌ك هێز به‌ته‌نها نه‌بوو، به‌ڵكو هه‌موو هێزه‌كان شانبه‌شانی یه‌كتری ئه‌و به‌رخودانه‌یان به‌ڕێوه‌برد .ئه‌وه‌ی پێویستبوو راست بخوێندرێته‌و ه ئه‌ویش؛ داگیركه‌ر و ده‌وڵه‌ته سه‌رده‌سته‌كانی كوردستان كه‌وتونه‌ته په‌له‌قاژه ،هێزه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان پشتیوانی بزووتنه‌وه‌ی نیشتمانی كوردستانی ده‌كات ،گه‌لی كوردستان به كورد و عه‌ره‌ب و ئاشوری و سریان و باوه‌ڕی و ئاین ه جیاوازیه‌كان پشتیوانی له بزووتنه‌وه‌ی نیشتمانی كوردستانی ده‌كات ،ئه‌وكات پێویست ده‌كات هێز ه سیاسیه كوردستانیه‌كانیش خاوه‌ن پرۆژه‌ی واقعی بن تاكو بتوانرێ ده‌سكه‌وت بۆ خه‌ڵكی كوردستان قازانج بكرێن .شۆڕ�شی رۆژئاواو باكوور به پرۆژ ه و پێشه‌نگایه‌تی رێبه‌ر ئاپۆ له‌سه‌ر بنه‌مای كۆنفیدرالیزمی دیموكراتی و نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتی و هێلی سێیه‌م به‌ڕێوه‌ده‌چێت ،بۆیه له‌باكوور توانرا سه‌ركه‌وتن و ده‌سكه‌وتی مێژووی به‌ده‌ستبخرێن و داگیركه‌ر چۆكی له‌به‌رامبه‌ر له‌رزی ،بۆیه‌ش به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك هێر�شی كرده سه‌ر ،هه‌مانكات كاتێك ده‌وڵه‌تیش هێر�شی كرده سه‌ر گه‌وره‌ترین به‌رخودانی له‌به‌رامبه‌ر نیشاندا به‌تایبه‌ت له شاره‌كانی جزیره و سوور و نسێبین و شه‌رناخ و كه‌لبۆڕان و گه‌ڤه‌ر كه له‌مێژووی كوردستان كه‌م وێنه بوو .رۆژئاواش له‌گه‌ڵ سه‌ركه‌وتنه‌كان له‌الیه‌نی چه‌كداریه‌وه به‌تایبه‌تیش دوای ئازادكردنی ره‌ق و رووبه‌رێكی مه‌زن له دێره‌زوور ،هه‌مانكات به‌ڕێوه‌بردنی
پرۆژه‌ی فیدرالیه‌تی باكوری سوریا، ئیدی مرۆڤ هه‌ست ده‌كات كه هه‌نگاو به‌هه‌نگاو له‌گه‌ڵ سه‌ختیه‌كانیش ،به‌اڵم ئیتر گره‌نتی ده‌سكه‌وته‌كان ل ه رۆژئاوا جێبه‌جێ ده‌بێ ،راسته مه‌تر�سی هه‌یه، به‌اڵم به‌رخودانیش له‌ئاستی هه‌ر بڵند دایه. باشوور له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ده‌سكه‌وتی زۆر و پشتیوانیه‌كی نێوده‌وڵه‌تی گه‌وره‌و ده‌رفه‌تێكی باش بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێ ئه‌و ده‌سكه‌وتانه گره‌نتی بكا ،چونكه ده‌سه‌اڵتی به‌غدا له كاتی خۆی هه‌ره الوازبوو ،به‌اڵم پرۆژه‌ی باشوور كه پرۆژه‌ی مسعود بارزانی بوو ،ئه‌ویش له‌سه‌ر بنه‌مای پرۆژه‌ی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه كالسیكه‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ،دروست كردنی ئیماره‌تێك وه‌ك ئه‌وانه‌ی كه‌نداو ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پرۆژه‌كه واقعی نه‌بوو ،بۆیه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی گه‌ل پشتیوانی�شی كرد، به‌اڵم نه‌ی توانی ئه‌نجامگیربێ ،پێچه‌وانه هه‌موو ئه‌وه‌ی له ئه‌نجامی شه‌ڕی داعش به‌ده‌ست هاتبوو له‌ده‌ستچوو ،دیسان ئه‌گه‌ر هێز ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان نه‌بوونایه، گومان ده‌كرا جه‌زائیرێكی تر به‌سه‌ر باشوور دووباره ده‌كرایه‌وه ،ده‌سه‌اڵتی سیا�سی له باشوور ده‌یه‌وێت به‌گوێره‌ی خه‌یاڵی خۆی بڕواو كه‌سیش ده‌نگ نه‌كات ،یان وا ئه‌زانێ هه‌موو رۆژێك سااڵنی سه‌ره‌تایی 1990كانه‌و دنیا هه‌موو پێویستی پێیه‌تی ،وا ئه‌زانێ رژێمی به‌غدای ئێستا هه‌مان رژێمی به‌ع�سی كۆنه‌و هێزه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان له‌دژی ئه‌وه‌ستن و چاره‌یان ناوێ ،ئه‌گه‌ر بڵێین هه‌ڵه‌ی سه‌دام بۆ چوونه كوێت له‌ساڵی 1990كردی و بووه هۆی هه‌ره�سی به‌عس ،هه‌مان هه‌ڵه مسعود كردی به 25
NO:24 - Jan 2018
ئه‌نجامدانی ریفراندۆم هه‌ڵه نییه ،ئه‌و ه به‌و واتایه نایه‌ت ك ه ریفراندۆم و به ده‌وڵه‌ت بوون و سه‌ربه‌خۆی باشوور چه‌نده مافداری یان نا ،خوێندنه‌وه‌ی قۆناخ به‌شێوه‌یه‌كی زانستیانه‌و له‌ناو ئه‌وه‌دا دیاری كردنی پرۆژه و پالنی گونجاو كه‌بكرێ له‌م سه‌رده‌مدا جێبه‌جێبكرێن، ئه‌گه‌رنا بێگومان هیچ كوردێك و مرۆڤێكی ئازادیخواز بڕواناكه‌م الری له‌و ه هه‌بێ ئایا كورد سه‌ربه‌خۆ بێ و خاوه‌ن ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵتی خۆی بێ بڵێ نا. هه‌ر ئه‌وكات له‌پاڵ پڕوپاگه‌نده بۆ به‌ره‌ی به‌ڵێ بۆ ریفراندۆمی سه‌ر به‌خۆیی، به‌ره‌ی نه‌خێر بۆ ریفراندۆمیش هه‌بوو كه پێكاتبوو له« ته‌ڤگه‌ری ئازادی ،هه‌ندێك په‌رله‌مانتار ،هه‌ندێك ده‌زگای راگه‌یاندنی سنوردار» ،به‌اڵم ده‌سه‌اڵت گوێیان له نه‌خێره‌كه نه‌بوو ،پێچه‌وانه ته‌خوین ده‌كرا و نه‌یان هێشت له‌سنوری پ د ك/ عێراق پڕوپاگه‌نده‌ش بۆ خۆیان بكه‌ن، هه‌روه‌ها پرۆژه‌ی به‌ستن و ئه‌نجامدانی كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یش له‌پاڵ ئه‌وه هه‌بوو، به‌اڵم پارتی الیه‌نگری له‌پارچه‌كانی تریش هه‌ر به‌ال�شی دانه‌چوون وه‌ك ئه‌وه‌ی بڵێن شتێكی وا نییه .ئه‌نجام له16ی ئۆكتۆبه‌ری 2017دوای هێرشێكی یه‌ك دوو كاتژمێری له‌الیه‌ن حه‌شدی شه‌عبی كه‌ركوك راده‌ستكرا ،له‌ماوه‌ی �سێ رۆژیش له شه‌نگاله‌وه تا خانه‌قین هه‌مووی راده‌ستی هێزه‌كانی به‌غدا كرانه‌وه، بێگومان تاوانباری یه‌كه‌م له‌و شكست و ئاش به‌تاڵه‌دا پارتی و یه‌كێتی ب ه پله‌ی یه‌كه‌م ،دواتریش یه‌كگرتووی ئیسالمی، حیزبی شیوعی ،حیزبی زه‌حمه‌تكێشان، كرێكار و ره‌نجده‌ران ،الیه‌نه تروكمان و ئاشوریه‌كانی پاشكۆی پارتین ،هه‌موو 26
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئه‌وانه به‌سه‌رۆكایه‌تی مه‌سعود بارزانی بوو .مه‌سعود ویستی به وازهێنان له سه‌رۆكایه‌تیه ماوه به‌سه‌رچووه‌كه‌ی هه‌رێم ئیدی بێتاوان ده‌رده‌چێ و به‌بیانوهێنانه‌وه بۆخۆی گوایه به‌شێك له یه‌كێتی خیانه‌تی لێكردوه ،توركیا و ئێران و ئه‌مریكاو عێراق پشتگیریان نه‌كردوه ،ئه‌و چیڕۆكانه كه‌ڵكی پێنج فل�سی نیه له‌به‌رده‌م هاواڵتیه‌كی باشوور كه ده‌نگی به به‌ڵێ بۆ ریفراندۆم دا ،به‌اڵم نه‌توانرا یه‌ك كاتژمێر به‌رخودانی بۆ بكرێت ،چونكه ماوه‌ی چوار ساڵ ه خه‌ڵكی باشوور به‌ته‌واوی چین و توێژه‌كان ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتداران له سه‌خترین و دژوارترین و ناخۆشترین ژیان به‌سه‌رده‌بن ،سه‌رباری ئه‌وه‌ش پشتیوانی كرد به به‌ڵێ ،ئێستا تۆڵه‌ی به‌ڵێ كه‌ی له‌و هێزانه ده‌كاته‌وه. ده‌ركه‌وتنی ئه‌مجاره‌ی خه‌ڵك بۆ سه‌ر شه‌قام وه‌ك سااڵنی رابردوو نیه، چونك ه له‌م خولی سێیه‌م ه له ناڕه‌زایه‌تی و خۆپیشاندانه‌ی خه‌ڵك ،بێگومان خه‌ڵك هیچ هیوای به‌و ده‌سه‌اڵته نه‌ماوه كه چاكسازی یان گۆڕانكاری پێبكرێت ،بۆیه ئه‌و داواكاریه‌یی ئێستایی زۆر لۆژیكیه، ئه‌ویش به دروشمی»ارحل» واتا بڕۆ و جارێكیتر سه‌روسیمات نه‌بینمه‌وه، چونكه 26ساڵه ته‌نها هیالكم ئه‌كه‌یت، هه‌موو ئه‌و نرخ و به‌ها و ده‌رفه‌ت و خوێنه‌ی پێشكه‌ش به‌م ده‌سه‌اڵته كرا، له‌ماوه‌ی 26ساڵی حكوم و 70ساڵ ته‌مه‌نی سیاسیدا تائێستا له‌ده‌ره‌وه‌ی بارێكی گران و ده‌سه‌اڵتێكی ره‌زا قور�سی بێ تام هیچ نرخ و به‌هایه‌كی الی هاواڵتی باشوور نه‌ماوه ،پێویسته خه‌ڵكی وه‌ك چۆن سه‌رله‌به‌ری هێزه سیاسیه‌كانی خستۆته پێش خۆی و په‌سندیان ناكه به ده‌سه‌اڵت
و ئۆپۆزیسیۆنه‌وه ،به‌هه‌مانشێوه نابێ له‌به‌رامبه‌ر ده‌سه‌اڵتی به‌غدا و نوێنه‌رانی كورد له‌به‌غداش بێده‌نگ بێ ،پێویسته سنورێكیش بۆ ئه‌وان دابنێت. كۆمه‌ڵگه‌ی باشوور به‌ته‌واوی چین و توێژه‌كانی و به هه‌ردوو ره‌گه‌زه‌وه ژیانێكی زۆر سه‌خت و دژواری ده‌رباز كردوه له‌الیه‌ك به‌ده‌ستی هێزی داگیركه‌ران ،له‌الیه‌كیش به‌ده‌ستی ئه‌و ده‌سه‌اڵته خۆجێیه‌یی كه خۆی به‌ڕه‌وا ئه‌زانێ ،به‌اڵم ئیدی ئه‌و ده‌سه‌اڵته سه‌رده‌می به‌سه‌رچووه‌و پێوان ه سیا�سی و جڤاكیه‌كانی به‌كه‌ڵكی ئه‌و سه‌رده‌مه نایه‌ت ،هۆشیاری خه‌ڵك تائاستێك هه‌یه، به‌اڵم كاریگه‌ری به‌ژیان و پێوانه‌كانی هێزه به‌ناو لیبڕاڵ و سه‌رمایه‌داره‌كان كه‌تنه‌و ه ناو هه‌مان هه‌ڵه‌ی رابردووه، یان به‌فڕۆكه له‌ئه‌ورپا و ئه‌مریكا هاتنه‌وه مانای پێشه‌نگایه‌تی پێ نییه ،چونكه ئه‌وه‌ی بۆ باشووری كوردستان پێویسته پێوانه‌ی خزمه‌ت كردن و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد و دیموكرات و خۆبه‌ڕێوه‌به‌ره، ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و هێله رێگا چاره‌كانی تر خۆیان تاقی كرده‌وه ،به‌اڵم هه‌مان چاره‌نوو�سی هێزه‌كانی تریان هه‌یه ،له‌پێناو به‌ده‌ستخستنی ژیانێكی شه‌رفمه‌ندانه و ئازاد و دیموكرات ،تێكۆشانێكی رادیكاڵ و دیموكراتیانه پێویسته .
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
بزووتنەوەی ئازادیخوازیی کورد لەنێوان دوومۆدێلی ئەخالقگەراو پراگماتیزمی هەلپەرەستدا.. دارا مەحمود
ماوەیەکە خاوەن پلەو پایەکانی ناو پارتی دیموکراتی کوردستان ،لەچوارچێوەی هەڵمەتی رەشکردن و دژایەتیکردنی بزووتنەوەیئازادیخوازیکوردورێبەرایەتی و ئایدیۆلۆژیاکەیدا کاڵفامانە کەوتوونەتە هێرشکردنە سەر فەلسەفەو بیروباوەڕی ئۆجاالن.ولەمپێناوەدارێبازیجۆربەجۆری موخابەراتیی ،پسکۆلۆژیی ..دەگرنەبەر. بەاڵم لەبەرئەوەی ئەم هەواڵنەیان بێ بنەماو ساختەو درووستکراون ،و پشتئەستوورنینبەهیچمێتۆدوزانییارییەکی زانستیی و لۆژیکمەندانە ،هەرزوو ئامانجە شاردراوەکەی خۆیان ،وئاستی نزمی توانای شرۆڤەو لێکدانەوە تیۆرییەکانیشیان ئاشکرادەکەن .لەبەشێک لەم هەواڵنەیاندا وبەشێوازێکی سیستەماتیک ،فەلسەفەو بیرباوەڕی ئۆجاالن و بزووتنەوە ئادیخوازییەکەی بە پووچگەراو یوتوپیایی وئانارشیست ناوزەد دەکەن .کە لێرەدا لەسەر دووئاست شیاوی وەاڵمدانەوەو راستکردنەوەیە .یەکەم ،ئانارشیزم فەلسەفەیەکی کۆمەاڵیەتی سیاسیەو بەشێکە لەئەزموونی بایەخداری مرۆڤایەتی و زۆردەمێکە هەڵەی پێناسەکردنی www.komelge.com
ئانارشیزملەفەلسەفەوفەرهەنگیسیاسیدا راستکراوەتەوە .وشتێک نییە لەسیاسەتدا بۆ تانەو تەشەرو بچوککردنەوە بەکاربێت. دووەم لەگەڵ ئەوەدا کە بزووتنەوەی ئازادیخوازی کورد بە رێبەرایەتی ئۆجاالن وەکئەرکێکیسرووشتیسوودلەئەزموونی گەالنوفەلسەفەیمرۆڤایەتیوەردەگرێت. بەاڵم لەئاکامدا بە مۆرک و تایبەتمەندی وداهێنانی خۆی .بەجۆرێک کەهەڵقواڵوی خودی کۆمەڵگەی کوردی و کۆمەڵگەکانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست بێت ..ئەوەی کە بڕیاری کۆتایی لەسەر ڕاستی و درووستی هەر بیرو باوەڕێک دەدات هەلومەرج و بارودۆخی ناوخۆیە .نەک هیچ دەقێکی ئامادە. لەبەر ئەمە بەپێویستم زانی ئەم چەند دێڕە سەبارەت ناساندنی ئانارشیزم و هەندێ بەراوورد پێشکەش بە خوێنەرانی بەڕێزی ئەم گۆڤارە بکەم. ئانارشیزم فەلسەفەیەکی سیاسیی کۆمەاڵیەتییە،کەلەسەربنەمایئازادیتاک و رەتکردنەوەی دەسەاڵتی چەوسێنەرانەی دەوڵەتی ناوەندگەرا بنیاتنراوە .لەبەرئەمە لە زۆر رووەوە لەگەڵ ئایدیۆلۆژیاو بیروباوەڕەکانی تری وەک :سۆسیالیزم،
ولیبرالیزم..یەکدەگرێتەوە. جۆرج ۆدکۆک (،)Georg Woodcock لە پەرتووکەکەیدا بە ناوی (ئانارشیزم)، بەمجۆرە پێناسەی دەکات :سیستەمێکی بیروباوەڕی کۆمەاڵیەتیە کە ئامانجی بەدیهێنانیگۆڕانکارییبنەڕەتییەلەساختاری کۆمەڵگەدابەتایبەتیجێگرتنەوەیحکومەتی دەسەاڵتدار ،بە یەکێک لە فۆرمەکانی هاوکاری ناحکومی نێوان تاکە ئازادەکان. وئەمەش ئەو خاڵە هاوبەشەیە کە هەموو جۆرەکانیئانارشیزمپێکەوەگرێدەدات)١(. ئانارشیزم ریشەکەی دەگەرێتەوە بۆ واژەی یۆنانی (ئانارخۆس) .کە بەواتای (بێ حاکم) .یان (بێ فەرمانڕەوا) دێت. وبیروباوەڕەکە�شی هەر دەگەڕێتەوە یۆنانی کۆن .سەگگەرایان ( ،)Cynicsگومانگەرایان ( )Skepticsستایکەکان( )Stoicsیەکەمین کەسانێک بوون کەئەوەی پاشان وەک بیروباوەڕی ئانارشیاستی ناسرا، لەفەلسەفەی ئەواندا بناغەکەی داڕیژرا. ئەوان پێیانوابوو کە (بەختەوەری مرۆڤ پەیوەستەی سروشتەو هەرشتێک لەگەڵ سروشتدا بێتەوە لەگەڵ عەقڵ وژیرییشدا هەردێتەوە ، )٢( ).ودەبینین کە سروشتگەرایی یەکێکیشە لەبنەما 27
NO:24 - Jan 2018
سەرەکییەکانی ئانارشیزم .چونکە لەبیروباوەڕی ئانارشیستیدا ،سروشت تەواوی خواست وپێداویستییەکانی مرۆڤ دابین دەکات .وتەنیا کاتێک ئەم پارسەنگە دەشکێت کەکەسێک یان کۆمەڵێک بخوازن پتر لەوەی پێویستیانە لەڕێگای زوڵم وزۆرەوە بەدەستی بخەن .یان بەشێک لەسروشت بەموڵکی خۆیان بزانن ،چونکە ئەوکاتە کۆمەڵگە دابەشدەبێت بەسەر دارونەدار،وهەژارودەوڵەمەندوبەواتایەکی تریش بەرابەری لەناودەچێت و سیستەمی ئاغاونۆکەردێتەکایەوە. سەبارەتپر�سیدەوڵەتیش،زنوکیتیونی (٣٤٠-٢٦٥پێش زایین) دامەزرێنەری قوتابخانەی فەلسەفی ستایزم و فەیلەسوفانی تر هیواخوازبوون (لەجیاتی دەوڵەت و چینی جۆربەجۆر ،کۆمەڵگەیەکی بەرفرە دابمەزرێت کە هیچ نەتەوە ،وچین، وساماندار ،وهەژار ..وهیچ کۆیلەو خاوەن کۆیلەیەکی تێدا نەبێت .ئەوان پێیانوابوو ئەم دەوڵەتە بەرفرەیە پێویستە سەرتاسەری جیهان بگرێتەوەو یاساکانی هەماهەنگیان لەگەڵیاساکانیسروشتداهەبێت))٣(. هەروا یەکێک لەفەیلەسوفانی تری ستایک ،سینیکا ٤( Senequeپێش زایین- ٦٥پاش زایین) .لە ستایشکردنی ژیانی کۆمەڵگەکانی رابردوودا دەڵێت ( :تا سەردەمانێک کە مرۆڤ بە پاکی دەژیا پێویستییەک بە حکومەت ویاسا نەبوو. وخەڵک بەئارەزوو ،وخواستی خۆیان پەیڕەویان لەباشترین وژیرترینی مرۆڤەکان دەکرد .وئەو مرۆڤە باش وژیرانەش لەرێبەرایەتیکردنی خەڵکدا بەدوای تااڵن وخڕکردنەوەی سامان و بەرژەوەندی شەخ�سی خۆیانەوە نەبوون .بەاڵم کاتێک کەخەڵک خواستی موڵکدارێتیان 28
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
الدرووست بوو ،هەڵپەی دەوڵەمەندی و سامانداریی الی ئەوان پەرەی سەند، بوونە خۆپەرەست وخۆویست و لەئاکامدا دەسەاڵتدارانیشبوونەستەمگەر)٤(). بەاڵم لەسەردەمی نوێدا یەکەمین کەسێک واژەی ئانار�شی بەواتای کۆمەڵگەیەکی بێ دەوڵەت بەکارهێنا جیهانگەردی فەرانسەوی لۆییس ئارمان دوالهۆنتان (Lahontan, Louis Armand ١٧١٥-١٦٦٦)deبوو .کەلەپەرتووکەکەی خۆیدا بەناوی گەشتە نوێکان لە ئەمەریکای باکوور با�سی هیندە سوورەکانی ئەوێ دەکات کە بێ هەبوونی هیچ دەوڵەت ودامودەزگایەک وبێ موڵکدارێتی تایبەت.. چۆن ژیانی ئاسوودە ،وئارام بەسەردەبەن. لەگەڵ ئەوەدا کە لەناو بیروباوەڕە سیاسییەکاندا ئانارشیزم لە هەمووان کەمتر تیشکی لێکۆڵینەوەو تاوتوێکردنی بەرکەوتووە ،زۆرجارو بەشێوەیەکی دیرۆکیش بەهەڵە پێناسەکراوە .ئەمەش چەند ئاست و هۆکاری هەیە .بەرلەهەرشت لەبەرئەوەی ئانارشیزم لەسەر بنەمای ڕەتکردنەوەی دەسەاڵتی دەوڵەت و یاساو زیندانوسزاداندامەزراوە،..زۆربەسادەیی وپەلەپروزێیانەوالێکدراوەتەوەکەکەسێک خوازیاری لەناوبردنی دەسەاڵتی دەوڵەت و یاساکان بێت .دیارە تێکدەرو خراپەکارو شەڕفرۆشە .هەر لەبەر ئەمەش لەزۆربەی زمانەکاندا ئانارشیزم وەک واژەوچەمک، بە تێکوپێکدەر تەرجەکراوە .بۆنموونە لەئەدەبیاتیسیا�سیعەرەبدابە(الفوضویة)، لە فارسیدا بە (هرج ومرج) ،ولەئەدەبیاتی کوردی خۆشماندا بە (بەرەڵالیی) هاتووە. بەاڵم ئانارشیزم لەکاتێکدا و زۆربەی هەرەزۆری جارەکان ئاشتیخوازانەو میانەڕەوانەو سروشتگەرایە ،هیچکات و
هەرگیز لەهیچ بیروباوەڕێکی ئانارشیستیدا نەهاتووە کەکۆمەڵگا بێ سیستەم و ڕێکخستن،لەبەرەاڵییدابهێڵرێتەوە. هەروا بەناڕەوا ،ئیتر بەئەنقەست یان لەڕووی نەزانییەوە گەلێکجار ناوی ئەنارشیزم بە نهێلیزم( )٥و تێرۆریزمیشەوە لکێنراوە .لەحاڵێکدا ئانارشیزم و نهێلیزم لە بچوکترین خاڵێکدا یەکتر ناگرنەوەو تەواو پێچەوانەودژییەکترن. نهێلیست وەک چەمکێکی گشتی باوەڕی بەهیچبنەمایەکیئەخالقیویاسایسروشتی نییە .لەحاڵیکدا باوەڕی ئانارشیست بە مۆتیڤە ئەخالقییەکان هێندە بەهێزە کە دوای ڕماندنی دەسەاڵت بتوانێ بەردەوام بێت و بەتەونی ئازادو سروشتی ،برایەتی بپارێزێت)٦(. سەبارەت بە تێرۆریزمیش بەهەمان شێوە .و گەرچی لەهەر بیروباوەڕێکدا دە�شێ باس لە توندڕەوی و میانەڕەوی بکرێت و ئانارشیزمیش لەم بنەمایە بەدەر نییە. بەاڵم لەدووخاڵی سەرەکیدا لەگەڵ گشت بیروباوەڕە سیاسییەکانی تردا جیاوازە. یەکەم :بیروباوەی توندڕەوانەو بانگەشەی کوشتارووێرانیوتێرۆر..لەبەرهەمیهیچکام لەبیرمەندانی ئانارشیستدا نەهاتووە .بەڵکو هەمیشەباسدەربارەیخەباتیڕەوایگەالن بووە.وهەرکردەیەکیتێرۆریستیلەمڕووەوە ئەنجامدرابێت ،بە تاک و دەستپێشخەری تاکسنوورداربووە.دووەم:لەناوالیەنگرانی گشت ئایدیۆلۆژیا سیاسییەکاندا، کۆمۆنیزم ،لیبرالیزم ،کۆنسێرڤاتیزم... توندڕەوان بوونیان هەبووە .بەاڵم کاتێک یەک ،یان چەندکەس لەپەیڕەوانی ئەم ئایدیۆلۆژیانە ،بۆنموونە کۆمۆنیستێک تیرۆری ئەنجام دابێت ،هیچکات نەگووتراوە کۆمۆنیزم ئایدیۆلۆژیایەکی تێرۆریستییە. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
کەچی هەرکات ئانارشیستێک وەها کارێکی ئەنجامدابێت ،ئیتر نەبڕاوەتەوەو هەموو ئانارشیستەکانی جیهان خراونە خانەی تێرۆرەوە. لیۆن چۆلگۆش کە ئانارشیست بوو، ساڵی ١٩٠١سەرکۆماری ئەوکاتی ئەمریکا، ویلیام ماکینلی William Mckinleyترۆر کرد ،ئەم کردەوەیە بووەهۆی ئەوەی لەکەی ترۆر بەتەواوی ئەنارشیستەکانی جیهانەوە بلکێنرێت .کەچی پێشترو دواتر، �سێ سەرکۆماری تری ئەمەریکا بەدەستی خەڵکانی جۆربەجۆر ترۆرکران ،چەندانی تریش لەهەوڵی ترۆر رزگاریان بوو .بەاڵم هیچکات جگە لەخودی بکوژەکان مۆرکی ترۆربەهیچگرۆپێکەوەنەلکێنرا. لەگەڵئەمپێشینەدیرۆکیەیناوزڕاندنی ئانارشیزم ،ئەمڕۆ تا ئاستێکی زۆر دیدی خەڵک بەتایبەتی لەسەر ئاستی ئاکادیمی و رۆشنبیری گۆڕانی بەسەردا هاتووە .و ئانارشیزم ،وەک خۆی پێناسەدەکرێت. مەگەر هەندێ حاڵەتی نائاسایی کە تورکیا یەکێک لەمانەیەو بە زانابوون و وەک هەڵمەتی ڕەشکردن و بەشێک لەشەڕی پسکۆلۆژی و فەرهەنگی ،ئانارشیزم و لە ناویشیدا بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردو ئایدیۆلۆژیای ئۆجاالن بە ئانارشیزم و ئانارشیزمیش بە وێرانکەرو تێرۆریست و پوچگەرا پیشانی خەڵکدەدرێت .و دەزگاکانی سەر بەپارتیی دیموکراتی کوردستانیش دەکەونە ناو هەمان بازنەی ڕەش و گەمەی چەپەڵەوە .کە جگە لەالسییکردنەوەیەکی کوێرانەو بەدواکەوتنی دەزگا فاشستەکانی دەوڵەتی ئاکەپەو کێبەرکێیەکی سیا�سی ناشەرافەتمەندانە،هیچواتایەکیترینییە. ئانارشیزم وەک هەر بیروباوەڕو فەلسەفەیەکی سیا�سی تر ،چەندان جۆری www.komelge.com
هەیە .لەمانە :ئانارشیستی گشتگەرا (کۆلێکتیڤیزم) ،ئانارشیستی تاکگەرا، ئانارشیستی کۆمۆنیست ،ئانارکۆ ساندیکالیزم..وهیتر لە ئانارشیزمدا بەگشتی ئەم باوەڕە هەیە کە هیچ ناکۆکییەک لەنێوان مافەکانی تاک وکۆمەڵگەدا لەئارادانییە .لەگەڵ ئەمەشدا بەشێک لە ئانارشیستەکان لەروی ئایدیۆلۆژییەوە ،تاکگەرا ،وبەشێکی تریش گشتگەران. میخائیل باکۆنین ( )١٨٧٦-١٨١٤و پیتەر کروپتکین ( ،)١٩٢١-١٨٤٢وەک بیرمەندان ورێبەرانی ناوداری ئانارشیزمی گشتگەرا یان کۆمەڵگەیی پێناسەدەکرێن .باکونین باوەڕی بە (ئانارشیزم -کۆمۆنیزم) هەبوو .و لەگەڵ کارل مارکسدا سەبارەت لەناوبردنی موڵکدارێتی تایبەت وبەدیهێنانی موڵکدارێتی گشتی یان کۆمەڵگەیی ،هاوڕابوون. بەاڵم باکونین پچەوانەی مارکس باوەڕی بەدیکتاتۆریپرۆلیتاریاوهیچشێوازێکیتری هێزودەسەاڵتی دەوڵەت و خڕکردنەوەی دەسەاڵت لە لوتکەی پیرامیدیی دەوڵەتدا نەبوو .شایانی گووتنە کە مارکس و ئێنگلس، باوەڕیان وابوو کە سوسیالیزم لەئاکامدا بەئانارشیزم ،واتا کۆمەڵگەیەکی بێ دەوڵەت و بێ ساختاری چینایەتی دەگات. باکونیندەڵێت(:کۆمۆنیزمرەتکردنەوەی ئازادییە .ومن ناتوانم هیچ شتێکی مرۆیی بێ ئازادی تەسەور بکەم .من کۆمۆنیست نیم چونکە کۆمۆنیزم دەخوازێت تەواوی دەسەاڵتەکانی کۆمەڵگە هەڵمژێت و لەخۆیدا خڕکاتەوە .ئامانج ودیدی من، ریشەکێشکردنی بنەڕەتیی دەسەاڵت و دەوڵەتە ،کە بەبەهانەی ئەخالقی و شارستانیکردنیمرۆڤ،تائێستاتەنیامرۆڤی پەلکێ�شی کۆیالیەتی ،و سەرکوتکردن ،و
چەوساندنەوە ،و بێبە�شی کردووە) ()٧ (کروپتکین)یش پێیوابوو بۆ تێگەیشتن و چارەسەریی کێشە گەورە کۆمەاڵیەتییەکان نابێ لە شێوازو فۆرمی دەوڵەتدا بۆی بگەڕێین بەڵکو لەخودی بناغەی دەوڵەتدا. واتا دەبێ وەاڵمی ئەم پرسە بدەینەوە کە ئایا دەوڵەت پێویستە یان نا؟! و لەمڕووەوە وتەیەکی بەناوبانگی هەیە کەدەڵێت :لەبری ئەوەی کلیلی کۆمەڵگە بدەینە دەست سیاسەتمەدار،باشترەقفڵەکەیبگۆڕین. بەاڵم ئانارشیزمی تاکگەرا لەنێوان تاک وکۆمەڵگەدا ماف و ئازادیی تاک بە بنەڕەتی دەزانێت .لەمەشەوە پتر بەرەو لیبرالیزم خۆی دەنوێنێت .ئانارشیستی فەرانسەوی ئانسێلمبلگریگ(،)AnselmeBellegarrigue بەشێوازێکی توندڕەوانە دەڵێت( :من جگە لەخۆم ،نکوڵی لەهەموو شتێک دەکەم .من هەم.ئەمەڕاستیەکیڕەهاوحاشاهەڵنەگرە. ئەوی تر هەمووی وەک Xی ماتماتیک بەشێکە لە نادیار .لەجیهاندا سوودێکی بااڵتر لەسوودی خۆم نییە .هیچ سوودێک لە جیهاندا شیاوی ئەمە نییە تۆزقاڵێک بەرژەوەندی خۆمی لەپێناودا بەخت بکەم). ()٨ بەاڵم گەلێک لە تاکگەرایانی تری ئانارشیست ،دیسان هەر هەمان شۆڕ�شی کۆمەاڵیەتی و هێنانەکایەی پارسەنگ لەنێوان تاک وکۆمەڵگەیان لەخواست و دیدیخۆیانداخڕکردبۆوە. فەیلەسوف و کۆمەڵنا�سی فەرانسەوی ژۆزێف پرۆدۆن ( ،)١٨٦٥-١٨٠٩یەکێک لەناودارترین نموونەکانە لەمڕووەوە. ودەڵێت :هەروەک چۆن مرۆڤ عەدالەت لەبەرابەریدا دەبینێتەوە .کۆمەڵگەش سیستەمورێکوپێکیلەئانارشیزمدا(نەبوونی سەردارو سوڵتان) ئەمەیە ئەو ئانارشیزمەی 29
NO:24 - Jan 2018
هەر رۆژ پتر لێی نزیکتر دەبینەوە)٩(. پرۆدۆن بەجۆرێکی جیوازتر لە بلگریک تاکگەراییهەڵدەسەنگێنێتوئەوالیەنگری لەتاکی خۆویست و خۆپەرست ناکات بەڵکو الیەنگری لەوە دەکات کە تاکەکان خاوەن خواستی ئازادانەی خۆیان بن چونکە ئەگەر هەرکەس خاوەن خواستی خۆی بێت و پاشان خواستی تاکەکان پێکەوە بخرێنەکار بەسەر دەوڵەتدا زاڵ دەبن و دەڵێت: لە دیدی حکومەتەوە پێویستە هیچ کەس خاوەن خواستی تاکی خۆی نەبێت. ئەگەر کەسێکیش هەیبێت ،حکومەت ناچارە الیبدات .بیشارێتەوەو گۆشەگیری بکات ،یان لەناوی ببات .ئەگەر هەمووان خاوەن خواستی تاکی خۆیان بن دەوڵەت لەناودەبەن)١٠(. لەئانارشیزمدا هەم بیروباوەڕی ئایینی، وهەمیش بێدینی و خوانەنا�سی .جێگایان دەبێتەوەو گرنگ ئەوەیە کەلەگەڵ بنەماسەرەکییەکانیتردایەکبگرنەوە. رۆماننوو�سی بەناوبانگی رووس لیۆن تۆلستۆی ( ،)١٩١٠-١٨٢٨سیمبۆلی ئانارشیستێکی مەسیحییە کە هەوڵی دەدا رۆڵی پەیامبەرێک (بێئەوەی ناوی پەیامبەر لەخۆی بنێت) ،یان رێبەرێکی ئەخالقگەرا بگێڕێت .کەلەرۆمانە بەناوبانگەکانی وەک: جەنگ وئاشتیی ،ئانا کارنینا ،ئاغاونۆکەر، مەرگی ئیڤان ئیلیچ ...وئەوانی تردا بەبا�شی دەردەکەوێت. تۆلستۆی ساڵی ١٨٥٧کاتێک لەپاریس بەچاوی خۆی ئیعدامکردنی کەسێک بە گیۆتین دەبینێت ،ئیتر گیۆتین الی ئەو دەبێتە سیمبۆلی زوڵم وزۆرداری وهەرا�سی دەوڵەت وبۆهەمیشە هەردەسەاڵتێکی دەوڵەتیی لەپێش چاو دەکەوێت و دەڵێت :دەوڵەتی نوێ جگە لەپیالنگێڕیی و یەکدەستی لەپێناو 30
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەرکێشانیسوودیخۆیلەخەڵکولەویش گرنگتر ،لەپێناو گەندەڵکردنیان بەوالوە شتێکی تر نییە .من لەیاسا ئەخالقیەکانی مەزهەب تێدەگەم کە زۆرەملێ لەکەس ناکات .بەاڵم هانی خەڵک بەرەو پێش و بەڵێنی ئایندەیەکی باشتریان پێدەدات. هەروا یاساکانی هونەریش بەبا�شی هەست پێدەکەم ،کە هەمیشە شادی بەخشن. بەاڵم یاسا سیاسییەکان وەها وەک درۆی شاخدار خۆیان دەنوێنن ،کە تێناگەم چۆن بە هەندێکیان بڵێین باش و بەوانی تریش خراپ ...من لێرە بەدوا هەرگیز خزمەت بەهیچحکومەتێکناکەم)١١(. موریدی الیەنگرو تۆلستۆی لەسەرتاسەری جیهاندا هێجگار زۆر هەبوو، بەاڵم لەهەمووان گرنگترو ناودارتر ،مهاتما گاندی بوو .کە راپەڕینە ئاشتیخوازانەکەی بەشێوازی تۆلستۆیی ولەژێر کاریگەریی بیروباوەڕەکانیئەوداهەڵگیرساندوسەریش کەوت. ئانارشیزم لەنیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەهەم و نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا بە ئاست و قۆناغی جیاواز لەواڵتانی ئەوروپایی وەک روسیا ،فەرانسە، بەریتانیا ئیتالیا ،ئیسپانیا ،ئەملانیا ...پەرەی سەندو باڵوبوونەوەی بەخۆیەوە دیت و کاریگەریی لەسەر بزووتنەوە کرێکاریی و خوێندکارییەکاندا داناو ،لەسەر ئاستی رۆشنبیریش لەبوارەکانی وەک رۆژنامەوانی و هونەرو ئەدەبیاتدا ...چاالکی بەرفرەیان ئەنجامداو دەستکەوتی مەزنیان بەدواداهات. کاریگەریی بیروباوەڕی ئانارشیستی بۆواڵتانی تری جیهان لەئاسیاو دوو ئەمەریکای باکورو باشور ،ئەفەریقا گواسترایەوەو راپەڕین و شۆڕ�شی مەزن
لەسەر بنەمای ئانارشیاستی روویاندا. سەرەڕای شۆڕ�شی هیند بە رێبەرایەتی گاندی ،بزووتنەوەی زاپاتا بەسەرکردایەتی ئەمیلیانۆزاپاتاساالزار(،)١٩١٩-١٨٧٩دژی ڕژێمی دیکتاتۆری پروفیرۆ دیاس ،دیسان ڕاپەڕینێکی ئازدیخوازانەی ئانارشیستی بوو .زاپاتا لەو راپەڕینەدا خوازیاری دەوڵەت و بەدەستخستنی دەسەاڵت نەبوو. بەڵکو رێبەرایەتی گوندنشینانی لەپێناو بەدەستخستنی ئازادیی و هێنانەکایەی بوارو دەرفەت بۆ ژیانێکی سروشتی سادەی هیندەسوورەکاندەکرد. هەروا بەشێکی زۆر لە بیروباوەڕی ئانارشیستان کە بەدرێژایی سەدەکانی رابردوو ،خوازیاری بوون و بانگەشەیان بۆکردووە،ئەمڕۆلەیاسایواڵتانیخۆرئاوادا وەک پێویستییەک خۆیان سەپاندووە: کەمکردنەوەی دەسەاڵتی نێوەندیی دەوڵەت و دابەشکردنی ئەو دەسەاڵتە بەسەر هەرێم و ناوچەو شارەکاندا ..ئەمڕۆ لەزۆر واڵتانی جیهان ،بەتایبەتی خۆرئاوادا لەچوارچێوەی دەسەاڵتی شارەوانییەکان ،فیدرالیزم ،و کۆنفیدرالیزمدا بەڕێوەدەچێت .دیسان هەماهەنگی درووستکردنی پارسەنگ لەنێوان گوندوشاردا .پەرەسەندنی سروشتگەرایی و پەرەسەندنی خەمی خراپبوون وپیسبوونی ژینگەو هەوڵدان بۆ خاوێنکردنەوەی و گێڕانەوەی بۆ ئاستەکانی ڕابردووی،کۆنتڕۆڵکردنیزۆربوونیژمارەی دانیشتووانوڕێگرتنلەگەورەبوونیهەرچی زۆرتری شارەکان و هەوڵدان وهاندانی پەرەسەندنی کشتوکاڵ ونزیکتر بوونەوەی مرۆڤ لەئاژەڵ وەک دۆستی دێرینەی خۆی و پاراستنی ژیان ومانەوەو حەوانەوەی سروشتیان ...هەموو لەریشەوە بیروباوەڕی ئەنارشیستینکەرۆژگارێکگاڵتەیانپێدەکرا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
ئەمڕۆبوونەپێویستییحاشاهەڵنەگر. هەرواگۆڕانکاریزۆرلەیاسایسزاکاندا، و چۆنیەتی مامەڵکردن لەگەڵ تاوانباراندا. و بارودۆخی زیندانەکان لەواڵتانی خۆرئاوا هەموو بە ئاقارێکدا دەڕۆن کە پێشتر تەنیا لەبیریئانارشیستەکاندابوونیانهەبووە. ئیتر لەجیهاندا بیرو باوەڕی ئانارشیستی و ئانارشیستبوون ،شتێک نییە مرۆڤەکان پێیان شەرم بێت یان ترسیان لەئاشکرابوونیدا هەبێت .ئەم پارتە سیاسییانەی ئەمڕۆ پێیاندەگوترێت چەپی نوێ ،وڕاستی نوێ ،تائاستێکی زۆر بیروباوەڕی ئانارشیستی پەیڕەودەکەن .و بیرمەندانی مەزن بە ناسنامەی ئانارشیستی خۆیان دەناسێنن کەدەتوانین نموونەی بیرمەندانی هاوچەرخی ئانارشیزمی وەک فەیلەسوف و بیرمەندی ئەمریکایی نئۆم چومسکی بهێنینەوە ،کە لەهەندێ بۆنەدا الیەنگری خۆی بۆ دۆزی کوردو بزووتنەوە ئازدیخوازییەکەینیشانداوە. بنەماسەرەکییەکانیئانارشیزم: لەگەڵ ئەوەدا کەهەروەک پێشتر ئاماژەمان پێکرد ئانارشیزم زۆرجۆرو فۆرم و مۆدێلی هەیە ،لە توندڕەوە بگرە تا میانەڕەو ،لەخواپەرستەوە تا بێ دین و خوانەناس ،لەتاکگەراوە تا گشتگەرا، لە کۆمۆنیستەوە تا لیبرال ...بەاڵم هەموو ئەمانە جیاوازییەکانیان چەندە بێت، بۆئەوەی پێناسەی ئانارشیست بیانگرێتەوە دەبێ النیکەم لەچەند خاڵی سەرەکیدا کۆک و هاوڕابن .لەمانە: -١رەتکردنەوەی دەسەاڵتی دەوڵەت: کرۆکی بیروباوەڕی ئەنارشیزم بریتییە لەرەتکردنەوەی هەرجۆرە دەسەاڵتێکی زۆرەملێیانە کەلەالیەن مرۆڤەوە بەسەر www.komelge.com
مرۆڤدا پەیڕەوبکرێت .ولەبەرئەمەش کە دەسەاڵتدارێتی دەوڵەت بە شێوازە باوەکەی زۆرەملێیانەیە،کەواتەلەبیریئەنارشیستیدا رەتدەکرێتەوە .ویلیام گادوین کە بە
لەجیهاندا فۆرم و
مۆدێلی جۆربەجۆر
لەنێوەندگەرایی
هەیە ،لەهەندێ لەم
جۆرانەدا دەسەاڵتی
تەواوی دەوڵەت
لەدەست تاکێکی دیکتاتۆردا یه
بنیاتنەری ئەنارشیزمی مۆدێرن دادەنرێت، ولەپەیڕەوانی عەقڵگەرایی فەلسەفی سەدەی هەژدەهەم و باوەڕی بەپێشکەوتنی مرۆڤ بەرەو عەقاڵنیەتێکی بەرفرەتر هەبوو ،پێیوابوو کە دەوڵەت عەقڵی مرۆڤ سنووردار دەکات ودەیگوت کە (مرۆڤ بەشێوازێکی ناعەقاڵنی ڕەفتاردەکات، چونکە دامودەزگا باوەکانی کۆمەڵگە بەرەو الدان لەعەقڵ وهۆشیاری دەبەن)١٢()... هەروا گادۆین ،باوەڕی وابوو کە حکومەت دەبێ لەناو بچێت .چونکە سەرچاوەی زۆربەی تاوان ،و بێعەدالەتی و کێشەکانە .و پێوابوو کە بۆ رزگاربوون لەم دۆخە نالەبارە پێویستە تاکەکان لەگروپی بچوکدا کۆمۆن پێک بهێنن و بە هاوکاری ئازادانەو رۆشنبیرانە ژیانێکی
نوێی بێ زوڵم وزۆر وکۆمەڵگەیەکی بێ ساختاری چینایەتی وحکومی دابمەزرێنن.. بەاڵم بەشێک لە ئانارشیستەکان تا ئەو جێگایە دەڕۆیشتن کە تەنانەت حزبیشیان هەر بەبەشێک لەدەسەاڵتی سەرکوتگەرا، دەزانی و پێیانوابوو ،کە حزبیش لەئاکامدا مرۆڤ کۆتوبەندی بەرژەوەندی و خواستی دەسەاڵتگەرایی خۆی دەکات و کەسایەتی و ئازادیەکەی لێ زەوتدەکات .باکۆنین یەکێک لەوانەبوو کە سەرسەختانە دژی هەرجۆرە شێوازێکیحزبایەتیبوو. -٢رەتکردنەوەی نێوەندگەرایی دەوڵەت :لەکاتی لێدوان لەپر�سی دەوڵەت و هەژموونگەراییەکەیدا ،رووبەڕووی دوو چەمکی نێوەندگەرایی ()Centralisation و نانێوەندگەرایی ()Decentralisation دەبینەوە .لەنێوەندگەراییدا هەرچی زۆرتر دامودەزگا خاوەن سەالحیەتە بااڵکانی دەوڵەتلەیەکنێوەنداخڕدەبنەوەوتەواوی یان زۆربەی دەسەاڵت و بڕیارە سیاسیی، ئابووری ،بەڕێوەبەرایەتی ،مافناسییەکان.. کەسەرتاسەری واڵت دەگرنەوە دەکەونە دەست ئەو نێوەندانە .ئەمڕۆ لەجیهاندا فۆرم و مۆدێلی جۆربەجۆر لەنێوەندگەرایی هەیە .لەهەندێ لەم جۆرانەدا دەسەاڵتی تەواویدەوڵەتلەدەستتاکێکیدیکتاتۆردا خڕدەبێتەوە .یانیش ئەودەسەاڵتە بەکۆمەڵێک یان پارتێک ،سنووردار دەبێت. لە ناو �سێ هێزی دەسەاڵت (یاسادانان، ڕاپەڕاندن ،دادوەریی) ،یەکێکیان بااڵدەستی پەیدا دەکات و بەالوازیی هێزو دەسەاڵتەکانی تر کۆتایی دێت. ئانارشیزم دژی دەوڵەتی نێوەندگەرایە، هەر لەریشەوە و لەبەرئەوەی دەسەاڵتی دەوڵەتیی باوی قبوڵ نییە .و لەپێناو رکێفکردنی ئەو دەسەاڵتەدا، 31
NO:24 - Jan 2018
پەنا بۆ نانێوەندگەرایی کەلەوێدا دەسەاڵتە جۆربەجۆرەکان بە شێوازی جۆربەجۆری وەک هەرێمەکانی شارەوانی، ئۆتۆنۆمیی ،فیدرالیزم ،وکۆنفیدرالیزم ... دابەشبکرێت دەبات .چونکە لە سیستەمی نانێوەندگەراییدا ،سەربەخۆیی ،ئازادیی، رەچاوکردنی تایبەتمەندیی ،وفرەیی ...باشتر رێزیلێدەگیرێتودەپارێزرێت. -٣پر�سی موڵکدارێتی :ئانارشیستەکان بەگشتی ،موڵکدارێتی تایبەت و سیستەمی ئابووریی لەسەربنەمای مونافەسە رەتدەکەنەوەوپێیانوایەسیستەمیهاوبە�شی ( .)Cooperativeئەو ئەلتەرناتیڤەیە کەدەتوانێنیازوپێویستییەکانیمرۆڤدابین بکات .بێ ئەوەی یەکێک سامانداربێت و یەکێکیتریشهەژار.هەروائانارشیستەکان پێیانوایە سیستەمی ئابووری مونافەسەیی، هەژاری وبێدەرەتانی خوڵقاندووەو هیچ کاتیش پێی چارەسەر نابێت .وئەم سیستەمە بۆ بەردەوامی دەوڵەتی دەسەاڵتدارو چەوسێنەر پێویستە چونکە پارێزگاریی لەئاغاو نۆکەرایەتی دەکات .ئانارشیستی تاکگەرای ئەڵمانی ماکس شتیرنر(Max ١٨٥٦-١٨٠٦ )Stirnrدەڵێت :دەوڵەت بەبێ هەبوونیئاغاونۆکەر،شیاویتەسەورکردن نییە .چونکە دەبێ دەوڵەت بخوازێت ئاغای گشتئەوکەسانەبێتکەدەیانگرێتەوە.ئەم خواستەشپێیدەگوترێتخواستیدەوڵەت. کارگەران گەورەترین هێزیان لەبەردەستایە ئەگەر هۆشیاری تەواو بەدەست بخەن و بەکاری بهێنن .هیچ شتێک پێشیان پێناگرێت. دەوڵەت لەسەر بەکۆیلەکردنی هێزی کار دامەزراوە .ئەگەر هێزی کار ئازادبێت، دەوڵەتێکلەئارادانامێنێت)١٣(. -٤سروشتگەرایی :Ecologism سروشتگەرایی ئانارشیستی لەو باوەڕەدایە 32
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کە سروشت یەکەیەکی پێکەوە بەستراو، ولەیەکدانەبڕاوە.کەهەمگیانداروهەمیش بێ گیان لەخۆی دەگرێت .ولەگەڵ چەمکی ژینگەپارێزیداجیاوازە. لەچوارچێوەی ژینگەپارێزیی ریفۆرمخوازییدا سەبارەت ژینگەو
ئانارشیزم،
سرووشتگەرایی وەها
هەڵدەسەنگێنێت کە شارستاییەت
نابێ بریتیی بێت لە مەزنبوونی هەرچی زۆرترینی شارەکان
کێشەو قەیرانەکانی پەیوەستەی چاالکیەکانی مرۆڤ ،کاردەکات .لەکاتێکدا سروشتگەراییئایدیۆلۆژیایەکەکەبەگشتی دوو لکی لێدەبێتەوە .یەکەم :سروشتگەرایی قوڵ ( .)Deep ecologyلەم جۆرە سرووشتگەراییەدا باوەڕ وایە کەسروشت لەسەرووی هەموو شتێکەوەیە وتەنانەت لەمرۆڤیش بااڵترە .دووەم :سروشتگەرایی رووکە�شی ( ، )Shallow ecologyلەم جۆرەیاندا ئەو باوەڕە لەئارادایە ،کە پێویستە هەماهەنگیی و پارسەنگیی لەنێوان خواست و پێویستییەکانی مرۆڤ وسروشت لە ئارادا بێت )١٤( .بەجۆرێک کە هەمیشە سروشتمان خۆش بوێت وخۆمان
بەبەشێک لەو بزانین ،و بیپارێزین و تێکی نەدەین.چونکەلەئاکامداپاراستنیسروشت بەسوودیمرۆڤایەتییە.بەواتایەکیترمرۆڤ بۆی نییە لەپێناو هیچ سوودێکی خۆیدا زیان بەسروشت بگەیەنێت .چونکە سوودێکی وەها هەر لەبناغەوە بوونی نییە .وئەگەریش باس لەبەدەستخستنی سوودی مادی بێت. ئەوە تااڵنی سروشتە نەک سوودوەرگرتن. هەروا ئانارشیزم ،سرووشتگەرایی وەها هەڵدەسەنگێنێت کە شارستاییەت نابێ بریتیی بێت لە مەزنبوونی هەرچی زۆرترینی شارەکان ،بەبایەخی تێکدانی ژیانی کشتوکاڵیوگوندنشینیوئاژەڵداریی.چونکە پیشەسازییمۆدێرنسنووربەزاندنیواڵتانی بەرەو دیتنەوەی هەرچی زۆرتری بازاڕو هەڵپەی قازانجی مادیی و پشتگوێخستنی هەموو بایەخە مرۆییەکان بردووە ،ومرۆڤی بەسروشتی فیتری خۆی و خواستە سروشتییە ڕەواکانی نامۆکردووە. وبەرەوجیهانیگۆشەگیرییولەبیرچوونەوەی بایەخەئەخالقیەکانوهەستیمرۆڤدۆستیی بردووە .گەڕانەوە بۆسرووشتی بێگیان و توندوتۆڵکردنەوەی تەوەنەکانی پەیوەندیی بەم سروشتەوە ،گێڕانەوەی بایەخ و چیژی ژیانەبۆگیاندارانیش. لەگەڵ هەموو ئەمانەدا بەگشتی �سێ ڕەخنەی سەرەکی لەالیەن بیرمەندان و شارەزایانی زانستی سیاسەتەوە ئاراستەی ئانارشیزمدەکرێت: یەکەم :لەناوبردنی دەوڵەت و دامودەزگاکانی و هەرجۆرە دەسەاڵتێکی سیا�سی بە ژیانی حزبایەتیشەوە واقیعبینانە نییە .دووەم :باوەڕهێنان بەوەی مرۆڤ بەسروشتیخۆیهێندەباشەکەبێهەبوونی هەرجۆرە دەسەاڵت و لێپرسینەوەیەک بەسەریەوە،دەتوانێخۆیبەباشترینشێواز www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
بەرێوەبەرێت گەشبینییەکی یۆتۆپیاییە. سێهەم :لەبەرئەوەی ئانارشیستەکان باوەڕیان بە هەڵبژاردنی پارلەمانی و پرۆسەی دەنگدان و بەدەستهێنانی پلەوپایەی دەوڵەتی نییە ،ناچارن هەمیشە هەر خەریکی شۆڕش و راپەڕین و یاخیبوون بن. لەگەڵ هەموو ئەمانەدا بەدڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین کە ئانارشیزم لەیەک کاتدا هەم بیروباوەڕو ئەزموونی بایەخدارو شایستە کەشیاوی پەیڕەوکردنن لەخۆی دەگرێت .هەمیش بیروباوەڕگەلێک کە جێگای سەرنج ورەخنەو پێداچوونەوەو بگرەرەتکردنەوەشن. ئێستا کاتێک بەکورتی ئانارشیستمان ناساند ،و خەسڵەت و بنەماسەرەکیەکانی وهەندێ لەتایبەتمەندی و جیاوازی نێوان پێشڕەوان و بیرمەندانیانمان تاوتوێ کرد، دەبێ هەر لەم چوارچێوەیەدا وئەوەندەی بۆ ئەم بابەتە پێویستە هەندێ لەتایبەتمەندی وخەسڵەت و بنەماسەرەکییەکانی فەلسەفەیئۆجاالنیشبخەینەڕوو. بەرلەهەرشت ئەوەندەی پەیوەندی بەپر�سی ئایدیۆلۆژیاوە هەبێت ،ئۆجاالن هیچ کات خۆی دیل وکۆتوبەندی هیچ ئایدیۆلۆژیایەک نەکردووە کە توو�شی چەقبەستنی فکری و دۆگماو یۆتۆپیاییمان بکات .بەڵکو خەسڵەتی سەرلەبەری بیرکردنەوەکەی ئەمەیە کە ئازادانە، خوڵقێنەرانە ،ڕەخنەگرانە وشیاوی گۆڕان و ڕاستکردنەوەو هەمووارکردنە. ولەم ئایدیۆلۆژیایەدا هەر بیروباوەڕێک شایستەی مرۆڤایەتی بێت ،بێ گوێدانە ئەوەی داخوا پێشتر لەچ بیروباوەڕێکی تردا هاتووە ،خوڵقێنەرانە داڕێژراوەتەوە. و هەر باوەڕێکیش چەندە پیرۆز خۆی نواندبێت ،کاتێک لەبواری کرداریدا شیاوی www.komelge.com
جێبەجێکردن نەبووبێت ،یان ئامانجە خوازراوەکان لەمیانیەوە بەدینەهاتبن پیرۆزیەکەی نەماوە ودەستی لێهەڵگیراوە. چونکە الی ئۆجاالن (فکرو گوفتارو کردار ئەو �سێ هێمایانەی شکۆمەندین کە هەرگیز لەیەکترجیانابنەوە)١٥(). فەلسەفەی ئۆجاالن ئەخالقگەرایانەیە. هەرلەبەر ئەمەیە کە لەچەندان شوێن و بۆنەدا هێر�شی ڕەخنەگرانە دەکاتە سەر پۆزێتێڤیزم .چونکە پۆزیتیڤیزم تیۆری وچەمکەکانی بایەخ و ئەخالق بە پوچ و بێواتا لەقەڵەم دەدات .فەیلەسوف و بیرمەندانبەدوورکەوتنەوەودەستهەڵگرتن لەپرسە سیاسییە ئەخالقیەکان هاندەدات. وهەوڵدەدات زانستێک بۆسیاسەت بنیاد بنێت کەدووربێت لەهەرجۆرە بایەخێک. لە پۆزێتێڤیزمدا مامەڵە لەگەڵ مرۆڤ وەک دادەو ژمارەی حسابی دەکرێت .و هەرلەبەر ئەمەیە کاتێک باس لەچارەسەرکردنی پرسێکی سیاسیی و دەستکەوت دەکرێت، گرنگ نییە داخوا بەچ بایەخک دەبێت. لەحاڵێکدا لەبزووتنەوەی ئازادیخوازی کوردا ولەبەر رۆشنایی فەلسەفەی ئەخالقگەرای ئۆجاالن ،جێگای ناپاکی و خیانەت و گەندەڵی و دزی ...نابێتەوە. دەستکەوتی سیاسیی بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئایندەی مرۆڤ لەو دەستکەوتەدا هیچ واتایەکینییە. لە باوەڕی ئۆجاالندا سیاسەت و ئەخالق دوو پێویستی حەتمی یەکترن ،و هەرکات ئەم دووانە پێکەوە نەبن ،کۆمەڵگایەک هەبوونی نابێت .ودەڵێت :ئەگەر ئەخالق وسیاسەت نەبن ،کۆمەڵگاش نابێت .تەنانەت ئەگەر هەشبێت،جگەلەکۆمەڵێکیبێفۆرموشێوە هیچ ماناو گوزارشتێکی دیکەی نابێت .ئەگەر ئەمجۆرەکۆمەڵگایانەبوونیانهەبێت،تەنیا
ئۆبژەی کەرەستەی کۆمەڵگاکانی دیکەن. ()١٦ فەلسەفەی ئۆجاالن ،لەبەر ئەم خەسڵەتەی ،لەناو بزووتنەوەی سیاسیی کورد ،لەسەر ئاستی هەرچوارپارچەکەیدا، ولەسەر ئاستی دیرۆکیش ،تاک و بێ هاوتاو بێ وێنەیە .هەرلەبەر ئەمەیە کە هێزە نەریتییەکانی ناو گۆڕەپانی سیاسیی کوردستان ،چەندە بەئاسانی خیانەت، خۆفرۆ�شی ،دزی وگەندەڵی ،ساختەکاریی دەکەن .چونکە الی ئەوان ،دەستکەوتی سیاسیی،پلەوپایە،سامانداریی..بایەخیهەیە نەکمرۆڤ.وئەخالقیمرۆڤایەتی. ئۆجاالنیش ،وەک هەر ڕێبەرو بیرمەندێکیسیاسییسیاسەتبەڕێوەدەبات و خواست و بەرژەوەندیی و دەستکەوت لەبەرچاودەگرێت ،بەاڵم دەستکەوتی درێژخایەن وهەمیشەیی ،دەستکەوتێک کەلەناوەرۆکدا ئابڕوومەندیی و شکۆ بۆمرۆڤی کورد بگێڕێتەوە ،نەک درووشم و ناونیشانیکاتییڕواڵەتیی. فەلسەفەی ئۆجاالن بەبەراوورد لەگەڵ تەواوی ئایدیۆلۆژیاکانی مرۆڤایەتیدا، ئەو ئیمتیازە گەورەیە�شی هەیە کە ئەوەی مارکسیزم،لیبرالیزم،ئانارشیزم...سەبارەت ڕەنج و ڕۆڵ و پێگەی ژن بەدرێژایی دیرۆک نەیاندیت ،مەگەر چەند دانە دەستەواژەی کڵێشەیی تیۆریی ،کەتەنیا بەمەبەستی پڕکردنەوەی بۆشایی لەڕستەدا گوتراون. تەنانەت فێمێنیزمیش نەیتوانی کێشەی ژن وەکخۆیپێناسەبکاتولەبواریکرداریدا، پێگە شایستەکەی بۆبگێڕێتەوە .بەاڵم ئۆجاالن ئەوەی گووتی لەسەر گۆڕەپانی کرداریش ئەنجامیدا ،ئەمڕۆ هەموو جیهان شکۆمەندیی ژنی کورد بەچاوی خۆی لەژێر سێبەری ئەو بزووتنەوەیدا دەبینێت کە 33
NO:24 - Jan 2018
ئۆجاالنرێبەرایەتیدەکات. لەگەڵ ئەوەدا کە ئۆجاالن پێیوایە (هیچ سیستەمێکی چەوسانەوە بەبێ دەسەاڵت و دەوڵەت بەدینایەت )١٧(،).بەاڵم نەبەشێوازیئانارشیستەکانرەتیدەکاتەوە، و نە وەک الیەنگرانی دەوڵەت -نەتەوەش بەخواوەندی سەرزەوی دەزانێت .بەڵکو ئەو پێیوایە کە :رەتکردنەوە یان پەسەندکردنی گشتی دەوڵەت ،خزمەت بە ئامانجەکانی ئازادی ،یەکسانی و دیموکرا�سی ناکات. دەربازکردنی دەوڵەت ،بەتایبەتیش تێپەڕکردنی دەوڵەت -نەتەوە مەسەلەی پرۆسەو قۆناخێکە .چەندە کۆنفیدراسیۆنی دیموکراتی بااڵبوون و توانای چارەسەرکردنی کێشە کۆمەاڵیەتییەکان بسەملێنێت ئەوا دەوڵەت -نەتەوە لەخۆیەوە دەربازدەکرێت)١٨(. بەوالوەرتریش لەمە ئۆجاالن دەڕوات و پێیوایە کە گرنگ دامەزراندنی سیستەمی کۆنفیدراسیۆنی دیموکراتییە، و هەرکات ئەمە دامەزراو بوو بەخاوەن دامودەزگای دیموکراتیک و هێزی پاراستنی خۆی ،ئیتر هیچ مەرج نییە کە پێویستی بەشەڕ لەگەڵ دەوڵەت نەتەوەدا هەبێت ،بەڵکو بەپێچەوانەوە دەتوانن لەپێکەوەژیاندا بەسەر بەرن .ودەڵێت: (پەیوەندی کۆنفیدراسیۆنی دیموکراتی لەگەڵ دەوڵەت -نەتەوەکان نەتاکۆتایی شەڕە ،نە ئاسیمیلەبوونە لەناویاندا .بەڵکو پەیوەندییەکی بەپرەنسیپانەیە کەڕەوابوونی یەکتر پەسەندەکەن و لەناو هەلومەرجێکی ئاشتیدا بەیەکەوە ژیان و تەبایی بەبنەما دەگرن)()١٩ تەنانەت لەسایەی دەوڵەت نەتەوەشدا، پێچەوانەی ئانارشیستەکان خەباتی دیموکراتیک ،وبەشداری لە دەنگدان 34
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و هەڵبژاردنی پەرلەمانی ،بەکارێکی ڕەوا بچوکترین بەرژەوەندیدا پەنا بۆهەر کارێک دەزانێت و پێیوایە کە لەم جۆرە دۆخانەدا و دەبات .لێدوان لەم بابەتە پتر دەرفەت لەپێناو بەرفرەکردنی بازنەی خەبات سوود دەخوازێت و بابمێنێت بۆکاتێکی تر. لەهەردەرفەتێکیدیموکراتیکوەربگیرێت. سەرچاوەوپەراوێزەکان: لەکۆتایی ئەم باسە کورتەدا بەپێویستی -١جورج وودکاک ،آنارشیزم ،ترجمە :هرمز دەزانم ئەم ئاماژەیەش بکەم ،کەئەگەر بخوازین لەناو بزووتنەوەی کوردا بە هەموو عبدللهی ،انتشارات معین ،تهران ١٣٦٨-ص١٧ -٢دکرت ابوالقاسم طاهری .تاریخ اندیشەهای سیاسی ڕەنگەکانییەوەو لەسەر ئاستی گشت پارچەو در غرب .نرش قومس .تهران ١٣٨٢-ص١٠٨ پارتە سیاسییەکانی ،ئایدیۆلۆژیای ئۆجاالن -٣عبدالرحمن عامل .تاریخ فلسفە سیاسی غرب. بخەینە تای تەرازووی هەڵسەنگاندن ئایا تهران ١٣٧٦-ص١٧٤ -٤بهاءالدین پازارگاد ،تاریخ فلسفە سیاسی .نرش ئایدیۆلۆژیاو بیروباوەڕێکی تر هەیە کە شایستەی ئەمەبێت بخرێتە تایەکەی تری گلشن .تهران ١٣٥٩-ص٨٨ -٥نهێلیزم :بەواتای پووچگەرایی ،یان هیچگەرایی ئەم تەرازوویە؟ ئایا خاوەن پلەو پایەکانی ناو کەلە واژەی التینی ( ،)Hiliکەبەواتای (هیچ) دێت. پارتی دیموکراتی کوردستان کاتێک با�سی وەرگیراوە. فکرو بیروباوەڕو ئایدیۆلۆژیا دەکەن لە -٦جورج وودکاک ،سەرچاوەی پێشوو ل١٩ -٧فیلیپ پی .ویرن -آیزایا برلین .فرهنگ اندیشەهای پەیڕەوکردنی سیاسەتدا بۆخۆیان دەزانن خاوەنی چ بیروباوەڕێکن؟ ئەگەر ئانارشیزم سیاسی ،برگرفتە از فرهنگ تاریخ اندیشەها ،ترجمە: خشایار دیهیمی .نرشنی ،تهران ١٣٩٢-ص٢٦٧ وەک ئەوان پێیانوایە بەواتای پوچگەرایی -٨جورج وودکاک ،سەرچاوەی پێشوو ل٣٧٢ ویۆتوپیایی و بەرەڵالیی بێت ...ئەمە خۆیان -٩هەمان سەرچاوە ل١٦ -١٠جورج وودکاک ،سەرچاوەی پێشوو ل١٣٥ دەگرێتەوە .ئەوە پارتییە کەلەشێوازی -١١هەمان سەرچاوە ل٣٠٤ گروپێکیئۆلیگار�شیدەسەاڵتدارلەناوحزب -١٢فیلیپ پی.ویرن-آیزایا برلین ،سەرچاوەی پێشوو وحکومەتدا،بەردەوامخەریکیتێکوپێکدانی ل٢٦٣ بزووتنەوەی کوردو بەفیڕۆدانی خەبات -١٣هەمان سەرچاوە ل٢٦٦ وقوربایدانەکەیەتی .ئەم کێشە ناوخۆییەی -١٤بۆ زۆرتر زانیاریی ،بۆمنوونە بڕوانە :اندرو بزووتنەوەی ئازادیخوازی کورد کەبەردەوام هیوود ،مفاهیم کلیدی در علم سیاست .مرتجامن :حسن و زوو زوو سەرهەڵدەداتەوە ،بەر لەهەرشت سعید کالهی وعباس کاردان .حنتارات علمی وفرهنگی تهران ١٣٩١ کێشەیەکی ئایدیۆلۆژییە .کێشەی نێوان -١٥عەبدوڵاڵ ئۆج ئاالن ،مانیفێستۆی شارستانی مۆدێلێکە کە خاوەنی ئایدیۆلۆژیایەکی دیموکراتی ،پەرتووکی چوارەم .قەیرانی شارستانی ئەخالقگەرای پتەو ورۆشەنە ،و ئۆجاالن لەخۆرهەاڵتی ناوین ،چارەسەری شارستانی دیموکراتی. دامەزرێنەرەکەیەتی .ومۆدێلەکەی تریش وەرگێڕانی :لوقامن عەبدواڵ .چاپخانەی ڕەنج٢٠٠٩- کەخاوەنی هیچ ئایدیۆلۆژیایەک نییە ،وپارتی ل٤٠٩ -١٦هەمان سەرچاوە ل٨٢ ڕێبەرایەتی دەکات .کێشەی نێوان مۆدێلێکە -١٧هەمان سەرچاوە ل کە سیاسەت لەسەر بنەمای لەبەرچاوگرتنی -١٨هەمان سەرچاوە ل٤٧١ -١٩هەمان سەرچاوە ،هەمان الپەڕە. بایەخ بۆمرۆڤ پەیڕەودەکات .ومۆدێلێکیش کەهەلپەرەستانە و بێ لەبەرچاوگرتنی هیچ بایەخێکی ئەخالقی ،لەپێناو بەدەستخستنی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
گه‌ل له باشووری کوردستان مێژوو ده‌نوسێته‌وه دوران كاڵكان
پێواژۆیه‌ی له‌باشووری ئه‌و کوردستان به‌ڕیفراندۆمی 25ی ئه‌یلول ده‌ستی پێکرد و به‌هێر�شی ده‌وڵه‌تی عێراق له16ی ئۆکتۆبه‌ردا بۆ سه‌ر باشووری کوردستان هاوسه‌نگیه سه‌ربازی و سیاسیه‌کانی به‌ڕه‌نگێکی ڕیشه‌یی گۆڕی، به‌و سه‌رهه‌ڵدانانه‌ی گه‌له‌که‌مان له باشوری کوردستان له17ی کانوونی یه‌که‌مدا له‌به‌رامبه‌ر»گه‌نده‌ڵی و به‌رتیل» ده‌ستی پێکردووه گه‌یشتۆته قۆناغێکی نوێ .چاالکیه‌کانی گه‌ل، زیاتر له‌سنوری ڕانیه و قه‌اڵدزێوه بۆ ناوچه‌کانی هه‌ڵه‌بجه و که‌رکوک به‌رفراوان ده‌بێت .ئه‌م چاالکیانه زۆر ئاشکرا له دژی ئه‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌یه ک ه تا قوڕقوڕاگه له‌گه‌نده‌ڵی و به‌رتیلدا غه‌رقبووی (پ.د.ک) و (ی.ن.ک) به‌ڕێوه‌ده‌چێت و سیاسه‌تی نۆکه‌ری و زۆرداریی ئه‌و هێزانه به‌ئامانج ده‌گرێت. چاالکوانان خوازیارن به‌ڕێوه‌به‌رانی ئێستای هه‌ولێر ده‌ست له‌کار بکێشنه‌وه و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌کی دیموکراتیی که پاراستنی باشووری کوردستان بکات، ئاوا بکرێت .له‌باشووری کوردستان زۆر www.komelge.com
به‌ئاشکرا و کاریگه‌ر پێواژۆی شۆڕشێکی دیموکرا�سی ده‌بینین .گه‌له‌که‌مان له باشووری کودستان ،به‌ته‌واوی واتا مێژوو ده‌نووسێته‌وه .فیناڵی ساڵی 2017 که ساڵی شه‌ڕ و ده‌ستکه‌وتی گه‌وره‌بوو ده‌بێته شۆڕ�شی دیموکرا�سی له‌باشووری کوردستاندا.
گه‌لی ڕاپه‌ڕین؛
سه‌رهه‌ڵدانێکی مێژوویی وای
ده‌ستپێکردووه
که زۆر گۆڕانکاری
گرنگ له باشووری
کوردستان و ئێراقدا ده‌ئافرێنێت
ئه‌و ناوچانه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی ئێستای باشووری کوردستانی لێ به‌رپا ده‌بێت،
پێی ده‌وتریێت هه‌رێمی ڕاپه‌ڕین .گه‌لی ڕاپه‌ڕینه سه‌رهه‌ڵدانێکی مێژوویی وای ده‌ستپێکردووه که زۆر گۆڕانکاری گرنگ له باشووری کوردستان و ئێراقدا ده‌ئافرێنێت .هه‌رچه‌نده ئه‌م گه‌له ڕاپه‌ڕیوه خاوه‌نی کین و کاردانه‌وه‌یه‌کی گه‌وره‌ش بێت ،له‌هه‌مان کاتدا له‌ئامانجه‌که‌یدا زۆر ڕوون و ڕێکخستنی هه‌ڵسوکه‌وت ده‌کات .بۆ نمونه تااڵن و دزی ناکات ،هه‌ر جێیه‌ک دێته به‌رده‌می نایسوتێنێت و نایڕوخێنێت. به‌پێچه‌وانه‌وه داواکاری زۆر دیاری وهک «حکومه‌ت پێویسته ده‌ست له‌کار بکێشێته‌وه« پێشکه‌ش ده‌کات و داموده‌زگاکانی ده‌وڵه‌ت تێکده‌دات. له‌به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا چاودێری ده‌کرێت که هێزه‌کانی پێشمه‌رگه‌و ئاسای�شی (پ.د.ک) و (ی.ن.ک) له‌هه‌ندێک شوێن له‌به‌رامبه‌ر چاالکوانان به‌توندی وه‌اڵم ده‌دنه‌‌وه و به‌چه‌ک هێر�شی خۆپیشانده‌ران ده‌که‌ن. وهک ده‌زانرێت سه‌رهه‌ڵدانه‌کان به‌م هۆیه‌وه تا ئێستا زیاتر له 5شه‌هید بوونه و سه‌دان که‌سیش بریندار بوونه .له هه‌مان کاتدا با�سی به‌سه‌دان که�سی ده‌ستگیرکراو ده‌کرێت له‌الیه‌ن 35
NO:24 - Jan 2018
هێزه‌کانی حکومه‌ته‌وه .به‌اڵم سه‌ڕه‌ڕای هه‌موو ئه‌مانه کۆمه‌ڵگا له‌ئامانجه‌که‌ی و به‌رده‌وامکردنی ڕاپه‌ڕینی مژاری باسدا زۆر به‌بڕیار دیاره. باشه ئه‌م ڕه‌وشه به‌ره‌و کوێ ده‌ڕوات؟ ئه‌م پێواژۆیه‌ی که مژاری باسه‌که‌مانه چۆن به‌رده‌وام ده‌بێت؟ له داهاتوودا چ ڕوداوو و پێشهاتگه‌لێک ڕووده‌ده‌ن؟ گه‌رچی مرۆڤ له ئێستاوه بۆ وه‌اڵمی پرسیارگه‌لی به‌م جۆره شتێکی زۆر ڕوونیش نه‌ڵێت ،ده‌توانێت زۆر به‌ئاسانی بڵێت ئه‌م پێواژۆی شۆڕ�شی دیموکراتییه‌ی ده‌ستی پێکردوو ه‌به‌رده‌وام ده‌بێت .ته‌نانه‌ت ده‌توانین به‌ئاسانی بڵێین له‌ناو ئه‌و پێواژۆیانه‌ی تا ئێستا پێیدا تێپه‌ڕیوه ،کۆمه‌ڵگه و سیاسه‌تی باشووری کوردستان زۆر گۆڕانکاری گرنگی به‌خۆیه‌وه‌بینیوه( .پ.د.ک) و (ی.ن.ک) که له‌م دوو مانگه‌ی دواییدا له ب هر‌چاوی کۆمه‌ڵگه‌دا ئیعتیباری زیاتریان له‌ده‌ستداوه ،زۆر به ڕوونی ڕاستینه‌ی هاوشێوه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتداری زاڵمی واڵتانی تر ئاشکرابوو .پێواژۆی شۆڕ�شی دیموکراتی که له باکوور و ڕۆژئاوای کوردستان به‌رپاکراو ئێستا له‌باشووری کوردستان ده‌ستی پێ کردووه ،به‌ته‌واوی شۆڕ�شی ئازادی کوردستانی کردووه به‌ناوه‌ند و پێشه‌نگی شۆڕ�شی دیموکراتی ڕۆژهه‌اڵتی ناوین. گه‌ل ڕاپه‌ڕینه‌کانی بێگومان له‌باشووری کوردستاندا خاوه‌نی ڕابردووێکی مێژوویی و هۆکارگه‌رێکی زۆر گرنگی هه‌نووکه‌ییه .له‌م چوارچێوه‌یه‌دا خاوه‌نی ئامانجی گرنگی مێژووییه و 36
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نه‌ته‌وه‌یی به‌رپاببوو له هه‌ولێریش دامه‌زراندنی به‌ڕێوه‌به‌ری ئه‌و (پ.د.ک) و (ی.ن.ک) یه‌ی ئێستا گه‌ل داخوازی ده‌ست له‌کارکێشانه‌وه‌ی لێ ده‌کات ،پێناسه‌ی ئه‌م ڕه‌وشه‌یه به‌شێوه‌یه‌کی سیسته‌ماتیک و ڕێکخستنکراوتر.
ئه‌مه قسه‌ی له‌سه‌ر ناکرێت .بۆئه‌وه‌ی بگه‌ینه ئه‌م هۆشیاریه‌ش پێویسته باش له‌ڕاستینه‌ی (پ.د.ک) و ئه‌و ڕۆڵه‌ی ده‌یگێڕێت تێبگه‌ین .به‌ته‌ماشاکردنی پارچه‌کردنی کوردستان و خستنهژێر سیسته‌مێکی پاکتاوکار و ژنۆسیدکار و له‌به‌رامبه‌ریشدا تێکۆشانی نه‌ته‌وه‌یی و ڕاسته‌وخۆ نا به‌شێوه‌یه‌کی دیموکراتی گه‌لی کورد ،ده‌بێت وا نه‌زانرێت هه‌موو ئه‌و ڕێکخستن و سیاسه‌تانه‌ی ئاواکردنی ئه‌و ده‌وڵه‌تۆکه کوردییه که هه‌ولێر ناوه‌نده‌که‌یه‌تی له‌بنه‌مادا تێکۆشانی په‌که‌که‌ی به‌ئامانج ده‌گرت، باڵوبوونه‌وه‌ی به‌ئاسته‌نگکردنی به‌شێوه‌یه‌کی نا په‌که‌که له‌باشووری کوردستاندا ڕاستیه‌کی ئه‌رکدارکرابوون. ڕاسته‌وخۆ ئاواکردنی حاشاهه‌ڵنه‌گره که له الیه‌ن ئه‌و هێزه ئه‌و ده‌وڵه‌تۆکه جیهانییه سه‌رمایه‌دارییانه‌ی کێشه‌ی کوردیان ئاواکرد دروستکران و کوردییه‌که‌هه‌ولێر له‌سه‌ر پێ هێڵدرانه‌وه .به‌م هۆیه‌وه به‌گووتنی «هه‌رچیه‌ک بێت له‌به‌رامبه‌ر ناوه‌نده‌که‌یه‌تی په‌که‌که سیسته‌می گڵۆباڵ له‌پشتمانه» له‌بنه‌مادا تێکۆشانی له‌الیه‌ن هێزه په‌یوه‌ندیداره‌کانه‌وه چاره‌که سه‌ده‌یه‌ک ه خه‌رمانیان کوتاوه‌و په‌که‌که‌ی به‌ئامانج به‌بایاندا داوه .به‌جۆرێک نه‌ک کێشه‌ی ده‌گرت کورد چاره‌سه‌ر بکه‌ن و تێکۆشانی ئاواکردنی ده‌وڵه‌تی کوردی بده‌ن ،به‌ڵکو خاوه‌نی هه‌ڵوێستێک بوون که به‌ها له‌کوردستاندا به‌ڕێوه‌ده‌برێن له‌م کورده‌واریه‌کانیان خسته سه‌ر ساجی چوارچێوه‌یه‌دان .ئه‌وه‌ی (پ.د.ک) عه‌لی و وهک پیازێک بێ ئه‌رزشیان کرد. ده‌یکات ،له‌و گوریسه ده‌چێت که له‌کاتی هه‌موو شه‌ڕه‌کانی نێوانیشیان ،تێکۆشانی گیاندانی گیاندارێک بۆ ئاسته‌نگکردنی به‌شکردنی دزی و تااڵنکاریه‌کانی نێوانیان په‌له‌قاژێکه‌ی ده‌به‌سترێت.پێواژۆی دوای بووه .له‌ناو ئه‌م چاره‌که سه‌ده‌یه‌ی سااڵنی 1975یش له‌بنه‌مادا پشتبه‌ستووه ڕابردوودا له‌باشووری کوردستان به پێشکه‌وتنه‌کانی باکووری کوردستان و زه‌مینه‌یه‌کی دیموکرا�سی جددیی ب ه‌خواردنی ده‌ستکه‌وت و میراتی په‌که‌که ئاوانه‌کراوه .له‌الیه‌ن ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌وه ئاخنراوه .له‌سااڵنی 92-1991که له هاوکاریه‌کی جددی پارچه‌کانی تری باکووری کوردستان شۆڕ�شی ژیانه‌وه‌ی کوردستان نه‌کراوه .کۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
گه‌لی کوردستان پێش نه‌خراوه، به‌پێچه‌وانه‌وه هه‌موو ئه‌مانه ئاسته‌نگ کراون .له‌به‌رامبه‌ردا به‌تااڵنبردن و دزینی به‌ها‌کانی باشووری کوردستان به‌ڕێوه‌به‌رانی (پ.د.ک) و (ی.ن.ک) هاتوونه‌ته‌ئاستی زه‌نگینترینه‌کانی دنیاوه. ئه‌و شته‌ی که گه‌ل پێیده‌ڵێت تااڵن و گه‌نده‌ڵیش ئه‌م دزیه‌یه.
ڕووداوی له‌گه‌ڵیشیدا خۆیان. به‌هه‌ڵه‌داچوونی ڕاوێژکاره‌کانی کۆنه سه‌رۆکی هه‌رێمی کوردستانیش هه‌یه. ده‌وڵه‌تی عێراق له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه له16ی ئۆکتۆبه‌ردا ده‌ستی به‌هێرش کرد و ئه‌مه‌ش بووه هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌و شه‌ره‌فمه‌ندییه‌ی�شی بۆ گه‌له‌که‌مان له باشووری کوردستان مابووه به‌شێوه‌یه‌کی جددی شکست بخوات. ده‌سه‌اڵتدارانی (پ.د.ک) و (ی.ن.ک) که له‌دوای هێرشه‌کانی عێراق ده‌ستیان به‌بازاڕیه‌کی ناڕه‌وا کرد و وهک ئه‌وه‌ی ئه‌م ڕوداوانه ڕوویان نه‌دابێت بێ شه‌رمانه که‌وتنه هه‌وڵی به‌رده‌وامکردنی حوکمه‌که‌یان بووه دوا دڵۆپی پڕبوونی ئه‌و کاسه‌یه‌ی به‌سه‌ریدا ده‌ڕژێت.
بێجگه له‌ڕاگه‌یاندنی په‌که‌که وهک ڕێکخستنێکی تیرۆریستی په‌رله‌مانی هه‌ولێر چاره‌که سه‌ده‌یه‌که بڕیارێکی جددی نییه‌که گرتبێتی .به‌م حاڵه‌شه‌وه په‌رله‌مانی ئاماژه‌پێدراو دوو ساڵه کاری تێدا ناکرێت و سه‌رۆکه‌که‌ی ناتوانێت بچێته‌وه هه‌ولێر .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی تا ئه‌وکاته‌ی له‌دوای هێر�شی 16ی ئاشکرایه ئه‌و شۆڕشه دیموکراتیه‌ی ئۆکتۆبه‌ری ده‌وڵه‌تی عێراق سه‌رۆکی هه‌رێم ده‌ستی له‌کار کێشایه‌وه نزیکه‌ی له‌باشووری کوردستاندا به‌رپا ده‌بێت دوو ساڵ کاتی به‌سه‌ر چووبوو و وازی زۆر هۆکاری جددی و ئامانجی مێژوویی له‌کور�سی سه‌رۆکایه‌تی نه‌هێنابوو .هه‌یه .دیاره ئه‌م ڕه‌وشه وا به‌ئاسانی له‌کاتێکدا گه‌له‌که‌مان باشووری ڕاناوه‌ستێندرێت و کۆتایی پێ نایه‌ت. کوردستان که له‌ژێر زۆرداری ،له‌وه زیاتر ئه‌گه‌رێکی گه‌وره‌یه که پاکتاوکردن ،گه‌نده‌ڵی و به‌رتیلدا ناڵه‌ناڵی ته‌نها به باشووری کوردستانه‌وه ده‌هات ،وهک ئه‌وه‌ی چاره‌یه‌کی بۆ سنوردار نه‌مێنێت و به‌ره‌و عێراق نه‌دۆزرایه‌وه له‌الیه‌کی تریشه‌وه له‌گه‌ڵ باڵوببێته‌وه .چونکه حکومدارانی به‌ڕێوه‌به‌رانی ئاکه‌په درێژه‌یان به‌کاره به‌غداد له‌ڕه‌وشێکی زۆر جیاوازتردا نین. ناپاکیه‌کانی خۆیاندا ،بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌ش ته‌نانه‌ت به‌شێوه‌یه‌کی جددی ئه‌گه‌ری په‌رده‌پۆش بکه‌ن به‌قسه ڕیفراندۆمی هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی ناوخۆ له عێراق سه‌ربه‌خۆییان ده‌کرد .زۆر روونه که هه‌یه .ئێمه وا مه‌زه‌نده‌مان ده‌کرد ڕیفراندۆمی 25ی ئه‌یلول دوو ئامانجی ئه‌م ڕه‌وشه له‌دوای هه‌ڵبژاردنه‌کانی هه‌بووه ،یه‌که‌م :ڕووپۆشکردنی ئه‌م عێراق ده‌ستپێبکات ،که‌چی گه‌له‌که‌مان به‌ڕێوه‌به‌ریه‌زۆرداره‌له‌ناوخۆدا .دووه‌م :له‌باشووری کوردستان به‌سوپرایزێکی خستنهژێر کۆنترۆڵ و به‌کارهێنانی ئه‌و جوان ئێمه‌ی به‌هه‌ڵه‌دا برد. ده‌ستکه‌وتانه‌ی له‌ئه‌نجامی ڕزگارکردنی ئێستا له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م پێشکه‌وتنانه ڕه‌قه به‌ده‌ستکه‌وتوون بۆ به‌رژه‌وه‌ندی www.komelge.com
ده‌بێت چی بڵێین؟ یه‌که‌م؛ گه‌ل ل ه باشوری کوردستان گه‌لێکی به‌رخۆدێره. به‌سااڵنه له‌چیاکاندا به‌رخۆدێر بووه .شه‌ڕی به‌ده‌ستهێنانی مافه‌کانی به‌رپاکرد .هه‌ربۆیه تا ئه‌نجام نه‌گرێت، پێشکه‌وتنێکی جددی دیموکراتی ئاوا نه‌کات ،ده‌ستبه‌رداری ئه‌م تێکۆشانه نابێت .پێش هه‌موو شتێک پێویسته ئه‌م ڕاستیه ببینین و بزانین .دووه‌م؛ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌تا ئێستا پێشه‌نگایه‌تیه‌کی شۆڕشگێڕی که خه‌تی نۆکه‌ری (پ.د.ک) و (ی.ن.ک) تێپه‌ڕێنێت پێشنه‌خراوه له‌به‌رامبه‌ر گه‌لێکی ئاوا به‌رخۆدێر ئه‌رک و به‌رپرسیاریه‌کان به‌شێوه‌یه‌کی پێویست جێبه‌جێ نه‌کراوه .ئه‌مه‌ش ڕه‌خنه‌دانێکی به‌هێز ده‌خوازێت. شۆڕشگێڕه ڕاسته‌قینه‌کان پێویسته ڕاست نزیکی پێواژۆی به‌م شێوه‌یه ببنه‌وه و به‌هۆشیاریه‌کی ڕاست بگه‌ن. سێیه‌م؛ به‌هۆشیارکردنه‌وه‌ی هێزه‌کانی ئاسایش و پێشمه‌رگه ده‌سته‌به‌رکردنی به‌کارنه‌هێنانی چه‌ک له‌به‌رامبه‌ر گه‌ل. چواره‌م؛ به‌کۆکردنه‌وه‌ی داخوازیه‌کان له‌چوارچێوه‌ی پڕۆگرامێکی هاوبه�شی دیموکراسیدا و به به‌ڕێکخستنکردنی چاالکوانان پێویسته سه‌رهه‌ڵدانه بکرێنه‌تێکۆشانێکی خۆڕسکه‌کان شۆڕشگێڕی دیموکرا�سی به‌ڕێکخستن بانگه‌وازیه‌کانی واتا کراو. هاوسه‌رۆکایه‌تی کۆنسه‌ی که‌جه‌که و ته‌ڤگه‌ری ئازادی ده‌بێت هه‌نگاوه پڕاتیکیه‌کانی جێبه‌جێ بکرێن.
37
NO:24 - Jan 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەوڵەت_نەتەوە و جینۆساید: ئەنفال وەک نموونە نەبەزسەمەد
لە سەدەی بیستەمدا ،دوای یەکەم جەنگی جیهانی ،داگیرکەر و کۆلۆنیالیستە خۆرئاواییەکان (بەریتانیا ،فەڕەنسا)... ، ناوچەکانی ژێر دەسەاڵتی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانیان لە نێوان خۆیاندا دابەش کرد دوای ڕووخانی ئیمپڕاتۆرییەتەکە. لە ئەنجامی ئەم دابەشکردنەوە هەندێ کۆمەڵگەی تایبەتی (وەک کورد) بەسەر واڵتی جیاوازدا دابەشکران و ئەوانی دیکەش (بۆ نموونە لە عێڕاق ،عەرەبی شیعە و سونە ،کورد ،ئاشوری ،کلدانی، )...بەزۆر لە واڵتێکدا نیشتەجێکران. دروستکردنی دەوڵەت_نەتەوە لە کۆمەڵگەیەکی فرە پێکهاتەدا وەک ئەوەی داگیرکەرە خۆرئاوایییەکان لە ڕۆژهەاڵتی ناڤین کردیان دەبێتە هۆی تێکشکاندن و لەناوبردنی فرەیی و چەساندنەوەی کەمینەکان .دوای یەکەم جەنگی جیهانی ،کوردستان بەسەر چوار دەوڵەت_نەتەوەی پاش_کۆلۆنیالیست دابەشکرا :تورکیا ،ئێران ،عێراق و سوریا .بۆیە لە ئەنجامدا ،هیچ شوێنێک بۆ کورد لەم واڵتانەدا نەبوو .کوردەکان بوونی بە کەمینەی چەوساوە و خەڵکانی 38
بێدەوڵەت ،مافی هاوواڵتیبوونیان ڕەتکرایەوە ،بۆیە بوون بە خەڵکانی بێماف. عێراق واڵتێکی دروستکراوە؛ بەرهەم و داهێنانی کۆلۆنیالیستە خۆرئاوایییەکانە .پێش یەکەم جەنگی جیهانی ،واڵتێک بە ناوی عێراق بوونی نەبووە؛ دوای جەنگەکە عێراق بوو بە داگیرکراوی بەریتانیا .عێڕاق وەک واڵتێکی فرە نەتەوە و فرە ئاین دروستکرا ،کە پێکهاتبوو لە عەرەبەکان ‹سوونە و شیعە› ،کورد ،ئاشوری، کلدانی ،کوردی ئێزیدی ،دیانەکان و جوولەکەکان .بەریتانیا دەبوایە ئەم فرەیی و هەمەچەشنییە لەنێو یەک واڵتدا ڕێکبخات و بەڕێوە بەرێت ،کە هەر لە سەرەتاوە ملمالنێ و شۆڕش دژی داگیرکاری بەریتانی دەستی پێکرد .لە سەرەتاوە ،کوردەکان ڕازی نەبوون بە لکاندنی ویالیەتی موسڵ بە عێڕاقەوە ،بۆیە کوردەکان کەوتنە ڕووبەڕووبوونەوەی هێزەکانی بەریتانیا. بەاڵم بەریتانیا بەشێوەیەکی دڕندانە و هۆڤییانە وەاڵمی داواکارییەکانی کوردیان دایەوە ( .)2009 ,Duglasلە ڕۆژهەاڵتی
ناڤین›‹ ،کۆلۆنیالیزم هۆکاری سەرەکی دروستکردنی کۆمەڵگە فرە پێکهاتەکانە››. لە عێراقدا ،دەوڵەت_نەتەوە لە ئەنجامی (کۆلۆنیالیزاسیۆن)یەوە داگیرکاری سەری هەڵدا›‹ .کۆمەڵگە فرە پێکهاتەکان بە ملمالنێ بەردەوامەکانیانەوە لە نێوان گروپە نەژادی ،ئێتنیکی یان ئاینییەکان، مەرج و دۆخە پێویستەکانی جینۆسایدی ناوخۆیی دەهێننەگۆڕێ›› (Kuper (.)2011:26 as cited in Hardi )1981 عێڕاق کۆمەڵگەیەکی فرە پێکهاتە بوو و لەالیەن کۆلۆنیالیستە خۆرئاواییەکانەوە دروستکرا ،ئەم فرەیییە بە هێز و بەزۆر دروستکرا ،بۆیە پێشمەرجەکانی ‹›جینۆسایدی ناوخۆیی›› دابین کرد ،وەک ئەوەی لە شااڵوەکانی ئەنفالدا بینیمان. لەم توێژینەوەیەدا ،ئارگومێنتی ئەوە دەکەم کە پەیوەندییەکی پتەو لە نێوان جینۆساید و دەوڵەت_نەتەوەدا هەیە. مەبەستی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە بەکارهێنانی تیۆریی دەوڵەت_نەتەوەی عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن بۆ خوێندنەوەی ئەنفال و بەعسیزم لە عێراق وەک نموونەیەکی دیاریکراوی پەیوەندی نێوان جینۆساید و دەوڵەت_نەتەوە. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن پەیوەندی نێوان دەوڵەت_نەتەوە و جینۆساید ڕوون دەکاتەوە .ئامانجی دەوڵەت_ نەتەوە بریتییە لە دروستکردنی تاکە یەک شونا�سی نەتەوەیی ،تاکە یەک کولتووری نەتەوەیی ،و تاکە یەک جڤاتی یەکگرتووی ئاینی .ئامانجەکانی دەوڵەت_ نەتەوە بەزۆری بەڕێی هێز باڵودەکرێنەوە و بەگشتی دەبنە هۆی ئاوێتەکردن و تواندنەوەی بەزۆر یان لەناوبردنی فیزیکی کەمینەکان ،کولتوورەکان یان زمانەکان ( .)2011 ,Ocalanدەوڵەت_نەتەوە بۆ بەدەستهێنانی ئامانجە کێشەدارەکانی وەک داواکاری داگیرکردن ،لەناوبردنی سیستەماتیکی دانیشتوانی ڕەسەنی ناوچەیەک ،دەست بەسەر داگرتنی بازاڕ .لە هەندێ نموونەی دیاریکراودا، دەوڵەتەکان ناسیۆنالیزم بەکاردەهێنن بۆ ملمالنێ و هاڤڕکێ لەگەڵ دەوڵەتانی دیکە ،لێرەدا ناسیۆنالیزم وەک هاوواتای فاشیزم و تۆتالیتاریانیزم گەشە دەکات. دەوڵەت_نەتەوە بۆتە هۆی هێنانە ئارای هەژەندی گەورە ،بۆ نموونە لەناوبردن و قڕکردنی خەڵکی ڕەسەنی ناوچە داگیرکراوەکان لەالیەن نەتەوە هۆڵۆکۆستی ‹›شارستانەکانەوە››، جوولەکەکان لەالیەن نازییەکانەوە، پاکتاوی ڕەگەزی لە ڕواندا ،سری النکا و یۆگسالفیا ( .)2002 ,Juanهەروەها جینۆسایدی کورد لە هەر چوار پارچەی کوردستان و ئەنفالی کورد لەالیەن ڕژێمی بەعسەوە لە عێراق .بۆیە دەوڵەت_نەتەوە دژی فرەیی ئاڕاستەکراوە و دەبێتە هۆی جینۆساید. دەوڵەت_نەتەوە جۆرە دەوڵەتێکی مۆدێرنە لە سەردەمی ناپلیۆن و شۆڕ�شی www.komelge.com
فەڕەن�سی سەری هەڵدا ،دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریی و شانشینە دیانییەکانی جەرخێن ناڤین .هەرچەندە دەوڵەت زۆر گروپی نەتەوەیی ،ئاینی و ئێتنیکی لەخۆ دەگرێت؛ دەوڵەت_نەتەوە لە سروشتییەوە نوێنەرایەتی یەک تاکە نەتەوە دەکات .دەوڵەت_نەتەوە جۆرێکە لە دەوڵەت کە تێیدا نەتەوە و دەوڵەت دووانەیەکی لێکدانەبڕاون .لەبەرئەوە نەتەوەکان و گروپەکانی دیکە ناچار بە تواندنەوە و ئاوێتەکردن لەنێو نەتەوەی سەردەست دەکرێن .هەرچەندە زۆر مۆدێلی دەوڵەت_نەتەوە هەن و هەموو دەوڵەت_نەتەوەیەک بە زەروورە جینۆساید ناکات ،بەاڵم دەوڵەت_نەتەوە شیمانەی لەناوبردن و جینۆسایدکردنی ئەوی دیکەی لە خۆیدا هەڵگرتووە.
ناسیۆنالیزم کڕۆکی و بنەڕەتییە بۆ
دەوڵەت،نەتەوە،
ئەگەر ناسیۆنالیزم ئاین بێت ،ئەوا
دەوڵەت،نەتەوە خوایەکەیەتی.
چونکە دەوڵەت_نەتەوە دژی فرەیی، جیاوازی ئاڕاستەکراوە و داواکاری بۆ دروستکردنی نەتەوەیەکی یەکگرتوو بە زەبری هێز بەرز دەکاتەوە .وەک ئۆجەالن دەبێژێ ‹›دەوڵەت_نەتەوە زۆر
لە هاوواڵتییەکانی دەکات تا وەکو یەک و هاوشێوەبن›› (.)25 :2016 ,Ocalan لە ڕوانگەی عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالنەوە ( )٢٠١١دەوڵەت_نەتەوە بناغە و بنەڕەتی ئیدیۆلۆژی خۆی هەیە وەک ناسیۆنالیزم، سێکسیزم ،ئاینێتی و سەربازێتی. ناسیۆنالیزم کڕۆکی و بنەڕەتییە بۆ دەوڵەت_نەتەوە ،ئەگەر ناسیۆنالیزم ئاین بێت ،ئەوا دەوڵەت_نەتەوە خوایەکەیەتی. هەردووکیان ئەدگار و خەسڵەتی مێتافیزیکییان هەیە .دەوڵەت_نەتەوە بریتییە لە ستەمێک بۆ کۆمەڵگەکان و تۆڕێکی ستەمکاری و چەوساندنەوە ( .)2011 ,Ocalanهاوواڵتیان لەالیەن ناسیۆنالیزمەوە داوالێکراون کە باوەڕیان بە دەوڵەت هەبێت و دەبێت بۆ دەوڵەت دڵسۆزبن .لە سەردەمی ڕۆمانتیسیزم ( ،)Romanticismدەوڵەت_ نەتەوە لەسەر بنەمای ئارگومێنت و یارمەتی فەلسەفی پیشاندەدرێ .پاشان، لە فەلسەفەی هێگل ،دەوڵەت دەبێت بە بااڵترین بەها .بۆ هێگل ،دەوڵەت دوا قۆناغ و دوا ئاستی هۆ�شی ڕەهایە لەنێو مێژوودا ،کە ئەدگار و چۆنێتییەکی وەک_ خوای هەیە (New World Encyclopedia .)2015 ,contributors نەتەوە لەسەر بنەمای ترادیسیۆنە کۆمەاڵیەتییەکان و ئەفسانەکان فۆرمولەکراوە ،ئەوجا لەالیەن یارمەتیدەرەکانیەوە بەرەو پێش براوە و بەکارهێنراوە بۆ ڕەوایەتیدان و بەیاساییکردنی سەروەربوون و بااڵیەتی گروپێک بەسەر ئەوانی دیکەدا ،ئەم زاڵبوون و سەروەربوونە لەالیەن دەوڵەت [دەوڵەت_نەتەوە]ەوە ڕەوایەتی پێدەدرێ و بەیاسایی دەکرێ .بۆ بەدەستهێنانی ئەم 39
NO:24 - Jan 2018
سەرەوەرییە ،دەوڵەت_نەتەوە سەرجەم ئامرازەکێتی دەسەاڵتی دەوڵەت وەک سوپا و پۆلیس ،دامەزراوە یاسایی و دادگەرییەکان ،دامەزراوە پەروەردەیی و ئاینییەکان بەکاردەهێنێت .لەبەرئەوە، دەوڵەت_نەتەوە و ئیدیۆلۆژییەکەی ناسیۆنالیزم دەبنە سەرچاوەی سەرەکی کێشە و ناکۆکییەکان هەر لە سەردەمی شۆڕ�شی فەڕەنسییەوە (.)2002 ,Jaun وەک ئۆجەالن ( )١٢ :٢٠١١دەبێژێ ‹›دەوڵەت_نەتەوە لە ڕەسەنترین فۆڕمی خۆیدا ئامانجی قۆرخکردن و داگیرکردنی سەرجەم پرۆسە کۆمەاڵیەتییەکانە. بۆیە فرەیی و هەمەچەشنێتی دەبێ دژایەتی بکرێن ،ئەمەش ڕێگەیەکە ڕووەو ئاوێتەکردن ،تواندنەوە و جینۆساید›› (.)12 :2011 ,Ocalan هزرڤان و فەیلەسوفانی پۆستمۆدێرن پێیان وایە دەوڵەت_نەتەوە و ناسیۆنالیزم شانموونەی خراپەکاری (شەیتان) ی کۆمەڵگەی پیشەسازی مۆدێرنن. دەوڵەت_نەتەوە بەزۆری هاوەڵی تیرۆر و ‹›پاکتاوی ڕەگەزی›› [جینۆساید] و توندوتیژی بووە (.)2002 ,Jaun دەوڵەت_نەتەوە ،هەرچەندە خۆی وەک سێکوالر (عەملانی) پیشان دەدات، بەاڵم نیگەران نابێت لەوەی کە ئاین و ناسیۆنالیزم بۆ مەبەستەکانی خۆی بەکاربهێنێ .ئاین ،بەتایبەتی ئیسالم ڕۆڵێکی کاریگەر لە بونیادنان و دروستکردنی دەوڵەت_نەتەوەکان دەگێڕێ (,Ocalan ،)2011بەتایبەتی لە ڕۆهەاڵتی ناڤین. بۆ نموونە ،عێراق وەک دەوڵەت_ نەتەوەیەک لەسەر بنەمای ناسیۆنالیزمی عەرەبی دامەزراوە و ئیسالمی کردووە بە ئامراز و بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەکانی 40
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
خۆی گونجاندوویەتی و بەکاری هێناوە .شااڵوەکانی ئەنفال دژی کورد نموونەیەکی دیار ،ڕوون و ئاشکرایە لەم ڕووەوە .لە عێڕاقدا ،حیزبی بەعس ئیسالم و عەرەبیزم دژی کورد بەکاردەهێنێ. بەعس ساڵی ١٩٦٨بەڕێی کودەتای سەربازییەوە بۆ جاری دووەم لە عێراقدا دەسەاڵتی گرتە دەست، بەعس جاری یەکەم ساڵی ١٩٦٣بەڕێی
بەگوێرەی
ئیدیۆلۆژیی بەعس
"بەعسیزم" ،کوالێتی
بوون بە عەرەب لە خۆیدا کردارێکی
تەواو سەبژێکتیڤییە. کودەتای سەربازییەوە بۆ ماوەیەکی کەم دەسەاڵتی گرتە دەست .بەعس وەك حیزبێکی ناسیۆنالیستی عەرەب لەسەر بنەمای ئیدیۆلۆژیی پانعەرەبیزم دامەزرابوو ،دروشمی ‹›یەك نەتەوەی عەرەب››ی بەرزکردبۆوە و ئەوەی وەك پەیامی نەمر دەبینی .پانعەرەبیزم بڕوای بە بوونی یەك نەتەوەی عەرەب هەیە ( .)1989 ,Makiyaبەعس بوو بە یەکەم حیزبی سیا�سی عەرەبی ،کە دروشم و ئامانجی پانعەرەبیزمی هەڵگرت .بەعس بۆ دامەزراندنی تاکە یەك دەوڵەتی عەرەبی یەکگرتوو هەوڵی دەدا ،دروشمەکانی بەعس بریتیبوون لە ‹›یەک نەتەوەی
عەرەب و یەک پەیامی نەمر›› و ‹›یەکێتی، ئازادی ،سۆشیالیزم›› (.)1991 ,Devlin ئەم دروشمە بریتییە لە دڵی بەعسیزم و ئامانجەکانی بەعس ئاشکرا دەکات کە دژی فرەیی و پلورالیزم ئاڕاستەکراون. بەگوێرەی ئیدیۆلۆژیی بەعس (بەعسیزم)›‹ ،کوالێتی بوون بە عەرەب لە خۆیدا کردارێکی تەواو سەبژێکتیڤییە، پابەندە بە باوەڕبوون بە پەیامی عەرەبیزم. ئەو ساتەی یەکێک دەست دەکات بە باوەڕبوون بە داهاتووی عەرەب و خەبات بۆ نەتەوەی عەرەب دەکات ،ئەوا دەچێتە نێو عەرەبێتیییەوە و دەبێ بە عەرەب .لە ڕاستیدا ،ئەرکی کورد ئەوەیە کە کوردێتی خۆی ڕەت بکاتەوە›› (:1989 ,Makiya .)134بۆ بەعسییەکان یارمەتیدانی کورد بۆ حیزبێکی دیکە و الیەنێکی دیکە جگە لە بەعس قبوڵکراو نییە .بەڕوونی لە ڕێگەی یارمەتیدانی ڕێکخراوێکی دیکەوە جگە لە بەعس ،کورد هیچی دیکە بەشدار نییە و بەشێک نییە لە پێناسەی ئەو خەڵکەدا کە ئیدیۆلۆژیی بەعس پێناسەی کردووە. خەڵک بەگوێرەی ئیدیۆلۆژیی بەعس واتای ‹›نەتەوەی عەرەب›› دەگەیەنێ، بۆیە خەڵک و نەتەوەی عەرەب وەک یەک ناو و یەک واتا بەکاردەهێنرێن .بەگوێرەی ئیدیۆلۆژیی ناسیۆنالیستی بەعس، کورد هەاڵوێردراوە و وەک هەڕەشە وێنا کراوە ،چونکە کورد لەمپەڕە لە بەردەم یەکێتیی نەتەوەیی عەرەب. ئاخر نەتەوەیەکی یەکگرتووی عەرەبی بەع�سی بریتییە لە ڕیالیزەبوونی تەواوەتی بەعسیزم .ئەم توخمانەی بەعسیزم بوونە هۆی عەرەباندن ،ڕاگواستن ،بەعساندنی کورد و لە کۆتاییدا بوونە هۆی ڕوودانی شااڵوەکانی ئەنفال و جینۆسایدکردنی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
کورد. ئیدیۆلۆژیی بەعس لەسەر دوو بنەمای ئەفسانەدروستکردن و پرۆکیەلیزم ( )parochialismواتا (ناوچەیی ،هەرێمی) دامەزراوە .ئەفسانەکانی بەعس لە ترادیسیۆن و داب و نەریتی عەرەبی و ئیسالمییەوە سەرچاوەدەگرن .هاوکات گونجێندراون بە هەندێ دەستەواژە و زاراوەی وەرگیراو لە ترادیسیۆنی چەپ، وەك سۆسیالیزمی عەرەبی ،ئازادی، یەکێتیی عەرەب ،هەروەها خەبات دژی ئیمپریالیزم و زایۆنیزم .بۆ میشێل ئەفلەق تیۆریدارێژەر و تیۆریستی بەعس، ناسیۆنالیزم خۆشەویستییە و ‹›ڕۆحی عەرەب››ی لەتەك خۆیدا هەڵگرتووە، بۆیە بیرۆکەیەکی وەها ناتوانرێ لە خۆرئاواوە بهێنرێ ،بەڵکو ئەوە لەنێو خودی ترادیسیۆن و داب و نەریتی عەرەبی و ئیسالمیدا هەیە .بەگوێرەی ئیدیۆلۆژیی بەعس ،ئیسالم نوێنەرایەتی یەکێتیی عەرەب دەکا ،بۆیە پەیوەندییەکی بەهێز لە نێوان ئیسالم و عەرەبیزمدا هەیە .لە ڕوانگەی عەرەبیزمەوە ،ئیسالم ڕۆحە لە ناوەوە ،لە کاتێکدا [عەرەب] عەرەبیزم الیەنی دەرەکێتی ئیسالمە .بۆیە ئیسالم تەنیا یەک نەتەوەی هەیە ،ئەویش عەرەبە .لەبەر ئەمە عەرەب ‹›نەتەوەی بااڵیە›› .لە ڕوانگەی ئەفلەقەوە، ‹›گەر عەرەبیزم جەستەیەك بێ ،ئەوا ڕۆحەکەی ئیسالمە›› .بۆ بەعسییەکان ئیسالم وەك بزووتنەوەیەکی عەرەبی شۆڕشگێڕی دووبارە لەگەڵ عەرەبیزمدا دەردەکەوێتەوە و خۆی نوێ دەکاتەوە. لە ئەنجامدا ،ئیسالم وەك بەدیهێنەری نەمرێتی عەرەبیزم خۆی دیاردەهێنێ. بۆیە ئیسالم بەردی بناغەی ئیدیۆلۆژیی www.komelge.com
بەعس پێکدەهێنێ (.)1989 ,Makiya ئیسالم وەک فۆرمێکی (شێوەیەکی) گەورەی نەمریی عەرەبیزم دەردەکەوێت. بۆ حیزبی بەعس ،کێشەی کورد لێرەبوونی نییە .بەعس بەڕێی ئیسالماندنەوە دەیەوێ کیشەی کورد چارەسەر بکات. بۆیە ئامرازاندنی ئیسالم بۆ بەعس زۆر کڕۆکییە .حیزبی بەعس ئاین (ئیسالم) و ناسیۆنالیزم (عەرەبیزم) بۆ کۆنتڕۆڵکردنی کورد و ڕەوایەتیدان بە ئەنفالکردنیان و جینۆسایدکردنیان بەکاردەهێنێ. لە ئەنجامدا ،بەکورتی ،پەیوەندییەکی بەهێز لە نێوان دەوڵەت_نەتەوە و جینۆسایددا هەیە لە عێراقدا .چونکە لە سەرەتاوە ،عێڕاق وەک دەوڵەت_ نەتەوەیەکی پۆست_کۆلۆنیالیزم بۆ عەرەبەکان دامەزرێندرا ،بۆیە تەنیا نوێنەرایەتی یەک نەتەوەی دیاریکراو [عەرەب] دەکات ،لە ئەنجامدا ،دژی فرەیی و هەمەچەشنێتی [پلوڕالیزم] ئاڕاستەدەکرێ .حیزبی بەعس ،بەڕێی بناغە ئیدیۆلۆژییەکانییەوە وەک ناسیۆنالیزم (لە فۆڕمی عەرەبیزم)، ترادیسیۆنی ئیسالمی ،سێکسیزم، میلیتاریزم هەوڵی دەدا یەک نەتەوەی عەرەبی یەکگرتووی بەع�سی دروست بکات بەڕێی تواندنەوە (،)assimilation ئاوێتەکردن و لەناوبردنی کوردەکان و کەمینەکانی دیکەوە .بەهۆی تیۆریی دەوڵەت_نەتەوەی عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالنەوە، ئێمە دەتوانین باشتر لە پەیوەندی نێوان دەوڵەت_نەتەوە و جینۆساید تێبگەین ،بەتایبەتی یارمەتیمان دەدا کە تێگەیشتنێکی باشترمان بۆ بەعسیزم و ئەنفال هەبێت لە عێراقدا.
لیستی سەرچاوەکان The Baath )1991( Devlin, John F Party: Rise and Metamorphosis. The .No ,96 .American Historical Review. Vol .1407-1396 .pp ,5 Did Britain )2009( Douglas, R. M Use Chemical Weapons in Mandatory Iraq? The Journal of Modern History, .887-859 .pp ,4 .No ,81 .Vol Gendered )2011( Hardi, Choman experiences of genocide : Anfal survivors in Kurdistan-Iraq, Voices in development .management. Farnham, Surrey Nation_ )2002( Juan, Epifanio San State, Postcolonial Theory, and Global ,2 .No ,46 .Violence, Social Analysis, Vol .32-11 .pp The republic )1989( Makiya, Kanan of fear: Politics of modern Iraq. London: .University of California Press Cruelty and )1993( ........................ & Silence. London: W. W Norton .Company Democratic )2011( Ocalan, Abdullah Confedralism. London: Transmedia .Publishing Ltd Democratic )2016( ............................... Nation. Cologne/ Germany: International Initiative Edition in cooperation with .Mesopotamian Publishers, Neuss New World Encyclopedia contributors. Nation-state [Internet]. 2015 ,New World Encyclopedia Feb 2017 UTC [cited 14:54 ,19 Aug Available from: http://www. .]26 newworldencyclopedia.org/p/index. .990136=php?title=Nation-state&oldid 41
NO:24 - Jan 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لە بارەى خۆپیشاندانەکانەوە 18ى 12و رۆژانى دواتر لەتیف فاتیح فەرەج سەرەتا: لە دواى راپەڕینى 1991ەوە تا ئێستا بەردەوام خۆپیشاندان و ناڕەزایى هەبووە ،ماوەیەکى کەم دواى راپەڕین، خەڵک بە رووى دەسەاڵتى خۆکردید هاوارى کرد «ماست و پەنیرو کەرە– بەعس باشترە لەبەرە» بە درێژایى نەوەدەکان ناڕەزایی لە سنورى دەسەاڵتى یەکێتییدا زیندوو تر و هەڵبەت رێز لێگیراو تریش بووە ،لە دواى 2003شەوە خۆپیشاندان و ناڕەزایی بەردەوام بوو ،تا خۆپیشاندانەکانى 17ى شوباتى 2011کە ماوەیەکى زۆرى خایاند و دەسەاڵت وەک پێویست بەدەم خواستەکانەوە نەچوو بۆ جێبەجێکردنیان .کێشەى سەرەکیى لە خۆپیشاندانەکانى هەرێمى کوردستاندا ئەو بێدەنگکردن و هەڕەشە کردنەى هەولێرە کە بە هیچ شێوەیەک مۆڵەت بە خۆپیشاندان نادرێت و خۆپیشاندانى بێمۆڵەتیش مەگەر هەر خودا بزانێ بەچى دەگات ،دیارە ئەمە لە گەڵ بەیاننامە و هەڵوێستەکانى پارتییدا ناجۆرەو پارتیی لە سەر کاغەز و بە نووسیین و بە بەیاننامە پشتگیریى خۆپیشاندان دەکات و بە کردەوەش رێ لە خوێندنەوەى شیعریش 42
دەگرێت .رۆژى 18ى 12جارێکى تر خۆپیشاندان بە ڕووى نادادیى دەسەاڵتى کوردییدا دەستى پێکردەوە و ئەمجارە خۆپیشاندەران کە دواتر دێینە سەر باسکردنیان،توڕەیى خۆیان لە چەندین شوێن بە بارەگاکانى حکومەت و حزب ڕشت! خۆپیشاندانەکەى ئەمجارە جگە لە ماکى خۆپیشاندان ماکى راپەڕینی�شى پێوە دیار بوو ،ئەگەر چى کەس خاوەندارێتى لێنەکرد ،جگە لە هەندێ پشتگیریى نووسراوى ئێرەو ئەوێ... دواى دەستپێکردنى خۆپیشاندانەکان وەک هەڵوێستێکى ئاکاریى گەرچى درەنگ وەختیش بوو ،بزوتنەوەى گۆڕان کە خۆى دوو ساڵ بوو لە حکومەت دەرکرابوو ،هەروەها کۆمەڵى ئیسالمیى لە حکومەت کشانەوە .هەڵبەت کشانەوەکە هیچ برینێکى ساڕێژنەکرد و ناکات ،بەاڵم النى کەم پەیامێکە بۆ ئەو حکومەتەى لە 16ى ئۆکتۆبەرى 2017ەوە هیچ مانایەک بۆ مانەوەى نەماوەتەوە ،حکومەتێک لە دوا هەنگاویدا دەست بنێتە بینا قاقاى پێشمەرگە و ئاسایشەکانى خۆى ئیدى مانەوەى چ نرخێکى هەیە.
خۆپیشاندانى گیرفان خاڵییەکان : ئەوانەى خۆپیشاندانى ئەمجارەیان کرد ،زۆربەى هەرە زۆریان ئەوانەن کە گیرفانیان خاڵییە ،گیرفانى بەتاڵ لە سەر دەریایەک لە نەوت ،گیرفانى بەتاڵ لە بەرانبەر ئەو ملهوڕانەى میلیارەها دۆالریان بە هەدەر داوە! گیرفان بە تاڵەکان بە رووى 10830میلیاردێر و میلیۆنێرى کورددا راپەڕین ،ئەو ژمارەیە، ئەو ژمارەیەیە کە ژورى وەبەر هێنەرانى هەرێم نووسیویەتى ،ئەوانە 30کەسیان میلیار دێرن! ئەم میلیۆنێر و میلیار دێرانە بەرهەمى 26ساڵ نادادیى دەسەاڵتى کوردیین ،گیرفان خاڵییەکان بە رووى ئەواندا تەقینەوە! گەنجانى 15بۆ 25 ساڵ ،بە سەد کەسیان سەت هەزاریان پێنییە ،لە ماڵەوە داوا لە باوکیان دەکەن موچە نییە ،کرێکاریى نییە ،حکومەت بوارى هەناسەى بۆ نەهێشتونەتەوە، سۆشیال نییە ،ناچارن گیرفانە بە تاڵەکانیان پڕ کەن لە بەرد! ئەوان رێگەى توندڕەویى و کارى ناجۆرییان نەگرتووەتە بەر ،پەنایان نەبردوەتە بەر کارى نەشیاو ،دەستیان بۆ هەڵگەڕانەوە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
و یاخیى بوون نەبردووە ،ئەوان تەنها داواى ئەوە دەکەن لە بەرانبەر ئەو نەوت و سامانەى نیشتمانەکەیان هەیەتى با گیرفانى ئەوانیش خاڵى نەبێت ،تەواوى ئیخوانەکانى میسر کە لە کەنارەکانى قاهیرەوە بە بڕوانامەى بەرز و گیرفانى خاڵییەوە ئەو هەموو تەالر و ڤێالى سەرمایەدارنە دەبینن ،دەبنە ئیخوان و بە گژ دەسەاڵتا دەچنەوە ،ئەمە کورتەى بۆچوونى دکتۆ رەفعەت محەمەد سەعیدە ،ئاخر گیرفان خاڵییەکان جگە لە هاوار و شۆڕش و توڕەیى چى تریان لە دەست دێت ،ئەوە بۆ دەسەاڵت ئەو هەموو میلیار و میلیۆنە دۆالرە ناهێنێتەوە و تەمەنى خۆی�شى درێژ بکات و ئازارى گیرفان خاڵییەکانیش کەمکاتەوە ،لە نێو ئەو گیرفان خاڵییانەدا یەکێک بە بەرپرسێکى سەربازىی وتبوو: من هەفتەیەکە یەک دینارم پێنیە، بەرپرسە سەربازییەکە تەنها 40هەزار دینارى پێ دەبێت ،دەڵێت ئەوە بۆ تۆ، یەکێ تر گوتى دایک و باوکم نەخۆشن پارە نییە بیانبەم بۆ نەخۆشخانە. دەیان چیرۆک و حەکایەتى تاڵ! گیرفان خاڵییەکان خەڵکانى نیشتمان پەروەر و دڵسۆز و دڵپڕن! ئەوان نیشتمانیان لە هەموو میلیاردێر و میلیۆنێرەکان خۆشتر دەوێت ،بەاڵم دەبینن کوڕى سەرمایەدار و بەرپرسەکان چ پۆزێکیان بە سەردا لێدەدەن،چى بکەن؟ ناچارن گیرفانە خاڵییەکانیان پڕ بکەن لە بەرد، وەک چۆن زۆرێک لەو بەرپرس و دەسەاڵتدارانەى ئێستا لە هەشتاکان بۆ لێدانى بەعس گیرفانەکانیان پڕ دەکرد لە بەرد و شانازیشیان بەو کارەوە دەکرد. گیرفان خاڵییەکانى خۆپیشاندان www.komelge.com
لە لولەى تفەنگ ،ئۆتۆمبیلى جام رەش، بارەگاى حیزب ،کەژاوەى ترومبێلى بەرپرسەکان ،باخ و ڤێالکان ،لە هەموو شت توڕەن! لەو تەنکەرانە توڕەن کە نەوت و نەفتاو واڵتەکەیان دەبەنە ئێران و توران و پارەکە�شى بۆ ئەوان نییە ،لە کارەباى ماڵە بەرپرسەکان توڕەن! لە بۆڕى نەوت و گازى کوردستان توڕەن! ئەوان گیرفانە خاڵییەکەیان ئاراستەیان دەکات ،ئەوان زۆربەیان بە بڕێکى کەمى پارە رازیین ،پارەیەک بتوانێ پێویستییە سەرەتاییەکانیان بۆ دابین بکات، پارەى چاى و جگەرە و کارتى مۆبایل و کارتى ئەنتەرنێت و کراس و پانتۆڵێکى تازە ،هەرە زۆرى ئەوان حەز دەکەن لە کتێبخانەکان کتێب بکڕن ،بەاڵم پارەیان نییە ،حەز دەکەن پارەى کڕینى بلیتى شانۆ ،بلیتى سینەما ،داوەتى یەک دوو هاوڕێیان پێبێت کە نییە سەرەتا دڵتەنگ دەبن خۆیان دەخۆنەوە! نایانەوێ لە ماڵەوە بێنە دەرەوە ،دواتر بە دایک و باوک و خوشک و کەس و کارا هەڵدەشاخێن ،توڕە دەبن ،لەماڵەوە دێنە دەرەوە ،نایانەوێ بڕۆنەوە ،لە دوا جاردا روودەکەنە دەسەاڵت ،کێشە ئەوەیە دەسەاڵت نایەوێت لە هاواری ئەم گیرفان خاڵییانە بگات ،نایەوێ چارەسەریان بۆ بدۆزێتەوە ،نایەوێت لە ئازارەکانیان کەمکاتەوە ،بۆیە رۆژ بە رۆژ توڕەییەکە بەرە و هەڵکشان دەڕوات ،توڕەییەکە رەنگە سەرەتا بە زەبروزەنگ و هەڕەشە، بە دەست تێخستن و پەرتکردن ،بۆ دورخستنەوە و فریوو کەم بکرێتەوە، لێ ئەوە چارەسەر نییە ،دواجار بە ئاقارێکى مەترسییداردا دەڕوات ،وەک ئەو گەنجەى پێى وتم :تەنیا چارەسەر
دروستکردنى مەفرەزەى کوشتنە ،یان ئەو کوڕەى تر کاتێ وتى من چەکیشم پەیدا کردووە. دەسەاڵتى کوردیى پێویستە ئاوڕ لەو گیرفان خاڵییانە بداتەوە ،پێویستە بزانێ شۆڕش ئەوان دەیکەن ،وەک چۆن لە کاتى خۆیدا لە فەڕەنسا و میسر و ئێران و زۆر شوێنى دیکە کردیان. لە نان و موچەوە بۆ بڕوخێ: خەڵک لە سەرەتادا داواى مافى زۆر ئاسایى دەکرد ،کارەبا ،ئاو، خزمەتگوزاریى ،دەسەاڵت بۆ یەکجار گوێى لەم خواستانە نەگرت ،کاتێ خەڵک ئەو داوا سەرەتاییانەى دەکرد، دەسەاڵتداران خەریکى پڕکردنى قاسەکانیان بوون ،لێ قاسەکان بوونە دۆزەخ و هەر پڕ نەبوون ،تا ئەو کاتەى خەڵکى گیرفان خاڵى ئیدى جێبە جێ کردنى داوا سەرەتاییەکانیش هیچ دادێکى نادا چونکە ئیتر ئەو گیرفانەکانى خاڵین ،لێرەدایە کە دەنگى بەرزى خەڵک لە نان و تەناهیەوە ،لە داواى ئاسایش و ئازادییەوە بەرەو بڕوخێ بڕوخێى دەسەاڵت دەڕوات ،بەرزکردنەوەى پێاڵو بە ڕووى دەسەاڵتا ،داواى رۆیشتنى دەسەاڵت کۆتایى رێگاکەیە ،دەشێت دەسەاڵت دڵى بەوە خۆش بێت کە بتوانێ بۆ ماوەیەک ئەم دەنگە کپ بکات ،لێ لە شوێنى ترو لە کاتى ترا سەرهەڵدەداتەوە، لە کاتى خۆپیشاندانەکاندا قائیمقامى چەمچەماڵم لە کردنەوەى پێشەنگایەکى کتێبدا بینى ،منیش بە دووى کتێبەوە بووم ،سەرەڕاى گیرفانە خاڵییەکانم، لەو کاتەدا کچێکى قشتیلە میوزیکى 43
NO:24 - Jan 2018
دەژەند ،من بە قائیمقامم گوت پێویستە تا دەتوانن نەرم و نیان بن لە گەڵ ئەو توڕە بوونە ڕەوایەى خەڵکدا ،قسەیەکى دروست و حسابى کرد ،گوێى هەڵخست و گوتى کامیان مێشک ئاسودە دەکەن، دەنگى ئەم میوزیکە یان قرمژنى گوەلل، دەسەاڵت ناکرێت دەنگى میوزیک، شیعرو گۆرانیی ،ئارامیى خەڵک بە تەق و تۆق بگۆڕێتەوە ،هەر کات ئەوەى کرد، مارکس وتەنى گۆڕ بۆ خۆى لێدەدات. هیچ گەنجێکى سوید نایەوێت سوید بڕوخێت ،هیچ گەنجێکى کەنەدا ،فنلەندا، نەرویج ،دانیمارک ،ئەڵمانیا ،فەڕەنسا، ئەوە بۆ گەنجەکانى واڵتە عەرەبییەکان ، گەنجەکانى کورد لە هەرێمى کوردستان دەگەنە ئەو بڕوایە ،ئاخۆ دەسەاڵت قەت هۆکارەکەى پرسیووە ،الموایە رەوانشاد مەسعود محەمەد لە ساڵى 1997بوو داواى لە حکومەت کرد بۆ 10ساڵ دەسەاڵت بدەنە کۆمپانیایەکى نەرویجیی، یان دانیمارکیی ،با ئەوان بەڕێوەمان ببەن ،با ئەوان سیستم دروست بکەن، ئەو دەم بە حازرى وەریبگرینەوە ،ئاخۆ دەگەیشتە بڕوخێ و بڕۆ ،لە مانگى 10ى 2015برایەکم بە خۆى و خانەوادەوە بە ئیجەدا پەڕینەوە و گەیشتنە ڤاسا شارێکى کەنارییە لە فنلەندا ،ئێستا هاواڵتى ئەوێیەو ژیان دەکات و شانازیی بەو شوێنەوە دەکات ،پرسیارەکە ئەوەیە بۆ ناتوانین شانازیى بە شوێنەزا و واڵتەکەمانەوە بکەین ،کێ لێى کردوین بە دۆزەخ! چۆن دەکرێت چاکى بکەین ،کەى هاوارەکان کۆتاییان دێت و کەى دەتوانین بە ئاسودەیى دانیشین ،دەتوانین بە ئارامىی لە ماڵەکانى خۆماندا بنوین .جارێکیان ئەندام پارلەمانێکى بزوتنەوەى گۆڕان، 44
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بە ئەندام سەرکردایەتییەکى پارتیى وت: لەوەتەى ئێوە سەنگەرتان لێگرتوین من مناڵەکانم لە نزیک پەنجەرەوە ناخەوێنم، ئەندام سەرکردایەتییەکەى پارتیی دیار بوو بەو قسەیە ئازارى چەشت و وتى بە داخەوەم! ئاخر کە بارودۆخەکە بۆ پارلەمانتار و منداڵى ئەو بگاتە ئەوێ ئەى خەڵکى تر؟
ئەوانەى ئەمجارە
خۆپیشاندانیان کرد خەڵکى خوار 15
ساڵیشیان تیا بوو شەرمێکى گەورەیە لەکۆتایی ساڵى 2017دەدا بین و کارەبانەبێت ،لە کاتێکا 150ساڵ لەمەوبەر لەندەن کارەباى هەبووە،خەڵک داواى نەکردەى نەکردووە ،داواى کارەباى کردووە، داواى ئاوى کردووە ،داواى موچەى کردووە ،چەند شەرمە باس لەوە بکەیت کە ژێر زەویەکەت بە میلیارەها بەرمیلە نەوتى تیا بێت و لە سەر دەریا نەوتەکەش خەڵک موچەى نەبێت. تەمەن و جیاوازیەکى تر: ئەوانەى ئەمجارە خۆپیشاندانیان کرد خەڵکى خوار 15ساڵیشیان تیا بوو، ئەوانەى زۆر بە خێرایى جیاوازییەکە دەبینن و ناتوانن بەرگەى بگرن ،دایک و باوکیان هاوارى دەست بێموچەیى دەکەن و حکومەتیش رۆژ بە رۆژ
ئەرکەکە لە سەریان قورس تر دەکات، ئەوانە رەنگە میدیا هۆیەک بێت بۆ هاتنە سەرجادەیان ،بەاڵم هیچ پاڵنەرێکى تر نییە ،ئاخر تەمەنى خوار 15ساڵ ئەگەر ئازارى دایک و باوکى ،دادى مامۆستاکانى پاڵنەرى نەبن چى پاڵنەرین ،زۆر نەزانییە المان وابێت ئەمە سیاسییەکان پاڵنەرین، یان بانگەشەکانى نەوەى نوێ ،ئەو پارەى لەفەیەکى پێ نییە تالە بازاڕ بیخوات، کوڕى بەرپرسەکانیش دەچنە ئەوروپا و ئەمەریکا بۆ گەڕان و سەیران. ئەم نادادییە ئاسایش و ئاشتیی کۆمەاڵیەتیى تێکداوە! رەهەندێکى قوڵى خستوەتە نێوان چینە کۆمەاڵیەتییەکانەوە ،ئەم الوانە لە دۆخى ئێستادا فریوى قسەو بەڵێن ساردیان ناکاتەوە ،هەروەک هەڕەشە و گوڕەشە توڕە تریان دەکات ،ئەوان لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان زۆر لە خەمى یەکتردان ،شەهید و بریندارەکانى رانییە وەک شەهید و بریندارى کەالر و چەمچەماڵ سەیر دەکەن ،ئەوان زنجیرە بەندێکى کۆمەاڵیەتىی نوێ بنیات دەنێن، بڕوایان بەوە نەماوە شۆڕش و شاخ و ئەو شتانە چین و چۆنن ،ئەوان یاداشتەکان دەخوێننەوە کە ئێستا پڕن لە شەڕى ناوخۆ و یەک کوشتن و دیل کوشتن! لە شۆڕش ئەوەیان بۆ دەمێنێتەوە ،بۆیە نایانەوێ فریوى قسەى باق و بریق بخۆن ،راستییەکەى ئەوان دەیانەوێ ئەوەى ئێستا هەیە بیگۆڕن ،بڕوایان بە سبوغى سەرو سمێڵى سەرکردە کان نییەو بە تەنزەوە با�سى دەکەن ،ئەوان موچەى باوک و ژیانى ئارامیى خۆیان دەوێت لە کرۆکدا ئەوان عەدالەت و کەرامەتى هاونیشتمانییان دەوێتەوە ،ئەو www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
تەمەنە پرسیارى بۆ کوشتنى سۆران و سەردەشت و کاوە و وەدات و عەبدولستار دەکەن ،ئەو تەمەنە پرسیارى بێزارى خەڵکى ئازادییخواز دەکەن ،ئەو تەمەنە جیاوازییە قوڵەکە دەبین و هەڵوەستەى لە سەر دەکەن ،وەاڵم نەدانەوەى دروست پێیان هەم ئاشتیى کۆمەاڵیەتیى وێران و کەلەالدەکات ،هەم بەرەو رق و پەالماریان دەبات. ناکرێت پەیامى ئەمان بە هەند وەرنەگیرێت ،شۆڕ�شى ئیسالمیى ئێران لە روکەشدا ئاخوندەکان کردیان لە ناوەڕۆکدا هەر ئەو تەمەنە و تەمەنى هەڵکشاو تر کردیان لە 14ساڵ بۆ 23 ساڵ. جیاوازى 18ى 12ى 2017لە 17ى شوباتى 2011بە شێکى ئەم توڕە بوونە تازەیەیە ،توڕەبوونى تەمەنێک کە کەمتر لە 17ى شوبات لە توڕەبوون گەیشتبوون ،کە رقیان لە دەسەاڵتە بە هەموو مانایەک ،ئەوان بyیر لە خوێنى گەرمیان و رێژوان دەکەنەوە ،دەپرسن بۆ دەبێت ئەوانە لە سەر داواى زۆر سەرەتایى بکوژرێن؟! دەسەاڵت ناکرێت وەک مناڵ و مەزن سەیرى ئەمانە بکات ،ساڵى 1988لە چەمچەماڵ کۆمەڵێک تەلەبە بە ڕووى بەعسدا راپەڕین ،ئەوانە زۆربەیان هەمان تەمەنى ئێستاى ئەم خۆپیشاندەرانەیان هەبوو ،بەعس بەو هەموو دەسەاڵت و جەبەروتەى خۆیەوە سەرەڕاى ئەوەى ئاسمانى شارۆچکەکەى پڕ کرد لە کۆپتەر ،سەرەڕاى هاتنى بارق عەبدواڵ بۆ ناوچەکە ،بەاڵم زۆر بە خێرایى ویستى تەقینەوەى گەورە روونەدات ،لەو خۆپیشاندانەدا کە www.komelge.com
سەدان کەس ئازاد کران ،بەعس یەک تەلەبەى منداڵى شەهید کرد فەیمە فەتاح حەسەن ،رۆژانى دواتریش رەشبگیرى نەکرد ،پرسیارەکە ئەوەیە چى لە هەڕەشەى کوشت و بڕ سەوز دەبێت بە تایبەت کوشت و بڕى ئەم تەمەنە ،ئەوانە منداڵ و تواڵ نیین، ئەوانە هەڵگرى ئازار و ئەشکەنجە و نەهامەتیى و نەبوونى گەورەکانن ،ئەوان دەزانن نەبوونىی و گیرفانى بەتاڵ واتە دەستبردن بۆ دەخیلەکانى ئەوان .لەم رۆژانەدا سەردانى ماڵى دۆستێکم کرد دیار بوو دەخیلەى مناڵەکانى شکاندبوو، چونکە هێشتا دەخیلەشکاوەکە بە بەتاڵى لە سەر کورسیەک دانرابوو تا دوا دوعاخوازى لێبکرێت ،دەسەاڵت چوزانێ دەخیلە شکاندن چەند بە ئازارە، ئەو لە کوێ دەزانێ ئەو پارە شڕانە چۆن کۆکراونەتەوە. هاوارى پێشمەرگەو پۆلیس: سەرەڕاى ئەوەىکە شارو شارۆکەکان کرانە سەربازگە و هێزى پێشمەرگەو چەکدار خرانە ئامادە باشییەوە ،بەاڵم سەدان پێشمەرگەو پۆلیس و ئاسایش لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان پشتگیریى خۆپیشاندەرانیان کردوو ئەوانیش دادو بێدادیى خۆیان لە ستەمکاریی و جیاوازى چینایەتیی بەرز کردەوە ،لە بەشێک لە خۆپیشاندانەکاندا پێشمەرگە لە نێو خۆپیشادەراندا بوو بۆ داواکاریى موچەو دادگەر بە گولەى ئاسایش بریندار بوو، هەروەها ئاسایش و خەڵکى دیکەش بریندار بوون ،هەرچەند وێنەیەکى ترى تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان بۆ پێشمەرگەو پۆلیس و ئاسایش مایەى ئازار بوو
کە هەندێک کەس دەیاننوو�سى شت فرۆشتن بۆ پێشمەرگە نییە ،یان گرانترە بۆ ئەوان ،لە گەڵ ئەوەشدا پێشمەرگە لە ئازارەکانى خۆى و خەڵکەکەدانەبڕا، راستە هێنرابوونە نێو شەقامەکان بەاڵم زۆریان «زۆربەى زۆریان» ئەوەیان پێقەبوڵ نەبوو ،کاتێک من لە گەڵ هەندێک لەوان قسەم کرد ،لە خەڵک داخ لە دڵتربون ،ئەوان بە منیان دەگووت تکایە داکۆکیمان لێبکەو لە سەرمان بنوسە ،پێشمەرگە دەناسم ئەو دوکاندارەى پێشتر شیرو دایبى بە قەرز داوە پێى بۆ مناڵەکەى ئێستا ئامادە نییە بیداتێ و وتویەتى بڕۆ شوێنێکى تر ،ئەم تێکدانى ئارامیى کۆمەاڵیەتیی و پەیوەندى کۆمەاڵیەتییە ،کۆمەڵگە هەال هەال دەکات ،ئەمەش هۆیەکى باش دەبێت بۆ سەرکوت و زەفەر پێبردن ،راستیی دەبێت رێگە بەم درزو دابڕانە کۆمەاڵیەتییانە نەدرێت. لە دۆخى ئاوادا تۆمەتبارکردن، ناشرین کردن ،گومان کردن ،جێ بە متمانەو بڕوا بوون بە یەکترو لێبوردەیى و یەکتر قەبوڵکردن ،لێژدەکەن و دۆخەکە لە دەست دەردەچێت! هەڵبەت هەوڵى ئێمە قسە کردنى ئێمە پەیامى ئێمە بۆ ئەوە یە نەگاتە ئەو ئاستە ترسناکەو واى لێبێت بوارى چارەسەر نەمێنێتەوە. لە دەست دەرچوونى دۆخەکە و تێپەڕینى کاتەکە ،وادەکات خەڵک ناچار بێت بە دووى رێگەى مەترسییداردا بگەڕێت ،هەوڵەکان بۆ ئەوەن نەگاتە ئەوە ،لە داهاتوودا ئەم بابەتە فراوانتر هەڵوەستەى لە سەر دەکەین.
45
NO:24 - Jan 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ل رۆژهالتاناڤین ئێدی چارهسهری خو ه دسپێره زه‌روان تۆراقی
من ژ چه‌ند هه‌ڤرێیا پرسیار كر كا ره‌وشا هه‌یی یا رۆژهالتاناڤین چه‌وا دنرخینن; یه‌كی گۆت “د ده‌مه‌كه كورت ده ل به‌ندا چاره‌سریه‌كێ مه” ,یێ دن ژی گۆت “ل به‌ندێ مه كو شه‌رێ داوی ژ ئاليێ ده‌وله‌تان ڤه وه‌ره كرن و د ئەنجاما وێ ده ل سه‌ر نه‌خشه‌يه‌كێ ژ بۆ چاره‌سه‌ركرنا به‌رژه‌وه‌نديا زلهێزان وه‌ره نیقاش كرن. به‌س ژ نها ده دیاره كو گه‌لێن هه‌رێمێ به‌دیله‌ك دانینه و ل ده‌ر دۆرا وێ كۆم دبن ”.ل رۆژهالتا ناڤين شه‌ر دێ دناڤبه‌را ئەڤ به‌دیال گه‌الن ,ده‌ستهالتدارێن هه‌رێمی و هه‌ژموونگه‌رێن مۆده‌رنیته‌یا سه‌رمایه‌داری ده هه‌تا ده‌مه‌كی ده‌وام بكه .د ڤان چه‌ند رۆژان ده كو هنده‌ك دۆنه ده‌ركه‌تن دیاره كو دخوازن جاره‌كه دن لژێر ناڤێ سه‌مبۆلێن پیرۆز ده شه‌ر كوور بكن .ژ خوه كاره‌كته‌رێ شه‌رێ جهانێ یێ سێیه‌مين ژی ب ئەڤ ڕه‌نگێ سه‌مبۆالن هات مه‌شاندن .چما وسایه, هه‌ژموونگه‌رێن جهانی چما ب ئيسرار شه‌ر ى ب سه‌ده‌ما سه‌مبۆلێن ئاینی ددن مه‌شاندن…… .ل ئەڤ ئەردنیگاریا هنده‌ك تێگه‌ه و جى و سازی هه‌نه كو 46
وه‌ك گۆتنه‌كه تنێ دبارا واندا كرن بخوه دبه سه‌ده‌ما مرنان .ب گونه‌هان هاتنه ئاالندن و هاتنه قه‌ده‌خه‌كرن ,د هووندوور د ه وسایه .به‌س ژ بۆ ده‌رڤه نه وسایه .وه‌ك برینه‌ك كو ڤه‌كری به و دژبه‌ر هه‌ر و هه‌ر بكاربن پێ بله‌یزنە .ژ نها ده ل سه‌ر هه‌لوه‌ستا سه‌رۆك ده‌وله‌تێ ئە‌مه‌ريكا یه‌ك بوو كو د ده‌ربارێ قود�سێ د ه گرتیه .ب خوه ره ناڤه‌ند و شێوازێ شه‌ر جاره‌ك ه دن دا گوهه‌رتن .یانی برینا ده‌رمان نه‌بوويى هات خوراندن و بریندار نه‌چار كرن كو ب وێ ڤه بخاپن و مژوول ببن. ژ سه‌رتانسه‌رێ رۆژهالتا ناڤین شه‌ره‌كه كو ئەڤ بده‌هان سالن به‌رده‌وامیا وێ هه‌یه ,هاتیه قۆناغه‌كه نوو .د راستی د ه ئەڤ شه‌ر ئێدی چاره‌سه‌ریێ دسپێره ئاليێن ده‌ره‌كه. ئالیێن هه‌ژموونگه‌رێن جهانی ژی نكارن ل به‌رانبه‌ر ڤێ خوه‌سته‌كێ بێ به‌رسڤ بمینن, ده‌ستهالتدارێ هه‌رێمی ژی ئێدی نكارن ب هه‌مان زه‌ختكرنان خوه بدن دۆماندن. له‌وما ئەم ژهه‌ر ئاليێ كو بنێڕن ژی رستا كو ئەڤ شه‌رێ ب چه‌ندین سالن تێن مه‌شاندن چارهسهری دسپێره .به‌س یا
گرنگ ئەوە كو كێ ژ چاره‌سه‌ریێ چ فێم دكه; میناكا ل باشوورێ كوردستانێ كو د ڤێ قوناغێ ده وه‌ك گشتپرسینا سه‌رخوه‌بوونێ هات ئاراسته‌كرن ده‌رخست هۆلێ كو تشتا كو چ كه‌سه‌ك ژێ ره نه ئاماده‌یه گوهه‌رتنا سنۆرێن كه‌ڤن یێن كو ب لۆزان و هنده‌ك په‌یمانێن به‌ری وێ هاتنه به‌ستن بگوهه‌رن. ده‌ركه‌ت كو ئەڤ شێواز هێژی هێزێن هه‌ژموونگه‌رێن جهانی دده قازانجكرن. ئەو ده‌وله‌ت په‌یكۆكێن كو ل سه‌ر ڤان په‌یمانا هاتنه دامه‌زراندن جاره‌كه دى ب هه‌موو ناكۆكی و دوژمناهیا ل به‌رانبه‌ر هه‌ڤ ژ بۆ پاراستنا ستاتۆیا هه‌یی هاتن گه‌ل هه‌ڤ .شه‌رێ كو ل رۆژهالتا ناڤین به‌الڤ ببوو ل سووری شێوازه‌كه نوو گرت ,هێژى د ده‌ستپێكا شه‌رێ ل سوور يێده ئەوێن كو رۆژهالتا ناڤين ناس دكرن دگۆتن كو يێ شه‌ر ل ڤر جوودا به ,هه‌تا ده‌مه‌ك ه درێژ كو شه‌ر ب وه‌كاله‌تی هات مه‌شاندن پشتی كو داعش ل ره‌قا تێكچوو به‌رنامه‌یا هه‌ر كه‌سه‌كێ هات گوهه‌رتن. مرۆڤ دكاره بێژه كو رزگاركرنا ره‌قا په‌ردا لسه‌ر ره‌و�شێ راكر و هه‌ر كه‌س ل به‌ر چاڤێ هه‌ڤدوو ئه‌شكه‌ره كر. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
ژ خوه حه‌مله‌یا كو ئە‌مه‌ريكا ل سه‌ر قود�سێ كری ه ژی هنده‌ك ڤێ دده‌ته نیشان, هوسیێن یه‌مه‌ن ب چه‌كێن بالیستیكی هێر�شی سعودا دكه‌ن و پایته‌ختا سعودا دخن هه‌ده‌ف .ب ده‌هان هه‌زار مرۆڤێن بێگونه‌ه د ناڤا ڤان شه‌رانده تێنى و بر�سى نه و ده‌مه‌كه نێزووك دمرن .هه‌تا نها كه‌س ملێ شه‌ر ێ ئەخالقی نیقاش ناكه .ديپلۆماسیا كو دهێت مه‌شاندن ب ئاوایه‌ك ئەشكه‌ره ژ بۆ گور كرنا شه‌رە .میناكا سه‌رۆك وه‌زیرێ لوبنان و گشتپرسینا باشوورێ كوردستانێ ئەڤ راستی ده‌رخست .سعودیا ل هه‌مبه‌ر ئیران و روسیا دخواز ه هێرشه‌ك ديتر یا شه‌ر بده ده‌ستپێكرن ,كو ژ ناڤا خوه دایه ده‌ستپێكرن .دشبه مژارا پاشايێ كو ژ شڤانێ خو ه وانه‌يا گورگ و سه فێربوویه. ل وه‌الته‌كێ پاشايه‌ك زیره‌ك هه‌بوویه, پشتی كو ب خوه پیر دبه ,نه‌یارێن وی ڤێ ده‌رفه‌ت دبینن ,هێری�شی وه‌التێ وی دكن, پاشا ژ كورێ خوه‌یێ مه‌زن ده‌ستپێ دكه دشینه سه‌نگه‌رێ به‌س هه‌ر كو دچه تێك دشكێن ,هه‌تا كورێ پچووك ره‌وش وسا به‌رده‌وامە .رۆژه‌كی پاشا ده‌ردكه‌ڤه كو ل سه‌ر ده‌ردێ خوه پیاسه بكه ,دبینه كو شڤانه‌كێ سه‌يه‌ك گرێدایه و لێ دده, دخوازه ژ سه‌ده‌ما وێ فێم بكه ,شڤان دبێژ ه “پاشايێ من چيرۆك درێژه به‌س ب كورتی ئه‌زێ بێژم ،ئەڤی سه‌يى ب گور ره هه‌ڤكاری دكر و په‌ز ددزى .له‌وما خایينه .توو دزانی ژ بۆ چ تو شه‌ر وندا دكی ژ به‌ر كو ناڤا قه‌سرا ته خاینن ”.ل سه‌ر ڤێ پاشا ل ناڤا قه‌سرێ ڤه‌دگه‌ره, شڤان ئێدی سه‌رله‌شكه‌ره و د شه‌ر ده ب سه‌ركه‌تی یه .ئەوی ژ ى وسا كر .به‌س ل وێ قه‌سرێ پاشا بخوه ژی سه‌يێ زل www.komelge.com
هێزایه له‌وما سه‌ر ناگره. ل كیژان وه‌التێ بنێرن رژیمێن هه‌یی ره‌وابوونێن خوه وندا كرنه .ل هه‌مبه‌ر جڤاكا خوه د ناڤا شه‌ره‌كه دژوار ده‌نه. وه‌ك كو ماركسیستا گۆتی “شۆره‌ش ل زه‌مینا كو ئێدی جڤاكێ نه‌خوه‌ست وه‌ك پێشتر وه‌ره برێڤه برن ده‌ست پێدكه‌ت” له‌وما كه‌سێن كو خه‌ما جڤاكا پێشه‌ڕۆژ و هه‌بوونا جڤاكێ دخون هه‌ر ڤێ راستیێ
جڤاكان ب
ره‌شه‌هشمه‌ندیا كو
ب ناڤێ ئە‌لقایده و
داعش ده‌ركه‌تن هن
زه‌اللتر پێ ئەوله‌بوون
كو پێویسته ئەو
پیرۆزی ژ گه‌ماریا كو
ب ده‌ستێ ده‌ستهالت
هاتنه نخافتن وه‌رن
پاك كرن
ده‌ست نیشان دكن و هه‌موو هێزا خو ه ژ ڤێ راستیێ دگرن .ل شوونا كو ئەم یه‌ك ب یه‌ك وه‌التێن هه‌رێمێ بنرخینن, هه‌ر چه‌ندی جێوازیی د ناڤبه‌را وه‌الت و جڤاكان ده هه‌به ژی ژ بنگه‌ها خوه ژ هه‌مان چه‌ڤكانیان ئاڤێ ڤه‌دخون .له‌وما ژی د گه‌له‌ك ئالیان ده دشبن هه‌ڤدوو. ده‌مه‌ك پێشتر كو ل سه‌ر هه‌مان
مژارا لێ هوور دبووم مه دیت كو یێن هه‌ری دژبه‌رن ,ل ده‌ردۆرا هه‌مان ديوارێ نه .شه‌رێ د ناڤبه‌را ده‌وله‌تێن عە‌ره‌بی و ئیسراييلی ده وه‌ك مژارا “تاژی و كێڤرووشكێ” ژ دیرۆكا ئیبراهیم پێخه‌مبه‌ر كو ل سه‌ر ناكۆكیا ئيسماعيل و ئيسهاق یانی سارا و جاریه هاجه‌ر هه‌تا نها بێیی كو وه‌ره چاره‌سه‌ر كرن ,ددۆمه. وه‌ك رێبازه‌كی ژ خوه دورخستن ئانكۆ مشه‌ختكرنێ یه .چيرۆكا كانیا ئاڤا زمزمێ ژی بنگه‌ها خوه هنده‌ك ژ ڤر دگره .ئەو كانیا كو متۆلۆژیا هه‌بوونا عە‌ره‌بی لێ ده‌ستپێكریه یه .له‌وما ژی كێ ژ بۆ قوربان دايینێ هاتبوو هلبژارتن “ ئيسماعيل يان ئيسهاق” كيژان ئەوالدێ تايبه‌ته ,كيژان ميراتگرێ تايبه‌ته ،ئەڤه شه‌رێ ژ بۆ ده‌ستهالتێ قوربان پێشكێش كرنێ یه, له‌وما ژی ده‌ستهالت وه‌ك سیا -سیبه‌را خوه‌دایی كێف و زه‌وقا ڤان قوربانیان دژی, د رۆژا مه ده ژی ب هه‌مان ناكۆكیان شه‌ر دهێن مه‌شاندن .دنیایه‌ك كو د قۆناخه‌كی ڕۆلێ گه‌شه‌دانێ نوو دكه ده ,وێ ل رۆژهالتا ناڤین جڤاك بریارێن چه‌وا بده‌ن .جڤاكان ب ره‌شه‌هشمه‌ندیا كو ب ناڤێ ئە‌لقایده و داعش ده‌ركه‌تن هن زه‌اللتر پێ ئەوله‌بوون كو پێویسته ئەو پیرۆزی ژ گه‌ماریا كو ب ده‌ستێ ده‌ستهالت هاتن ه نخافتن وه‌رن پاك كرن. ژ بۆ وێ ژی پێویستی ب هزراندنه‌ك نوو هه‌یه .گۆتن و رێبازێن نوو پێویستن ژ بۆ پاك كرنا گه‌ماریا كو ب سه‌ر پیرۆزیان د ه هاتیه .میناك نه‌ته‌و و وه‌الت ,خودا و ئۆل -ئاین چما ژ بۆ چ پیرۆزن? د نها ده كۆمه‌له‌ك مرۆڤێن ب وژدان ل سه‌ر ڤێ مژارێ لێ دكۆلن .ئەڤ لێگه‌رينا ژ كه‌ڤن 47
NO:24 - Jan 2018
ده هه‌یه ,به‌س ژ به‌ر سه‌پاندنا ئوریانتالی نه‌هێال كو ره‌وشه‌نبیرێن ڤێ ئەردنیگاريێ هێزا خوه یا گه‌وهه‌ری كۆم بكه‌ت .ب شێوازێ مۆده‌رنیته‌یا سه‌رمایه‌داری هزراندن ده‌رڤايى ژ خرابیان تشته‌ك ديتر ده‌رناخه هۆلێ .ئەڤ ڕاستی ب د‌ره‌نگی ژى به ديسا ده‌ركه‌تیه .كه‌سێن كو ل سه‌ر ناڤێ دژبه‌ری كرنا رۆژاڤاییا كو دخوازن جاره‌كه ديتر خوه لژێر عەبایێ پیرۆزیان د ه ڤه‌شێرن راستیا وان یا سه‌ك بوونا زێره‌ڤانی ده‌ركه‌ت مه‌یدانێ .مرۆڤاهی ژ بۆ گه‌شه‌دانێن ئەرێنی ل جهه‌كی هه‌ر به‌رهه‌مێن گه‌نجينا ئاڤادكه ,ئەو گه‌نجينا مافێ هه‌موو مرۆڤاهیێ یه ..چه‌وا كو به‌رهه‌مدانینا گه‌نم و جۆتكاری هزراندنا ل سه‌ر بنگه‌هێ ب خوه‌زایێ ره ل هه‌ڤكرن, سه‌میانێ هه‌موو مرۆڤاهیێ یه ,گه‌شه‌دانا ته‌كنۆلۆژیا و رامانێ كو ل وێ ده‌رووبه‌رێ هاتیه ئافراندن ژی جاره‌كه‌دن مافێ هه‌موو مرۆڤاهیێ یه .له‌وما دژبه‌ری یا ل هه‌مبه‌ر داگيركه‌ری ,سته‌مكاری و یا ژ بۆ نرخێن مرۆڤی هات تێكه‌لكرن. ئەڤ ب زانین هات كرن .ژ به‌ر كو یێن د ڤێ ده‌ربارێ ده قسه دكرن ,نه كه‌سێن رامانبه‌ر كه‌سێن ئاینیا ده‌ستهالتدار بوون. له‌وما ژی رێكا مرۆڤان ل ڤێ ئەردنیگاریێ خه‌له‌تاندن .له‌وما ژ داهووراندنا نرخان ژنووڤا ئاڤاكرنا وان درهنگ مایه. شه‌رێ ميتينگه‌ریێ گه‌هشتیه قوناغه‌كێ كو ئێدی نكاره وه‌ره دۆماندن. گه‌لێن هه‌رێمێ ب هه‌موو ترس و هه‌ژاریا خوه بیر ل تشته‌ك نوو دكن. ئەڤه به‌رنامه‌یه‌ك ه ژیانێ یه ..ئێدی نرخاندنا ژ بۆ رۆژهالتا ناڤین نكاره تنێ ل سه‌ر شه‌ركرنێ به .میناكا باشوورێ كوردستانێ ل به‌ر چاڤه ,یا پیرۆز كو ل 48
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سه‌ر وێ وه‌ك رووبار ان خوین هاتی ه رژاندن ,ده‌ما كو ب به‌رنامه‌یه‌ك راست نه‌هاتبه ڕێكخستن بێیی كو بكه‌ڤه خزمه‌تا گه‌الن دهێته پووچكرن .هه‌رچه‌ندی هه‌ڤدو خه‌ندقاندن وه‌ك ئەركه‌ك پیرۆز هاتبه ده‌ستنیشانكرن ژی ,یا كو گرنگه ده‌ركه‌تنا ژ ناڤا ئەڤان شه‌ر و قه‌یرانانه. ته‌نێ شه‌رێ ل سووريێ وه‌ره داهووراندن, وێ نه‌خشه‌یا رێچاره‌یا ل هه‌رێمێ وه‌ره
د ناڤا ڤێ ئالۆزیێ رۆژهه‌التا ناڤین
ب رزگاركرنا ره‌قا
كه‌ت قۆناغه‌كه نوو،
هه‌موو هێزان جاره‌كه
دن ئپۆزیسیۆنێن خوه به‌رچا‌ڤ ده‌رباسكرن
ده‌رێخستن .له‌وما د ده‌سپێكا شه‌ر ل سووريێ ده زانیاريێن جڤاكناس, ستراتژیێن له‌شكه‌ری و ره‌وشه‌نبیریێن كو هه‌رێمێ ناس دكه‌ن دان زانین كو ل رۆژهه‌التا ناڤین وێ ره‌وشا قه‌یرانێ ژی, یا چاره‌سه‌ریێ ژی ل ڤر دیار ببه .د راستی ده پێال شه‌ر یا هه‌ری ئالۆز و تێكه‌ل ،ل سووريێ تێده مه‌شاندن .ب گۆتنه‌ك دن ره‌شه‌تاریا ل هه‌رێمێ ب هه‌موو گه‌ماریا خوه ل ڤێ ده‌رێ ڤه‌رشیان .ئەو تاریره‌شیا كو ب ناڤێ داعش وه‌ك ڤه‌رشین و گه‌ماریا ب ده‌ستێ ده‌ستهالتداری هاتیه
دامه‌زراندن ل ڤێ ده‌رێ بێ سنۆر دان ه مه‌شاندن .مرۆڤ جارنا دبێژه گه‌لۆ ئەڤ قاس ترس و خۆف چه‌وا كۆم بوو ,تشتێ رێ ل به‌ر ئەڤ قاس خرابيان ڤه‌كر ى چ بوو .هه‌ر مرۆڤه‌ك ل رۆژهالتا ناڤین نه‌چاره وه‌ك ئیباده‌ته‌ك ل سه‌ر ئەڤێ خرابيێ هزر بكه‌ت و به‌رپرسیارتیا ڤێ ره‌و�شێ هلده‌ت ،ب گۆتنه‌ك دن ده‌ستێ خوه بخه بن به‌ر. د ناڤا ڤێ ئالۆزیێ رۆژهه‌التا ناڤین ب رزگاركرنا ره‌قا كه‌ت قۆناغه‌كه نوو. هه‌موو هێزان جاره‌كه دن ئپۆزیسیۆنێن خوه به‌رچا‌ڤ ده‌رباسكرن ,نها خوه‌دی گۆتن و به‌رنامه‌یێن نوو نه .شه‌ر چقاس ژی ده‌وام بك ه پشتی رزگاركرنا ره‌قا ب ده‌ستێ هێزێن سوریا ديمۆكراتیك ل وارێ زه‌مینه ژی دیپلۆماسیا گشتيا هه‌رێمێ ژی مژار رۆن بوویه .گۆتن كو شه‌ر هاتیه زه‌فت كرن و پێویستیا دادگه‌هكرنا وی رۆنە .ئەڤه ئەوه كا دێ دیاریا خوه‌شمرۆڤان چبه و سزایێ كوژه‌ران چبه .ل گۆر ره‌وشا هه‌یی كو «مه‌سه‌دێ» ل باكورێ سوریێ وه‌ك به‌دیال گه‌الن ب شێوازێ كۆمون و مه‌جلیسا گه‌ل و په‌رگاال خوه دادمه‌زرینه ئەڤ وه‌ك نموونه دێ ل هه‌موو رۆژهالتا ناڤین به‌الڤ ببه .ژ ده‌رڤای ڤێ مۆده‌لێ به‌رنامه‌یه‌ك ديتر یا كو وه‌ك چارهسهری كو گه‌الن بده‌ته ڕازى كرن مرۆڤ دكاره بێژه هه‌ما نينه .ئەو هێز و ده‌وله‌تێن كو خوه ل سه‌ر ڤین-ئیراده‌یا گه‌الن فه‌رز دكه‌ن ,وه‌ك ده‌وله‌تا تورك یا داگيركه‌ر, ئیران و سعودیا ل گه‌ل وان كیژان هێزێن هه‌ژموونگه‌ر دبن بال ببن ده‌رڤايى كوورتر كرنا قه‌یرانان نكارن تشته‌ك دى بكن. ئەڤ راستی وه‌ك هه‌تاڤا رۆژێ ل مه‌یدانێ www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
یه .ب ده‌هان جڤین و كۆنگره و پێوه‌ندی ل سه‌ر ناڤێ چاره‌سه‌ریێ هاتن به‌ستن. ب ملیۆنا دۆالر ل سه‌ر ناڤێ ئەو جڤینێن قاشۆ لژێر ناڤێ چاره‌سه‌ريێ دهاتن نیقاشكرن ,وه‌ك گه‌نده‌لی هاتن به‌الڤ كرن .ئەنجام ب ملیۆنان مرۆڤێن ئاواره و زارۆكێن كو به‌ر مرنێ چۆن. ده‌ما كو ئەم ڤان هه‌ڤووكان دنڤیسن جاره‌ك ه دن ب هه‌مان شێوازێ په‌ڤچوون هه‌نه و ب هه‌زاران مرۆڤ تێن كوشتن. ئەڤه ئاليێ راستیا شه‌ر و ئالۆزیانه. به‌س نه هێزا چاره‌سه‌ریێ یه .شه‌رێ كو هه‌ڤدوو تنه كرنێ دكه ئارمانچ ،ئەنجاما وی شه‌ری تنێ ئه‌و خرابیا كو نها لبه‌ر چاڤانه .میناك د ده‌ستپێكا شه‌رێ ل سوريێ ده ئە‌ردۆغان سولتانێ تورك د گۆت ”دناڤا چه‌ند مه‌هان د ه ئەمێ ل مزگه‌فتا ئومه‌ویا نمێژا ئینێ بكن” ئەڤ بوو چه‌ند سال نها ل پشت په‌رده یا رووسا ل دۆرا ئە‌سه‌د و رژێما وی دگه‌ره, ئەڤ نايێ وێ واته‌یێ كو ئە‌ردۆغان ده‌ست ژ مه‌به‌ستا خوه به‌ردایه .به‌س راستیا ڤێ ئەردنیگاریێ تشته‌ك دن دبێژه. یا كو ژ نها ده دیاره ئەو كو ل هه‌رێمێ پشتی خرابیا ب ده‌ستێ داعش هه‌ر نه‌ته‌و ,ئول ,باوه‌ری نه‌چارن پیرۆزیێن خوه ژنووڤه بنرخینن .ژ به‌ر كو ئەو ره‌شه‌هشمه‌ندی ژ ڤێ ئەردنیگاریێ ده‌ركه‌ت .یا كو ب مۆده‌رنیته‌یا سه‌رمایه‌داری ل هه‌رێمێ هات سپارتن بوو سه‌ده‌ما كۆمكوژی و ژ ناڤبرنا گه‌الن. یا كو ب ناڤێ ده‌وله‌تا پیرۆز هات كرن ,بوو سه‌ده‌ما وێرانكرنا ب سه‌دان پیرۆزیێن دن .له‌وما داویا ره‌شه‌هشمه‌ندیا ته‌نها تۆفانا كو د پرتووكێن پیرۆز ده هاتنه ده‌ست نیشان كرنه .ژ بۆ كو هه‌رێم ژ www.komelge.com
ئەڤان تۆفانان رزگار ببه ،نه‌چاره روو ل پاكیا ده‌رگو�شی بگرن .ئەو ژی تنێ دكاره ب هزركرن و هه‌ستێن ژنێ به .له‌وما یا كو ل باكورێ سوريێ و رۆژاڤایێ كوردستانێ دهێته ژیانكرن باال گه‌الن دكێشه سه‌ر خوه ,وه‌ك بانگا نه‌بیی رێكا چاره‌سه‌ریا دد ه پێش و دكه .خوه فه‌رز ناكه ,پارڤه دكه .كه‌سه‌ك كو هنده‌ك ژ دیرۆك, سنج ,جڤاكنا�سی و ملێن ديتر فێم بكه و هنده‌ك ژی وژدان پێره هه‌به; ل نه‌خشه‌یا ديمۆگرافیا رۆژهالتا ناڤین بنێره ئەوێ یێكسه‌ر خوه ب به‌رنامه‌یا كۆنفيدرالیزما ديمۆكراتیك بگره .ئەڤ بنگه‌ها خوه ژ نه‌ته‌وا ديمۆكراتیك وه‌ر دگره .گه‌لێن هه‌رێمێ و هه‌موو گه‌لێن ل جهانێ ل گۆر ئەردنیگاری دناڤا هه‌ڤ ده نه .فلستینی و جهوو نه‌چارن كو قود�سێ پارڤه بكن ,هه‌ر كه‌ڤره‌كه ڤى باژارى ژبو هه‌موو ئاینێن ئیبراهیمی پیرۆزن .له‌وما ژی ل هه‌قیێ ڤه‌گه‌ر ب جه‌زاكرنا تۆفانی به ژی كو ئەو ره‌شه‌هشمه‌ندیا ب داع�شێ نه كێمی تۆفانێن كو د پرتووكێن پیرۆز ده به‌هسا وان تێ كرنه .له‌وما‘ ,هه‌ر كه‌س نه‌چاره كه‌ڤرێ خوه د به‌ر خوه ده به‌ر ده’ .وه‌ك گۆتنا عيسا نه‌بی “ بال كه‌ڤرێ ده‌ستپێكێ كه�سێ بێ گونه‌ه باڤێژه” كه‌سه‌ك كو د ناڤا په‌نچێ مۆده‌رنیته‌یا سه‌رمایه‌داری ده كو ب ئیمان كرنا نه‌ته‌وه ده‌وله‌ت ژیایه, دكاره بێ گونه‌ه به!.؟ ل خوه ڤه‌گه‌ر ,د میتۆلۆژیا هه‌موو گه‌الن ده و د بنگه‌ها هه‌موو ئاینان ده هه‌یه .ئەڤه ئەو تشته كو په‌رتووكێن پیرۆز ژێ ره دبێژن “كه‌الما قه‌دیم” ل روویێ ئەردێ تاكه رێچاره ,ژ خوه ده‌سپێ كرنه. چه‌ند درهنگ و ب ئێش و ئازار به ژی ژ نها ده وه‌ك كه‌سێن كو چه‌ڤكانیا ده‌سپێكێ ژ
مه‌زۆپۆتامیا ژۆر ين ده جاره‌كه دى بانگا ب ئاقلیه‌ت و هه‌ستپێكرنا دایكانە یا ژن مۆده‌ال خوه دایه ده‌ستپێكرن .له‌وما ل رۆژهالتا ناڤین رك و كين و شه‌جه‌ره‌یا شه‌ر و خرابیا ده‌رێخستن نه كارێ مرۆڤانه یه. ده‌ما من ده‌ست ب ڤێ نڤی�سێ دكر ل باشوورێ وه‌التێ مه به‌رخوه‌دانه‌كه بێ هه‌مپا كو تام الیقێ گه‌لێ كورد بوو بڕێڤه دچۆ .راستیا كورت كو ل باور ب ده‌ستێ هێزێن كۆله‌يێ داگيركه‌ریێ یه ب ده‌هان سالن لێ دزی ,گه‌نده‌لی و ئیرافه‌یا گه‌ل فرۆ�شی دهات كرن .ئەو گه‌لێ كو ب ئەڤ دوسه‌د سالن بێ ناڤبه‌ر روو ل به‌رخوه‌دان و روومه‌تێ یه ,ل سه‌ر ناڤێ كوردینیێ كۆمه‌له‌ك گه‌نده‌الن ده‌ست دانای ه سه‌ر ئيراده‌يا ڤی گه‌لی هه‌تا نها ژبو خاترێ وان شه‌هید و وه‌الت و نيشتمانپه‌روه‌ری گه‌لێ باشوور دان ب خوه ددا .به‌س پشتی فرۆتنا ئیراده‌یا گشتپرسین و كه‌ركوك-گه‌رمیان .گه‌لێ مه ب هه‌موو هێرس و هێزا خوه گۆت “ئێدی به‌سە” د ڤان رۆژێن كو م ه شه‌ڤا یه‌لدا ب به‌رخوه‌دانه‌كه بێ هه‌مپا پێشوازی كر, هێڤیدارم كو گه‌لێ مه و گه‌نجێن هێژایێ باشوورێ وه‌الت ئەوێ ل جاده كۆالن, گوند و باژاران ئەنجومه‌ن و هه‌ره‌وه‌زیا خوه ئاڤا بكن .سالڤ ل سه‌رجه‌م شه‌هیدێن راپه‌رینا روومه‌تا مرۆڤاهیێ!
چه‌ڤكانیێن ژێ سود هاىت گرتن. عه‌بدوڵاڵ ئوجا‌الن پاراستنا گه‌له‌كێ, مۆدێرنیته‌یا كاپيتالسيت، ماخ فيشه‌ر ,ب 40نه‌خشه‌یا رۆژهالتا ناڤین. 49
NO:24 - Jan 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سەرۆک و پێشەنگایەتی نەتەوە ئوميد ناسح جيهانى
بیریاران و فەیلەسوفان چەند بنەمایەکیان کردۆتە بنەما و بنچینەی دروست بوونی نەتەوە و دەوڵەت لەبەرئەوە سەرەتا ئاماژە بە تیۆرەکانی دروستبوونی نەتەوە دەکەین ،کە بیریاران ڕای جیاوازیان هەیە سەبارەت بەو تیۆر و بنەمایانە لە دروستبوونی دەوڵەتدا: یەکەم :تیۆری ئەڵمانی (زمان – نەتەوە) نەتەوە دەڵێن: ئەڵمانەکان بوونەوەرێکی کۆمەاڵیەتی زیندووە بە هۆی زمان و مێژووەوە پێکدێت ،بە شێوەیەکی سروشتی بە هۆی پاڵنەرە خودیەکان وەک تەواوی بونەوەرەکانی دی دروستدەبێت ،زمان هۆکاری سەرەکی پێکهێنانی نەتەوەیە ،پێویستە ببێتە هۆکاری بنچینەییش له دامەرزانی دەوڵەتدا. بە بڕوای(فیختە) زمان و نەتەوە دوو شتی گرێدراو و تەواوکەری یەکترین، زمان بناغە و بنچینەی نەتەوەیە ،لەو ڕوانگەیەشەوە سەرجەم ئەڵمانەکان یەک نەتەوە پێکدەهێنن ،چونکە خاوەنی 50
یەک زمانن. تەنانەت ئەو سنورەی کە دەشێت بە سروشتی ناوبنرێ لەالی فیختە بریتیە لەو سنورە ناوخۆییەی کە زمانەکان وێنەی بۆ دەکێشن . لەبەرامبەر بۆچوونی الیەنگرانی ئەم تیۆرەیەدا ،ژمارەیەک نووسەر و بیریاری دیکە ڕوانینێکی پێچەوانەیان هەیه، بڕوایان وایە کە هەرگیز ناگونجێت زمان وەک تاکە بنەمای دروستبوونی نەتەوە سەیر بکرێت .بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەم بۆچوونەشیان نموونەگەلێکی وەک وواڵتانی ئەمریکای التینی ،ئەمریکای باکور ،سویسرا ،بەلجیکا .......تاد، دەکەنە بەڵگەی سەملاندنی ڕاستی بۆچوونەکەنیان. هەرچەندە زمان بنەمایەکی گرنگی پێکهێنانی نەتەوەش بێت ،هێشتا نەیتوانیوە و ناشتوانێت وەک تاکە بنەمای دروستبوونی نەتەوە جیاوازەکان خۆی نمایش بکات و ببێتە بنەمای سەرەکی دروست بوونی دەوڵەت . دووەم :تیۆری فەڕەن�سی (وویست و ئیرادەی هاوبەش( فەڕەنسییەکان دەڵێن :نەتەوە بوون بە
زمان نییە ،بەڵکو بە (وویست و ئیرادەیە)، نەتەوە بریتی نییە لەو گروپە مرۆییەی خاوەنی زمانێکی هابەشن ،بەڵکو بریتیە لەو کۆمەڵە خەڵکەی خاوەنی (وویست و ئارەزووی ژیانی هاوبەشن) .لە ناو ئەو تیۆریستانەی ئەم بوارە (ئیرنست ڕینان) دیارترین و بە ناوبانگترینیانە. بەپێی تیۆری فەڕەن�سی دەشێت دەوڵەت لە کۆمەڵ و گروپی مرۆیی جیاواز لە یەکتری لە ڕووی ئیتنۆ کەلتوری و لەسەر بنچینەی هاوواڵتیبوون دابمەزرێندرێت ،وەک چۆن خودی دەوڵەتی فەڕەن�سی بەرهەمی ئەم مۆدێلەیە ،لە ڕێگەی دەسەاڵتی ناوەندی دەوڵەتەوە تواندرا گروپە مرۆییە جیاوازەکانی سەر بە کەلتوری جیاواز لە چوارچێوە و سنوری یەک دەوڵەتدا یەکبخرێت ،بەو مانایەش چەمکی (نەتەوە) الی فەڕەنسییەکان یەکسان دەبێت بە چەمکی هاوواڵتیبوونی فەڕەن�سی . لەگەڵ ئەوەشدا مەرج نییە هەمیشە هەلومەرجە سیا�سی و ئابووری و کۆمەاڵیەتییەکان وەک یەک وەاڵمدەرەوەی وویست و www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
ئارەزووی نەتەوە جیاوازەکان بن ،گەر وابوایە دەبوو وویالیەتەکانی باشور لە وویالیەتەکانی باکوری خۆرئاوا، وویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا جیاببوایەتەوە ،چونکە (وویست و ئارەزووی) جیابوونەوەیان هەبوو، هەروەها ئێمەی کوردیش لە عێراق، سوریا ،تورکیا ،ئێران جیابووینایەتەوە، بەاڵم مەرج نیە بارودۆخ و هەلومەرجە ناوچەیی و نێودەوڵەتیەکان بە پێی وویست و ئارەزوی نەتەوەکان بێت ،بە مانایەکی دیکە (وویست و ئارەزوی ژیانی هاوبەش) شتێکی جێگیر و نەگۆڕ نیە ،بەڵکو بە پێی گۆڕانی بارودۆخ و هەلومەرجە سیا�سی و نێودەوڵەتی و دبلۆماسییەکان و سیستمی سەردەست و جەمسەرەکان و بەرژەوەندییەکان و توانا و لێهاتووی سەرکردەکان و گۆڕانی نەخشەی ناوچەیی و نێونەتەوەیی دەگۆڕێت . سێیەم :تیۆری مارکسیزم (ژیانی ئابووری هاوبەش) بەپێی ئەم تیۆرە ژیانی ئابووری هاوبەش بنەمای بنچینەیی و یەکەمی دروست بوونی نەتەوەیە. وەک (ستالین) ماناکردنی مارکسیستێک بۆ (نەتەوە) تەواو جیاوازە لە تیۆرەکانی ئەڵمانی و فەڕەن�سی. ستالین بەمجۆرە نەتەوە پێناسە دەکات « نەتەوە بریتییە لە کۆمەڵە خەڵکێکی جێگیر ،بە درێژایی مێژوو لەسەر بنچینەی یەکێتی زمان ،زەوی، ژیانی ئابووری و یەکێتی دەروونی کە خۆی لە یەکێتی کەلتوردا دەنوێنێ، پێکهاتووە « .لەدیدی ستالینەوە ،نەتەوە کۆمەڵە خەڵکێکە پێکهاتەیەکی مێژووییان هەیە ،بۆ ئەمەش نموونەکانی (نەمسا و ڕووسیا) بە بەڵگە دەهێنێتەوە ،بە www.komelge.com
بڕوای ستالین دەوڵەت دەبێتە مەرجێکی سەرەکی لە پێکهێنانی نەتەوەدا ،چونکە ئەستەمە لە حاڵەتی نەبوونی دەوڵەتدا باس لە بوونی یەکێتی ژیانی ئابووری هاوبەش بکرێت .ئەوە دەوڵەتە دەتوانێ وەک یەکەیەکی سیا�سی سێنتڕاڵ یەکێتی ژیانی ئابووری لە چوارچێوەی سنورە سیاسیەکەیدا بێتێتەدی .بەو مانایەش هەر گروپ و کۆمەڵێکی مرۆیی ،یان هەر
هەرچی تیۆری
فەڕەنسی یە
،ناسیۆنالیزم
لەسەر بناغەی
هاوواڵتیبوون ،بونیاد دەنرێت
نەتەوەیەک بۆی نەلوابێت (دەوڵەت) بنیاد بنێت ڕاستەوخۆ لە نەتەوەبوون دەکەوێت ،چونکە بە بڕوای سالین خاوەن ژیانی ئابووری هاوبەش نییە. واتە سەرجەم نەتەوە بێ دەوڵەت و دابەشبووەکانی سەر ئەم گۆی زەوییە، بەو مانایە (نەتەوە) نین ،هەر بەپێی ئەم تیۆرە نەتەوەکانی (ڤێتنامی ،کۆریایی) بە نەتەوە ئەژمار ناکرێن ،چونکە ژیانی ئابووری هاوبەشیان لە دەستداوە و ئابووری هاوبەش کۆینەکردوونەتەوە . سەبارەت بە کورد ،تیۆری یەکەمی ناسیۆنالیزم کە تیۆریەی ئەڵمانییە، ئەوەیە کە دەوڵەت لە سەر بنەمای (زمان،
نەتەوە)بونیاد دەنرێت ،ئەم تیۆرە پێی وایە نەتەوە دەوڵەت دروست دەکات ،واتا لەم مۆدێلەدا لە جیاتی ئینتیما بۆ دەوڵەت، (زمان ،نەتەوە) (کولتور ،ڕەچەڵەکی ئیتیکی) کراوە بە بناغەی دروست بوونی دەوڵەت ئەگەرچی ناسیۆنالیزمی کوردی لە مۆدێلی ئەڵمانییەکانەوە نزیکە ،بەاڵم تا ئێستا نەیتوانیوە وەکو ئەڵمانەکان ببتە خاوەن دەوڵەت . هەرچی تیۆری فەڕەن�سی یە بناغەی لەسەر (ناسیۆنالیزم هاوواڵتیبوون) بونیاد دەنرێت ،واتا (دەوڵەت نەتەوە دروست دەکات) ئەم فۆرمەیان بۆ کورد لە دوو ڕووەوە ناتەبایە ،یەکەم :ناسیۆنالیزمی کورد تا ئێستا نە وەکو چەمکی هاوواڵتیبوون مامەڵەی لەگەڵ کراوە ،نەخۆ�شی لە ماوەی ڕابردوو دا لە سایەی ئەو حکومەت و پەڕلەمانەی کە لەباشوری کوردستان هەیەتی ،توانییەتی مافی هاوواڵتیبوون ببەخشێتە هاوواڵتییەکانی. دووەم :ئەوەیە ئەگەرچی کورد (وویست و ئیرادەی) جیابونەوەی هەیە ،بەاڵم نەبۆتە خاوەن دەوڵەت ،نەتەوەش بێ دەوڵەت لە نەتەوە بوون دەکەوێت . بەپێی تیۆری سێیەم کە بە مۆدێلی مارکسیزم ناسراوە ،کورد ،کە داگیرکراو و دابەشکراوە لە نەتەوە بوون کەوتووە، چونکە بازاڕی ئابووری هاوبەش نیە ،بە نەتەوە ئەژمار ناکرێت و بۆی نەلواوە دەوڵەت بنیات بنێت . ژمارەیەکی زۆری بیریاران و فەیلەسوفان بە پشتبەستن بە چەند بەڵگەیەک (ڕەگەز ،ئاین ،مێژوو ،زەوی )....دەکەنە بنەمای دروست بونی نەتەوە و دەوڵەت و سەنگ و قورسایی 51
NO:24 - Jan 2018
بە هەریەکەیان دەبەخشن ،لەوانەیه (مێژوو ،زەوی) کەمترین گومانیان لەسەر بێت وەک بنەمایەک لە دروستبوونی نەتەوە دا ،بەاڵم سەبارەت بە (ڕەگەز، ئاین) بیروبۆچونەکان جیاوازن: ڕەگەز :بنچینەی بایۆلۆژیە بریتییە لە (بااڵ ،ڕەنگی پێست ،ڕەنگی چاو و شێوەکەی ،ڕەنگی موو ،شێوە و قەبارەی کەلە سەر ......هتد) .ئەڵمانەکان بایەخێکی زۆریان بە ڕەگەز داوە . )شیفر) بۆچوونی وایە ئەستەمە بتوانین پەیوەندی لە نێوان ڕەگەز و خاسیەتە عەقڵیەکاندا دیاری بکەین، جگە لە چەند بەڵگەیەکی الواز هیچی دیکەمان بە دەستەوە نییە تا ڕەگەزی پێبکەین بە هۆکارێکی سەرەکی لە دروستبوونی نەتەوەدا .جیاوازییە ڕەگەزییەکان « هیچ پەیوەندیەکیان بە نەتەوە سیاسیە تازەکانەوە نییە ،بۆ نموونە ڕەگەزی نۆردی لە باکووری ئەڵمانیا ،ڕەگەزی ئەلبیش لە باشووری ئەڵمانیا باڵون ،هەروەها ڕەگەزی ئەلبی لە باکووری ئیتالیا و ڕەگەزی دەریای ناوەڕاستیش لە بەشەکانی دیکەی ئیتالیادا باڵون ،هەر �سێ ڕەگەزی (نۆردی ،ئەلبی ،دەریای ناوەڕاست) لە فەڕەنسا هەیە « .مەسەلەی ڕەگەز یەکێکە لە مەسەلە ئاڵۆزەکان ،زۆربەی نەتەوەکان لە چەند ڕەگەز و نەژادێکی جیاواز پێکدێت ،تا ئێستا هیچ نەتەوەیەک نیە بە ڕەهایی بچێتەوە سەر یەک ڕەگەز . (ئاین)یش بە پلەی جیاواز کەم تا زۆر لە ژیانی بەشێک لە نەتەوەکان وەک بنەمایەکی ڕووحی هاوبەش بێ کاریگەر نەبووە .لە دونیای ئەوروپیدا ئاین کەم تا زۆر توانیویەتی لەالی بەشێک لە 52
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نەتەوەکان ببێتە هێزێکی ووزە بەخش لە بەستنەوەی تاکەکانی کۆمەڵگه بە نەتەوەوە ،وەک سیمبولێکی ڕووحیش لە بزووتنەوە ناسیۆنالیستەکاندا وویست و ئارەزوی خۆ جیاکردنەوە و سەربەخۆخوازی پێ تۆخکراوەتەوە. لەبەرئەوە دەبینین ئەو نەتەوانەی لە ڕووی ئاینیەوە هاوئاهەنگن کەمتر گومانی هەڵوەشان و دابەشبوونیان لێدەکرێت
دواجار دەکرێت
فاکتەری ئاین
لەالی ژمارەیەک لە
نەتەوەکان هۆکاری
گرنگ و هاندەر و
یارمەتیدەر بێت لە
درووستبوونی نەتەوە دا
لەو کۆمەڵ و نەتەوانەی فرە ئاین و فرە مەزهەبن .یان النیکەم دەتوانین بڵێین لەمڕوەوە بەهێزترن لەو نەتەوانەی کە یەکێتی ئاین وەکو فاکتەرێک لە پێکهاتەی ڕووحیاندا ئامادەبوونی نییە. بەاڵم سەرەڕای ئەوەش یەکێتی ئاین هەمیشه نەیتوانیوە ڕێگر بێت لە بەردەم ئەو جەنگە خوێناویانەی کە لە نێوان هاوئاینەکاندا هەڵگیرساوە. بۆ نموونە ،سرب و کرواتەکان
هەر چەندە زمانی ئەدەبی هاوبەشیان هەبوو ،بەاڵم مەسەلەی جیاوازی مەزهەب (سربەکان ئەرسەدۆکس و کرواتەکان کاسۆلیکن) لەیەکتری جیاکردنەوە .بۆسنیەکانیش فاکتەری ئاین (موسڵمانبوون) وەک باگراوندێکی کەلتووری دەکەن بە تاکە فاکتەر بۆ خۆ جیاکردنەوە لەوانەی ئەرسەدۆکس و کاسۆلیک ،بەاڵم موسڵمانبوون لەالی بۆسنیەکان نابێتە فاکتەری پێکەوەژیان لەگەڵ ئەلبانیە موسڵمانەکانی کۆسۆڤۆ لە یوگسالفیای پێشوو دا. دواجار دەکرێت فاکتەری ئاین لەالی ژمارەیەک لە نەتەوەکان هۆکاری گرنگ و هاندەر و یارمەتیدەر بێت لە درووستبوونی نەتەوە دا وەکو (فارس، جولەکە ،)......بەاڵم ناکرێت ئاین وەک بنەمایەکی بنچینەیی لە پڕۆسەی پێکهاتنی تەواوی نەتەوە جیاوازەکاندا وەک یەک و بەیەک قورسایی سەیر بکرێت و پێمان وابێت یەکێتی ئاین مەرجێکی سەرەکی یان پێشمەرجی دروستبوونی نەتەوەیە، چونکە مەرج نیە ئەو ڕۆڵ و کاریگەرییەی ئاین لە پێکهێنانی یەکێتی نەتەوەیەکدا دەیبینێت ،هەمان ڕۆڵ و کاریگەری لە پێکهێنانی نەتەوەیەکی دیکەدا بیبینێت هەمان ڕۆڵ و کاریگەری لە پێکهێنانی نەتەوەیەکی دیکەدا بیبینێت ،بەتایبەتی کورد کە زۆرینە موسڵمانە لەگەڵ داگیرکەرانی وواڵتەکەیدا هاوئاینن، ئەم هاوئاینیە نەک نەبۆتە هۆی یەکێتی نەتەوەیی ،بەڵکو بەبەکارهێنانی ئاین کورد ڕووبەڕووی جینۆساید و ئیتنۆساید بۆتەوە لەالیەن تورک و عەرەب و فارسەوە. دەکرێت (زمان -نەتەوە ،وویست و www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
گەورەی شارستانیەت و کلتور کورد لە ناو مێژووی جیهان دا، هەر ئەم بێ دەوڵەتییەش بۆتە هۆی ڕوودانی تراژیدی و ئیتنۆساید و جینۆسایدی گەورە دژی کورد و هەڕەشەی جۆراوجۆری بەردەوامیش بۆ پاکتاوی ڕەگەزی کورد . زۆربەی هەرە زۆری پەیوەندییە لەسەر ئەمڕۆش بنەڕەتییەکانی
ئارەزووی هاوبەش ،ئابووری هاوبەش، ڕەگەز ،ئاین ،مێژوو) ،بەگشتی یان بەجیا هەریەکەیان هۆکار و هاندەر و یارمەتیدەری دروست بونی نەتەوە و دەوڵەتێک بێت ،بەاڵم مەرج نیه ئەم بنەمایانە هەمان ڕۆڵ و قورسای و کاریگەری هەبێت لە دروست بوونی نەتەوەیەکی دیکەدا ،یان بەواتایەکی دیکە ئەم بنەمایانە (وویست و ئارەزوی هاوبەش ،ئابوری هاوبەش ،ئاین) جێگیر نین ،بەڵکو بە پێی بارودۆخ و هەلومەرجەکان لەگۆڕاندایە ،بە نموونە کورد کە بەپێی قۆناغ و سەردەمەکان هەندێک پێیان وایە خاوەنی زۆرینەی بنەماکان بووە ،بەاڵم هۆکاری دروست نەبۆتە خاوەن دەوڵەت . هەریەک لەم تیۆرانەی ئاماژەی پێکرا نەبوونی دەوڵەتی بنەمایەک یان زیاتریان کردتۆتە مەرج، لەوەدا کە هەندێکیان پێیان وایە دەوڵەت نەتەوەیی کوردی نەتەوە دروست دەکات ،هەندێکی دیکە ڕیشەیەکی مێژوویی پێیان وایە نەتەوە دەوڵەت دروست دەکات ،هەریەکەشیان بۆ یەکێتی هەیە و دەگەڕێتەوە نەتەوەیی و چارەنوو�سی نەتەوەیی ،یان بۆ بۆ جەنگی پەرتەوازەیی و هەڵوەشاوەیی نەتەوە یان بۆ کاریگەربوونی بنەمایەک لە بنەمایەکی سەاڵحەدینی ئەیوبی دیکەیان نموونە و بەڵگەیان هەیە . سەدەی بیستەم ،سەدەی دەوڵەت نەتەوە بوو تا ئەمڕۆش ئەم مۆدێلە بنەمای دەوڵەتی نەتەوەیی و ئابووری سیاسیە مۆدێلی دەوڵەتدارییە“ .مافی دامەزراوە ،ئەو میللەتانەی بێدەوڵەتن، چارەی خۆنووسین ” سەرەکیترین مافی دەکەونە دەرەوەی ئەو پەیوەندییانەوە سیاسییە کە چەندین نەتەوە لەڕێگای ئەم و بەزۆر ماناش نابن بەبەشێک لە مافەوە بون‌و دەبن بە‌خاوەنی دەوڵەتی جیهان .هەموو پەیوەندییەکان بە‌توندی بە‌چوارچێوەکانی دەوڵەتی نەتەوەییەوە سەربەخۆ. ئەم قورسایی و کاریگەرییە گرێدراوە و گەلی بێ دەوڵەت لەدەرەوەی گەورەیەی دەوڵەتی نەتەوەیی لە‌سەدەی ئەو چوارچێوانەدا گەلێکی بێ مافە . بەشێکی گەورە لە‌کێشەکانی بیستەمدا و نەبوونی دەوڵەت نەتەوەیی کوردی بۆتە هۆی پاشەکشێیەکی ئەمڕۆکەی کورد وەک نەتەوە و نیشتیمان، www.komelge.com
کێشەی بێ دەوڵەتیە ،لەگەڵ بەربەستە ناوخۆی و دەرەکییەکان ،لە‌بەردەم دروستکردنی دەسەاڵتدارێتییەکی یاسایی و نەتەوەیی‌و نیشتیمانی ،بەاڵم ئەوەی ئەستەمە ئیرادە و جورئەتی دامەزراندی دەوڵەتە الی کەسایەتیە سیاسییەکان و پارتە کوردییەکانی باشوور . هەندێک پێیان وایە هۆکاری دروست نەبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی کوردی ڕیشەیەکی مێژوویی هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ جەنگی سەاڵحەدینی ئەیوبی و خاچدروشمەکان ،کاتێک سەاڵحەدینی ئەیوبی ڕێگەی لە هەڵمەتی گەیشتنی خاچ دروشمەکان بە ڕۆژهەاڵت گرت، و هەروەها شاری قود�سی ڕزگارکرد. لێرەوە وواڵتانی زلهێزی ئەوروپی و مەسیحی بەردەوام دژایەتی مافی چارەی خۆنووسینی کوردیان کردووە. بەاڵم گەر ئەمە ڕاست بێت ،ئەوە نەدە بوو دوای نەمانی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی و بەتایبەتیش دوای جەنگی یەکەمی جیهان و دروست بوونی دەوڵەت نەتەوە تورک ببوایە بە خاوەن دەوڵەتی تورکیا ،چونکە گەر سەالحەدینی ئەیوبی شاری قود�سی ڕزگارکردبێت و ڕێگەی لە گەیشتن بەڕۆژهەاڵتی لە خاچدروشمەکان گرتبێت ،ئەوە تورک لە سەر دەستی محمد فاتیح لە ساڵی 1453ز دا ئیمپراتۆریەتی بێزەنتی بەری ڕۆژهەاڵتی ئەوروپی مەسیحی بۆ هەمیشە ڕووخاند ،و شاری بێزەنتی پایتەختی ئیمپراتۆرەکە�شی داگیر کردوو ،کردی بە(ئیسالم پول) ئەستەمبوڵ . هەندێکی دیکە لە شارەزایان باس لە هۆکاری جوگرافی دەکەن بۆ دروست نەبوونی دەوڵەت نەتەوەیی کوردی، 53
NO:24 - Jan 2018
بەوەی کە جوگرافیای کوردستان شاخاوییە و داخراوە ،ناڕوانێتە سەر دەریا ،لە ڕابردوودا بەهۆی پێشنەکەوتنی تەکنەلۆجیا ئەم سروشتە سەختە ڕێگەی پەیوەندی زۆر سەخت و دژوار کردبوو . بەاڵم ئەمەش تەواوی ڕاستییەکە نیە چونکە لە ئەوروپا و ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریکای التینی وواڵت هەیە ،ووشکانی و جوگرافیایی زۆر نەگونجاوە و پێکهاتە و چوارچێوەی وواڵتەکەش زۆر نالەبارە، لەگەڵ ئەوەشدا خاوەن دەوڵەت نەتەوەن ،وەکو (مەنگۆلیا ،نیپاڵ، سویسرا ،مەقدۆنیا ،تشاد ،نیجریا ،پاراگوای و شیلی و چەندان وواڵتی دیکە). سەبارەت بە دروست نەبوونی دەوڵەت نەتەوەیی کوردی ڕاو بۆچوونی زۆر هەیە بەاڵم ئەوەی دەردێکی کوشندەیە :بێگانە پەرستی ،دواکەوتووی، خێڵەکی و عەشایەری و نایسۆنالیزمی شوانکارەیی ،پارچەپارچە بوون ،ناکۆکی و ملمالنێ و شەڕی ناوخۆ و برا کوژی، ملمالنێ و ناکۆکی سەرکردەکان ،نەبوونی توانای دەوڵەتدارییە .لەڕاستیدا ئەمانە هۆکارگەلی بنەڕەتی و بنچینەیی نین، چونکە زۆر وواڵت و نەتەوە هەبوون لەم ڕووانەوە بارودۆخیان زۆر لە کورد خراپتر بووە ،و بوونە بە دەوڵەت ،وەکو گەل و وواڵتانی عەرەبی ،هندستان و پاکستان و مەنگۆلیا و ئەفخانستان و چەندان وواڵتی دیکە. لەڕاستیدا سەرەڕای ئەم هۆکارانە و ئەو هۆکارانەش کە لە تیۆرەکانی ناسیۆنالیستیدا ئاماژەمان پێکرد، ئێمە هۆکارێکی دیکە دەخەینە پاڵ ئەم هۆکارانە ،ئەویش نەبوونی 54
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سەرکردەیەکی لێهاتووی کاریزمای خاوەن پڕۆژە و فیكری نەتەوایەتییە ،کە هێزی لە گەلەوە وەرگرتبێت . دەرکەوتنی و نەبوون سەرکردەیەکیش بەو ڕەنگە ،دابڕانی کلتوری و ڕۆشنبیری و سیا�سی و کۆمەاڵیەتی لە نێوان پارچەکان و کۆی نەتەوەی کورد ،ڕۆڵی کاریگەری هەبووە ،کە ئەمەش پێشینەیەکی
سەرکرە کەسێکە
لە ڕۆژگاری خۆیدا
خۆشەویستی خەڵک
بێت و لە ڕێگەی پالن و ستراتیجیەتی
نەتەوەییەوە ڕێگە
لە دووبارەبوونەوەی
هەڵەکانی ڕابردوو بگرێت
مێژوویی هەیە و ڕیشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی هەردوو ئیمپڕاتۆریەتی سەفەوی و عوسمانی و دواتر سەردەمی ئیمپریالیزمی و دابەشکاری کوردستان و پاشان دەسەاڵتە یەک لە دوایەکەکانی عێراق و سوریا و تورکیا و ئێران ،کە ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی کەسایەتیەک لە یەکێک لەم پارچانە دەرکەوێت ،بە هۆکار گەلی ئابوری و دینی و سیا�سی
و کۆمەاڵیەتی ،فەرهەنگی نەتوانێت بیروباوەڕ و ئایدیاکانی بگەیەنێتە بەشەکانی دیکە ،و دواجار جواڵنەوەکەی بۆتە جواڵنەوەیەکی ناوچەیی . لەالیەکی دیکەوە کورد تاکو ئێستاش بة تايبةتى لة باشور نەبۆتە خاوەن فەلسەفەیەکی پەروەردەیی سیا�سی کە هەڵقواڵوی کەلتور و جوگرافی و ژینگەی کۆمەڵگه‌کەی بێت ،کە بەهۆیەوە کادیری سیا�سی سەرکەوتوو دروست بێت ،جگە لەوەی خودی سەرکردەکانیش کەسانی بیرمەند و فیكری نەبوون ،تا فکر و فەلسەفەیەکی نوێی کوردی بەرهەم بهێنن ،بەڵکو زۆریینەیان میلگەرای سەرەتایی بوون .جطة لة سةرؤك ئاثؤ كة بؤتة خاوةن فةلسةفة و ِرابرايةتى شؤر َ شيكى مةزن دةكات ،من ئةمة بؤ ِ َميزوو ده‌ڵێم. (سەرۆک ،ڕابەر ،ڕێبەر ).......ڕۆڵی گەورە و کاریگەریان هەیە لە دروست بوونی یەکێتی نەتەوە و دروست بوونی دەوڵەت دا ،بەوەی سەرکردە و هەڤاڵەکانی دەتوانن هۆکاری بەرپابوونی شۆڕشێکی فیكری و سیا�سی و کۆمەاڵیەتی بن ،کە چاکسازی لەکۆی پێکهاتە و ڕێکخستنە نەتەوەیەتیەکاندا بکەن . سەرکرە کەسێکە لە ڕۆژگاری خۆیدا خۆشەویستی خەڵک بێت و لە ڕێگەی پالن و ستراتیجیەتی نەتەوەییەوە ڕێگە لە دووبارەبوونەوەی هەڵەکانی ڕابردوو بگرێت ،و سەرکردەکانی داهاتووش وەکو سمبول سەیری بکەن ،و لەئەگەری هەر قەیران و کێشەیەکدا بۆ فکرە و بڕیار و کار و چاکسازی و چاالکییەکانی بگەڕێنەوە . لێرەدا (جۆرج واشنتنی) بەنموونە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
دێنینەوە ،جۆرج واشنتنی ئەمریکا بۆ ماوەی هەشت ساڵ لەگەڵ هەڤاڵەکانی دا ،بێ بەرامبەر سەرکردایەتی شۆڕ�شی سەربەخۆی ئەمریکای کرد ،دژی ئیمپریالیزمی بەریتانیا ،بۆ ماوەی هەشت ساڵ سەرۆکی ئەمریکا بوو ،ئەمریکای کردە خاوەن قەوارەی سەربەخۆ و یاسا و دەستورێکی دیموکراتی و دەم و دەزگای نیشتیمانی و هێزی سەربازی یەکگرتوو، ئەمە لە کاتێکدا کۆمەڵگه‌ی ئەمریکی کۆمەڵگه‌یەکی هەمە چەشنی فرە زمان و ڕەگەز و ئاین و نەتەوە و ئایدۆلۆژیای جیاوزە ،لە خەڵکی ئەفریقی و ئەوروپی پێکهات ،خاوەن گەلی بنچینەیی نەبوون جگە لە هندییە سورەکان( ،ئێستا ئەمریکا تاک جەمسەری جیهانە) ،لێرەوە دەتوانیین بڵێن سەرەڕای ئەو تیۆرانەی ئاماژەمان پێدا سەرۆک ڕۆڵی یەکالکەرە وە و کاریگەریی هەیە لە دروستکردنی نەتەوە و دەوڵەتدا . کورد خاوەن (زەوی) جوگرافیا و هێزێکی گەورەی مرۆیی و مێژووییەکی دوورو درێژە (ئەگەرچی مێژووەکەمان ووردە مێژووی پچڕ پچڕەی خێڵەکی، ناوچەییە) ،خاوەن چەندان پارتی ناسیۆنالیستین لە سەدەی بیست و ڕۆژگاری ئەمڕۆماندا ،خاوەن دەنگ و ڕەنگی جیاوازین خاوەن کلتورێکی ناوازەی پێکەوە ژیانین ،لەگەڵ ئەوەی فرە ئاینین بەاڵم ئەمە لە کوردستاندا بە مانای یەکێتی وهاوئاهەنگی ئاینی دێت ،نەک هۆی هەڵوەشانەوە ودابەشبوون ،چونکە ئێمە وەکو کورد جینۆساید کراوین نەک وەکو ئاین، هەروەها پەیڕەوانی هیچ ئاینێکیش دژی دروست بوونی دەوڵەت نین ،ڕاستە لە www.komelge.com
چوارچێوەی کوردستاندا فرە نەتەوەین، بەاڵم نەتەوەکانی دیکە کەمینەن نابنە مەتر�سی سەر سەربەخۆخوازی و یەکتێی نەتەوەیی ،ئەوەی گرنگە پاراستنی مافی کەمینەکان دەبێتە هۆی پتەوکردنی یەکێتی و هاوئاهەنکی نێوان نەتەوەکان، لە دنیادا زۆر دەوڵەت هەیە لە چەندین (زمان ،نەتەوە) ی جیاواز پێک هاتووە وەکو سویسڕا و بەلجیکا ،هەروەها
ئەوەی هەبووە
لە ڕابردوو دا ناسۆنالیزمی
شوانکارەی بووە، سەرکردەکەشی
پیاوێکی ئاینی
خێڵه‌کی کالسیکی (میلگەرایی سەرەتایی)
بووە ،جگە لە
شۆڕشی پەکەکە
بە سەرۆکایەتی
عەبدوڵاڵ ئۆجاالن کە من ئەمە بۆ مێژوو دەڵێم.
ئێمەی کورد خاوەن ئابوورییەکی هەمەچەشنین ،خاوەن وویست و ئیرادەین ،بەاڵم ئەوەی کێشەی و قەیرانی گەورەی کوردە ،ئەوەیە بە درێژایی مێژوو ،نەخاوەنی سەرکردەیەکی کاریزمایین ،کە خۆشەویستی خەڵک بێت، و هێزی بڕواپێکردن و هێزی ڕاکێشان و بزاوندنی ئیرادە و سۆزی خەڵکی هەبێت، بە هاوشێوەی (خومەینی ،ڕاستە شۆڕ�شی ئیسالمی کە خومەینی ڕابەرایەتی دەکرد جینۆسایدی کەمەنەتەوەییەکانی ئێرانیان کردوە ،بەاڵم بۆ فارس سەرکردەی کاریزمایە) ،یان (مستەفا کەمال ئەتاتورک دوای کەوتنی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی ،دەوڵەتی تورکیای لەسەر ئەو دار و پەردووە دروستکردەوە، ڕاستە جینۆسایدی کورد و ئەرمەنی کردووە ،بەاڵم بۆ تورک ڕابەر و کاریزمایە) ،کورد خاوەنی سەرکردەی هاوشێوەی (غاندی ،جۆرج واشنتن، مستەفا کەمال ئەتاتورک ،خومەینی، چێ گیڤارە) نین ،وە نە خاوەن شۆڕشێکی فیكری و نەتەوەیی بووین ،بە هاوشێوەی شۆڕ�شی سەربەخۆی وواڵتانی ناوچەکە و شۆڕشەکەی غاندی و شۆڕشەکەی چێگیڤارە و هاوڕێکانی ،ئەوەی هەبووە لە ڕابردوو دا ناسۆنالیزمی شوانکارەی بووە ،سەرکردەکە�شی پیاوێکی ئاینی خێاڵکی کالسیکی (میلگەرایی سەرەتایی) بووە ،جگە لە شۆڕ�شی پەکەکە بە سەرۆکایەتی عەبدوڵاڵ ئۆجاالن کە من ئەمە بۆ مێژوو دەڵێم . بەخیار عەلی لە کتێبی (چێژی مەرگدۆستی) دا دەڵێت « :کێشەی هەری گەورەی کورد ئەوەیە کە وەالئی کورد لە خێڵەکەی بترازێت ،بۆ ئەو پێکهاتە سیا�سی 55
NO:24 - Jan 2018
و حیزبییانەیە کە لە خودی کۆمەڵگه‌ی کوردیدا سەریهەڵداوە « .بەعس بە هۆی دروستکردنی (کۆمەڵگه‌ی -شارئاسا)واتا کۆمەڵگه‌ی زۆرەملێ( ،کە بەعس پێی دەوت کۆمەڵگه‌ی هاوچەرخ) ،توانی وەالئی جوتیاری کورد لەگوندکاندا بۆ خێڵەکەی بترازێنێت ،بە قازانجی ئایدۆژلۆژیاکەی خۆی و چەندین فەوجی خەفیفە و جا�شی دروستکردوو ،و بەشێکی زۆری کوردی کرد بە سیخوڕ و ئیستیخبارات و جاش و جەیش و ئەمن و مەیموونی چەکدار. !! .دواتر هەر ئەمانەش بوونە بەشێکی بنەڕەتی پێکهاتەی هێزە کوردیەکان بە تایبەتی یەکێتی و پارتی ،واتا ئەگەر ئەم بەشە لە پێکهاتەی ئەم هێزانە دەرکەی دەبنە هێزێکی بچوکی پاشکۆ و کۆمەڵێک ڕۆشنبیری حیزبیان دەمێنێتەوە کە جەدەل و گفتوگۆی ملمالنێی سەرمایەدار و شۆسیالیس دەکەن لە جەنگی سارد دا، یان گفتوگۆی عەملانی و ئیسالمی و ........ تاد . لەگەڵ ئەوەشدا سەرکردە و پارت و هێزە کوردییەکان بەتایبەتی پارتە فەرمانڕەواکان بە درێژایی �سێ دەیه نەیان توانی ئەو پێکهاتە خێڵەکییە بشکێنن بە قازانجی کۆمەڵگه‌ی مەدەنی و هاواڵتیبوون و هاونیشتیمانی بوون و جێگیرکردنی بنەماکای دیموکراتی و دروستکردنی ئابورییەکی هاوبە�شی سەربەخۆ ،لە کۆتایشدا بۆ دەوڵەتداری، هەروەکو بانگەشەی بۆ دەکەن، بەڵکو لەملمالنێ سیا�سی و ئابوری و کۆمەاڵیەتیەکانیاندا گەڕاونەتەوە بۆ خێڵ ،هەر وەکو ڕۆژانە سەرکردەکانیان لە دیوەخانەکاندا نمای�شی دەکەن ،و وانەی دیموکرا�سی و کۆمەڵگه‌ی مەدەنی 56
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەڵێنەوە !!. لە مێژوودا �سێ ڕەگەزی بنەڕەتی هەیە ئەوانیش( :مرۆڤ ،کات ،شوێن) ە .مرۆڤ بوونەوەرێکی خاوەن عەقڵ و ئامانج و هەست و ئاگایی و جوگرافیایە. شوێن بەواتای جوگرافیا و ژینگە و ئاو و هەوا ،کە کاریگەری ڕاستەوخۆی لە سەر ووزە و کاروچاالکی مرۆڤ هەیە ،بەپێی جوگرافیاکان مرۆڤەکان جیاوازن لە بیرکردنەوە و توانای لێهاتووی وو بەهرەمەندیدا و تەنانەت لە ڕەنگ و ڕووخساردا ،بەهۆی کاریگەری ئاو و هەواو دواتر کەلتور و شارستانیەتەکانیانەوە .کات ئەندازە و پێوەری جوڵەیە ،پێوەری کار و چاالکییەکانی مرۆڤە ،جوڵە و چاالکی مرۆڤ دەبێتە ڕابردووی ،لەگەڵ ئەوەشدا مرۆڤ کاربکات یان نا کات هەر تێدەپەڕێت ،هەندێک دەڵێن :کات وەکو شۆردنی دەستە لە سەرچاوەی ئاوێک دا. واتا چۆن یەکجار دەست لە سەرچاوەی ئاوێکدا دەشۆیت و ناتوانیت بۆ جاری دوەم دەست بشۆیتەوە ،ئاوەکە دەڕوات، کاتیش تێدەپەڕێت ،ناتوانیت لە یەک کاتدا دوو جوڵە و چاالکی ئەنجامبدەیت، ئەوکاتەی ڕۆیشت ،دەبێت بەڕابردوو. لەبەرئەوەی کات و مرۆڤ و شوێن ڕەگەزی بنەڕەتی مێژوون، دووبارەبوونەوەی ڕووداوەکان لە ژیانی هەر تاکێکدا ،یان نەتەوەیەکدا بەمانای چەقبەستوویی و پێشنەکەوتن و گۆڕانکاری دێت لە توانا و بەهرە و ئامانج و هیواکان دا .دووبارەبوونەوەی ڕووداوەکان لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکی دیکە واتا مانەوە لەیەک قاڵب و قاوغ دا .گەر مرۆڤ لە دووکاتدا،
دووقۆناغدا لەیەک بچێت ،گۆڕانکاری ئەنجامنەدابێت ،ئەوە بوونی بەشکی زۆری مرۆڤایەتی بار و بارگرانیان بەسەر ژیانەوە ،لە ژیان و مێژووی نەتەوەیی کورد دا چەند ڕووداوێکی دووبارە لە فۆرمی جیاوازدا ڕوویداوە ،لەکاتێکدا ماوە و سەردەم و قۆناغی نێوانی ڕووداوەکانیش ماوەیەکی دوور و درێژی مێژووییە. ئەمە بەواتای ڕازیبوون بەو باروودۆخە چەقبەستوییە ژێردەستەییە گرێدراوییە ،و نەبوونی سەرکردەی کاریزمای لێهاتوو ،کە لە قەیران و نەهامەتی و تەنگ و چەڵەمەکاندا خاوەن پڕۆژەی ڕزگاری نەتەوەیی بێت ،و بەلێهاتووی سیاسەت بکات ،و کاتی گونجا و بۆ ئەنجامدانی پڕۆژەکانی هەڵبژێرێت لە جوگرافیایەکی زۆر ستراتیجی کوردستاندا ،تا کورد بگەیەنێتە چارەنووس و مافە ڕەواکانی . کەواتە دەتوانین بڵێین :مرۆڤ خاوەنی مێژووە ،شوێن دایکی مێژووە، کات تەمەنی مێژووە ،واتا مێژوو بەرهەمی ئەم �سێ ڕەگەزەیە . کاتێک سەرکردەیەک دەبێتە سەرۆکێکی دیکتاتۆر و خاوەن دەسەاڵتێکی تۆتالیتار ،جگە لە بێ دەنگی خەڵک و قۆرخکاری سیاسەت و ئابوری و یاسا و (سیستمی خود سەرۆکی)، ئەوەیە کە سەرکردەکانی دیکە خاوەن ئیرادە و خەون و خولیای و ئەجندا و پڕۆژەی گەورەتر و چاکتر نین ،لەبەر ئەوە ئەم دەتوانێت ببێتە خاوەن ووجوود و دەسەاڵت .
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
ئۆپۆزیسیۆن کێیه‌و ده‌بێت چۆن بێت پ .د .ساالرباسیره وشه‌ی ئۆپۆزیسیۆن له بنه‌مادا ده‌گه‌رێته‌وه بۆ ( )opositionی التینی که به‌واتای ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌و به‌رامبه‌ر وه‌ستان ،یان ڕای پێچه‌وانه دێت که سه‌ره‌تا له بواری ئه‌ستێره‌نا�سی به‌کار ده‌هات به‌الم دواتر هاته ناو بواره‌کانی دیکه به تایبه‌ت بواری سیاسه‌ت. هه‌روه‌ک له زمانی فه‌ره‌نسیشدا به‌واتای ڕه‌خنه‌گرتن و ناڕازیبوون یان به‌رگری دێت .به هه‌مان شێوه له زمانی ئینگلیزی به‌واتای به‌رخۆدان و ڕوبه‌ڕووبونه‌وه یان ناڕازیبوون و رێگری دێت .له زمانی عه‌ره‌بیدا ئۆپۆزیسیۆن �سێ مانا له‌خۆ ده‌گرێت: )1پێشبڕکێ و ملمالنێ (املسابقه و التنافس). )2ناڕه‌زایی و رێگریکردن (املنع و االعتراظ ). )3ڕوبه‌ڕوبونه‌وه له نێوان دوو شت یان کۆمه‌له شتێک که جیاوازی له نێوانیان هه‌بێت. له مه‌سه‌له‌ی سه‌رهه‌لدان و گه‌شه‌کردنی ئۆپۆزیسیۆن چ له چه‌مک و چ له کرۆک و ناوه‌ڕۆکدا ده‌به‌سترێته‌وه به خۆرئاواوه وهک داهێنراوێکی دنیای www.komelge.com
خۆرئاوا داده‌نرێت به تایبه‌ت خه‌لکان و نوسه‌رانی دنیای پاشکه‌وتو و جیهانی ئیسالمی به گشتی ڕۆلێکی نێگه‌تیڤی بۆ داده‌تاشن و به کۆمه‌لێک لێکدانه‌وه‌و ئه‌رکه‌وه ده‌یبه‌ستنه‌وه که دوور و نزیک په‌یوه‌ندی به ئۆپۆزیسیۆنه‌وه نیه .تێگه‌یشتن له چه‌مکی ئۆپۆزیسیۆن ده‌کرێ له سیسته‌مێکه‌وه بۆ یه‌کێکی دی جیاواز بێت ،هه‌روه‌ک له ڕه‌هه‌ندی زه‌مه‌نیشه‌وه ئه‌م تێگه‌یشتنه جیاوازی به خۆیه‌وه ده‌بینێت .شانبه‌شانی جیاوازی کاراکته‌ره بنه‌ڕه‌تیه‌کانی کاریگه‌ریی ڕاسته‌وخۆی هه‌یه له‌وه‌ی که ئۆپۆزیسیۆنێکی ڕاسته‌قینه‌و کاراو ته‌ندروست بێت یان نامۆو داخراو و په‌راوێز له ئه‌ندێشه‌ی تاک و خواسته‌کانی کۆمه‌ل. ئۆپۆزیسیۆن واتای دژایه‌تی کردن یان به‌رهه‌ڵستکاری ده‌به‌خشێت و له‌واتا به‌ربالوه‌که‌یدا بریتیه له هه‌ول و کۆش�شی سه‌ندیکاو حیزبه‌کان یان ده‌سته‌و گروپ و که‌سان بۆ گه‌یشتن به هه‌ندێ ئامانجی دژ به ویست و خواستی ده‌سه‌اڵتدارانی سیا�سی به که‌لک وه‌رگرتن له شێوازی ملمالنێی
په‌ڕله‌مانیی یان هه‌ر شێوازێکی دیکه. ئاشکرایه بوونى ئۆپۆزیسیۆن له ناو هه‌ر ده‌سه‌اڵت و سیسته‌مێکی سیاسیدا یه‌کێکه له پێوه‌ره‌کانى دیموکرا�سى. ئۆپۆزیسیۆن بریتیه له ڕوبه‌رووبونه‌وه له‌نێوان دوو ئۆبجه‌کتدا که جیاوازی هه‌بێت له نێوانیانداو هه‌ر ئه‌مه‌شه که ملمالنێ و پێشبرکێ دروستده‌کات. ئامانجی هه‌ر ئۆپۆزیسیۆنێکی سیا�سی جا له هه‌ر شوێن و ڕۆژگاریکدا بێت گه‌یشتنه به ده‌سه‌اڵت. ئۆپۆزیسیۆنی سیا�سی ئۆپۆزیسیۆنی سیا�سی ،به‌تایبه‌ت ئۆپۆزیسیۆنی پۆزه‌تیف ده‌بێت چاودێری و کۆنترۆلی ده‌سه‌اڵت بکات بۆ هه‌ر الدانێک که زیان به ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانی بگه‌یه‌نێت .ئۆپۆزیسیۆنی سیا�سی سه‌نگه‌ر له‌ده‌سه‌اڵت ده‌گرێت و هه‌له‌کانی ده‌قۆزێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی له هه‌ڵبژاردنی داهاتودا زۆرترین ده‌نگ به‌ده‌ست بهێنێت و بگاته ده‌سه‌اڵت بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت به‌رنامه‌کانی خۆی جێبه‌جێ بکات .ئۆپۆزیسیۆن نابێت هه‌میشه له حاله‌تی به‌رگریی کردن بێت 57
NO:24 - Jan 2018
له خۆی به‌ڵکو پێویسته له حاله‌تی هێرش کردندا بێت و نوێنه‌رایه‌تی ئه‌و به‌شه‌ی کۆمه‌لگه بکات که ده‌سه‌اڵت نایکات، گه‌رنا هیچ واتایه‌ک بۆ ئۆپۆزیسیۆن بوونی نامێنێته‌وه .ئۆپۆزیسیۆن ده‌کرێ حیزبی نێو په‌ڕله‌مان ،یان ده‌ره‌وه‌ی په‌ڕله‌مان بێت به‌الم ئه‌وه‌ی نێو په‌رله‌مان کاریگه‌رتره.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
جیاوازیه‌ک هه‌بێت ئۆپۆزیسیۆن له حیزبی ده‌سه‌اڵتدار جودا بکاته‌وه ئۆپۆزیسیۆنی فه‌رمیی ده‌بێت نوێنه‌رایه‌تی ئه‌و به‌شه‌ی کۆمه‌ل بکات له‌نێو په‌ڕله‌مان که حیزبی براوه نایکات چونکه حیزبێک هه‌رگیز ناتوانێ بۆ سه‌رجه‌م گه‌ل بدوێ و ته‌نیا ده‌توانێ نوێنه‌رایه‌تی به‌شێکی بکات .بۆنمونه
مه‌رجیش نیه هه‌موو ئۆپۆزیسیۆنێکیش هه‌ندێکجار بێت. دیموکرات ئۆپۆزیسیۆن به‌رێگای ئاشتیانه ده‌یه‌وێ ده‌سه‌اڵت ده‌ستاوده‌ست بکات ،بۆنمونه له ڕۆژئاوای ئه‌وروپا .هه‌ندێکیتر به‌رێگای چه‌کو توندوتیژیه‌وه ده‌یه‌وێ بگاته ئامانج و ده‌سه‌اڵت .به‌الم مه‌رج نیه هه‌موو ئه‌وانه‌ی که له ئۆپۆزیسیۆندان
حیزبێک هه‌رگیز
ناتوانێ بۆ سه‌رجه‌م گه‌ل بدوێ و ته‌نیا
ده‌توانێ نوێنه‌رایه‌تی
به‌شێکی بکات
لێره‌دا ئۆپۆزیسیۆنی په‌ڕله‌مانی هه‌ن که باوه‌ڕیان به ده‌ستوری والت هه‌یه‌و به‌پێی یاساو رێساکان له په‌ڕله‌ماندا کاری ئۆپۆزیسۆنیی ڕاده‌په‌رێنن، چاودێری کاروباره‌کانی حکومه‌ت ده‌که‌ن و هه‌وڵ ده‌ده‌ن ناته‌واویه‌کانی بگه‌یه‌ننه ڕای گشتی .ئۆپۆزیسیۆنیش هه‌ن بۆنمونه ئۆپۆزیسیۆنی شاراوه له سیسته‌مه دیکتاتۆره‌کاندا که به‌ته‌واوی سیسته‌م و ده‌سه‌اڵتی به‌رێوه‌بردن ڕه‌تده‌که‌نه‌وه‌و داوای گۆرینی ده‌که‌ن. ڕه‌وته سیاسیه نوێکان زۆربه‌ی کات ده‌ست به کاره‌کانیان ده‌که‌ن له ده‌ره‌وه‌ی په‌ڕله‌مان.
58
حیزبێکی سه‌رمایه‌دار ناتوانێت ببێت ه نوێنه‌ری چینی کرێکارو زه‌حمه‌تکێش. سه‌باره‌ت به گه‌شه کردنییش ته‌نیا له سیسته‌می دیموکراسیدا ئۆپۆزیسیۆن ده‌توانێت ئازادانه کاربکات و گه‌شه بکات .دیموکراتترین ده‌سه‌اڵت بێبوونی ئۆپۆزیسیۆن سیستێماتیک ده‌بێته دیکتاتۆر چونکه ڕکابه‌ری نیه .به‌الم
به‌رامبه‌ر به‌ده‌سه‌اڵت ته‌باو کۆک بن له‌ستراتیجیه‌تیانداو له بۆچوون و فکرو ئایدیۆلۆژیای سیاسیاندا به‌الم ده‌کرێ بۆ قۆناغێکی سیا�سی به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌ش پێکه‌وه‌یان ببه‌ستێت بۆ دیاریکراو. سیا�سی مه‌به‌ستێکی ده‌کرێ فکری چه‌پ ،ڕاست ،ئاینی و کۆنزه‌رڤاتیڤ و تۆتالیتێرو لیبه‌رال .. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
خۆیان له‌نێو هێزه ئۆپۆزیسیۆنه‌کاندا ببیننه‌وه .عێراق نمونه‌یه‌کی به‌رچاوی باسه‌که‌مانه.
شه‌رمن هه‌وڵ ئه‌دات بۆچوونه‌کانی خۆی بگونجێنێت له‌گه‌ل یاساکانی حکومه‌تدا .لێره‌دا ئه‌م ئۆپۆزیسیۆنه ده‌بێت ده‌ست له‌وه هه‌ڵبگرێت ڕه‌خنه‌ی توند له‌حکومه‌ت بگرێت. حیزب کار له‌سه‌ر دروستبوونی ئیراده‌ی سیا�سی تاکه‌کانی کۆمه‌ل ده‌کات و سیسته‌می دیموکراسیی پێویستی به
تونددا .زۆربه‌ی کات له سیاسه‌تی عه‌مه‌لیدا تێکه‌ڵه‌یه‌ک له‌م دووانه هه‌ن .ئۆپۆزیسیۆنی توند هه‌وڵی خۆجوداکردنه‌وه ئه‌دات له‌گه‌ڵ حکومه‌تداو هه‌ڵه‌کانی ده‌خاته ڕوو بۆ سه‌نگه‌رگرتن لێی بۆ هه‌ڵبژاردنی ئاینده‌و خۆنیشاندان وهک ئالته‌رناتیڤێکی باشتر .له کاتێکدا ئۆپۆزیسیۆنی هاوکارو
بوونی حیزبی سیا�سی هه‌یه .لێره‌دا حیزب و ئۆپۆزیسۆنی سیا�سی ده‌بێت ده‌زگایه‌کی ژیانی ده‌ستوری بێت .قۆناغیش هه‌یه وا پێویست ده‌کات که ئۆپۆزیسیۆن هه‌ر ته‌نیا سه‌رقالی ده‌سه‌اڵتدار نه‌بێت به‌لکو بایه‌خی زۆریش به کۆمه‌لگه بدات ئه‌و کاته‌ی که ده‌سه‌اڵت هه‌ڕه‌شه‌یه به‌سه‌ر کۆمه‌لگه‌شه‌وه.
ئۆپۆزیسیۆنی هاوکارو ئۆپۆزیسیۆنی توند به‌گشتی جیاوازی ده‌کرێت له‌نێوان ئۆپۆزیسیۆنی هاوکارو ئۆپۆزیسیۆنی
جۆشدان بێ بوونی
پڕۆژه‌یه‌کی سیاسی و کۆمه‌الیه‌تی بۆ
مۆبیلیز ه کردن بێ
واتایه
www.komelge.com
ئۆپۆزیسیۆن به‌ته‌نیا هه‌ڵگری دروشم نه‌بێت و به‌رده‌وام خۆی له بزوتنه‌وه‌یه‌کی (حیزبی) پۆپۆلیستیدا نه‌بینێته‌وه به‌لکو به فکری سیا�سی و به‌رنامه‌شه‌وه کار بکات .جۆشدان بێ بوونی پڕۆژه‌یه‌کی سیا�سی و کۆمه‌الیه‌تی بۆ مۆبیلیزه کردن بێ واتایه .به‌الم ده‌شکرێ ده‌سه‌اڵتێکی ته‌ندروست فه‌رمانڕه‌وایی بکات و ئۆپۆزیسۆنێکی ناته‌ندروستیش هه‌بێت .کۆماری ڤایماری ئه‌ملانیا سیسته‌مێکی په‌ڕله‌مانی دیموکراتی بوو ،حیزبی نازیش ئۆپۆزیسیۆن بوو. ئۆپۆزیسیۆن کێیه؟ ئۆپۆزیسیۆن ده‌کرێ حیزبێکی سیا�سی بێت ،باڵێکی ئۆپۆزیسیۆنی نێو حیزبێک بێت ،رێکخراوه مه‌ده‌نیه‌کان و گروپه‌کانی فشارو شه‌قام به‌گشتی و کۆمه‌النی خه‌لک بێت ،به‌الم 59
NO:24 - Jan 2018
جیاوازی نێوانیان ئه‌وه‌یه حیزبی سیا�سی به‌پێچه‌وانه‌ی گروپی فشارو رێکخراوه مه‌ده‌نیه‌کان ده‌یه‌وێ وهک رێکخراوێکی سیا�سی بگاته ده‌سه‌اڵت و پیاده‌ی ده‌سه‌اڵتی سیا�سی بکات .ده‌بێت جیاوازیه‌ک هه‌بێت ئۆپۆزیسیۆن له حیزبی ده‌سه‌اڵتدار جودابکاته‌وه، بۆنمونه به‌رنامه‌ی جیاواز له‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت و میتۆدو سیاسه‌تی جیاوازو ئایدیۆلۆژیای جیاوازو ئالته‌رناتیڤی هه‌بێت ،ئۆپۆزیسیۆن وهک ئۆپۆزیسیۆن ڕه‌فتار بکات .ئۆپۆزیسیۆنی ده‌ره‌وه‌ی په‌ڕله‌مان ده‌توانێت به‌ر له‌هه‌موو شت پشت به بنه‌ما سه‌ره‌کیه‌کانی ئازادی بیروڕاو ئازادی میدیا ببه‌ستێت (گه‌ر بوونی هه‌بێت له والتدا) بۆ ئه‌وه‌ی داواکاریه‌کانی به ئاشکرا بخاته ڕوو ،و بگه‌یه‌نێت به خه‌لکیی. تێگه‌یشتن له چه‌مکی ئۆپۆزیسیۆن
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ده‌کات یان ڕوو ده‌دات رێڕه‌وی دیکه‌ی نائاشتیخوازانه‌و توندوتیژی بگرنه به‌ر .به پێچه‌وانه‌ی سیسته‌مه دیکتاتۆره‌کان و سیسته‌مه ته‌قلیدی و شمولیه‌کان ئۆپۆزیسیۆن ته‌نیا له سیسته‌می دیموکراسیدا به‌واتا زانسته سیاسیه‌که ده‌توانێت به ئازادی کاربکات و ته‌ندروستانه گه‌شه‌بکات.
ئۆپۆزیسیۆنی ته‌ندروست و
پۆزه‌تیف "ڕه‌سه‌ن" ده‌بێت زانستانه
بیربکاته‌وه‌و
له سیسته‌مێکه‌وه بۆ یه‌کێکی دی به‌رنامه‌کانی زانستانه جیاوازه هه‌روه‌ک له ڕه‌هه‌ندی دابرێژێ و عه‌لمانی
شوێن و زه‌مه‌نیشه‌وه ئه‌م تێگه‌یشتن ه جیاوازی به خۆیه‌وه ده‌بینێت .شوێنی کارو چاالکی ئۆپۆزیسیۆن له والتێکی دیموکراسیدا ئاشکراو که‌م ترسه‌و ده‌شبێته هۆی گه‌شه‌کردن .به‌الم له والتی دیکتاتۆردا ئه‌وا ئۆپۆزیسیۆن ده‌بێت ڕوو بکاته خه‌باتی ژێرزه‌مینی و قوربانیدان ،بۆنمونه کورد له سه‌رده‌می ڕژێمی به‌عسدا ،یان کورد له به‌شه‌کانی تری کوردستان دژ به ده‌سه‌اڵته خوسه‌پێنه‌ره‌کانی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه .له‌و دۆخی سه‌رکوتکردن و ده‌ستدرێژیکردنه‌دا ئۆپۆزیسیۆن و هێزه‌کانی دژ به‌و ده‌سه‌اڵته ناچار 60
ڕه‌فتار بکات
کام ئۆپۆزیسیۆن؟ ئۆپۆزیسیۆنی ته‌ندروست و پۆزه‌تیف (ڕه‌سه‌ن) ده‌بێت زانستانه بیربکاته‌وه‌و به‌رنامه‌کانی زانستانه دابرێژێ و عه‌ملانی ڕه‌فتار بکات. کارکردن بۆ ده‌ستورو ده‌وڵه‌تی یاسا ده‌بێت خه‌سله‌تێکی تری ئۆپۆزیسیۆنی ته‌ندروست بێت .عێراقی به‌عس و ئه‌ڵمانیای نازی ئه‌مانیش ده‌وله‌تی قانوون بوون به‌الم ده‌وله‌تی
تۆتالیتێر بوون .که‌واته ته‌نیا حیزب و ئۆپۆزیسیۆنی ته‌ندروست ده‌توانێت کار بۆ ده‌ستورو یاسای ته‌ندروست بکات دوور له ئایدیۆلۆژیای دیکتاتۆری و تۆتالیتێر ،به‌ناوی ئازادی و دیموکراسیه‌وه ئازادی و دیموکرا�سی دیموکراسیترین نه‌برێت. له‌ناو سیسته‌می سیا�سی بێبوونی ئۆپۆزیسیۆن ده‌بێته دیکتاتۆر .دیاره ته‌نیا ئه‌و کاته له سروشتی ڕاسته‌قینه‌ی ئۆپۆزیسیۆن تێده‌گه‌ین دوای ئه‌وه‌ی ده‌گات به ده‌سه‌اڵت و هه‌روه‌ها تێگه‌یشتن له فکره سیاسیه‌که‌ی. کێشه‌ی گه‌شه‌کردنی ئۆپۆزیسیۆن له‌سایه‌ی په‌ڕله‌مانی ناشه‌رعی ده‌ستور په‌یمانێکی کۆمه‌الیه‌تیه له‌نێوان ده‌سه‌اڵت و کۆمه‌لدا ،هه‌ربۆیه ده‌سه‌اڵت ناکرێ ده‌سه‌اڵتێکی ده‌ستوری و شه‌رعی بێت ئه‌گه‌ر ڕاپر�سی گه‌لی له‌سه‌ر نه‌بێت چونکه ئه‌و کاته حکومه‌ت و ئۆپۆزیسیۆنیش ده‌ستوری و شه‌رعی نابن ،هه‌ربۆیه ئه‌رکێکی گه‌وره ده‌که‌وێته سه‌رشانی زۆرتر ئۆپۆزیسیۆنی نێو په‌رله‌مان کار بۆ ده‌وله‌تێکی ،والت و هه‌رێمێکی ده‌ستوریی ودیموکرا�سی بکات بۆئه‌وه‌ی ئۆپۆزیسیۆنیش بتوانێ ئۆپۆزیسیۆنێکی ده‌ستوری بێت .بوونه په‌ڕله‌مان به مه‌رجه‌عی ده‌ستوریی و یاسایی و له‌یه‌کتر جودا کردنه‌وه‌ی �سێ ده‌سه‌اڵته‌که (په‌ڕله‌مان و جێبه‌جێ کردن و دادوه‌ری) پێویستیه‌کی ژیانی سیاسیه بۆ حیزب و ئۆپۆزیسیۆن و کۆمه‌لگه به‌گشتی .لێره‌دا ده‌بێت ئۆپۆزیسیۆن بزانێت ئه‌دای کاره‌کانی چیه له ده‌ره‌وه‌و له‌نێو په‌ڕله‌مانداو له مه‌هامو ماف www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،24كانوونی دووه‌م 2018ز \ رێبه‌ندان 2717ك
و ئه‌رکه‌کانی خۆی تێبگات هه‌روه‌ها ڕاستگۆبێت له‌گه‌ل جه‌ماوه‌ره‌که‌ی خۆیدا ،ئه‌و جه‌ماوه‌ره‌ی که ئه‌م نوێنه‌رایه‌تی ده‌کات له‌په‌رله‌مانداو متمانه‌ی پێبه‌خشیوه. کوالیسیۆنی نێوان ئۆپۆزیسیۆن و ده‌سه‌اڵت ڕوو ئه‌دات له‌کاتی قه‌یرانی گه‌وره‌دا پرس و ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی بکه‌وێته مه‌ترسیه‌وه وهک قه‌یرانی ئابوری گه‌وره یان هێر�شی ده‌ره‌کی سه‌ربازی بۆ سه‌ر والت .بۆنمونه جه‌نگ و تۆپبارانه‌کانی تورکیاو ئێران بۆ ناو خاکی هه‌رێمی کوردستان و هاتنه ژوره‌وه‌ی هه‌ر سوپایه‌کی بێگانه که ئاسایی ده‌چنه بواری ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه ،ئه‌و دیاردانه‌ی پێویستییان به‌هه‌ماهه‌نگی ده‌سه‌اڵت و ئۆپۆزیسیۆنی فه‌رمی هه‌یه. سروشتی ئه‌م هاوپه‌یمانێتیه‌ش به‌نده به سروشتی سیا�سی نێوان ئه‌و دوو الیه‌نه‌و هه‌لوێستی گه‌ل له‌سه‌ری .هه‌روه‌ک چۆن قۆناغ هه‌یه ئۆپۆزیسیۆنه‌کان پێکه‌وه ده‌به‌ستێته‌وه هه‌ربه‌م شێوه‌یه قۆناغیش هه‌یه ئۆپۆزیسیۆن و ده‌سه‌اڵتیش پێکه‌وه ده‌به‌ستێته‌وه .به‌الم هه‌میشه جیاوازیه‌کانی نێوان ده‌سه‌اڵت و ئۆپۆزیسیۆن ده‌بێت دیاربن .هه‌روه‌ک چۆن ده‌سه‌اڵتی سیا�سی هه‌یه هه‌ر به‌م شێوه‌یه‌ش ده‌بێت ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیش هه‌بێت .ئۆپۆزیسیۆن بوون به واتا زانسته سیاسیه‌که‌ی بۆ هه‌رێم و باشووری کوردستانیش وهک هه‌وا وایه بۆ ژیان. کاریگه‌ری که‌لتوری سیا�سی له‌سه‌ر www.komelge.com
حیزب و ئۆپۆزیسیۆن یه‌کێک له کێشه‌کانی سیاسه‌ت و کۆمه‌ل بریتیه له دواکه‌وتویی که‌لتوری سیا�سی بۆ به‌ها دیموکراتیه‌کان. ته‌نانه‌ت له‌هه‌موو ناوچه‌کانی ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاستدا (جگه له ده‌وله‌تی ئیسرائیل
ئۆپۆزیسیۆن
له‌هه‌رێمی کوردستان
هۆکاره‌کانی نه‌بوونی که‌لتوری سیاسی و دواکه‌وتویی باری
کۆمه‌الیه‌تی و کزیی
هوشیاری سیاسی و نه‌بوونی سیسته‌می دیموکراسی
له‌و فاکته‌رانه‌ن
کاریگه‌ری خۆیان
هه‌یه له‌سه‌ر ژیانی
سیاسی ئۆپۆزیسیۆن له باشووری
کوردستانیش.
تا ڕاده‌یه‌ک) دیموکراسیه‌ت ته‌نیا ڕوکه‌ش بووه‌و ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیش
به‌واتا هاوچه‌رخه‌که‌ی به‌دی ناکرێت. عبدول ئیاله به‌لقیز ئاماژه به چوار هۆکار ئه‌دات سه‌باره‌ت به گه‌شه نه‌کردنی ئۆپۆزیسیۆن له جیهانی عه‌ره‌بی و ئیسالمیدا که بریتین له :شکستی سیا�سی ،دۆگمای فیکری ،نامۆبوون به گۆڕانکاریه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌و داخرانی َِریکخراوه‌یی .له‌م کۆمه‌لگایانه‌دا ده‌سه‌اڵتداره ته‌قلیدیه‌کان هه‌رگیز ئاماده نه‌بوون ده‌ستبه‌رداری ده‌سه‌اڵت بن ،ئه‌وه‌ش به‌زیان گه‌ڕاوه‌ته‌وه بۆ ئۆپۆزیسیۆنیش .له‌به‌ر ڕۆشنایی دواکه‌وتویی کۆمه‌ڵ به‌گشتی و که‌لتوره سیاسیه‌که هه‌ربۆیه ئۆپۆزیسیۆنه‌کان له‌م والتانه ئۆپۆزیسیۆنێکی هاوچه‌رخ نین و هه‌موو به ده‌سه‌اڵتیشه‌وه به‌رهه‌می واقعی کۆمه‌لگه‌که‌ی خۆیانن هه‌ربۆیه په‌رینه‌وه بۆ کۆمه‌لگه‌یه‌کی مۆدێرنتر کارێکی ئاسان نیه‌و پرۆسه‌یه‌کی ئالۆزو درێژخایه‌نه. ئۆپۆزیسیۆن له‌هه‌رێمی کوردستان هۆکاره‌کانی نه‌بوونی که‌لتوری سیا�سی و دواکه‌وتویی باری کۆمه‌الیه‌تی و کزیی هوشیاری سیا�سی و نه‌بوونی سیسته‌می دیموکرا�سی له‌و فاکته‌رانه‌ن کاریگه‌ری خۆیان هه‌یه له‌سه‌ر ژیانی سیا�سی ئۆپۆزیسیۆن له باشووری کوردستانیش. پارته سیاسیه‌کانی باشووری کوردستان به‌ر له 1991خۆیان له ئۆپۆزیسیۆندا بوون به‌رامبه‌ر به رژێمی به‌عس ،نان و ئازادی و دیموکراسیه‌ت و چاره‌نو�سی سیا�سی و نه‌ته‌وه‌یی گه‌له‌که‌یان کردبوه دروشم ،ئه‌و دروشمانه‌ی نه‌ک هه‌ر نه‌بوونه کردار، 61
NO:24 - Jan 2018
به‌رده‌وام له‌شه‌ڕی خوێناوی یه‌کتریشدا بوون .ئێسته که خۆیان ده‌سه‌اڵتدارن ده‌بێت سه‌رده‌می دڕندایه‌تی به‌عسیان له‌بیر بێت به‌رامبه‌ر به ئۆپۆزیسیۆنی ئه‌و کاته‌ی خۆیان و پێشیل کردنی ئازادیه‌کانی هاوالتیان .ده‌بوو بزانن ئازادی نرخی چه‌نده گرانه .له سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌کان و تا ڕوخانی ڕژێمی به‌عس هه‌ر که‌س و الیه‌نێک با�سی له ئۆپۆزیسیۆن بوون بکردایه له‌الیه‌ن ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌ی ئێسته‌ی هه‌رێم به خائین و سه‌ر به‌رژێمی به‌عس له‌قه‌له‌م ئه‌درا. ئێسته که زۆربه‌ی کۆمه‌لگه‌ی کورد له باشوور له حاله‌تی پۆپۆزیسیۆن بوندایه به‌رامبه‌ر به ده‌سه‌اڵت ،به‌الم ده‌سه‌اڵت به شوێن وێنای دوژمنی تردا ده‌گه‌رێت بۆ هه‌مان مه‌به‌ست و سروشته سیا�سی و پێکهاته کۆمه‌الیه‌تیه‌که�شی ته‌نیا رێگا به دیکتاتۆریه‌ت ئه‌دات.
62
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
جه‌وهه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی «سیسته‌می حیزبایه‌تی» له هه‌رێمی کوردستان
حیزبی قائیدیش هه‌میشه به
ئاڕاسته‌ی تاک حیزبی ده‌روات و هه‌ربۆیه
ناکرێ خه‌سله‌تی دیموکراسی
قائیدی کاریزما که ئیراده‌ی سیا�سی به‌نده به که�سی قائیده‌وه .ده‌کرێ به‌ناچاری رێگا بدات به دروستبونی حیزبی تر ،به ئۆپۆزیسیۆن بونیشیانه‌وه به‌الم خۆی ده‌بێت براگه‌وره‌و ده‌سه‌اڵتدار بێت و حیزبی قائید بێت، حیزبی قائیدیش هه‌میشه به ئاڕاسته‌ی تاک حیزبی ده‌روات و هه‌ربۆیه ناکرێ خه‌سله‌تی دیموکرا�سی ڕاسته‌قینه‌ی پێوه دیاربێت .تێبینی ده‌کرێت هه‌ردوو حیزبه قائیده‌که‌ی ده‌سه‌اڵت له کرداردا وهک تاک حیزب مامه‌له ده‌که‌ن و خه‌سله‌ته‌کانی تاک حیزبیان پێوه دیاره.
ڕاسته‌قینه‌ی پێوه دیاربێت
بریتیه له حیزبی قائید .به‌واتا پارتی و یه‌کێتی وهک حیزبی قائید ،به‌الم حیزبی www.komelge.com