Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
NO:25 - Feb 2018
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
25 هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی
خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی)
ئومید ناسح جیهانی
64
سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی)
44
نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر
هێمن عه‌لی
ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی راوێژكاری یاسایی پارێزه‌ر هیالل ئیبراهیم
ستۆری :دۆیغو یەڵدز لە ئینگلیزییەوە :دیار عەزیز شەریف
40
په‌یوه‌ندییه‌كان له رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن 07702227274 goran.a.hesen@hotmail.com www.komelge.com facebook.com/ Azadi Komelge چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :د.ع
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،چوارباخ ،سه‌روو خه‌سته‌خانه‌ی چاوه‌كه
دیدگـ ـ ــا عه‌فرین؛ پایته‌ختی جیهانیی به‌رخودانی شۆڕشگێڕی گه‌الن به‌رخودانی ئیراده‌ی ئازادیی گه‌ل ل ه عه‌فرین هه‌ر ته‌نیا به‌رخودانێکی پارتیزانیی یان سه‌ربازیی نییه ،به‌ڵکو به‌رخودانێکی گشتی هه‌مه‌الیه‌نه‌یه .به‌رخودانی ئیراده‌یه به‌رامبه‌ر ب ه پێشکه‌وتووترین ته‌کنۆلۆژیای سه‌ربازی، به‌رخودانی چۆنایه‌تییه‌کی پووخته‌یه‌ی ئازادیخواز به‌رامبه‌ر ب ه چه‌نداییه‌تییه‌کی زۆری هۆڤ ،به‌رخودانی گه‌لێکی ئازادیخواز ه به‌رامبه‌ر ب ه سیسته‌مێکی جیهانی ک ه هێشتا ئه‌و گه‌له‌ی ب ه ناسنام ه و ئیراده‌ی خۆی په‌سندنه‌کردووه ،له‌هه‌مووی گرنگتریش به‌رخودانی سیسته‌مێکی دیموکراتیی ه به‌رامبه‌ر ب ه سیسته‌مێکی فاشیستی. هێر�شی داگیرکاریی رژێمی فاشیستی تورکیا بۆ سه‌ر عه‌فرین ب ه هاوکاریی چه‌ندین زلهێزی جیهانی و بێده‌نگی زلهێزه‌کانی دیک ه و ب ه به‌شداری ته‌واوی گروپ ه تیرۆریسته‌کانی ناوچه‌ک ه له‌گه‌ڵ خۆیدا زیانی گیانیی و ماددی ل ه عه‌فرین ده‌دات ،به‌اڵم ئه‌و به‌رخودانه شکۆداره‌ی له‌دژی ئه‌و داگیرکاریی ه به‌ڕێوه‌ده‌چێت کاریگه‌ریی ئه‌رێنی زۆر مه‌زنی ل ه ئاستی کوردستان و خۆرهه‌اڵتی ناوین و جیهاندا ده‌کات. به‌رله‌هه‌موو شتێک ئه‌و به‌رخودان ه شۆڕ�شی رۆژئاوا ده‌بات ه ئاستی شۆڕشێکی جیهانی ،ک ه هیچی که‌متر نه‌بێت ل ه شۆڕش ه جیهانییه‌کانی وه‌کو شۆڕ�شی فه‌ره‌نسای ساڵی 1799 = 1789و شۆڕ�شی ئۆکتۆبه‌ری ،1917به‌راده‌یه‌ک ک ه هه‌موو جیهان ده‌خات ه ژێر کاریگه‌ریی خۆیه‌و ه و ئیدی له‌جیهاندا قۆناخی پێش شۆڕش و دوای شۆڕ�شی رۆژئاوا ده‌بێت ه راستییه‌کی جیهانیی .به‌مه‌ش هه‌موو ئه‌و ئه‌زموون و به‌هایانه‌ی ئه‌م شۆڕش و به‌رخودان ه ده‌یئافرێنێت ده‌بێته ئه‌زموون و به‌های سه‌رجه‌م مرۆڤایه‌تی. هه‌روه‌ها ل ه ئاستی جیهان و ناوچه‌ک ه و کوردستانیشدا تێکشاندنی فاشیستترین هێزی ناوچه‌ک ه و جیهان له‌الیه‌ن گه‌لێکی په‌راوێزخراوی وه‌ک گه‌لی کوردستان و گه‌النی
دیکه‌ی چه‌وساوه‌و ه بۆخۆی گه‌وره‌ترین ده‌ستکه‌وتێک ه بۆ ته‌واوی مرۆڤایه‌تی ،به‌تایبه‌تی بۆ گه‌النی ناوچه‌ک ه که به‌اڵترینرژێمیفاشیستیل هکۆڵده‌بێته‌وه. هه‌روه‌ها ل ه ئاستی ناوچه‌که‌شدا ئه‌و به‌رخودانه‌ی گه‌الن زه‌مینه‌ی به‌یه‌که‌وه‌ژیانی ئازادانه‌ی نێوان گه‌النی ناوچه‌ک ه و بونیادنانی کۆنفیدراڵی دیموکراتی خۆرهه‌اڵتی ناوین زیاتر ده‌ره‌خسێنێت ،هه‌نگاوه‌کان بۆ بونیادنانی یه‌کێتی دیموکراتیانه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناوین گه‌وره‌ترین زه‌بروه‌شاندن ه ل ه هه‌موو جۆره‌کانی فاشیزم و شۆفێنیزم. کۆنفیدراڵی دیموکراتیی ک ه له‌سه‌ر بنه‌مای خۆبه‌ڕێوه‌رێتی دیموکراتی و یه‌کێتی جیاوازییه‌کان خۆی بونیاد ده‌نێت باشترین سیسته‌مێک ه بۆ ئه‌و فره‌کولتووری و فره باوه‌ڕمه‌ندییه‌یل هخۆرهه‌اڵتیناوینداهه‌یه. بێگومان ل ه ئاستی کوردستانیشدا کاریگه‌ری ئه‌و شۆڕش و به‌رخودان ه ته‌واوی کوردستان ره‌نگڕێژ ده‌کات، به‌تایبه‌تیش باشووری کوردستان .چونک ه باشووری کوردستان له‌الیه‌ن هێز ه میللیگه‌را سه‌ره‌تاییه‌کانی کورده‌و ه بۆت ه ناوه‌ندێکی مه‌ترسیداری دژه‌شۆڕش بۆ هه‌موو کوردستان .به‌واتایه‌کی دیک ه بۆت ه ناوه‌ندێکی سه‌ره‌کی به َ ریوه‌چوونی (شه‌ڕی تایبه‌ت)ی داگیرکارانی ِ کوردستانوپاوانخوازیجیهانی. بێگومان شۆڕ�شی رۆژئاوا له‌سه‌ره‌تاو ه تا به‌رخودانه مه‌زنه‌که‌ی ئێستای عه‌فرین به‌فیکر و فه‌لسه‌فه‌ی رێبه‌ر ئۆجا‌الن به‌رپا بوو ه و پێشکه‌وتوو ه و سه‌رکه‌توو ه و له‌سه‌رکه‌وتنیش به‌رده‌وام ده‌بێت .له‌و باوه‌ڕییه‌داین ک ه خه‌ڵکی باشووری کوردستانیش به‌هه‌مان فیکر و فه‌لسه‌ف ه و ب ه وه‌رگرتنی باوه‌ڕی و هیوا و ئیراد ه و هێز له شۆڕ�شیرۆژئاواوبه‌رخودان همه‌زنه‌کانیکوبانێوعه‌فرین و رزگارکردنی شار ه گه‌وره‌کانی ره‌قق ه و دێرولووز هه‌موو ئه‌و شکست و خیانه‌تانه‌ی به‌سه‌ریدا سه‌پێنراوه وه‌رچه‌رخێنێت هئیراده‌یشۆڕشگێریوسه‌رکه‌وتن.
NO:25 - Feb 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
ساالر باسیره :ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیی بەواتا هاوچەرخەکەی بەدی ناکرێت.
سازدانی :ئازادیی كۆمه‌ڵگه پرۆفیسۆر دكتۆر ساالر باسیره ،ل ه دیداریكی تایبه‌تدا بۆ گۆڤاری ئازادیی كۆمه‌ڵگ ه باس ل ه ره‌و�شی ئۆپۆزسیۆن و بوون ب ه ئۆپۆزسیۆن ده‌كات و ده‌ڵێت »:ئه‌گه‌ر بڕوانین ه ڕۆژئاوا و باکووری کوردستان ده‌بینین ل ه ڕووی پێکهاته‌ی کۆمه‌اڵیه‌تیه‌و ه جیاوازیه‌کی ئه‌وتۆی له‌گه‌ل باشووردا نیه ،به‌اڵم چونک ه خاوه‌ن حیزب و هێزی سیا�سی خاوه‌ن فیکرو ئیراده‌و به‌رنامه‌ن هه‌ربۆیه توانراو ه ببن ه ئۆپۆزیسیۆنێکی بوێرو خاوه‌ن ئیراده‌و گه‌له‌که‌شیان به‌و جۆر ه گۆشبکه‌ن». هه‌روه‌ها ده‌شڵێت »:ئه‌وانه‌ی خۆیان به ئۆپۆزیسیۆنێکی ڕاسته‌قینه‌و ڕادیکال ده‌زانن له هه‌رێم هێشتا الوازن و نه‌یانتوانیو ه ببن ه خاوه‌ن مۆدێلێکی وه‌ک شۆڕ�شی ڕۆژاڤا یان باکووری کوردستان». 4
www.komelge.com
ده‌قی دیداره‌كه: حیزب ه کوردیه‌کان تا ساڵى 2003 • خۆیان وه‌ک ئۆپۆزسیۆن نیشانده‌دا به‌رانبه‌ر به حوکمڕانى به‌عس ،به‌اڵم دواتر خۆیان بوون ه دژه ئۆپۆزیسیۆن و بوون ه شه‌ریک ه ده‌سه‌اڵت له‌گه‌ڵ به‌غدا! ئێستاش ده‌یانه‌وێت واخۆیان نیشانبده‌ن ل ه ده‌ره‌وه‌ى ده‌سه‌اڵتن! پرسیار ئه‌وه‌ی ه هۆکارى ئه‌م ه بۆچى ده‌گێڕنه‌وه؟ ساالر باسیره :پارت ه سیاسیه‌کانی باشووری کوردستان ،تایبه‌تتر بڵێین یه‌کێتی و پارتی به‌ر له 1991خۆیان ل ه ئۆپۆزیسیۆندا بوون به‌رامبه‌ر ب ه ڕژێمی به‌عس .ئازادیی و دیموکراسیه‌ت و چاره‌نو�سی سیا�سی و نه‌ته‌وه‌یی گه‌له‌که‌یان کردبوه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
دروشم ،که‌چی به‌رده‌وام ل ه شه‌ڕی خوێناوی یه‌کتردا بوون .ئێست ه ک ه خۆیان ده‌سه‌اڵتدارن ده‌بێت دڕندایه‌تی سه‌رده‌می به‌عسیان له‌بیربێت به‌رامبه‌ر ب ه ئۆپۆزیسیۆنی ئه‌و کاته‌ی خۆیان و پێشێل کردنی مافی هاواڵتیان .ده‌بوو بزانن ئازادیی نرخی چه‌ند ه گرانه .ل ه سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌کان له هه‌رێم هه‌ر که‌س و الیه‌نێک با�سی ل ه ئۆپۆزیسیۆن بوون بکردای ه له‌الیه‌ن ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌ی ئێسته‌ی هه‌رێم ب ه خائین و سه‌ر به‌ڕژێمی به‌عس له‌قه‌ڵه‌م ده‌‌درا .هه‌رچه‌ند ه زۆربه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی کورد له باشوور ل ه حاڵه‌تی پۆپۆزیسیۆن بوندای ه به‌رامبه‌ر به‌م ده‌سه‌اڵته‌ی ئێستا .به‌اڵم هه‌روه‌ک چۆن ده‌سه‌اڵتی سیا�سی هه‌ی ه هه‌ر به‌م شێوه‌ی ه ده‌بێت ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیش هه‌بێت .ئۆپۆزیسیۆن بوون بۆ هه‌رێم و باشووری کوردستان وه‌ک هه‌وا وای ه بۆ ژیان. دوای ڕوخانی ڕژێمی به‌عس و تێکچوونی عێراق وه‌ک ده‌وڵه‌ت ده‌سه‌اڵتی کوردیی ل ه کوردستان- عێراق ڕۆڵیان هه‌بوو ل ه دروستکردنه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی عێراقی نوێ و به‌شداربوون له نوسینه‌وه‌ی ده‌ستور ،ئه‌و کات ه ک ه عێراق ل ه ڕووی ده‌ستوریشه‌و ه وه‌ک ده‌وڵه‌ت نه‌مابوو ،کورد ده‌کرا هه‌نگاوی یه‌که‌می بنای ه بۆ بابه‌تی ده‌وڵه‌تی کوردیی، به‌اڵم ل ه بری ئه‌و ه بڕیاریان بۆ دروستکردنه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی عێراقدا ،به‌اڵم به‌هۆی الواز کردنی خۆیان له‌سه‌ر ئاست ه سیاسیه‌کانیش نه‌یانتوانی ببن ه شه‌ریک ه ده‌سه‌اڵتێکی ڕاسته‌قین ه له‌گه‌ل به‌غدا و په‌راوێز خران ب ه تایبه‌ت له‌و سااڵنه‌ی دواییدا به‌هۆی ده‌ستبه‌سه‌ردا گرتنی داهاتی نه‌وت و گومرگه‌کانه‌و ه بۆ نوخبه‌یه‌کی سیا�سی دیاریکراو بێ گه‌ڕانه‌و ه بۆ به‌غداو به‌تایبه‌ت ئه‌نجامدانی ریفراندۆم کاریگه‌ری نه‌رێنی دروستکرد بۆ
کورد ،ک ه بوو ه هۆی ل ه ده‌ستدانی %51ی خاکی کوردستان و ده‌سه‌اڵته‌که�شی له‌و ناچانه‌و ئێسته ده‌سه‌اڵتی کوردیی ل ه هه‌ڵوێستی بێهیزیه‌و ه ڕووی کردۆت ه به‌غدا ،بێگومان ده‌بێت بوترێت ک ه چیتر ناتوانن شه‌ریک ه ده‌سه‌اڵت بن ،هه‌میش ه هێز ڕاده‌ى شه‌راکه‌ت کردن ل ه ده‌سه‌اڵتدا دیاری ده‌کات. ڕونبکه‌نه‌وه
بۆمان ده‌توانى • ئۆپۆزسیسۆن بوون چیه؟ ساالر باسیره :ئۆپۆزیسیۆن واتای دژایه‌تی کردن یان به‌رهه‌ڵستکاری ده‌به‌خشێت و له‌واتا به‌رباڵوه‌که‌یدا بریتی ه ل ه هه‌وڵ و کۆش�شی سه‌ندیکاو حیزبه‌کان یان ده‌سته‌و گروپ و که‌سان بۆ گه‌یشتن ب ه هه‌ندێ ئامانجی دژ ب ه ویست و خواستی ده‌سه‌اڵتدارانی سیا�سی ،ب ه که‌ڵک وه‌رگرتن له شێوازی ملمالنێی په‌ڕله‌مانیی یان هه‌ر شێوازێکی دیکه .ئاشکرای ه بوونى ئۆپۆزیسیۆن به‌واتا زانسته سیاسیه‌که‌ی له‌ناو هه‌ر ده‌سه‌اڵت و سیسته‌مێکی سیاسیدا یه‌کێک ه ل ه پێوه‌ره‌کانى دیموکرا�سى. ئۆپۆزیسیۆن بریتی ه ل ه ڕوبه‌ڕوبونه‌و ه له‌نێوان دوو ئۆبجه‌کتدا ک ه جیاوازی هه‌بێت ل ه نێوانیانداو هه‌ر ئه‌مه‌ش ه ک ه ملمالنێ و پێشبرکێ دروستده‌کات. ئامانجی هه‌ر ئۆپۆزیسیۆنێکی سیا�سی جا ل ه هه‌ر شوێن و ڕۆژگارێکدا بێت گه‌یشتن ه ب ه ده‌سه‌اڵت ئه‌وه‌ش بۆ جێبه‌جێ کردنی ئه‌و به‌رنامانه‌ی خۆی باوه‌ڕی پێیه‌تی .ده‌سه‌اڵت ئه‌گه‌ر فشار نه‌خرێته سه‌ری بێ باکه‌و هیچ ناکات و نه‌بوونی کاردانه‌وه به‌رامبه‌ری وه‌همی ئه‌وه‌ی بۆ دروستده‌کات ک ه ئه‌و له‌سه‌ر هه‌قه .ئۆپۆزیسیۆن پێویست ه ڕه‌خنه‌گریش بێت و کۆنترۆل و چاودێریی ده‌سه‌اڵت بکات و له هه‌وڵی ئه‌وه‌دای ه هه‌ڵه‌کانی ده‌سه‌اڵت بۆخۆی به‌کار بهێنێت بۆ ئه‌وه‌ی ل ه هه‌ڵبژاردندا زۆرترین ده‌نگ www.komelge.com
5
NO:25 - Feb 2018
به‌ده‌ست بهێنێت بۆ مه‌به‌ستی گه‌یشتن ب ه ده‌سه‌اڵت و جێبه‌جێ کردنی به‌رنامه‌کانی خۆی .حیزبی یان ئۆپۆزیسیۆنی سیا�سی ده‌بێت وه‌ک پێویستیه‌کی سیا�سی و کۆمه‌اڵیه‌تی مێژویی دروست بێت گه‌رنا نه‌بوونی باشتره.
کێشه‌کانی سیاسه‌ت و ه دواکه‌وتویی هل کۆمه‌ڵ بریتی که‌لتوری سیاسی بۆ به‌ها دیموکراتیه‌کان
ئۆپۆزیسیۆنی سیا�سی ب ه پێچه‌وانه‌ی گروپی فشارو رێکخراو ه مه‌ده‌نیه‌کان له‌وه‌دای ه ده‌یه‌وێ وه‌ک رێکخراوێکی سیا�سی بگات ه ده‌سه‌اڵت و پیاده‌ی ده‌سه‌اڵتی سیا�سی بکات .تێگه‌یشتن له چه‌مکی ئۆپۆزیسیۆن ل ه سیسته‌مێکه‌و ه بۆ یه‌کێکی دی جیاوازه ،هه‌روه‌ک ل ه ڕه‌هه‌ندی زه‌مه‌نیشه‌وه ئه‌م تێگه‌یشتن ه جیاوازی ب ه خۆیه‌و ه ده‌بینێت. شانبه‌شانی جیاوازی کاراکته‌ر ه بنه‌ڕه‌تیه‌کانی کاریگه‌ریی ڕاسته‌وخۆی هه‌ی ه له‌وه‌ی که ئۆپۆزیسیۆنێکی ڕاسته‌قینه‌و کاراو ته‌ندروست بێت یان نامۆو داخراو و په‌راوێز ل ه ئه‌ندێشه‌ی تاک و خواسته‌کانی کۆمه‌ڵ. ئه‌زموونى ئۆپۆزیسیۆن شکستی • هێناو ه ل ه باشووری کوردستان ،هۆکارى ئه‌مه بۆچى ده‌گێڕنه‌وه؟ ساالر باسیره :بۆ وه‌اڵمی ئه‌م پرسیار ه هۆکار 6
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
زۆرن و ده‌بێت ڕوو بکه‌ین ه مێژووی سیا�سی، شیکاریی الیه‌نی سیا�سی ،کۆمه‌ڵنا�سی و که‌لتوریی و فیکریشه‌وه ...یه‌کێک ل ه کێشه‌کانی سیاسه‌ت و کۆمه‌ڵ بریتی ه ل ه دواکه‌وتویی که‌لتوری سیا�سی بۆ به‌ها دیموکراتیه‌کان ته‌نانه‌ت له‌هه‌موو ناوچه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا (جگ ه ل ه ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل تا ڕاده‌یه‌ک) دیموکراسیه‌ت ته‌نیا ڕوکه‌ش بوو ه و ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیش به‌واتا هاوچه‌رخه‌که‌ی به‌دی ناکرێت .عه‌بدول ئیاله به‌لقیز ئاماژ ه به چوار هۆکار ئه‌دات سه‌باره‌ت ب ه گه‌ش ه نه‌کردنی ئۆپۆزیسیۆن ل ه جیهانی عه‌ره‌بی و ئیسالمیشدا ک ه بریتین له :شکستی سیا�سی ،دۆگمای فیکری، نامۆبوون ب ه گۆڕانکاریه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌و داخرانی رێکخراوه‌یی .له‌م کۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا ده‌سه‌اڵتداره ته‌قلیدیه‌کان هه‌رگیز ئاماد ه نه‌بوون ده‌ستبه‌رداری ده‌سه‌اڵت بن ،ئه‌وه‌ش به‌زیان گه‌ڕاوه‌ته‌و ه بۆ ئۆپۆزیسیۆنیش .له‌به‌ر ڕۆشنایی دواکه‌وتویی کۆمه‌ڵ به‌گشتی و که‌لتور ه سیاسیه‌ک ه هه‌ربۆیه ئۆپۆزیسیۆنه‌کان له‌م واڵتان ه ئۆپۆزیسیۆنێکی هاوچه‌رخ نین و هه‌موو ب ه ده‌سه‌اڵتیشه‌وه به‌رهه‌می واقعی کۆمه‌ڵگه‌که‌ی خۆیانن ئه‌و ه بۆ باشووری کوردستانیشه ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر بڕوانینه ڕۆژئاواو باکووری کوردستان ده‌بینین ل ه ڕووی پێکهاته‌ی کۆمه‌اڵیه‌تیه‌و ه جیاوازیه‌کی ئه‌و تۆی له‌گه‌ل باشووردا نیه ،به‌اڵم چونک ه خاوه‌ن حیزب و هێزی سیا�سی خاوه‌ن فیکرو ئیراده‌و به‌رنامه‌ن هه‌ربۆی ه توانراو ه ببن ه ئۆپۆزیسیۆنێکی بوێرو خاوه‌ن ئیراده‌و گه‌له‌که‌شیان به‌و جۆر ه گۆشبکه‌ن. بڕوان ه 17ی شوبات ،هه‌رچه‌ند ه به‌شێکی به‌رچاوی شه‌قامی له‌گه‌ڵدا بوو ،به‌اڵم ئیراده‌یه‌کی پته‌وی نه‌بوو بتوانێت ده‌سه‌اڵت ل ه هه‌رێم ڕوبه‌رووی داواکاریه‌کانی بکاته‌وه‌و پاکێجه‌که‌ی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
بکات ه واقعێکی سه‌پێندراو ،بگر ه له‌نێوان ئۆپۆزیسیۆن ه شه‌رمنه‌کان و ده‌سه‌اڵتدا دۆستایه‌تی هه‌بووه .ده‌بێت لێره‌دا بڵێم ئۆپۆزیسیۆنێکی شه‌رمن هه‌یه‌و شه‌قامێکی توڕه‌و ناڕازییش هه‌ی ه ک ه گوێی بۆ ناگیرێت .یان به‌رژه‌وه‌ندی ئۆپۆزیسیۆن ه فه‌رمیه شه‌رمنه‌کان یان جێبه‌جێ کردنی خواسته‌کانی شه‌قام .ب ه قه‌ناعه‌تی من شۆڕش و بزوتنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ریی بۆ گۆرینی ده‌سه‌اڵتیکی بۆرژوای بۆچى پرۆژه‌یه‌کى هاوبه�شى دیموکراتى • ناسیۆنالیستیی ب ه ئۆپۆزیسیۆنی بۆرژوای نی ه ل ه باشووری کوردستان؟ ئایا پێویستیه‌کانى ناسیۆنالیستی و ئیسالمی خواست ه ڕاسته‌قینه‌کانی چین؟ چین ه زه‌حمه‌تکێشه‌کان به‌ده‌ست ناهێنێت که ساالر باسیره :به‌رامبه‌ر ب ه ده‌سه‌اڵتێکی زۆرایه‌تی کۆمه‌ڵگ ه پێک ده‌هێنن. نادیموکرات ل ه باشوور ،پێویستیی بوون به پرۆژه‌ی دیموکرا�سی بۆت ه پێویستیه‌کی سیاسیش. هه‌ر سروشتى • ده‌سه‌اڵتێک به‌اڵم جیاوازی ئایدیۆلۆژی و سیا�سی و تاکڕه‌وی ره‌نگدانه‌وه‌ى خۆى به‌سه‌ر ده‌رکه‌وتنى الیه‌ن ه سیاسیه‌کانی دژ ،یان ڕه‌خنه‌گرانی ئۆپۆزسیۆن هه‌یه ،ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌سه‌اڵت ناکۆک و ناته‌بان له‌گه‌ڵ یه‌کترداو ئۆپۆزسیۆن مه‌حکوم به‌خۆی ده‌کات .پرسیار په‌یوه‌ندی ه ده‌ره‌کی ه تاکڕه‌ویه‌کانیان و به‌رژه‌وه‌ندیه ئه‌وه‌ی ه ئۆپۆزسیۆن چۆن ده‌توانێت خۆى له که‌سیه‌کانیان له‌سه‌رو به‌رژه‌وه‌ندی ه گشتیه‌کان کاردانه‌وه‌کانى ده‌سه‌اڵت بپارێزێت؟ ڕۆڵی نه‌گه‌تیڤی خۆی بینیو ه ل ه دوور که‌وتنه‌وه ساالر باسیره :پرسیاره‌ک ه لێره‌دا ئه‌وه‌یه بۆ دروستبوونی پڕۆژه‌ی هاوبه‌ش .ته‌نانه‌ت خۆمان له‌به‌رده‌م چ جۆر ه ده‌سه‌اڵتێکدا به‌رامبه‌ر ب ه ده‌سه‌اڵتی سیا�سی به‌غداش .شتێکیش ده‌بینینه‌وه ،دیکتاتۆر یان دیموکرات ک ه بڕوای به نه‌بوو ه ناوی بنرێت ستراتیژیی نه‌ته‌وه‌یی هاوبه‌ش. ئازادیی فیکرو بیروڕاری جیاوازو ده‌ستاوده‌ست پرسیاره‌ک ه لێره‌دا ئه‌وه‌ی ه کێن ئه‌وانه‌ی بڕوایان کردنی ده‌سه‌اڵت هه‌بێت ...ل ه ده‌سه‌اڵتی دیکتاتۆر ب ه دیموکراسیه‌ت یان ب ه پڕۆژه‌ی هاوبه�شی و تۆتالیتێردا ئۆپۆزیسیۆن خۆی ناچار ده‌بینێت دیموکرا�سی هه‌بێت ل ه باشوور؟ لێره‌دا ده‌بێت چاالکیه‌کانی نهێنی ئه‌نجام بدات و میکانیزمی تر خوێندنه‌وه‌یه‌کی زانستیانه‌شمان هه‌بێت بۆ بگرێت ه به‌ر بۆ ڕوبه‌روبونه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت ،به‌اڵم مه‌فهومی دیموکراسیه‌ت .به‌ته‌نها ئه‌وانه‌ی خۆیان ده‌شکرێ ده‌سه‌اڵتێکی ته‌ندروست فه‌رمانڕه‌وایی ب ه ئۆپۆزیسیۆنێکی ڕاسته‌قینه‌و ڕادیکال ده‌زانن له بکات و ئۆپۆزیسۆنێکی ناته‌ندروستیش هه‌بێت .هه‌رێم هێشتا الوازن و نه‌یانتوانیو ه ببن ه خاوه‌ن کۆماری ڤایماری ئه‌ملانیا سیسته‌مێکی په‌ڕله‌مانی مۆدێلێکی وه‌ک شۆڕ�شی ڕۆژاڤا یان باکووری دیموکراتی بوو ،حیزبی نازیش ئۆپۆزیسیۆن بوو .کوردستان ک ه خۆیان ل ه حیزب ه جه‌ماوه‌ریه‌کاندا ئۆپۆزیسیۆنی نازی توانی سوود ل ه که‌شوهه‌وای ده‌بیننه‌و ه وه‌ک هه‌ده‌په‌و په‌یه‌ده.
دیموکرا�سی کۆماری ڤایمار وه‌رگرێت بۆ گه‌شه‌پێدان به‌خۆی و گه‌یشتن ب ه ده‌سه‌اڵت. به‌اڵم جه‌ماوه‌رییش ده‌توانێت ڕۆڵی باش ببینێت بۆ پاراستنی ئۆپۆزیسیۆن و ببێت ه کۆڵه‌که‌یه‌کی پارێزراو بۆی ،وه‌ک ئه‌وه‌ی ل ه باکوور و ڕۆژئاڤای کوردستان ده‌یبینین.
www.komelge.com
7
NO:25 - Feb 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
راپۆرت
«جەوھەری ئۆپۆزیسیۆن ئەو تێڕوانینە فیکرییانەیە ھەوڵی گۆڕین و باشترکردنی سیستم دەدەن»
ئا :ئاسۆ جەوهەر توێژەرانی فیکری سیاسیی رایدەگەیەنن، ئۆپۆزیسیۆن ل ه هه‌رێمی کوردستاندا ب ه شێوه‌ی کاردانه‌و ه دروست ده‌بن ،بۆی ه پێش ئه‌وه‌ی بییر له فیکری سیاسیی و بکه‌نه‌و ه بییر ل ه تۆڵ ه ده‌که‌نه‌وه! هەر بۆیە ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیی كاریگەر لەنێو حكومەت و دەرەوەی بوونێكی ئەوتۆی نەبووە و جەختیشدەکەنەوە :ئۆپۆزسیۆنبوون نیشاندانی ھەڵە و کەموکوڕیی دەستەاڵت و دانانی میکانیزمی چارەسەرییە بۆ ئەو ھەڵە و کەموکوڕییانەی کە دەستەاڵت دەیھێنێتە کایەوە.
زانکۆی کامبریج ،ئاماژە بۆ ئەوە دەکات «ل ه سیاسه‌تدا ئۆپۆزسیۆن پێک دێت ل ه پارتێک یان چه‌ند پارتێک ،ل ه دژی حکومه‌ت یان پارتیی ده‌سه‌اڵت .ئه‌م پارت ه ئۆپۆزیسیۆنان ه ده‌بێت بییر و باوه‌ڕ یان ئایدیۆلۆجیای سیاسیی هه‌بێت که بریتیی ه ل ه کۆمه‌ڵێک بییر و باوه‌ڕ یان رێباز که ده‌بێت ئه‌خالقییه‌ن پێوه‌ی پابه‌ند بیت ،ل ه رێگه‌یه‌وه ئه‌و ه رونبەکەنە‌و ه ک ه چۆن ده‌بێ کۆمه‌ڵگە به‌ڕێوه‌ببرێت ،چۆن حکومڕانییه‌کی ته‌ندروست پراکتیز ه ده‌کات».
رێبوار ،بە ئازادیی کۆمەڵگەی راگەیاند :ئه‌م جۆر ه پابه‌ند بوون ه ل ه الیه‌ن پارت ه سیاسییە ئۆپۆزیسیۆنه‌کانی هه‌رێمی کوردستان به‌رچاو ناکه‌وێت چونک ه پارت و رێکخراو ه سیاسییەکانی پێش ئۆپۆزیسیۆن ئه‌م کاره‌یان جێبه‌جێ نه‌کردووه و هاوواڵتیانیش ده‌نگیان پێده‌ده‌ن .بۆ نموونه، پارتیی دیموکرات ی کوردستان به‌س دیموکرات رێبوار رەئوف ساڵح ،خوێندکاری داکتۆرا نییه! که‌چی هەڵگری ئەو چەمکەیە یان یه‌کێتیی ل ه «سیاسه‌تی کوردیی ل ه خۆهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست» -نیشتمانیی کوردستان ،یه‌کێتیی نییە ،بەاڵم ناوی 8
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
یه‌کێتییشیان ل ه خۆیان ناوه .بۆی ه کاتێک پارته ئۆپۆزیسیۆنه‌کان ئه‌م ه ده‌بینن ،تێدهگهن ک ه ئه‌وه‌ی به‌الی کۆمه‌ڵگه‌و ه گرینگ نیی ه فیکری سیاسیی پارتەکانە .کوردستان نه‌یتوانیو ه ئه‌و دواکه‌وتویی و ناهۆشیارییه‌ی ک ه گه‌النی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست پێوه‌ی ده‌ناڵێنن تێپه‌ڕێنێت ،ب ه تایبه‌ت ل ه دونیای سیاسه‌تدا .ته‌نانه‌ت ده‌توانین بیشڵێین ک ه ئه‌وه گه‌ل و واڵت ه دواکوتووه‌کانیش ه ل ه ناوچه‌که‌دا
ئه‌گه‌ر پارتیی سیاسیی ئه‌خالقییه‌ن پابه‌ند بێت به ه هب فیکری سیاسییەو ه رێگ ه ڕێگه‌ی ناڕه‌وا خۆی نادات ب ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت
سیاسه‌تی کوردیی به‌ڕێو ه ده‌به‌ن و ته‌حه‌کومی پێوه ده‌که‌ن .بۆ نموونه ،کاریگه‌ریی ده‌سه‌اڵتدارانی سعودی ه و ئێران و تورکیا ب ه روونیی به‌سه‌ر سیاسه‌توانانی کورده‌و ه ل ه هه‌رێمی کوردستاندا دیاره ،ئه‌م ئارگومێنت ه به‌سه‌ر ئه‌زمونی کوردانی سوریادا جێبه‌جێ نابێت ،چونک ه ئه‌وان به‌ڕاستیی نموونه‌یه‌کی جیاواز پێشکه‌ش ده‌که‌ن هه‌ربۆیه هه‌موو هێز ه دواکه‌وتووه‌کانی ناوچه‌ک ه دژیانن، به‌وانه‌ی هه‌رێمی کوردستانیشه‌وه. ئەو ،وتی�شی :ل ه دونیای دیموكراسییدا هه‌ڵبژردن هه‌یه ،ئاشکرای ه ک ه زۆری ژماره‌ی کور�سی له
پارملاندا گرینگه ،ئه‌م ه وای کردوو ه ک ه ب ه الی که‌سان و پارتیی سیاسیی هه‌رێمه‌و ه ته‌نها ژماره‌ی کور�سی گرینگ بێت ،ته‌نانه‌ت ب ه الیشیانه‌وه گرینگ نیی ه ک ه چۆن ئه‌م ئامانج ه ده‌پێکن ،بۆیه ده‌بینیت ل ه هه‌ڵبژاردنه‌کاندا ئه‌و هه‌موو ته‌زویراته ده‌کرێت ،دیار ه ئه‌گه‌ر پارتیی سیاسیی ئه‌خالقییه‌ن پابه‌ند بێت ب ه فیکری سیاسییەو ه رێگ ه ب ه خۆی نادات ب ه ڕێگه‌ی ناڕه‌وا ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت. بۆی ه ئه‌و که‌س و پارت ه سیاسییان ه سودیان له ئاستی نزمی تاک و کۆمه‌ڵگ ه بینیو ه و پێویستییان ب ه فیکر و ئایدیۆلۆجیای سیاسیی نیی ه بۆ ئه‌وه‌ی ده‌نگی پێبه‌ده‌ست بێنن .ده‌کرێت پرسیاری ئه‌وه دروست ببێت ک ه ئای ه بۆچی ئه‌و پارت ه سیاسییانه‌ی دروست ده‌بن و وه‌کو ئۆپۆزیسیۆن دێن ه پێشه‌وه هه‌وڵ ناده‌ن ئاستی هۆشیاری و فیکری سیاسیی به‌رزیان هه‌بێت .وه‌اڵمی ئه‌م پرسیار ه ده‌کرێت ئه‌و ه بێت ک ه ئۆپۆزیسیۆن بوون ل ه هه‌رێمی کوردستاندا ب ه شێوه‌ی ڕیاکشنه‌ری دروست ده‌بێت ،واتا ل ه ئه‌نجامی کاردانه‌و ه دروست ده‌بن ،بۆی ه پێش ئه‌وه‌ی بییر ل ه فیکری سیاسیی و ئایدیۆلۆجیا بکه‌نه‌و ه بییر ل ه تۆڵ ه سه‌ندنه‌وه ده‌که‌نه‌و ه له‌و هێزه‌ی ک ه لێوه‌ی دروست بوونه .له الیه‌کی دیکه‌شه‌و ه پارت ه ده‌سه‌اڵتداره‌کان هێنده گه‌نده‌ڵیی و فه‌سادیی به‌ڕێوه‌بردنیان دروست کردوو ه ک ه فیکر و ئایدیۆلۆجیای سیاسیی بە الی که‌سه‌و ه گرینگ نه‌بێت و ئه‌وه‌ی گرینگ بێت چۆنێتی بنبڕکردنی ئه‌و گه‌نده‌ڵیی و فه‌سادییە بێت .بۆ نمونه ،دروست بوونی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان کاردانه‌و ه بوو دژ ب ه یه‌کێتیی بۆی ه زیاتر بییریان له گه‌نده‌ڵیی و فه‌سادیی ئیداریی ده‌کرده‌وه ،ئه‌مەیش وای کرد ک ه فیکر و ئایدیۆلۆجیای سیاسییان نه‌بێت .هه‌مان بۆچونیش سه‌باره‌ت ب ه هاوپه‌یمانیی www.komelge.com
9
NO:25 - Feb 2018
بۆ دیموکرا�سی و دادپه‌روه‌ریش ڕاست ده‌بێت ئه‌گه‌ر بێت و ئه‌وانیش ب ه هه‌مان ڕێگه‌ی گۆڕاندا بڕۆن و بییر ل ه په‌یڕه‌و و پرۆگرامێکی پوخته نه‌که‌نه‌و ه ک ه ب ه ڕونی فیکر و ئایدیۆلۆجیایان ڕون بکاته‌وه ،ب ه تایبه‌تیش له‌به‌رئه‌وه‌ی ک ه چاوه‌ڕوان ده‌کرێت ده‌نگده‌رانی ئه‌م هێز ه زیاتر که‌سانی خوێنه‌وار و ئه‌کادیمیی بن بۆی ه زیاتر ل ه گرینگی فیکر و ئایدیۆلۆجیای سیاسیی تێدهگهن.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ده‌نگی پێبێنن ،بۆی ه بینیمان ل ه یه‌که‌م به‌شداریاندا ل ه هه‌ڵبژاردنی پارملانی کوردستاندا توانیان ۲۵ کور�سی مسۆگه‌ر بکه‌ن .بۆی ه هه‌تا گه‌نده‌ڵیی و نادادپه‌روه‌ریی بنبڕ نه‌کرێت ئه‌سته‌م ه فیکر و ئایدیۆلۆجیا گرینگی هه‌بێت ب ه الی ده‌نگده‌ره‌وه، هه‌ر ئه‌مه‌ش وایکردوو ه ک ه پارت ه ئۆپۆزیسیۆنه‌کان که‌متر بایه‌خ ب ه فیکری سیاسیی بده‌ن.
چەمكی ئۆپۆزسیۆن لە فیکری سیاسییدا واتایەكی قووڵی هەیە خوێندکارەکەی زانکۆی کامبریج ،الیوایە دیین ئاماده‌ییه‌کی بااڵی هه‌ی ه ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستاندا« ،ئه‌گه‌ر بته‌وێت پارتیی ئۆپۆزیسیۆن دروست بکه‌یت ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌و پارت ه بییری عه‌ملانیانه‌ش به‌سه‌ریدا زاڵ بێت هێشتا ناتوانێت ب ه راشکاوان ه هه‌ڵوێستی هه‌بێت به‌رامبه‌ر ب ه دیین، یان ئه‌گه‌ر هه‌ڵوێستی�شی هه‌بێت هه‌ڵوێستێکی شه‌رمنان ه ده‌بێت ،چونک ه کاردانه‌وه‌ی نه‌رێنی به‌رامبه‌ر ب ه دیین ب ه مانای مه‌رگی سیاسیی دێت له کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستاندا .هه‌ر ئه‌مه‌ش وایکردووه ک ه تاڕاده‌یه‌ک رووننیی ه ک ه ئای ه بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان چۆن ده‌یه‌وێت هه‌ڵس و که‌وت له‌گه‌ڵ دییندا بکات ،چونک ه هیچ فیکر و ئایدیۆلۆجیایه‌کی وونی نییه ،ته‌نها ئه‌و ه نه‌بێت ک ه ده‌ڵێن دژی گه‌نده‌ڵیین و دادپه‌روه‌رییمان ده‌وێت ئه‌مه‌ش به‌س ه بۆ ئه‌وه‌ی 10
www.komelge.com
رێبین عبدالرحمن فتاح ،توێژەری سیاسیی- زانكۆی چەرموو ،بۆ گۆڤاری ئازادیی کۆڵگە لەوەدەدوێت کە «چەمكی ئۆپۆزسیۆن لە فیکری سیاسییدا واتایەكی قووڵی هەیە، چونكە خۆی دەبینێتەوە لە هەبوونی بەدیل و جێگراوەیەک بۆ ئەو هێزەی كە دەسەاڵتی سیاسیی بەڕێوەدەبات ،واتا هێزی بەدیل هەمیشە كار لەسەر كەموكوڕییەكانی هێزی بەرامبەری دەكات كە رەنگە هێزی بە پێوانەی هێزی ئەویش نەبێ، بەاڵم ئەمە گرینگ نییە ،ئەوەی كە گرینگە ئەوەیە هێزی ئۆپۆزیسیۆن چۆن دەتوانێت لەسەر هەڵەی پارتیی دەسەاڵتدار خۆی دروست و ئامادە بكات بۆ دەسەاڵتی سیاسیی». ئەو توێژەرە سیاسییە ،ئاماژە بۆ ئەوەدەکات هەر لەسەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە كورد لەڕووی فیکری و سیاسییەوە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
رووحیەتی ئۆپۆزیسیۆن بوونی تیادا هەبووە، چونكە حكومەتە یەك بە دوای یەكەكانی عێراق دژایەتی كوردستانیان كردووە و ئەمەیش واتای ئۆپۆزیسیۆن بووە ،بەتایبەت دژی دەسەاڵتی حكومەتی بەعس تا ساڵی ،١٩٩١بۆیە لەدوای دروستبوونی بۆشایی ئیداری لە هەرێمی كوردستان ،و كاتێك كە بەرەی كوردستانی بووە دەسەاڵتی ئەمری واقیع (.)De facto
لەرووی سیاسییەوە نا كە بەدیلی هێزە دەسەاڵتخوازەكان بوونی هەبێ ،بەڵكو ئۆپۆزیسیۆنی شعبیی و مەدەنیی بوونی هەبووە وتی�شی :لە 1992 /5 /19هەڵبژاردن كراو كە تیادا هەشت لیست بەشداری ئەو هەڵبژاردنەیان كرد لەدروست بوونی حكومەت و دابەشكردنی پەنجا بە پەنجا لەنێوان دوو هێزی بااڵ دەستی وەک یەکێتیی نیشتمانیی كوردستان و پارتیی دێمۆكراتیی كوردستان .لەم كاتەدا ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیی كارا و كاریگەر لەناو حكومەت و دەرەوەی حكومەتیش بوونێكی ئەوتۆی نەبووە ،تەنها بزووتنەی ئیسالمی كوردستان نەب ێ ئەویش لەناو حكومەت نەبوو بەڵكو لەدەرەوەی حكومەت بووە ،ئەویش كاریگەرییەكی واهای نەبووە ،لەبەرئەوەی ئەم
هێزە ئۆپۆزیسیۆنی چەكدار بوونە ،دەكرێت بووترێت ئۆپۆزیسیۆن عقائدی بوونە ،وەكو چۆن نەوشیروان مستەفا دەڵێت»:بزوتنەوەی ئیسالمیی لەو دەمەدا ئۆپۆزیسیۆنێكی سیاسیی نەبوون ،لەبەرئەوەی كە توندڕەو بوون و خواستی بەشدارییكردنیان لە حكومەتی غیرە ئیسالمیی دا نەبووە ،ئەوان لەسەر پێكهێنانی سیستمی سیاسیی بەشێوەی علمانی رازی نەبوون ،چونكە دید و بۆچوونی سیاسیی یان ئاراستەی سیاسییان نەبووە ،لەبەرئەوەی بڕوایان بە چەك بووە ئەویش بە دعم و پاڵپشتی ئیران ».لەدوای ساڵی 1996 و ڕووداوی 31ی ئاب كە پارتیی دەستی بەسەر هەولێردا گرت لەدوای ئەو ڕووداوە بەدواوە شێوەیەك لە دوو ئیدارەی لە هەولێر و سلێمانی هاتە كایەوە .لەو دەمەدا و هەتا ساڵی 2001هیچ جۆرە ئۆپۆزیسیۆنێكی سیاسیی كارا بوونی نەبووە كە ببێتە بەدیلی هێزی بەرامبەر ،تەنها ئۆپۆزیسیۆن چەكدار بوونی هەبووە ئەویش زیاتر لەڕووی فیکریی و عقادیەوە بووە كە دژایەتی تەواوی سیستمی سیاسییان دەكرد. ئەو توێژەرەی زانکۆی چەرموو ،لە رووی فیکری سیاسییەوە ئەو شرۆڤەدەکات کە لەدوای ساڵی -2000ەوە لەهەرێمی كوردستاندا سەریان هەڵداوە»لەرووی سیاسییەوە نا كە بەدیلی هێزە دەسەاڵتخوازەكان بوونی هەبێ ،بەڵكو ئۆپۆزیسیۆنی شعبیی و مەدەنیی بوونی هەبووە وەكو «نێوەندی رەهەند» كە چەند نووسەرێك دید و بۆچوونی خۆیان بەشێوەیەكی ئاشكرا و ڕوون بەرامبەر دەسەاڵتی سیاسیی دەربڕیوە، هەروەها ڕاگەیاندنی ئازاد ،بەتایبەتی دروست بوونی ڕۆژنامەی هاوواڵتی لەدوای ساڵی ،2000 هەروەها دواتر گۆڤاری لڤین و رادیۆی نەوا و www.komelge.com
11
NO:25 - Feb 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
كوردستان پۆست و كوردستان نێت ،كە ئەمانە ئەوەندە بڕی نەكرد تەنها چوار ساڵ بوو دواتر هەموویان غیرە حیزبی بوون و هەوڵیانداوە ئەویش چووە ڕیزی دەسەاڵتەوە. دیوی دووەمی پارتە دەسەاڵتدارەكانی هەرێمی كوردستان پیشان بدەن .و هەروەها دروستبوونی (بزوتنەوەی هەتا كەی ) لە بەرواری 2007 /5 /5لە هەرێمی كوردستان كە بزوتنەوەیەكی مەدەنیی بووە كە هەموو ئەمانە لەدەرەوەی دەسەاڵت بووەنە،بەاڵم لەدوای ساڵی ئۆپۆزیسیۆن ،بەو واتاییەی 2009بەدوای بەتایبەت لەدوای ، 2009 /7 /25 هێزێكی سیاسیی كە خاوەن دیدگا و ڕوئیای سیاسیی لە فیکری سیاسییدا بوونی دیاریكراو بێت دروست بوو كە توانی 25كور�سی هەیە رەنگە بەشێوەیەكی پارملانی بەدەست بهێنێت واتا لە %23دەنگەكانی هەرێمی كوردستان ،ئەم هێزەش بزوتنەوەی ڕێژەیی تا ساڵی 2009 گۆڕان بووە ،كە دواتر بووە پارتێكی معارزەی بوونی نەبووبێت دەسەاڵتی سیاسیی كە سەنگ و قورسایی پارملانیی هەبێت ببێتە جێگراوەی هێزە دەسەاڵتدارەكان لە كوردستاندا». جەخت لەوەدەکاتەوە ،بەشێوەیەكی گشتیی لە رێبین عەبدولرەحمان وتی�شی :لەبەرئەوەی هەرێمی كوردستان ئۆپۆزیسیۆن ،بەو واتاییەی لە پارتە كوردییەكان خەباتیان لەشاخ بووە خەباتێكی فیکری سیاسییدا بوونی هەیە رەنگە بەشێوەیەكی مەدەنیی نەبووە ،بۆیە تجروبە و ممارەسەی ڕێژەیی تا ساڵی 2009بوونی نەبووبێت« ،بەڵکو دەسەاڵتیان نەبووە ،ئەمەش هۆكارێکە بۆ ئەوەی لەدوای ساڵی -2009وە ئۆپۆزیسیۆنێكی سیاسیی كە یەکێتیی و پارتیی هیچ كەمیان نەیان توانیوە ببنە وەكو بزوتنەوەی گۆڕان هاتە كایەوە ،بەاڵم معارەزە و ئەوی تریان بچێتە دەسەاڵت ،چونكە ئەمیش زۆر بەردەوام نەبوو و چووە دەسەاڵت. هەردەم هەدووكیان هەوڵی زیادكردن و زیادبوونی بۆ داهاتوویش لە هەڵبژاردنی داهاتووی پارملانی ێ و بۆچوونی بەرژەوەندنی خۆیانیان داوە و دژایەتی تەواوی ئەو كوردستاندا كە ڕەنگە هێزی نو ێ بێتەكایەوە ،خۆی وەكو بەدیلی ێ و دیدی نو هێز و الیانانەش بوون كە خواستی بە ئۆپۆزیسیۆن نو بوونیان تیادا بووە .هەروەها لە دوای ساڵی 2009دەسەاڵت پیشان بدات ،بەاڵم ئەوەی كە گرینگە بەدوای كە بزوتنەوەی گۆڕان بووە ئۆپۆزیسیۆن ئەوەیە ئەو هێزەی كە لەداهاتوودا دەیەوێت ببێتە لەناو پارملانی كوردستان ،لێرەوە ئۆپۆزیسیۆنێكی هێزی جێگرەوە یان بەدیل چۆن دەبێت و چۆن كارا و كاریگەر دروست بوو ،بەاڵم یەکێتیی و پارتیی كار دەكات .هێزی نوێ باشتر وایە هەڵگری ئەو بە هەموو شێوەیەك دژایەتیان دەكرد ،لەگەڵ خواست و هیوایە بێت كە گەنجان و ژنان هەیانە ئەوەی ئۆپۆزیسیۆن بوونی بزوتنەوەی گۆڕانیش بۆ ژیانی دوا ڕۆژی خۆیان ،بۆیە داهاتوو خواست 12
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
و ویستی هێزە كۆن و نوێیەكان بۆ دەسەاڵت و ھەڵبژاردن و دوای ھەڵبژاردنیش بەم ڕەنگە مایەوە، بەرژەوەندیی دەردەخات ،كە ئایا دەیانەوێت بۆ چ لێرەدا ئەم قۆناغە سەرەتاییە بۆ ئۆپۆزیسیۆن مەبەستێك كار بكەن؟» بوون ،شێوازێکی نا ڕێکخراوی پێەوە دیارە و وای نیشاندەدات کە تاکە ناڕازییەکان بۆ خۆی رادەکێشێت و بەبێ بوونی پەروەردە و رێکخستن دەریان دەخاتە پێشەوە .بێگومان ئەمەیش ئەزموونێکە لە رووی تیۆرییەوە بەم چەشنە باش نەبوو کە مرۆ بتوانێت بیکاتە ھێزی پشتیوان، بەاڵم سەرەڕای ھەموو کوم و کوڕییەکان بزاوتێکی ئۆپۆزیسۆن باش بوو بۆ قۆناغەکە».
بڕوا ستار ،خوێندکاری زانستە سیاسییەکانی- زانکۆی سلێمانیی ،بۆ ئازادیی کۆمەڵگە هێما بۆ ئەوەدەکات»لە بنەڕەتدا ئۆپۆزیسیۆن بزاڤێکە بۆ بەرھەڵستیی دەستەاڵتداریەتیی و نیشاندانی ھەڵە و کەموکوڕیی دەستەاڵت و دانانی میکانیزمی چارەسەرییە بۆ ئەو ھەڵە و کەموکوڕییانەی کە دەستەاڵت دەیھێنێتە کایەوە ،ئەمەیش لە سیستمێکەوە بۆ سیستمێکی تر و لە واڵتێکەوە بۆ واڵتێکی تر دەگۆڕێت .جەوھەری ئۆپۆزیسیۆن بوون لە خودی ئەو تێڕوانینە فیکریانە دایە کە ھەوڵی گۆڕین و باشترکردنی سیستم دەدەن ئەویش لە ڕێگەی ملمالنێی سیاسیی و ئابووریی دەکرێت». ئەو خوێندکارەی زانکۆی سلێمانیی ،ئاماژە بۆ ئەوەدەکات لە ھەرێمی کوردستان ئەزموونی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیی سەرەتا دەگەڕێتەوە بۆ درووستبوونی بزوتنەوەی گۆڕان ،وتی�شی»لە بنەمادا وەک حیزبێکی ئۆپۆزیسیۆن خۆی دەرخست ،ئەمەش بەردەوام بوو تا قۆناغی
بڕوا ،جەخت لەوەدەکاتەوە :لە ئێستادا ھەرێمی باشووری کوردستان بەبێ ئۆپۆزیسیۆن گوزەری حکومڕانیی دەکات ،ئەو حیزبانەی کە لە ڕابردوو ئۆپۆزسیۆن بوون لە ئێستادا لە دەستەاڵتدا بەشدارن و ئەزموونی ئۆپۆزیسیۆنیش تێیدا کۆتایی ھاتووە! لە بری ئەوە ئێستا کۆمەڵگە بە ڕۆحیەتێکی ئۆپۆزیسیۆن جێگەی گرتەوەوە ،تێکۆشانی ژینی شایستە و سیاسەتێکی ئەخالقیی دەکات ،دەتوانیین بە پێودانگی سیاسیی ،ئێستا ئەم قۆناغە ناوبنێین قۆناغی نەبوونی دەستەاڵت و ئۆپۆزیسیۆن ،بە بەڵگەی ئەوەی ئێستا نە دەستەاڵتێکی شەرعیی ھەیە و نە ئۆپۆزیسیۆنێکی رێکخراو و خاوەن پرەنسیپ ،بۆیە باشترین ھەل بۆ ئەوەی باشوور باتوانێت ھەستانەوە لە ژیانی تێکۆشانی سیاسیی خۆیدا بکات ،پەنابباتە بەر رێکخستن و خۆ پەروەردەکردن ،کە دوو میکانیزمی زانستیی و فیکریین بۆ دەربازبوون لە بێ چارەیی و بێ ھیوایی .
www.komelge.com
13
NO:25 - Feb 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
ئایا پێناسەیەک بۆ حیزب هەیە؟
ڕێبوارڕەشید
لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا بە سەدان ئیمایلم بۆ هاتووە کە دەپرسن ئایا کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان چ جۆرە پێناسەیەکی بۆ ”حیزب/ پارت» هەیە .هەروەها کۆمەڵێک پرسیاری دیکەش دەکەن کە ڕاستەوخۆ پێوەندییان بەو وەاڵمەوە هەیە .هەرچەندە لەوەبەر وەاڵمم بە چەندین لەو هاوڕێیانە داوەتەوە ،بەاڵم پێموایە کە وەاڵمی ئەو پرسیارە بە ڕای گشتیی بگەیەنرێت ئاسانترە، چونکە بۆ هەمیشە لەبەر دەستدا دەبێت. کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان تا ئەوڕۆیش پێناسەیەکی نییە سەبارەت بەوەی ”حیزب /پارت» 14
www.komelge.com
چییە ،بەڵکو پرۆگرامێکی گشتیی سەبارەت بە یەکیەتیی نەتەوەیی و پێشخستنی ئەو یەکیەتییە هەیە و نەچووەتە ناو زۆر وردەکارییەوە. لە سەر ئەو بناخەیەش هەر حیزب و پارتێک بە ئەندامی خۆی وەردەگرێت کە خۆی بە حیزب دابنێت بە مەرجێک پێڕەو و پرۆگرامیی لەگەڵ پێڕەو و پرۆگرام و ئامانجەکانی کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان نەکەوێتە دژایەتییەوە ،و هەروەها نازیستیی و رەگەزپەرستیی یان دژ بە ژنان یان پێکهاتەیەکی ئایینی نەبێت. کەواتە هەبوونی حیزبێک لە ناو کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستاندا نابێت بە کرێدیت بۆ بە ڕاستیی حیزببوونیی ،یان لە رووی چوونایەتیەوە باشبوونی .هەروەکو چۆن کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان بەرپرس نییە لە تاوانێک یان خراپکارییەک کە بیکات ،هەرچەندە دۆخێکی وا حەتمەن سەرئەنجامی دەبێت و کۆنگرە بە پێی پێویست هەڵوێستی لەسەر دەگرێت. بەاڵم وەاڵمی ئەو پرسیارە تا ڕادەیەک بە ئاسانیی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
دەدرێتەوە چون نزیکەی هەموو دەوڵەتانی دونیا جۆرێک لە مەرجی پارلەمانییان بۆ ئەوە هەیە کە حیزبێک چییە و دەبێت بە کام مەرجانە بەشداریی لە هەڵبژاردن و حکومەت و ...هتد بکات. لە زانستیی سیاسییشدا با�سی چۆنیەتیی حیزب و ئایدیۆلۆژیای جیاواز و تایبەتمەندیی ”حیزب /پارت» دەکرێت .دیارە ئەو مەرجانە لە زۆربەی دەوڵەتاندا زۆر لێکچوون و لەبەرئەوە مرۆڤ دەتوانێت کۆی هەموو ئەو خااڵنە بکات بە پێناسەیەک بۆ ئەوەی بزانرێت ”حیزب /پارت» چییە.
ئەو حیزبانەی لە ژێر سێبەری حکومەتێک دان ،واتە لە مەترسیی سیاسییدا نیین ،دەبێت ئاماری شەفاف و دروستیان هەبێت نموونە گشتییەکانی ئەو مەرجگەالنە ئەمانەن، واتە بۆ ئەوەی ڕێکخستنێک پێی بگوترێت ”حیزب/ پارت» دەبێت ئەم مەرجانە پڕ بکاتەوە: . 1لە سەر ئاستی ناوچەیەکی دیاریکراو کار بکات و دەبێت بەرنامەکەی خەسڵەتێکی نیشتیمانیی هەبێت و بە پێی ناوەڕۆکی ئەو بەرنامەیەی قابیلی ڕەخنەلێگرتن و شکایەت و لێپرسینەوە و سزادان دەبێت. واتە النی کەم حیزبێک دەبێت مۆتۆڕێکی
پۆزەتیڤی بەرەو رووی باشەدا گۆڕانکار بێت. . 2بەدەنەیەکی /ساختارێکی تەواو دیموکراتیکی هەبێت ،بە واتایەکی دیکە هەڵبژاردنی سکرتێر ،کۆمیتەی ناوەندیی ،جۆرەکانی کۆمیتەی بەڕێوەبردنی جیاواز و هتد .دەبێت لە سەرئەنجامی پرۆسەی دیموکراتیک دانرابن (پێچەوانەی لیستی فیکس و هتد) و جێگۆڕکێی دەسەاڵت و وازهێنان و دووبارە بە ئەندامبوون دڵخوازانە و دوور لە هەر جۆرە فشارێک بێت. . 3ئەندام بە دڵخوازی خۆی و بە خواستی خۆی دوور لە هەر جۆرە توندوتیژیی و ناچارکردن و فریودانێک بوو بێت بە ئەندام .ئەو حیزبانەی لە ژێر سێبەری حکومەتێک دان ،واتە لە مەترسیی سیاسییدا نیین ،دەبێت ئاماری شەفاف و دروستیان هەبێت ،واتە دەبێت هاوواڵتیی ئاسایی بۆی هەبێت بزانێت فاڵن حیزب چەند ئەندامی هەیە ،ڕێژەی ژنان و پیاوان ،ئاستی خوێندەواریی و بەڵگەنامە و پیشە و هتد .ئەم فاکتانە بۆ سیستەمی دیموکراسیی و پێشخستنی سیستەمی دیموکراسیی زۆر گرینگن .تۆماری یاداشتنامە و پرۆتۆکۆڵی هەموو کۆبوونەوە و دیدارێکیش لە چوارچێوەی ئەرکداریی بە شەفافیەتی سیستەمی دیموکراسیی یان ئاوەڵەیە. . 4هەموو ئەندامێک لە نوێترین ئەندامەوە تاوەکو پلەترین بااڵی ئەو حیزبە دەبێت ئابوونەی مانگانە بەردەوام بدەن .هەروەها ئەندامێک بۆی هەبێت واز لەو حیزبە بهێنێت بێ ئەوەی بترسێت کە تەنها لەسەر وازهێنان دووچاری فشاری جیاواز بێتەوە. . 5ئابوونەی حیزب تەنیا دەبێت بە گشتیی لە چوار ( )٤سەرچاوە بێت :یەک :ئابوونەی ئەندامان، دوو :سپۆنسەری رەسمیی دیار و ئاشکرا ،بۆ نموونە www.komelge.com
15
NO:25 - Feb 2018
دووکاندارێک خەرجی کۆنفەرانسێک دەکێشێت لەبەرئەوەی بڕووای بەو حیزبە ،بەو کۆنفرانسەیە، �سێ :ئەو سامانەی لە سەرئەنجامی کۆی ئابوونە و فرۆشتنی بەرهەمی حیزب کۆ دەبێتەوە ،بۆ نموونە پارەی ئابوونە ئەوەندە زۆر بێت کە حیزبێک بتوانێت هوتێلێک بکڕێت و بە ڕەسمیی بە کرێی بدات و بە قازانجەکەی کاروبارەکانی خۆی بەڕێوە ببات ،چوار :ئەو بڕە پارەیەی حکومەت بە پێی یاسای ڕوون و بڕیاری پارلەمان وەکوو کۆمەک بە هەموو حیزبێکی دەدات کە شایستەیەتین. . 6حیزب دەبێت خەرجیی هەموو کاروبارێکی خۆی بە کۆی پارەی ئەو چوار ( )٤سەرچاوەیە بکێشێت. . 7حیزب نابێت بهێڵێت هیچ ئەندامێکی کە لە حکومەت ،وەزارەت ،پارلەمان ،جۆرەکانی بەڕێوەبەرایەتیی و خزمەتگوزاریی بەرپرسیاریی هەبێت و کار بکات ،هاوکات سەرمایەگوزاریی یان کار لە کەرتی تایبەتییدا بکات. هەروەها هیچ کەسێکی نزیکی�شی وەکو هاوسەر ،خوشک و برا ،منداڵ ،ئامۆزا و پورزا و هاوڕێی نزیک ،هاوکات سەرمایەگوزاریی یان کار لە کەرتی تایبەتییدا بکەن .هەمان ئەو کەسانە بۆیان نییە لەو کاتانەدا کە پۆستی ڕەسمییان هەیە سەهمیان لە سەرمایەگوزارییدا هەبێت. . 8حیزبێک بۆی نییە کە رێکخراوەی نهێنیی، چاالکیی پەنهان و شاردراوە ،میلیسیا و چەکدار و چەک و تەقەمەنیی هەبێت .هەروەها بۆی نییە 16
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەستتێوەردانی ڕاستەوخۆ و ناراستەوخۆ لە کاروباری حیزب و الیەنەکانی دیکەدا بکات. . 9ئەندامانی سەندیکا و ڕێکخراوە پیشەییەکان و ڕێکخراوە مەدەنییەکان بۆیان هەیە ئەندام یان الیەنگری هەر حیزبێک بن کە دەیانەوێت ،یاخود لە هەڵبژاردندا دەنگ بە هەر کەس و الیەنێک بدەن کە دەیانەوێت ،بەاڵم هیچ حیزبک بۆی نییە بیانکات بە ئەڵقەیەک /شاخەیەک یان بەشێک لە خۆی .سەندیکا و نفوزی ڕێکخراوە پیشەیی و مەدەنییەکان دەبێت بە تەواویی بن. سەربەخۆ رێکخراوە مەدەنیەکان سەندیکاکان و دەبێت لە پێڕەوی و ڕێسایان بۆ خۆیاندا میکانیزم سەرپێچیی لەو جۆرە دانابێت و ڕێگریی لە قۆرخی لەو شێوە بکەن. . 10حیزبێک بە هیچ شێوەیەک نابێت لە جۆرەکانی دزیی ،تااڵنیی ،گەندەڵیی ،قاچاخچیەتی، بەرتیل ،نیپۆتیزم /خزمخزمێنە ،نایاساییکردنه‌وه بگلێت. دەبێت لە یاسای گشتییدا سزای دیار بۆ ئەو جۆرە تاوانانە دیاری کرابن .بۆ نموونە لێستاندنەوەی مافی وەزیریی و پەرلەمێنتاریی و فەرمانبەریی و هەموو ئەو مافانەی پێوەندییان بەو پۆستەوە هەیە. . 11ئەندامی حیزب تەنیا کاتێک کە پۆستی ڕەسمیی لە حکومەتدا هەبێت بۆی هەیە مووچە لە سەر حیسابی سامانی نەتەوەیی وەربگرێت .کاتێک
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
حیزبێک ژمارەیەک کادێری بۆ بەڕێوەبردنی کار و باری خۆی پێویست بێت ئەوا دەبێت لە پارەی حیزب خۆی مووچەیان بداتێ ،نەک لە سامانی نەتەوەیی .هەروەها گرینگە هەموو حیزبێک لە ڕووی ئابوورییەوە سەربەخۆ بێت .هەر حیزبێک لە رووی ئابوورییەوە سەربەخۆ نەبێت بێ ئەمالوال دەبێت بە پاشکۆی الیەنی دیکە و لەبەرئەوە پێناسەی سەرەکیی ”حیزببوون « نایگرێتەوە.
لە جیهانی سێدا حیزب زۆرن کە پەروەردەی سیاسیی نیشتیمانییان نییە.
. 12هیچ حیزبێک نابێت بە هیچ شێوەیەک ڕێگا بە ساختەچیەتیی و گزیی لە هەڵبژاردندا بدات، بە پێچەوانەوە دەبێت هەموو جۆرە زەمینەیەک بۆ بەئەنجامگەیاندنی پرۆسەیەکی خاوێن و دروست لە هەڵبژاردن خۆش بکات. ڕۆشنە حیزب وشەیەکی عارەبییە و هێندەی من ئاگادارم ٢٦جار لە قورئاندا هاتووە و بە گەلێک مانای جیاواز دێت ،یەکێک لەو مانایانە ئەوەیە کە لێرە مەبەستە ،واتە کۆی خەڵکێک بۆ خستنەگەڕی بەرنامەیەک .دەنا لە دونیادا زیاتر سوود لە وشەی ”پارت /پارتی» وەردەگیرێت. دیارە لە دونیای ڕۆژهەاڵتیی و ڕۆژئاوای دیموکراسییدا جیاوازیی بنەڕەتیی و پرینسیپیی
زۆر هەیە ،بۆ نموونە لە دونیای دیموکراسییدا خەڵک بەرنامە و کردار و ساختاری دیموکراتیک و شەفافیان بە الوە گرینگە ،بەاڵم لە دونیای ڕۆژهەاڵتییدا کەسان هەن لە حیزبێکدا دەبن بە ئەندام لەبەرئەوەی کەسێکی خۆشەویستیان لەو حیزبەدا بووە یان لەو پێناوەدا گیانی سپاردووە. خەڵک زۆر هەن کە ئەسڵەن خوێندەوارییان نییە و تەنیا بە سەلیقەت و لە ڕێگای وەفاداریی بە گوایا ڕێبازی کەسێک دەبن بە ئەندامی حیزبێک. هەروەها گوێ بەوە نادرێت حیزبێک چەند ”حیزبە» و چەند بە جیددی مۆتۆڕی کۆمەڵگایەکە و چەند نەخ�شی لە پێشخستن و گۆڕانکاریی پۆزەتیڤدا هەیە. لە جیهانی سێدا حیزب زۆرن کە پەروەردەی سیاسیی نیشتیمانییان نییە یان بەرپرس و ئەندامانیان لە دەرەوەی پێڕەو و پرۆگرام و پرینسیپدا هەڵسوکەوت دەکات. لەبەرئەوە لە زۆرینەی واڵتانی دیموکراتیکدا ئەو خااڵنەی سەرێ بە پێی یاسای حیزبەکان و یاسای بنەڕەتیی گشتیی و یاسای تایبەتیی وەکو پێشمەرج بۆ وەرگرتنی مۆڵەتی حیزبایەتیی ،یان بە مانایەکی دیکە وەکو پێناسەیەک بۆ «حیزبوون» هەن. بێلەوەش بەربەستێکی ڕێژەیی ،بۆ نموونە چوار دەرسەد 4 %یان زیاتر دانراوە بۆ ئەوەی بتوانێت ببێت بە حیزبی پارلەمان. هەروەها ڕێژەیەکیش بۆ تۆمارکردنی ژمارەی ئەندامان ،دیارە ژمارەی راستەقینە ،نەک ناوی دروستکراو و هەڵبەستراو. بەو هیوایەی بەشێک لە وەاڵمم بەو پرسیارە دابێتەوە. www.komelge.com
17
NO:25 - Feb 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
رشۆڤه
کۆتایى گەمە ،لە پێش ڕیفراندۆمەوە بۆ پاش ڕیفراندۆم
هاوارموحەمەد
یەکەم :کۆنتێکست: یەک :لە سەدەى نۆزدە و بیستدا �سێ کوچکەیەک هەبوو :ئیمپریالیزم ،ناسیۆنالیزم، ئینتەرناسیۆنالیزم .ئیمپریالیزم پرۆژەى داگیرکارى دەوڵەتانى زلهێزى واڵتانى جیهانى یەکەم بوو، ناسیۆنالیزم لە واڵتانى جیهانى سێیەمدا گەشەى کرد کە بزووتنەوەى ڕزگاریخوازیى نیشتمانى بوو، هەر کاتێکیش دەگەیشت بە سەرکەوتن ،نەتەوەى سەردەست خۆیان دەسەپاند و کۆى پانتاییە جوگرافییەکەیان لە چوارچێوەى دەستووریى و 18
www.komelge.com
سەروەریى تۆکمەدا کۆدەکرەوە ،ئینتەرناسیۆنالیش پرۆژەى واڵتانى جیهانى دووەم بوو کە خەباتى دەکرد چین و نەتەوە چەوساوە و ژێردەستەکان لە چوارچێوەى خەباتێکى جیهانیدا ،دژ بە پرۆژە ئیمپریالیستییە گەورەکان ،کۆبکاتەوە .دیارە لە نەزمى نوێى جیهانیدا ئەم سێکوچکەیە الواز بووە. جیهانگیرى بووە واقیعێکى سەروو-دەوڵەتى ،کە هەم ئیپمرپالیزمى گۆڕى بۆ جۆرێک ئیمپراتۆریەت، هەم سنوورى دەوڵەتانى تێپەڕاند و هەمیش ئینتەرناسیۆنالی�شى پەرتوباڵو کردەوە .جیهانگیرى بە پێچەوانەى ئینتەرناسیۆنالەوە ،لۆکاڵەکانى لە دۆخێکى جیهانیدا نەتواندەوە ،بەڵکو خۆى بۆ سەر ئاستى لۆکاڵەکان وردکردەوە .لەم لۆژیکەدا ،جیهانى- لۆکاڵى ،یان گشت-بەش ،جێگیریى خۆیان لەدەستدا. ئیدى هەر نەتەوەیەکى ژێر دەست ،هەر گروپ و وردە شوناسێکیش دەتوانێت زەق ببێتەوە و داواى دانپێدانان بکات ،تەنانەت لەسەر ئاستى خێڵ و شێوەزمان (دیالێکت)ـێکیش .بەمانایەکیتر ،کاتێک شوناسە گەورەکان شکست دەهێنن ،شوناسە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
بچووکەکان خۆیان زەق دەکەنەوە .بۆ نموونە کورد لە چوارچێوەى عێراقدا لە ئۆتۆنۆمییەوە بۆ فیدراڵى چوو ،پاشانیش بەرەو داواى سەربەخۆیى .عێراق وەک دەوڵەت- لەچوارچێوەى کوردستانیشدا ناوچەیەکى وەکو نەتەوەیەک، “هەورامان” جاروبار دەیەوێت باس لە ئۆتۆنۆمى بکات .لەم سااڵنەى دواییدا لەسەر ئاستى ئایین ،چوارچێوەیەکى سەروەرى کاکەیى و ئێزیدى و زەردەشتى و مەسیحى و هیتر، داواى دانپێدانانیان دەکرد .زەقبوونەوەى شوناسە بوو بۆ کۆکردنەوەى ئێتنیکى و مەزهەبى و کۆمەاڵیەتییەکان ،بە ماناى چەندین نەتەوە و زمان و بەهێزبوونى هەستى ناسیۆنالیستى و ئینتیماى نەتەوەیى نییە ،بەڵکو بە ماناى شکستى دەوڵەت -مەزهەبى جۆراو جۆر نەتەوەیە کە بڕیاربوو هەموو ئەم جیاوازییانە کۆبکاتەوە ،بەاڵم لەبرى ئەوەى کۆیان بکاتەوە، سەرکوتیکردن ،ئێستایش جیهانگیرى دۆخێکى ڕەخساندووە کە ئەم سەرکوتکراوانە بێنەوە سەرێ دوو :لە جیهاندا نزیکەى 200دەوڵەتى (ئەم باسە ڕەهەندى دیکەى نێگەتیڤ و پۆزەتیڤى نەتەوە هەیە ،لە کاتێکدا 800زمانى نەتەوەیى هەیە، هەیە ،بەاڵم لێرەدا دەرفەتى ئەوەمان نییە). ئەمەیش واتاى ئەوەیە دەوڵەتان لەسەر بنەماى فرە نەتەوەیى پێکهاتوون نەک تاک نەتەوەیى. عێراق یەکێکە لەو دەوڵەتانە .عێراق وەک دەوڵەت- نەتەوەیەک ،چوارچێوەیەکى سەروەرى بوو بۆ کۆکردنەوەى چەندین نەتەوە و زمان و مەزهەبى جۆراو جۆر .بە گوێرەى پرۆژەکانى سەدەى بیستەم دەبوو دەوڵەت ،یەکێتیى زمانى و کولتوورى ،لە ڕێگەى دەستوور و پەروەردە و تۆلێرانسەوە ،ئەگەر ئەمە سەرینەگرت لە ڕێگەى هێزەوە ،بسەپێنێت .عێراق بۆ ئەم ئامانجە ،بەردەوام بە دۆخى نالەباردا تێپەڕیوە، تاوەکو دەگات بە هەڵوەشانەوەى دەوڵەتە قەومى- سوونییەکەى بەعس لە 2003دا .لەو کاتەیشەوە تابلۆی هونه‌رمه‌ند ئۆگین دیالکروا – ئازادی تاوەکو ئێستا عێراق چوارچێوەکانى خۆى بۆ دروست ڕاب هڕایه‌تی گه‌ک ده‌کات – ١٨٣٠سه‌رده‌می ناکرێتەوە“ .عروبە” بنچینەى عێراقى پێش 2003 ناسیونالیزم له‌ئه‌وروپا بوو“ ،مەزهەب” بنچینەى عێراقى پاش 2003ــیە. عێراقى ئێستا مەزهەبییە و چیتر لە دابەشبوونەکانى www.komelge.com
19
NO:25 - Feb 2018
ناوچەکەیش ناسیۆنالیستیى پەتیى نین ،بەڵکو مەزهەبین .ئایدیۆلۆژیاى عروبە لە بەرامبەر مەزهەبدا شکستى هێنا ،ئەمە شکستى دەوڵەت نەتەوەیش بوو .شکستى ناسیۆنالیزم بە ماناى نەمان و مردنى هەست و ئینتیماى نەتەوە نییە ،بەڵکو بە ماناى تێکچوونى ئەو چوارچێوە دەستوورییەیە کە دەیتوانى زیاتر لە نەتەوە و مەزهەب و زمانێک کۆبکاتەوە و خۆی بەسەریاندا بسەپێنێت .هەر لەم کۆنێکستەدا بوو کە “بزووتنەوە ڕزگاریخوازییە نەتەوەییەکان” سەریانهەڵدا و کوردیش یەکێک بوو لەوانە .ئێستا کە دەوڵەت-نەتەوە ،الیەنیکەم لە ڕۆژهەاڵتى ناوەڕاستدا ،شکستى هێناوە ،واتاى ئەوەیە بزووتنەوەى ڕزگاریخوازیى نەتەوەیش ئەو سەنگ و قورساییەى نامێنێت کە هەیبوو. �سێ :کاتێک دەڵێین دەوڵەتى نەتەوە شکستى هێناوە ،واتاى ئەوەیە دۆخى جەنگ لەناوخۆدا زاڵ دەبێت .سەدەى بیست کە سەدەى دیاریکردنى سنوورەکانى قەڵەمڕەوى و سەروەرى دەوڵەتەکان بوو ،جەنگە دەرەکییەکانی�شى بەخۆیەوە بینى. دەوڵەتانى دراو�سێ لەگەڵ یەکدیدا دەکەوتنە جەنگەوە و بگرە جارى واهەیە لە سنوورى جەنگى دوو دەوڵەتیش تێدەپەڕى .لەم دۆخەدا ناڕەزایەتییە ناوخۆییەکانیش بە زەبروزەنگ کپ دەکرانەوە ،یان هەندێکیان لە ڕێگەى کودەتاوە دەسەاڵتەکانیان دەگۆڕدران .بەاڵم لە کۆتاییەکانى سەدەى بیست و سەرەتاى سەدەى بیست و یەکدا ،سەقامگیرى ناوخۆ تێکدەچێت و جەنگە ناوخۆییەکان زەق دەبنەوە ،لە کاتێکدا جەنگى دەرەوەیش (بە زۆرى) چیدى لەنێوان دوو دەوڵەتدا نییە ،بەڵکو لەنێوان دەوڵەت و هێزێکى نا-دەوڵەتی دایە کە زۆرجار بە هەق و ناهەق بە تیرۆریست لە قەڵەم دەدرێن. زاڵبوونى دۆخى جەنگ لە ناوخۆ دەرەنجامى 20
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
شکستى کارگێڕى و سەربازى و پەروەردەیى و ئاشتیى کۆمەاڵیەتییە ،ئەمەیش هیچ دەاللەتێکى نییە جگە لە شکستى دەوڵەت -نەتەوە .زاڵبوونى دۆخى جەنگ مانایەکى زۆر سەرەکیى هەیە ،ئەویش گۆڕانى بارى دەوڵەتە لە دەوڵەتى یاساوە بۆ دەوڵەتى ئاساییش ] ئەمن[ .لە دەوڵەتى ئەمندا دۆخى ئاوارتە زاڵ دەبێت و بەردەوامیش درێژ دەکرێتەوە ،بە قەولى بنیامین، خۆى دەبێتە ڕێسا.
بە گرتنەوەى شارى ڕەققە، وەک بڵێى پێماننایە نێو قۆناغى پۆست- داعشەوە".پۆست" بە ماناى "دابڕان" نییە چوار :بە گرتنەوەى شارى ڕەققە ،وەک بڵێى پێماننایە نێو قۆناغى پۆست-داعشەوە“ .پۆست” بە ماناى “دابڕان” نییە ،بەڵکو بە ماناى ئەوەیە خۆى نامێنێت ،بەاڵم سێبەر و کاریگەرییەکانى هەر دەمێنێت بەسەر ئاراستەى ڕووداوەکانەوە .قۆناغى داعش قۆناغى کۆبوونەوەى هێزە جیهانییەکان و خێراکردنى پرۆژە گەورەکان بوو .کۆبوونەوەى هێز، واتە بەشێکى زۆرى هێزەکانى دنیا لەم ناوچەیەدا کۆبوونەوە و کردیانە گۆڕەپانى جەنگ و ملمالنێى خۆیان .زۆربەى هەرە زۆرى واڵتە گەورەکان ڕۆڵیان هەبوو لە عێراقى دواى سەدام حسێن ،بەهارى عەرەبى ،جەنگى ناوخۆى سوریا ،جەنگ دژى داعشدا .هەندێک توێژەر کۆبوونەوەى ئەم هێزانە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
وەک ئامادەکاریى دەبینن بۆ جەنگى گەورەتر. هەرچۆن هەبێت ،واتاى ئەوەیە زیاتر لە یاریکەرێک لەم ناوچەیەدا هەیە کە خەریکى پرۆژەکانى خۆیانن و پێناچێت هیچیان پرۆژەى ناسیۆنالیستى پەتیى بن .ئێران پرۆژەى هیاللى شیعى درێژە پێدەدات و هەنگاوى گەورەى هەڵناوە؛ ئەمریکا بە قەرزارکردنى ئەم واڵتانەى لەمەڕ خۆمان دەیەوێت پرۆژەى نیولیبراڵیزم درێژ بکاتەوە و بازاڕى چەک گەرم بکات؛ ڕوسیا خەونى ئیمپراتۆریەتێکى هەیە کە بە قەولى “ئەلیکساندەر دیۆگین” نا-ئیمپریالیستییە؛ تورکیا خەون بە سوڵتان سلێمانەوە دەبینێت ،بۆ ئەمەیش هەوڵدەدات ئەوروپا بە لێشاوى پەنابەر بترسێنێت و کوردەکان سەرکوت بکات؛ سعودییەیش دەیەوێت سوونەکان کۆبکاتەوە و لە یەمەن ئێران تێکبشکێنێت؛ لەوالیشەوە یەهودییەکان نەخشەى ئیسرائیلى گەورەیان لەسەر مێزەکەیان داناوە .ئەم پرۆژانە ناسیۆنالیستى نین ،بەڵکو دوو دیوویان هەیە :لە ئاستى نێودەوڵەتیدا ئیپمراتۆرین ،لە ئاستى هەرێمیدا مەزهەبین .داعش زەقبوونەوە و بەرکەوتنى ئەم پرۆژانەى خێرا کرد .ئێستا کە خەریکە دەگەینە قۆناغى پۆست-داعش ،هەریەک لەم پرۆژانە هەوڵ دەدات خۆى بچەسپێنێت. دووەم :تێکست: یەک :لە دواى ڕوخانى بەعسەوە ،کوردى باشوور و ،لە سەرهەڵدانى شۆڕ�شى سوریایشەوە (کە دواتر شەڕى ناوخۆى لێکەوتەوە) کوردەکانى ڕۆژئاڤا ،وەک گەمەکەرێکى هەرێمى لە ڕووداوەکاندا دەرکەوتن. کوردستانى باشوور هەر لە سەرەتاوە خۆى کردە بەشدار لە بونیاتنانەوەى عێراقدا کە گوایە دەبێتە عێراقێکى دیموکرا�سى ،چونکە چاوەڕوان دەکرا بەرنامەى ئەمریکى عێراق بەڕێوە ببات .دواتر بینیمان
عێراقێکى ناسەقامگیر و بێ ئاساییش هاتە ئاراوە کە لە ڕادەبەدەر مەزهەبى بوو .نەتەوەپەرستە سووننەکان کە زیاتر لە هەشتا ساڵ حوکمى عێراقیان دەکرد ،دەسەاڵتیان لەدەستچوو ،شیعەکان ،بە کۆنە قینەوە ،کەوتنە قەرەبووکردنەوەى سااڵنى ڕابردوویان .کورد دەیویست خۆى لەو ملمالنێیە بپارێزێت ،بەاڵم زیاتریش لە شیعەکانەوە نزیک بوون، چونکە بەرژەوەندى ئابوورى و دەسەاڵتخوازییان لەگەڵ یەکتردا هەبوو .کاتێک دەرکەوت عێراق زیاتر بەرنامەى ئێرانى بەڕێوەى دەبات نەک ئەمریکى، کورد لەبەرامبەردا لە ئەمریکا نزیک بوویەوە ،بە ئومێدى ئەوەى پێگەیەکى بەهێزى بۆ دابین بکات. لەئاستى پەیوەندیى هەرێمیشدا پارتى دیموکرات پاڵى دا بە تورکیاوە و یەکێتیى نیشتمانیش بە ئێرانەوە. ئەوەی�شى هەر هەموویانى ،بە بەرنامەى خۆیانەوە، پێکەوە کۆدەکردەوە بەرژەوەندییە ئابوورییەکان بوو .بە درێژایى ئەو سااڵنەى پێشوو کوردى باشوور وەک نوێنەرى ناسیۆنالیزمى کوردى خۆى ناساند ،بە بێ ئەوەى خاوەنى هیچ پرۆژەیەکى جددى نەتەوەیى یان نیشتمانى یان سیا�سی بێت .عێراقى نوێى الوازى نەکردە دەرفەت بۆ قایمکردنى پێگەى کورد و بەرەوپێشبردنى دۆزەکەى ،بەڵکو کردى بە هەل بۆ چەسپاندنى زیاتر دەسەاڵتى حزبى ،وەرگرتنى پۆست ،فرۆشتنى نەوت (بە یاسایى و نا-یاسایى، لەگەڵ عێراق یان بە بێ عێراق) ،تاکڕەویى ناوخۆ. لە ئاستى ناوخۆش ،دەسەاڵتدارانى باشوور هیچ بەرنامەیەکى نیشتمانییان نەبوو بۆ یەکخستنى کارگێڕى ،دروستکردنى سوپاى نیشتمانى، بەهێزکردنى دامەزراوەکان ،کەمکردنەوەى جیاوازیى چینایەتى و دابینکردنى الیەنى هەرە کەمى عەدالەت ،کەمکردنەوەى کەلێنى نێوان دەسەاڵت و خەڵک .خەمى سەرەکییان دەستەبەرکردنى www.komelge.com
21
NO:25 - Feb 2018
ئاسایی�شى حزبەکانیان ،سەرکوتکردنى ناڕەزایەتى، هێنانى کۆمپانیا نەوتییەکان ،پرۆژەى بارزگانى و سەرمایەداریى (زۆربەیان بە نا-یاسایى) بوو .ئەم لۆژیکە دواجار گەیشت بە داخستنى پەرلەمان و شکستى چاکسازى. لە ڕۆژئاڤا دۆخەکە جۆرێکى دیکە بوو .ئەوان لە جەنگى ناوخۆى سوریادا ،هەر زوو هەوڵیاندا گەمەى ستراتیژى بکەن ،لەمەیشدا ئەزموونى پەکەکە ڕۆڵى سەرەکى هەبوو .ڕۆژئاوا هەر لە بنەڕەتەوە گوتارى ناسیۆنالیزمى کردە ئامانجى دووەم .ئامانجى یەکەم دروستکردنى فۆڕمێکى حوکمڕانى و بەڕێوەبردن بوو کە بتوانێت هەم لە ناوخۆدا تۆکمەبێت و هەم لە ڕووداوە هەرێمییەکاندا نەخ�شى هەبێت .بۆ ئەوەى بتوانێت ئەمە بکات دەبوو بیزانیایە چۆن لە جوگرافیادا بجوڵێتەوە. بۆ ئەوەى پۆلێنیش نەکرێت ،نە خۆیان لەسەر پەکەکە ساغ کردەوە ،نە لەسەر دەسەاڵتى سوریا ،نە لەسەر داعش ،نە لەسەر هیچ هێزێکى ناوچەکە .لە ناوچەکانى خۆیاندا ،سوپاى لە خەڵکى دروست کرد و پەیتا پەیتا پێشڕەویی کرد؛ ڕۆحیەتى دەستەجەمعى ،بە جۆرێک تاکڕەوى و بڕیارى سەنتراڵیشەوە ،پەرەپێدا .بە مانایەکى تر ،یەپەگە لە سەرووى خەڵکەوە خۆى نەسەپاند ،بەڵکو لە ناو خەڵکەوە کارى کرد .ژن لە سیاسەت و بەڕێوەبردن و جەنگدا بووە کارەکتەرێکى سەرەکى .لە جەنگیشدا دژ بە داعش و هێزەکانى دیکە ،هەوڵیدا ڕاستەوخۆ زیان لە بەرژەوەندى ستراتیژیى زلهێزەکان نەدات. کاتێک پەالمارى کۆبانێ درا ،ڕۆژئاڤا بەرەنگارییەکى هاوشێوەى تەڕوادەى کرد ،بەبێ ئەوەى دواجار داگیر بکرێت .ئەو بەرەنگارییە جوامێرانەیە بووە هۆى بەدەستهێنانى پشتیوانیى نێودەوڵەتى بۆ ڕۆژئاڤا، بەم جۆرە سەرەتا لە هێڵى ناتۆ نزیک بوویەوە و 22
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
توانى کۆمەک و چەک بەدەستبهێنێت ،دواتریش ئەمریکا کردییە هاوپەیمانێکى خۆى لەناوچەکەدا، یەکەکانى سوپاى سوریاى دیموکراتی�شى بەجۆرێک داڕشتەوە کە الیەنیکەم تا تەواوبوونى جەنگ دژى داعش ،دەستەبەرى بەردەوامى ئەو پەیوەندییە نێودەوڵەتییە بکات (هەڵبەت دەشێت لە هەر ئان و ساتێکدا ئەمریکا پشت بکاتە ڕۆژئاڤایش، بە تایبەتى ئێستا کە ڕەقە کۆنترۆڵکراوەتەوە، مەتر�سى داهاتووى سوریا لەنێوان دەوڵەتى سوریا و کوردەکاندا دەبێت ،چونکە بێگومان دەوڵەت دەیەوێت هەموو خاکەکەى پێش سەرهەڵدانى جەنگ بەدەستبهێنێتەوە) .لەپاڵ ئەمانەیشەوە، ڕۆژئاڤا لەجیاتى ئەوەى دەوڵەت لەنێو دەوڵەتدا ڕابگەیەنێت ،سیستەمى کانتۆنى ڕاگەیاند ،واتە لە جیاتى سەربەخۆیى ،پەیڕەوى لە “خۆ-سەریى دیموکراتى” کرد .بە بڕواى مایکڵ هارت ،فەیلەسوفى دیارى چەپى نوێ ،گرنگترین گۆڕانێک کە لە کوردستاندا هاتبێتە ئاراوە گۆڕانى ئامانجى خەباتى کورد بوو لە ڕۆژئاڤا ،لە ڕزگاریخوازیى نیشتمانییەوە بۆ “خۆ-سەریى دیموکراتى”. دوو :تێکستى باشوور جیاواز بوو .لە ماوەى 26ساڵى ڕابردووى هێزەکانى باشووردا ،دوو حزبى دەسەاڵتدار ،هیچ کات دەرفەتى یەک ئیدارەیى و یەک ئیرادەییان نەدا“ .یەکڕیزى” بەردەوام وەک دروشم حزورى هەبووە ،هەر شتێکیش وەک دروشم بە زەقى حزورى هەبوو ماناى وایە ئامادەییەکى واقیعی نییە .تەنانەت لە وەختى حکومەتى بنکەفراوانیشدا و بگرە لە پەرلەمانى بەغدایشدا ،ئەم یەکڕیزییە پڕبوو لە شلۆقى و دژیەکى. بۆ هەریەکێک لەم حزبانەى باشوور “یەکڕیزى” ئەوەیە هەمووان بچنە ڕیزى ئەو .بە هەرحاڵ لە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
سەردەمى دروستبوونى بزووتنەوەى گۆڕانەوە تا کاتى ڕیفراندۆم ،دوو ڕەوت بە ڕوونى دەبینرا :ڕەوتێک لەسەر هەموو ئاستەکان محافەزەکار ،داخراو، تەقلیدى کە سەرجەم پێگەکانی داگیر کردووە و بە جۆرێک نوێنەرایەتى سەرمایەداریى خێلەکیى نەوتى کوردى دەکات؛ ڕەوتێکى ئۆپۆزسیۆن کە نوێنەرایەتى چاکسازیى و گۆڕانکاریى مەدەنى و پەرلەمانى دەکات (بەبێ ئەوەى بوێرى هیچ هەنگاوێکى پراکتیکیى هەبێت) .ئەم دابەشکارییە لە کۆبوونەوە و بڕیار و بانگەشەکانى ڕیفراندۆمیشدا هەر هەبوو، ئەگەرچى ڕەوتى دووەمیان هەڵوێستى ڕوونى نەبوو دەربارەى “بەڵێ” یان “نەخێر” .بەهۆى نەبوونى ئەم هەڵوێستە ڕوونەوە بوو کە بەرەیەک دروست دەبێت دەیەوێت خۆى ڕادیکاڵتر پیشان بدات ،بۆ ئەمەیش یەکەمجار هێزى خۆى “لە نەخێرى گەورە”دا تاقى کردەوە ،بەاڵم شکستى هێنا .دواجار ڕیفراندۆم کرا و هەمووانیش دەیانزانى دۆخەکە مەترسیدارە، بەاڵم کەس مەترسییەکانى بە جددى وەرنەگرت. چەند ڕۆژێک لەمەوپێش وتەبێژى یەکێتى نیشتمانى وتى “ئێمە وەهامان نەخەماڵندبوو کە مەسەلەکە ئاوا سەخت دەکەوێتەوە” .لە کاتێکدا بەرپر�سى پەیوەندییەکانى حزبەکەیان لە واڵتانى جیاواز لە ئاستى ئەم مەترسییانە بەردەوام ئاگاداریان کردبوونەوە .دواتر چى ڕوویدا؟ هەڵبەت کە پارتى و یەکێتیش زۆرباش دەیانزانى دەبێت بکشێنەوە، چونکە هەر لە بنەڕەتەوە گرەوەکەیان لەسەر ئەو ناوچانە بوو کە پێیاندەوترێت “ناوچەى جێناکۆک”. خۆیشیان لە کۆبوونەوەکانى دواى ڕیفراندۆمدا و دواجار لە کۆبوونەوەى “دوکان”ـدا بەم بڕوایە گەیشتن .بەاڵم دۆخەکە بەو جۆرە نەچووە پێش کە ئەوان چاوەڕوانى بوون. ئەوەى ئەم گەمەیەى تێکدا هەندێک بەرگرى
و شەڕ بوو لەالیەن چەند بەرپرسێکى یەکێتییەوە کە هەر زوو پارتى بە هاندان و ڕوماڵێکى بەفراوانى میدیا گەورەکانى ،ئەمەى وەک هەل قۆستەوە و، هۆکارى پاشەکشە و بەدەستەوەدانى کەرکووکى بەسەر باڵێکى دیکەى یەکێتیدا شکاندەوە ،بەمەیش خۆى لە دۆخەکە هێنایە دەرەوە .لە ڕاستیدا یەکێتى گەمەیەکى کوشندەى لەگەڵ پارتیدا کرد ،بەاڵم پارتیش گەمەیەکى زیرەکانەى لەگەڵ یەکێتیدا کرد. باڵى بنەماڵەى دەسەاڵتدارى ناو یەکێتى ،لە پشتى پارتییەوە بڕیارێکى دیکەى دا و بە جۆرێک خۆی لە خنکان لەنێو گوشارەکانى دواى ڕیفراندۆم ڕزگارکرد؛ پارتیش بۆ ئەوەى شکستى کۆى سیاسەتەکانى خۆى لە کەرکوک و کوردستان و بە تایبەتیش دەرەنجامەکانى ڕیفراندۆم دابپۆ�شێ ،هەموو شکستەکانى تەرجەمەى شکستێکى سەربازیى کرد. بە مانایەکى تر ،پارتى هەموو شکستەکانى دەیان ساڵى ڕابردووى لە بوارەکانى کارگێڕى ،سیا�سى ،دیبلۆما�سى، ئابووریدا ،لە یەک شکستى ئەم دواییانەدا کورت کردەوە :شکستى سەربازیى لە کەرکوک .ئۆباڵى ئەم شکستە سەربازییەی�شى بەسەرخۆى نەهێنا، بەڵکو گۆزەکەى لەسەرى یەکێتیدا شکاند .لە ڕوماڵە میدیاییە گەورەکەیشیدا سەرنجى لەسەر کشانەوەى هێزەکانى خۆى لە ناوچەکانى شەنگال و مەخمور البرد و فۆکە�سى زۆر گەورەى خستە سەر کەرکوک .یەکێتیش بۆ ئەوەى گزییەکەى خۆى ڕاست بکاتەوە و ڕووى خۆى الى کورد و کەرکوکییەکان سپى بکاتەوە ،تەقسیرى نەکردووە لەوەى کەرکوک و دوزخورماتوو وەکو شامى شەریف نیشان بدات ،لە کاتێکدا هەمووان دەزانن کە دەیان ماڵ سووتێنراون و سەدان ئااڵى حەشدى شەعبى هەڵکراون و مەترسیش لەسەر کۆى ئەو خەڵکانە هەیە کە ڕۆژێک وەک کوردێک ،ناڕەزایەتییان دژ بە حەشد و www.komelge.com
23
NO:25 - Feb 2018
سوپاى عێراق دەربڕیبێت ،بە تایبەتیش ئەوانەى کە وەک چەکدارى خۆبەخش ئامادەى بەرگرى بوون. �سێ :شکستى ڕیفراندۆم پێویستى بە فاڵگرتنەوە نەبوو ،هیچ کەسیش پێویستى بە “شاسوار بڵێت عەبدولواحید” نەبوو تا پێمان من “هۆ خەڵکینە ،ئێوە نازانن ،بەاڵم و دەزانم ئه‌م شەڕە بەڕێوەیە دواى ڕیفراندۆم نەهامەتى یەخەمان دەگرێت” .ئەوەى وا بزانێ شاسوار بە بلیمەتى خۆى غەیبەوە لە ڕیفراندۆم له‌ئێراقدا و هاتۆتەوە قسەکانى بە ڕاست گەڕاون ،ئەوا ڕەنگە تەخەلوفى عەقڵى هەبێت .هەر کەسێکى تۆزێک ژیر دەیزانى ڕیفراندۆم لەم دۆخەى ئێستادا و بە بێ هیچ ئامادەسازییەک ،نەک نابێتە دەستکەوت ،بەڵکو دەرەنجامى مەترسدارى دەبێت و دەمانخاتە بەردەم هەڕەشە .چونکە گوتارى ناسیۆنالیزمى کوردى ،زیاتر لەسەر “گوتارى مانەوە” کارى کردووە و هیچ کات “دەوڵەت” پرۆژە سەرەکییەکەى نەبووە .پرۆژە واتە کارکردن بە ئاراستەى ئامانج .ناسیۆنالیزمى کوردى هەرگیز بە ئاراستەى دەوڵەتدا کارى نەکردووە، ئەگەرچى وەک دروشم بەرزی�شى کردبێتەوە (ڕۆژئاڤا پرۆژەیە ،بە ئاراستەى شتێک کار دەکات ،کە ئەویش دەوڵەت نییە ،بەاڵم ئەڵتەرناتیڤى دەوڵەتە). ئەنجامدانى هەر کارێکى وەک ڕیفراندۆم پێویستى بە هەڵسەنگاندنى هەموو ئەگەرەکانە ،ئینجا لە ژێر ڕۆشنایى ئەو ئەگەرانەدا دەشێت ڕێگاکان تاقى بکرێنەوە .باشترین ئەگەرى ئەم کارە ئەوەبوو کە دەشێت هەنگاوێکى گەورە لە دەوڵەتى سەربەخۆ 24
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نزیکمان بکاتەوە .دەوڵەتى سەربەخۆ مەحاڵ نییە، بەاڵم لەم ڕۆژى دنیاى سەرمایەداریدا دەبێت بزانیت چۆن ئەم ئامانجە لەگەڵ تۆڕى بەرژەوەندیى زلهێزەکاندا گرێ بدەیت و هەوڵى دیبلۆما�سى بخەیتە گەڕ؛ ئینجا چۆن ئامادەسازیى ناوخۆیى و بکەیت و نەخشەى دوورمەودا دابڕێژیت. خراپترین ئەگەریش ئەوانەبوو کە بینیمان :لەدەستدانى بەشێکى زۆر یان هەموو دەستکەوتەکان، لەوانە :داخستنى سنوورەکان، لەشکرکێ�شى بۆ سەر خاکى کوردستان، لەدەستدانى “ناوچە جێناکۆکەکان” ،گەڕانەوەى سەروەریى حکومەتى ناوەند بۆ دەزگاکانى هەرێم ،هەڵگیرسانى جەنگ و برسێتى و هیتر .لەنێوان ئەم دوو ئەگەرەیشدا دەیان ئەگەرى تر هەبوون کە پێویستبوو بخوێنرێنەوە. چوار :ئێستا ئیتر بە نزیکەیى هەمووان جگە لە پارتى ،دان بە شکستى ڕیفراندۆمدا دەنێن، هەندێکیشیان بۆ پاککردنەوەى ئەستۆى خۆیان و خۆ بێبەریکردن لە دەرەنجامەکانى ،شکستەکە دەخەنە سەر پارتى ،بۆ نموونە باڵى دەستڕۆیشتووى یەکێتى ،لە دەیان بەیاننامەدا خۆیان بێبەرێکرد، هەروەها یەکگرتوو کە هەنگاو بە هەنگاو لەگەڵ گوتارى پارتیدا بووە ،ئێستا دەیەوێت پاکانە بۆ خۆى بکات ،بانگەشەکەرى سەرسەختى ڕیفراندۆم، لە وتارێکى زۆر دوو ڕووانە و ڕیاکارانەدا ،داواى لە بارزانى دەکات دەستبەردارى پۆستەکەى ببێت، چونکە ئیتر گەیم ئۆڤەر ..لە کاتێکدا ،هەر بە لۆژیکى
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
خۆى ،پێویستە خۆی�شى چاووڕووى دەرکەوتنى نەبێت و لە ماڵى خۆى دابنیشێت .لە ڕاستیدا ئەوەى کۆتایى هات تەنیا ڕیفراندۆم نەبوو بەڵکو گەمەیەکى گەورەتر بوو ،یان کۆمەڵێک گەمەبوون لەنێو گەمەى گەورەتردا ،بە جۆرێک وەک کۆمەڵێک بازنە لە بچووکەوە بۆ گەورەتر و بۆ گەورەتر لەنێو یەکتردا بوون .لەم قۆناغەدا هەندێک لە گەمەکان کۆتاییان هات ،لەوانە گەمەى بەهارى عەرەبى، گەمەى دیموکراسیەت لە تورکیا ،گەمەى داعش، گەمەى ڕوخانى ڕژێمى ئەسەد ،گەمەى ڕیفراندۆمى کوردستان .کۆتایى ئەم گەمانە سەرەتاى قۆناغێکى دیکەیە کە ڕەنگە ترسناکتر و تاریکتریش بێت. ناونیشانى ئەم وتارەیش لە شانۆنامەیەکى “ساموێل بێکێت”ـەوە وەرگیراوە ،کە گەمە کۆتایى دێت ،بە بی ئەوەى هیچ ئاسۆیەک دیار بێت ،بەمجۆرە کۆتایى گەمە کۆتایى گەمەیەکە ،چونکە گەمەیەکى دیکە دەستپێدەکات .جا لەبەرئەوەى کۆتایى گەمەیەک، بە واتاى سەرەتاى گەمەیەکى دیکەیە ،بۆیە تەنیا دەتوانین خۆمان ئامادەبکەینەوە بۆ گەڕى دواتر. داخۆ ئەپۆکالیپس (قیامەت) کۆتایى بەم گەمەیە دەهێنێت یان ئەم گەمەیە خۆى دەگات بە ئەپۆکالیپس و قیامەت بەرپا دەکات؟ ئایا لە endgameـەوە دەگەین بە lastgame؟ تەنیا یەک ڕەگەز هەیە بتوانێت مانایەکى دیکە بە کات بدات و ڕۆژژمێرێکى دیکە دابهێنێت ،ئەویش “خەڵک” خۆیەتى .چیتر سیستەمى ئەمڕۆى دنیا هى ئەوە نیە چینێک ،کاریزمایەک ،حزبێک ،بیگۆڕێت .چیدى پرۆلیتاریا ،حزبى پێشڕەو ،ڕابەرى مەزن ،دۆزى ڕەوا دەرەقەتى ئەم نەزمە جیهانییەى ئەمڕۆ نایەن .بە گوتەى ئاگامبێن ،تەنیا ئەو وەختەى کە ماوەتەوە ساتێکى مەسیحییە ،ئەمەیش کاتى کۆتاییە نەک کۆتایى کات .لەم کۆتایى کاتەوە دەکرێت ڕۆژژمێرێکى
دیکە دابهێنرێت و زەمەنێکى دیکە سەرڕێ بخرێت، ئەوەی�شى دەتوانێت ئەم کارە بکات هیچ کەس نییە جگە لە “خەڵک” .خەڵکیش دالێکى بەتاڵە کە دەشێت زۆر گروپ و چین و توێژى هەمەجۆر و تەنانەت ئاژەڵیش تێیدا جێى ببێتەوە .خەڵک گشتێکى یەکڕەنگ نییە ،بەڵکو هاوبەشییەکى هەمەڕەنگە؛ هاوبەندییەکى ئۆرگانیک نییە ،بەڵکو جەستەیەکى بێ ئۆرگانە؛ گشت-بەش نییە ،بەڵکو تاقانەییەکە لەم دووانە تێدەپەڕێت .ئێستا ئەمە زۆر ئەبستراکتە، کەوایە خەڵک چۆن کۆنکریت دەبێتەوە؟
لە ڕاستیدا لەم سەردەمى واقیعیى مەجازییەدا کۆنکریت بوونەوە و مەجازیبوونەوە هەمان ماناى جارانیان نییە. لە ڕاستیدا لەم سەردەمى واقیعیى مەجازییەدا کۆنکریت بوونەوە و مەجازیبوونەوە هەمان ماناى جارانیان نییە ،ڕەنگە فەزاى مەجازى خۆى دەرەنجامى کۆنکریتى هەبێت. خەڵک زیاتر لە تەقینەوەیەکى نیمچە خۆڕسکەوە نزیکە نەک لە نەخشەوە .کەوایە کۆمەڵێک ڕەگەزى مرۆیى و نامرۆیى ،سوبێکتیڤ و ئوبێکتیڤ، مێژوویى و ئێستایى ،ئابووریى و سیا�سى ،ئێستاتیکى و تراژیدین ،لە چرکەساتێکى مێژووییدا زەمینەى کۆبوونەوە و چڕبوونەوەیان دەڕەخسێت و شتێکى لێوە دەردەچێت کە دەستکارى سیستەم دەکات؛ www.komelge.com
25
NO:25 - Feb 2018
ئەمە هیچ نییە جگە لە خەڵک. خەڵک شتێک نییە پێشتر لە چوارچێوەیەکى پتەودا ڕێک بخرێت و تەواو پرۆژەیەکى ئامانجگەرا بێت ،بەڵکو خەڵک زیاتر صیرورەیە کە دەشێت زیاتر لە چینێک و کۆمەڵێک و نەتەوەیەک و کێشەیەک بچینە نێوییەوە ،ساتى دەرکەوتن و ناسینەوەی�شى
پێویستمان بە گۆڕانکارییەکى ڕادیکاڵە، گۆڕانێکى لەم جۆرە لە هەناوى ئەو حزب و هێزانەوە نایەت وا ئێستا لە گۆڕەپانەکە دان ،بەڵکو ڕێک لە شوێنێکى دیکەوە دێت کە لە دەرەوەى ئەوانە
یەک شتن. ناشتوانین تا ئەبەد چاوەڕوانى ئەوە بین بە شێوەى خۆڕسک خەڵک دەربکەوێت ،چونکە نیمچە خۆرسکە نەک خۆڕسکى تەواو ،نیوەکەى ترى نیمچە سیاسییە ،پەیوەستە بە بەرەنگارى و حزورى ئێمەوە؛ لەمەدا دەتوانین بیر لە فۆڕمێکى حزبى ئاسۆیى بکەینەوە کە ئەبەدییەت ئامانجەکەى نەبێت؛ بەاڵم لەمە گرنگتر گۆڕینى هەموو ئەو 26
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کەرەستە زۆرانەیە کە لەمڕۆدا سەرمایەداریى ڕەخساندوونى بۆ کەرەستەى بەرەنگارى ،بە قەولى مارکس “سوڕاندنى چەکى سەرمایەدارى بەرەو ڕووى خۆى” .بە کورتى دروشمێکى گرنگ ئەمەیە :هەموو شتێک کەرەستەى بەرەنگارییە .ئەمە ڕێگا خۆش دەکات بۆ کۆبوونەوەى ڕەگەزەکانى خاڵى دووەمیش. ئەگەر لە ڕوانگەى خۆمەوە سەبارەت بە ناوخۆى کوردستانیش بدوێم ،پێداگرى لەسەر ئەوە ئەکەم کە پێویستمان بە گۆڕانکارییەکى ڕادیکاڵە ،گۆڕانێکى لەم جۆرە لە هەناوى ئەو حزب و هێزانەوە نایەت وا ئێستا لە گۆڕەپانەکە دان ،بەڵکو ڕێک لە شوێنێکى دیکەوە دێت کە لە دەرەوەى ئەوانە ،واتە لە خودى “خەڵک”ـەوە .ئێستا وەختى ئەوەیە خەڵک بێتەوە سەر شانۆ ،بەاڵم خەڵکیش لەنێوخۆیدا فرە و دابەشبووە ،بۆیە ئەمەیش زۆر ئاسان نییە ،بە تایبەتیش لەنێو ئەم دۆخە فاشیزمە گشتگیرەدا کە لەم ناوچەیەدا هەیە ،بەم جۆرە ئەرکى خەڵک سەختە ،یەکەمجار ئەبێ دژ فاشیزم بێت بە گشتى، ئینجا دژ بە دەسەاڵت و سیستەم ،دژ بە هێزەکانى ناوخۆ و هێزەکانى دەرەوە ،دژ بە کۆنزەرڤەتیڤ و ڕیفۆرمیست ،دژ بە ئیسالمى و کۆمۆنیست، بوەستێتەوە دیسانیش ئەمە ئەستەمە ،بەاڵم یەک ساتەوەخت هەیە کە تێیدا مەحاڵ دەبێتە مومکین، سیاسەت ئەوەیە کە لەم سه‌یرورەیەدا ئەم کەلێنە دەتەقێنێتەوە و ئاراستەى مێژوو دەگۆڕێت.
ته‌واو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
هه‌ڵسه‌نگاندن
عەفرین ،ئابڕوومەندیی کوردان و دواین کارتی قومارچییەکان
دارا مەحمود
فاشستەکان بەدیرۆکی خۆیان و وەک خەسڵەتێکی دیارییان هەمیشە پێیانوایە ،دەستێکی غەیبی لەپشتیانەوەیەو سەرکەوتنیان مسۆگەرە. لەبەر ئەمە لەسەر بنەمای ئارەزووەکانیان نەک واقیعەکانی سەرزەوی رەفتاردەکەن و بڕیاردەدەن. بۆیە هێشتا هیچ نەبووە شەهیەی داگیرکاریان کراوەتەوەو بەرنامەی دوای عەفرین ،کە گوایا مینبەج و پاشان باشووری کوردستان ،لەناوبردنی یەکجارەکی پەکەکە وکورد رادەگەیەنن .جیهانیش ئەوانەی لەبەرەی فاشستەکاندان ،لەئێستاوە
بەرنامەی رۆژی سەرکەوتن ئامادەدەکەن و ئەوانەش کەدژی ئەردۆغانن و ناخوازن بەدەستی خۆیان شتێک بکەن ،چاوەڕوانن لەو بەرهەمە بچننەوە کە بەخوێنی کوردان بڕیارە بەدەست بێت. لێرولەوێ ،بەتایبەتی مێدیای عەرەب و هەندێ لەناو خۆشماندا ،سەرکۆنەکەرانە یان بێهیوایانە، لەخۆشییان یان لەخەمباریان ،دەرڕینێک بآلودەکەنەوە ،کە گوایە ئەمە ئاکامی هاوپەیمانێتی کوردانە لەگەڵ ئەمەریکا و هەندێکیش ئەو حەسرەتەیانە کە کورد ئەمجارەشیان لەگۆڕەپانەکەدا بەتەنییایە .بەرلەهەرشت با ئەو راستییە چەندبارە بکەمەوە ،کە ئەمجۆرە شڕۆڤەو لێکدانەوانە ،پتر بۆ هێزە هەڕەمەکیەکانی باشووری کوردستان و بەتایبەتی پارتی دیموکراتی کوردستان راستە ،نەک هێزێکی هۆشیار و پتەو وسیاسەتمەداری وەک رۆژئاوای کوردستان. یەکێک لەخاڵە بەهێزەکانی شۆڕ�شی رۆژئاوا، ئەمەبووەو ئەمەیە کە هێزێکی باوەڕبەخؤی پشتبەستوو بەخۆیە ،هیچکات بەتەمای هێزێکی www.komelge.com
27
NO:25 - Feb 2018
گه‌مارۆدانی توركیای بۆ داگیركردنی رۆژئاوا
بێگانەی فریادڕەس نەبووە و ئەگەر لەبەر بەرژەوەندییەکی تایبەت کە دژایەتیکردنی داعش بووە لە گەڵ چەند هێزێکی دەرەکی لەچەند قۆناغدا هاوکاری هەبووە .و رەنگە لەئایندەشدا هەبێت، ئەوە هیچکات ئەم پرەنسیپەی لەبیرنەبردوونەوە، کە بڕیاری کۆتایی و پرۆژەی کۆتایی ..هەر ئەمەیە کە خۆیان و لەپێناوی بەرژەوەندی رەهای نەتەوەو بزووتنەوە ئازادیخوازییەکەی خۆیاندا پەیڕەوی دەکەن. کورد ئەگەر خاوەن پشتیوانی دەوڵەتانیش نەبێت (کە هێشتا زووە لەمڕووەوە داوەریی کۆتایی بکەین) ،ئەوە بێ هیچ گومانێک خاوەن پشتیوانی مرۆڤایەتیی و ئازادیخوازانی جیهانە .با ئەمە بەکەم نەزانین و لەکاتی خۆیاندا ئاکامیان بەدیاردەکەوێت. چونکە رای گشتی لەخۆرئاوا لە ئاستێکدایە کەدەتوانێت سیاسەتی واڵتان سەرلەبەر بگۆڕێت .بەاڵم ئەمەش هەروا لەخۆڕاو بەئاسانی بەدینایەت ،بەڵکو گۆڕەپانێکە کەدەبێ کاری لەسەر بکەین .لەبەرانبەردا دەوڵەتی تورک هەر ئەوەندەیە خاوەن سوپایەکی بەهێزو دامودەزگای 28
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەوڵەتییە ،کە بێگومان نا�شێ بەکەمیان بگرین، بەاڵم گۆشەگیرو ناشیرین و بێ دۆست وئاشنایە لە جیهاندا .چ لەسەر ئاستی دەوڵەتان و چ ئاستی رای گشتیش خاوەنی هیچ پشتیوانەیەک نییە .و بێدەنگی ،یان سەوداو مامەڵەی سیاسیی روسیاو ئەمەریکا وئێرانیش لەگەڵ تورکیادا واتای پشتیوانی و هەڤاڵبەندیی نادات بەدەستەوە ،بەڵکو هەر رۆژێک دەتوانێ گۆڕانکاریی دراماتیکیانەی بەسەردا بێت. راستییەکی تریش هەیە کە ئەمیشیان لێرەدا پێویستە دووبارە بکەمەوە :جیهانی ئەمڕۆ و سیستەمە سیاسییەکەی ،لەسەر هیچ بنەمایەکی ئەخالقی بەرێوەناچێت ،وچاوەڕوانییەک لەم سیستەمە کەچارەسەری کێشە جیهانییەکان لەسەر بنەمای حەق ،وناحەق بەڕێوەبچێت، خۆهەڵخەڵەتاندنێکی رەهایە .بەاڵم لەم ناوەدا دووخاڵ جێگای جەخت لەسەرکردنەوەیە .یەکەم/ بزووتنەوەی ئازادییخوازی کورد لەرۆژئاوای کوردستان ،بەر لەهەر شت بزووتنەوەیەکی ئەخالقییە و بەهیچ شێوەیەک بەشێک نییە لەو بێ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
شەری عەفرین ،بەوجۆرە بەڕێوەناچێت ،کە ئەردۆگان ،نەخشەی بۆ کێشاوە ،چونکە هەرشەڕێک لەجیهاندا خاڵی دەستپێکی بەدەست ئەو کەسانەیە کە هەڵی دەگیرسێنن ،بەاڵم مەرج نییە خاڵی کۆتاییشی هەر بەدەست ئەوان بێت ئەخالقییە سیاسییەی لەسەر هەموو ئاستەکان لەجیهاندا بەڕێوەدەچێت .بەدوای هیچ سوود و دەستکەوتێکی سیاسییەوە نییە لەدەرەوەی ئەم پرەنسیپە .وباهیچ کەسیش چاوەڕوانییەکی وەها لەم بزووتنەوەیە نەکات .دووەم /بێئەخالقیبوونی سیستەمی سیاسیی جیهان ،بەم واتایە نییە ،کە هەموو شتەکان لەدژی ئێمەدەبن و هەرگیز شتی باش روونادات ،چونکە لەپاڵ ئەمانەدا جیهانی بەرژەوەندییەکانیش هەیە .و پێموایە ،هێزە جیهانییەکان تا کۆتایی تەنیا تەماشاکەرێک نابن. چونکە خەسڵەتی سیستەمی ئاکەپە لەوەی هەڵگری تەواوی خەسڵەتە فاشستییەکانە ،شاراوە نییە و ناکرێ ئەم ڕاستییە نەبینن کە ئاکاپە مەترسییەکی
جدییە بۆ تەواوی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست .و نازیزمی هێتلەریی و فاشیزمی ئیتالیایی چی بەسەر ئەوروپادا هێنا ،بەدڵنیاییەکی تەواوەوە ئەردۆگان لەمە خراپتر بەسەر ئەم ناوچەیەدا دەهێنێت .و لەم ناوەدا کورد بۆخۆی چەندە خۆراگرتر بێت و سەرکەوتن بەدەست بخات ،بەهەمان ئەندازە، هاوکاریی جیهانیش مسۆگەر دەکات. کورد لە رۆژئاوای کوردستان ،وەک هەندێک پێیانوایە ،هێندە بێچارە و پەککەوتوو نییە، کەئەگەر فریای نەکەون ،تێکبشکێت .بەڵکو لەپاڵ ئەوەدا کەخاوەن هێزێکی شەڕکەری مەزنە ،خاون هێزی سیاسییشەو کۆمەڵێک کارتی لەدەستدایە، کە لەشوێنی خۆیاندا دەتوانێ بەکاریان بهێنێت .کورد چەندە پێویستی بە پشتیوانی هێزە هاوپەیمانەکان و بەتایبەتیش ئەمەریکا هەیە ،ئەوان چەند ئەوەندە پتر پێویستیان بەکورد هەیە .و ئەگەر تاسەر لەبەرانبەر لەشکرکێ�شی و شەڕەنگێزی تورکیا بۆ سەر عەفرین هەروا خەمساری بنوێنن ،کوردیش زۆر بەسادەیی دەتوانێت تەواوی هاوکارییەکانی خۆی لەگەڵ ئەواندا رابگرێت ،وئەوکات ئەوان ئیتر بێ کورد چۆن دەتوانن لە باکوری سووریا درێژە بەهەبوونی خۆیان بدەن .و چۆن پرۆژەی رووبەڕووبوونەوەی ئێران بخەنە بواری جێبەجێکردنەوە؟ هەروا کۆمەڵێک کارتی سیاسیی تریش هەیە لەدەست کوردا کەلەشوێنی گونجاوی خۆیاندا باسیان لێوەدەکرێت. شەری عەفرین ،بەوجۆرە بەڕێوەناچێت، کە ئەردۆگان ،نەخشەی بۆ کێشاوە .چونکە هەرشەڕێک لەجیهاندا خاڵی دەستپێکی بەدەست ئەو کەسانەیە کە هەڵی دەگیرسێنن ،بەاڵم مەرج نییە خاڵی کۆتایی�شی هەر بەدەست ئەوان بێت. لەسەرەتای شەڕی ناوخۆی سوریا ،کە پێدەنێتە www.komelge.com
29
NO:25 - Feb 2018
حەوتەمین ساڵیەوە ،تورکیا نەخشەیەکی وەهای لەسەردا بوو کە لەماوەی چەند مانگێکدا، رژێمی دیکتاتۆری بەعس بکەوێت و رژێمێکی دیکتاتۆری تری ئیخوانی لەم واڵتەدا ئاوا بکات و ببێتە دەروازەی زیندووکردنەوەی ئیمپراتۆریای لەدەستچووی عوسمانی و کوردانیش زۆر بەئاسانی پەرت وباڵوبکات و شاروگوندێک بەناسنامەی کوردی نەهێڵێتەوە .بەاڵم دیتمان چۆن ئەو خەونانە بوونە بڵقی سەرئاو و کوردان نەک هەر لەناو نەچوون بەڵکو بوونە هێزێک کە بەقەدەر دەوڵەتێک وپتریش حسابیان بۆ بکرێت. لێرە بەدواش هەروا دەبێت .هێزی داگیرکەر توانای وێرانکردن و خوێنڕشتنی هەیە ورەنگە لێرولەوێ گوندو شاریش داگیر بکات! بەاڵم شکەست و سەرکەوتن لەشەڕدا بەمجۆرە ناپێورێت .بەڵکو پرۆسەیەکە چەندە بەزانست و تەکنیکەوە بەستراوەتەوە ،کەدوژمن هەیەتی ،لەوەزۆرتر بە ئیرادەو هێزی قوربانیدانەوە کەنییەتی .وبێگومان ئاکامی کۆتاییش لە گۆڕەپانی سیاسەتدا یەکال دەبێتەوە ،کەئەوەی تائێستا لە ئەردۆگانمان بینیوە ،تەنیا گەوجایەتی و خۆکوشتن بووە. لەبەرانبەردا کوردان لەگەڵ واقیع ،نەک خەون و خەیاڵدا سیاسەتیان پەیڕەوکردووە .و ئامادەن ئەو بەهایانە بدەن کە شایستەی دەستکەوتەکانن. شتێک ماوە ،دەربارەی دەسەاڵتی سیاسیی باشووری کوردستان و بەتایبەتیش پارتی دیموکراتی کوردستان بیڵێم .پارتی نزیک بەدوو دەهەیە بەتەواوەتی خۆی لەبەرەی فاشیزمی تورکیادا ساغکردۆتەوە ،نزیک بە بیست پایەگای سەربازیی ئەم واڵتە لەژێر ناوچەکانی سنووری دەسەاڵتەکیدایە ،کەچی تورکیا دووجار ئەتکێکی وای بە پارتی کرد کەس نەیکردبێت ،یەکەمیان 30
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کاتێک هاوکاریی وئاسانکاری بۆ داعش کرد، شەنگال و بەشێکی زۆری باوشووری کوردستانی داگیربکات ،دووەمجاریش کاتێک ریفراندۆم ئەنجامدراو مەسعود بارزانی بە خائین ناوبرد. بەاڵم بەجۆرێک کە مایەی تێگەیشتن نییە، پارتی هێشتا چاوی بەدوای تورکیاوەیە ،فریای بکەوێت و لە قەیرانە قوڵەکانی دەری بهێنێت. عەفرین ،هەلێکی زێڕینە بۆ ئەوانەی لەناو پرۆژەو بازاڕیی پۆخڵدان ،تەکانێک بەخۆیان بدەن، ویژدانی کوردانەیان هۆشیارکەنەوە ،غیرەتێک وەبەر خۆیان بنێن وهەڵوێستێک وەربگرن کە دەبێ وەریبگرن ،عەفرین بەپشتیوانی رۆڵە راستەقینەکانی هەرسەردەکەوێت ،باپارتیش عەفرین بکاتە ئەو تاڵە دەزووەی لەناو چاڵی خیانەتەوە خۆی پێ دەهێنێتە دەرەوە. عەفرین سەردەکەوێت وئەردۆگانیش بەم پەالمارە سەرشێتانەیەی ،لە قومارچییەک دەچێت کە لەسەر مێزی قومار تەواوی یارییەکانی دۆڕاندووەو تەنیا کارتێکی بەدەستەوەماوە کە ناوی عەفرینە و بەتەمایە موعجیزەیەک رووبدات وبەم کارتەی تەواوی شکەستەکانی رابردووی قەرەبوو بێتەوە. گەرچی عەفرین بۆ کوردان قومار نییە، بەڵکو ئابڕوومەندیی و شکۆی نەتەوەیەک، وخاکێکی پیرۆزە .بەاڵم کاتێک ئەردۆگان کردوێتی بەقومار بۆخۆی ،ئەوە بەدڵنیاییەوە نەک هەردەیدۆڕۆنێت ،بەڵکو وەک هەر قومارچیەکی دۆڕاو کەئابڕوومەندییەکانی�شی دەخاتە گرەوەوە، دوادڵؤپی ئەو ئابڕمەندیانەی لەوێدا لەدەستدەدات. و ئەورۆژە دێت بۆ دەسەسڕێک بگەڕێت ،تا دڵؤپە عارەقەکانی شەرمی شکەستی پێ بسڕێتەوە.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
ڕۆڵی پارتەكان لە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا
دیارغه‌ریب
لەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا پارتە سیاسیەكان هەمان ئەو ڕۆڵەیان نییە كە لە سیستەمی دەوڵەتدا هەیانە .بۆ نموونە لە سیستەمی سۆسیالیستی بونیادنراودا كە كوردستان و ئێراقیش زۆر لەبن كاریگەری مۆدێلی ئەم سیستەمەدان ،پارتەكان پارتی سەركردەو گشتگیرن و لە ئەقڵییەتدا باوەڕیان بە تێڕوانینی جیاواز نییەو ڕێگە نادەن لەدەرەوەی خۆیان ئیرادەی سیا�سی جیاواز هەبێت .لەم مۆدێلەدا هەوڵدەدرێت هەموو كۆمه‌ڵگ ه لەبن
چەتری پارتێكدا رێكبخرێت و پارتی دەسەاڵتدار نوێنەرایەتی ئیرادەی سیا�سی جەماوەر دەكات. ئەم مۆدیلە بە مۆدێلی ستالینیش بەناو دەكرێت. بەاڵم ئەوەتا بۆ زۆر كەس دەركەوت كە ئەم جۆرە پارتیبوونە ناتوانێت وەاڵمی داخوازییەكانی گەل بداتەوە. لە سیستەمی سەرمایەداریدا مۆدێلێكی تری پارتەكان بوونیان هەیە ،لەم مۆدێلەدا پارتەكان لە رووخساردا جیاوازترن ،فرە پارتایەتی هەیەو پارتەكان لە رێكخستندا گشتگیر نین و رێكخراوەكان بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ وابەستەی پارتەكان نین ،بەاڵم جارێكی تر هەر پارتە سیاسییەكان نوێنەرایەتی ئیرادەی سیا�سی گەل دەكەن و بڕیار لەسەر چارەنوو�سی گەل دەدەن. واتە لەسیستەمی دەوڵەتدا هەردوو جۆرە پارتەكە یەك ناوەڕۆكیان هەیە. لە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا ئەنجوومەنەكانی گەل جێی بڕیاردانن و نوێنەرایەتی ئیرادەی جەماوەر دەكەن .پارتە سیاسییەكان www.komelge.com
31
NO:25 - Feb 2018
بەشێكن لەو ئەنجوومەنانەو شانبەشانی نوێنەری چین و توێژە جیاوازەكانی كۆمه‌ڵگ ه بڕیار دەدەن. واتە پارتی سیا�سی لەم سیستەمەدا نە لەرووی گشتگیرییەوە نە لەرووی نوێنەرایەتییەوە نە لەرووی بڕیاردانەوە ناتوانێت لەجێی گەل بڕیار بدات ،بەڵكو دەتوانێت بۆجێبەجێكردنی بڕیارەكانی گەل خەباتێكی سیا�سی و دیبلۆما�سی بەڕێوە ببات.
رێكخراوەكان لە سیستەمی سۆسیالیستی بونیادنراودا بەشێكن لە رێكخستنی پارتەكان ،نەبەشداری لە گەاڵڵەكردنی بڕیاری سیاسیدا دەكەن و نە دەشتوانن بۆ بەدیهێنانی خواستی ئەو توێژەی كە نوێنەرایەتیان دەكەن ببن بە فشار لەسەر دەسەاڵت
ڕۆڵی رێكخراوەكان خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا 32
www.komelge.com
لە
سیستەمی
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هەروەك چۆن ڕۆڵی پارتەكان لە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا هاوشێوەی ڕۆڵی پارتەكان نیە لە سیستەمی دەوڵەتدا، رێكخراوەكانیش ڕۆڵیان لەم سیستەمەدا هاوشێوەی ڕۆڵی رێكخراوەكان نییە لە سیستەمی دەوڵەتدا .رێكخراوەكان لە سیستەمی سۆسیالیستی بونیادنراودا بەشێكن لە رێكخستنی پارتەكان ،نەبەشداری لە گەاڵڵەكردنی بڕیاری سیاسیدا دەكەن و نە دەشتوانن بۆ بەدیهێنانی خواستی ئەو توێژەی كە نوێنەرایەتیان دەكەن ببن بە فشار لەسەر دەسەاڵت ،بەپێچەوانەوە دەبنە نوێنەری پارتەكانی دەسەاڵت بۆ بێدەنگكردن و دەستەمۆكردنی چین و توێژەكانی كۆمه‌ڵگه .هەرچی رێكخراوەكانی سیستەمی لیبراڵیزمە راستەوخۆ وابەستەی پارتەكان نیین بەاڵم وابەستەی ناوەندەكانی سەرمایەدارین كە هەر ئەوانیشن پارتەكان ئاڕاستە دەكەن .لێرەدا رێكخراوەكان بەشێوەیەكی تر چین و توێژە جیاجیاكانی كۆمه‌ڵگه لە خۆبەڕێوەبردن و خۆ بە ئیرادەكردن دوور دەخەنەوە ،ئەویش بەوەی كە دەخوازن ئەو چەمكە حاكم بكەن كە رێكخراوەكان پێویستە تێكەاڵوی سیاسەت نەبن .گومانی تێدا نییە ئەمەش بۆخۆی بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ هەمان ڕۆڵ دەداتە پارتەكانی سیستەمی سەرمایەداری كە سیستەمی سۆسیالیستی بونیادنراو داویەتی بە پارتەكان. ئەمەش بۆخۆی پێچەوانەی ئەو بانگەشەیە كە لیبراڵیزم دەیكات و دەڵێت دیموكراتی بریتییە لە خۆبەڕێوەبردنی گەل چونكە بەو ڕەنگە بەشێكی زۆری گەل لە خۆبەڕێوەبردن دوور دەخرێتەوە. هەربۆیە لە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا پێویست دەبینرێت كە رێكخراوەكان نە سەر بەپارتە سیاسییەكان بن و نە لەدەرەوەی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
سیاسەتیش بن ،بەڵكو هاوشانی پارتە سیاسییەكان بەشداری لە داڕشتنی سیاسەت و بەڕێوەبردنی كۆمه‌ڵگه‌دا بكەن و لەم پێناوەشدا بەشداری لە ئەنجوومەنەكانی گەل و كۆنگرەی گەلدا دەكەن. رێكخراوەكان لەم سیستەمەدا بەگوێرەی پێویستی چین و توێژەكانی گەل دروست دەبن ئەو چەمكە تێپەڕ دەكرێت كە رێكخراو وەكو سەرچاوەیەك رێبازی سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی بۆ بژێوی یاخود خۆ دەوڵەمەندكردن یان بۆ چارەسەری پرسەكان دەسەاڵتخوازی دروست بكرێت. لەسەرەتا باسكرا كە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی هەوڵدانێكە بۆ چارەسەری سەرجەم پێگەی ماف لە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری كێشەكانی سیستەم و كۆمه‌ڵگه ،واتە دەتوانێت دیموكراتیدا ببێتە وەاڵم بۆ چارەسەركردنی سەرجەم لە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا كێشەكان .بۆ نموونە كاتێك دەگوترێت دەوڵەتی پرەنسیپەكانی ماف ،ئەخالق و ڕەوایەتی بە نەتەوەیی چارەسەری پر�سی نەتەوەیی ناكات ئەمە بنەما وەردەگیرێت و پێوانەكانیش لەسەر ئەم تەنیا بۆ كورد ناگوترێت یاخود لەبەرخاتری ڕازی بنەمایانە دادەرێژرێن .ئەمە پێچەوانەی سیستەمی كردنی دڵی دەوڵەتانی سەردەستی كوردستان دەوڵەتە كە یاساو بەرژوەندییەكان دەبنە پێوانە .ناگوترێت .بەڵكو داننانە بەڕاستیەكدا كە زۆر هەرئەمەش وایكردووە ئەمڕۆ لە سیستەمی كەس و نەتەوە دەیزانن یاخود دركیان پێ دەوڵەتدا دوو جۆر ماف یان دووجۆر پرەنسیپ كردووە بەاڵم لەبەرژەوەندیاندا نییە كە با�سی هەبن .كە ئەوانیش پرەنسیپەكانی نێودەوڵەتی ،لێوە بكەن .ئەوەتا ئەمڕۆ دەبینین ئەو میللەتانەی پرەنسیپەكانی دەوڵەتە لۆكاڵییەكان .بەاڵم لە دەوڵەتیان هەیەو ئەو میللەتانەی دەوڵەتیشیان سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا وەكو نییە هەموویان كێشەی نەتەوەیی و ئابووری و لە پرەنسیپەكاندا باسمان كرد �سێ جۆر ماف كۆمەاڵیەتیان هەیە .ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە و پرەنسیپ بوونیان هەیە ،ئەوانیش :یەكەم؛ سیستەمی دەوڵەتی نەتەوەیی ناتوانێت ئەو كێشانە پرەنسیپەكانی كۆمه‌ڵگه .دووەم؛ پرەنسیپەكانی چارەسەر بكات .هەروەك چۆن لە سەدەی شازدەو دەوڵەتی لۆكالی .سێیەم؛ پرەنسیپە جیهانییەكان .حەڤدەو هەژدەی زایینیدا دەوڵەتە ئیمپراتۆرییە واتە چۆن پرەنسیپە جیهانی و دەوڵەتە لۆكاڵییەكان بەرفراوانەكان ئیتر نەیانتوانی بۆ چارەسەركردنی لەناو پەیوەندیدان و یەكتری كۆنتڕۆڵ دەكەن ،ئەو پرسانە ببنە وەاڵم و بەردەوامی بە بوونی پێویستە پرەنسیپ و مافەكانی گەلیش لەناو ئەو خۆیان بدەن و لە جێگەی ئەوان مۆدێلی دەوڵەتی هاوكێشەیەدا جێگە بگرێت .ئەمەش جیاوازییەكی نەتەوەیی خۆی وەكو ئەلتەرناتیف نیشانداو بنەڕەتییە لەنێوان دیموكراتی لیبراڵ و دیموكراتی سیستەمی جیهانیش لەسەر ئەم مۆدێلە خۆی ڕادیكاڵ كەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی رێكخست .ئەمڕۆ دەبینین ئەم مۆدێلەش بێچارە بەبنەمای وەردەگرێت .هەر ئەمەش هۆكاری سەرەكییە كە سیستەمی لیبراڵیزم و دەوڵەت نەتەوەكان ناخوازن مافی پێكهاتە جیاوازەكان وەكو خۆی پەسند بكەن و هەموو مافەكان لە مافی تاكە كەسدا قەتیس دەكەن.
www.komelge.com
33
NO:25 - Feb 2018
بووەو بنەماكانی ڕەوابوونی لەدەستداوە .وەك دەزانرێت یەك زمان ،یەك كولتوور ،یەك مێژوو، یەك بازاڕ و یەك جوگرافیا بنەمای سەرەكی دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی بوون .ئەمڕۆ دەبینین ئابووری سنووری نەتەوەی تێیەڕكردووەو ئەو بۆرژوازییەتەی كە خۆی بانگەشەی ئابووری نەتەوەیی دەكرد ئێستا لە ڕێی كۆمپانیا فرە رەگەزەكانەوە گەیشتۆتە قۆناخی قۆرخكاری و ئابووری نەتەوەی تێپەڕ كردووە .ئەمەش بۆخۆی زەمینەی ئابووری نەتەوەیی سنوورداری تا رادەیەك نەهێاڵوەو ئیتر ئەو كۆمپانیایانە هەوڵدەدەن سنوورەكان بسڕنەوە .هەر نەتەوەیەكیش بخوازێت سەربەخۆیی خۆی بپارێزێت دەبێت ئابووری پێشبخات و خۆی بگەیەنێتە ئاستێك كە لە ڕێگەی بەرهەمەكانیەوە بناسرێتەوە. لەالیەكی ترەوە بەهۆی ئەو گۆڕانكارییە خێرایەی لە ئامرازەكانی پەیوەندیكردن و گواستنەوەدا لەم پەنجا ساڵەی رابردوودا روویاندا گەلێك نەتەوە لە رووی كولتوور و جوگرافیا و مێژووەوە خاڵی هاوبەش لەنێوانیاندا دروست بوون یاخود پێشكەوتن .ئەمەش وایكردووە كە نەتەوەكان لە ڕووی كولتوورییەوە زیاتر تێكەڵی یەكتر بن و لە رووی جوگرافیاشەوە گەلێك جوگرافیا ببێتە شوێنی ژیانی هاوبە�شی زیاتر لەیەك پێكهاتە. ئەمانەش لەگەڵ خۆیاندا تا ڕادەیەك پێویستی بوونی دەوڵەتی نەتەوەییان پووچەڵكردۆتەوە. چونكە ئیتر كار گەیشتۆتە ئەوەی كە زۆربەی نەتەوەكان گەیشتونەتە ئەو باوەڕەی كە دەوڵەتی نەتەوەیی ناتوانێت گوزارە لە ئیرادە ،كولتوور و راستی نەتەوەیەك بكات .نموونەی هەرە بەرچاو ئەمڕۆ دەبینین نەتەوەی عەرەب خاوەنی 22 دەوڵەتن بەاڵم ئەم دەوڵەتانە ناتوانن گوزارە 34
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لە ڕاستی عەرەب بكەن .یاخود ئەوەتا فەڕەنسا زیاتر لە چارەكە سەدەیەكە هەوڵدەدا لەگەڵ ئەو میللەتانەی كە زمانی فەرەن�سی زمانی دووەمیانە لەچوارچێوەی (رێكخراوی فرانكۆفۆنی)دا زمان و كولتووری خۆی پێشبخات .رووسیا لەگەڵ میللەتانی ناوەڕاستی ئاسیاو رۆژهەاڵتی ناوین و رۆژهەاڵتی ئەوروپادا لە رێگەی رێكخراوی ئۆراسیاوە لە هەوڵی ئەوەدایە كولتووری خۆی و كولتووری ئەم دەڤەرانە لەبەرامبەر كولتووری رۆژئاوادا بپارێزێت و پێشیبخات .لەالیەكی ترەوە دەبینین دەوڵەتانی وەكو ئەڵمانیا ،ژاپۆن ،چین، هیند ،بەرازیل ،ئێران و توركیا بەوپێگەیەی ئەمڕۆ تێیدان ڕازی نین و دەخوازن سیستەم بەشێوەیەك رێكبخرێتەوە ڕۆڵیان زیاتر بێت .ئەگەر سەیری باشووری كوردستانیش بكەین دەبینین كە 24 ساڵ زیاترە خاوەنی دەسەاڵت و حكومەتی كوردین بەاڵم بەبەراوورد بە ڕابردوو سەیر بكەین دەبینین كە كێشەكانی كۆمه‌ڵگه‌كەمان لە ڕووی نەتەوەیی، كۆمەاڵیەتی ،دیموكراتی ،ئابووری و ئیدارییەوە چارەسەر نەبوون .ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە بوونی دەوڵەتی نەتەوەیی و چەمكی دەوڵەت نەتەوە ناتوانێت پرسەكانی كۆمه‌ڵگ ه چارەسەر بكات ،هەر ئەمەشە وایكردووە لە ڕووی كولتووری ،سیا�سی و ئابوورییەوە ئەم سیستەمەی ئەمڕۆ پێویستی بە گۆڕانكاری بێت. سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی دەتوانێت لەچوارچێوەی رێكخستنی نەتەوەی دیموكراتدا پر�سی ئیرادەو ناسنامەی نەتەوەیی چارەسەر بكات و لەسەر ئاستی ناوچەكان و جیهانیش لە سەكۆی ناوچەیی و جیهانیدا دەتوانرێت رێكخستنی وەها دروستبكرێت كە نوێنەرایەتی ئیرادەی نەتەوەكان بكات و ناسنامەو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
كولتووریان بەهەند وەربگرێت .لەم كاتەدا هاوواڵتییەك كە ئەندامە لە نەتەوەیەكدا هەم دەتوانێت ناسنامەی نەتەوەیی خۆی لە ڕێگەی ناسنامەی نەتەوەی دیموكراتەوە گوزارە لێ بكات و نوێنەرایەتی ناسنامەی نەتەوەكە�شی لە زەمینەی ناوچەیی و جیهانیدا لە ڕێگەی ئەو رێكخراو و رێكخستنانەوە بكات كە بە پرەنسیپی نەتەوەی دیموكرات بونیاد دەنرێن .بە واتایەكی تر لە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا ناسنامەی هاوواڵتی و نەتەوەیەك نابەسترێت بە بوونی دەوڵەتێك یاخود جوگرافیایەكەوە .لێرەوە دەتوانرێت بەشێكی زۆری ئەو كێشانە تێپەڕبكرێت كە نەبوونی دەوڵەت یاخود جوگرافیا ناكۆكی لەسەرەكان دروستیان كردوون.
ئەنجوومەنی گەل لەو زەمینەیەی كە تێیدا دروست دەبێت خۆی لەبەرامبەر هەموو كێشەكانی جەماوەر بەرپرسیار دەبینێت ئەركی ئەنجوومەنەكانی گەل لە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا ئەنجوومەنی گەل لەو زەمینەیەی كە تێیدا دروست دەبێت خۆی لەبەرامبەر هەموو كێشەكانی جەماوەر بەرپرسیار دەبینێت و بەبێ
ئەوەی چاوەڕوانی دەسەاڵت و دەوڵەت بكات پڕۆژە بۆ چارەسەركردنی پرسەكان گەاڵڵە دەكات. بۆ نموونە ئەگەر لە گوندێكدا یان كۆاڵنێكدا ئەنجوومەن هەبێت لەو جێگەیەدا كێشەیەكی كۆمەاڵیەتی هەبێت ،ئەوا ئەنجوومەن خۆی لەبەرامبەری بەرپرسیار دەبینێت و كار دەكات بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە ،ئەویش لە ڕێی دیالۆگ و گفتوگۆ لەگەڵ الیەنەكانی كێشەكەداو دواتر بڕیاردان لەسەر ئەو كێشەیە لە زەمینەی ئەنجوومەندا .واتە ئەگەر ئەنجوومەن ڕۆڵی خۆی باش ببینێت پێویست ناكات ئەو پرسە رووبەڕووی پۆلیس و دادگای دەوڵەت بكرێتەوە .بەاڵم ئەوەی گرنگە ئەوەیە دەبێت لەچارەسەری كێشە كۆمەاڵیەتییەكاندا چەمكی ئازادیی ،یەكسانی و دیموكراتی بە بنەما وەربگیرێت و ئەو چەمكەی كە زۆر جار ژن وەكو بەدەلی خوێن سەیر دەكرێت مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت تێپەڕێندرێت .هەروەها ئەگەر لەو جێگەیەدا پر�سی كەمی خزمەتگوزاری هەبێت ئەوا ئەنجوومەن هەوڵدەدات جەماوەر رێكبخات بۆ ئەوەی كە خۆیان ئەو بۆشاییە خزمەتگوزارییە پڕبكەنەوەو چارەسەری بكەن. یاخود ئەگەر لەو هەرێمەدا كەسانێكی نەدار و بێ توانا هەبن ئەوا ئەنجوومەن هەوڵدەدات لە ڕێگەی پێشخستنی پرۆژەی هاوبەش و ئابووری هاوبەشەوە ئەو كەسانە لە بێ كاری رزگار بكات و بیانكاتە كە�سی بەرهەمهێن .لێرەدا گرنگە با�سی ئەوە بكەین كە لە ڕابردوودا لەگوندەكانی كوردستاندا ئەنجومەنی ڕیش سپیان هەبووە بۆ چارەسەری پرسە كۆمەاڵیەتیەكان و رێنیشاندانی هاوواڵتیان بۆ یارمەتیدانی یەكتری .لەپێناو ئابووریەكی هاوبەشیشدا هەمووكەس دەكەوتە ناو كارەوەو سوود لە كەسانی بە ئەزموون و بەسااڵچووش www.komelge.com
35
NO:25 - Feb 2018
ئەمڕۆ لە كوردستاندا كێشەی سیاسی ،ئیداری، ئابووری و كۆمەاڵیەتی زۆرەو هەرالیەك بەشێوەیەك هەوڵدەدات بۆ چارەسەركردنی وەردەگیرا .ئاشكرایە هەتا ئەمڕۆ لەناو كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمەدا بەشێوەیەك لەشێوەكان لەناو هەندێك گوندو تیرەو خزمدا سندوقی هاوكاری هەیە و زۆرجار كێشەكانی خۆشیان لەناوخۆیاندا چارەسەر دەكەن و ڕووبەڕووی دەوڵەتی ناكەنەوە یاخود لە بەرهەمهێنانی ئابووری و چارەسەركردنی پرسە ئابوورییەكاندا پشت بەخۆیان دەبەستن و چاویان لەدەستی دەوڵەت نییەو دامەزراندن و فەرمانبەربوونی دەوڵەت وەكو كۆتكردنی ئازادیییەكانیان دەبینن .مسۆگەر ئەم بارودۆخە راستی سیستەمی خۆ بەڕێوەبردنی كۆمه‌ڵگه دیاری دەكات و زەمینەیەكی باشیشە بۆ سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی .ئەویش بەڕەنگێك دەبێت كە چەمكی ئازادیی ،یەكسانی ،دیموكراتی، هاوسەنگی نێوان ژن و پیاو ،تاك و كۆمه‌ڵگ ه و خزمەتكردن بەبنەما بگیرێت سنووری خزم و گوندو خێڵ تێپەڕبكات. سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی لە 36
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
باشووری كوردستاندا ئەمڕۆ لە كوردستاندا كێشەی سیا�سی، ئیداری ،ئابووری و كۆمەاڵیەتی زۆرەو هەرالیەك بەشێوەیەك هەوڵدەدات بۆ چارەسەركردنی ئەم پرسانە .ئەوەتا هەندێك بەتێڕوانینی سۆسیالیزمی بونیادنراو ،هەندێك بەتێڕوانینی ئایینی سیا�سی، هەندێكی تر بەتێڕوانینی دەوڵەت نەتەوەو چەمكی لیبراڵیزم كار دەكەن بۆ چارەسەری ئەم پرسانە ،بەاڵم ئەمانە سەملاندویانە كە ناتوانن شتێك چارەسەربكەن .گومانی تێدا نییە ئەو قەیرانەی ئەمڕۆ سیستەمی ئیداری ،ئابووری، سیا�سی ،پارتایەتی و رێكخراوبوون تێیدا دەژین هۆكاری سەرەكی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە پشت بەو تێزانە دەبەستن كە لەكات و جێگەی تر تاقیكراونەتەوەو نەیانتوانیوە ببنە چارەسەری بۆ پرسەكان .ئەمەش لەگەڵ خۆیدا پارچە بوون و بێ هێزی دەهێنێت .هەر بۆیە گرنگە كەهەوڵ بدەین میتۆدێك پەیڕەو بكەین كە تاقی نەكرابێتەوە ،بەاڵم لەگەڵ راستینەی ئێمەدا بگونجێت .سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتییش ئەو سیستەمەیە كە دەتوانێت بۆ كێشەكانی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستان ببێتە چارەسەری .دیارە ئەم سیستەمەش بۆ ئەوەی بتوانێت وەاڵمی داخوازییەكانی گەل بداتەوەو كێشەكان چارەسەر بكات ،ئەوا دەبێت لەزەمینی كرداریدا تێڕوانینی خۆی بۆ چارەسەری بخاتە ڕوو .لێرەوە هەڵسوكەوت بكەین دەتوانین بەپێی پرەنسیپەكانی سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی بەمشێوەیە كاربكەین بۆ چارەسەركردنی پرسەكان. یەكەم :سەبارەت بە پر�سی نەتەوەیی ،ئەمڕۆ لەباشووری كوردستاندا پر�سی نەتەوەیی چارەسەر نەبووە ،ئەوەتا هەتا ئێستا بابەتی ئەو ناوچانەی كە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
بە ناوچەكێشە لەسەرەكان ناسێندراوە چارەسەر نەبووە ،پر�سی چۆنێتی رێكخستنی پەیوەندی هەرێمی كوردستان و ناوەندی ئێراق لەڕووی سیا�سی و دیبلۆماسییەوە لە ڕووی ئابووری و پێشمەرگەوە چارەسەر نەبووە .لەالیەكی ترەوە نەبوونی ستراتیژییەكی نەتەوەیی لە بەڕێوەبردنی سیاسەتدا لەباشووری كوردستانداو سیاسەت كردن لەسەر بنەمای حزبایەتی بوونەتە هۆكاری ئەوەی كە هەم پرسە نەتەوەییەكانی گەلەكەمان چارەسەر نەبێت ،هەم كاریگەری نێگەتیڤ بكاتە سەر هۆشیاری نەتەوەیی و ئینتمای نەتەوەیی، ئەمەش گرفتێكی مەزنە ئەمڕۆ رووبەڕووی دەبینەوە. بۆیە خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی پر�سی نەتەوەیی بەیەكێك لەپرسە سەرەكیەكانی خۆی دادەنێت و لەو سۆنگەیەشەوە جموجۆڵێكی فراوان دەكات لەپێناو هۆشیاركردنەوەی كۆمه‌ڵگه‌و پەروەردەكردنی بەڕێبازی نەتەوەیی دیموكراتیانە كە پشت بە ئیرادەی گەل دەبەستێت و چەمكی پێكەوە ژیانی دیموكراتیانە بەبنەما وەردەگرێت ،كێشەی سنور ،دەسەاڵت ،پارتایەتی، بەزۆر خۆ سەپاندن بەالوە دەنێت .كێشەی كورد بەیەك كێشە دەبینێت ،هەروەها پڕۆژەیەكی چارەسەری بۆ كێشەكانی جەماوەریش گەاڵڵە دەكات و لە كۆنگرەو كۆنفران�سی دیموكراتیانەی نەتەوەیدا یەكالیی دەكاتەوە .هەمانكات چۆنیەتی ژیانكردن لەگەڵ گەالنی تر لێرەدا بڕیاری لەسەر دەدرێت .لەسەر ئەو بنەمایە لە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا كاردەكرێت بۆ ئەوەی كۆمه‌ڵگ ه لەپارچەبوون ڕزگاربكرێت و یەكێتی ڕیزەكان لەسەر هەمان پرەنسیپ دەپارێزێت .خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی دەتوانێت
هەوڵبدات هۆشیاری نەتەوەیی لەم پارچەیەی كوردستاندا پەرە پێبدات و لە ڕێگەی كۆنگرەی دیموكراتیەوە كۆمه‌ڵگه‌ی كورد رێك بخات و بیكات بە ئیرادەیەكی ئازادو لەم كۆنگرەیەدا تەنیا كوردی هەرێمی كوردستان نا بەڵكو كوردانی دەرەوەی هەرێمی كوردستانیش جێگەیان دەبێتەوە. بەمڕەنگە ئەو كۆنگرەیە دەتوانێت نوێنەرایەتی گەلی كوردستان لە باشووری كوردستان وئێراقدا بكات .ئەم كۆنگرەیە لەسەر ئاستی ئێراق دەتوانێت لەگەڵ كۆنگرەی هاوشێوەی گەالنی تری ئێراقدا لەچوارچێوەی كۆنفیدراسیۆنێكی دیموكراتیانەی گەالندا سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی لە ئێراقدا بونیاد بنێت .بەمڕەنگە دەتوانێت ئەو كێشانەی كە گوزارە لە ناسنامەی نەتەوەیی و ئیرادەی نەتەوەیی گەالنی ئێراق دەكات چارەسەر بكات .لەم سیستەمەدا دەبێت ئەوە دەرك پێ بكەین كە نەتەوەكان لەناو تەبایی و یەكتر ناسین و پەسەندكردنی ئیرادەی بەرامبەردا خۆیان رێكدەخەن .ژمارە و هێز نابنە هۆكار بۆ ئەوەی پارسەنگی نەتەوەیەك بەسەر نەتەوەیەكی تردا بشكێتەوە .لەالیەكی ترەوە كۆنگرەی دیموكرا�سی لە كوردستان دەتوانێت لەگەڵ هاوشێوەی خۆی لە پارچەكانی تری كوردستاندا كۆنگرەیەكی دیموكراتی گشتی بۆ گەلی كوردستان دابمەزرێنن كە بتوانێت نوێنەرایەتی ئیرادەو ناسنامەی نەتەوەیی كورد بكات ئەم ئیرادەیەش لەسەر ئاستی جیهانی و لەو زەمینەیەدا كە نوێنەری نەتەوەكان لە كۆنفیدراسیۆنێكی جیهانیدا دێنە الی یەك نوێنەرایەتی نەتەوەیی دیموكراتی كوردە. بەمڕەنگە دەتوانین هەم لەسەر ئاستی ئێراق هەم لەسەر ئاستی جیهان پر�سی ناسنامەی نەتەوەیی خۆمان چارەسەر بكەین. www.komelge.com
37
NO:25 - Feb 2018
دووەم :ئەمڕۆ كۆمه‌ڵگه‌كەمان رووبەڕووی ڕەوشێكی قەیراناوی بووەتەوە ،ئەمەش لەئەنجامی ئەو سیاسەتانەی كە لەڕابردوودا ڕژێمە یەك لەدوای یەكەكانی ئێراق لەسەر گەلەكەمان پەیڕەویان كردووەو ئیدارەی كوردیش لەماوەی 24ساڵ ئەزمونی بەڕێوەبردنیدا نەیتوانیوە چارەسەریان بكات .ماوەی ڕابردوو لە ئەزموونی بەڕێوەبەرایەتی هەرێمی كوردستاندا دەركەوت كەئەو شێوە بەڕێوەبەرایەتیە ناتوانێت قەیرانەكان چارەسەر بكات ،بەڵكو قەیرانەكان قوڵتر دەكاتەوە. ئەمە وایكردووە سیستەم و كۆمه‌ڵگ ه رووبەڕووی نەخۆ�شی گەندەڵی ببنەوە .ئەم بارودۆخە لەدوای سااڵنی 2004 - 2003دەرهاویشتەكانی زیاتر دەركەوت و ئەمڕۆ دەبینین كە ناعەدالەتیەكی گەورە هەیە لەسیستەمی دابەشكردنی ماف و ئەركدا .لە ئەو شێوە بەڕێوەبردنەدا ئەمڕۆ دووچین لەكۆمه‌ڵگه‌دا درووست بوون، دەسەاڵتداران و توێژێكی كەمی دەوروبەریان چینی یەكەمی سوودمەندو سەرمایەدارن ،چینی دووەم كە لەزۆرینەی خەڵك پێك دێت چەوساوەی دەستی ئەو ڕەوشەن كەبەناوی بەڕێوەبەرایەتی خۆماڵی بەڕێوەدەچێت ،بەتایبەتی ژنان لەهەر كەسێكی تر زیاتر رووبەڕووی چەوسانەوەو زوڵم و زۆری دەبنەوە .گەنجان و الوانیش كەبەشیان بۆتە كۆچ كردن لەواڵت و بێ كاری و چەك هەڵگرتن، ناتوانن هیچ كاریگەریەكیان لەسەر گۆڕانكاریەكان هەبێت ،مندااڵنی چینی سەردەست لەناو خۆشترین ژیاندا گوزەران دەكەن ،بەاڵم بەپێچەوانەوە مندااڵنی چینی خوارەوە لەهەموو خۆشیەكانی ژیان بێبەشن .هەمانكات تەواوی توێژەكانی تری كۆمه‌ڵگ ه لەناو ڕەوشێكی بێ بەرهەمیدان و كەوتوونەتە چاوەڕێی ڕەحمەتی مووچەی مانگانەی 38
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەمڕۆ دەبینین دەسەاڵتی سیاسی لە ئێراقداو لە هەرێمی كوردستانیشدا گرنگییەكی ئەوتۆ بە وشیاركردنەوەی كۆمه‌ڵگه نادەن دەسەاڵت ،ئەمەش توێژەكانی كۆمه‌ڵگه‌ی خستۆتە ناو بێ ئیرادەیی .لەپێناسەی دیموكراتیدا ئەوە ئاشكرایە كە دیموكراتی بەواتای خۆ بەڕێوەبردنی گەلەو ناتوانین نكۆڵی لەوەش بكەین كە گەلێك هۆشیار نەبێت یاخود بەرهەمهێن نەبێت ناتوانێت خۆی خۆی بەڕێوەببات و هەمیشە دەبێت چاوی لە دەرەوە بێت .ئەمڕۆ دەبینین دەسەاڵتی سیا�سی لە ئێراقداو لە هەرێمی كوردستانیشدا گرنگییەكی ئەوتۆ بە وشیاركردنەوەی كۆمه‌ڵگ ه نادەن و بەرهەمهێنان وەكو مژارێكی سەرەكی سەیر ناكەن و هەوڵدەدەن لە ڕێگەی هەناردەكردنی پەترۆڵ و بە فەرمانبەركردنی كۆمه‌ڵگه‌وە كۆمه‌ڵگ ه بە خۆیانەوە ببەستنەوە ،لەئەنجامی ئەمەدا كۆمه‌ڵگه‌یەكی بەكاربەر دروستبووە .هەربۆیە ئەركێكی سەرەكی سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی ئەوەیە كە تاك و كۆمه‌ڵگ ه لەو حاڵەتە رزگار بكات .واتە تاك بگەیەنێتە ئەو ئاستە وشیارییەی كە ئازادیی و بەرهەمهێنان وابەستەی یەكترین و كەسێكی بێ بەرهەم ناتوانێت بانگەشەی ئازادیی بكات .بۆ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
ئەمەش لە چوارچێوەی پرەنسیپەكانی هاوواڵتی ئازاد و سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا پەروەردەكردنی هاوواڵتیان ئەركی یەكەمەو دوا بەدوای ئەمە پێشخستنی پڕۆژەی بەرهەمهێنان لەچوارچێوەی ئابووری هاوبەشدا ئەركی دووەمەو رێكخستنی كۆمین ،ئەنجوومەنی گوندو كۆاڵن و گەڕەك و شارەكان ئەركی سێیەمینەو كاتێك ئەم هەنگاوانە نرا هەنگاوی چوارەمیش بونیادنانی كۆنگرەی دیموكراتی گەلە .كە دەتوانرێت گوزارە لە ناسنامەی دیموكراتیانەی گەل بكات. سێیەم :پێویستە ئەو ڕاستییە دەرك پێ بكەین بۆ دروستكردنی ئەم سیستەمەو چارەسەركردنی كێشەكانمان دەبێت چاوەڕێی ئەوە نەبین كە دەسەاڵت لەسەر ئاستی ئێراق و هەرێمی كوردستان و شار و شارۆچكەیەك كێشەكانمان بۆ چارەسەر بكات .چونكە ئەگەر بەخەیاڵێكی بەو ڕەنگەوە هەڵسوكەوت بكەین نە دەتوانین سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی بونیاد بنێین نە دەتوانین كێشەكانی خۆمان چارەسەر بكەین .ئەمە بەو واتایە نایەت كە ئێمەو دەسەاڵت هیچ پەیوەندیمان بەیەكەوە نابێت ،بەڵكو زۆر جار ئەنجوومەنەكانی گەل لە گوندو كۆاڵنەكاندا سەبارەت بە كێشە كۆمەاڵیەتی و ئابووری و خزمەتگوزارییەكان پەیوەندی بەردەوامیان لەگەڵ بەرپرسانی حكومیدا دەبێت و فشاری بەردەوام دەخەنە سەر دەسەاڵت لەپێناوی ئەوەی كە تواناكانی خۆی بخاتە گەڕ بۆ چارەسەری كێشەكان .بۆ نموونە كاتێك لە گوندێكدا خزمەتگوزاری كەمە كۆمین یان ئەنجومەنی گەل لەو شوێنەدا ئەوەی خۆی پێی كرا دەیكات، ئەوە�شی كە خۆی پێی ناكرێت یاخود توانای پێی نەگەیشتووە لە ڕێگەی چاالكی جەماوەرییەوە
فشاری بەردەوام دەخاتە سەر دەسەاڵت بۆ ئەوەی ئەنجامی بدات .یاخود لە كۆاڵنێكدا دەبینرێت ماڵە بەرپرسێك هەیە خزمەتگوزاری ئەو كۆاڵنە زیاترە لەئەو كۆاڵنەی كە بەرپر�سی تێدا نییە ،ئەنجومەنی گەل ڕێگە لەم ناعەدالەتییە دەگرێت .یاخود زۆر جار دەبینرێت كە كەسانی بااڵدەست مافی كەسانی تر دەخۆن یان پێشێلی دەكەن ئەنجومەنی گەل تەنها لە ڕێگەی باڵوكراوەوە نا ،بەڵكو لە ڕێگەی چاالكی جەماوەریشەوە فشار دەخاتە سەر دەسەاڵت تا ماف بگەڕێنێتەوە بۆخاوەن ماف .یان زۆر جار دەبینین لەبن ناوی شەرەف و نامووسدا ژنان دەكوژرێن ،هاوواڵتی ئازاد لە رێی چاالكی دیموكراتییەوە بكەرانی ئەم كردەوانە ئاشكرا دەكات و كار دەكات بۆ ئەوەی كە بەپێی یاسا لێپێچینەوەیان لەگەڵ بكرێت و سزا بدرێن. هەندێك جار لە هەندێك جێگەدا حكومەت یاخود كەسانێك لەشوێنێك پرۆژە ئەنجام دەدەن زیان بە ژینگە و شوێنەوار و ژیانی گەل دەگەیەنێت كۆمین و ئەنجومەنەكان سەبارەت بەم بابەتانەش بەدواداچوون دەكەن و خاوەن هەڵوێست دەبن و فشار دەخەنە سەر الیەنە پەیوەندیدارەكان بۆ چارەسەركردنی ئەم پرسە .سەبارەت بەو بابەتانەش كە لە ڕاگەیاندنەكاندا باڵو دەكرێنەوە سەبارەت بە گەندەڵی و بن پێكردنی پرەنسیپە ئەخالقییەكانی كۆمه‌ڵگه ،خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی تەنیا وەكو هەواڵێك سەیری ناكات و بە دواداچوونی بۆ دەكات و لە ڕێی چاالكی جەماوەرییەوە راستی و ناڕاستی هەواڵەكە ئاشكرا دەكات ودوای ئەوەش پێداویستیەكانی هەڵوەستەكردن لەسەر ئەو بابەتە دەستەبەر دەكات. www.komelge.com
39
NO:25 - Feb 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وه‌رگێڕان
دۆغان :هونەرەکەمان دەبێت زادەى خاکێک بێت کە ژیانمان پێدەبەخشێت
ستۆرى :دۆیغو یەڵدز لە ئینگلیزییەوە :دیار عەزیز شەریف
تابلۆیەکانى زەهرا دۆغان لە زیندانى دیاربەکرەوە بۆ جنێڤ لە هەر کوێیەک توانیبێتى قوما�شى تابلۆکەى دەست بکەوێت ،ئەو بە بەکارهێنانى بەرهەمە رووەکیەکان تابلۆیەکى لەسەر دروستى کردووە و دەستى خۆی�شى فڵچەکەى بووە. رێکخراوى لێبوردنى نێونەتەوەیى (ئەمنیستى ئینتەرناسیۆنال) پێشانگایەکى هونەرى بۆ نمایشکردنى کارەکانى رۆژنامەوان و هونەرمەندى زیندانیکراو زەهرا دۆغان دەکاتەوە .لە رۆژى کردنەوەى پێشانگایەکە هەریەکە لە شارەدارى 40
www.komelge.com
جنێڤ ،رامى پاگانى و فاتیمە سیکى هاوشارەدارى پێشووى سوورى ئامەد تێیدا ئامادە بوون. کارە هونەرییەکانى زەهرا دۆغان لە زیندانى دیاربەکرەوە دەگاتە ئەوروپا و تا ١٠ى دیسێمبەر نمایشەکە بەردەوام دەبێت .نوێنەرى رێکخراوى لێبوردنى نێونەتەوەیى ئیمێلى باود جەختى لەسەر ئەوە کردەوە کە زیندانیکردنى زەهرا دۆغان نەبوونى دیموکرا�سى لە تورکیا دەردەخات .دۆغان بەهۆى تابلۆکانییەوە دەستگیرکرا. زەهرا دۆغان یەکێکە لەو دەیان رۆژنامەنووسە زیندانیکراوەى کە تەمسیلى ژیانێکى پڕ لە ئێش و ئازار دەکات لە تورکیا وەک یەکێک لە گەورەترین زیندانى بۆ رۆژنامەنووسان .زەهرا هەروەها هونەرمەندى شێوەکاریشە لە تورکیا ،کە زۆربەى بەرهەمە هونەرییەکانى لەبارەى شوناس ،کولتوور و بەرخۆدانى کوردییە. ئەو لە ٢٣حوزەیرانى ٢٠١٦لە شارى نوسەیبین-ى سەر بە پارێزگاى ماردین دەستگیر دەکرێت .ئەو تۆمەتەى کە دەوڵەت دایە پاڵى،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
ئەوە تۆمەتێکە بەالى زۆر لە کوردە یاخییەکان تۆمەتێکى زانراوە و بوەتە شتێکى باو ،ئەو کەسە یاخیانەى کە نادادپەروەرانە خراونەتە زیندانەوە. ئەو تۆمەتبار کرا بەوەى «ئەندامى رێکخراوێکى تیرۆریستیە» و «پروپاگەندە بۆ رێکخراوێکى تیرۆریستى دەکات» .بەمانایەکى تر ،ئەو بەوە تۆمەتبارکراوە کە پەیوەندى بە پارتى کرێکارانى کوردستان-ەوە هەبووە. ئەو کاتەى کە دەستگیرکرا ،زەهرا لە ئاژان�سى رۆژنامەوانى ژنان ( ،)JINHAوەک ئاژانسێکى رۆژنامەوانى کوردیى تایبەت بە ژنان ،کارى دەکرد، کە دواى ئەوەى تورکیا بارى نائاسایى دواى شکستى کودەتاکەى ١٥تەمموزى ٢٠١٦راگەیاند ئەو ئاژانسە هەواڵییەش داخرا. وەک رۆژنامەوان ،هونەرمەند ،ژن ،و فێمینیستێکى کوردى ،ئەو بەرجەستەى هەموو ئەو شتانەى کردووە کە ئاکپارتى فەڕمانڕەوا رقى لێیانە .داواکارى گشتى دەوڵەت تابلۆیەکانى زەهراى بەوە وەسف کرد کە تابلۆى «بێبەرى» نین. بەهەرحاڵ ئەوە مەعقوڵ دەبێت کە ئەو باوەڕمان
لە تورکیا ،ئابڵۆقەى سەربازی ئەو کاتە رادەگەیەندرێت کە هێزە چەکدارەکانى تورک شتێکیان هەیە دەیانەوێت بیشارنەوە
هونه‌رمه‌ند زه‌هرا دۆغان
هەبێت هۆکارى راستەقینەى دەستگیرکردنى زەهرا ئەوە بوو کە ئەو راپۆرتى لەسەر نوسەیبین کرد ،کە لەکاتى پێکدادانى نێوان پەکەکە و هێزەکانى سوپاى تورکى ،دەوڵەت قەدەغەى هاتووچۆى بەسەرداسەپاند. لە تورکیا ،ئابڵۆقەى سەربازی ئەو کاتە رادەگەیەندرێت کە هێزە چەکدارەکانى تورک شتێکیان هەیە دەیانەوێت بیشارنەوە ،ئینجا ئەو شتە شاردنەوەى خاپوورکردنى تەواو شارەکان بێت یانیش گوەللبارانکردنى خەڵکى مەدەنى لەدەرەوەى دادگا ،بۆیە روماڵکردنى رۆژنامەوانی لە شوێنێکى ئاوا نەک هەر وەک ئاژاوەچێتى ،بەڵکو وەک تاوانیش دەبینرێت .لە ئابى ٢٠١٥هەتا ئازارى ،٢٠١٦زیاتر لە ٦٠ئابڵوقەى سەربازى لەالیەن هێزە چەکدارەکانى تورکییەوە راگەیاندرا ،و بەگوێرەى راپۆرتى پارتى دیموکراتى گەالن (هەدەپ) ،بەالى کەمى ٤٨٧مرۆڤى مەدەنى بێ چەک لە ناوچەکانى ئابڵوقەدراو بە هێزى سەربازى لەم ماوەیەدا کوژران. وەک لە راپۆرتەکەى هەدەپە هاتووە «سیاسەتى شەڕ کە لەالیەن حکومەتى ئاکپارتییەوە www.komelge.com
41
NO:25 - Feb 2018
وێنه‌یه‌كی تر له كاره هونه‌رییه‌كانی زه‌هرا دۆغان
دەسپێشخەرى بۆ کرا بەالى کەم مەرگى ٧٤٩مرۆڤى سڤیلى لێکەوتەوە ،کە لەنێو ئەم قوربانیانەدا ٩منداڵ و ٩٦ژن هەبوون .زەهرا بڕیاردەدات کە رووماڵى ئەو رووداوانە بکات کە بەڕاستى لەوێ روویان دەدا .بەاڵم کاتێک حکومەت نەیانتوانى لەڕێى کارى رۆژنامەوانییەوە دەستیان بکەوێت ،ئەوە بڕیاریاندا لەشوێنى ئەوە لەرێى کارە هونەرییەکانەوە دەستگیرى بکەن. دواجار زەهرا لەرێگەى کارە هونەرییەکانیەوە دەستگیرکرا .لەو کاتەى لەسەر زەمینەى واقیع، کاتێک سەرجەم مافەکانى مرۆڤ هەڵپەسێردرا بوو ،ئەو دوودڵ نەبوو لە گوزارشتکردن لە چیرۆکە راستەقینە ئینسانیەکان لەرێى نووسین و تابلۆکانییەوە ئەو چیرۆکانەى کە لە شەڕەکە روویان دەدا .ئەم بەیەکەوەبەستنەوەیە بوو، بەیەکەوە گرێدانى حەقیقەت و هونەر ،کە واى لێکرد ببێتە جێگەى هەڕەشە بۆ دەوڵەت. 42
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەو تابلۆى تایبەت ئینان ،دایکى یانزە منداڵى، کێشا ،ئەو ژنەى کە لەالیەن هێزە ئەمنیە قەناس بەدەستەکانەوە دەپێکرێت و لە ناوەڕاستى شەقام دەمێنێتەوە تاوەکو دەمرێت .خانەوادەکەى هەوڵدەدەن بەهانایەوە بچن ،بەاڵم لەالیەن بەرپرسە ئەمنیەکانەوە رێگەیان لێدەگیرێت .لە تەمەنى ٥٧ساڵیدا ،تایبەت ئینان بەم تراژیدیایە گیان لە دەست دەدات و تەرمەکەی�شى بۆ ماوەى خەفت رۆژ لەسەر شەقامەکەدا دەکەوێت. زەهرا هەروەها وێنەى کەمال کورکوتیش دەکێشێت ،ئەو خوێندکارەى زانکۆ کە لە ئاهەنگى نەورۆز لە ٢٠١٧ ٢١لە ئامەد لەالیەن پۆلیسەوە دەستڕێژى گوەللى لێدەکرێت و دەکوژرێت .لە تەمەنى ٢٣ساڵیدا ،کورکوت کە کەسێکى مەدەنى بێ چەک بوو و هەروەها رزگاربووى دەستى ئەو هێرشە تیرۆریستیە بوو کە پێشتر دەوڵەتى ئیسالمى (داعش) لە وێستگەى شەمەندەفەرى ئەنکەرا ئەنجامى دابوو.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
زەهرا بەرهەمى نووسین و تابلۆى هەر بەتەنها لەبارەى باکوورى کوردستان نەبووە ،بەڵکو ئەو بەهۆى نووسینەکانییەوە لەبارەى ژنانى ئێزیدى وەک قوربانیەکى دەستى داعش ،خەاڵتى مەتین گۆکتەپەى بۆ رۆژنامەوانى پێبەخشرا. زەهرا لە ٩ى دیسێمبەرى ٢٠١٦دواى ئامادەبوونى لەبەردەم دادگا ئازاد کرا ،بەاڵم دواتر جارێکى تر لە تەمموزى ٢٠١٧دەستگیر دەکرێتەوە. ئەو ماوەى �سێ ساڵ زیندانى بۆ دەبڕێتەوە .ئەو تاکە تاوانێکى کردبێتى یەک شتە ،ئەویش ئاشکراکردنى ئەوەى کە ئەوان هەوڵیاندا بیشارنەوە :تاوانەکانى جەنگ. زەهرا دەبێتە یەکەم کەس کە لە تورکیا بەهۆى کارى شێوەکارییەوە بخرێتە زیندانەوە .ئەو ئێستا لەودیو شیشە ئاسنینەکانى زیندانى دیاربەکر دایە .ئەو ماتریالەکانى کارى هونەری شێوەکاریى لەالیەن بەڕێوەبەرایەتى زیندان لێ قەدەغەکراوە، لەبەرئەوە ناچارە بۆ وێنەکێشان سوود لەو شتانە وەربگرێت کە لەوێدا لەبەردەستى دایە. قوما�شى تابلۆکەى رەنگە رووژێک لە
رۆژان رۆژنامە و کۆکراوەیەک لە کاغەزەکانى بسکیوت بوو بێت .ئەو پەنجەکانى لەبرى فڵچە بەکاردەهێنێت و هەوڵدەدات لەجیاتى بەکارهێنانى رەنگیش ،قاوە ،هەنگوین و زەنجەبیل ،میوەجات و رووەکەکان بەکاربهێنێت. رەنگە دەسەاڵتدارانى زیندان بتوانن زەهرا بخەنە نێو زیندانەوە ،بەاڵم ناتوانن هونەرەکەى کۆت و بەند بکەن. هونەرمەندان نابێت لە دروستکردنى تابلۆ لەبارەى کوردستان و رۆژهەآلتى ناوین بوەستن. هونەرەکەمان دەبێت زادەى خاکێک بێت کە ژیانمان پێدەبەخشێت» زەهرا جارێکیان لە دیمانەیەکدا ئاواى وت« .تەنیا ژنان و هونەرمەندان دەتوانن ئەو رۆحە هەژموونخوازانە تێکبشکێنن و لەناوببەن کە رۆح گەلێکى هەژموونگەراى تینوون بۆ خوێن و چەوساندنەوە» زەهرا ئەو قسەیەى لەو شوێنەدا کرد کە تێیدا جەختى لەسەر رۆلى گرنگى بەرخودانى ژنان دەکردەوە. سەرچاوە :ماڵپەڕى Theregion
www.komelge.com
43
NO:25 - Feb 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
فیکریی
ه دیدی میشێڵ فۆكۆدا ده‌سه‌اڵت ل
ئا :هێمن عه‌لی
تێگه‌یشتن ل ه ئه‌ندێشه‌ى فۆکۆ ،پێویستى ب ه تێگه‌یشتن ه ل ه چه‌مک و پێگه‌ى و وێژه‌کانى ل ه به‌رهه‌مه‌کانیدا .ب ه واتایه‌کى تر ،تێگه‌یشتن ل ه په‌یوه‌ندییه‌کانى زانست و ده‌سه‌اڵت ،بێ ره‌چاوکردنى وتووێژ نالواوه .فۆکۆ ل ه ژێر کاریگه‌رى «هایدگر» و «ئیمه‌یل بنونیست» ئه‌م چه‌مکه‌ى هێنای ه ئاراوه. ل ه روانگه‌ى ئه‌ودا« ،جیاوازى نێوان ئه‌وه‌ى ل ه قۆناغێکى دیاریکراو (به‌پێى رێسا ده‌ستورى و لۆژیکییه‌کان) ب ه شێوه‌یه‌کى راست بوترێ و ئه‌وه‌ى ل ه راستیدا ده‌وترێت» وتووێژى پێ 44
www.komelge.com
ده‌وترێت .که‌وات ه وتووێژ ل ه نێوان دوو کایه‌دا، «چوارچێو ه و رێساکانى زمان و ئه‌و ده‌رفه‌تانه‌ى شاراو ه ل ه سیسته‌مى زماندا» دێت ه ئاراوه .وتووێژ ل ه کاتى ئێستا ره‌واڵه‌ت ده‌گرێت ،له‌و ساته‌یه‌دا که هه‌ڵگرى وتووێژ ل ه رێگاى سیسته‌مى زمان و له په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵ هه‌لومه‌رجى عه‌ینی دێت ه کایه‌وه. فۆکۆش وه‌ک هایدگر و بنونیست ،له‌و بڕوایه‌دایه ک ه زهنیه‌ت و عه‌ینیه‌ت ل ه رێگاى پێکهاته‌ى زمانه‌وه ئافرێنه‌رى یه‌کترن .له‌م پێناوه‌دا ،فۆکۆ ل ه ژێر کاریگه‌رى هایدگر و بنونیست ،مادى بوونى زمان ل ه چوارچێوه‌ى وتووێژدا ئه‌رێ ده‌کات و به‌م شێوه، بیرکردنه‌و ه ن ه وه‌ک دیارده‌یه‌کى زهنى یان کایه‌یه‌کى بڵندتر ل ه ئاستى نرخدا ،به‌ڵکو وه‌ک دیارده‌یه‌کى وتووێژى و مێژوویى ده‌ژمێردرێت .ئه‌و ب ه که‌ڵک وه‌رگرتن ل ه چه‌مکى «سیسته‌م ه فکرییه‌کان» و ناسینی ،وتووێژبوونى بیرکردنه‌و ه تاوتوێ ده‌کات. سیسته‌م ه فکرییه‌کان ،رێساگه‌لێکى نائاگان ک ه له رێگه‌ى ئه‌وانه‌و ه وشه‌کان ،شته‌کان و کرده‌وه‌کان ل ه یه‌کتردا تێکه‌ڵ ده‌بن .وات ه وتووێژه‌کان له
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵ کارداکه‌یان ده‌پیوێت .فۆکۆ هه‌روه‌ها وتووێژه‌کان ل ه په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵت و زانستدا ده‌پێوێت .وتووێژه‌کان ن ه ده‌ربڕى ئایدیۆلۆژیکى پێگه‌ى چینایه‌تى یان ده‌ربڕى ئایدیالیستى گریمانه‌کانن ،به‌ڵکو به‌شێک ل ه پێکهاته‌ى ده‌سه‌اڵتن ل ه ناو کۆمه‌ڵگادا و یارى ده‌سه‌اڵت ل ه پێگه‌تایبه‌ته‌کان ئاشکرا ده‌که‌ن و ل ه چوارچێوه‌یه‌کى ب ه ته‌واوه‌تى ماتریالیستیدا ره‌واڵه‌ت ده‌گرن .ئه‌وان کاردانه‌وه‌ى ده‌سه‌اڵتێکن ک ه شێو ه ده‌دات ه ژیانى تاکه‌کان .بۆی ه وتووێژه‌کان ن ه ل ه روانگه‌ى نووسه‌ر و خوێنه‌ره‌کان ،به‌ڵکو له‌م روانگه‌یه‌و ه ده‌بێ گرنگى پێ بدرێت ک ه چۆن ره‌واڵه‌ت ده‌دات ب ه په‌یوه‌ندییه‌کانى ده‌سه‌اڵت. فۆکۆ ب ه بیرکردنه‌و ه ل ه ره‌هه‌ند ه ده‌ره‌کییه‌کانى وتووێژ ،ب ه دواى هه‌لومه‌رجێک ه ک ه وتووێژ تێدا ده‌ژی .تیمارخانه ،نه‌خۆشخانه ،گرتووخان ه و قوتابخان ه وه‌ک شوێنى به‌رهه‌مهێنه‌رى وتووێژى تایبه‌تى مێژوویى ده‌ژمێردرێن .سیستمى په‌روه‌رده، ئه‌م په‌یوه‌ندیانه‌ى زانست و ده‌سه‌اڵت ل ه ناو وتووێژى فه‌رمانڕه‌وادا ل ه رێگه‌ى په‌یوه‌ندى پزیشک و نه‌خۆش ،پیسکوئانالۆگ و شێت، مامۆستا و قوتابی ،زیندانبان و زیندانى جێبه‌جێ ده‌کات .ب ه واتایه‌کى تر ،به‌ڕاى فۆکۆ« ،ده‌سه‌اڵت و زانست له‌ناو وتووێژدا پێکه‌و ه ده‌بن ه یه‌ک» و له‌به‌ر ێ و به‌رده‌وام ئه‌وه‌ى زانست و ده‌سه‌اڵت نه‌گۆ نین ،وتووێژه‌کان ده‌بێ وه‌ک بازنه‌گه‌لێکى دابڕاو بزانین ک ه کرده‌وه‌ى تاکتیکیان ن ه یه‌کسان ه و نه هه‌میشه‌یی. ل ه روانگه‌ى فۆکۆدا ،ئێم ه ده‌بێ «ئالۆزى و نابه‌رده‌وامى ده‌سه‌اڵت قبوڵ بکه‌ین له‌و شوێنه‌ى وا وتووێژه‌کان ده‌توانن هه‌م ئامێر و هه‌م ئاستی ده‌سه‌اڵت بن ،هه‌روه‌ها ئاسته‌نگییه‌ک،
میشێڵ فۆكۆ
له‌رزانێک ،خالێکى به‌رخۆدانى و خاڵێکى ده‌ستپێکردن بۆ ستراتیژییه‌کى دژبه‌ر بن ».فۆکۆ ل ه نامیلکه‌یه‌کى ب ه ناوى «وتووێژێک سه‌باره‌ت به زیان» چوار ره‌گه‌زى سه‌ره‌کى رێبازنا�سى خۆى ب ه ره‌چاوکردنى وتووێژ پێناس ه ده‌کات .ئه‌م چوار ره‌گه‌ز ه بریتین له« :سه‌ره‌ونخوونی ،دابڕان، لێکبڕانه‌وه ،تایبه‌تمه‌ندى و ده‌ره‌کیبوون. فۆکۆ له‌گه‌ڵ به‌کارهێنانى ره‌گه‌زى سه‌ره‌ونخونی ،دانه‌ر ل ه پێگه‌ى خوڵقێنه‌رى به‌رز و سه‌روومێژوویى ده‌هێنێت ه خواره‌و ه و وه‌ک به‌رهه‌مێکى ئایدیۆلۆژیکى و مێژوویى پێناس ه ده‌کات. ئه‌و ل ه ته‌واوى به‌رهه‌مه‌کانیدا ،له‌گه‌ڵ خستنه ژێر پرسیارى ئه‌و بابه‌تانه‌ى گریمان ه ده‌کرێن ئاشکران ،وات ه ره‌وتى به‌ره‌پێشچوونى زانسته مرۆییه‌کان ل ه گۆڕه‌پانى جۆراوجۆر وه‌ک پزیشکی، پیسکوئانالیز ،سیسته‌مى حقۆقی ،دادوه‌رى و www.komelge.com
45
NO:25 - Feb 2018
ره‌گه‌زێتی ب ه دواى ئه‌وه‌ی ه ک ه ئه‌م زانست ه مرۆییان ه ل ه شوێنى وه‌ک ده‌رمانگا ،تیمارستان ،گرتووخانه، قۆتابخان ه و ...ل ه پێناو دیاریکردنى ناسنامه‌ى تاکه‌کان و پته‌وکردنى ده‌سه‌اڵت و ل ه ئه‌نجامدا که‌ڵک وه‌رگرتن هه‌نگاو هه‌ڵده‌گرن نه‌ک ل ه پێناو باشکردنى په‌یوه‌ندیی ه ئینسانییه‌کان ،جیاوازى نێوان شێتى و عاقڵ‌بوون ،پێودان و ناپێودان، ره‌وشتى و ناره‌وشتى سه‌رچاوه‌گرتوو له‌م په‌یوه‌ندیی ه دووالیه‌نه‌ى زانست و ده‌سه‌اڵته .بۆیه فۆکۆ بڕواى وابوو ک ه ئه‌م روانین ه سه‌ره‌ونخوونه ده‌توانێ نیشانده‌رى شێتی ،پزیشکی ،پیسکۆنا�سی، سزانا�سى و ره‌گه‌زێتی بێت. دابڕان ،بنه‌ماى دوو رێبازى دێرینه‌نا�سى و نه‌ژادنا�سى فۆکۆیه .ب ه پێچه‌وانه‌ى که‌سانێک وه‌ک مارکس و هیگل ک ه بڕوایان ب ه ره‌وتى خه‌تى و ئامانجدارى مێژوو هه‌یه ،فۆکۆ ل ه ژێر کاریگه‌رى نیچه ،دابڕانه‌کان و ناپه‌یوه‌سته‌ییه‌کان ب ه بنه‌ماى کارى خۆى ده‌زانێت ک ه ل ه ره‌وتى مێژوودا توو�شى خافاڵن ببوون .فۆکۆ ل ه نامیلکه‌ى «نیچه ،نه‌ژادنا�سى و مێژوو»دا ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر راڤه‌کردن بریتى بوای ه له‌وه‌ی ک ه بنه‌مایه‌کى نهێنى ل ه سه‌رچاوگه‌دا ب ه هێوا�شى رۆشن و ئاشکرا بێت ،ته‌نیا میتافیزیک ده‌یتوانى گه‌وهه‌رى مرۆڤ راڤ ه بکات .به‌اڵم ئه‌گه‌ر راڤه‌کردن بریتى بێ له زه‌وتى توندوتێژئامێزانه‌ى نیزامێک ل ه رێساکان ک ه ل ه نه‌فسدا واتایه‌کى گه‌وهه‌رین و سه‌پاندنى ئاراست ه ل ه سه‌ر ئه‌م نیزام ه رێسایانه ،هاندان بۆ په‌یره‌ویکردنى ل ه دروستکردنى ئیراده‌یه‌کى نوێ، خستنه‌ناو یارییه‌کى تر و هاندان بۆ په‌یره‌ویکردن ل ه رێساى دووه‌مین و دواتر گه‌وهه‌رى مرۆڤایه‌تی، زنجیره‌یه‌ک ه ل ه راڤه‌کان و نه‌ژادنا�سى ک ه ده‌بێ مێژووى ئه‌م زنجیره‌ڕاڤان ه بێت. 46
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دێرینه‌نا�سى ل ه هه‌وڵدای ه سیسته‌مى زانایى هه‌ر سه‌رده‌مێک ل ه سه‌ر بنه‌ما زانستی ،کلتوورى و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانى هه‌مان سه‌رده‌م تاوتوێ بکات و له‌به‌ر ئه‌وه‌ى سیستمه‌مى هێمانا�سى هه‌ر قۆناغێک له‌گه‌ڵ قۆناغه‌کانى تر جیاوازه، ناتوانرێ سیسته‌مى وتووێژى چاخێک بۆ چاخێکى تر به‌کار بهێندرێت« .وشه‌کان و شته‌کان» دیارترین به‌رهه‌مى فۆکۆی ه له‌م باره‌یه‌و ه ک ه ب ه بنه‌ماگرتنى �سێ ره‌واڵ هت‌به‌ندى زانایی� ،سێ سه‌رده‌مى مێژوویى ل ه یه‌کتر جیا ده‌کاته‌وه .هاوشێوه‌یى و یه‌کسانی، ره‌نگدانه‌و ه و سیسته‌مى کاردایى س ه پێوانى مه‌عریفه‌یى تایبه‌ت ب ه ئه‌و سه‌رده‌مه ،وتووێژێکى تایبه‌ت ل ه سه‌ر هه‌ڵسوکه‌وت و کرده‌وه‌ى تاکه‌کان زاڵ ده‌بێ ک ه ته‌نیا ل ه چوارچێوه‌ى سیسته‌مى زانایى هه‌مان سه‌رده‌م تاوتوێ ده‌کرێت. ره‌گه‌زى تایبه‌تمه‌ندى یا دگرسانى وتووێژ یا ره‌واڵ هت‌به‌ندییه‌کانى تایبه‌تى مێژوویی ،ئه‌م گریمانه ئاسایی ه ک ه وتووێژ هێماى راستینه‌یه‌کى بان وتووێژیی ه سه‌روبن ده‌کات .ل ه روانگه‌ى فۆکۆدا وتووێژ شتێک نی ه جگ ه ل ه ئه‌و توندوتیژییه‌ى که ئێم ه ل ه سه‌ر دیارده‌کان ره‌واى ده‌که‌ین .ب ه واتایه‌کى تر ئێم ه خواسته‌کانى خۆمان په‌یوه‌ند ده‌ده‌ین به دیارده‌کانه‌وه .له‌به‌ر ئه‌م هۆکار ه ناوه‌ڕۆک و کارداى وتووێژى هه‌ر چاخێک تایبه‌تمه‌ندى تایبه‌تى خۆى هه‌یه. (ئه‌پیستمه) وه‌ک «ئه‌و کۆمه‌ڵ ه په‌یوه‌ندیانه‌ى ک ه ل ه چاخێکى تایبه‌تدا ،یه‌کگرکه‌رى به�شى کاردانه‌و ه وتووێژییه‌کانه« و پێکهێنه‌رى سیسته‌م ه مه‌عریفییه‌کانه ،بۆ ده‌ربڕینى سه‌رده‌مه مێژووییه‌کان ل ه چوارچێوه‌ى وتووێژ ب ه کار ده‌هێندرێت .به‌ڕاى فۆکۆ ئه‌پیستم ه و نیزامى زانایى فه‌رمانڕه‌وا له‌و سه‌رده‌مه‌دا ،زانست ه تایبه‌تییه‌کانى
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
هه‌مان سه‌رده‌م دروست ده‌کات .که‌وات ه ل ه هه‌ر ئه‌شکه‌نجه‌وه ،کۆنتڕۆڵ و سزادان ده‌بینێت. قۆناغێکدا ،په‌یوه‌ندییه‌کانى زانست و ده‌سه‌اڵت ل ه نیزامى وتووێژدا ب ه شێوه‌یه‌کى تایبه‌ت ره‌نگ ده‌روون‌نا�سى و ده‌سه‌اڵت ده‌داته‌و ه ک ه ل ه سه‌رده‌مانى پێشوو و دواتر (مێژووى شێتی) ل ه چاخى کالسیک ک ه له جیاوازتر ده‌بێت. راستیدا نامیلکه‌ى دکتۆراى فۆکۆ بوو ل ه ساڵى ره‌گه‌زى ده‌ره‌کیبوون ،ب ه پێچه‌وانه‌ى شێوه‌گه‌لى ()1961دا باڵو بووه‌و ه و «مه‌دالیا ناوه‌ندى ئاسایی ه ل ه ناو بیرمه‌ند ه کالسیک و مۆدێرنه‌کانى نه‌ته‌وه‌یى توێژینه‌و ه زانستییه‌کان»ى وه‌رگرت. رۆژئاوا ک ه ب ه جۆرێک بڕوایان ب ه دووانه‌یى نێوان ده‌قى دوایى به‌رهه‌مى مێژووى شێتی ،ب ه ناوى «شێتى زهن و عه‌ین‌بوون ،وه‌ک نمون ه تیۆرى ئه‌فالتون ،و شارستانیه‌ت» ب ه زمانى ئینگلیزى وه‌رگێڕاوه. دکارت «من بیر ده‌که‌م که‌وات ه هه‌م»« ،جیهانى فۆکۆ له‌م به‌رهه‌مه‌دا چۆنێتى ده‌رکه‌وتنى عه‌قڵ ئاشکرا و نائاشکرا» چاند ،ره‌گه‌زى ژێرخان و و شێتى ل ه چاخى رۆشنگه‌ریدا نیشان ده‌دات و سه‌رخانى مارکس ،حه‌قیقه‌ت ه پیسکۆییه‌کان ک ه له خه‌ریکى وه‌سفى «روانین بۆ پێودان‌سازی» ده‌بێت روانگه‌ى (فرۆید)ه‌و ه ل ه پشته‌وه‌ى دیارده‌کانه‌وه‌یه ک ه له‌به‌ر ده‌رکه‌وتنى عه‌قڵى ی هک‌وتارى شێتى و و ریشه‌ى ل ه غه‌ریزه‌گه‌لى ره‌گه‌زی هه‌یه ،ته‌واوى نه‌خۆشیدا په‌یوه‌ندییه‌ک دروست ده‌کات. ئه‌م بۆچوونان ه ک ه ب ه جۆرێک په‌یوه‌ندى به فۆکۆ ل ه سه‌ره‌تاى ئه‌م به‌رهه‌مه‌دا باس بوونى حه‌قیقه‌تێکى قووڵ ه ل ه پشتى هه‌ڵسوکه‌وته ل ه مه‌سه‌له‌ى دوورخستنه‌وه‌ى کۆلێرا و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانن و ده‌بیندرێنه‌وه ،ب ه پێچه‌وانه‌ى زیندانیکردنیان ل ه کۆلێراخان ه گه‌وره‌کانى ئه‌وروپا رێبازى برون بودگى فۆکۆست .چۆنک ه فۆکۆ وه‌ک ل ه سه‌ده‌کانى ناوه‌راستدا ده‌کات .تووشبووانى فیلسوفه‌کانى دیکه‌ى پۆست‌مۆدێرن ،حه‌زى کۆلێرا ل ه ناو ئه‌م کۆلێراخانه‌دا دوور ل ه دانیشتوانى ل ه لێکۆڵینه‌و ه ل ه قوواڵییدا نی ه و ته‌نیا ب ه الیه‌نه شار راده‌گیردرێن و ل ه هه‌مان کاتدا ل ه ژێر کۆنتڕۆڵ ده‌ره‌کییه‌کان ،ورده‌کارى پرش و باڵو و ورد و و چاودێریدا بوون .جۆزامیه‌کان ل ه الیه‌که‌وه بابه‌ت ه بچوکه‌کانه‌و ه سه‌رقاڵه .چۆنک ه لێکۆلێنه‌وه ل ه الى خه‌ڵک ب ه بوونه‌وه‌رگه‌لێکى مه‌ترسیدار ل ه قوواڵییه‌کاندا ب ه واتاى شرۆڤ ه و دیاریکردنى و شه‌ڕئه‌نگێز داده‌نران ک ه سزاى خوداوه‌ندى بۆچوونێکى گشتییه .بۆی ه ل ه (چاوه‌دێرى و گرتبوویانه‌و ه و ل ه الیه‌کى تره‌و ه ئه‌م مه‌سه‌له سزادان)دا ،فۆکۆ ب ه «ورده‌فیزیکى ده‌سه‌اڵت»ه‌وه ئاماژه‌ى فیزیکى هێزى خوداوه‌ند ده‌زانرا ک ه ئه‌رکى سه‌رقاڵه ،نه‌ک تیۆرى ده‌سه‌اڵت و له‌گه‌ڵ مه‌سێحییه‌کانى بۆ هاوکارى ب ه ئه‌وان ده‌ست نیشان تاوتوێکردنى وتووێژ ه زاڵه‌کان ل ه سه‌ر هه‌ر یه‌که ده‌کرد .بۆی ه ل ه سه‌ده‌کانى ناویندا هه‌لوێستێکى ل ه نیزامه‌کانى سزادان ،دیسیپلینى و لێکدانه‌وه‌ى دووالیه‌ن ه سه‌باره‌ت ب ه تووشبووانى کۆلێرا هه‌بوو. په‌یوه‌ندییه‌کانى زانست و ده‌سه‌اڵتى ناو وتووێژ، به‌اڵم ل ه کۆتایى سه‌ده‌کانى ناویندا شێته‌کان ته‌نیا ل ه سه‌ر سنووره‌کان و ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ى که شوێنى تووشبووانى کۆلێرا ده‌گرنه‌وه .هه‌ر چه‌ند وتووێژه‌کان رووبه‌ڕووى ده‌بنه‌و ه بیر ده‌که‌نه‌وه هێشتا هه‌مان هه‌ڵوێستى دووالیه‌ن ه سه‌باره‌ت و هه‌ر حه‌قیقه‌تێکى قووڵ و نهێنى ل ه سه‌روى ئه‌م ب ه ئه‌وان ل ه ئارادا بوو ،وات ه دوورخستنه‌وه‌ى www.komelge.com
47
NO:25 - Feb 2018
و راکێشانى کلتووری .فۆکۆ لێره‌دا ل ه «کشتى شێته‌کان» ناوى ده‌برد .ل ه سه‌رده‌مى رینێسانسدا شێته‌کانیان سوارى کشتى ده‌کرد و ده‌خرانه چه‌مه‌کانى شار تا ب ه دواى لێکۆڵینه‌وه‌ى عه‌قڵ و زانایى بڕۆن .ل ه راستیدا له‌م سه‌رده‌مه‌دا دیارده‌ى شێتى ب ه پێچه‌وانه‌ى کۆلێرا مه‌سه‌له‌یه‌کى مه‌ترسیدار و نائاسایى نه‌بوو ،به‌ڵکو ده‌بووه هۆى سه‌رسووڕمان و به‌دواداچوونى بیرمه‌ند و نووسه‌ره‌کان .ل ه به‌رهه‌مه‌کانى «شکسپیه‌ر» و «سروانتس»دا شێتى ل ه لووتکه‌دایه ،چۆن مسۆگه‌ر و هه‌رمانییه؛ شێت ناتوانێ بگه‌ڕێته‌وه بۆ عه‌قڵ و حه‌قیقه‌ت .شێتى ده‌بێت ه هۆى شڵه‌ژانى ده‌روونى و مه‌رگى ئه‌و .هه‌ڵبه‌ت مردنى «دۆن کیشۆت» ب ه هێمنى روویدا ،چۆن ل ه دوایین ساتدا له‌گه‌ڵ حه‌قیقه‌تدا گرێ خوارد .ب ه واته‌یه‌کى تر ئه‌م نووسه‌ران ه سه‌رنجیان ل ه سه‌ر چیرۆکى تراژیکى شێتى هه‌بوو .که‌وات ه له‌و کاتدا هێشتا شێتى نه‌بوو ب ه مه‌سه‌له‌یه‌کى نه‌رێنى و دژه‌نرخ؛ چۆنک ه ل ه به‌رهه‌مه‌کانى شکسپیه‌ردا زمانى تیز و کتێبى شوێنى زمانى حه‌قێقى ده‌گرێته‌و ه و باس له جۆرێکى جیاواز ل ه عه‌قاڵنیه‌ت ده‌کات. چه‌مک‌نا�سى ده‌سه‌اڵت فۆکۆ ده‌سه‌اڵت وه‌ک پێکهاته‌یه‌ک له په‌یوه‌ندییه‌کان ده‌زانێت .به‌و واتای ه ک ه بڕواى وای ه په‌یوه‌ندى ده‌سه‌اڵت ل ه ته‌واوى جۆره‌کانى په‌یوه‌ندى ب ه شێوه‌ى ده‌روونى هه‌ی ه و په‌یوه‌ندى مرۆیى ده‌بێ ل ه سه‌ر بنه‌ماى ده‌سه‌اڵت لێک بدرێته‌وه .بۆی ه ده‌سه‌اڵت ل ه روانگه‌ى فۆکۆدا وه‌ک نیچ ه ب ه واتاى زیادبوونى هێزه‌کان له په‌یوه‌ندییه‌کانى «من ـ ئه‌وى تر» دێت ه ئاراوه. ده‌سه‌اڵت به‌ڕاى فۆکۆ دوو کار ئه‌نجام ده‌دات. 48
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
یه‌که‌م؛ ده‌سه‌اڵت په‌یوه‌ندى نێوان تاکه‌کان نیشان ده‌دات و دووه‌م؛ ده‌سه‌اڵت ره‌واڵه‌ت ده‌دات هه‌م ب ه سوژ ه هه‌م ب ه ئۆبژه. ده‌سه‌اڵت په‌یوه‌ندى نێوان تاکه‌کان نیشان ده‌دات .چۆنک ه چه‌مکى ده‌سه‌اڵت ئاماژ ه ده‌کات ب ه په‌یوه‌ندى نێوان ئه‌و تاکانه‌ى ل ه پێکداداندان. ده‌سه‌اڵت کۆمه‌ڵێک کرده‌وه‌ن ک ه کرده‌وه‌کانى تر ده‌ورووژێنێت و ل ه یه‌کتر دروست ده‌بن .له حاڵێکدا ل ه روانگه‌ى نه‌ریتیدا ،ده‌سه‌اڵت ،دزه‌ى ده‌ره‌کى ل ه سه‌ر مرۆڤه‌کان ده‌ژمێردرێت .کۆمه‌ڵ ل ه سه‌ر بنه‌ماى ئه‌و په‌یوه‌ندیانه‌ى رێک ده‌خرێت ک ه ل ه ناوه‌ڕۆکى خۆیدا شتێک جگ ه ل ه ده‌سه‌اڵت نیه ،بۆی ه ده‌بێ کۆمه‌ڵگا ل ه سه‌ر بنه‌ماى زێده‌یى هێزـ په‌یوه‌ندى و یارى نێوان هێزه‌کان لێک بدرێته‌وه. دووه‌مین کارێک وا ده‌سه‌اڵت ئه‌نجامى ده‌دات ئه‌وه‌ی ه ک ه هه‌م سوژه‌ساز ه هه‌م ئۆبژه‌ساز .سوژه شتێک جگ ه ل ه ده‌سه‌اڵت نیه .ده‌سه‌اڵت ل ه هه‌موو شوێنێکدا هه‌ی ه و سوژ ه دروست ده‌کات و له‌و رێگاو ه جێگیر ده‌بێت .بۆی ه وه‌ها گریمانه‌یه‌ک راست نی ه ک ه هه‌ندێک فه‌رمان ده‌ده‌ن و ئه‌وانى تر جێبه‌جێ ده‌که‌ن .ئه‌و فه‌رمانداینه‌ى ک ه الیه‌نى نه‌رێنى هه‌ی ه و خوازیارى سنووردارکردنى هه‌ڵسوکه‌وتى مرۆڤه‌کانه ،ئه‌نجامدانى پێویستى ب ه سه‌رکوت ه وه‌ک ره‌واڵه‌تى سه‌ره‌کى ده‌سه‌اڵت. وات ه ده‌سه‌اڵتى فۆکۆیى نیگه‌رانى هه‌زاران مرۆڤى گوێڕایه‌ڵ ه ک ه له‌شیان ل ه رێگاى ده‌سه‌اڵته‌وه ره‌واڵه‌ت ده‌گرێت.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
ئابووری
شکستی سیاسەتی ئابووری باشوری کوردستان لە ژێر سێبەری بوونی وزەدا
د .مەدیحە سۆفی
وزە ئەو ناوبژیکەرەی ،کە هەرگیز دادپەروەر نەبووە ،ئەو بەها ئابووریەی ،هەرگیز لە خزمەتی واڵتە بەرهەمهێنەرەکانی خۆی نەبووە، ئەو گەنجینەیەی ڕێژەیەکی زۆری دەکەوێتە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستی پڕ لە شەڕ و ئاشوب و نائارامی ،کەچی واڵتانی ڕۆژئاوادا دەخزێنێتە نێو کێبڕکێی ڕیزبەندی یەکەمی ئابووری جیهانیەوە لە ڕووی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و پیشەسازی و بەرهەمهێنان و داهێنانەوە و دەبن بە سودمەندی یەکەمی ئەو سامانە سروشتیەی ،بێ ئەو هەموو دەرگاکانی داهێنان و تەکنەلۆژیا و گەشەی
ئابووری و پەرەسەندنی زانستی لێ دادەخرێ. وزە ئەو سامانە سروشتیەی ،یەک بارەیە و لە مەودای ژیاری مرۆڤایەتیدا دوبارە دروست نابێتەوە و بناغەی پیشەسازی وتەکنەلۆژیا و ئابووری جیهانە و پایەیەکی گرنگ و بێ وێنەی ڕەوڕەوەی پێشکەوتن و داهێنان و بەردەوامی و گەشەسەندن و پەرەپێداندا هەیە ،بەتایبەت لەم سەدوپەنجا ساڵەی دواییەی دوای شۆڕ�شی پیشەسازی ،پایە و سەنگی بوونی ئەم سامانە سروشتیە بووە مەرجی سەرەکی بەرەو پێشچوونی تەکنەلۆژیا و بەرهەم و بەرزکردنەوەی ئاستی ئابووری و ژیاری مرۆڤایەتی ،لەالیەکیترەوە بووە مەحەکی بڕیارە سیاسیەکان بۆ هەڵگیرسانی شەڕ و وەستاندنی ،بۆ هاوپەیمانێتی و دژایەتی ،بۆ پۆلین کردن و قۆرخکردن ،بۆ هەنگاونان بەرەو پلیکانەی دیکتاتۆریەت ،گرنگترین ئەو سامانە سروشتیانەش کە ڕۆڵی سەرەکی و ستراتیژی لە پیشەسازی و بەرهەمهێنان دەبینن بریتین لە( نەوت و غازی سروشتی ). www.komelge.com
49
NO:25 - Feb 2018
ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئەو دەروازەیەی دەبێتە پارووی گەرمی واڵتە زلهێزەکان و بوژانەوەی بواری شارستانێتی دەڤەری خۆیان و مانەوەی زۆربەی واڵتە خاوەن وزەکانیش لە زونگاوی دواکەوتوویی و بێ ئاگایی و کورتبینی و بێ دەسەاڵتی و چەق بەستنیان لە قاوغی دواکەوتن و ژێردەستەییدا، ژێرخانێکی ڕوخاوە و بە بوونی ڕێژەیەکی زۆر لە خەڵکی هەژار و نەخوێندەوار و کۆمەڵگایەکی پەراوێزکەوتوو و سامانێکی مرۆیی بێ ئیرادە و بێ توانا.
زۆربەی ئەو واڵتانەی لە ڕێکخراوی هەناردەی نەوتن وەکو ( عیڕاق و ئێران و قەتەر و سعودیە و میرنشینەکانی ئیمارات و کوێت و لیبیا و جەزائیر) دەکەونە ناوچەی MENA- ،Region وزە و جیۆپۆلیتیک تەنها هۆکارێک بۆ هەوڵدان بۆ پاراستنی ئارامی ناوچەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا )MENA-Region (Middle East & North ،)Africaبریتیە لە پاراستنی بەرژەوەندیەکانی 50
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
واڵتانی ڕۆژئاوا لە بواری بەرهەمهێنانی وزە و گوازتنەوەی لەالیەکەوە و پاراستنی پێگەی ئیسرائیل لەالیەکیترەوە ،وە تەنها هۆکاریش بۆ ئاڵوگۆڕی ڕۆڵ و تێهەڵکێشکردنی کارتی گەمەکردنیان هەر لەبەر بوونی ئەو دەرامەتە و ئەو سەرچاوەی وزەیەیە کە ئابووری جیهانی لەسەر وەستاوە ،چونکە ئەم ناوچەیە نزیکەی %٧٠ی یەدەگی نەوت و %٤٤ی یەدەگی غازی جیهانی تێدایە ،باشوری کوردستانیش چووەتە نێو ئەو نەخشە نێودەوڵەتیەی وزەوە ،بۆیە ئەم ناوچەیە بۆ ئێستا و داهاتوویەکی دوور سەنگی جیۆپۆلیتیکی خۆی هەیە و هەوڵدان بۆ گەیشتنە سەر سەردەریا لە دەروازەیەکی دی جگە لە تورکیا هاوێنەی دوربینێکی درێژخایەن و پالنێکی تۆکمەی زلهێزەکانە بۆ دواڕۆژ ،کە کورد وەکو یاریزانێکی ئەو گۆڕەپانە ،پێویستی بە سیا�سی خوێندەوار و بە کە�سی لێهاتوو هەیە ،کە بتوانێ لە ژێر سێبەری ڕۆژئاوادا دروێنەی ڕەنجی خۆی بکات لە جیاتی بەئاودا دانی. زۆربەی ئەو واڵتانەی لە ڕێکخراوی هەناردەی نەوتن وەکو ( عیڕاق و ئێران و قەتەر و سعودیە و میرنشینەکانی ئیمارات و کوێت و لیبیا و جەزائیر) دەکەونە ناوچەی ،MENA-Region ئەم ڕاستیە گەمەی زلهێز و واڵتە پیشەسازیەکان لەو ناوچەیەدا ،ئاڵۆز بەاڵم جیددی دەکات، هیچ ڕێکەوتنێک لەگەڵ یەکتردا گەرەنتی نیە، ئەگەری ئەوە هەیە کە هەموو گۆرانێکی سیا�سی و ئابووری لە ناوچەکەدا ،گۆڕانێک لە ستراتیژیەتی هاوپەیمانێتی بەدوای خۆیدا دێنێ ،لە دوا نسکۆی کورد لە باشوری کوردستاندا تەواو ئەم هەڵبەزودابەزەی هاوپەیمانێتی لە نێوان ئێران و عیراق و تورکیا و ئەمریکادا ئەم ڕاستیە دەسەملێنێ.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
سیاسەتی واڵتانی ڕۆژئاوا لە کاتێکدا لە نێو واڵتەکانی خۆیاندا ،بەتایبەت لە کاتی هەڵبژاردندا، بە دوای کەلێنێکی نەبوونی دیموکراتیدا دەگەڕێن تا وەکو تانە و تەشەر بیکەنە ڕەخنەیەکی ڕوخێنەر بۆ ڕکابەرەکانیان لە کاتی هەڵمەتی هەڵبژاردندا ،کێبڕکێ لە پەیڕەوکردنی دیموکراتی و خۆشگوزەرانی هاواڵتی و ئارامی ئاسای�شی نێوخۆ لە واڵتانی ڕۆژئاوادا ،لە کارە گرنگ و سەرەکیەکانی ئەوانە ،کەچی کە ڕوو لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا و هەر شوێنێکی جیهان دەکەن بۆ قۆرخکردنی داهاتی سوتەمەنی و وزە سروشتیەکەی ،هەرچەند دیکتاتۆری تێدا حوکم بکات و نادادپەروەریش چەتری زاڵ بێت ،تا بتوانن نایەڵن پشێوێ و شەڕ و هەڵسانەوە و بەرەنگاری و کودەتا بەسەر بارودۆخەکەدا بکرێ ،ئیتر ئایا لەوێ ماف و یەکسانی و دادپەروەری خەوشدار بێ ،کۆمەڵگا دواکەوتوو بێ ،یا نەخوێندەواری و نەبوونی بیری نوێ و کۆنەپەرستی و برسێتی زاڵ بێ ،ئەمانە هیچی کاری ئەوان نین ،گرنگ ئاسایش بەرقەرار بێ و ئەوان بتوانن بە بێ دەنگی ژێر خاکەکەی تااڵن بکەن ،چونکە شێواندنی بارودۆخی نێوخۆی ئەو واڵتانە ستراتیژی کاری کۆمپانیاکانی ئەوان و دەرهێنانی وزەی تێدا، تێکدەدا و بەرنامەکانیان ئاڵۆزتر دەکات. نمونەیەک لەسەر ڕەتکردنەوەی دیموکراتی و پەیڕەوکردنی لە واڵتانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و خاوەن سامانی وزە لەالیەن واڵتە زلهێزەکانەوە، بریتیە لە سەرکوتکردن و بەئەنجام گەیاندنی کودەتا لەسەر سەرۆکێکی بە دیموکراتی هەڵبژێرراوی وەکو موسەددیق لە ١٩٥٣/٨/١٩ لە ئێران ،لەم بارەیەوە ئوباما لە سەردانێکیدا بۆ واڵتی میسر و قسەکردن بۆ کۆمەڵگای ئیسالمی لە
٢٠٠٩/٦/٤دا وتی: [ ئەمریکا لە گەرمەی شەڕی ساردا ،ڕۆڵی هەبوو لە ڕوخان و کودەتای سەربازی بۆ سەر سەرۆکێکی بە دیموکراتی هەڵبژێرراوی ئێراندا] کاتێ موسەددیقی بە دیموکراتی هەڵبژێرراو، نەوتی خۆماڵی کرد و ئیتر بەڕیتانیا و ئەمریکا نەیاندەتوانی بەو شێوەیەی کە سیاسەت و ئابووری خۆیان دەخوازێ ،وزەکەی قۆڕخ بکەن و لەوکاتەی ڕۆژئاوا هەستیان بە بوونی بنەماکانی سۆسیال و ئاماژەکانی لەدایکبوونی دیموکراتی کرد لەو دەڤەرەدا ،دەبوو تەڵەیەک بۆ لەناوبردنی دانێنەوە ،دوای تێپەڕبوونی شەست ساڵ و لە ساڵی ٢٠١٣دا �سی ئای ئەی ،دانپێدانانی خۆی، بە بەشداربوونی خۆی و بەڕیتانیا لە هۆنینەوە و بەئەنجام گەیاندنی ئەو گەمە نهێنیەی ئەو کودەتایە لەسەر موسەدییق ،ئاشکرا کرد و وتی: [ ئەو کودەتا سەربازیەی لەسەر موسەددیق و کابینەکەی کرا ،بە پێی ئەو دوکۆمێنتانەی هێشتا هەندێکی ڕوون و ڕۆشن نین ،بەسەرپەرشتی �سی ئای ئەی بوو و وەکو ئەکتێکی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا جێبەجێ کرا] چەندەها نمونەی وا کە پێمان دەڵێت ،جوڵەی نێو کایەی جیهان بە ئاماژەی پەنجەی زلهێزەکان و بە پێی پالن و پیالنی بەرژەوەندیانە بۆ گەیشتن بە کانی وزە و بە شادەماری تەکنەلۆژیا و فابریکەکانی بەرهەمی کااڵ و پیشەسازی چەک و ئەتۆم ،هەنگاونانیش پێچەوانەی حەز و خولیای ئەوانیش ،هەر داڕوخان و داڕمان و داتەپینە ،نمونەی ڤێنزوئێلال کە خاوەنی داهاتێکی زۆری نەوت و گازی سروشتی و بیر و بۆچوونی چەپگەری بوو ،کاتێ لەگەڵ کوبا هاوڕای یەکتر و هاودوژمنی ئەمریکا بوون ،شاڤێز ویستی هەژمونی چەپگەری و سوشیالیستی لە نێو www.komelge.com
51
NO:25 - Feb 2018
واڵتدا بسەپێنێ و لەگەڵ نەیارەکانی ئەمریکا کەوتە فراوانکردنی پەیوەندیە دپلۆماتی و ئابووریەکانی، هەر لەسەردەمی ئەودا بوو ،ئاڵوگۆڕی بەرژەوەندیەکانیان لەگەڵ یەکتر بووە جێ سەرنج و پرسیار بۆ ئەمریکا ،کاتێ کوبا باشترین دکتۆرەکانی بۆ ڤێنزوئێلال دەنارد و ئەوانیش نەوتی هەرزان بەهایان بۆ کوبا دەنارد ،پاشتر ئەو نائارامیەی لە ڤێنزوئێلال کەوتەوە ئێستاش نەڕەواوەتەوە. لە ساڵی ٢٠١٥دا ڕێژەی بەکاربردنی نەوت لە چاو جۆرەکانی دیکەی وزە زۆرتر بوو ،نزیکەی %٣٥ ی هەموو وزەی بەکارهاتووی جیهان بوو کە دەکاتە ٤٣٤٦ملیۆن تەن نەوت ،بە ڕێژەی %٢،٥زیاتر لە ساڵی پێشتر ،گرنگترین واڵتە بەرهەمهێنەرەکانیش ئەمریکا و سعودیە و ڕوسیا بوون ،وە گرنگترین دەوڵەتە بەکاربەرەکانیش ئەمریکا و واڵتی چین بوون پەرەسەندن و گەشەندنی واڵتە بوژاوەکان، بەتایبەتی چین کە بە فابریکی جیهان ناودەبرێت، هۆیەکی زیاترە بۆ نائارامی و جێگۆڕکێی بڕیاری هاوپەیمانیەکان ،ئەم گەشەی ئابووریەی چین وا لە ئەمریکا دەکات نائارام بێت و تر�سی لە لەدەستدانی پێگەی جیهانی خۆی هەبێت لە ڕووی ئابووری ئینجا سیاسیەوە ،ئەمڕۆ دەسەاڵت دەسەاڵتی ئابووریە ،هەر ئەو دەسەاڵتەش دەبێتە بڕیاردەری دەسەاڵت و هەیمەنەی سیا�سی ،کاتێ چین لە ساڵی ٢٠٠١دا چووە ناو ڕێکخراوی بازرگانی جیهانیەوە، لەو کاتەوە چەندێتی بەرهەمهێنان و بەو تێچووە کەمەی ،بووەتە جێگەی سەرسوڕمانی هەموو جیهان ،ئەمەش یەکێک بوو لەو هۆکارانەی کە زۆربەی کۆمپانیاکانی وەکو ڤۆلکسڤاگن و ئەپڵ و سیمینس لقی بەرهەمهێنانیان لەوێ بکەنەوە تا بتوانن بڕێک لە تێچووەکان پاشەکەوت بکەن و 52
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
قازانجەکانیان بەرەو هەڵکشان ببەن. شانزەی ئۆکتۆبەر و شەڕی وزەی نێوان جەمسەرەکان دەستپێکی باڵوکردنەوەی دەنگۆیەک ،بۆ مۆرکردنی گرێبەستی وزە لە نێوان کۆمپانیای ڕۆزنەفتی ڕو�سی و هەرێمی کوردستان، نەخوێندەواری ئەم حکومەتە -یا بێ ئاگابوونی -یا وروژاندنی چەتری زاڵی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بوو ،چونکە گەمەی ئەمڕۆ گەمەی نێوان دوو تای ئاڵۆزی ترازو یا دوو جەمسەری تێهەڵکێ�شی هەمیشە گۆڕڕاو و ناهاوسەنگە لە ناوچەکە. ئاماژەکانی ئەم جارەی هەرە�سی کوردستان ،لە دانیشتنی( پاریس -واشنتن -لندن ) لە فەرەنسا و لەگەڵ عەبادی دەستی پێکرد ،ئامۆژگاری ئەمریکا و فڕەنسا و بەڕیتانیا و ئەڵمانیا و نێونەتەوەیی و هەندێ حیزب و بزوتنەوەی نێوخۆ وەکو گۆڕان و کۆمەڵ ،بەوەی کە کاتی ڕیفراندۆم دروست نیە ،لە خۆڕا نەبوو ،بۆیە شانۆگەری شەڕی پێشمەرگەش لەگەڵ ناوەنددا ،هەر دەچێتە قاڵبی فریودان و تەڵەکەبازی و فڕوفێڵەوە. لێرەدا ئاماژە بۆ دوو فاکتەری زۆر گرنگ دەدەین کە ڕۆڵی لە هاتنەکایەوەی دوا نسکۆی کورد هەبوو لە باشوری کوردستاندا. پەیڕەوکردنی
سیاسەتێکی
یەکەم : نەخوازراوی وزە بوونی وزە لەهەر شوێنێکی دونیادا ،دەبوایە بە مانای ،بوژانەوە و ڕەخساندنی هەلی نایاب بێ بۆ بنیاتنانی بنەما و ژێرخانی دەوڵەت و کردنەوەی دەرگا داخراوەکان بە ڕووی بوارە سڕبووەکانی گەشەسەندن و برەودان بێ بە سەرچاوەی نوێ و مۆدێرنی ژیان و دەستپێکی پەروەردەی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
زانستی بۆ سامانی مرۆیی و فەراهەمکردن و ئامادەکردنی نەوەیەکی نوێی بە توانا ،کە بتوانێ ڕۆڵی سەرەکی هەبێ لە گەشەکردن و پێشکەوتنی بوارە جیاجیاکان لە نێوخۆی واڵتدا و بتوانێ لە سێکتەری پیشەسازی نەوتدا ئەوەندە قاڵ بێتەوە و ئەوەندە دەستی وااڵ بێت ،کە پشکی زۆری لە داهێنان و پەرەپیدانی ئەو بوارە بەرکەوێ ،بە کورتی حوکمڕانەکان بتوانن لەسەر دەستی داهاتی سامانی سروشتیدا سامانێکی مرۆیی مۆدێرن و بەتوانا و وشیار و دڵسۆز پەروەردە بکەن ،کە داهاتێکی زانستی خۆماڵی زیاتر بە نێوخۆی واڵت ببەخ�شێ ،بە پێچەوانەوە ،هەرچی واڵتی خاوەن وزە هەیە ئەگەرچی خاوەن سامانێکی مرۆیی گەنج و بەتوانایە ،کەچی خاوەنی هیچ فابریک و بەرهەمی پیشەسازی وزە نیە. کوردستان جگە لە یەدەگی نەوت کە بە ١٦٠ ملیار بەرمیل نەوت دەخەمڵێنرێت ،یەدەگی لە غازی سروشتیش هەیە و پاش روسیا و ئێران و قەتەر و سعودیە و ئیمارات و ئەمریکا دێت کە و دەکاتە نزیکەی %٣ی یەدەگی غازی هەموو دونیا، لە ساڵی ٢٠٠٧دا ،هەرێمی کوردستان گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیای دانا غاز بەست ،بۆ هەڵکۆڵینی کێڵگەی غازی چەمجەماڵ و کۆرمۆر ،پاشان هەر وەزیری وزە لە هەرێمی کوردستان ،لە کۆڕبەندی ساڵی ٢٠١٥بۆ ئابووری و وزەی ئەتاڵنتیک لە ئەستەمبول ئاماژەی بەوەداوە کە هەرێم لە ساڵی ٢٠٢٠بڕی بیست ملیار مەتر سێجاغازی سروشتی ڕەوانەی تورکیا و ئەوروپا دەکات. لەگەڵ دۆزینەوەی ئەم گەنجینەیە لە ژێر پێی خەڵکی ماندووی کوردستاندا ،داکوتینی سنگی کۆمپانیا تورکیەکانیش دەستی پێکرد ،یەکەم کۆمپانیای تورکی کە دەستی بەکارکردن کرد
گەنەڵ ئینێرجی بوو ،دوابەدوای ئەو کۆمەڵێ کۆمپانیای دیکە بۆ هەڵکۆڵینی کێڵگە هاتن ،کە ڕاگەیاندنی ئەڵمانیا بێ سڵ کردنەوە دەڵێن :ئەوان پشکە کێڵگەیان هەیە نەک کرێکاری کێڵگە ،تانەر یەڵدزی وەزیری وزەی تورکیا خۆی وتبووی کە ئەوان هەر کاری دۆزینەوە و گوازتنەوەی وزە ناکەن ،دەبێ پشک و بەشیان لە کێڵگەکان هەبێ.
سەرکردایەتی هەرێم لەگەڵ پێگرتن و دارەدارەی وزە ،لەسەر پێشنیازی تورکیا ،دەستی کرد بە دژایەتی کردنی ناوەند لە بەغدا سەرکردایەتی هەرێم لەگەڵ پێگرتن و دارەدارەی وزە ،لەسەر پێشنیازی تورکیا، دەستی کرد بە دژایەتی کردنی ناوەند لە بەغدا و ئاماژەکردن بە ئابووری سەربەخۆ ،هەتا توانی کێشە و قەیرانی دروست کرد ،بێ منەتی خۆی لە هەموو شت دەربڕی ،دەستی کرد بە ئیمزاکردنی گرێبەستی وزە و بێ ئەوەی هیچ ڕاوێژێک بە ناوەند بکا و هیچ ببژێرێ ،تا بودجەکەی بڕی ،نە بودجەی هێشت و نە داهاتی وزەی بۆ ناوەند و خەڵکی کوردستان بوو ،تا وای لە خەڵک کرد ،هەندێ لە برسا خۆیان کوشت ،هەندێ مناڵی بۆ فرۆشتن خستە ئارا و هەندێ مڵک و ماڵی هەراج کرد و لە دەریاچەی ئیجە خنکا و هەندێ بوونە چەپڵە www.komelge.com
53
NO:25 - Feb 2018
لێدەری حزبە نابەرپرسیارەکان و کۆمەڵگا درزی تێکەوت و تا دەهات بۆشایی و مەودا دەکەوتە نێوان چینە بێ پارەو پولەکان و چینی سەرەوەی خاوەن چاڵەنەوت و گرێبەستەکان ،جەماوەری بر�سی لە دەسەاڵت توڕە و دەسەاڵتیش بێ پالن و چارەسەر .
تورکیا وەکو خاوەن وزەی هەرێم مامەڵەی دەکرد، وزە بۆ تورکیا لەو کات و زەمەنەدا کە هێدی هێدی بێ هیوا دەبوو لە یەکێتی ئەوروپا ،بۆ تورکیا گرنگ بوو
لەگەڵ دۆزینەوەی وزە لە کوردستان ،پێش ئەوەی خانەخوێ بیر لە بەرنامەی مامەڵەکردنی بکاتەوە ،تورکیا بووە ڕێ نیشاندەر و زۆرجار زانیاریەکانی لەبارەی چاڵەنەوت و هەناردە و زۆر کاری پەیوەست بەو بوارەمان لە وەزارەتی وزەی تورکیاوە دەزانی ،گرێبەستێکی پەنجا ساڵەیان مۆر کرد ،لە پێنج کەس زیاتر کەس نەیزانی ناواخنەکەی چی تیایە ،ڕۆژانە بە نەوتی کەرکوکەوە یەک ملیۆن و �سێ سەد هەزار بەرمیل نەوت دەفرۆشرا ،خەڵکیش نەک هەر گیرفانیان 54
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەتاڵ بوو بەڵکو باجی هەموو بێ هیوایی و بێ پالنی ژیانیان کەوتە سەرشان ،لە مانگی تەموزی ساڵی ٢٠١٤دا کاتێ بیرەنەوتەکانی کەرکوک ( هاڤانا و بای حەسەن خەباز و زەمبور ) لە الیەن هێزی پارتیەوە گیرا ،مەسعود بارزانی وتی :ئیتر ماددەی ١٤٠تەواو ،ئیتر ئێمە با�سی ناکەین. تورکیا وەکو خاوەن وزەی هەرێم مامەڵەی دەکرد ،وزە بۆ تورکیا لەو کات و زەمەنەدا کە هێدی هێدی بێ هیوا دەبوو لە یەکێتی ئەوروپا ،ئەوەندە بۆ تورکیا گرنگ بوو ،کە بە هیوایەکی زۆرەوە نەک هەر پشتی خۆی لە ئەوروپا کرد ،بەڵکو بە سیاسەتی کۆچبەران فشاری�شی خستە سەر یەکێتی ئەوروپا بە تایبەت ئەڵمانیا ،بەاڵم هەڵویستە نامرۆڤایەتی و نابەرپرسیارێتیەکەی بەرامبەر شۆڕ�شی ڕۆژئاڤا بە تایبەت لە کاتی شەڕی کۆبانی ،وای کرد وردە وردە ڕووی ڕاستی دراوی ئوردوگان بۆ ئەوروپا دەرکەوێ ،لەگەڵ یارمەتیدانی ئەمریکاش بۆ شۆڕ�شی ڕۆژئاوا ،و تر�سی تورکیا لەوەی ڕێی پەڕینەوەی وزە بگوازرێتەوە بۆ ڕۆژئاوا و لەوێوە بەرەو دەریای سپی ،تورکیای ڕاچڵەکاند و زانی ئیتر ناتوانێ ئەوەندە ناز بەسەر جیۆپۆلیتیکی خۆیەوە بکات. پابەندبوونی سیاسەتی وزەی هەرێم بە بڕیار و سیاسەتی حوکمڕانی تورکیاوە و پشت کردن لە ناوەندی حوکمڕانی بەغدا کێشەی زۆری بۆ هەرێم دروست کرد ،لە کاتێکدا بەغدا خۆی ئەگەرچی وەکو حکومەتێکی زۆربە شیعی بوو ،بەاڵم پابەند و هاوپەیمانی سیاسەتی ڕۆژئاوا بوو بەتایبەت لەگەڵ حوکمڕانی عەبادیدا ،لەکاتێکدا تورکیا ،بە تێپەڕبوونی کات و پشتگوێ خستنی لەالیەن یەکێتی ئەوروپاوە و بەهۆی دەرچوونی لە ڕێسا و یاسای مرۆڤایەتی و گرتن و پابەندنەبوون بە مافەکانی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
مرۆڤ و مامەڵەی ناپەسەندی لەگەڵ جەماوەری خۆی پاش کودەتا سەرنەگرتووەکەی تەموزی ساڵی ،٢٠١٥بە ناچاری ڕووی لە ڕوسیا کرد ،تەنها پارتی نەبێ بووە پاشکۆی ئەو حزب و حکومەتە فاشیستەی تورکیا. لە شەڕی ١٠/١٦کە کەرکوکی تێدا بووە قوربانی و پاشان ناوچە جێ ناکۆکەکانی گرتەوە ،بەشێکی زۆری ،کە پێشمەرگە تیایدا جێگیرکرابوون، کەوتەوە دەست سوپای عیڕاق ،ئەمەش بەرهەمی کۆمەڵێ دیدار و بڕیار و ڕێکەوتنی پێش وەخت بوو لەگەڵ چ حکومەتی عەبادی و چ هاوپەیمانی دژ بە شەڕی داعش ،بەاڵم لەبەر ئەوەی هێزێکی سەربازی یەکگرتوو و یەک دیسپلین نەبوو و لە ژیر یەک چەترا ڕێنمایی و هۆشداری پێ نەئەدرا، زیاتر ڕکابەرایەتی و کێبڕکێی حزب و سەرکردەکانی پەیڕەو دەکرد ،وەلەبەر ئەوەی سەرکردایەتی هەرگیز ڕاستیەکانی بۆ جەماوەر و سێکتەرەکان ڕوون نەکردووەتەوە ،بۆیە هەموو تاک و لۆ کەوتن و هەموو یەکتر بە ئەرگومێنتی جیاوازەوە تاوانبار دەکەن ،یەک هەرێمە ،بەاڵم لە دارایی و هێزی سەربازی و ئاسایش و پەروەردە و زۆر بواری دیکە دوو ڕەنگی جودان ،ڕێکەوتن لەگەڵ هاوپەیمانان و بەغدا لەسەر کشانەوەی هێزی پێشمەرگە لەو ناوچانە کرا بوو ،قوربانیەکانی ئەو شەڕانە، قوربانی شکانی هێزی پێشمەرگە نەبوو ،قوربانی بێ ئیرادەیی و چەقبەستووی سەرکردایەتیەکەی بوو. لە ئەگەر و نەگەری تەواوبوونی شەڕی داعشدا ،وەزیری دەرەوە و بەرگری ٢٤واڵتی هاوپەیمان لە شەڕی دژ بە داعشدا ،لە ڕۆژی ٢٠١٦/٦/٢١لە واشنتن کۆبوونەوە ،بەاڵم بێ بەشداریکردنی نوێنەری هەرێمی کوردستان ،لە کۆبوونەوەی دوای ئەوە کە لە ٢٠١٧/٣/٢٢هەر
باڵیۆزی ئەمریکا بە بارزانی ڕادەگەیەنێ کە دەبێ هێزی پێشمەرگە بگەڕێتەوە سەر ئەو خااڵنەی پێش شەڕی داعش لە واشنتن کرا ،ئەم جارە بە ئامادەبوونی نوێنەری هەرێمی کوردستانیش بوو ،ئەم هاوپەیمانێتیە لە ساڵی ٢٠١٤دا و پاش بەهێزبوونی داعیش و گرتنی چەندەها شار و شارۆچکە لە عیراق ،لە الیەن ٦٨ واڵتی جیهانەوە پێکهێنرا. لە کۆبوونەوەی ڕۆژی دووشەممەی ٢٠١٦/١١/١٤بارزانی لەگەڵ باڵیۆزی ئەمریکا ،بۆ قسەکردن لەسەر بارودۆخی شەڕو دەرئەنجامەکانی ،باڵیۆزی ئەمریکا بە بارزانی ڕادەگەیەنێ کە دەبێ هێزی پێشمەرگە بگەڕێتەوە سەر ئەو خااڵنەی پێش شەڕی داعش ،واتە پێشتر و لەگەڵ بارزانی ئەم بابەتە تاوتوێ کراوە و ئاگادار بوونە. دووەم :گرێبەستی نێوان هەرێم و ڕۆزنەفتی ڕوسیا لە مەراسیمی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ دەرەوە ،لە ڕۆژی یەکی مانگی یونی ٢٠٠٩دا ،مام جەالل بە دڵنیاییەوە با�سی یاسایی بوونی ئەو گرێبەستانەی کرد ،کە لەگەڵ کۆمپانیا بیانیەکان لەمەڕ هەناردەی وزەی کوردستانەوە، مۆر دەکرێن ،و بڕیاردرا کە وەکو ئەزمونێک www.komelge.com
55
NO:25 - Feb 2018
سەرەتا ڕۆژانە سەد هەزار بەرمیل نەوت لە کێڵگەی تەقتەق و تاوکی لە زاخۆ ،هەناردە بکرێن و لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بفرۆشرێن و داهاتەکەی بچێتە خەزێنەی دەوڵەتەوە ،واتە خەزێنەی عیڕاقەوە. لەگەڵ نائارامی و هەڵگیرسانی شەڕی داعش و پاش جێهێشتنی هەندێ لە کێڵگەکانی نەوت و غاز لەالیەن کۆمپانیاکانی ڕۆژئاواوە وەکو ( ئیکسۆن مابایل و تۆتال ) ەوە ،کۆمپانیای ڕۆزنەفت دزەی کردە ئەو دەڤەرە و لە کۆبەندی ئابووری لە پیتەرسبورگ لە مانگی یونی ٢٠١٧دا دەستپێکی باڵوکردنەوەی دەنگۆیەک ،بۆ مۆرکردنی گرێبەستی وزە لە نێوان کۆمپانیای ڕۆزنەفتی ڕو�سی و هەرێمی کوردستاندا باڵوکرایەوە ،ئەم هەواڵە زۆر خێرا و گەرماوگەرم لە زۆربەی ڕاگەیاندنەکاندا ئاڵوگۆڕ کرا وڕا و بۆچوون و خوێندنەوەی جیاوازی لێ کەوتەوە ،بەتایبەت لە ڕاگەیاندنی تایبەت بە وزەی جیهانیدا. مۆرکردنی ئەم گرێبەستە ئابووریە لەگەڵ کۆمپانیایەکی ڕو�سی و لەمەڕ وزەوە ،واتە جێ پێ کردنەوەی ڕوسیا بە سەنگی ئابووریەوە و بۆ دەسپێکێکی سیا�سی ،واتە سەملاندنی نەخوێندەواری سیا�سی حکومەتی هەرێم ،یا بێ ئاگابوون لە ڕۆژەڤی جیهان و وروژاندنی چەتری زاڵی سەر مەداری ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،چونکە گەمەی ئەمڕۆ گەمەی نێوان دوو تای ئاڵۆزی ترازو یا دوو جەمسەری تێهەڵکێ�شی هەمیشە گۆڕڕاو و ناهاوسەنگە لە ناوچەکە و لەوەتەی شەڕی سوریاش سەریهەڵداوە ،بوونی ڕوسیا و هەوڵدانی بۆ گەڕانەوەی هەیمەنەی خۆی لەسەر ئاستی جیهانی و چوونە سەر سەکۆی ڕکابەری ئەمریکا، سەرنجی شانۆی سیاسەتی جیهانی ڕاکێشاوە. 56
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بە پێی ئەو یادداشتەی کۆمپانیای ڕۆزنەفتی ڕو�سی لە ڕۆژی دووشەممەی ١٨ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧دا باڵویکردووەتەوە ،کە ڕێکەوتنێک لە نێوان ئەوان و کەرتی وزەی هەرێمی کوردستاندا کراوە کە لە ساڵی ٢٠١٩دا لوولەی گاز بۆ هەناردەی غازی کوردستان بەرەو تورکیا و لەوێوە بەرەو ئەوروپا دەخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، وەبەرهێنانەکەش لەسەر بناغە و پەیڕەوکردنی مۆدێلی هەر �سێ ڕەهەندی کاری ( بنیاتنان- بەگەڕخستن – گوازتنەوە) دەبێت و وا بڕیارە هەناردەی سااڵنەی بگاتە �سی ملیار مەتر سێجا لە ساڵێکدا. هەر بە پێی وتەی عیزەت سابیر سەرۆکی لیژنەی دارایی و ئابووری لە پەرلەمانی کوردستان: ” ئەم گرێبەستەی نێوان کۆمپانیای ڕۆزنەفتی ڕو�سی و هەرێمی کوردستان بە زیاتر لە �سێ ملیار دۆالر دەخەمڵێنرێت” ئەم پرۆژەیە ،دەبوایە عەمبارەکانی ڕۆزنەفت لە ئەوروپا پڕکاتەوە و پاش مامەڵەکردنی بەرەو واڵتانی ئەوروپا و لەوانە ئەڵمانیا ببرێت ،وە بڕیار وابوو کە پشکی ڕۆزنەفت %٦٠ی ئەو بەرهەمە بێت ،لەهەندێ سەرچاوەش پشکەکەی دەبووە ] [ %٨٠دەمێکە حکومەتی هەرێم و ناوەند لەسەر بواری وزە لە کێشەدان ،لەسەر گرێبەست و هەناردە و کرێی کۆمپانیا و داهاتی فرۆشتن و زۆر وردەکاری دیکەش ناتەبایی و گرژی کەوتووەتە نێوانیان ،ئەنجامدانی ڕیفراندۆمیش لە /٩/٢٥ ٢٠١٧دا هۆکارێکی زیاتری ئاڵۆزی نێوانیان بوو، بەاڵم ئەمە تەنها هۆکاری سەرەکی هەڵگیرسانی شەڕی ئەم دواییەی نیوانیان نەبوو ،بەڵکو هۆکارێکی دی ،ئەو گرێبەستەی نیوان ڕۆزنەفت
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
و کەرتی وزەی هەرێم بوو ،بە پێی ئەو گرێبەستە، ڕۆزنەفت لە پێنج کێڵگەی وزەدا بەشدار دەبوو و بە پشکی سەرەکی لە نێوان ،%٨٠ -٦٠ئەم پرۆژە و دەستبەکاربوونە ئابووریە بۆ ڕوسیا و لەم ساتە وەختەی کە ڕکابەری بەرامبەر بە ئەمریکا و ڕۆژئاوا لە الیەکەوە و هەوڵدانی ئێران بۆ زیادبوونی هەژموونی لە عیراق و سوریا و لوبنان لەالیەکیترەوە و بۆ قورس کردنی تای ترازووی ڕوسیا وەکو پەرجوویەک وایە ،وەکو بارستایەک بۆ هەیمەنە و دەسەاڵتی لەسەر ئەو ناوچەیە ،کە لەهەمان کاتدا پشکێکی زۆری لە کۆمپانیا ئەمریکی و بەڕیتانیەکانیش هەر لەو دەڤەرەدا نیشتەجێن. بەرکەوتن یا زیادبوونی هەر پشکێک لە کێڵگەکانی نەوت و غاز بۆ هەر جەمسەرێک لەو جەمسەرانە ،واتە بەرزبوونەوەی کێرڤی دەسەاڵت و دەستڕۆیشتوویی لە ناوچەکەدا ،قسەکەرێکی ڕۆزنەفت لە یەکێک لە الپەڕە ئابووریەکانی ئەڵمانیا لە ٢٢ی ئۆکتۆبەر لەمەڕ ئەم ڕێکەوتنەوە دەڵێت : ” ئەم ڕێکەوتنە یەکێکە لەو ڕێکەوتنە گرنگانەی کە مەودامان بۆ فراوانتر دەکات بۆ داچەقاندنی مەرامەکانمان لە ناوچەیەکی زۆر ستراتیژی و پڕ لە گۆڕان و پایەی دەسەاڵت بۆ داهاتوو” ماوەیەک پێش ڕیفڕاندۆمەکەی ٢٠١٧/٩/٢٥ ی کوردستان ،ڕوسیا ڕیفڕاندۆمەکەی کوردستانی زۆر بە ئەرێنی لەقەڵەم دەدا ،ڕوسیا لەم ساتەوەختەی کە دەیویست پێگەی جیهانی خۆی زیندوو کاتەوە و وەکو هێزێکی خاوەن وزەی زیاتر و خاوەن دەسەاڵتێکی جیهانی لە ڕیزبەندەکانی یەکەم بێت و بتوانێ کێبڕکێی ئابووری و سیا�سی بنوێنێ ،پێویستی بە داکوتینی سەنگێکی نوێ بوو لەو ناوچەیەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،تا وەکو ببێتە کارتێکی فشار و هاوتای هێزێکی جیهانی
بتوانێ بەرامبەر ڕۆژئاوا بەرژەوەندیەکانی خۆی بپارێزێ ،بوونی وزەیەکی زۆریش لە کوردستاندا و بەشداری کۆمپانیاکانی ڕوسیاش پێشتر لە پشکنین و دۆزینەوەی یەدەگی وزە ،ئەو پێشبینی و هیوایەی الی ڕوسەکان دروست کرد کە پالنێکی درێژ خایەن بۆ قۆڕخکردنی وزە و بەتایبەت غازی سروشتی دابڕێژن .هاندان و بۆجوونی ئەرێنی ڕوسیاش بۆ ڕیفرابدۆم بۆ بوونە دەوڵەتی کوردستان و سەربەخۆبوونی ئابووریەکەی ،هەر لە ڕوانگەی بەرژەوەندی ئابووری و ستراتیژی خۆیەوە سەرجاوەی گرتبوو ،بۆیە سێرجی الڤرۆڤ لەمەڕ سەربەخۆیی کوردستانەوە وتی” دەبێ خواستی نەتەوەی کورد و هەر نەتەوەیەکی دیکەش بۆ سەربەخۆیی ،لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتیدا بە ڕەوا ببینرێ ” ئەگەر بوونی ئەو سامان و گەنجینە زۆر و بەبەهایەی کوردستان نەبوایە ،چ پاسەوانێکی ئەم دەوڵەت و کیشوەرانە ،با�سی ڕەوایەتی سەربەخۆیی ئەم بستە خاکەی دەکرد ،بەاڵم ئەوەی لێرە لەنگ و ناڕەوایە ئەوەیە کە گەمەی خاوەن دۆزی سەربەخۆییەکە لەگەڵ هەلومەرجی ئێستای واڵتە زلهێزەکاندا گەمەیەکی نادروست و دژ بە بەرژەوەندی نەتەوەیی و هەنوکەیی و ستراتیژی ئەمڕۆی کوردستانە ،لەکاتێکدا لە ژێر سێبەری هەر ئەم پرۆژەیەی کە توانای هەناردەی �سی ملیار مەتر سێجا غازی هەیە لە ساڵێکدا ،دەکرا لەگەڵ تەنها جەمسەرێک کە واڵتانی ڕۆژئاوایە ،پرۆژەکانی هاوپێچ بکات و نەچێ یاری بە دوو جەمسەری ئاڵۆز بکات لەسەر خاکەکەی ،حکومەتی هەرێم لە کاتێکدا کە ناوەند بە پێی ڕێنمایی ڕۆژئاوا دەجوڵێ، ئەو دەچێت جەمسەرێکی دژ بەو لە سەر خاکی خۆی قوت دەکاتەوە و کێرڤی هەیمەنەی ڕوسیا و www.komelge.com
57
NO:25 - Feb 2018
ئیران زیندوو دەکاتەوە و دنە بە شەڕی نێوان دوو نەیار دەدات لەسەر خاکی خۆی. بەڕیتانیا ،کە خۆی بە خاوەنی پرۆژەکانی نەوت و غازی عیڕاق دادەنێ و لە ساڵی ١٩٢٧ وە کۆمپانیا و پرۆژە و پالنە ئابووریەکانی تیادا داکوتراوە ،ئێستا ڕۆزنەفت هەر لەو سنوورەی، یەکپارچەیی عیڕاقی تیادا پارێزراوە ،بێت و سەنگی خۆی بسەپێنێ و شەش یەکی هەناردەی غازی خۆی بۆ ئەوروپا ،لە بەرهەم و داهاتی کوردستان پڕکاتەوە و پێگە داکوتێ و ببێتە ڕکابەری بەڕیتانیا و ئەمریکا! ،ئەمە هاوکێشەیەکی تا بڵێ ناهاوسەنگە و نەخوێندەواری سیا�سی کورد و سەرکردەکانی تیادا دەسەملێنێ ،پشتکردن لە بەرژەوەندی ڕۆژئاوا واتە پەلکێشکردنی بەرژەوەندی دژ بەو بەرەو ئەو جوگرافیایەی ئەو سەرمایەی تیادا هەڵدەڕێژێ ،بۆیە لێرەدا ڕۆژئاوا زۆر بە ئاسانی دەتوانێ ڕێسەکەت لێ بکەنەوە بە سفر وەکو کردیان و لە چوارچێوەی نمای�شی خیانەتی حزبی و تەخوینکردن ،کە نەک هەر لەالیەن جەماوەری سادە و کورتبینی کورد ئاوا لێکدەدرێتەوە بەڵکو هەموو سەرکردایەتی کورد دەخاتە ڕیزبەندی نەخوێندەواری سیاسیەوە ،ئەوەی لێرەدا پارتی ویستی بۆ جەماوەری بخاتەڕوو ،لەالیەکەوە لەقەڵەمدانی یەکێتی وەکو خائین ،لەالیەکیترەوە وێناکردنی خۆی وەکو قوربانی. ڕۆزنەفت ،ئەو پێنج بلۆک یا کێڵگەی وزەیەی پالن وابوو کاری تێدا بکات ،بە شەش سەد و حەفتا ملیۆن بەرمیل نەوت خەمڵێنرا بوو وە لەبەر ئەوەی ڕیفراندۆم لە کەرکوکیش کرابوو، لە کاتێکدا کە گریمانی سەرکەوتنی ڕیفڕاندۆمەکە هەبوایە ،ئەوسا کێڵگە نەوتیەکانی کەرکوکیش کە زۆر دەوڵەمەندن بە وزە ،دەچووە سنووری 58
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەو سەرکەوتنەوە ،وەلەبەر ئەوەی ڕۆزنەفت لەو سنوورە پێگەی هەبوو ،ئەو کاتە پشکی کاری لەسەر وزە زیاتر دەبوو و دەسەاڵتی�شی بەسەر جیۆپۆلیتیکی ئەو ناوچەیەش زۆرتر دەبوو، بۆیە دەبوو فشاری سەر بەغدا زیادبکرێ بۆ گرتنەوەی ئەو کێڵگانەی کە بەتایبەت کەوتوونەتە دەوروبەری کەرکوکەوە و پێشمەرگە و حکومەتی هەرێم سەرپەرشتی دەرهێنانی دەکەن. کاتێ وەزیری وزەی عیڕاق لە ١٩ی ئۆکتۆبەر وتی ” کارێکی نابەرپرسیارانەیە ،حکومەتی فیدراڵی عیڕاق و وەزارەتی نەوت ،تەنها دامەزراوە و الیەنن کە ئیمزا لەسەر ستراتیژی پەرەپێدان و گەشە کردنی سێکتەری وزە دەدەن ،تەنها الیەنن کە لێپرسراون لە ئیمزاکردنی گرێبەست و مامەڵەکردن لەگەڵ واڵت و کۆمپانیاکانی وزە و دەرهێنانی وزە” ئەم پرۆژەیە ئەگەرچی وەکو پرۆژەیەکی ئابووری خۆی دەرخستووە ،بەاڵم کەس گومانی لە ڕەهەندە سیاسیە نێودەوڵەتیەکەی ئەم پرۆژەیە نیە ،وە ڕۆزنەفتیش ،تەنها کۆمپانیایەکی ڕو�سی نیە لە کوردستان ،کۆمپانیای گازپڕۆمیش دەمێکە کاری لە �سێ کێڵگەی وزەی هەرێمی کوردستان دەستپێکردووە ،ئەوەی لێرەدا کارئاسانی بۆ ئەم پرۆژەیە دەکات ئەوەیە کە :ڕوسیا و تورکیا و حکومەتی هەرێم ،یا باشتر وایە بوترێ پارتی دیموکراتی کوردستان ،هەرسێکیان دەکەونە یەک بۆتەی بڕیاردانەوە لە بارەی پرۆژە سیا�سی و ئاوبووریەکانی ئەو دەڤەرەوە ،ئەمەش خۆی لەخۆیدا ملمالنێ و ڕکابەرایەتی پرۆژەکەی واڵتانی ڕۆژئاوایە لەو ناوچەیەدا. دڵنیابوون لە بوونی بڕێکی زۆر لە غازی سروشتی لە باشوری کوردستان ،چ دەسەاڵتی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
سەرحوکم و چ کۆمپانیا جیهانیەکانی والێکردووە وابەستەی یەکتر بن ،چونکە بوونی توانای گوازتنەوەی �سی ملیار مەتر سێجا غاز لە ساڵێکدا، بەڵگەی بوونی گەورەترین کێڵگەی یەدەگی غازە لە جیهاندا ،نیۆیۆرک تایمس لەو بڕوایەدایە کە ڕۆزنەفت ئامادەکاری بۆ هەناردەدەرەوەی ئەو غازە دەکات ،وە ئەو غازە دەتوانێ %٦ی پێداویستی هەموو ئەوروپا پڕکاتەوە کە دەکاتە شەشیەکی ٦/١ی هەناردەی غازی ڕوسیا بەرەو ئەوروپا. توینێتی تورکیا بۆ غازی سروشتی و بۆبەردەوامیدانی پەرەپێدانی بواری پیشەسازی خۆی و تێکچوونی پەیوەندیە دپلۆماتی و ئابووری و سنووریەکانی و ڕێخۆشکردن بۆ زیاتر قۆرخکردنی سامانی وزەی کوردستان لەالیەکەوە و ویستی بۆ تێوەگالنی باشوری کوردستان و ئابووریەکەی بە شێوەیەک کە لەگەڵ ڕۆژئاوا بکەوێتە قەیرانەوە و سەنگی نەبێ و هەڵەی پێ بکات و زیاتر بەرەو باوە�شی ڕوسیای پەلکێش بکات لەالیەکیترەوە، ئەگەری پەلکێشکردنی سوپای تورکیای لە حاڵەتی کردنی ڕیفراندۆمدا ،ڕەتکردووەتەوە و هیچ نەبێ گوزارشتی لێ نەکردووە ،وە لەمەڕ بوونی وزەیەکی زۆر لە کوردستان و هاوپەیمانی خۆی لەگەڵ ڕوسیا و تێپەڕبوونی لوولەکانی وزە بە خاکەکەیدا و پێداویستی نێوخۆیی بۆ پەرەسەندنی پیشەسازی و بەرژەوەندیە ئابووریەکەی بە گشتی ،وای کردووە خۆیان لەم ڕێکەوتنەدا وەکو براوە ببیننەوە. دەیویست ڕۆزنەفت لەکاتێکدا وەبەرهەمهێنانەکانی لە بواری وزەدا و بەتایبەت غازی سروشتی لە باشوری کوردستان پەرەپێبدات ،لە ڕۆژی ١٨ی سێبتەمبەری ٢٠١٧ دا و پیش ڕیفراندۆمەکە ،بڕیاری خستنەئەستۆی تێچووی هێڵی گوازتنەوەی غازی سروشتی
باشوری کوردستانی دا ،کە تێچووەکەی ،بە پێی هەواڵەکانی نیۆیۆرک تایمس و بە پشت بەستن بە هەواڵە نێوخۆییەکانی ،نزیکەی یەک ملیار دۆالرە. لە ڕۆژی ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧دا ،بابەتێک لەژێر ناونیشانی ( بۆ کۆتاییهێنانی دەسەاڵتی کورد بەسەر نەوتی کەرکوک ،بەغدا هێلی گوازتنەوەی نەوت بەرەو تورکیا دەکاتەوە) ی وەزارەتی نەوتی عیراق باڵوکراوەتەوە ،تیایدا وەزیری نەوتی عیڕاق جەبار اللعیبی داوای لە کۆمپانیای نەوتی باکور کردووە کە کاری وەبەرهەمهێنان و هەناردە و چاککردنی هێڵی گوازتنەوەی نەوتی کێڵگەکانی کەرکوک کە لە ساڵی ٢٠١٤وە لەالیەن حکومەتی هەرێمەوە بەرەو بەندەری جیهان لە تورکیا هەناردە دەکرێ ،بخاتە ئەستۆی خۆی ،هەروەها پێش ئەم بڕیارەش وەزیری نەوتی عیڕاقی لەگەڵ باڵیۆزی تورکیا لە بەغدا دانیشتنێکیان لەمەڕ هێورکردنەوەی پەیوەندیەکانی نێوان تورکیا و عیراق کردووە و بابەتی نەوت و وزەیان بە گشتی باس کردووە و ڕێوشوێنی هەناردەیان لە بەندەری جیهانەوە خستووەتە ئارا . لە کۆبەندی ئابووری جیهان لە پیترسبورغ لە سەرەتای مانگی یونی ٢٠١٧دا ،کە کۆمەڵێ کەسایەتی سیا�سی و ئابووری جیهانی تیایدا بەشداربوون ،قسەکەری کۆمپانیای ڕۆزنەفتی ڕو�سی میخائیل لیونتیف با�سی لە کۆمەڵێ ڕێکەوتنی ئابووری کردووە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستاندا کە بوارەکانی پشکنینی وزە و دەرهێنانی و گوازتنەوەی و بنیاتنان و بوژانەوەی ژێرخان دەگرێتەوە ،هەر لەمەڕ ئەو گرێبەستانەی کە بیست ساڵ دەخایەنێ ،کۆمپانیای ڕۆزنەفت بەشداری لە دامەزراندن و پەرەسەندنی هێڵی سەرەکی هەناردەی نەوت دەکات لە کوردستانەوە www.komelge.com
59
NO:25 - Feb 2018
بۆ تورکیا لە ڕێی کۆمپانیای ڕۆزنەفتەوە کە قەبەترین کۆمپانیای ڕوسیایە ،دەتوانرێ زۆربەی وزەی باشوری کوردستان ( نەوت و غازی سروشتیەکەی ) لەالیەن ڕوسیاوە قۆرخ بکرێت، هەر یەدەگی نەوتەکەی بە بڕی نزیکەی ٤٥ملیار بەرمیل دەخەمڵێنرێت ،هەناردەی ساڵی ٢٠١٦ زیاتر لە نیو ملیۆن بەرمیل /ڕۆژ و لە ساڵی ٢٠١٧ دا گەیشتە شەش سەد ملیۆن بەرمیل /ڕۆژ ،کە دەکاتە نزیکەی %١٢ی سەرجەم بەرهەمهێنانی هەموو عیڕاق ،ئەم ڕێژەی وەبەرهەمهێنانە ،بووە جێ سەرنجی ڕوسیا و وەکو خەونیک بۆ زیادکردنی پێگەی خۆی لە ئەوروپا و بوونی وەکو فریاڕەسێکی یەدەگی وزە لە ناوچەکە و کەمکردنەوەی هەیمەنەی ڕۆژئاوا و لێدانی بەرژەوەندیەکانیان و داکوتانی سەنگی ئابووری و پاشان سیا�سی خۆی ،لە هەوڵی هەرچی زوتری گەیشتن بوو بەو گەنجینەیەی باشوری کوردستان ،وە وا بڕیار بوو، کە ڕوسیا پێشەکی قەرزێکی زۆر بە کوردستان ببەخ�شێ و کوردستانیش لەگەڵ هەناردە و فرۆشتنی نەوت و غازیش ،کە بۆ ئێستا باری ئابووریەکەی زۆر ناهەموارە و نێوخۆی شێواوە و بودجەی لەنگە و ئاسای�شی نائارامە ،مەودای دانەوەی ئەو قەرزەی بۆ کاتی فرۆشتنی وزەکە و هاتنەوە دەستی داهاتەکەی دوابخات ،هەر لەو کاتەدا ،کۆمەڵێ کۆمپانیای دەرهێنان و گەڕان بەشوێن وزەدا ،لە کوردستان بنکەیان هەبوو، لەوانە گۆلف کیستۆن پیترۆلیۆم لە کێڵگەی شێخان و دی ئین ئۆ ی نەرویجی لە کێڵگەی تاوکی و کۆمپانیای کاریش لە کێڵگەکانی خوڕماڵە و بای حەسەن و هاڤانا دەست بەکاربوون ،بەاڵم ڕۆزنەفت ،ئەو کۆمپانیا گەورەیەی کە لەژیر دەسەاڵتی بڕیارەکانی حکومەتی ڕوسیایە و 60
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مەودایەکی فراوانی هەیە لە یاریکردن بە هاوکێشە نێودەوڵەتیەکان و دەتوانێ لە شوێنێکی ستراتیژی خاوەن وزەی وەکو ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و بە پشتیوانی سەرچاوەکانی وزەی باشوری کوردستان ،تای ترازووی هێزی واڵتانی ڕۆژئاوا لەنگ و ناهاوسەنگ بکات و لە کێبڕکێی بازاڕی غازیشدا بەهێزتر دەبێت ،تەنها چەکی ڕوسیاش کە لە مەیدانی نێودەوڵەتیدا شەڕی خۆسەپاندنی پێ بکات وزەکەی و پێداویستی ئەوروپایە بە غازە سروشتیەکەی ڕوسیا ،قۆزتنەوەی غازی باشوری کوردستانیش ئەوەندەیتر ئەوروپا وابەستەی ڕێژەیەکی زۆرتری ئەو وزەیە دەکات و لە ناوچەکەش دەسەاڵتێکی ئابووری دەبێ کە دسەاڵتە سیاسیەکەی پتەوتر دەکات ،وە بودجەی ڕوسیا خۆی�شی هەر بە پشتبەستن بە داهاتی وزەکەیەتی ،بوونی تورکیاش لەو ناوەندەدا وەکو هاوپەیمان ،چ بۆ ڕوسیا و چ بۆ حکومەتی هەرێم، هەر بە ئەرێنی دەگەڕێتەوە بۆ خۆی. ڕوسیا بە تەنها خاوەنی %٢٧ی غازی سروشتی هەموو جیهانە %٤٠ ،ی پێداویستی ئەوروپا لە غازی ڕوسیا پڕدەکاتەوە ،واتە وزەکەی سەنگ و قورسایی خۆی هەیە لەسەر بازاڕی نێودەوڵەتی، بەاڵم ئەگەر بەدواچوون بۆ تر�سی ڕوسیا بکرێ، بەتایبەت پاش ڕوخانی یەکێتی سۆڤیەت و چاوێک بە نەخشەی سنورەکەی بکێشرێ ،دەبینین پاش ساڵی ١٩٩٠وە و پاش هەڵوەشاندنەوەی ئەو یەکێتیە و سەربەخۆبوونیان ،زۆربەیان نەک هەر بوونە ئەندامی یەکێتی ئەوروپا بەڵکو بوونە ئەندامی ناتۆش ،ئەمەش بۆ ڕوسیا وەکو تەلبەند و تەنگ پێهەڵچنینی بوو لەالیەن ڕۆژئاواوە ،بۆیە تەنها بوونی وزەکەی و بەتایبەت غازەکەی بووە چەک بۆ فشارخستنە سەر ڕۆژئاوا ،فراوانکردنی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
بازاڕی غازەکەی واتە دەسەاڵتێکی فراوانتر ،لێرەدا جگە لەو هەڵپەکردنەی بۆ ئیدارەدانی دەرهێنانی غازی باشوری کوردستان ،دەمێکە هەڵپەی قۆرخکردنی وزەی بەستەڵەکی باکوریەتی ،ئەویش بە دیاریکردنی سنووری ئاوی خۆی لە جەمسەری بەستەڵەکی باکور بەپێی یاسای سنووری دەریایی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان ،چونکە لەو ناوچە بەستەڵەکەدا بڕی نزیکەی %٢٠ی یەدەگی هەموو وزەی جیهانی تیادا حەشاردراوە. لە بەیانامەیەکی کۆمپانیای ڕۆزنەفتدا هاتووە کە لەو پێنج کێڵگەیەی لە پالنی ئەواندایە لە باشوری کوردستاندا ،ئەگەری خەماڵندنی ٦٧٠ملیۆن بەرمیل نەوتی لێ دەکرێت ولە کاتی دڵنیابوونیان لە بوونی ئەو برە وزەیە ،لە ساڵی ٢٠٢١دا دەست بە بەرهەمهێنانی دەکەن ،بەاڵم لە الیەکەوە ڕیفڕاندۆمەکەی باشوری کوردستان، زۆر لە بەرنامە و خەونەکانی ڕۆزنەفتی پوچەڵ کردەوە ،لەالیەکیترەوە بوونی ئەو ( بەریتانیا عوزمایەی ) کە پیش سەدەیەک جڵەوی وزەی کەرکوکی بە دەستەوە بوو ،دوبارە چرایەکی سوری بۆ پوکانەوەی بوێریەکانی ڕوسیا هەڵکرد، هەر کە ڕیفراندوم کرا و سوپای عیراق زۆربەی ناوچەکانی ،بەتایبەت ئەو شوێنانەی کۆمپانیای نەوت و غازی لێ بوو بە کەرکوکیشەوە، داگیرکردەوە و شکستی بە مۆرکردنی گرێبەستی وزەی نێوان ڕۆزنەفت و هەرێمی کوردستان بۆ پشکنین و هەڵکۆڵین و دەرهێنانی نەوت و غاز لەو پێنج کێڵگەیە هێنا ،وەزارەتی نەوتی عیڕاقی بەیانامەیەکی هەڕەشەئامێزی باڵوکردەوە ،کە هیچ الیەنێک ناتوانێ هیچ جۆرە گرێبەست و ڕێکەوتنێک لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا مۆر بکات بێ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ حکومەتی ناوەندی لە
بەغدا لەم دواییەشدا لە کۆتایی مانگی دیسەمبەری ٢٠١٧دا ،کۆمپانیای پرۆژە نەوتیەکانی عیڕاق، ئاشکرای کرد کە هێڵێکی نوێی گوازتنەوەی وزە لە کەرکوکەوە و بە درێژایی ٣٥٠کم بەرەو بەندەری جیهان ڕادەکێشرێت و دەتوانرێ ڕۆژانە یەک ملیۆن بەرمیل نەوت بگوازرێتەوە ،بۆیە دەتوانین هەڵەکانی سیاسەتی هەرێم لە �سێ خاڵدا کورتکەینەوە: .1پەیڕەوکردنی سیاسەتێکی ناشەفافی ئابووری،بەتایبەت لە بواری وزەدا. .2تاریکی ڕێکەوتنی ستراتیژی نیوان یەکێتی و پارتی. .3برسیکردنی جەماوەری کوردستان بە گشتی. .4سوربوونی هەرێم لەسەر جێبەجێکردنی ڕێفراندۆم و بەبێ ڕەزامەندی نێو دەوڵەتی و بەبێ پشتیوانی واڵتە زلهێزەکان ،هەڵەیەکی گەورە بوو ،بەاڵم بەڕای دەسەاڵتی هەرێم سەرکەوتن و دۆڕاندنی ڕیفڕاندۆم هەر بە ئەرێنی بۆ بارزانی و بە خاڵێکی نەتەوەیی بۆ ئەو لە مێژوودا دەنووسرێتەوە. .5بوونی بە پاشکۆی تورکیا و خزمەتکاری ئابووری تورکیا. .6پاشان گرێبەستی وزەی هەرێم لەگەڵ ڕۆزنەفت بووە خاڵی کڵپەکردنی ئەمریکا و واڵتانی هاوپەیمان بەتایبەت بەڕیتانیا دەرئەنجامەکانی جاڕدانی ئابووری سەربەخۆ لە ساڵی ٢٠١٣دا گرێبەستێ لە نێوان وەزارەتی نەوتی عیڕاقی و ڕاوێژکارانی سەر بە کۆمپانیای ( بریتیش پترۆلیۆم ) مۆرکرا سەبارەت بە گەشەپێکردن و زیندووکردنەوەی هەردوو کێڵگەی هاڤانا و باباگوڕگوڕی سەربە کۆمپانیای www.komelge.com
61
NO:25 - Feb 2018
نەوتی باکور لە کەرکوک ،کە پێش سەدەیەک لەژێر دەسەاڵتی بەڕێوەبردنی بەڕیتانیادا بوو ،بەاڵم بەهۆی هێرشەکانی داعش و نائارامی ناوچەکە، ئەو ڕێکەتنە هیچ کارێکی لەسەر نەکرا ،لە ساڵی ٢٠١٤وەش لەگەڵ سەرهەڵدانی شەڕی داعشدا، باشوری کوردستان سەرقاڵی پرۆژەی ئابووری سەربەخۆیە و لەگەڵ ناوەنددا کەشوهەوایەکی گرژ و بەریەکەوتنێکی بارگاوی هەیە لە بۆچوون و بڕیارەکاندا ،دوای دەست بەسەرداگرتنی کێڵگەکانی وزەی دەوروپشتی کەرکوکیش لەالیەن حکومەتی هەرێمەوە ،بەرهەمی وزەی کەرکوکی�شی چووە سەر ئەو بڕە وزەیەی ،پێشتر بەرەو بەندەری جیهانی تورکیا هەناردە دەکرا، ئەنجامدانی ڕیفڕاندۆمەکەش ،ئەوەندەیتر پەیوەندیەکەی لەگەڵ ناوەنددا ئاڵۆزتر کردەوە، هاوپشتی ڕوسیاش بۆ پرۆژەکەی ڕیفراندۆمیش، بێ ئەوەی واڵتانی دەوروبەر و بەغدا بەهەند وەربگرێ .پێشبینیەکی هەڵەی ڕوسیا بوو ،کە وای وێنا کردبوو ،کە بە ئەگەری سەرکەوتنی ڕیفراندۆم و سەربەخۆیی ئابووری و سنووری کوردستان ،ئەگەری بازاڕی ئەویش بچێتە پالنە داڕێژراوەکەیەوە و بتوانێ جڵەوی ئیدارەی وزەی دەستگیر بکەوێ ،پاش هاتنی کۆمپانیای ڕۆزنەفت کۆمپانیای گازپڕۆمیش لە ساڵی ٢٠١٦ بۆ جێبەجێکردنی کارەکانی کێڵگەی سەرکالە لە گەرمیان نیشتەجێ بوو. هەڵوێستی ئەمریکا ،جیاواز لە روسیا ،هەمیشە دەوڵەمەند بوو بە پێشنیارەکانی بۆ نەکردنی ڕیفراندۆم ،بوونی عەبادیش بە سەرۆک وەزیرانی عیڕاق و زیاتر چوونە ژێر سیبەری چەتری ڕۆژئاواوە ،ئەمریکا توانی باشتر و ڕاشکاوانەتر، جەخت لەسەر هەڵەکانی حکومەتی هەرێم بکات، 62
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هەر لەمەڕ کردن و نەکردنی ڕیفڕاندۆم ،چەندەها هەواڵ و زانیاری چ ئەوانەی دزەیان کردە نێو میدیاکان ،چ ئەوانەی بە ئاشکرا باڵودەبوونەوە، هەمووی بێ پێچ و پەنا حکومەتی هەرێمیان لەوە ئاگادار کردبێتەوە کە باشترە و لە قازانجی کوردە کە ڕیفڕاندۆم ئەنجام نەدرێ ،هەروەها پێشنیاری کردووە کە وا باشترە لە گەڵ ناوەند مامەڵە ڕێکەوتن بکەن و بودجەی خۆتان مسۆگەر بکەن و قسەی خۆتان لە وەرگرتنی بە�شی خۆتان لە نەوتی هەموو عیڕاق هەبێ ،شەڕ لەسەر بەشە ئابووری خۆتان بکەن لەسەر ئاستی عیڕاق و ئێمەش پشتیوانتان دەبین ،چونکە بۆ ڕۆژئاوا مەرجی پاراستنی یەک پارچەیی عیڕاق ،مەرجی سەرەکی مانەوەی باشوری کوردستان بوو لە ژیاندا. ئەمڕۆ لە تەواوی دونیا شەڕ شەڕی ئابووریە، شەڕی جەمسەرەکانە ،شەڕی هەیمەنە و هەیبەت و مانەوە و ڕکابەری و کێبڕکێ و قۆزتنەوەی هەل و هێڵی وزەیە ،لەگەڵ سووربوونی حکومەتی هەرێم بۆ پەڕەوکردنی ئابووری سەربەخۆ و بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم ،دڵەڕاوکێی نەک هەر الی حکومەتی ناوەندی ،بەڵکو دڵەڕاوکێی الی کۆمپانیای بریتیش پیترۆلیۆمیش ،بەتایبەتی لە بوونی کۆمپانیای ڕۆزنەفت لە کوردستان زیاتر کرد ،لەگەڵ داگیرکردنی کەرکوک کۆمپانیای ڕۆزنەفتیش کودەتای بەسەردا هات ،ئەویش بە هانابردنی وەزارەتی نەوتی عیڕاق بۆ کۆمپانیای بریتیش پیترپلیۆمی بەڕیتانی ،کە لە ساڵی ١٩٢٧ وەو لەگەڵ دۆزینەوەی نەوت لە کەرکوکدا وەکو هاوبەشێکی سەرەکی کاری لە کۆمپانیای نەوتی عیڕاقدا کردووە. ئەکت و مەلەفی وزە ،یەکێکە لە بنەما ستراتیژ و ئەرکەکانی سیاسەتی رۆژئاوا لە ڕۆژهەاڵتی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
ناوەڕاستدا ،کە دینەمۆی دروستکردن و ئاراستەکردنی قەیران و گروپ و دژایەتی و هاوپەیمانی و زۆر ڕوانگەی دیکەی لە خۆ گرتووە، پاش هەڵگیرسانی شەڕ لە سوریا ،ڕوسیا هاتە مەیدان و شەڕی سوریاش تەزووی هەستانەوەی ڕوسیا بوو لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی ،هەر لەسەر ئەو شانۆیەوە بەرنامەڕێژی بۆ سەرهەڵدانەوەی پێگەی خۆی کرد و زەنگێکی هۆشیار کردنەوەی بە ڕۆژئاوا دا ،کە ڕوسیا هێشتا مەتر�سی و جەمسەر و قورسایی و هەیبەتە لەسەر بلۆکی ڕۆژئاوا، ڕوسیا خاوەن وزەیە ،واتە خاوەن هێزی ئابووری و سیاسیە. ئەم ڕێکەتن و پالن و ڕاوێژ و سەردان و داڕێژان و دەستپێشخەریانە ،هەمووی لەسەر شانۆگەری پێش ڕیفراندۆم گەاڵڵە کراون، کامیرای ڕۆژئاوا و ناوەندی بەغداش بەوپەڕی دیقەت و بەدواداچون و وردبوونەوە ،کێش و شوێنی هەنگاوەکانی شیدەکردەوە ،هیچ شتێکی شارراوە نیە ،کوردستان نەک هەر دژ بە بەغدا ،بەڵکو دژ بە ڕۆژئاوا و هاوپەیمانەکانی دژ بە شەڕی داعش و بەرژەوەندیەکانیان لە تای ترازوویەکدایە ،دەسەاڵتی کورد لە باشوری کوردستاندا لەگەڵ تورکیایەکیش هاوپەیمانە ،کە لەگەڵ ئەمریکا لە گرژیدایە و لەسەر یارمەتیەکانی بۆ ڕۆژئاوای کوردستان و هۆکاری دیکەش ،ناتەبا و هاودەنگ نین ،هەر لە ڕوانگەی هاوپەیمانێتی لەگەڵ تورکیایە ،وا ئێستا لەگەڵ ڕوسیاش دەبنە �سێ کوچکەیەکی نوێ و یەکتر تەواو دەکەن، دەقی بەرژەوەندی هاوبەشیشیان بریتیە لە وزەی زەبەالحی کوردستان و بەتایبەت غازی سروشتی. شەڕ شەڕی وزەیە ،شوێنیش ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستە کە وەکو بازاڕێک بۆ پیشەسازی چەک
دەبێ هەر بەردەوام نائارام و ناجێگیر و پڕ لە شەڕ و ئاشوب بێ ،هێزیش بریتیە لە چەند هێزێکی نێودەوڵەتی یەکتربڕ ،کە لە ساڵی ٢٠١١وە و لەگەڵ هەڵگیرسانی شەڕی سوریادا ،کە هۆکارەکە�شی هەر وزە و بەتایبەت هەناردەکردنی غازی سروشتی بوو لە نێوان کێبڕکێی هەناردەی غازی لە نێوان قەتەر و سعودیە و ئێراندا و ئەمریکا و روسیا بڕیاردەریان بوون. وزە ( نەوت و غاز و خەڵوزی بەرد ) بڕیاردەری دەسەاڵتە ،شادەماری پیشەسازی و ئابووریە ،فاکتەری دەستنیشانکردنی کاریگەری جیۆپۆلیتیک و بنەما و مەرجی پەیوەندیە ستراتیژی و سیاسیەکانە ،خاڵی کڵپەکردن و هەڵگیرسانی شەڕ و بڕیاری سزا سیا�سی و ئابووریەکانە، یەکێک لەو جەنگە درێژخایەنە وێرانکەرانەی بە هۆی کاریگەری وزەوە لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا سەریهەڵدا و هێشتا خامۆش نەبووەتەوە ،شەڕی سوریایە ،کە بەهۆی نەهێشتنی ڕاکێشانی هێڵی پەڕینەوەی غازی سروشتی قەتەر لە سوریاوە، هەڵگیرسا ،نمونەی دیکەی زۆرتر هەن ،بۆیە بە پیی زانیاریەکانی سەنتەری توێژینەوە بۆ ئاشتی کە بنکەکەی لە شاری ستۆکهۆڵمی سویدە ( Stockholm International Peace Research ،)Instituteلە توێژینەوەیەکیدا لەسەر ئەگەرەکانی شەڕ لە جیهاندا ،ئەو ڕاستیە دەخاتەڕوو کە لە داهاتوودا ڕوودانی شەڕ لەسەر وزە زۆر زیاتر دەبێ لە چاو ڕوودانی شەڕ لەسەر هۆکارە تەقلیدیەکانی دیکە.
www.komelge.com
63
NO:25 - Feb 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
توێژینه‌وه
کورد و ئیسالم
ئومید ناسح جیهانی
کێشەی کورد کێشەیەکی ئاینی نییە ،بەڵکو کێشەی نەتەوایەتیە ،کێشەی خاکی داگیرکراو و مافی زەوتکراوە ،کێشەی ڕەتکردنەوەی بوون و ناسنامە و ڕاستینەی خاوەن مێژووە .کێشەی کورد کێشەیەکی نەتەوەییە ،کێشەی ئاینی نیە ،کاتێک کێشەی کورد کراوە بە کێشەیەکی ئاینی ئەمە پیالنگێڕی رژێم ه داگیركاره‌كانه ،تا لەو ڕێگەیەوە بە ناوی جیهادەوە ڕەوایەتی بە جینۆساید و بەردەوامی پڕۆسەی داگیرکاری و دابەشکاری کوردستان بدەن ،ئەمە لە کاتێکدا هیچ دەق و یاسایەک ڕێگە بە جینۆسایدکردنی هیچ میللەتێک نادات، 64
www.komelge.com
جەوهەری دین ئەمە ڕەتدەکاتەوە. لە دوای هاتنی ئاینی ئیسالم و سەردەمی عەبا�سی و ئومەوی و عوسمانی و سەفەوی و دواتریش ،بە تایبەتیشدوایجەنگییەکەمیجیهانودروستبوونی دەوڵەت -نەتەوە ،دوو گروپی ئاینی و دژە ئاین لە ناو کورد دا سەریهەڵداوە ،کە هەریەکەیان پاساویان بۆ ڕێگەکەیان هەیە ،هەردووکیشیان زەبری کوشندەیان لە کێشەی کورد داوە ،مەرجیش نییە ئەم دوو گروپە هەردووکیان لە چوارچێوەی پارت و ڕێکخراو و حیزبدا بن ،واتا مەرج نیە چوارچێوە و پێکهاتەیەکی سیاسییان هەبێت .لەم کاتی داگیرکارییەی عەفرینیش لەالیەن تورکیاوە زیاتر ئەم بابەتە زەقکراوه‌تەوە و بۆشایی نێوان هەردوو گروپەکەش گەورەتر بووە ،کە بە زیانی گەورەی نەتەوایەتی کورد و بە قازانجی داگیرکارانی كوردستان دەشکێتەوە.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
ئەوەی ڕاستیەکی بەڵگە نەویستی مێژووییە ئەوەیە کە زۆربەی سەردار و سەرکردەی جواڵنەوە کوردییەکان لەدوای هاتنی ئیسالم تا حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو سەید و شێخ و مەال بوونە. گروپی یەکەم: ئەوەی ڕاستیەکی بەڵگە نەویستی مێژووییە ئەوەیە کە زۆربەی سەردار و سەرکردەی جواڵنەوە کوردییەکان لەدوای هاتنی ئیسالم تا حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو سەید و شێخ و مەال بوونە ،دوای جەنگی یەکەمی جیهانی و دواتر دابەش بوونی کوردستان جواڵنەوەی نەتەوەیی کوردیی بە بەرگی ئاینەوە پەرەی سەند ،کە سەید و شێح و مەال ڕابەرایەتیان دەکرد ،لەوانە سەید ڕەزای دەرسیمی ،شێخ سەعیدی پیران ،شێخ مەحمودی حەفید ،شێخ ئەحمەد بارزانی ،مەال مستەفای بارزانی ،پێشەوا قازی محەمەد ( .هۆکاری شکست و سەرنەکەوتن و ئەدای جواڵنەوەکان و حوکمدارییان ئەوە بابەتێکی دیکەیە کە با�سی ئێمە نیە لەم نووسینەدا). لە هەشتاکان و نەوەدەکانی سەدەی ڕابردووش بزووتنەوە و جواڵنەوەی ئاینی بە تایبەتی لە
باشوری کوردستان زیاتر بەرەو پێشەوە چوو، کە پشکی گەورەی لە شکست و سەرکەوتنەکاندا هەیە .بەاڵم گەورەترین کێشەی ئەم گروپە ئەوەیە کە دەیەوێت کوردی خاوەن خاک و مێژوو لە بۆتەی عەرەبیی جزیرەی عەرەبیی و تورکیی ڕاکردووی خۆرهەاڵتی ئاسیا بۆ ئەنادۆڵ بتوێننەوە ،پێی وایە داگیرکاری کوردستان ئیسعتمار و ئیمپریالیزمە، لە کاتێکدا لە هاتنی ئیسالم تا جەنگی یەکەمی جیهانی داگیرکاری کوردستان عەرەب و دواتر تورکی ئیسالمی بوون ،دوای لۆزانیش تاکو ئێستا داگیرکاری کوردستان عەرەب و تورک و فارسیی سوننە و شیعەیی ئیسالمییە ،ئەم گروپە بە ناوی ئیسالمەوە حوکمداری ئەوانی قبوڵە، بەاڵم فەرمانڕەوایی و حوکمداری کوردیی بچوک دەکاتەوە لە فراوانخوازییەکانی دوژمن دا .بۆ ئێستاش بە ناوی ئاینەوە سوڵتانیەتی ئەردۆغانیی قبوڵە بەاڵم بەرخۆدان و تێکۆشانی خۆرئاوا بە پیالنی سەهیۆنی و ئەمریکی دەزانێت .هەروەها هەڵەیەکی دیکەی ئەم گروپە دژایەتیکردن و سوکایەتیکردنە بە ئاین و ئاینزاکانی دیکە، دەرکردنی فەتوای کوشتن و ڕاونانی گەورە ئەدیب و نوسەر و ڕوناکبیرەکانی کورده. ئەم گروپە دینیە هەرگیز مێژوو و خەبات و تێکۆشانی گروپی نادینی بە بەشێک لە خۆی نازانێت ،بەڵکو لە هەوڵی ئەوەشدایە مێژووشیان بشێوێنت ،بە مێژووی کوفر لەقەڵەم بدات، لەکاتێکدا تێکۆشانی گروپی نادینی دەرفەتی گەورەی کارکردنی بۆ گروپی دینی ڕەخساندووە بە تایبەتی لە کۆتاییەکانی نەوەدەکانەوە تاکو ئێستا. گروپی دووەم لە چلەکانەوە گروپی ناسیۆنالیستی و شیوعیی و www.komelge.com
65
NO:25 - Feb 2018
دواتر مارکس -لینین و دواتر عەملانی لە کوردستان سەریهەڵداوە و پەرەی سەندووە ،ئەوە ڕاستییەکی بەڵگە نەویستە ڕۆڵی گەورەشیان لە هەڵسانەوەی کورددا بینیوە سەرەڕای هەڵە گەورەکانیشیان، ئەم گروپە پێیان وایە ئیسالم هۆکاری جینۆساید و داگیرکاری کوردستانە بەو بەڵگەیەی دوژمنەکانمان ئیسالمن ،تورک و عەرەب و فارس لە ژێر پەردەی ئیسالم دا پڕۆسەی داگیرکاری و جینۆسایدی کورد و کوردستانیان ئەنجامداوە.
ئایا ئیسالمەتی واتا ڕەتکردنەوەی نەتەوەیی بوون؟ گەورەترین هەڵەی ئەم گروپە ئەوەیە دژایەتیکردنی دوژمنیان گواستۆتەوە بۆ دژایەتیکردنی خەڵکەکە دیندارەکەی خۆیان ،کە تێکۆشانیان لە پێناویاندا ئەنجامداوە ،زۆرجار سوکایەتی گەورەیان به پیرۆزییەکان و قورئان و مزگەوت و شوێنە ئاینیەکانی دیکە کردووە ،بە بیانووی دواکەوتووی کۆمەڵگ ه و هۆکاری دەستی دوژمن ،هەر لەبەر ئەمە نەیانتوانی ببنە شوێن باوەڕی تەواوی کۆمەڵگ ه و پاڵپشتی تەواوی خەڵکە دیندارەکەشیان بە دەست نەهێنا ،لە کاتێکدا دەیان توانی بە لێکۆڵینەوەی زانستی و ڕەخنە و کۆڕ و کۆنگرەی فراوان جەوهەری ئاین بۆ خەڵک و جواڵنەوەکەیان شرۆڤە و پڕاکتیک بکەن. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا ئەم گروپە مێژووی جواڵنەوە کوردییەکانی بیستەکان تا هەشتاکانی 66
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سەدەی ڕابردوو بەشێک لە مێژووی خۆی دەزانێت ،سەرەڕای ڕەخنە و تێبینیەکانیان لەسەر جواڵنەوە و شێوازی کار و حوکمکردنیان .ئەمەش بەو مانایە نیە کە گروپی نادینی هێزی نەتەوەیی ڕاستەقینە بن ،بەڵکو لە نێو هەردوو گروپەکەدا هێزگەلی زۆر هەن لە سەر هێڵی خیانەتن. لەڕاستیدا هەر دوو گروپەکە ،هەردوو ڕەوتەکە زەبری کوشندەی لە یەکێتی و یەکڕیزی و کێشەی کورد داوە ،مامەڵە و بیرکردنەوەی گروپی یەکەم بەکۆیلەکردن و بچوککردنەوەی کوردە لە چاو میللەتە موسڵمانەکانی ناوچەکە ،تێگەیشتنیان بەو جۆرەیە :ئیسالمەتی واتا ڕەتکردنەوەی نەتەوەیی بوون ،بوونە بەشێک و توانەوە لە ناو ئوممەی ئیسالمی دەسەاڵتداری تورک و عەرەبی سوننە یان فارس و عەرەبیی شیعه ،گرێدراوی و کرێگرتەی ئەوانەی بانگەشەی سوڵتانیەت و خەالفەت دەکەن ،ڕەتکردنەوەی حوکمداری و دەوڵەتداری و فەرمانڕەوای کوردیی ،ڕەوایەتی دەدەن بە جینۆسایدکردن و داگیرکردنی واڵت لەالیەن ئەوانەوە کە بانگەشەی ئیخوانی و میانڕەوی و ئوممەی ئیسالمیی دەکەن ،بەاڵم بەرخودان و شۆڕ�شی کورد ڕەتدەکەنەوە ،کە تێکۆشان دەکەن لە پێناو کۆتایهێنان بە جینۆساید و ئیتنۆساید و داگیرکاری. گروپی دووەمیش بە هۆی ئەوەی دژایەتی ئاینەکانی کۆمەڵگه‌یان کردووە زەبریان لە کێشەی کورد داوە ،کە نەیانتوانیوە ببنە جێگەی باوەڕی زۆرینەی کۆمەڵگ ه لە کاتی تێکۆشان و خەباتی چەکداری و فیکری و ڕۆشنبیریان ،کاتێک خەبات دەکرێت لە پێناو خەڵکی چەوساوە و داگیرکراو و چینی ناوەڕاست و هەژاری دینداردا دەکرێت ،کە دەبنە داینەمۆ و پێکهاتەی سەرەکی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
و گەورەی خەباتەکە ،بەاڵم کە سوکایەتی بە باوەڕ و پیرۆزییەکانیان بکرێت چۆن دەبنە بەشێک لەو تێکۆشانە .چۆن بەرگری لە جواڵنەوە و فیکرەیەک دەکەن کە پیرۆزییەکانیان هەڕاج بکات، دەستدرێژی بکاتە سەر باوەڕیان ،کە زۆرجار تێکۆشەران و خەباتگێڕان سوکایەتی گەورەیان بە سمبول و ڕموزە ئاینیەکان کردووە ،لە سەردەمە جیاوازەکاندا .ئەمەش بە درێژایی سەردەمی ئاینەکان لە کوردستان بە تایبەتی سەردەمی ئیسالم تاکو ئێستا دەرفەت بووە بۆ دوژمنانی کورد بێنە ناو ئەو بۆشاییەی لە نێوان شۆڕشگێڕان و کۆمەڵگه‌دا دروست ببووە و دەبێت ،تاکو لەو ڕێگەیەوە درێژە بە داگیرکاری و هەموو جۆرە جینۆساید و ئیتنۆسایدێک بدەن بە ناوی ئاینەوە. لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بە خاڵێک بدەم .بەشێکی هێزە دینییەکانی باشوور بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ پاڵپشتی داگیرکاری تورکیا دەکەن بۆ سەر عەفرین ،لەگەڵ کۆیالیەتی و ژێردەستەیی تورکدان ،بە پاساو و بیانووی ئەوەی هێزی بەرخودانی خۆرئاوا الدینن ،ئەمە لە کاتێکدا ئەو ئەردۆغانەی ئەوان بە کاریزماترین سەرکردەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستیان دەزانی ،بە کاریزمای ڕزگاری ئیسالمیان دەزانی ،ئێستا بانگەشەی جیهاد دژی عەفرینی خاوەن ڕاستی دەکات ،لەکاتێکدا ئەو هێزەی خۆرئاوا هێزی لە فەلسەفەی عەبدوڵاڵ ئۆجاالنیی وەرگرتووە ،کە لە سەر پێشنیاری ئەو لەم سااڵنەدا کۆنگرەی دیموکراتی ئیسالمی لە شاری ئامەدی باکووری کوردستان بەسترا ،تا جەوهەری دین بۆ شۆڕش و تێکۆشان و کۆمەڵگه بگەڕێتەوە ،دین لەدەستی ئەو هێزانە دەربهێنرێت کە بۆ کاولکاری و جینۆساید بەکاریدێنن. لە کۆتاییدا دەڵێن ناکرێت بە ناوی ئاینیەوە
دژایەتی بەرخۆدانی عەفرین بکرێت و ڕەوایەتی بە داگیرکاری تورکیا بدرێت ،کە لە کاتێکدا تورک جینۆسایدی کورد دەکات نەک جینۆسایدی کوردی نادینی ،لە کاتێکدا دینی و نادینی هەر کوردن ،بە چ شەریعەتێک ئەوان پاک و فریشتە و نوێنەری خودان! هەروەها ناکرێت بە هۆی دژایەتی تورکیاشەوە دژایەتی دینداری خەڵک بکرێت لە ناوخۆی کوردستان ،کە خەڵکی موسڵمانی کورد هیچ بەرپرس نین لە داگیرکاری دوژمن دا ،بەڵکو دەبێت دین بکرێتە فاکتەری بەهێزی پێکەوە ژیان و یەکێتی نەتەوەیمان .چونکە جەوهەری هەموو دینەکان یەکسانی و پێکەوەژیان و دادپەروەری و ژیان دۆستی و بنیاتنانی شارستانیەتە ،کێشەی ئێمە کێشەی نەتەوەییە نەک کێشەی ئاینی ،هەرگیز نابێت ڕێگە بە حوکمکردنی بێگانە بدەین بەسەر کوردەوە بە ناوی ئاین و بە گەورە زانین ،و تورک و عەرەبیی خاوەن فەزڵ! .بەڵکو پێویست ه ئاینەکان بکرێتە بنەمای ئاشتی و سەرکەوتنی گەلی کوردی جینۆسایدکراوی دەستی میللەتانی ئیسالمیی .لە ناوخۆشدا پێویستە ئازادیی ئاینی بۆ پەیڕەوانی هەموو ئاینەکان فەراهەم بکرێت ،بێ ئەوەی هیچ ئاینێک ڕەها بکرێت بەسەر ئاین و ئاینزاکانی دیکەدا .پاڵپشتی شۆڕش و بەرخۆدانی نەتەوەیی بین هەڵگری هەر فیکر و ئایدیایەک بێت ،چاودێر و ڕەخنەگری ڕەفتارەکانیشیان بین بۆ ئاواکردنی سیستمێکی دیموکراتی و بە دیهێنانی دادپەروەری کۆمەاڵیەتی و ئازادیی ئاینی و سیا�سی و ئازادیی تاک.
www.komelge.com
67
NO:25 - Feb 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
شیكاری
ئیگۆرەکانی چین
رێكه‌وت ئیسماعیل
دەوڵەتی چین نزیکەی ٥٦رەگەزی نەتەوەیی و ئاینی تێدایە ،کە ئیگۆرەکان یەکێکن لەوانە. ئیگۆرەکان لە هەرێمی خودموختاری شینگیانگ نیشتەجێبوون کە نزیکەی یەک له‌شە�شی رووبه‌ری چین دەبێت .ئیگۆرەکان بە�شی هەرە زۆریان موسڵمانن ،بە یەکێک لەهۆزە گەورەکانی چین لە ئاسیای ناوەڕاست هەژمار کراون .ساڵی ٧٧٤ی زاینی شانشینی خۆیان هەبووە. سەدان موسڵمانی چینی لە ئیگۆرەکان پەیوەندیان بە داعشەوە کردووە .چین لە رۆژی 68
www.komelge.com
٢٧ی دیسێمبەری ٢٠١٥وەک یەکەم پەرچەکردار، یەکەم یاسای دژ بە تیرۆری هەموار کردەوە. باڵوبوونەوەی جوگرافیای داعش و فراوان بوونی دەسەاڵتیان و هەوڵەکانیان بۆ پەیداکردن و دۆزینەوەی الیەنگران و سەربازانی خۆیان لەناو هەموو کەمینە موسڵمانەکانی چین هۆکاری ئەوە بوون کە چین پێداچوونەوە بە سیاسەتی خۆیدا بکات. تورکیا و تورکەکان بەدرێژایی مێژوو پشتیوانی ئیگۆرەکان بوون .لە یاخی بوونی یەعقوب باغ، ساڵی ١٨٧٦-١٨٦٤لە دژی مانشۆ چینەکان، موسڵمانەکانی ئیگور لە الیەن عوسمانیەکانەوە پشتیوانیان دەکرا .سوڵتانی عوسمانی تەنها چەک و تفاقی نەدانێ ،بەڵکو راوێژکاری سەربازی بۆ رەوانەکردن بۆ ئەوەی بتوانن لە شاری کاشغار ویالیەتی ئیسالمی خۆیان دروست بکەن و نازناوی ئەمیری بەخ�شی بە یەعقوب باغ. ئیگۆرەکان هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدابوون کە دەوڵەتێکی ئیسالمی دروست بکەن .بەاڵم جار لە دوای جار لە الیەن چینەوە سەرکوتکراون و دوا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
هەوڵی ئەوان لە الیەن پارتی کۆمۆنستی چینەوە لە ساڵی ١٩٤٩لەناوبرا. لە مێژووی هاوچەرخدا دەوڵەتی تورکیا هاوکاری ئیگۆرەکان دەکات ،زۆربەری هەرە زۆری ئیگۆرە هەڵهاتووەکانی چین رۆشتوونەتە ناو تورکیا و بە تەواوی پشتیوانی کراون .کەسێک بەناوی عیسا یوسف بەتکین کراوە بە نوێنەریان و سلێمان دەمیریل و تورکوت ئوزال لە کاتی خۆیاندا، هاوکاری بوون .ساڵی ١٩٩٥ئەو کاتەی ئەردۆگان سەرۆکی شارەوانی ئەستەنبول بوو بەشێک لە پارکی سوڵتان ئەحمەدی کرد بە ناوی بەتکین و پشتیوانی خۆی بۆ خەڵکی تورکستانی خۆرهەاڵت دەربڕی .چین لەبەرامبەر پشتیوانی تورکیا بۆ ئیگۆرەکان ناو بەناو بە کارتی کوردی هەڕەشەی لە تورکیا دەکرد ،هەر بۆیە لەسەردەمی مەسعود یەڵماز باسکردنی ئیگۆرەکان و هاوکاریکردنی ئاشکرا قەدەغەکرا و بە رەسمیش ئاماژە بۆ ئەوە دەکرا کە تورکیا هەرێمی شینگیانگ وەک بەشێک لە چین تەماشا دەکات .وێڕای ئەوەی کە دوای هێرشەکانی سێپتێمبەر چین و تورکیا لەیەکتر نزیک بوونەوە ،بەاڵم بەپێچەوانەی واڵتانی ئاسیای ناوەڕاست تورکیا هەرگیز هیچ کەسێکی ئیگۆری سنورداش نەکردەوە بۆ چین .ساڵی ٢٠٠٩ لە هەرێمی ئیگۆرەکان (شینگ یانگ) توندوتیژی سەریهەڵداو پتر لە ٢٠٠کەس کوژران .ئەردۆگان خۆی کرد بە دەمڕاستی ئەوانیش. ئایا چین شیشانستانێک بۆ خۆی دروست دەکات؟ لە دوای هێرشەکانی ١١ی سێپتەمبەر چین زیاتر چاوی کردەوە بەرامبەر بە ئیگۆرەکان و هەموو کردەوە توندوتیژیەکانی ئەوانی خستە نێو چوارچێوەی تیرۆری نێودەوڵەتی و لە ساڵی ٢٠٠٩دا (بزوتنەوەی ئیسالمی رۆژهەاڵتی تورکستان)ی بە
تیرۆر تۆمەتبار کرد ،بە تایبەتی دوای ئەوەی لە ساڵی ٢٠٠٨لە کاتی یاریەکانی ئۆڵۆمپیدا یەکەم کرده‌وەی خۆکوژیان ئەنجامدا .ئەم بزوتنەوەیە لە ژێر باڵی قاعیدە و تاڵیباندا بوون لە ئەفغانسان ،هەرچەندە لە ناو پاکستانیش لە الیەن دەزگاری هەواڵگری ئەو واڵتەوە پشتیوانی باشیان دەکرا. بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠١١دا ئیگۆرەکان ناویان لە سوریاوە کەوتە ناو ناوان .ئەو کاتە هیچ ژمارەیەکی دیاریکراو ئاشکرا نەبوو ،بەاڵم دواتر راگەیەنرا کە نزیکەی ٣٠چەکداری ئیگۆری لە سەربازگاکانی پاکستانەوە گوێزراونەتەوە بۆ ناو سوریا .لەمانگی سێپتێمبەری ٢٠١٤وەزارەتی بەرگری عێراق رایگەیاند کە چەکدارێکی بەڕەگەز چینی لە ناو ریزەکانی داعشدا بووە ،بەدیل گیراوە. ئەمەش زیاتر چینیەکانی دڵنیاکرده‌وە کە ئیگۆرەکان بە تەواوی لەنێو ریزی تیرۆرستانی نیودەوڵەتیدا باڵوبوونەتەوە و ئیتر تیرۆر تەنها لە چوارچێوەی هەرێمی شینگیانگدا قەتیس نەماوە و بووە بە گرفتێکی نێودەوڵەتی بۆ چین. لەساڵی ٢٠١٥سەرچاوە هەواڵگریەکان ئاماژەیان بەوەداوە کە نزیکەی ١٥٠٠کە�سی ناوچەکانی ئاسیای ناوەڕاست لە ریزەکانی داعش دەجەنگن کە بەشێکی بەرچاویان ئیگۆرەکانن. بەگوێرەی هەندێ زانیاری هەواڵگری؛ تورکیا لە رێگای باندەکانی قاچاخچێتی مرۆڤەوە توانیویەتی ٣٥٠٠جەنگاوەری ئیگۆری بگوێزێتەوە بۆ گوندی زەنبەقی نزیک جسر الشغور ،تەنانەت دەگوترێت ئێستا شاری جسر الشغور زیاتر وەک شارێکی چینی دێتە بەرچاو نەک سوری .هەریەکە لە داعش و بەرەی نوسرە و گروپەکانی نزیک لە تورکیاوە زۆر متمانە بەوانە دەکەن و لە نزیک شوێنە هەستیارەکان بەکاریان دێنن. حکومەتی چین لەو باوەڕەدایە کە ئیگۆرەکانی www.komelge.com
69
NO:25 - Feb 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نیشتەجێبوونی هۆزەکان بوون لە ناوچەی میر عەلی کە سەر بەهەرێمە فیدرالیەکانی پاکستان بوون. هەروەها پەیوەندی پتەویان لەگەڵ بزوتنەوەی ئیسالمی ئوزبەکستان هەبوو .لە سوریا کەسێک بەناوی (ابو صهیب االنصاری) کۆمەکی دارایی بۆ بزوتنەوەکە کۆ دەکاتەوە .تورکیاش بەهۆی بیروباوەڕی پانتورکیزمەوە (یەکێتی و برایەتی و هاورەگەزی نێوان هەموو ئەو دەوڵەتانەی کە تورک زمانن) .شایانی باسە کە ئیگۆرەکان بەهۆی قاچاخچی تورکەوە دەگەنە ناوچەکانی ئاسیای ناوەڕاست و لەمانگی ژانیوەی ساڵی ٢٠١٥پۆلی�سی چین رایگەیاند کە باندێکی قاچاخچی تورکیان لە شەنگهای دەستگیرکردووە ،ئەم باندە تەنها کاری گواستنەوەی ئیگۆرەکانی کردووە بۆ هەر نەفەرێک نزیکەی ٩٦٨٠دۆالری وەرگرتووە و خۆ�شی پاسپۆرتی تورکی بۆ ئامادە کردوون. تورکیا بەدرێژایی مێژووی خۆی پشتیوانی بزوتنەوە تورکی و تورکمانیەکانی دنیا دەکات .تورکیا دەیەوێت بۆ هەژموونی خۆی پشتیوانی ئیگۆرەکانی چین بکات ،لە سوریاش دەیەوێت بەشێکیان لەوێ نیشتەجێ بکات بۆ ئەوەی کاریگەری سیا�سی و جوگرافی خۆی هەبێت لە ئایندەدا و بتوانێت لە دەرگای دیموگرافیاوە بیانویەک بدۆزێتەوە بۆ دەست تێوەردان لە سوریا.
چین لە سوریاوە پەردەوەردە دەکرێن و دەبنە خاوەن شارەزایی و کارامەیی لە کاری تیرۆردا و دواتر هەرێمی شینگ یانگ دەکەنەوە بە تەختی شانۆی خۆیان وەک سوریا .بە درێژایی مانەوەی ئیگۆرەکان لە سوریا کەسانی ناوداریان تێدا هەڵدەکەوت لەوانەش عەباس تورکستانی کە دواتر بەدەستی سوپای سوریا کوژرا. پارتی ئیسالمیی تورکستانی خۆرهەاڵت ساڵی ١٩٩٣لە الیەن حەسه‌ن مەحسوم و عەبدول قەدیر یابوقوان دامەزراوە .ساڵی ١٩٩٧دووبارە ئەم حزبە رێکخراوەتەوە .ئەم پارتە رەوتێکی جیهادی سەلەفیە و کار بۆ دروستکردنی دەوڵەتێکی ئیسالمی سەربەخۆ دەکات لە ناوچەی شینگیانگ لە باکوری خۆرئاوای چین .ئەم هەرێمە دەوڵەمەندە بە نەوت و بە گاز و خامی یۆرانیۆم .ساڵی ١٩٩٨حەسەن مەحسوم بنکەی سەرەکی پارتەکەی گواستەوە بۆ کابول بۆ ئەوەی لە ژێر چەتری بزوتنەوەی تاڵیباندا بژین و بەیعەتیان بە تاڵیبان و مەالعومەر دا و لەگەڵ ئوسامەدا هاوکاری یەکتر بوون .دوای ئەوەی ساڵی ٢٠٠١ئەمەریکا ئەفگانستانی داگیر کرد ژێر خانی بزوتنەوەکە تەواو الواز بوو ،وێڕای ئەوەش لە بۆردومانەکانی سەر سنوردا ئەمەریکا توانی حەسەن مەحسوم لەناوبەرێت ..ساڵی ٢٠٠٣دوای داگیرکردنی عێراق ئەم بزوتنەوەیە سەرلەنوێ پەیدابۆوە و هێرشێکی خۆکوژی کردە سەر باڵوێزخازنەی ئەمەریکا لە قەرەغیزستان. سەرکردەکانیان: کێ لە پشت ئەم بزوتنەوەیە دەوەستێت؟ -١حەسەن مەحسوم :دامەزرێنەری حزبەکە، جگە لە پاکستان و قاعیدە و رێکخراوە ساڵی ٢٠٠٣لەسەر سنوری ئەفگانستان و پاکستان جیهادیەکانی دیکە ،تورکیا و سعودیە بە پاڵپشتی کوژراوە. ئیگۆرەکان تۆمەتبارکراون .پێدەچێت دەزگای -٢عەبدول حەق :دامەزرێنەری حزبەکەیە، هەواڵگری پاکستان رۆڵی هەبووبێت لە یاریدەدانی ساڵی ٢٠١٠بەدەستی هێزەکانی پاکستان کوژراوە. ئەوانەدا .بە تایبەت کە ئەوانە لە سەرەتادا لە -٣عەبدول شەکور الترکستاني ناوچەی ئاف -پاک بوونیان هەبوو کە ناوچەی -٤عەبدوڵاڵ مەنسور 70
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،25شوب ـ ـ ـ ــات 2018ز \ ره‌شه‌مێ 2717ك
خۆی رەوانە کرد بۆ بەشداری کردن لە جەنگی سوریا .دوای داگیرکردنی شاری جسر الشغور کەسێکی ئیگۆری سەر بەبزوتنەوەکە لە وتارێکیدا داوای لە هەموو ئیگۆرەکان کرد بێنە سوریا بۆ جەنگ لە دژی عەلەویەکان .دواتر ئەم هێزانە بەرەیەکی هاوبەشیان لەگەڵ (بەرەی نوسرە و کەتیبەکانی تەوحید و جیهادی ئوزبەکی و جند الشامی چاچانستانی .لە شاری ادلب هاوشانی هێزەکانی دیکەی موجاهیدین بەشدار بوون لە چەسپاندنی شەریعەتی ئیسالمی و خاپورکردنی شوێنەکانی مەی فرۆشتن .لە جەنگی داگیرکردنی جسر الشغور هەریەکە لە کەتیبەکانی تورکستان، ئەحرار الشام ،بەرەی نوسرە ،جند الشام لەژێر سەرکردایەتی هەواڵگری تورکیا پێکەوە جەنگیان کرد و سەرکەوتن.
-٥ابو رضا الترکستاني: -٦میمتین میمتي :یەکێک لە سەرکردە بااڵکان. تۆمەتبارە بە ئەنجامدانی هێرشەکانی ساڵی ٢٠٠٨ لەکاتی یاریەکانی ئۆڵۆمپی .بەهۆی فرۆکەی بیفڕۆکەوان لە سەر سنوری پاکستان کوژراوە (رەنگە ئەمە هەر کە�سی دووەم بێت). -٧ایمیت یاکوف (عبدول جەبار) هەڕەشەی بەکارهێنانی چەکی کیماوی دەکرد لە کاتی یاریەکانی ئۆلۆمپیدا .لە باکوری وەزیرستان کوژراوە بەهۆی فرۆکەی بێفڕۆکەوان. -٨یی مینگ یان میمیت تورسون ؛ بەرپر�سی کۆکردنەوەی پارە و دارایی. -٩عەبدول هالیک :بەرپر�سی سپیکردنەوەی پارە و دارایی رێکخراوەکە. -١٠خیمسدین عەبدومیجیتی :بەرپر�سی کاروباری سەربازی و تەجنید. -١١ئه‌کرم عومەر جان گیراوەکانی گوانتانامۆ: -١٢یاکوف میمیتی :لە باکوری وەزیرستان ٢٢کەس لە ناوچە جیاوازەکانی جەنگ لە کوژراوە. ئەفگانستان لە الیەن ئەمەریکاوە ساڵی ٢٠٠٦ -١٣نورسون توهیتی :لە باکوری وەزیرستان بەدیلگیران .ئەمانە بەبێ ئەوەی دادگایی بکرێن کوژراوە. لە نێوان پێنج ساڵ و حەوت ساڵدا لە زیندانی گوانتانامۆ دەستبەسەرکران .هەموو ئەمانە چوونە ژێر باری ئەوەی کە لە سەربازگاکانی بزوتنەوەی ئیگۆرەکان لە سوریا: لە سەرەتای جەنگی سوریاوە ئیگۆرەکان لە ئیسالمی تورکستان راهێنانیان کردووە .دوای شێوەی تاک تاکدا رەوانەی سوریا دەکران و ئەوەی ئەمەریکا ئەم بزوتنەوەیەی لە پۆڵێنی لەوێ چوونە ریزەکانی بەرەی نوسرە و رێکخراوی هەڕەشەی سەربازی دەرهێنا (بێگومان ئەمە ئەحرار ئەلشامی دەستکەالی تورکیا .بەاڵم دواتر دەستی تورکیا�شی تێدا بووە) وێڕای هۆشداری بەهۆی ئەوەی کە زمانی عەرەبیان نەدەزانی ئیتر چەندین الیەن کە ئەوانە سەرچاوەی هەڕەشەن بۆ وەرنەدەگیران لە ریزەکانی ئەوانەدا بۆیە رێکخروای سەر ئەمەریکا و ئاسای�شی هەموو دنیا بەاڵم هەموو ئەمانە ئازاد کران .بەاڵم رەوانەی چین نەکرانەوە. سەربەخۆیان بۆ دروست کردن. کەسێک بەناوی ابو ریاح هاوکاری کردن بۆ چونکە چین تۆمەتبارە بە پێشێلکاری مافەکانی کردنەوەی سەربازگای تایبەت بە خۆیان لە سوریا ،مرۆڤ. دواتر بزوتنەوەکە کەتیبەیەکی لە جەنگاوەرانی www.komelge.com
71
NO:25 - Feb 2018
کاریگەری لەسەر سیاسەتی دەرەوەی چین: چین لە سیاسەتی دەرەوەیدا کەمترین باوەڕی بە بەکارهێنانی هێز هەبووە بۆ چارەسەر کردنی کێشە نێودەوڵەتیەکان .هەمیشە بەدوای پەیوەندی باش و چارەسەری ئاشتیانەی کێشەکان بووە .بۆیە دەبینین چین بە شێوەیەکی راستەوخۆ لە هیچ کام لە ملمالنێکاندا بە تایبەتی لە خۆرهەالتی ناوین و ئەو واڵتانەی کە سنوری هاوبەشیان نیە لەگەڵیدا، رۆڵی نیە. سەنتەری تویژینەوەی چین و ئاسیا لەو باوەڕه‌دان کە سیاسەتی دەرەوەی چین لەسەر �سێ بنەمای سەرەکی بەڕێوەدەچێت :یەکەم ئەوەیە کە چین پێنج بنەمای سەرەکی هەیە بۆ ئاشتی و پێکەوە ژیان و دەستوەرنەدان لە کاروباری واڵتانی دیکەدا .هەروەها چین باوەڕی بە هەڕەشەکردن و بەکارهێنانی هێز نیە بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکانی خۆی و جەمسەرگیری لە پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکانیش رەتدەکاتەوە .بنەمای دووەم ئەوەیە کە چین لەسەر بناغەی بەرژه‌وەندی هاوبەش لەگەڵ الیەنەکاندا مامەڵە دەکات و ستراتیژی ئاوەاڵبوون بە ئاراستەی دروستکردنی بەرژەوەندی هاوبەش پیادەکات ،چین هەرگیز کار بۆ ئەوە ناکات کە لەسەر حسابی خەڵکانی دیکە بەرژەوەندیەکانی خۆی چنگ بخات .بنەمای سێیەم ئەوەیە کە چین وتوێژ و دانوستان وەک تاکە رێگا دەبینێت بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان .چین باوەڕی بە پێشبڕکێی چەک نیە ،هەروەها وێڕای ئەوەی کە بڕی خەرجیەکانی بەرگری و سەربازیی لە چین زۆر زەبەالحە .بەاڵم ئەو واڵتە سیاسەتی سەربازی (بەرگریکردن) پەیڕەو دەکات. هەموو ئەو بنەمایانەی سەرەوە لە سنوری دیاریکراودا بەر لە بەزاندنی هێڵەسورەکانی چین پیادە دەکرێن .بەاڵم چین هەرگیز دەستبەرداری 72
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەرژوەندییە نیشتیمانیەکانی خۆی نابێت و سەروەری خاک و واڵت و یەکپارچەیی واڵتەکەی ناخاتە بەردەم رەحمەتی نەیارەکانی .چەسپاوی و شکۆراگرتنی سیستەمی سیا�سی چین کە بریتیە له رژێمی سۆشیالیستی بە رابەرایەتی پارتی کۆمۆنیستی چین هێڵێکی هێندە سور و تۆخن کە لەهیچ بارودۆخێکدا و بەرامبەر بە هیچ الیەنێک چین ئامادەنابێت ساز�شی لەسەر بکات .نمونەی ئەمەش ئەوەیە کە چین هەرگیز ئامادە نیە دەستبەرداری تایوان بێت و ئامادە نیە سازش لەگەڵ تبتەکاندا بکات .بەهۆی ئەوەی کە بەشێک لە ئیگۆرەکان لەناو بزوتنەوەی تاڵیباندا بوون و بەشێکی دیکەشیان پەیوەندیان بە بزوتنەوەی ئیسالمی ئۆزبەکستان کردووە ،بۆیە چین هەوڵیداوە کە پەیوەندیە باشەکانی خۆی لەگەڵ پاکستان بخاتە خزمەت پاراستنی بەرژەوەندیەکانی خۆی .بۆ ئەوەی بزوتنەوەی توندڕەوی ئیسالمی زیاتر پەل نەهاوێژێت بۆ ناو ئیگۆرەکان ،چین رۆڵێکی با�شی هەبوو لە گفتوگۆی ئاشتی لە نێوان ئەفغانستان و بزوتنەوەی تاڵیبان ،هەر بۆیەش ساڵی ٢٠١٥ میوانداری یەکێک لە گەڕەکانی گفتوگۆی ئاشتی نێوانیانی کرد لە چین. بەاڵم زۆربوونی ژمارەی ئیگۆرەکان لە ناو سوریا ئەو پرسیارە دروست دەکات ،کە داخۆ حکومەتی تورکیا و ئەردۆگان تەنها چاوپۆ�شی دەکات لە هاتوچۆی ئیگۆرەکان یاخود راستەوخۆ بەشدارە لە هاوکاریکردن و بەهێزکردنیان؟.