NO:26-27 - April 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
27-26 هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی
ن ــاوه‌ڕۆك
خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی) سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی)
دیدار دۆران كاڵــكان :كۆمه‌ڵگ هی ـه‌ك ك ـ ه هیــچ ت هســلیمی د هس ـه‌اڵت و سیسته‌می ده‌وڵه‌ت نه‌بوو ه كۆمه‌ڵگه‌ی باشووری كوردستانه4.....
راپۆرت «بەرخودان بەشێکە لە تێگەیشتنی مرۆڤ بۆ ژیان»15............... ژنان ئازادن ،چەکدارن لە باکوورى سوریاى ژێردەستى کورد22....
وتار دارا مه‌حمود «رەخنەی مۆدێرنیتە لەنیچەوە بۆ ئۆجاالن27..»!. سه‌ردارستار «عه‌فرین ل ه شه‌ڕێكی به‌سه‌ر داسه‌پاودا»45........ رێبوار ره‌شید «جنس ،جێنده‌ر و ده‌سه‌اڵت»57........................... ئومید ناسح «مێژووى کتێب و کاریگه‌رییه‌که‌ى»62.....................
نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی راوێژكاری یاسایی پارێزه‌ر هیالل ئیبراهیم په‌یوه‌ندییه‌كان ل ه رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن 07702227274 goran.a.hesen@hotmail.com www.komelge.com facebook.com/ Azadi Komelge چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :د.ع
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،چوارباخ ،سه‌روو خه‌سته‌خانه‌ی چاوه‌كه
دیدگـ ـ ــا خۆپیشاندانه جه‌ماوه‌رییه‌كانی باشوور سیسته‌می داگیركاریی و به‌كرێگیراوێتی هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه
هاوكات له‌گه‌ڵ هه‌وڵ ه داگیركارییه‌كانی رژێمی فاشیستی توركیا بۆ رۆژئاوا و باشووری كوردستان، سته‌مكاریی و تۆقاندنی ده‌سه‌اڵتدارێتی باشووریش دژ ب ه گه‌له‌كه‌مان ل ه ئاستێكی دڕنده‌تر له‌جاران په‌ره‌یسه‌ندووه .مسۆگه‌ر هه‌وڵ ه داگیركارییه‌كان و ئه‌و سته‌مكارییه‌ی ده‌سه‌اڵتدارێتی باشوور سه‌رچاوه‌كه‌ی یه‌ك زیهنییه‌ت ه و له‌چوارچێوه‌ی یه‌ك پیالندا به‌ڕێوه‌ده‌چن .چونكه گه‌له‌كه‌مان له‌و ماوه‌یه‌دا شێڵگیران ه به‌رگریی ل ه به‌رخۆدانی عه‌فرین و شۆڕ�شی رۆژئاوا كرد و به‌سه‌ر هه‌موو قه‌ده‌خه‌كارییه‌كانی ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه وابه‌سته‌یه‌دا زاڵبوو .ئه‌وا چه‌ند رۆژێكیش ه ب ه ئیراده‌یه‌كی پۆاڵیینه‌و ه رووبه‌ڕووی هێز ه سه‌ركوتكه‌ر و داپڵۆسێنه‌ره‌كه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی باشوور بۆته‌وه و به‌هه‌مان رۆحی به‌رخۆدانێتی عه‌فرینییه‌كان له‌خۆپیشاندان دان و داوای ئازادیی و ژیانێكی شكۆمه‌ند ده‌كه‌ن .به‌تایبه‌ت ئهم به‌رخۆدانه‌ی گه‌له‌كه‌مان ل ه شاری هه‌ولێر و ده‌ڤه‌ری بادیناندا گه‌یشتۆت ه ئاستێكی به‌رزی شكۆدار. ئه‌وه‌ی له‌م خۆپیشاندانانه‌ی ئه‌مداوییه‌دا به‌ڕوونی ده‌بینرێت ،به‌شداریی هه‌موو چین و توێژه هه‌ژار و چه‌وساوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌یه ،له‌سه‌رووی هه‌موویانه‌و ه ژنان و گه‌نجان .به‌تایبه‌تی به‌شداریی به‌رچاوی ژنان ده‌ربڕی ئه‌و راستییه‌ی ه ك ه ژنانی باشوور ب ه رۆحی ژنانی شۆڕشگێڕی به‌رخۆدانڤان له عه‌فرین و ته‌واوی رۆژئاواو ه له‌خۆپیشاندانه‌كانن. بۆی ه راستینه‌ی «شۆڕ�شی باشوور شۆڕ�شی ژنانی ئازادیخوازه« له‌م خۆپیشاندانانه‌دا به‌رجه‌سته‌یه و له‌مه‌وادواش تا ئاستی پێشه‌نگایه‌تی ده‌ڕوات.
ئه‌مه‌ش مسۆگه‌ریی سه‌ركه‌وتن ب ه خۆپیشاندانه جه‌ماوه‌رییه‌كه‌ی خه‌ڵكی باشوور ده‌دات. ل ه بنچینه‌دا ئه‌و خۆپیشاندانانه‌ی گه‌ل نیشان ه و به‌ڵگه‌ی زیندووێتی رۆحی واڵتپارێزیی و گه‌شه‌سه‌ندوویی ئیراده‌ی دیموكراتیی كۆمه‌ڵگه‌ی باشووره ،له‌ئاكامدا ئه‌وه‌ی هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه و به‌ره‌و كۆتایی ده‌چێت خه‌تی داگیركاریی و به‌كرێگیراوێتییه ،نه‌ك ئیراده‌ی ئازادیی گه‌ل. ئهم ه له‌كاتێكدا ده‌سه‌اڵتدارێتی تااڵنكاری باشوور بیستوحه‌وت ساڵ ه به‌هه‌موو شێو ه و شێوازێك ،به برسیكردن و تۆقاندن ،ب ه ته‌شه‌نه‌دان ب ه زیهنییه‌تی پارچه‌گه‌رێتی و شارچێتی و شه‌ڕی ناوخۆ و بااڵده‌ستكردنی داموده‌زگا داگیركارییه‌كان و ره‌وته كۆنه‌په‌رسته‌كانه‌و ه هه‌وڵیدا ناسنام ه و پابه‌ندێتی گه‌ل ب ه نیشتمانه‌كه‌ی و چانده‌كه‌ی بسڕێته‌و ه و ملكه‌چی داگیركارێتی و خیانه‌تكاریی بكات ،به‌اڵم گه‌ل له‌به‌رئه‌وه‌ی خاوه‌ن مه‌زنترین ئه‌زموونی تێكۆشان و به‌رخۆدانه دژ ب ه داگیركاران، له‌سه‌رووی هه‌مووانه‌و ه رژێمی فاشیستی به‌عس، بۆی ه كاتێك ئه‌و ئه‌زموون ه مه‌زنه‌ی به‌رخۆدانڤانێتی خۆی ئاوێته‌ی به‌رخۆدانی عه‌فرینییه‌كان ده‌كات، ئه‌وا سه‌رله‌نوێ ژیانه‌وه‌یه‌كی شۆڕشگێڕانه‌ی رۆحی به‌رخۆدانڤانیی سه‌رهه‌ڵده‌داته‌و ه و وه‌ك پشكۆی ژێر خۆڵه‌مێش ده‌گه‌شێته‌و ه و هه‌ردوو توخمه مه‌ترسیدار ه زاڵه‌كه‌ی باشوور ،ك ه داگیركارێتی و به‌كرێگیراوێتییه ،هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌و ه و هه‌نگاو به‌ره‌و بونیادنانی سیسته‌مێكی واڵتپارێزیی – دیموكراتیی ده‌نێت.
NO:26-27 - April 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
ه هیچ ته‌سلیمی دوران كاڵكان :كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ك ده‌سه‌اڵت و سیسته‌می ده‌وڵه‌ت نه‌بووه كۆمه‌ڵگه‌ی باشووری كوردستانه
سازدانی :ئازادیی كۆمه‌ڵگه ل ه دیدارێكی رۆژمامه‌وانیدا دۆران كاڵكان(هه‌ڤاڵ عه‌باس) ئه‌ندامی كۆمیته‌ی به‌ڕێوه‌به‌ری پارتی كریكارانی كوردستان په‌كه‌ك ه بۆ گۆڤاری ئازادیی كۆم هڵگه سه‌باره‌ت به گۆڕانكاری هكانی ئهم دوایه‌ی كوردستان و ناوچ هكه د هڵێت :پێویسته ڕوداو هكانی باشووری كوردستان شیكاری بۆ بكه‌ین و به‌و پێیه واتای پێبده‌ین و ڕێزی بۆ نیشانبده‌ین و ئه‌نجامه‌كانی ببینین. سه‌باره‌ت به هه‌ڵبژاردن هكانیش رایگه‌یاند: ئه‌و چاالكی و هوشیاربوونه‌ی ئێستا هه‌یه ڕه‌نگدانه‌وه‌یه‌كی گرنگیشی له هه‌ڵبژاردن هكاندا ده‌بێت و ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كان ڕه‌وشێكی نوێ بۆ به‌دیموكراتیزه بوون و ی هكێتی دیموكراتی د ههێنێت. 4
www.komelge.com
ده‌قی دیداره‌كه: ڕه‌و�شی سیا�سی ئێستای هه‌رێمه‌كه • چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنن؟ د.كاڵكان :پێویست ه ڕوداوه‌كانی باشووری كوردستان ل ه چوارچێوه‌ی تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی خۆیدا هه‌ڵبسه‌نگێنین ،شیكاری بۆ بكه‌ین و به‌و پێی ه واتای پێبده‌ین و ڕێزی بۆ نیشانبده‌ین و ئه‌نجامه‌كانی ببینین .هه‌روه‌ها زۆر گرنگ ه بتوانین ل ه بنه‌ماو ه په‌یوه‌ندییه مێژوییه‌كانیان ببینین و به‌و پێی ه لێكدانه‌وه‌یان بۆ بكه‌ین .ب ه تایبه‌ت له چوارچێوه‌ی ئه‌و پێواژۆیه‌ی ئێستا تێیدا ده‌ژین ئهم ه زۆر پێویسته .چونك ه به‌ڕاستی شه‌ڕێكی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
جیهانی ده‌گوزه‌رێت .ل ه پێواژۆیه‌كداین ك ه وه‌ك جه‌نگی جیهانی سێیه‌م به‌ناو ده‌كرێت .ئ هم شه‌ڕ ه زیاتر ل ه چاره‌كه سه‌ده‌یه‌ك ه به‌رده‌وامه، ڕاست ه له‌الیه‌نی سه‌ربازیه‌و ه سنورداره ،به‌اڵم الیه‌نه‌كانی تری زۆر قوڵ و گشتگیرن .ناوه‌نده‌كه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوین ه و هه‌موو دونیا له‌خۆوه‌ده‌گرێت، كوردستانیش ده‌كه‌وێت ه ناوه‌ندی ئهم شه‌ڕه‌وه. ئێستا شه‌ڕێك به‌ڕێوه‌ده‌چێت ك ه الیه‌نی سیا�سی، ئابوری ،ده‌روونی ،كولتوری و كۆمه‌اڵیه‌تی زۆر قوڵه .ئهم شه‌ڕ ه وه‌ك ئه‌وه‌ی ك ه ل ه جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م و دووه‌مدا بوو وه‌ها نییه؛ ب ه ئاستێكی سه‌ربازی به‌رز ك ه هێز ه زلهێزه‌كان ده‌یانویست تێیدا ب ه هێزی چه‌ك حكومداری خۆیان به‌رفراوان بكه‌ن ،دونیا ل ه نێوان خۆیاندا به‌ش بكه‌ن و ببنه هێزێكی گڵۆباڵ .جه‌نگی جیهانی سێهه‌م به‌جۆرێكه ك ه ناكۆكیه‌كان زۆر زیاتر خۆیان نیشان ده‌ده‌ن، زیاتر ده‌بنه ڕێكخستن ،هۆشمه‌ندی و چاالكی. چینێكی زۆر زیاتر ل ه ناو ئهم شه‌ڕه‌دا جێده‌گرن. به‌تایبه‌ت نه‌بوونی ئه‌و ناوه‌ندانه‌ی ك ه ل ه جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌مدا وه‌ك ئینگلیز و ئه‌ڵمانیا ،له سه‌ره‌تای جه‌نگی جیهانی دووه‌میشدا وه‌ك ئه‌ڵمانیا و سۆڤیه‌ت و ل ه سه‌رده‌می دواتریش ك ه وه‌ك شه‌ڕی سارد به‌ناو كرا وه‌ك بلۆكبونی ئه‌مریكاو سۆڤیه‌ت ،ل ه جه‌نگی جیهانی سێهه‌م-دا تێكۆشان فره‌الیه‌ن ه ده‌كات .هه‌موو ناكۆكیه‌كان زیاتر ده‌رده‌خات و ده‌یانخات ه جوڵه‌وه .له‌م ڕوانگه‌یه‌وه تێكۆشانێكی قوڵتره ،فره‌الیه‌نتره .ئه‌نجامێكی گرنگی ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ی ه قۆناغێك ده‌گوزه‌رێت ك ه هه‌موو ڕووداوه‌كان زۆر ل ه یه‌كتر كاریگه‌ر ده‌بن .ڕاست ه ڕوداوه‌كان هه‌ندێك ل ه چوارچێوه‌ی سه‌ربه‌خۆیی خۆیاندا پێشده‌كه‌ون ،به‌اڵم زۆر ب ه یه‌كه‌و ه په‌یوه‌ندیدارن .ڕوداوێك ڕاسته‌وخۆ
ده‌وروبه‌ره‌كه‌ی و هه‌رێمه‌كه‌ش ده‌خات ه ژێر كاریگه‌ری خۆیه‌وه ،ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئه‌و شه‌ڕ ه ده‌كات ك ه به‌ڕێو ه ده‌چێت .ده‌توانین ئهم ڕاستی ه ل ه كوردستان و هه‌موو ناوچه‌كانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوینیشدا ببینین. پێویست ه له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ئه‌و ڕوداوانه‌ی ئ ه و چوار مانگ ه ل ه باشوو ر و ڕۆژئاوای كوردستان ڕوده‌ده‌ن تاوتوێ بكه‌ین .بۆ نمون ه ل ه نێوان ڕوداوی هێر�شی كه‌ركوك ،كشانه‌وه‌ی ئه‌و هێز ه كوردیانه‌ی كه‌ركوكیان به‌ڕێوه‌ده‌برد و ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی زۆر ناوچه‌ی كوردی له‌الیه‌ن هێز ه عێراقیه‌كانه‌وه، له‌گه‌ڵ هێر�شی ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ری توركیا بۆ سه‌ر عه‌فرین ،په‌یوه‌ندی گه‌لێكی لێكدانه‌بڕاو هه‌یه .له ڕوێكه‌و ه كاتێك مرۆڤ ته‌ماشای ده‌كات ته‌نانه‌ت ده‌توانێت بڵێت ل ه هه‌مان ناوه‌نده‌و ه پیالنیان بۆ داڕێژراوه .به‌اڵم هه‌موو ئهم ڕوداوان ه ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندیه‌كی دانه‌بڕاویان به ڕوداوی پێشتره‌وه ش بنكه‌وتنی داعش ه ل ه ڕه‌قه .هه‌موو هه‌ی ه ك ه ئه‌وی ئه‌مان ه له‌سه‌ر بنكه‌وتن و كه‌مبونه‌وه‌ی نرخی سیا�سی داعش ل ه ڕه‌قه-دا ك ه وه‌ك پایته‌ختی خۆی به‌ناوی ده‌كرد په‌ره‌یانسه‌ند .له‌م واتایه‌دا پێویسته www.komelge.com
5
NO:26-27 - April 2018
ده‌مه‌وێت بڵێم پێویسته ه تایبه‌تمه‌ندی هه‌وڵبده‌ین ل خۆیی ڕووداوه‌كان تێبگه‌ین ،به‌اڵم زۆر یه‌كانه له‌ده‌ستگرتنیان ئه‌نجامێكی ڕاستمان ناده‌نێ ئێم ه گرنگی ب ه داستانی سه‌ركه‌وتنی ئازادیی ڕه‌ق ه بده‌ین .ڕه‌ق ه هه‌رێمه‌كه‌ی ل ه هه‌موو الیه‌نێكه‌وه هه‌ژاند .به‌جۆرێك ل ه یه‌مه‌نه‌و ه تا لوبنان ،له سعودیه‌و ه تا فه‌له‌ستین ،ل ه ئێراقه‌و ه تا ئێران ڕێگای بۆ جواڵنه‌وه‌یه‌كی نوێ كرده‌وه .چونكه هاوینی ساڵی 2014ش ك ه داعشیان خست ه جوڵه‌وه ڕۆژهه‌اڵتی ناوین ل ه ساتێكدا گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتبوو .هه‌ربۆی ه ئه‌و تێكۆشان و سه‌رك هو‌تنه‌ی داع�شی شكستپێهێنا ب ه هه‌مان شێو ه كورستان، هه‌رێمه‌كه‌و هاوسه‌نگی ه سه‌ربازی و سیاسیه‌كانی ل ه بنه‌ڕه‌ته‌و ه هه‌ژاند .بێ گومان ئه‌وه‌ی ل ه پشت ئهم شێو ه به‌رخودان و سه‌ركه‌وتنه‌وه‌ی ه ل ه ڕه‌قه، ئه‌و به‌رخودانه‌ی ه ك ه ل ه سور ،جزیره ،نسێبین، شیرناخ و گه‌ڤه‌ر ل ه به‌رامبه‌ر فاشیزمی مه‌هه‌په و ئاكه‌پ ه نیشاندرا .ئه‌گه‌ر ل ه به‌رامبه‌ر هێر�شی هه‌مه‌الیه‌نه‌یی و ژینۆسایتكاری فاشیزم به‌رخودانی گه‌لی باكووری كوردستان ل ه 24ی ته‌مموزی ساڵی 2015دا نه‌بوایه ،هه‌رگیز ڕۆژئاوای كوردستان نه‌یده‌توانی بگات ه ئاستێكی سه‌ربازی وا ك ه به یه‌كگرتن له‌گه‌ڵ گه‌لی عه‌ره‌بدا ،بتوانێت داعش له پایته‌خته‌ی خۆیدا ڕووبه‌ڕووی شكست بكاته‌وه. 6
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هه‌موو ئهم ڕوداوان ه له‌م ئاسته‌دا په‌یوه‌ندیان پێكه‌و ه هه‌یه ،له‌ناو یه‌كدا هاوته‌ریبن .بێگومان دوبار ه ده‌مه‌وێت بڵێم پێویست ه هه‌وڵبده‌ین له تایبه‌تمه‌ندی خۆیی ڕووداوه‌كان تێبگه‌ین ،به‌اڵم زۆر یه‌كان ه له‌ده‌ستگرتنیان ئه‌نجامێكی ڕاستمان ناده‌نێ و به‌ره‌و نزیكایه‌تیه‌كی ته‌سكمان ده‌بات. هه‌روه‌ها ده‌بێت بتوانین هه‌موو په‌یوه‌ندیه‌كانی ئهم ڕووداوان ه ببینین ،ل ه ناو په‌یوه‌ندیه‌كی مێژوویدا تێڕوانینیان بۆ بكه‌ین و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانیان به‌پشتبه‌ستن و به‌م ڕاستیان ه ئاشكرا بكه‌ین .مه‌گه‌ر ئهم ه بتوانێت به‌ره‌و ئه‌نجامێكی ڕاستمان به‌رێت. من زۆر زێد ه نامه‌وێت جارێكیتر له‌سه‌ر ڕه‌و�شی باشووری كوردستان بۆچونی خۆم باسبكه‌م .چونك ه زۆر گفتوگۆی له‌سه‌ر كرا، هه‌ڵسه‌نگاندنی بۆ كرا ،سه‌رله‌نوێ نرخاندنكردن زۆر پێویست ناكات .به‌اڵم بێ گومان بۆچی له كه‌ركوك و گه‌رمیان به‌رخودانی نه‌كرا؟ بۆچی ئهم ناوچان ه نه‌پارێزران؟ بۆچی له‌گه‌ڵ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی به‌غداد به‌م ئاست ه په‌یوه‌ندیه‌كان خراپكران و بۆ ئه‌نجامه‌كه‌ی�شی ئاماده‌كاری نه‌كرا؟ ئهم پرسیاران ه پرسیاری سوتێنه‌رن و تا ئێستاش پێویستی ب ه پرسكردن هه‌یه .پێویست ه له‌سه‌ر ئهم مژار ه بیركردنه‌و ه و هه‌ڵسه‌نگاندنی قوڵتر بكرێن .له‌م واتایه‌دا خه‌تا ئه‌نجامدراوه ،سیاسه‌تی هه‌ڵ ه به‌ڕێوه‌براو ه و پێویست ه ئه‌مان ه ببیندرێت، ڕه‌خنه‌بكرێت و تێپه‌ڕێنرێن .پێویست ه خاوه‌نی ئهم سیاسه‌تان ه نزیكایه‌تی ڕه‌خنه‌دانان ه نیشان بده‌ن و سه‌ره‌ڕاستیان بكه‌نه‌وه.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
ب ه ڕای ئێو ه ل ه الیه‌نی خه‌ڵك و هێزه • سیاسیه‌كانه‌و ه ل ه ڕووداوه‌كانی كه‌ركوك ئه‌زمون وه‌رگیراوه؟ د.كاڵكان :به‌ڵێ؛ لێپرسینه‌وه‌یه‌ك هه‌ی ه بێ گومان مرۆڤ ناتوانێت بڵێت نیه ،ل ه ی.ن.ك و پ.د.ك وه تا هه‌موو هێزه‌كان .ناچاریش ه ك ه هه‌بێت ،هه‌مویان بینیان ئهم كار ه وا نابێت ،چونك ه زۆر خۆیان دایه پێش ،به‌ڵێنیان ب ه خه‌ڵك دا ،هه‌موو شتێك له ژێر به‌رپرسیاری ئه‌واندابوو ،به‌اڵم جێبه‌جێیان نه‌كرد .هه‌ربۆی ه ده‌بێت خۆیان هۆكاری پێكنه‌هێنانی به‌ڵێنه‌كانیان ڕوون بكه‌نه‌وه ،ده‌بێت بتوانن خۆیان له‌م ڕه‌وش ه ده‌ربخه‌ن .نزیكایه‌تیه‌كی خۆ لێپرسینه‌و ه هه‌یه .ئهم نزیكایه‌تی ه ل ه ی.ن.ك و پ.د.ك دا ده‌بینرێت .به‌اڵم چه‌ند ه ڕاست ه چه‌نده تێركه‌ره ،چه‌ند ه گشتگیر ه ئهم لێپرسینه‌وانه، بێگومان مژاری گفتوگۆیه .پارچه‌بوون هه‌یه، باڵوبونه‌و ه هه‌یه ،ڕوكه�شی هه‌یه .هه‌وڵده‌درێت كۆمه‌ڵێك ئه‌نجام به‌ده‌ست بخرێت ،به‌اڵم ناتوانین بڵێین ل ه ئاستێكی ڕاست و تێركه‌ردایه .ئه‌گه‌ر به‌وجۆر ه بوای ه به‌ڕاستی كێشه‌كانی باشووری كوردستان زۆر خێرا چاره‌سه‌ر ده‌بوون ،كێشه‌كانی به‌ڕێوه‌به‌ری چاره‌سه‌ر ده‌بوون ،كێشه‌ی په‌یوه‌ندی نێوان الیه‌نه‌كان چاره‌سه‌ر ده‌بوو ،ده‌یانتوانی یه‌كتر ل ه الیه‌نی ئه‌رێنیه‌و ه كاریگه‌ر بكه‌ن ،كێشه‌كانی نێوان به‌ڕێوه‌به‌رانی باشووری كوردستان و كه‌جه‌ك ه چاره‌سه‌ر ده‌بوو .له‌گ ه ڵ چاره‌سه‌ر بوونی كێشه‌كانی نێوان پارتی و یه‌كێتی كێشه‌كانی نێوان ئه‌وان و په‌كه‌كه‌ش چاره‌سه‌ر ده‌بێت .ل ه ئه‌نجامی هه‌موو ئه‌مان ه بۆ به‌ستنی كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی به‌زوترین كات هه‌نگاوی پراكتیكی ده‌نران .ئه‌گه‌ر سه‌رنج بدرێت ڕه‌وشێكی داخراو بۆ ئه‌مان ه نیه، گفتوگۆی له‌سه‌ر ده‌كرێت ،كه‌س ئه‌مان ه ڕه‌ت
ه الیه‌نێكه‌وه ه ڕاستیدا ل ل تێربونێك هه‌یه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه كۆمه‌ڵگه زۆر باش لێپرسینه‌وه ده‌كات. ناكاته‌و ه و ناتوانێت ڕه‌تی بكاته‌وه ،به‌اڵم شتێك ك ه ب ه چاو ببینرێت و په‌نجه‌ی بخرێته‌سه‌ر نیه و پێشناكه‌وێت .كه‌وات ه خۆ به‌رپرسیار دیتنێك، لێپرسینه‌وه‌یه‌ك هه‌ی ه به‌اڵم قوڵ نیه ،تێرناكات. ل ه ڕاستیدا ل ه الیه‌نێكه‌و ه تێربونێك هه‌ی ه ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ه ك ه كۆمه‌ڵگ ه زۆر باش لێپرسینه‌و ه ده‌كات. ئهم ه زۆر گرنگه ،كۆمه‌ڵگه‌ی باشوو ر به‌ڕاستی لێپرسینه‌و ه ده‌كات .سه‌ره‌تا هه‌ندێك هه‌سته‌وه‌رانه نزیكبونه‌وه ،كاردانه‌وه‌ی نیشاندا ،ئێم ه ئه‌مه‌مان زۆر ل ه نزیكه‌و ه هه‌ست پێ كرد .ل ه به‌رامبه‌ر زۆر ڕێكخسن ڕاسته‌وخۆ ناڕه‌زایی نیشاندرا ،به سه‌رهه‌ڵدانی توند ل ه به‌رامبه‌ر ئهم سیاسه‌تانه هه‌ڵوێستیان نیشاندا .ئهم ه كاردانه‌وه‌یه‌ك بوو ل ه به‌رامبه‌ر پاشه‌كشه‌ی هێزه‌كان ل ه كه‌ركوك و گه‌رمیان .لێپرسینه‌وه‌ی ئهم خۆپاشداكێشانه‌وه بوو ،ئه‌و ناڕه‌زاییان ه كاریگه‌ری و كاردانه‌وه‌ی ئه‌و سیاسه‌ت ه بوو ل ه ده‌رونی كۆمه‌ڵگه‌دا .هه‌موو ئه‌مانه‌یان ب ه نه‌فره‌ت و كاردانه‌و ه ده‌ربڕی .ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ی نیشاندا به‌ڕاستی گه‌لی باشوو ر لێپرسینه‌وه ده‌كات ،هه‌وڵده‌دات تێبگات .زۆر به‌ڕێكخستنكراو نیه ،په‌روه‌رده‌كراو نیه ،زۆر قوڵ نه‌بۆته‌وه ،به‌اڵم ڕابردوێكی مێژوویی هه‌یه .بنه‌مایه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه ،كلتورێكی به‌رخودانی هه‌یه ،خه‌یاڵی ژیانی ئازادیی هه‌یه ،كاردانه‌وه‌ی هه‌یه .كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی www.komelge.com
7
NO:26-27 - April 2018
بێ كاردانه‌وه ،بێ هۆشیاری و ته‌سلیمبوو نیه .ل ه ڕووی مێژوویه‌و ه ل ه دونیادا كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ك ه هیچ ته‌سلیمی ده‌سه‌اڵت و سیسته‌می ده‌وڵه‌ت نه‌بووه كۆمه‌ڵگه‌ی باشووری كوردستانه .به‌م ڕووداوانه كۆمه‌ڵگه‌ی باشووری كوردستان به‌شێوه‌یه‌كی زۆر ئاشكرا نیشانیدا ته‌سلیمی ئه‌و ده‌وڵه‌تۆكه‌یه‌ی ده‌خوازرێت ل ه هه‌ولێر ئاوابكرێت نابێت و بێجگه ل ه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیموكراتیك به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی تر قبوڵناكات.
خۆپاشه‌كشه‌كردن به‌ڕاستیش هه‌ستی شه‌رمه‌نده‌یی ئاواكرد. ئه‌گه‌ر هه‌ستی شه‌رمه‌نده‌ی ڕاست هه‌ڵسه‌نگێندرێت هه‌ستێكی زۆر شۆڕشگێڕانه‌یه. له‌م واتایه‌دا ،زانست ،ئیراد ه و كاردانه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌ڵگه‌ی ی هه‌یه .هێزی لێپرسینه‌وه‌ی پێشده‌كه‌وێت .پشتبه‌ستوو به‌م ه ناڕه‌زاییه‌كانی ده‌ربڕی و نیشانی دا ك ه ئه‌و ه قه‌بوڵناكات .به‌ڵێ خۆ پاشه‌كشه‌كردن ڕویدا ،ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری له‌سه‌ر ده‌رونی كۆمه‌ڵگ ه دانا ،هه‌ندێك وتیان ئهم ه له كۆمه‌ڵگه‌دا شكانی دروستكردووه ،به‌اڵم كۆمه‌ڵگه ئه‌مه‌ی نه‌گه‌یاند ه شكان .به‌كاردانه‌وه‌كانی ئهم هه‌ڵوێسته‌ی ڕه‌ت كرده‌و ه و نیشانیدا 8
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
كاریگه‌ریه‌كانی قبوڵناكات و شایسته‌ی خۆی نابینێت .ویستی نیشانی بدات ك ه هه‌ڵوێستێكی تری هه‌قكردووه .خۆپاشه‌كشه‌كردن به‌ڕاستیش هه‌ستی شه‌رمه‌نده‌یی ئاواكرد .ئه‌گه‌ر هه‌ستی شه‌رمه‌نده‌ی ڕاست هه‌ڵسه‌نگێندرێت هه‌ستێكی زۆر شۆڕشگێڕانه‌یه .وه‌ك كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ك ه به درێژایی مێژوو به‌رخودانی كردوو ه ئه‌مه‌ی قه‌بوڵ نه‌كرد ،ئه‌نجامی ئه‌مه‌ش پرۆته‌ستۆكان بوو. هه‌ندێك ده‌ڵێن وا ڕوخاندیان وا سوتاندیان ،ئه‌مانه واقعی كاره‌ك ه نین ،ڕاسته‌قینه‌ی ناڕه‌زاییه‌كانی ناگۆڕێت .ئه‌وه‌ی بنه‌مای ه ئه‌وه‌ی ه ك ه گه‌ل ئهم خۆ پاشداكێشانه‌ی قبوڵ نه‌كرد .ئێستاش له‌گه‌ڵ به‌رخودانی سه‌رده‌م ل ه عه‌فریندا ته‌قینه‌وه‌یه‌كی ئازادییخوازانه‌ی نوێ هه‌یه .سه‌ره‌تا ناڕه‌زاییه‌كانی به‌رامبه‌ر ڕووداوه‌كانی كه‌ركوك وه‌ك ته‌قینه‌وه‌ی نه‌فرین هێنای ه زمان ،ئێستاش به‌رامبه‌ر هێر�شی فاشیستی ده‌وڵه‌تی توركیا بۆ سه‌ر عه‌فرین ،كاتێك به‌رخودانێكی نوێی وه‌ك �سێ ساڵ پێش ئێستای كوبانێ ل ه عه‌فرین و ڕۆژاوا بۆ هه‌موو كوردان و مرۆڤایه‌تی ژیان بووه‌و ه ل ه هه‌موو كه‌س زیاتر باشووری كوردستان له‌گه‌ڵیدا ئاوێته‌بوو .له‌م به‌رخودانه‌دا خۆی بینیه‌وه ،مێژووه‌كه‌ی بینییه‌وه. ئه‌وه‌ی بینی ك ه پێویستبوو ل ه كه‌ركوك و گه‌رمیان بكرایایه .له‌وه‌ی ك ه له‌وێ نه‌كراو ه تێگه‌یشت و خاوه‌نداری له‌ئه‌وه‌ی ل ه عه‌فرین ده‌كرێت كرد .ئه‌وه‌ی پێویستبوو بكرای ه و نه‌كرا ئه‌مڕۆ ل ه عه‌فرین ده‌كرێت ،خاوه‌نداری ل ه كرده‌كانی عه‌فرین كرد و ب ه مۆڕاڵێكی گه‌وره‌و ه خاوه‌ندارێتی لێده‌كات .گه‌نجانی باشوور ،ژنان ،پێشمه‌رگه كۆنه‌كان و هه‌موو كۆمه‌ڵگ ه به‌ڕاستی ئه‌وه‌ی ده‌گوزه‌رێت باش لێی تێده‌گات و ئه‌وه‌ی تێیده‌گات ده‌یكات ه هه‌ڵوێست ،جۆش و چاالكی .باشووری
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
كوردستان ل ه ڕاوه‌سته ،هه‌ڵوێست و ڕۆحێكی نوێدا ده‌ژیت .ئه‌مه‌ش ڕه‌وشێكی زۆر گرنگه. ئایا به‌م هۆیه‌و ه خۆسه‌ری دیموكراتی و • سیسته‌می خۆ به‌ڕێوه‌به‌ری ڕۆژاوای كوردستان ل ه باشووری كوردستان بوو ه ڕۆژه‌ڤ؟ د.كاڵكان :یه‌كێك ل ه نیشانه‌كانی قواڵیی لێپرسینه‌و ه ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی باشووری كوردستاندا ئهم خاڵ ه بوو .بۆ چی ڕۆژئاوای كوردستانیان خسته ڕۆژه‌ڤی خۆیانه‌وه؟ چونك ه ته‌ماشای ڕوداوه‌كانی كه‌ركوك و شوێنه‌كانی تریان كرد ،ته‌ماشای ڕووداوه‌كانی كوبانێ ،حه‌سه‌كه ،ڕه‌ق ه هه‌تا دێره‌زۆریان كرد و به‌راوردێكیان كرد .ئه‌مه‌ش بوو ه هۆی لێپرسینه‌وه .ل ه وه‌اڵمی پر�سی هۆكاری ڕوداوه‌كاندا ڕۆژه‌ڤی سیسته‌م هات ه به‌ر باس. سیسته‌می پشت به‌ستو ب ه كۆمه‌ڵگه،سیسته‌مێك ك ه كۆمه‌ڵگ ه ب ه ئیراد ه ده‌كات ،ڕاستینه‌ی سیسته‌مێك ك ه خۆی خۆی به‌ڕێوه‌ده‌بات ئاشكرابوو .ئه‌گه‌ر سیسته‌مێك وه‌هابێت له‌وێ به‌رخودان له‌دایك ده‌بێت ،ئه‌گه‌رنا سیسته‌م وه‌ها نی ه و پشت ب ه ئیراده‌ی كۆمه‌ڵگ ه نابه‌ستێت، تاك ل ه سه‌ر ناوی كۆمه‌ڵگ ه هه‌وڵده‌دات ئیراده به‌كاربهێنێت و ل ه سه‌ره‌و ه ئیراده‌ی كۆمه‌ڵگه ده‌ستبه‌سه‌ربكات ،ڕاستینه‌ی خۆی وه‌ك ڕاستینه‌ی كۆمه‌ڵگ ه داده‌سه‌پێنێت ئه‌وا له‌وێ به‌رخودانێك دروست نابێت .ڕوداو و دیارده‌كان ب ه پێی به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و هێز ه تاكگه‌رییه‌ی خۆی وه‌ك ئیراده‌ی كۆمه‌ڵگ ه ل ه قه‌ڵه‌مداو ه ده‌بێت .ئه‌و هێزه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی خۆی ل ه سه‌رو هه‌موو به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌و ه ده‌بینێت خۆی ناخات ه خه‌ته‌ریه‌وه .ته‌ماشای ڕه‌و�شی ده‌رونیی ڕاستینه و هه‌ستی كۆمه‌ڵگ ه ناكات،
به‌رژه‌وه‌ندی كۆمه‌ڵگ ه چی ه بیری لێناكاته‌وه، به‌رژه‌وه‌نده‌ییه‌كانی خۆی چی ه بیر له‌و ه ده‌كاته‌وه. ئاله‌م كاته‌دا به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی ئه‌و و كۆمه‌ڵگه ناكۆك ده‌بن و به‌ریه‌ككه‌وتن ڕوده‌دات .به‌اڵم ئه‌و سیسته‌مه‌ی ك ه دیموكراسیه‌كه‌ی ل ه ده‌ستی خه‌ڵك خۆی دایه ،كۆمه‌ڵگ ه خۆی كاری خۆی ده‌كات ،خه‌باتی ئابووری ،كولتوری ،كۆمه‌اڵیه‌تی خۆی به‌ڕێكخستن ده‌كات ،كاتێكیش ڕووبه‌ڕوی هێرشێك ده‌بێته‌و ه پاراستنی خۆی ده‌كات، چۆن ژیانی خۆی ل ه ڕوی ماددی و مه‌عنه‌ویه‌وه به‌ڕێكخستن ده‌كات ،چۆن سیسته‌می ناوخۆو ئاسای�شی خۆی به‌ڕێكخستن ده‌كات ،ل ه به‌رامبه‌ر هێر�شی ده‌ره‌كیش ده‌توانێت پاراستنی خۆی بكات. هه‌ندێ ده‌ڵێن كۆمه‌ڵگ ه ناتوانێت ئهم ه بكات ،ئه‌مه مه‌گه‌ر كه�سی پرۆفیشیناڵ بكه‌ن ،واتا ده‌ڵێن سوپا ده‌توانێت ئه‌مان ه بكات ،ده‌بێت سوپای گه‌وره‌تر ئاوابكه‌ین ،ژماره‌كانیان زیاتر بكه‌ین .هه‌موو شتێك ده‌بێت بده‌ین ه ئه‌و هێز ه سه‌ربازیانه‌ی له كۆمه‌ڵگه‌و به‌رهه‌مهێنان دابڕاون .ئهم ه ڕوانینێكی زۆر هه‌ڵه‌یه .زۆر ئاشكرای ه ك ه ئهم ه هه‌ڵه‌یه .ئه‌وه‌ی به‌م جۆره بیرده‌كه‌نه‌و ه ل ه هه‌وڵی كۆكردنه‌وه‌ی هێزن ل ه ده‌ستی خۆیاندا ،به‌رژه‌وه‌ندی ماددی ژیانی خۆیان له‌سه‌رو هی كۆمه‌ڵگه‌و ه ده‌بینن. بۆی ه به‌م جۆر ه بیرده‌كه‌نه‌وه .ل ه ئه‌نجامدا هه‌موو شتێك ب ه به‌رژه‌وه‌ندی ،موچ ه و پاره‌ی خۆیانه‌وه په‌یوه‌ست ده‌كه‌ن .له‌به‌ر ئهم ه ئه‌وه‌نده‌ی ده‌وترێت پرۆفیشیناڵبوون یان شه‌ڕی ته‌كنیكی دیاركه‌ری ئه‌نجام نین .ئه‌وه‌ی ئه‌نجام دیار ده‌كات هه‌ڵوێستی مرۆڤ و كۆمه‌ڵگه‌یه ،ئاستی هوشیاربوونه‌كه‌یه‌تی، ئیراده‌كه‌یه‌تی ،به‌شداربونیه‌تی .به‌ڵێ ئه‌گه‌ر ئاستی به‌كارهێنانی ته‌كنیكی مرۆڤ و به‌شداریكردنی له شه‌ڕدا ب ه په‌روه‌رده‌یه‌كی ڕاست گه‌ور ه بكرێت، www.komelge.com
9
NO:26-27 - April 2018
ببێت ه خاوه‌نی هوشیاربوونه‌وه‌یه‌كی ڕاست، بێگومان ده‌یگه‌یه‌نێت ه ئاستێك ل ه به‌رامبه‌ر هه‌موو دوژمنێك ڕابووه‌ستێت .ئه‌گه‌ر په‌روه‌رده و هێزی ته‌كنیكی كه‌م بێت زیاتر قوربانی ده‌دات و خوێنی ده‌ڕژێت ل ه شه‌ڕ دا .به‌اڵم دیسان ئه‌وه‌ی سه‌ربكه‌وێت بێگومان ئه‌و ده‌بێت .له‌م واتایه‌دا ده‌مه‌وێت ئه‌و ه بڵێم :دیموكرا�سی ده‌تگه‌یه‌نێته سه‌ركه‌وتن ،پێشتده‌خات .دیموكرا�سی ڕۆح ،جۆش و وزه‌ت پێ ده‌به‌خشێت .دیموكرا�سی یه‌ك ده‌كات ب ه هه‌زار .ده‌وڵه‌مه‌ندی ئاواده‌كات ،به‌رهه‌م پێش ده‌خات .دیكتاتۆری ده‌وڵه‌ت ،هێز ه پاكتاوكاره‌كان، ده‌وڵه‌مه‌ندی چه‌ند ه هه‌شبێت بچوكی ده‌كه‌نه‌وه، ل ه چه‌ند ده‌ستێكا كۆیده‌كه‌نه‌و ه و مه‌ركه‌زێك ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌بێت .هه‌ندێك ته‌ماشایان ده‌كه‌ن و ده‌ڵێن ته‌ماشاكه‌ن چه‌ند ه ده‌وڵه‌مه‌ندیمان هه‌یه! باشه ته‌نه ا ته‌ماشای ئه‌و ناوه‌ند ه پڕ ده‌وڵه‌مه‌نده مه‌كه ،ته‌ماشای ناوه‌ندی هه‌ژاران بكه‌ن با بتبینین. به‌ڵێ ل ه چنگی هه‌ندێك كه‌سدا ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌كی گه‌ور ه ئاوا بوو ه به‌اڵم ل ه به‌رامبه‌ر چیدا بووه؟ به چ قوربانیدانێك بووه؟ كاتێك ئه‌و ده‌وڵه‌مه‌ندیه له‌وێ ده‌گوزه‌رێت كۆمه‌ڵگ ه چی لێهاتووه ،خراوه‌ته چ ڕه‌وشێكه‌وه؟ جوگرافیا ،سروشت هاتۆت ه چ ڕه‌وشێك ،چۆن پاكتاو كراوه؟ جارێكیش ته‌ماشای ئه‌وێ بكه. دیموكرا�سی ئهم ه ناكات ،ن ه ئه‌و مشته ده‌وڵه‌مه‌ند ه و ن ه پاكتاوكردنی سروشت .هه‌مووی پێكه‌و ه ب ه ئازادیی له‌سه‌ر بنه‌مای به‌خشینی هاوسه‌نگ ،ل ه ناو ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌كاندا به‌های ژیانی خۆی ده‌ئافرێنێت .ژیانیش به‌م جۆره‌ی ه و پاراستنیش به‌م جۆره‌یه .له‌م ڕوانگه‌یه‌و ه شتێك ل ه دیموكرا�سی ب ه نرختر نیه ،ئه‌وه‌ی پێیده‌ڵێین دیموكرا�سی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری گه‌له ،ئاوابوونی 10
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ب ه ڕێكخستنكراوه ،به‌جۆرێك ب ه خۆ به‌ڕێكخستنكردن و ب ه ئیراده‌كردن بێته ئاستێك ل ه ده‌ره‌وه‌ی ئیراده‌و ب ه ڕێوه‌به‌ری خۆی به‌ڕێوه‌به‌ریه‌ك نه‌ناسێت. دوبار ه ئه‌گه‌ر بێینه‌و ه عه‌فرین، • بۆ به‌رخودانی سه‌رده‌م ل ه عه‌فرین هه‌موو پارچه‌كانی كوردستان ب ه ڕۆحی یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی له‌سه‌رپێن ،به‌تایبه‌ت ل ه باشووری كوردستان زۆر ب ه به‌رفراوانیه‌و ه خاوه‌نده‌ركه‌وتن له به‌رخودانی سه‌رده‌م ل ه عه‌فرین هه‌یه ،ل ه ئاستی نه‌ته‌وه‌ییدا ئهم ه ل ه داهاتودا چی له‌گه‌ڵ خۆیدا دێنێت بۆ كوردان؟ د.كاڵكان :به‌ڵێ؛ ئێم ه له‌و باوه‌ڕه‌داین كه به‌رخودانی سه‌رده‌م ل ه عه‌فرین وه‌ك به‌رخودانی كوبانێ سه‌ركه‌وتنێكی گه‌ور ه تۆمار ده‌كات .وه‌ك چۆن ل ه كوبانێ فاشیزمی داعش یه‌كه‌مین شكستی خۆی تووشبوو و كه‌وت ه قۆناغی له‌ناوچونه‌وه، ل ه كۆتاییشدا ل ه ڕه‌ق ه بنكه‌وتنی مێژووی خۆی تووشبوو .فاشیزمی توركیاش ل ه عه‌فرین یه‌كه‌م بنكه‌وتنی خۆی رووبه‌ڕوو ده‌بێته‌و ه و لێره‌و ه قۆناغی بنكه‌وتنه‌كانی ل ه ئامه‌د ،وان و ئه‌نكه‌ر ه فاشیزمی ئاكه‌پ ه و مه‌هه‌پ ه دێن ه ڕه‌و�شی ڕوخان .ده‌گاته ڕوخان و ئه‌مه‌ش بۆ كوردستان و ڕۆژهه‌اڵتی ناوین زۆر گرنگه .پێشكه‌وتنی پێواژۆیه‌كی به‌م جۆره ،به‌ره‌و ڕوخانبونه‌وه‌ی فاشزمی ئاكه‌پ ه و مه‌هه‌په ،فاشیزمی توركێتی ،فاشیزمی ئیتیحاد و ته‌ره‌قی ،هه‌م سیاسه‌ت و زهنیه‌تی ئینكار و له‌ناوبردنی سه‌ر كوردستان ناهێڵێت ،هه‌م ڕێگا له‌به‌رده‌م چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد و ئازادیی كوردستان ده‌كاته‌وه .ب ه ڕاستیش ل ه ڕوی زینهی، ژیانی و سیاسه‌ته‌و ه دیموكرا�سی بۆ توركیا دێنێت.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
ل ه كوردستانیی ئازاد و توركیای دیموكراتیكدا ڕۆژهه‌اڵتی ناوین دیموكراتیز ه ده‌بێت .ل ه هه‌موو كوردستاندا چاره‌سه‌ری دیموكراتیانه‌ی كێشه‌ی كورد هه‌موو گه‌النی ڕۆژهه‌اڵتی ناوین ده‌گه‌یه‌نێته پێكه‌وه‌ژیان و برایه‌تی .نا ڕاسته‌وخۆ به‌و ئازادیی و دیموكراسیه‌ی ك ه ل ه ڕۆژهه‌اڵتی ناوین پێش بكه‌وێت ،مرۆڤایه‌تی هه‌ڵمه‌تێكی گه‌وره‌ی ڕێپێوانی ئازادیی مێژوویی خۆی ئه‌نجام ده‌دات. چونك ه فاشیزم به‌و زینهنیه‌ته‌ی ك ه ل ه توركیادا هه‌ی ه ب ه سیاسه‌ت بووه .سیاسه‌ت و زهنیه‌تێكی شۆڤێنیست ل ه جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌مدا ل ه پێكهاته‌ی جه‌ماعه‌تی ئیتیحاد و ته‌ره‌قیدا ل ه توركیا دروست بوو .ئه‌و فاشیزمه‌ی ب ه ناوی هیتله‌ر ،مۆسۆلۆنی، سه‌دام ،فرانكۆ به‌ناو ده‌كرێن ل ه بنه‌ماكانیاندا فاشیزمی ئیتیحاد و ته‌ره‌قی هه‌یه .توخمی فاشیزم له‌وێیه ،له‌وێ ل ه دایكبوو ه و سه‌د ساڵ ه هێرش ده‌كات .هێر�شی گه‌النی ئانادۆڵ و میزۆپۆتامیای كرد .ئه‌رمه‌نیه‌كان ،ڕۆمه‌كان ،سوریانه‌كانی كۆمه‌ڵكوژكرد .هه‌موو گه‌الن و كولتوره‌كانی له‌ناوبرد ،هه‌ر ه زێد ه ل ه ناویشیاندا هێر�شی كرده سه‌ر كوردان ك ه زیاتر ل ه سه‌ده‌یه‌ك ه بێ ڕاوه‌ستان به‌رده‌وامه .ژینۆسایدی كوردان ئه‌نجام ده‌دات .به ژینۆسایدكردنی كوردان پارچه‌بوونی ڕۆژهه‌اڵتی ناوین و بنه‌مای سیسته‌مێكی دیكتاتۆری به‌م جۆره‌ی ئاواكرد .به‌م جۆر ه ده‌سه‌اڵتبوونی زهنیه‌ت و سیاسه‌تی فاشیزم ل ه توركیا ،زیهنیه‌ت و سیاسه‌تی فاشیزمی ب ه دونیادا باڵوكرده‌وه .له زهنیه‌تدا ل ه سیاسه‌تدا ،شكستپێهینانی سه‌رچاوه‌ی فاشیزم و كۆمه‌ڵكوژی ،دێت ه واتای ڕزگاركردنی مرۆڤایه‌تی ل ه به‌اڵی فاشیزم ل ه ڕۆژهه‌اڵتی ناوین و هه‌موو دوونیادا .ئه‌وه‌ند ه دونیاو مرۆڤایه‌تی كاریگه‌ر ده‌كات.
بێگومان ئه‌وه‌ی له ئاواكردنی ئهم ئه‌نجامه‌دا خاوه‌نی به�شی هه‌ر ه گه‌وره‌یه گه‌لی كورد و تێكۆشان ه ئازادییه‌كه‌یه‌تی ك ه ب ه قاره‌مانانه به‌ڕێوه‌ی ده‌بات .به‌دڵنیاییه‌و ه ئه‌وه‌ی�شی له‌م پێشكه‌وتن ه زۆر كاریگه‌ر ده‌بێت كوردستانه ،بۆ ئه‌مه‌ش كاتێك ئهم تێكۆشان ه به‌ڕێو ه ده‌بات ،له كوردستا ن زانستی ئازادیی زۆر پێشده‌كه‌وێت و ڕۆحی به‌رخودان و قاره‌مانی زۆر مه‌زن ده‌بێت .له هه‌مان كاتدا چه‌مكی یه‌كێتی دیموكراتیك تا ده‌چێت زێده‌تر پێشده‌كه‌وێت .تا به‌رخودانی سه‌رده‌م ل ه عه‌فرین به‌رده‌وام بكات و به‌ره‌و سه‌ركه‌وتن بڕوات هوشیاریی یه‌كێتی دیموكراتی و نه‌ته‌وه‌یی ل ه ڕۆژئاوا ،ڕۆژهه‌اڵت ،باكوور ،باشوو ر و هه‌موو كوردستان به‌ره‌و پێشتر ده‌بات .هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ یه‌ك پێش ده‌كه‌ون .سه‌ركه‌وتنی عه‌فرین ل ه هه‌موو كوردستان ڕۆحی یه‌كێتی دیموكراتی و به‌رخودان پێشده‌خات .هه‌موو به‌رخودانه‌كانی شه‌قامی كوردیش ده‌بن ه هێز بۆ به‌رخودانی سه‌رده‌م ل ه عه‌فرین و به‌ره‌و سه‌ركه‌وتنی ده‌به‌ن. ئه‌مان ه ئه‌وه‌ند ه هاوته‌ریبی یه‌كترن .له‌م ڕووه‌وه ده‌توانین بڵێین كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌موو پارچه‌كان ب ه ئه‌رێنی كردو ه و ده‌یكات .هه‌موو ڕێكخراو ه و ڕێكخستنه‌كان ب ه ئه‌رێنی كاریگه‌ر ده‌كات .ئێم ه له‌و باوه‌ڕیه‌داین ئهم ه تا ده‌چێت ل ه هه‌موو پارچه‌كاندا هێز ه سیا�سی و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان به‌ره‌و سیاسه‌تی نه‌ته‌وه‌یی دیموكراتی ده‌بات .دیموكرا�سی كورد ل ه هه‌موو پارچه‌كاندا پێش ده‌كه‌وێت ،هه‌ریه‌ك ده‌بن ه نمونه‌ی دیموكراسیه‌ك ك ه ڕووناكی بۆ هه‌ركه‌س هه‌بێت .ده‌بێت ه سیسته‌مێكی نمونه بۆ پێشخستنی هێزی ناخ ،جه‌وهه‌رو ڕۆحی كۆمه‌ڵگه .ئه‌مه‌ش ب ه گشتی ب ه یه‌كێتی هه‌موو پارچه‌كان به‌ره‌و كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی ده‌ڕوات. www.komelge.com
11
NO:26-27 - April 2018
ل ه ساڵی 2013دا ل ه ئاستێكی زۆر گرنگدا هێڵێكی به‌م جۆره‌ی تێكۆشان دروست ببوو ،ل ه به‌رده‌م تێكۆشانی كوردستاندا ئه‌و ه تاقیكردنه‌وه‌یه‌ك بوو .ئێستاش ئهم تێكۆشان ه گه‌ورانه‌ی ل ه ڕۆژئاوا، باشوو ر و باكووردا به‌ڕێو ه ده‌چێت هه‌ر ه دوایی به ئاوێته‌بوونی له‌گه‌ڵ سه‌ركه‌وتنی عه‌فرین بێ گومان ل ه ئاستێكدا ك ه ببێت ه مۆدێلی دیموكراتی گه‌الن ڕێ له‌به‌رده‌م كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی كوردستان كردۆته‌وه .ل ه تێكۆشانێكی به‌م جۆره‌دا هه‌موو پارچه‌كان به‌شدار ده‌بن و ڕۆڵ ده‌گێڕن .هه‌موو تێكۆشان و جواڵنه‌و ه ئازادییخوازه‌كان له پارچه‌كاندا ڕۆڵی خۆیان ده‌گێڕن و كاریگه‌ریان ده‌بێت .بێگومان ل ه ناو ئه‌مانه‌شدا پێشكه‌وتنه‌كانی باشووری كوردستان خاوه‌نی ڕۆڵێكی گرنگتر ده‌بن .چونك ه باشووری كوردستان هه‌م له‌ڕوی ئه‌رێنی هه‌م ل ه ڕوی نه‌رێنیه‌و ه له‌م پێڤاژۆیه‌دا خاوه‌نی هێزێكی كاریگه‌ری گه‌وره‌بوو .ل ه ڕوی ئه‌رێنیه‌و ه كاریگه‌ری ده‌كات ،چونك ه ب ه به‌رده‌وامی به‌رخودانی هه‌یه ،هه‌میش ه خه‌ونێكی ئازادیی هه‌یه. ل ه ڕوی نه‌رێنیشه‌و ه كاریگه‌ری ده‌كات چونك ه زۆر پارچه‌بوونی تێدا هه‌یه ،ئاره‌زوی پشتبه‌ستن به هێز ه ده‌ره‌كیه‌كان هه‌یه ،ب ه شێوه‌یه‌كی زۆر نابه‌جێ گروپێك ل ه ده‌وری چه‌مكی به‌رژه‌وه‌ندی په‌رستی تێیدا كۆبونه‌ته‌وه ،ئه‌مه‌ش ناكۆكی ه ناوخۆییه‌كان زۆر دژوار ده‌كات .ئهم ه هه‌م باشووری كوردستان و پێشكه‌وتنی ئازادیی و دیموكراستی تێیدا به ڕه‌نگێكی نێگه‌تیف كاریگه‌ر ده‌كات ،هه‌میش پارچه‌كانی تری كوردستان نێگه‌تیف كاریگه‌ر ده‌كات .ل ه ڕووی مێژویشه‌و ه ئه‌مه‌مان ل ه ڕابردوودا بینیوه‌و هه‌نوكه‌یش ده‌یبینین .هه‌ر بۆی ه ئێستا ئه‌و پێشكه‌وتنانه‌ی به‌م مانگانه‌ی دوایی ل ه باشووری كوردستان دا پێشده‌كه‌ون ،ئه‌و پێشكه‌وتنانه‌ی له 12
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ن فرسه‌تی گه‌وره‌ی مێژوویی هه‌رێمه‌كه‌دا ده‌گوزه‌رێ ده‌خه‌ن ه به‌رده‌ست .چونك ه پێشكه‌وتنه‌كان هه‌م هێزی به‌رخودان به‌هێز ده‌كات ،هه‌م كاریگه‌ری هێز ه به‌رژه‌وه‌ندی په‌رسته‌كان كه‌م ده‌كاته‌و ه و ڕێگا ل ه پێش یه‌كێتی دیموكراتی ،سیاسه‌تی دیموكراتیك خۆبه‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌كاته‌وه.
ه هۆشیاری جاری یه‌كه‌م كۆمه‌اڵیه‌تی به‌م جۆره ئینسیاتیف و ئیراده قازانج ده‌كات و دێته خاڵی به كاریگه‌ربوون. ئێم ه له‌و بڕوایه‌داین ئهم پێواژۆی ه زۆر به‌كاریگه‌رتر شوێنپه‌نجه‌ی خۆی ده‌هێڵێت ،تا ده‌چێت قۆناغی هێز ه به‌رژه‌وه‌ندی په‌رسته‌كان، گروپ ه به‌رژه‌وه‌ندی په‌رسته‌كان تێده‌په‌ڕێت. ئیدی كه‌وتوینه‌ت ه ناو پێڤاژۆیه‌ك ك ه پێناس ه له تێپه‌ڕاندنی ئه‌مان ه ده‌كات .جاری یه‌كه‌م ه هۆشیاری كۆمه‌اڵیه‌تی به‌م جۆر ه ئینسیاتیف و ئیراد ه قازانج ده‌كات و دێت ه خاڵی ب ه كاریگه‌ربوون .هێز ه نۆكه‌ر و تۆڕی به‌رژه‌وه‌ندی په‌رستان تێه‌په‌ڕێنێت و به‌م ئاست ه بێكاریگه‌ریان ده‌كات .ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا ئهم پێشكه‌وتن ه ژیان ده‌بێت و ئه‌مه‌ش ڕۆژانه خۆی ل ه گفتوگۆكاندا ده‌بینێته‌وه ،ده‌بێت ه چاالكی پشگیری عه‌فرین ،خواستی دیموكرا�سی ،بانگی چاره‌سه‌ری كێش ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان .سبه‌ینێش ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ڕۆڵێكی كاریگه‌ر ده‌گێڕێت.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
هه‌تا ئێستا هه‌ڵبژاردنه‌كان هه‌ندێك ل ه سه‌ره‌و ه باوه‌ڕ ب ه یه‌كانگیربوونی كوردستان ،برایه‌تی گه‌الن به‌ڕێوه‌بران به‌اڵم ل ه ڕه‌و�شی ئێستادا زۆر له‌وه و دیموكرا�سی ده‌كات ،پشت ب ه هێزی كۆمه‌ڵگه ناچێت به‌و جۆر ه بێت .جاری یه‌كه‌م ه سیسته‌می ده‌به‌ستێت هه‌ڵده‌بژێرێت. هه‌ڵبژاردنێك كه خه‌ڵك ئیراده‌ی خۆی تێدا پێناسه ده‌كات ژیان ده‌بێت .له‌م واتایه‌دا ئیراده‌ی كۆمه‌ڵگه زێده‌تر ده‌رده‌كه‌وێت. ئه‌و كه‌سانه هه‌ڵبژێرن
ه نوێنه‌رایه‌تیان بكه‌ن له‌سه‌ر ك و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌كی
ئایا ئهم ه كاریگه‌ری • ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردنیش ده‌كات؟ د.كاڵكان :ئه‌و چاالكی و هوشیاربوونه‌ی ئێستا هه‌ی ه ڕه‌نگدانه‌وه‌یه‌كی گرنگی�شی له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ده‌بێت و ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كان ڕه‌وشێكی نوێ بۆ به‌دیموكراتیز ه بوون و یه‌كێتی دیموكراتی ده‌هێنێت .ئێم ه هه‌نگاوی ئهم پێشكه‌وتنان ه ده‌بینین و ئه‌وه‌ی�شی پێویس ه ڕوبدات ده‌بێت ئهم ه بێت .چونك ه باشووری كوردستان و پارچه‌كانی تریش و عێراقیش پێویستی به‌م ه هه‌یه. ل ه ڕاستیدا ئه‌وه‌ی شایسته‌ی مێژووی به‌رخودان و كولتور و ئاستی زانستی كۆمه‌ڵگه‌ش ه ئه‌مه‌یه. ئه‌نجامێكی به‌م جۆر ه ده‌كرێت ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ئاواببێت .هه‌ڵبژاردنه‌كان خاڵێك پێكدێنن بێ گومان چونك ه هه‌موو شتێكیش هه‌ڵبژاردن نیه، دیموكرا�سی ته‌نها هه‌ڵبژاردن نیه ،كاریگه‌ری كۆمه‌ڵگه‌یه ،ب ه به‌ڕێكخستنكراوی خستنه مه‌یدانی ئیراده‌ی ئازادییه‌كه‌یه‌تی .ل ه هه‌موو الیه‌نێكه‌و ه كۆمه‌ڵگ ه ده‌توانێت ئهم ئیراده‌ی ه نیشان بدات و هه‌ڵبژاردنه‌كانیش بێ گومان تابلۆیه‌كی ئهم ه ده‌بێت .بێگومان ئاستی ئه‌مڕۆی گه‌ل، هه‌ڵبژاردن و تێكۆشانی دیموكرا�سی ده‌ره‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنیش ب ه كامڵبونێكی گه‌ور ه به‌ڕێوه ده‌بات .گه‌ل ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ئه‌و هێز و كه‌سه ئازادییخوازانه‌ی ك ه به‌ڕاستی خزمه‌تیان ده‌كات،
دیموكرات بن. له‌و باوه‌ڕه‌داین ئه‌و كه‌سان ه هه‌ڵبژێرن ك ه نوێنه‌رایه‌تیان بكه‌ن و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌كی دیموكرات بن .له‌م الیه‌نه‌و ه هه‌ر هه‌نگاوك هه‌ڵبنرێت ،هه‌ر پێشكه‌وتنێك ل ه باشووری كوردستان ئه‌و كێشانه‌ی ك ه ئه‌و ه چه‌ند ساڵه هاتۆت ه حاڵی شێرپه‌نج ه چاره‌سه‌ر ده‌كات .چونكه كه‌شێكی وا باڵو ده‌كرێته‌و ه گوای ه ئهم كێشانه چاره‌سه‌ر نابێت ،تێناپه‌ڕێت ،وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌مه قه‌ده‌ری ئه‌و گه‌له‌بێت هه‌وڵده‌درێت قبوڵ بكرێت. ئه‌مان ه ڕاست نین ،بێ گومان هه‌ڵه‌ن .ل ه بنه‌مادا ئه‌مان ه ل ه نه‌جواڵنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگ ه و مانه‌وه‌ی بڕیار ل ه ده‌ستی گروپێكی به‌رژه‌وه‌ندی په‌رستدا ئهم كێشان ه ئاوابوون .پێشكه‌وتنه‌كانی ئهم چه‌ند مانگه‌ی دوایی ئه‌مه‌ی شكاند .ئهم ه زۆر گرنگه. ئایا ئه‌و پیشكه‌وتنانه‌ی له‌مانگی • ده‌ی ساڵی رابردو و ل ه باشوور روویاندا چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنن؟ د.كاڵكان :ئه‌و پێشكه‌وتنانه‌ی ل ه مانگی ده‌و ه له باشوو ر و ڕۆژئاوای كوردستان ده‌ستی پێ كرد ،له www.komelge.com
13
NO:26-27 - April 2018
باشوو ر و پارچه‌كانی تری كوردستانیشدا ئهم ڕۆح و چه‌مكه‌ی شكاند .ل ه جێی ئه‌مه‌ش ڕۆحیه‌تێك ،چه‌مكێك ڕوانینێكی چاره‌سه‌رگه‌رانه‌تر ك ه زیاتر پشت ب ه هێزی جه‌وهه‌ری خۆی ده‌به‌ستێت ده‌رخست ه مه‌یدان. گۆڕانكاریه‌كی زۆر گه‌ور ه ژیان بوو ،ل ه ڕاستیدا شۆڕش به‌رپابوو .واتا نێگه‌تیڤیه‌كان و ڕاستی ه ئه‌رێنیانیه‌كانی سه‌ركه‌وتنه‌كان ل ه هه‌ستی كه‌سایه‌تی كورد دا شۆڕ�شی ڕۆح و فیكری دای ه ژیانكردن و ژیان ده‌كات .یه‌كێكیش له‌و مه‌یدانانه‌ی هه‌ر ه زێد ه ئهم شۆڕشه‌دا تێدا ژیان ده‌بێت باشووری كوردستانه .ئه‌نجامه‌كانی ئه‌مه‌ش ل ه پشگیریكردنه‌كانی عه‌فریندا زۆر ئاشكرا دیاره .له هه‌ڵوێستگرتن به‌رامبه‌ر داگیركاری ده‌وڵه‌تی فاشیستی تورك بۆ عه‌فرین زۆر زه‌الل دیار ه و ده‌یبینین .له كاتێكدا ك ه شه‌ش مانگ به‌ر ل ه ئێستا به‌م جۆره ته‌ماشای رژێمی توركیا نه‌ده‌كرا .هیوایان پێی هه‌بوو چاوه‌ڕوانیان لێی هه‌بوو .ئامان ه هه‌موو شكان .ده‌یانوت باشووری كوردستان ناكرێت هه‌ڵوێست ل ه به‌رامبه‌ر توركیا دابنرێت ،به‌اڵم زۆر ب ه زه‌اللی دیار بوو چۆن ئێستا ل ه به‌رامبه‌ر هێر�شی توركیا بۆ سه‌ر عه‌فرین باشووری كوردستان به‌رخودانی ده‌كات ،ل ه به‌رامبه‌ر ئه‌گه‌ری هه‌ر هێرشێك بۆ سه‌ر باشووری كوردستان ئهم گه‌ل ه ل ه ئێستاو ه دیار ه ئیدی وه‌ك عه‌فرین به‌رخودانی ده‌كات. ئیدی ئهم ه زۆر ئاشكرا دیار ه ل ه هه‌موو پارچه‌كانی كوردستاندا ،ل ه باشووری كوردستان تا باكوور له به‌رامبه‌ر ئه‌و زهنیه‌ت ه فاشیست ه ژینۆسایدكاره‌ی توركیا نوێنه‌رایه‌تی ده‌كات پێویست ه پاراستن به‌هێز بكرێت. ته‌نانه‌ت پێویست ه سیسته‌می پاراستن ده‌بێت ئاوابكرێت و له‌سه‌ر ئهم بنه‌مای ه جواڵنه‌وه‌ی دیموكراتیك فراوان بكرێت .كۆمه‌ڵگ ه جاری یه‌كه‌م ه ده‌بێت ه خاوه‌نی هۆشیاریه‌كی ئه‌وه‌ند ه به‌رچاو .پێشكه‌وتنه‌كان ئه‌مه‌یان ئاواكرد .ل ه قۆناغی داهاتودا ئه‌مان ه قوڵتر ده‌بنه‌و ه و 14
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
زیاتر ڕێكخستن ده‌بن .هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌مه‌دا ده‌بن ه ئامرازێك .باشووری كوردستانیش وه‌ك پارچه‌یه‌ك له شۆڕ�شی ئازادیی كوردستان ،ته‌نانه‌ت وه‌ك پێشه‌نگی ئهم شۆڕش ه ده‌بێت سیسته‌می خۆیی دیموكرا�سی له ناو خۆیدا زیاتر پێشبخات .گه‌نجان و ژنانی كورد زیاتر له‌م قۆناغه‌دا ڕۆڵ ده‌گێڕن ،چونك ه دینه‌مۆی ئهم پێشكه‌وتنان ه بێ گومان گه‌نجانن و ئهم پێشكه‌وتنه‌ش خۆی ل ه خۆیدا شۆڕ�شی ژنی ئازاده .ب ه گشتی خاوه‌ن تایبه‌تمه‌نی شۆڕ�شی ئازادیی ژنه ،ڕێبه‌ر ئاپۆ پێناسه‌ی كردبوو شۆڕ�شی باشوو ر شۆڕ�شی ئازادیی ژنانه .بۆیه ئێستا ل ه باشووردا پێشكه‌وتنی جه‌وهه‌ری هه‌ڵوێسته‌ی دیموكرا�سی و زیهنیه‌تی ئازادییخوازی ،پێشكه‌وتنی جه‌وهه‌ری ئازادی ژنه .بۆی ه گه‌نجان و ژنانی باشووری كوردسان زۆر ب ه كاریگه‌رترو چاالكتر به‌شدار ده‌بن، پێشڕه‌وی پێواژۆ ده‌كه‌ن به‌ره‌و چاره‌سه‌ری دیموكراتی و شۆڕش له‌سه‌ر بنه‌مای ئازادیی قوڵ ده‌كه‌نه‌وه. به‌م جۆر ه باشوو ر ده‌هێنن ه ئاستێك ك ه ل ه ناو گشتی كوردستاندا بۆ پێشكه‌وتنی ئازادیی و دیموكرا�سی ببیێت ه سه‌نگه‌رێكی گرنگ و ل ه ئاواكردنی عێراقێكی دیموكراتیكیشدا ببن ه هێزی داینه‌مۆ .باوه‌ڕی ئێم ه به‌م جۆره‌یه ،ئه‌گه‌ر فیكره‌كانی ڕێبه‌ر ئاپۆ پڕاتیك بكرێن ئه‌و ئه‌نجامانه‌ی ك ه ل ه داهاتودا ئاواببن به‌م جۆر ه ده‌بن .له‌و باوه‌ڕه‌داین گه‌له‌كه‌مان ل ه باشووری كوردستان ڕاست و تێركه‌ر لێی تێده‌گات و له‌سه‌ر ئهم بنه‌مای ه جواڵنه‌وه ل ه كاتێكی كورتی داهاتودا به‌ڕاستی پێشكه‌وتنی زۆر گه‌وره‌ی شۆڕشگێڕی دیموكرا�سی ئاواده‌كات .له‌و باوه‌ڕه‌داین ل ه كوردستان و ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕستدا دێته ئاستی ئینسیاتیفێكی هه‌ژێنه‌ری دیموكرا�سی و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ه سه‌ركه‌وتن ده‌خوازین.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
راپۆرت
«بەرخودان بەشێکە لە تێگەیشستنی بەشەر بۆ ژیان»
ئا :ئاسۆ جەوهەر
نووسەران و چاودێرانی سیاسیی دەربارەی چەمکی بەرخودان رایدەگەیەنن :هەتا ئەو کاتەی چەوساندنەوە هەبێت ،بەرخودان یەکێكە لە چەمکە سه‌ره‌كیەکانی ،دەبێت مرۆڤ دوای بکەوێت و بیکات .جەختیشدەکەنەوە :بەشێکی سەرەکیی ئەو هێرشەی ئێستا دەکرێتە سەر رۆژئاوا ،ترسە لەم سیستمە تازەیە کە باڵو نەبێتەوە بە ناوچەکەدا. ئاماژە بۆ ئەوەش دەکەن :سیستمێک لە باکووری سوریا هاتووەتە کایەوە کە لە دونیادا وێنەی نییە! تاکە شتێک کە سەرکەوتنی ئەو پارادایمەی بەدەستهێناوە ،ئەوەیە کە فیکرێکی مرۆڤانەی گلۆباڵە.
سەالم مارف ،نووسەر ،ئاماژە بۆ ئەوە دەکات بەرخودان (بەرەنگاریی) چەمكێکی گشتییگرە و ده‌كرێت بزاوتێكی ئابووریی بێت ،یان سیا�س ی یان ئایدیۆلۆژی بێت ،ده‌كرێت ل ه بزاوتێكی گه‌وره و ت و له‌هه‌مانكاتیشدا له‌الیه‌ن فراواندا رێكخرابێ كۆمه‌ڵێك بزاوتی كۆمه‌اڵیه‌تیی دیاریكراوی لۆكاڵیشه‌و ه ته‌عبیر ل ه خۆی بكات ،بە ئازادیی کۆمەڵگەی وت :كرۆكی ئەم چەمكە دەاللەتە بۆ شتێك كە من بە سودوەرگرتن لە دەربڕینێكی لینین ،پێی دەڵێم «هێرشێكی گشتیی» ،ك ه له‌خۆگری هه‌ر �س ێ ره‌گ ه ئاماژە بۆكراوەكە بێت .كاتێك به‌ره‌نگاریی هه‌ر �س ێ بواری ئابووریی و سیاسیی و ئایدیۆلۆژی ده‌گرێته‌وه ،ئیتر پێویستی به‌وه نیی ه خۆی ب ه سنووره‌كانی سیسته‌می ئێستاوه www.komelge.com
15
NO:26-27 - April 2018
ببه‌ستێته‌وه ،به‌ڵكو ده‌بێت هه‌ر هه‌نگاوێك ل ه دژ بوو ن و به‌ره‌نگاربوونه‌وه ،هه‌نگاوێك بێت بۆ جێگرتنه‌وه .جێگرتنه‌و ه ده‌توانێت ده‌یان واتای هه‌بێت ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی مه‌به‌ستی منه ،ئه‌وه‌ی ه كه خودی به‌ره‌نگاریی هاوكاتی ره‌خنه‌كردنی دۆخی باو ،خۆی�شی به‌دیل بێت .به‌دیل ته‌نیا به‌رنامه‌یه‌ك نیی ه ك ه خاڵه‌كانی ره‌خن ه له‌پاڵ یه‌كتردا ریز بكات، چه‌ند مادده‌یه‌كیش نیی ه ك ه بڕیار بێت رۆژێك له رۆژان بخرێن ه كاره‌وه ،به‌ڵكو خاڵه‌كانی به‌دیل له به‌ره‌نگارییدا ده‌كرێت ل ه ئێستاو ه ده‌ست پێبكات، ل ه ئێستاو ه بخرێت ه ده‌ستوری كاره‌وه ،به‌واتایه‌كی تر ،به‌ره‌نگاریی سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی سیستمێکی تر ه ل ه ناو سیستم ی ئێستادا. سەالم ،ئەوەش دەخاتەڕوو کە بەرەنگاریی لێكدانەوەی جۆراوجۆر و جیاواز وەردەگرێت، بەاڵم بەشێوەیەكی گشتیی «ئێمە مەبەستمان لە بەرەنگاریی ،وەستانەوەیە بەرامبەر بە پرۆسەیەكی بەردەوام و مێژوویی كە سەرەنجام لە جۆرێك ستەمگەرییی سیستەمیدا خۆی خستووەتە روو .بە واتایەكی تر ،بەرەنگاریی پرۆسەیەكە و دەكەوێتە بەرامبەر ئەو ستراكچەرەی سیستمی ئێستای لەسەر بونیات دەنرێت». ئەو نووسەرە ،الیوایە»بەرەنگاریی خۆی پرەنسیپێكە بۆ وەستانەوە بەرامبەر بە ستەمگەرێكی سیستمێک .كاتێك سیستمێک دەكەوێتە بەردەممان ،بەاڵم هاوكات لەگەڵماندا ناكۆكە ،بۆیە دەبێت ئەم ناكۆكییە بخرێتە ئاقاری ئەكتێكی هوشیاریی .كەواتە بەرەنگاریی ئەم ئەكتە هوشیارییەیە بەرامبەر بە ستەمگەرێتی سیستماتیك .ئێمە دەزانین كە ستەمگەرێتی لە ئێستای جیهاندا فۆرمێكی گشتیی هەیە ،كە تەقریبەن زۆربەمان لەسەر ئەوە رێككەوتووین 16
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ناوی بنێین سەرمایەداریی ،بەاڵم ئەمە رێگا لەوە ناگرێت كە بڵێین خودی فۆرمە گشتیییەكە بەسەر كۆمەڵێك فۆرمی تردا دابەش بووە و تەقریبەن جۆرێك فۆرمگەری جیا جیا دەبینین و لێرەوە دەچینە سەر ئەوەی كە كام فۆرم و لە كام كات و ساتدا پێویستی بە شیكردنەوەی تایبەت و هەڵوێستگیری تایبەت هەیە». ئەو لەوە دەدوێت کە پرەنسیپەكانی بەرخودان ێ كار دەكات .وتی: لەسەر بونیادی كۆمەڵگایەكی نو كەواتە سود وەرگرتن لەو پرەنسیپانە خۆبەخۆ بونیاتنانە و بەم جۆرەیش هەر هەنگاوێك لە چونە پێشەوەی بەرەنگاریی هەنگاوێكە لە گەیشتن ێ كە ستراكچەرەكەی لە بە جۆرێك ژیانی نو تێپەڕاندنی ستەمگەریی و سیستمگەرێتیدا خۆی دەخاتە روو .پرەنسیپەكانی بەرەنگاریی ،پرەنسیپی ئازادییە و بەم شێوەیە كۆمەڵگەكان بە دەستبردن بۆ خەباتێك كە ئازادیی راستەقینە دێێتەدی، هەنگاوەكانی بەردەم خۆی روون دەكاتەوە .ئێمە ناتوانین چەند خاڵێك ریز بكەین و بڵێین ئەمە ئەو رێچكەیەیە كە دەبێت بزاوتێكی بەرەنگاریی بیبڕێت ،بەاڵم دەتوانین بڵێین كە بەرەنگاریی ساتەوەختی بەرەوڕوبوونەوەی هێزە ناكۆكانی ناو كۆمەڵگەیەكە كە لە پەیوەندییەكی دیالەكتیكدان و لە ئاستێك لە ساتەكاندا هوشیاریی خۆیان بەدەستهێناوە و كەوتوونەتە پلەیەك لە بەیەكدادان و بەرەوڕوبوونەوە. ئەو ،جەخت لە بەرخودانی عەفرین دەکات «بەرەنگارییەك لە عەفریندا هەیە ،بە واتایەك كە من بەكاری دەهێنم ،شەڕی شارێكە لە بەری جیهان ،مەبەستم ئەوەیە بڵێم ئەو بەرەنگارییانەی هاوشێوەی عەفرینن ،تەنیا شەڕی شارێك نین،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
شكاندنی ئابڵۆقەیەك یان پاراستنی شوراكانی شارێك نین ،بەڵكو بەشدارییەكی راستەوخۆیە لە چارەنوو�سی جیهاندا .لەوانەیە ئەم بەشدارییە سنووردار بێت ،زۆر بەرفراوان نەبێت و كاریگەرییەكەی بۆ سەر كۆی جیهان بكەوێتە بەردەم ئەو رێگرییانەی كە كۆی سیستمی ئێستا بۆی قوتدەكاتەوە ،بەاڵم ئەمە ناتوانێت بەشداریی شارێك لە شەڕی جیهاندا پشتگۆ بخات».
گەالنی باكوری سوریا، بەهۆی ئەزموونێكی نوێی خۆبەڕێوەبەرێتییەوە لە زۆر كێشەی بەیەكدادان و رق و قینەیەكی دروستكراو لەسەر جیاكاریی نەتەوەیی رزگاریان بووە، سەالم ،ئاماژە بۆ ئەوەیش دەکات کە لەدوای كۆتایهاتنی جەنگی سارد ،لەسەر ئاستی جیهان دوو ئەزموونمان هەیە كە دەبێت زۆر بە تایبەت رۆشنگەرییان لەسەر بكرێت« .یەكەمیان ئەزموونی بزووتنەوەی زاپاتیستای دانیشتوانە ئەسڵییەكەی مەكسیكە ،دووەمیان ئەزموونی رۆژاڤایە .لەبارەی ئەزموونی زاپاتیستاوە دیڤید هارڤی كە ئابوورییناسێكی ماركسیی بەرچاوە، دەڵێت ئەم ئەزموونە بەهۆی خنكاندنی لەالیەن مێدیای باوەوە ،رێگری ئەوەی لێكراوە كە ناسینێكی
گشتیی بۆ دروست ببێت .من بە رادەیەك هاوڕای ئەو بۆچوونەم ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەوەی بۆ زیاد بكەین كە خودی ئەزموونەكە خۆی هەڵگری جۆرێك «سڕبوون»ە ،ئایا دەكرێت ئەزموونی رۆژاڤاش بەم ئاقارەدا بڕوات؟ ئەمە ئەو پرسیارەیە كە دەبێت لە رووی تیۆرییەوە كاری لەسەر بكەین و سەرەنجام ئەنجامگیرییەكی تیۆری�شی لێدەربكێشین ،بەاڵم لە ئێستادا پێموایە عەفرین ،هاوشێوەی كۆبانی ،ئەو شانسە دەبەخشێتە ئەزموونی رۆژاڤا كە خۆبەڕێوەبردن كارێكی مومكینە و دەكرێت بكرێت ،چونكە عەفرینییەكان نەك هەر خۆیان بەڕێوەیدەبەن، بەڵكو دەیشیپارێزن ،ئامادەیی گشتیی خەڵكی شارەكە بۆ پارێزگاریی لە شار و دەستكەوتەكانی دەتوانێت واتایەكی زۆر زیاتر لە واتای سەربازیی بدات بەدەستەوە ،ئەمە ئەو شتەیە كە دەكرێت لە عەفرینەوە بگوێزرێتەوە بۆ كۆی سوریا و تەنانەت بۆ ناوچەكە». دەدەوێت»:گەالنی لەوەیش هەروەها باكوری سوریا ،بەهۆی ئەزموونێكی نوێی خۆبەڕێوەبەرێتییەوە لە زۆر كێشەی بەیەكدادان و رق و قینەیەكی دروستكراو لەسەر جیاكاریی نەتەوەیی رزگاریان بووە ،لە راستییدا ئەمە دەكرێت وەك یەكێك لە چارەسەرییە هەرە گرینگەكانی ئەو ئەزموونە بخرێنە بەرچاو و پێویستە تا سەر ئێسقان بەرگری لێبكرێت ،ئەمە ئەو شتەیە كە دەكرێت بۆ گەالنی باكوری سوریا وەك كلیلی رێگاچارەی زۆر كێشەی سەپاو و دروستكراو بەدەستەوە بگیرێت .لە راستییدا ئەمە ئەو شتەیە كە عەفرین بەوانی دەبەخشێت».
www.komelge.com
17
NO:26-27 - April 2018
نەبەز خالید ،سەرنووسەری گۆڤاری بەرەنگاریی ،ئاژما بۆ ئەوەدەکات کە بەرەنگاریی بەحسێکی فەلسەفییە و چەمکی گەورەتری پێوەبەستراوە ،بە ئازادیی کۆمەڵگەی راگەیاند: بەح�سی بەرخودان و خەباتکردن بۆ رزگاریی بەستومانەتەوە بەوەی کە لە شوێنێکی جێوگرافی عوعەیەنا مەجموعەیەک خەڵک هەڵدەسن لەسەر ئەسا�سی فیکرێکی موعەیەن بەردخۆدان دەکەن ،دەبێت سەرکەوتن بەدەست بهێنن، بەاڵم راستییەکەی هەروەک تەجروبەیەک ئەم رووداوەی رۆژئاوامان بینی .هەر بەرخودان زیاتر لە باری فەلسەفییەوە بەشێکە لە تێگەیشستنی مرۆڤ بۆ ژیان ،ئێمە ئەو سەفەرە کورتەی کە لەبەردەستماندایە وەک مرۆڤ دەتوانین وەک مرۆڤ چی بکەیەن؟ چۆن ئەم سااڵنەی کە هەمانە لە ژیان دەتوانین بیگوزەرێنین؟ چی هەڵبژاردەیەک دەکەین؟ هەتا ئەو کاتەی کەستەم هەبێت ،هەتا ئەو کاتەی چەوساندەوە هەبێت ،بەرخودان یەکێكە لە چەمکە رەئیسییەکانی کە دەبێت مرۆڤ دوای بکەوێت و بیکات ،چونکە بەمە بەح�سی بەختەوەریی دێتە پێشەوە ،بەمە بەح�سی ژیانی حەقیقی دێتە پێشەوە ،بە مەسەلەی بەرخودان ئەوە دێتە پێشەوە ئینسان تیایدا لە بارخود یان تاگەرایی دەردەچێت و کار دەکات بۆ خێری گشتییی؛ ئەمە لەباری فەلسەفییەکەوە وایە، 18
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەاڵم لە باری سیاسیی و جیۆگرافییەکەیەوە کە ئێمە لە کوردستاندا بەگشتیی رووبەرووین ئەوەیە ئێمە ستەممان لەسەرە ،هەتا ئەو کاتەی ستەمیش هەبێت ،ئەو خەڵکانەیش کە بەرانبەر بەستەم بێدەنگن بە جۆرێک خۆیان ستەمکارن .ستەمکارییش تەنها ئەوەنییە کە کەسێک کەسێکی تر بچەوسێنێتەوە ،هەتا ئەوە لە دیینیشدا بەجۆرێک لەجۆرەکان باسکراوە ،بەاڵم تەعبیرەکەی پاداشتێکی بەدواوەیە کە پاداشتەکەی ئەو دونیاییە ،بەاڵم بۆ بەرخودانێکی ئەم دونیا ماتریالیستییە ئەوەیە کە تۆ تێبگەیت خێری گشتیی ئەسڵی بەختەوەرییە! سەرنووسەری گۆڤاری بەرەنگاریی ،هەروەها لە بەرخودانی عەفریندا هێما بۆ رێکەوتنی کانتۆنی عەفرین دەکات لەگەڵ سوریا و دەربارەی هاتنی هێزی سوریا بۆ ئەو کانتۆنە جەختیکردەوە :ئێستا ئەوەی لە رۆژئاوا روودەدات و کەسانێک هەن پرسیار دەکەن ،بە تایبەتی دوای رووداوی هاتنی لەشکری سوریا بۆ رۆژئاوا ،پرسیاری ئەوە دەکەن ئەو بزوتنەوەیە بە کوێ دەگات؟ ئەو بەرخودانە بەکوێ دەگات؟ یاخود دەڵێن سەرناکەوێت لەبەر ئەوەی بەشێک لە داگیرکارانی کوردستان هاتوونەتە پاڵ شەڕڤانان ،بەاڵم ئەمە تێگەیشتنێکی هەڵەیە ،لەبەر ئەوەی ئێمە ناتوانین لەوە تێبگەین ئەو ستمەی تێستا هەیە لە باکوورا ،لە باشوور و لە رۆژئاواو و رۆژهەاڵتدا ناکرێت بەرانگاریی نەبیت، بەرەنگارییش یەکێکە لەو چەمکانەی ئێمە لە باشووردا زۆر تەئکیتدی لێدەکەینەوە و بەرەنگاریی بەرانبەر بە سیستمێکە .ئەوەی کە لە رۆژائاوا روودەدات لە راستییدا هەر ئەوەیە کە ئێمە با�سی دەکەین؛ هەر ئەوەیە کە لە فیکری ئۆجاالنیشدا هەیە ،سیتمێک هەیە کە سیستمی کاپیتالیستییە،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
بە هەموو شوێنەکانی ژیان و هەموو چەمکەکانی حەیاتی مرۆڤا چووتە خوارەوە؟! هەروەها ئەو ،ئاماژەی بە رەهەندە ئەنتەرناسیۆنالیزمییەکەی بەرخودانی عەفرین کرد و وتی :ئەمە زیاتر بە حسێکی نەزەریی و فیکریی نییە ،ئەمە بە عەمەلیی ئێمە دەیبینین، تەوای ئازادییخوازانی دونیا هاتوونەتە پاڵ ئەم حەرەکەیە و تا ئەو شوێنەیش لەباری عەمەلییەوە شۆڕشگێڕان لە واڵتانی ترەوە دێن و بەشدارن لەو بەرخودانەدا ،دیارە ئەو بوعدە ئەنتەرناسیۆنالیستەی�شی وەرگرتووە ،بەاڵم ئەمە بەح�سی تاریخە ،لە هەرشوێنێک لە تاریخدا بەرخودانێکی حەقیقی و بەرخودانێکی حەق هەبوو بێت بەرانبەر بەستەم لە هەموو دونیاوە هاتوون پشتگیرییان کردوە ،راستە بەو شێوەیە نییە کە دڵخوازە .مەسەلەکە ئەوەیە ئێمە ئیسپانیامان لە بییرە کە یەکێکە لە نموونە زۆر گەورەکانی. نەبەز خالید ،هێما بۆ ئەوەیش دەکات: شۆڕشێک لە رۆژئاوا بەرپاکرا و ئەم شۆڕشە سەرکەوت ،ئێمە پارادایمان لە رۆژئاوا دروستکرد و ئەم پارادایمەکە تایبەتە بەخۆی و قایم بەزاتە. لەوەدا باشترین نموونە زاپاتیستەکانی مەکسیکە، ئەوانیش بەجۆرێک لە جۆرەکان بە هەمان شێوە کاریان کرد ،بەاڵم ئەوەی ئێستا لە رۆژئاوا روودەدات ،سیستمێک هاتووەتە کایەوە کە لە دونیادا وێنەی نییە! ئەمەیش فیکرێکی لە پشتەوەیە کە فیکرێکی ئەنتەرناسیۆنالیستییە ،تاکە شتێک کە سەرکەوتنی ئەو پارادایمەی بەدەستهێناوە لەوێ، ئەوەیە کە فیکرەکە زۆر ئەنتەرناسیۆنالیستییە، فیکرێکی مرۆڤانەی گلۆباڵە ،بەاڵم ئەکتە سیاسییەکەی لە چوارچێوەی جیۆگرافیایەکی موعەیەندایە .لە پارادایمدا چەمکەکان ماعنای
لە باکووردا پارادایمێک دروست بووە کە تەواوی ئەو سیستمەی پێشووتر کە بەشەر لەسەری راهاتبوو گۆڕان! گۆڕانیان بەسەر هات، تایبەتی خۆیان پەیدا دەکەنەوە وەک فارسەکان دەڵێن باس تەعریف دەبنەوە ،جارێکی تر ئەم چەمکانە وەک خۆیان نامێننەوە وەک ئێمە تێی گەیشتووین ،لە باکووردا پارادایمێک دروست بووە کە تەواوی ئەو سیستمەی پێشووتر کە مرۆڤ لەسەری راهاتبوو گۆڕان! گۆڕانیان بەسەر هات، من پێم خۆشە بڵێم تەواوی شەڕڤانا بەختەوەرن و بەختەوەرییان بەدەستهێناوە ،گەیشتووەتە ئەوەی ئیتر ئێمە پیرۆزبای لە شەهیدەکانمان بکەین نەک بگرین. سەرنووسەری گۆڤاری بەرەنگاریی ،ئاماژەی بە بەرخودانی ژنانیش کرد و وتی :بەح�سی ژنانیش کە یەکێکە لە گەورەترین بەحسەکان کە تا ئێستا لە جیهاندا لەم جۆرە لە کاردا نەبووە ،ئەو جۆرە لە خۆبەڕێوەبەریی و ئەو جۆرە لە هاوسەرۆکیی و لە مەسەلەی تێگەیشتن لە مندااڵن ،لە ژینگە و هەرهەموو ئەو کاتە گۆرییانەی کەهەیە تایبەتمەندی خۆی پەیداکردوە .بەشێکی سەرەکیی ئەم هێرشەی کە ئێستا دەکرێتە سەر رۆژئاوا ترسە لەم سیستمە تازەیە کە باڵو نەبێتەوە بە www.komelge.com
19
NO:26-27 - April 2018
ناوچەکەدا. هەروەها ،ئاماژەش بەو دژایەتییەی ناسیۆنالیزمی کوردیی کرد لەبەرانبەر رۆژئاوادا، وتی :ناسیۆنالیزم رۆیشت ،بەتایبەتی ئەوەی ئێمە لێرە پێدەڵێین کوردایەتیی بەسەرچوو ،ناسیۆنالیزم بە نەتیجە فاشیزم بەدوای خۆیدا دەهێنێت. ئەمانە هیچ شوێنێک ناهێڵنەوە دەستی بۆ نەبەن بۆ ئەوەی کە لە دژی رزگاریی و ئازادیی ئەم جۆرە لە پارادایمی سیاسیی کە دروست بووە لە رۆژئاوا دژایەتی نەکەن ،بەاڵم ناسیۆنالیزم بەحسێکی هەڵەیە و بەحسێکە هەمیسان بەشێکە لەو دوژمانە بە رۆژئاوا ،ناسیۆنالیزمی ئێستا لە باشووردا و لە هەرشێنکی کوردستانی گەورەدا رەخنە دەگرێت لەو تەجروبە و سیستمەی لە رۆژئاوا هەیە بەشێکە لە دژایەتییەکە ،دژایەتییەکەیش ئەوەیە کە فیکری ناسیۆنالیزمی بە تەواویی خستوەتە ژێر پرسیارەوە ،ئەوە لە فیکری ئاپۆیشدا بەرجەستە بووەتەوە ،هەر بۆیە ناسیۆنالیزم ناتوانێت لەوێ کار بکات ،ئەو دژایەتییەیش کە ئێستا دەیکات بەشێکە لە دژایەتییە جیهانییەکە کە لە بەرانبەر رۆژئاوا دەیکات ،لەبەر ئەوە ئەو تەجروبەیەی رۆژئاوا دوورە لە نایسۆنالیزمەوە و هیچ رەبتێکی بە ناسیۆنالیزمەوە نییە ،بە نەتیجە لە چوارچێوەی جیۆگرافیایەکی موعەیەندا دەژین ،کوردین، زمانمان کورییە ،ئێمە ناتوانین خۆمانی لێالببەین. جەختی لەوەیش کردەوە :ئێمە بییر لەوە نەکەیەنەوە ،ئایا سەردەکەوین یان سەرناکەوین؟ سەرکەوتن بۆ ئێمە یانی چی؟ سەرکوتن بۆ ئێمە ئەوەیە دەوڵەتێکی کوردیی موستەقیر لە خۆرئاوا دروست بکەین؟ سەرکوتن بۆ ئێمە یانی چی؟ ئێمە ئێستا سەرکەوتین ،ئێمە تاریخێکمان دروستکرد، هەتا ئێستا ئەم تەجروبەیەی لە خۆرئاوا هەیە 20
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هەتا ئەگەر لەباری سەربازییش تێک بشکێت و تورکیا بێت عەفرین و کۆبانیش داگیر بکات ئێمە هەر سەرکەوتووین ،لەبەر ئەوەی ئێمە کارێکمان کردوە تەجروبەیەکی تاریخییمان دامەزراندوە .ئەم تەجروبە تاریخییە نموونەیەکە بۆ تەواوی جیهان، پشتگیریی کردنی ئەم تەجروبەیە و خۆبەخاوەن زانینی ئەم تەجروبەیە و خۆرێکخستن لە دەوری ئەو ئایدیایانەی کە لە رۆژئاوا هەیە ،کاری سەرەکیی ئێمە بێت .لە باشووریشدا هەر ئەوە کارمانە بتوانین بزوتنەوەیەکی بەرەنگاریی دروست بکەین ،هەمان پارادایم دروست بکەیەنەوە و هەمان کار بکەین.
كارزان عەزیز ،گەنجێکە هێما بۆ ئەوە دەکات پێش بەرخودان ئاسایش و سەالمەتیی و ژیانی هاوبەش و ئازاد چی گرینگییەکی هەیە؟ بە ئازادیی کۆمەڵگەی راگەیاند :سه‌ره‌تا ،پرسیاره‌كه داخرانێكی خنكێنه‌رانه‌ی ل ه دونیای نوێدا تێدایه ك ه وشه‌ی «گرینگ»یی ه ب ه ته‌نیشت به‌ره‌نگارییه‌وه، به‌و مانایه‌ی ك ه ئایا ده‌كرا گرینگیی نه‌بێت یان بۆ ده‌كرێت هه‌میش ه بپرسین به‌رخودان گرینگ ه و ناكرێت ئه‌وه‌ند ه ئازاد بین به‌رخودان نه‌كه‌ین؟ ئه‌وه‌ی پێش به‌رخودان گرینگ ه ئه‌وه‌ی ه بۆچی ناپرسین ئه‌ی ئاسایش و سه‌المه‌تی و ژیانی هاوبه‌ش و ئازادیی چی گرینگییه‌كی هه‌یه؟ من هه‌نگاوێك له پێش پرسیاره‌كه‌ی ئێوەو ە ئه‌و پرسیار ه ده‌كه‌م بۆ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
ه فه‌لسه‌فه‌ی به‌شێك ل به‌ره‌نگاریی عه‌فرین دژه- ده‌وڵتبوونێتی ،بۆیه ترسی ئه‌وه له دڵی ده‌وڵه‌تی توركیادا هه‌یه ئه‌وه‌ی بزانین زه‌قبوونه‌وه‌ی چه‌مكی به‌ره‌نگاریی راسته‌وڕاست و ته‌ریب په‌یوه‌ست ه ب ه نه‌مانی ئاسایش و ئازادییه‌وه .ده‌بێت مرۆڤ ل ه ئاسایش و به‌هادا بژی ،به‌اڵم ك ه نیی ه چی بكات؟ ده‌بێت تێبكۆشێت و به‌رخۆدان بكات .گرینگیی به‌رخودان ل ه وه‌رگرتنه‌وه‌ی شتێكدای ه ك ه زه‌وتكراوه (به‌ها) و مرۆڤی نوێی چرك ه له‌دوای چرك ه لێنامۆتر ده‌كرێت .به‌رخۆدان به‌هادار ه بۆ گه‌ڕاندنه‌وه‌ی به‌های ژیانی ئازاد .مردنی به‌رخورده‌ران ه له‌پێناو به‌هادا زۆر شایسته‌تر ه ل ه مانه‌و ه ل ه ژیانێكی بێ به‌هادا .ل ه نه‌مانی ئاسایش و ئازادییدا ،چیتر هه‌یه بیكه‌ین ئه‌گه‌ر به‌رخودان نه‌كه‌ین؟ ئەو گەنجە ،ئەوەیش دەڵێت :عه‌فرین وه‌ك هه‌ر شوێن ژیانێكی دیك ه گرینگ ه و مرۆڤ و ئاژه‌ڵ و ڕووه‌كه‌كانی تێدا ده‌ژین .له‌و ڕوانگه‌یه‌و ه جیاواز نیی ه له‌گه‌ڵ هیچ شوێنێكی دیكه‌دا ،به‌اڵم له‌وه‌دا گرینگ ه ك ه فۆرمێكی دیكه‌ی ژیانكردن تێیدا له گه‌شه‌كردندای ه و ده‌بێت به‌ره‌نگاریی تێدا بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ئه‌زموونه‌ی ژیانكردن ببینین كه ده‌توانێت چی ب ه مرۆڤایه‌تی پێشكه‌ش ده‌كات. عه‌فرین پێمانده‌ڵێت ك ه زلهێزه‌كانی دونیا وه‌ك چۆن ناكۆكییه‌كانی نێو خۆیان و سیستمە‌‌كانیان
چاره‌سه‌رنه‌كردووه ،ناشهێڵن ئه‌زموونی نوێی ژیانكردن له‌ناوچه‌كه‌دا سه‌رپێ بكه‌وێت .شه‌ڕ و به‌ره‌نگاری عه‌فرین له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی شه‌ڕێك نیی ه ب ه ته‌نها یه‌خه‌ی عه‌فرینی گرتبێت ،هه‌روه‌ها به‌ره‌نگارییه‌كیش نیی ه به‌ته‌نها بۆ عه‌فرین .شه‌ڕه‌كه شه‌ڕی ده‌وڵه‌تا‌نێك ه بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان و ملمالنێكانیان و ل ه هه‌مانكاتیشدا شه‌ڕێك ه بۆ خودی عه‌فرین و هه‌موو رۆژئاواش .به‌و مانایه‌ی هه‌ر مه‌ترسییه‌ك ل ه دۆڕاندنی عه‌فریندا ده‌بێته مه‌ترسیی له‌سه‌ر كۆی ڕۆژئاوا ل ه داهاتوودا. هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر به‌ره‌نگارییه‌كه‌ی عه‌فرین سه‌ربكه‌وێت ،ئه‌وا ده‌بێت ه نموونه‌ی به‌ره‌نگاریی داهاتووش .عه‌فرین سنوره ،سنوریش ده‌وڵه‌ت و سه‌روه‌رییه‌تییه .به‌شێك ل ه فه‌لسه‌فه‌ی به‌ره‌نگاریی عه‌فرین دژه-ده‌وڵتبوونێتی ،بۆی ه تر�سی ئه‌و ه ل ه دڵی ده‌وڵه‌تی توركیادا هه‌ی ه ك ه عه‌فرین ببێت ه خاڵێكی گرینگ به‌ڕووی باكور و باشوردا و سه‌رئه‌نجام ده‌وڵه‌ت و سنوره‌كانی توركیا بخات ه به‌رده‌م مه‌ترسیی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌وه ،هه‌رچه‌ند ه ئه‌مه دوورمه‌وداتره ،به‌اڵم ستراتیژیتره. کارزان عەزیز ،وتی�شی»:عه‌فرین بێئه‌ندازه گرینگه ،كۆتاییهاتن به‌سه‌ركه‌وتنی عه‌فرین، راسته‌وخۆ كردنه‌وه‌ی ده‌رگایه‌ك ه به‌ڕووی گۆڕانی نه‌خشه‌ی ئابووریی و سیاسیی ناوچه‌كه‌دا .یان له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و گۆڕانی نه‌خشه‌یه‌دا ،توركیا و ئه‌مریكا و روسیا ڕێكده‌كه‌ون ڕۆژئاوا ل ه گه‌شه‌ی زیاتری بوه‌ستێت ،به‌اڵم به‌و مه‌رجه‌ی بپارێزرێت یان ب ه ناردنی هێزیتری سوریا و نێوده‌وڵه‌تی بۆناو عه‌فرین یان ب ه دانانی هێزێكی هاوپه‌یمان له‌نێوان سنوری ڕۆژئاوا و توركیادا».
www.komelge.com
21
NO:26-27 - April 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
راپۆرت
ژنان ئازادن، چەکدارن لە باکوورى سوریاى ژێردەستى کورد
راپۆرتى :رۆد نۆردالند لە ئینگلیزییەوە :دیار عەزیز شەریف
رەزوان ،تەمەن ٣٠سااڵن پیاوێکى عەرەبە، چوار پیاوی�شى لەگەڵ خۆى وەک شاهێد هێنابوو، لەگەڵ سکااڵکردن لە هاوژینەکەى پێشووى بۆ ئەو شوێنەى کە پێى دەوترێت ماڵى ژنان لێرە لە شارى منبجى باکوورى سوریا. ئەو لەم ماوەیەى رابردوو هاوژینى دووەمى تەاڵق دابوو ،کە ناوى ئەمیرەیە ،تەمەن ١٧سااڵن ،ئەو داواى ئەو زێڕانەى لێکردبوو بۆى بگەڕێنێتەوە کە کاتى خۆى وەک لەبەرامبەر بوکێنێ بۆى کڕی بوو ،کە ئەوپەڕەکەى �سێ یان چوار ....بوو -کە بەهایەکەى 22
www.komelge.com
لە نرخى چەند بزنێک زیاتر بوو ،بەاڵم لە نرخى ئوتوموبیلێک کەمتر بوو. هەر پێنج پیاوەکە لەگەڵ ئەمیرە و ئیسراى دایکى ئەمیرە لەسەر کور�سى پالستیک بەشێوەیەکى بازنەیى لە دەورى زۆپایەک دانیشتبوون بۆئەوەى گفتوگۆو مشتومڕ لەبارەى ئەو کێشەیە بکەن ،ئەمەش بە ئامادەیى و نێوانگیرى چوار تا پێنج کەس لە بەرپرسانى نێو ماڵى ژنان. گفتوگۆ و مشتومڕەکان گەرم داهاتن کاتێک ئەمیرە و دایکى ،کە داوایان کرد ناو و نازناوى بنەماڵەکەیان نەهێنرێت بۆئەوەى بەدووربن لە تووشبوون بە کاردانەوەى توندى خێڵەکى لە دژیان، رەتیان کردەوە کە زێڕەکان بگەڕێننەوە .کاتێکیش کە بەرپرسانى ماڵى ژنان وتیان کە ئەمیرە نەک تەنیا مافى ئەوەى هەیە کە ئەو زێڕانە بۆ خۆى بمێنێتەوە ،بەڵکو مافى ئەوەی�شى هەیە کە کەل و پەلەکانى ماڵەوە بۆ ئەو بێت ئەمەش وەک قەرەبووکردنەوەیەکى ماددی لەبەرامبەر تەاڵق دانى ،رەزوان دەستى بە هاوارکردن کردەوە.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
کورسییەکان بە زەوییەکەدا دران و دەنگەکانیش بەرزبوونەوە ،بەاڵم بەرپرسە ژنەکان پیاوەکانیان بەشێوازێکى جوان و بە ڕێزەوە بردە دەرەوە ،بەاڵم بەتوندى و بڕیارەوە ،هۆشدارییان پێدان کە پۆلیسیان بۆ بانگ دەکەن ئەگەربێتو بەهێمنى هەڵسوکەوت نەکەن.
«پیاوساالرى بەڕاستى کۆتایى هاتووە» بەڕێز شیالن شەرموز ئاواى وت شیالن شەرموز ،بەڕێوەبەرى ماڵى ژنان ،وتى کێشەکە هێشتا چارەسەر نەبووە .شیالن وتی�شى کاتێک رەزوان قەرەبووەکە دەدات ،ئەو کات ئەوان دۆسییەکەى رەوانەى دادگا دەکەن و چاوەڕێى دادگایى کردنى دەکەن ئەمەش لەبەرئەوەى لەماوەى دوو هەفتەى هاوسەرگیرییەکەى ،لە ئەمیرەى داوە و خراپ مامەڵەى لەگەڵدا کردووە .شیالن وتی�شى رەزوان هەروەها تۆمەتباریشە بە ساختەکارى، چونکە ئەمیرە رازى بووە شووى پێ بکات بەبێ ئەوەى بزانێت کە ئەو ژن و ماڵ و منداڵی�شى هەبووە. «پیاوساالرى بەڕاستى کۆتایى هاتووە» بەڕێز شیالن شەرموز ئاواى وت ،بە دەم پێکەنینەوە لەگەڵ دوو لە هاوپیشەکانى. لەو ناوچانەى لەژێر دەسەاڵتى کورد دایە لە باکوورى سوریا ،فشارکردن بۆ هەبوونى یەکسانیى رەگەزیى نێوان نێرو مێ دەسەاڵتێکى بەرچاوى بە ژنانى هاوشێوەى بەڕێز شیالن شەرموز بەخشیوە
تاوەکو بتوانن مافەکانى ژنان لەسەر زەمینەى واقیع جێگیربکەن و بچەسپێنن .ئەو دەسەاڵتەى لێرە لەالیەن ژنەوە بە کارامەیى ئەزمون دەکرێت -لەنێو پۆلیس ،لەنێو دادگاکان و هێزى سەربازییش -لەسەر بنەماى فەلسەفەى یەکسانیى جێندەریى رێبەرى ئایدیۆلۆژیى کورد ،عەبدوڵاڵ ئۆجاالن داڕێژراوە و دیزاین کراوە. بەڕێز ئۆجاالن ،دامەزرێنەرى پارتى کرێکارانى کوردسان ( )PKKئێستا لە زیندانى تورکیا حوکمى زیندانى هەتا هەتایى بەسەردەبات ئەمەش بەدانەپاڵى تۆمەتگەلێکى دۆسیەى تیرۆریزم، رێکخراوەکەی�شى بەگوێرەى ویالیەتە یەکگرتووەکان و یەکێتى ئەوروپا بە رێکخراوێکى تیرۆریستى دانراوە. بەاڵم فەلسەفەکەى بەشێوەیەکى زۆر بەرفراوان لەنێو کوردان ناسراوە و جەماوەرێکى ئێجگار زۆرى هەیە ،بەتایبەتى لەنێو باکوورى سوریا و رۆژهەاڵتى تورکیا. شەش ساڵ لە کۆنتڕۆڵکردنى بەشێکى هەرە زۆرى باکوورى سوریا ئەو هەلەى بۆ کوردەکان رەخساندووە تاوەکو بتوانن بەرنامەکانیان لە پەیوەست بە چاکسازیى یەکسانیى جێندەرى بچەسپێنن بەڕادەیەک کە لەپێشدا ئەم جۆرە ریفۆرمە نموونەى نەبووە ،بەبێ ئەوەى دووچارى هیچ جۆرە کۆسپ و تەگەرەیەکى دەستێوەردانى حکومەتى تورکى ببنەوە ،کە لە زۆربەى ناوچە کوردییەکانى تورکیا ،دەوڵەتى تورک دەزگاکانى ژنانى سەرکوت کردووە و کۆسپ و تەگەرەى بۆ کار و پڕۆژەکانیان دروست کردووە. بە قانون ،هەر جۆرە دام و دەزگایەکى حکومى لە ناوچەکانى ژێردەسەاڵتى کورد لە سوریا بە سیستمى هاوسەرۆکایەتى بەڕێوەدەچێت ،واتە ژنێک و پیاوێک سەرۆکایەتى دەزگاکە دەکەن ،هەروەها www.komelge.com
23
NO:26-27 - April 2018
زۆربەى ستاف و کۆمیتەى بەڕێوەبەریى دامەزراوە حکومیەکان دەبێت لەڕووى ئەندامانى ژن و پیاو تێیدا یەکسانى لەبەرچاو بگیردرێت -تەنیا دام و دەزگاکانى تایبەت بە ژنان نەبێت ،کە تەنیا لەالیەن ژنان خۆیانەوە بەڕێوەدەبرێن.
هەوڵ و کۆششى کورد بۆئەوەیه یەکسانیى رەگەزى نێوان ژن و پیاو لەسەر بچەسپێت. یەکینەکانى پاراستنى ژن ( )YPJیەکینەیەکى سەربەخۆیە و بووەتە هاوبەشێکى گرنگ لەگەڵ یەکینەکانى پاراستنى گەل ( )YPGلە گۆڕەپانى شەڕ. کاتێک هێزەکانى سوریاى دیموکراتیک ،ئەو هێزەى لەالیەن هاوپەیمان نێونەتەوەیى بەسەرپەرشتى ئەمریکا پشتیوانى لێدەکرێت ،لە ئۆکتۆبەرى ٢٠١٧شارى رەققەیان لەژێردەستى دەوڵەتى ئیسالمى رزگارکرد ،فەرماندەى سەرەکى تەواوى ئۆپەراسیۆنەکە ژنێکى نێو یەپەژە بوو بەناوى رۆژدا فەالت. «لەوێدا پیاوان هەمیشە وا بیریان کردووەتەو کە ژنان کۆیلەن ،بەاڵم کاتێک ژنان هێزێکى سەربازیى لەنێو خۆیاندا پێکدێنن ،ئەوا پیاوان لێیاندەترسێن» ئارزو دەمیر ،نووسەرى تورک ،خاوەن کتێبێک لەبارەى میلیشیاى یەپەژە واى وت. هەوڵ و کۆش�شى کوردى بۆئەوەى یەکسانیى رەگەزى نێوان ژن و پیاو لەسەر بچەسپێت ،ئەوا دەبینین بەڕاستى لە شوێنەکانى وەک منبج جێگەى 24
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
خۆى گرتووە ،کە شوێنێکە زۆرینەى دانیشتوانەکەى عەرەبن ،هەروەها عەشایەرى و موحافیزکارن. هێزەکانى سوریاى دیموکراتیک کە لەالیەن کوردەوە رێبەرایەتى دەکرێت ،نزیکەى هەشت مانگ دەبێت کۆنتڕۆڵى ئێرەیان کردووە ،لە ئۆپەراسیۆنێکدا بە پشتیوانى هێزە سەربازییە تایبەتەکانى ئەمریکى و هێزى ئاسمانى .لە کاتێکدا ئەنجومەنى سەربازیى منبج ،کە ئێستا دەسەاڵت بەدەستە ،لە زۆرینەیەکى عەرەب پێکدێت ،ئەم دەسەاڵتە تازەیە لەسەر بنەماى پرەنسیپە شۆڕشگێڕییەکانى بەڕێز ئۆجاالن دامەزرێن. ژنان یەکسەر مافى ئەوەیان پێدرا کە دەتوانن خۆیان داواى تەاڵق بکەن ،کە لە پێشدا ئەم مافە تەنیا بۆ پیاوان بوو؛ بۆئەوەى دواتر موڵک و ماڵەکە بەیەکسانى لەنێوانیاندا دابەش بکرێت؛ هەروەها بۆئەوەى منداڵەکانیان و ماڵەکانیشیان دواى هەڵوەشاندنەوەى هاوسەرگیرییەکەیان وەک خۆى بمێنێتەوە .لەکاتێکدا رۆژگارێکى دوور و درێژە لەم ناوچەیە لەسەر بنەماى شەریعەتى ئیسالمى ژن لە دادگا وەک نیوە-شاهێدێک وەرگیراوە ،واتە نیوەى قورسایى پیاوى هەبووە. ئەو گۆڕانکاریانەى کە روویانداوە بەبێ رووبەڕبوونەوەى پەرچەکردارى توند نەهاتوونەتەدى .بۆ نموونە لە شارى کۆبانێ لە سوریا کە زۆرینەى کوردن نەریتى هەبوونى زیاد لە هاوژینێک بۆ پیاو قەدەغە کراوە .بەاڵم کاتێک بەرپرسان هەوڵیاندا ئەو بڕیارە لە منبجیش جێبەجێ بکەن ،ئەوا کاردانەوەى توڕەیى الى سەرۆک عەشیرەتەکان واى کرد کە ئێرە لەم بڕیارە نوێیەدا ئاوارتە بکرێت و بهێنرێتە دەرەوە. وێڕاى ئەوەش ،کەچى ماڵى ژنان لە منبج لە ئێستادا بەتوندى دەستى کردووە بە رێنمایى کردنى
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
ئەو ژنانەى کە پیاوەکانیان ژنیان بەسەرهێناون، بەوەى کە دەتوانن لێیان جیاببنەوە ،بەجێیانبهێڵن و لە هەمان کاتدا وەک پیاوەکە مافى خاوەندارێتیکردنى منداڵەکانیان و نیوەى موڵک و ماڵەکەیان هەبێت. لە ئەنجامدا لە ساڵى رابردوو نزیکەى ٢٠٠حاڵەتى جیابوونەوە هەبووە ،زۆربەیان بەهۆى فرەژنى و هاوسەرگیریکردنى خوار تەمەنى هەژدە ساڵى بووە، ئەمە قسەى حەیات ویداتە کە ژنێکى عەرەب و سۆسیۆلۆژستێکە و سەرۆکى بە�شى توێژینەوەیە لە ماڵى ژنان .ئەمە ژمارەیەکە لە پێشدا نموونەى نەبووە. ژمارەیەکى زۆر لە پیاوانى شارەکە پێیانوایە کە ئەو گەشەسەندن و سەقامگیرییەى کە ئەم حوکمڕانییە نوێیە لەگەڵ خۆى هێناویەتى زەحمەتە لەگەڵ داب و نەریتەکان هەڵبکات. عەبدولعەزیز ئەلحەسەن ،تەمەن ٤٥ساڵ، دوکاندار کە بە رەگەز عەرەبە و خاوەنى ١٤منداڵە، هاوڕایە کە «ژنان دەبێ وەک پیاوان خاوەنى هەمان ماف بن ،ژن کۆیلە یان خزمەتکار نییە» بەاڵم ئەو ئێستاش هەر ئارەزووى ئەوەى هەیە کە ژنى دووەم بهێنێت ،ئەو واى وت ،چونکە ژنەکەى ئێستاى ،کە ئەویش ٤٥ساڵە ،ئەوە چیدیکە ناتوانێت منداڵى ببێت .ئەو چ کاردانەوەیەکى دەبێت ئەگەر تۆ ژنى دووەم بهێنیت؟ عەبدولعەزیز لە وەاڵمدا دەڵێت « من پێى ناڵێم» «ئەوە ئی�شى ئەو نییە» نموونەى هەڵوێست و تێڕوانینى لەم جۆرە زەحمەتە بەئاسانى لەناوبچێت. «کاتێک ئێمە ماڵى ژنان-مان لێرە کردەوە، تەنانەت خۆیشمان لەو باوەڕەدا نەبووین ئەمە لێرە سەربگرێت» جیهان موستەفا واى وت ،یەک لەو راوێژکارانەى دامەزراوەکەیە کە ژنان بە مافەکانیان ئاشنا دەکات ،هەروەها یارمەتیدانیان
لە کاتى تەاڵق ،دۆسییەکانى دادوەریى پەیوەست سکااڵى خراپ مامەڵەکردنیان لەالیە پیاوەکانیان، هەروەها گرتنەبەرى ئەو رێوشوێنە قانونیانەى کە مێردەکانیان ناچاربکات بەوەى کە ژیان و گوزەرانێکى باشتر بۆ منداڵەکانیان دابین بکەن « .ئێستا ئێرە چۆن دەبینیت ،هەمیشە ئاوا قەرەباڵغە» لە دەزگاى ماڵى ژنان لە منبج ،هۆڵەکان، ژوورەکانى چاوەڕوانیکردن ،و ژوورەکانى راوێژکارى پڕن لە ژنان و پیاوان -لەگەڵ ئەوەى زۆر لە پیاوەکان بە توڕەیى و گرژى دەبینرێن. جیهان موستەفا بە رەگەز کوردە ،وەک یەکەمین چااڵکوانى ژن لێرە ،بەاڵم ئێستا ژمارەیەکى تر لە ئەندامانى ماڵى ژنان بە رەگەز عەرەبن ،و زۆربەى ئەو کەسانەی�شى کە روویان تێدەکەن ،ئەوانیش عەرەبن .منبج زۆربەى هەر زۆرى دانیشتوانەکەى عەرەبن ،لەگەڵ بوونى کەمینەیەکى کوردنشین و ئیتنیکى دیکە تێیدا « .قبوڵکردنێکى حەقیقیە ئەو دامەزراوە ،تەنیا ١٨مانگ دواى ئازادکردنى منبج بەدى دەکرێت» قبوڵکردنى ئەم گۆڕانکارییە ریشەییە بەگشتى ئاسان نییە و زۆر قورسە ،زۆر لەوانەى رەخنەى لێدەگرن دەترسێن قسە بۆ میدیاکان بکەن. عەبدول ،تەمەن ٣٧سااڵن ،کەسێکى بە رەگەز عەرەبە و مامۆستایە بە مەرجێک قسەى کرد کە ناوى راستەقینەى خۆى نەهێنرێت ،لە تر�سى لێپرسینەوە لێى لەالیەن سەرکردە کوردەکان ئەو دەڵێت ( بۆ تێگەیشتن لەو دۆخەى ئێستا ،بیر لە داعش بکەوە ،بەاڵم بە رەنگێکى دى) عەبدولى بەڕەچەڵەک عەرەب درێژەى پێدەدا و دەڵێت (ئەوان هەرگیز ناوەستن لە هەوڵدان بۆ سەپاندنى ئەو رەمز و پەروەردە و بەرنامانەى کە دژ بە بەها و داب و نەریتە موحافیزکارەکانمانن) (ئەوان هەروەها www.komelge.com
25
NO:26-27 - April 2018
پێداگیرى لەسەر ئەوە دەکەن کە دەبێت ژنان لە هەموو شتێک ئامادەییان هەبێت ،کە ئەمەش واى لێکردوون ئەو ژنانە لە پۆستەکاندا دابنێن کە ناتوانن چۆن کێشەکان چارەسەر بکەن). سەرکردە کوردەکان ئاگادارى هەبوونى ئەم ناڕازییە و بێتاقەتییەن ،بەاڵم دەڵێن ئەو گۆڕانکارییانەى ئەوان هێناویانەتە ئاراوە ماوەیەکى زۆرى دەوێت تاوەکو قبوڵ دەکرێت ،بەتایبەتى لەنێو ژنانى گەنجى عەرەب. «بەشێکى هەرە زۆرى پیاوان قبوڵى ئەم گۆڕانکارییە ناکەن ،بەاڵم ئێمە قسە لەگەڵ ژنان دەکەین و هەوڵدەدەین کۆمەڵگا لەوە تێبگات کە بۆچى ،بۆ نموونە ،هەبوونى زیاد لە هاوژینێک بۆ پیاو شتێکى خراپە» ئیسام عەبدولقادر واى وت، کە یەکێکە لە ئەندامانى ئەنجومەنى ژنانى منبج، رێکخراوێکى ترە کە خەبات دەکات لەپێناو هێنانەدى یەکسانیى ژنان .ئەو رێکخراوە هەروەها تیمەکانى بۆ نێو گەڕەکەکانى شار و گوندەکان رەوانە دەکات کە دەرگا بە دەرگا لێبدەن ،کە داواى چوونە ژوورەوە دەکەن بۆئەوەى ژنان بە مافەکانیان ئاشنا بکەن. «زۆربەى پیاوان یەکەمجار رێگەیان پێنەدەداین» هانا شەریف ،ئەندامێکى کوردى ئەنجومەنەکە، واى وت« .ئێمە تەنیا دوو یان �سێ جارى دیکە دیسان چووینەوە و سەردانى ئەو مااڵنەمان کرد .تاوەکو رێگەمان پێدرا .ئیدى هێدى هێدى ئەمە جێى خۆى دەگرێت» ماجە عەلى ٢٥ ،سااڵن ،ژنێکى عەرەبە و ئەندامى ئەنجومەنەکەیە کە وتى ئەو حکومەتە خۆجێییەى تازەیە ژیانى ئەوى گۆڕى« .پێشتر من تەنیا لە ماڵەوە دەمامەوە و من تەنانەت نەمدەتوانى بەیانیانیش لە خەوهەڵسم» ماجە ئاواى وت« .ئێستا من خاوەنى کاراکتەرى خۆمم و رۆڵم لەنێو کۆمەڵگادا هەیە. 26
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئێستا بەیانیان لە خەوهەڵدەستم ،چاوپێکەوتن و ئیش و کارى دیکەیشم هەیە ،و بۆیە ئێستا من ژیانم خۆشدەوێت» دواى ئاراستەکردنى داخوازییەکى ژنانى شارەکە، ئەنجومەنەکە قوتابخانەیەکیان کردووەتەوە بۆ پێگەیاندنى ژنانى سەرکردە .لەم ماوەیەى دوایى، هەندێ لە ژنانى منبج دوایان لە ژنانى ئەنجومەنەکە کردووە کە خولى مەشق و راهێنان لەسەر چەک و تەقەمەنى بۆیان بکەنەوە بۆئەوەى ژنانى سڤیل فێربکرێن کە چۆن دەتوانن بەرگرى لە خۆیان بکەن. «مەسەلەکە تەنیا کاتە» هانا شەریف واى وت «تاوەکو ئێمە دەبینە خاوەنى سەرجەم مافەکانمان» تێبینى :لەبەرئەوەى لە وەرگێڕان دەبێ تەواوى بابەتەکە وەک خۆى بگوازیتەوە ،بۆیە ئەو قسەیەى ئەو هاوواڵتییە عەرەبەى منبج-م النەبرد کە دژ بەو مۆدێلە سیاسیەى رۆژئاڤا قسە دەکات، لەوەش خراپتر بە (داعش) بەراوردیان دەکات بەوەى گوایە بیروبۆچوون و بەرنامەى خۆیان دەسەپێنن....بێگومان زهنیەت و باکگراوندى شۆڤێنى قەومى و دینى وا لە مرۆڤ دەکات کە تەنیا لەبەر دوژمنایەتى کردنى گەلێک ،بێت یەپەگە و داعش بهێنێتە الى یەکترى.....داعش وێرانى کردن، کەچى یەپەگە رزگارى کردن ،بەاڵم بە باوەڕى من مێشک و بیرکردنەوە و زهنییەتى کۆنەپەرست و بەردین لەو جیاوازییە گەورانە تێناگات .ئەم جۆرە بیرکردنەوەیەى ئەو جۆرە هاوواڵتییە عەرەبە جێگەى پرسیار و لێکدانەوەی زیاترە کە لەم پەراوێزەدا جێگەى نابێتەوە( .وەرگێڕ) سەرچاوە :نیویۆرک تایمز /24/02/2018/https://www.nytimes.com world/middleeast/syria-kurds-womensrights-gender-equality.html
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
وتـــار
رەخنەی مۆدێرنیتە لەنیچەوە بۆ ئۆجاالن!..
دارا مەحمود
سەدەی بیستەم ،لەپاڵ ئەوەدا کەبەسەدەی پێشکەوتنە زانستیی و تەکنەلۆژییەکان ناسراوە، کەلەم سەدەیەشدا و تائەم ساتەوەختەی ئێستا بەگوڕوتینی هەرچی زۆرترەوە بەردەوامن ،سەدەی جەنگ و وێرانی و کۆمەڵکوژیی و تێکوپێکدانی ژینگەش بووە .کەئەمیشیان بەئاست و خێرایی سەرسووڕهێنەرانە هەروا بەردەوامە .هەروا نەخۆشیی ،هەژاریی ،بێکاریی ،کۆچبەرکردنی زۆرەملێیانەی بەکۆمەڵ ،بەکۆیلەکردنی مرۆڤ و دابەشکردنی کۆمەڵگا مرۆڤایەتیییەکان بەسەر الوازو بەهێزدا وبەکارهێنانی توندوتیژیی و پێگەی
سەربازیی بۆ یەکالییکەردنەوەی کێشەکان ،و پەرەسەندنی بیروباوەڕیی فاشیزمی نەتەوەپەرست، و بنیادگەرای ئایینی توندڕەو ..بوونە ئەو خەسڵەتە دیارانەی ئەم قۆناغە دیرۆکییە کە شیاوی شاردنەوەو نکوڵیکردن نین .و لەسەر ئاستی ناوخۆی خۆشمان داگیرکردن و دابەشکردنی کوردستان، چەندان جەنگ و کۆمەڵکوژیی و دەربەدەرکردن و کۆچبەرکردنی خەڵکی کوردستان ،و شەڕی ناوخۆیی و پەرەسەندنی قەیران و کێشە سیاسیی، کۆمەاڵیەتیی ،ئابووریی ،مرۆییەکان ...بەرهەمی کۆمەڵێک رەوت و دیاردەو گؤڕانکاریی گەورەی دیرۆکین ،کەدەتوانین لەناو ئەمانەدا ئاماژە بە: کۆلۆنیالیزم ،سەرمایەداریی ،دەوڵەت-نەتەوە... بکەین کە ئەمانەش هەموویان بەشێکن لەرەوت و قۆناغێکی گەورەتر کە بە مۆدێرنیتە ناسراوە. مۆدێرنیتە چییە؟ لەراستیدا مۆدێرنیتە و چەمکە پەیوەندارەکانی لەو بابەتانەن کە گەلێک زۆر دەربارەیان نووسراوەو گوتراوە ،و لەهەر لێدوان و لێکۆڵینەوەو شرۆڤەکردنێکی نوێ www.komelge.com
27
NO:26-27 - April 2018
مۆدێرنیتە بریتیی نییە لەقۆناغێکی کۆتاییهاتوو کە تەنیا الپەڕەکانی مێژوویی پێ پڕکرابێتەوە. سەبارەت ئەم بابەتانە زۆربەی جارەکان ئەم پرسیارە لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت کە ئایا شتێک ماوە لەم بارەیەوە هێشتا نەگوترابێت؟ و ئەم پرسیارە بۆخۆی نیشانەی ئەمەیە کەزۆربەی ئەو لێدوان و لێکۆڵینەوانەی لەم بارەیەوە ئەنجامدەدرێن، دووبارەکردنەوە و مۆنتاژکردن و سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوەن .بەاڵم لەگەڵ ئەمەشدا تەنانەت ئەگەر ئەم بۆچونە بەتەواوەتیش راست بێت بەبڕوای من لەبەردوو هۆکار هێشتا بابەتەکانی دەربارەی مۆدێرنیتە ،شایستەی لێدوان و لێکۆڵینەوەن .یەکەم :ئەم بابەتانە لەناو ئێمەی کوردا هێشتا گەلێک نائاشنان و تەنیا بەبواری ئەکادیمی و سنوورێکی تەسکی ئێلێتی رۆشنبیران چوارچێوەدارە و لەگەڵ ئەوەدا کە کاریگەرییە هەمە الیەنیەکانی مۆدێرنیتە بەتایبەتی رەهەندە سیاسیی ،کۆمەاڵیەتی ،ئابوورییەکەی گەلێک مەزنە ،بەاڵم جگە لە عەبدوڵاڵ ئۆجاالن هیچ سەرکردەیەکی سیاسیی خۆی لە بچوکترین باسکردنێکی ئەم پرسە نەداوە .ئەمەش نەک تەنیا لەبەر ئەوەی بیرمەند و خاوەن هیچ داهێنانێکی فیکری نەبوون ،بەڵکو لەبەر ئەمەش کە الیەنی فیکریی هەر لەبناغەوە بۆیان گرنگ نەبووە .وسیاسەت بەشێوازێکی رەمەکی یان وەک الساییکردنەوەیەک پەیڕەوکراوە .دووەم: 28
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مۆدێرنیتە بریتیی نییە لەقۆناغێکی کۆتاییهاتوو کە تەنیا الپەڕەکانی دیرۆکی پێ پڕکرابێتەوە، بەڵکو سەرەڕای ئەوەی کارییگەریی و ئاکامەکانی هەروا بەردەوامن ،هەروا ئاکامی دیکەی نوێتریش بەدوای خۆیاندا دەهێنن ،کە گرنگی لێدوان و لێکۆڵینەوە لەو ئاکامە نوێیانە ،حاشا هەڵنەگرن. لەمەش گرنگتر هەروەک عەبدوڵاڵ ئۆجاالن دەڵێت: (وەک چۆن تا دەرک بەخۆرهەاڵتی ناوینی چاخی ناوین نەکەین ،لەچۆنیەتی خزانی شارستانی بۆ ئەوروپا ،هەروەها لە وەرچەرخان وگەیشتنی بەهێزە هەژموونگەراکان تێناگەین ،ئەگەر سەرگوزەشتەی شارستانی لەئەوروپاش تێنەگەین ئەوا لە تێگەیشتنی خۆرهەاڵتی ناویندا بەچەمکێکی ڕاست ناگەین١). بۆ ئەوەی بتوانین لەدەالقیەکی رۆشەنەوە بچینە ناو لێدوان لە مۆدێرنیتە ،النیکەم پێویستمان بە پێناسیەکە بۆ ئەم چەمکە .و لەبەرئەمەش کە مۆدێرنیتە چەمکێکی ئاڵۆز و فرەواتا و فرە رەهەندە ،پێناسەکردنی�شی گەلێک زەحمەتە .لەناو ئەم هەموو پێناسانەی بۆ ئەم چەمکە لەئارادان تەنانەت تۆکمەترینیشیان الی هەمووان مایەی پەسەند نییە لەگەڵ ئەمەشدا من لێرەدا چەند پێناسە دەخەمە ڕوو: فەیلەسوف وبیرمەندی ئەمریکایی مارشال بێرمان ( )٢٠١٣-١٩٤٠سەبارەت مۆدێرنیتە دەڵێت: مۆدێرنتە چەمکێکە بوارەکانی فیکری ،فەلسەفی، سیاسیی ،ئابووری ،کۆمەاڵیەتی ...سەبارەت ئەو گۆڕانکاریانەی لەسەدەکانی ناوەڕاست بەدوا، لەئەوروپا ،سەری هەڵدا ،لەخۆدەگرێت٢. لەشوێنێکی تریشدا دەڵێت :مۆدێرن بوون بەواتای ئارەزوومەندیی و وابەستەبوون بە نێوەندێک کە بەڵێنی رووداو ،دەسەاڵت ،شادیی،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی تەنیا بۆخۆی تەواوی زاراوە ،گریمانەو کردارەکانی دانەهێناوە. پەرەسەندن و وەرەچەرخان ،بەئێمە دەدات .و لەهەمان کاتدا رووبەڕووی هەڕەشەی لەناوچوون و وێرانبوونی هەرچیمان هەیە دەکاتەوە٣. بەاڵم فەیلەسوفی فەرانسەوی ژان بودریار ( )٢٠٠٧-١٩٢٩دەڵێت مۆدێرنیتە شێوازێکی تایبەتی شارستانییەو لەهەمبەر شێوازی نەریتی ،یان گشت فەرهەنگە نەریتییەکانی پێش خۆیدا رادەوەستێ. ولەبەرانبەر جۆراوجۆری جیوگرافیایی و سیمبۆلیکی ئەو فەرهەنگە نەریتیانەدا خۆی بەشێوازێکی هەماهەنگ دەسەپێنێت .لەرۆژئاواوە سەرهەڵدەدات و بەگشت جیهاندا باڵودەبێتەوە٤. عەبدوڵاڵ ئۆجاالن لە پێناسەیەکی گشتگیرترو دەوڵەمەندتردا ،بەفرەدیدیی ولەسەر بنەمای دیرۆک و زانست و فەلسەفەو سیاسەت، ئابووریی ..دەڵێت( :مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی تەنیا بۆخۆی تەواوی زاراوە ،گریمانەو کردارەکانی دانەهێناوە .بەڵکو لەسەر میرا�سی هەزاران ساڵ دانیشتوە .لەرێگای ئەم میراسەوە سیستەمێکی بیناسازیی وناوەرۆکێکی نوێ بەماڵەکەی دەدات. سەرەتا چینی خۆی ،دواتریش یەکێک یان چەند چینی دەوڵەت کەوەک خۆی ئاواکراون ،لەڕێگای ئاواکردنی ئایدیۆلۆژیەوە دەکات بەیەک .لە مۆدێلەکەیەوە تا فەلسەفەکەی ،لەکۆنتڕۆڵکردنی
بەرهەمهێنانەوە تا بەکاربردن و کۆنتڕۆڵکردنی سیاسەت ،پێکهاتەکەیان دەکات بەیەک .پاشان لەئاستی کیشوەر (ئەوروپا) ،دواتریش لەئاستی جیهانگیرییدا ئەمە ئەنجامدەدات٥)... بەگشتی دەتوانین بڵێین مۆدێرنیتە بریتیە لە :باوەڕ بەزانست و پێشکەوتن و سکوالریزم، بەدیهێنانی سیستەمی یاساو سەقامگیریی سیاسیی و ئابووریی ،پەرەسەندنی پیشەسازیی و تەکنەلۆژیاو درووستبوونی ئەوباوەڕەی مرۆڤ لەژێر سێبەری پێشکەوتنی تەکنەلۆژیادا بەگشت هیواو ئارەزووەکانی دەگات ،گەشەسەندنی خێرای بازاڕی سەرمایەداریی و مەزنبوون و پەرەسەندنی هێزوتوانای کۆمپانیاکان و درووستبوونی ملمالنێی چینایەتی و مەزنبوونی هێزی دەوڵەتی ناسیۆنال(دەوڵەت-نەتەوە)، وهەوڵدانی ئەو دەوڵەتە بۆ بەرفراوانکردنی هەرچی زۆرتری سنووری دەسەاڵتەکانی خۆی، هەوڵدانی بێوچانی بۆ زاڵبوون بەسەر سروشتدا، و تەرخانکردنی گشت هێزوتواناکانی سروشت بۆ بەرژەوەندی مرۆڤ ،و زۆربوونی دانیشتوانی زەوی و جێگەگۆڕکی پێکردنی بەملیۆنان مرۆڤ و هەڵکەندیان لە سەر زێدوخاکی خۆیان و فڕێدانیان بۆ خاکێکی ترو شێوازێکی تری ژیان، و پەرەسەندنی هێجگار خێرای ئامرازەکانی پەیوەندیی کۆمەاڵیەتی ،یاخیبوونی ئەدەب وهونەر لەنەریتە کۆنەکان و دیتنەوەی رچەو رێبازی نوێ لەسەر ئاستی فۆرم و ناوەرۆکداو بەرفراوانبوونی مەودای خەیاڵ.... مۆدێرنیتە لەزۆر دیدی جۆربەجۆری فەلسەفی، سیاسیی ،کۆمەاڵیەتیی ،هونەری و ئەدەبیەوە هەڵدەسەنگێنرێت .و بەگشتی لەسەر کۆمەڵێک پرەنسیپ و بنچینە دامەزراوە کە لەهەموو www.komelge.com
29
NO:26-27 - April 2018
ئەمانە گرنگتر بنچینەی عەقڵگەراییە .فەلسەفەی عەقڵگەرایی لەسەدەی حڤدەهەمەوە سەری هەڵداوە .گەلێک لەبیرمەندان پێیانوایە کەئەمە مێژووی سەرهەڵدانی مۆدرنیتەشە .وئەم دووانە واتا ،مۆدێرنیتەو عەقڵگەرایی دووانەیەکی پێکەوە نووساون کە (دەستهەڵگرتن لەیەکێکیان بەواتای رەتکردنەوەی ئەوی تریشیانە)٦
کاکڵی مۆدێرنیتە بریتییە لە سۆبژێکتبوونی مرۆڤ و ئۆبژێکتبوونی جیهان. بەواتایەکی تریش مرۆڤ شوێنی خواوەندی گرتەوە بەر لە پەیدابوونی بیری عەقڵگەرایی، هەژموونگەرایی ئایین و کڵێسا بەسەر گشت بوارو سەرتاپای ژیانی مرۆڤدا زاڵ بوون و تەواوی رووداو و دیاردە سروشتی و کۆمەاڵیەتییەکان، ورابردوو ،وئێستاو داهاتووی مرۆڤ وگشت گرفت وکەندوکۆسپەکانی رێگای ژیانی مرۆڤ بەهێزە غەیبیەکانی دەرەوەی عەقڵ و بەدەرەوەی دەسەاڵت وتواناکانی ئەوەوە دەبەسترانەوە. ومرۆڤ لەو هەست و باوەڕەدا دەژیا کە ژیان و رووداوەکان پەیوەستەی قەدەرێکن کە پێشوەخت دیاریی کراون و مرۆڤ لەبەرانبەر گۆڕینی رەوتی ئەو رووداوانەدا بێدەسەاڵتە .و هەروا هیچکاتیش ناتوانێت بەسەر سروشتدا زاڵ بێت .بەاڵم بە پەیدابوونی بیری عەقڵگەرایی مۆدێرن ،عەقڵیەتی 30
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
غەیبی بەرەو الوازیی رۆیشت .ئەم پەرەسەندنەش نەک لەشێوازی بیرکردنەوە بەڵکو لەشێوازی ژیان و سەلیقەی گشتیی ورەوش ومامەڵەکردن لەگەڵ دۆزە کۆمەاڵیەتی و سیاسیی و ئەخالقیەکانیشدا رەنگی دایەوەو پەرەسەندنەکان لەم بوارەدا بەجۆرێک بوون کەباوەڕی ئاینی وخواپەرستی تا ئاستێک لەبەرانبەر عەقڵگەرایی مۆدێرندا پاشەکشەی کرد کەوای لە فەیلەسوفێکی وەک نیچە کرد کە مەرگی خواوەند راگەیەنێت. پرەنسیپێکی تری مۆدێرنیتە بریتییە لە سۆبژێکتیزم ،ئەمەش لەئاکامی داڕمانی گشت بایەخە مەزهەبیەکان ،و مرۆڤ بە ئازادبوونی لەو بایەخانە بووبە تەوەرو ناوەندیی هەبوون واتا (سۆبژێکت) ،و تەواوی گشت شتەکانی تر کەوتنە داوێن یان پەراوێزی ئەوەوە واتا (ئۆبژێکت). و بەواتایەکی تر کاکڵی مۆدێرنیتە بریتییە لە سۆبژێکتبوونی مرۆڤ و ئۆبژێکتبوونی جیهان .و بەواتایەکی تریش مرۆڤ شوێنی خواوەندی گرتەوە وئەمەش بەرۆڵی خۆی زۆر گۆڕانکاریی گەورەی لەگەڵ خۆیدا هێنا .بەرلەهەرشت خواوەند ،چ وەک گریمانە ،یان سیمبۆل ،یانیش لەرووی باوەڕەوە ،خاوەنی هەموو توانا و خەسڵەتە رەهاکانە :جوانی ،با�شی ،توانایی ،دانایی ،ژیریی... و پێگەی رەهای مەرجەعیەت و مەشروعیەت... و هەموو ئەو پێوەرە رەهایانەن کەتەواوی شتەکانی دەرەوەی خواوەندیان پێدەپێورێت. ئیتر مرۆڤ جێگای خواوەند بگرێتەوە ،بۆخۆی دەبێتە خاوەن ئەو خەسڵەتە رەهایانە .ئەمەش ئەو ئاکامەی لێکەوتەوە کە فەیلەسوفانی رۆشنگەریی پێیانوابوو ،بۆ هەر پرسیارێک تەنیا یەک وەاڵم هەیە ،ئەو وەاڵمەش حەتمەن وەاڵمێکی عەقاڵنییە. بەاڵم هەرزوو .ناکامی ئەو بۆچوونەو بەبنبەست
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
گەیشتنی سەملا .چونکە کاتێک هەر مرۆڤەو هەر الیەنە وەاڵمی خۆی پێ عەقاڵنی بێت ،چۆن وەاڵمە راستەقینەکان بدۆزرێنەوە؟ و ئەو باوەڕە هەڵەیە بووبە زەمینەخۆشکەری سەرهەڵدان وبرەوی بیروباوەڕی ،فاشیزم ،نەژادپەرستیی ،رەواجی دیکتاتۆریی ،تۆتالیتاریزم. مۆدێرنیتە ،کۆمەڵێک ئاکامی لێکەوتەوە. بەجۆرێک کەسەرتاپای ژیانی چ لەڕووی رواڵەتەوە، ویان لەڕووی ناوەرۆک و زهنیەتی مرۆڤەوە گۆڕی. و لەهەندێ بواردا ئەم ئاکامانە وەک دەستکەوت هەڵسەنگێنران .و بۆ پتر رۆشنکردنەوەی بابەتەکە پێویستە ئاماژە بەچەند لەمانەبکەین: -١سکوالریزم :واتا جیاکردنەوەی ئایین لەسیاسەت و سنووردانان بۆ هێزو توانای کڵێساو پیاوانی ئایینی لە کاروباری سیاسەت و دەسەاڵتداری دەوڵەتدا ،ئەمەش بەتایبەتی لەدوای شۆڕ�شی فەرانسە بەلوتکەی خۆی گەیشت، و رەوتی مەزهەب و مەزهەبگەرایی بەگشتی گۆڕی .مەزهەبگەرایی بەجۆرێک پاشەکشەی کرد کە تەنانەت کەشیشان و پیاوانی ئایینیش بەشێوازی جۆراوجۆر کەوتنە دژایەتی کڵێساو دەسەاڵتدارێتییەکەی و الیەنگریی عەقڵگەراییان راگەیاند .کەشی�شی ئەڵمانی توماس مونتزەر )١٥٢٥-١٤٨٩(Thomas Muntzerدەڵێت: (گوێبگرە ئەی مرۆڤی بێبەش ،بۆئەوەی زۆرتر هەڵنەخڵەتێی پێویستە خۆت فێری زانست بکەی)، لەشوێنێکی تریشدا دەڵێت( :کەشیشان نەباوەڕیان بە خواوەندەو نەبە مرۆڤیش .و تەنیا خەمی ئەوان ئەمەیە کەچۆن زێڕو مەدالیای شانازیی پتر بەدەستبخەن) ٧هەروا جیرارد وینستانلیGerrard )١٦٧٦-١٦٠٩( Winstanleyدەڵێت( :کاتێک کە مرۆڤەکان لەئاسمان رادەمێنن ،بەهیوای رزگاری
نوقمی روئیاو خەیاڵ دەبن ،یان کاتێک کەلەتر�سی دۆزەخ و مەرگ هەڵدەلەرزن ،بەرچاوانیان وەها تاریک دەبێت ،کە مەزنایەتیی و پلەی یەکەمینی خۆی لەبیر دەچێتەوە)٨
سکوالریزم بەمەندە دەستی هەڵنەگرت کە ئایین لەدەوڵەت جیاکاتەوە، بەڵکو هەروەک نیچە دەڵێت خواوەندی کوشت و عەقڵگەرایی لەسەر عەرشی خواوەندی دانا. هەرچەند سەرەتا هیواو ئارەزووەکان گەلێک مەزن بوون و ئاستی چاوەڕوانییەکان بەرزبوون، بەاڵم لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا ،دەرکەوت کە ئاستی هیواو چاوەڕوانییەکان لەشوێنی خۆیاندا نەبوون .چونکە ،سکوالریزم بەمەندە دەستی هەڵنەگرت کە ئایین لەدەوڵەت جیاکاتەوە، بەڵکو هەروەک نیچە دەڵێت خواوەندی کوشت و عەقڵگەرایی لەسەر عەر�شی خواوەندی دانا، خواستی بیری مرۆڤ ،لە دۆگما ،و رەهاگەرایی و گشتگیریی رزگاربکات ،بەاڵم بۆخۆی بووە جۆرکی تر لەرەهاگەرایی و دۆگما .عەبدوڵاڵ ئۆجاالنیش سەبارەت سکوالریزم دەڵێت :وەک وشە هەرچەند بەمانای (بەدەر لەئایین) دێت ،بەاڵم چەندە لەناو ئاییندایە ،چەندەش لەدەرەوەیەتی ،یەکێک www.komelge.com
31
NO:26-27 - April 2018
لەتاریکترینی بابەتەکانە .خۆی لەو دیاردەیە پێچا کە بە پۆزێتیڤیزم ناودەبرێت .بەگوێرەی ئەوەی پۆزێتیڤیزم خۆی وەک ئایینی نوێی جیهان راگەیاند. چەندە دەشێت عەملانییەت لەدەرەوەی ئایین بێت؟ ئایینی نوێ بەمانای چی دێت؟)٩
شارنشینی :هەروەک دەزانرێت یەکێک لەبوارەکانی سەرهەڵدانی مۆدێرنیتەیه ئیتر ئەوهەموو جەنگ و وێرانی و قەیرانانەی لەم چەند سەدەی دوایی بەسەر جیهاندا هاتوون، زۆرجار ئۆباڵەکەی خرایە سەر سکوالریزم و وەک کاردانەوەیەکیش لەبەرانبەر شکەستی عەقڵگەرایی مۆدێرنیتە لە جێبەجێکردنی بەڵێنەکانی ،بنیادگەرایی مەسیحی و ئیسالمی و جوویی ...جارێکی تر سەریانهەڵدایەوە .بەواتایەکی تر دەبێ ئاماژە بەم راستییە بکەین کە شکەستی سکوالریزم ،لەجوێکردنەوەی سیاسەت لەمەزهەب نەبوو .وئەمە بۆخۆی دەستکەوتێکی پرشنگداری مۆدێرنیتەیە .بەڵکو ئەو هەموو باوەڕو متمانە دۆگمایانەبوون بەعەقڵ و زانست وتەکنەلۆژیا ،کەپاشان ناڕاستبوونیان سەملاو پرۆژەکە بەناتەواوی مایەوە. -٢شارنشینی :هەروەک دەزانرێت یەکێک لەبوارەکانی سەرهەڵدانی مۆدێرنیتە ،بواری گەشەسەندنی ئابووری و پێشکەوتنی سەنعەت 32
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و تەکنەلۆژیا بوو ،ئەمەش بەرۆڵی خۆی پێویستی بەخڕکردنەوەی ژمارەیەکی زۆر لەمرۆڤ ،یان هێزی کارگەری بەرهەمهێنەر لە شارەکاندا بوو .کەئەمە بووە هۆی مەزبنوونی هەرچی زۆرترو خێرای شارەکان و کۆچکرنی دانیشتوانی گوندەکان بەرەو شار .ئەمەش تەنیا بریتی نەبوو لەخڕکردنەوەی مرۆڤ لەیەک شوێندا کەشارە، بەڵکو بووبەهۆی بەدیهێنانی گۆڕانکاریی لە تەواوی فەرهەنگ و بیرو باوەڕو زهنیەتی مرۆڤەکاندا .شار بەرواڵەتی سیحراوی خۆی کە تا ئەم ساتەوەختەی ئێستاش ئەم رواڵەتە سیحراویەی خۆی لەدەست نەداوە و وەک ناوەندی رۆشنبیری و زانستی و گەشت وگوزار نمایشگای دەستکەتە مەزن و زەبەالحەکانی زانستی تەکنەلۆژیاو بیناسازیی و هاتووچۆ دەبینرێت و هەڵدەسەنگێنرێت. بەاڵم لەهەمان کاتدا ،لێواری مەرگی مرۆڤ و لەناوچوونی بەها ئەخالقیەکان و وێرانی ژینگەشە. رۆماننو�سی مەکسیکی کارلۆس فۆئینتس ساڵی ١٩٩٠لە رۆمانێکی خۆیدا بەناونیشانی کریستۆفەری لەدایک نەبوو ،دەنووسێت: ئێمە ئاومان کوشت ئێمە هەوامان کوشت جەنگەڵەکانمان کوشتن بمرە ئەی شاری لەعنەتی دەبمرە شاری پۆخڵیی ،چاوەڕوانی چی دەکەی١٠ نیچەش دەڵێت( :شاری گەورە ،لێرەیە، تۆ لێرە شتێکی نوێت گیرناکەوێت ،بەڵکو لێرە هەمووشتێکت لەدەستدەدەی)١١ مۆدێرنیتە بەو خەون و خەیاڵە مرۆڤی لە گوندەوە بەرەو شار گواستەوە ،کە گشت ئەو شتانەی لەگوند بۆی نالوێت ئەنجامیان بدات گشت ئەو خواستانەی کە لەوێ بەدەست ناکەون،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
لەشاردا هەڵڕژاون .بەاڵم بێکاریی کە پێشتر لەژیانی گوند نشینیدا چەمکێکی نائاشنابوو، لەشاردا بوو بە الزیمەی کار .واتا لەهەرشوێنێکی شار کار هەبێت ،حەتمەن بێکاریش هەیە .ئەمەش یەکێک لەپارادۆکسەکانی تری مۆدێرنیتەیە. دەستەبەرکردنی کارو خۆشگوزەرانی ،لەپاڵ بیکاریی و هەژاریی و چەرمەسەریی .کۆمەڵێک چەمکی نوێ کە پێشتر نائاشنابوون ،لەژیانی مۆدێرنی شارنشینیدا بوون بەنەخۆ�شی و دیاردەیەکی کارەساتاوی زەبەالح کە ژیانییان لەمرۆڤ کردە دۆزەخ.
بیرۆکراسیی :عەقاڵنیەتی مۆدێرنیتە ،بە پەنابردن و بەکارهێنانی زانست ،ژیانی ئابووریی و کۆمەاڵیەتی وئیداریشی کردە بەشێک لە ژمارەو هاوکێشەی حسابی لەسەرێکەوە شار بووە ناوەندی زانست و مەعریفەو داهێنان .وخەالقیەت .لەسەرێکی تریشەوە بوو بە گۆڕەپانی مافیاگەریی ،بازرگانی مادەهۆشبەرەکان ،ڕەواجی ئەلکۆل ،سێکس، وقومار... مۆدێرنیتەبەبەڵێنیدەستەبەرکردنیبەرابەریی، نێوان ژن وپیاو بەتایبەتی لەبواری کاردا خۆی هەڵدەنایەوە .کەچی پێچەوانەکەی بەدەستهات.
چونکە لەژیانی گوندنشینیدا ،ژن وپیاو لەکاری ئاژەڵداریی ،کشتوکاڵ ،پیشەدەستییەکانی وەک ،ڕستن وچنین ،بەرگدروویی ،پزیشکیدا پێکەوە بواری کاریان لەبەردەستدا بوو .بەاڵم لەژیانی شاردا بۆ یەکەمجار لەدیرۆکدا ،کار ،بەسەر دووجۆری ناوماڵ و دەرەوەی ماڵ دابەشکرا. کاری دەرەوە بوو بەنسیبی پیاو ،هی ناوماڵیش بەسەر ژندا سەپاو ،بۆی بوو بەوقەفەسەی هێشتا لەناویدا زیندانییە. -٣بروکراسیی :عەقاڵنیەتی مۆدێرنیتە ،بە پەنابردن و بەکارهێنانی زانست ،ژیانی ئابووریی و کۆمەاڵیەتی وئیداری�شی کردە بەشێک لە ژمارەو هاوکێشەی حسابی ،و لەگەڵ ئەوەدا کە زۆرکەس پێیانوایە سیستەمی بروکرا�سی تەنیا لە دامودەزگاو ئیداراتی دەوڵەتیدا بوونی هەیە نزیک بەهەمیشەش ئەو پێناسیەی بۆدەکرێت، کە رۆتین و ئەم دەست وئەودەست پێکردن و کات کوشتن و پرۆسەگەلی بی سوودە ...بەاڵم لەراستیدا بروکرا�سی لەتەواوی کۆمەڵگەی مۆدێرندا و بەتایبەتیش رۆڵی بروکراسیی لە ژیانی سیا�سی ،کۆمپانیا بازرگانییەکان ،ساندیکاو پارت وریکخراوەی سیاسیشدا ..جگای باسە. ماکس وێبەر عەقاڵنیەتی بەکلیلی مۆدێرنیتە ناودەبرد ئەمەش پتر لەو دیدەوە کە ژیان بەشێوازی حسابی مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت. عەقاڵنیەت کە بناغەی زانستە لەئابووری سەرمایەداریدا بەئاشکراترین شێوازی خۆی بەرجەستە دەبێت .جگە لەمە وێبەر ،روونی دەکاتەوە کەچۆن سەرمایەداریی لەرێگای بروکراسیەوە هێزی کارگەر رام دەکات وکۆنتڕۆڵی هەموو سەرەپەتەکان دەگرێتە دەست خۆی و لەرێگاوشوێنی تاقیگایی ،حسابی وردی www.komelge.com
33
NO:26-27 - April 2018
سوودوزیان ،لێپرسینەوەو بەدواداچوون ،خۆی دەگەیەنێتە لوتکەی بەدەستخستنی سوودوقازانج. و ئەو پێیوایە کە بروکراسیی بریتییە لە (نموونەیەکی ئایدیالی فەرمانڕەوایی لەسەر بنەمای کۆمەڵە پرەنسیپێکی عەقاڵنی ،لەبەرانبەر نموونە نەریتیی یان کاریزماییەکاندا)١٢
سوپاو هێزی شەڕکەر: مۆدێرنیتە بە ئاواکردنی سیستەمی دەوڵەت- نەتەوە ،و پاشانیش دەستنیشانکردنی سنووری واڵتانی تازە درووستبوو هەروا ،مارشال برێمان سەبارەت بروکرا�سی، دەڵێت( :مودێرن بوون بەواتای ژیانێکی پڕ لە معەماو پارادۆکس ،بەواتای دیلێتی دەستی ئەو ریکخراوە بروکراسیە مەزنانەی توانای کۆنترۆڵ و بگرە وێرانکردنی کۆمەڵگەو بایەخ و ژیانی مرۆڤەکانیان لەبەردەستدایە١٣)... بابەتێکی تر لەم سەردەمەی ئێمەدا کە پەیوەندیی راستەوخۆی بە پر�سی بروکراسییەوە هەیە ،بەکۆمپیوتەرکردنی کۆمەڵگایە ،کەلەرێگای خڕکردنەوەی وردودرشتی زانییارەکان ،لەسەر تاکەکانی کۆمەڵگا ،کار ودەرامەد و مەسرەفیان، هاتووچۆ وپەیوەندییەکان ،حەزوئارەزووەکانیان... و ئاماریی هەرشتێک کەپەیوەندیی بەکۆمەڵگاوە 34
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هەبێت .فەیلەسوفی فەرانسەوی لیوتاریش پێیوایە کە (دەسەاڵتدارێتیی و مەشروعیەتێک کە ئەو دەسەاڵتدارێتییە بەخۆی دەبەخشێت، پەیوەندییەکی تەواوی بە پارێزگارییکردن وگەیشتن بەزانییارەکانەوە هەیە .بەشێوازی جۆربەجۆر بەکۆمپیوتەرکردنی کۆمەڵگا ،هەرچی پتر پەیوەندیی بە کۆنتڕۆڵکردنەوە هەیە١٤). -٤سوپاو هێزی شەڕکەر :مۆدێرنیتە بە ئاواکردنی سیستەمی دەوڵەت-نەتەوە ،و پاشانیش دەستنیشانکردنی سنووری واڵتانی تازە درووستبوو ،سەرەڕای پەرەپێدانی ناسیونالیزم، نەژادپەرستیی و فاشیزم ...مرۆڤایەتی خستە ناو قۆناغێکەوە کە بۆ پاراستنی ئەو سنوورە نوێیانەی مۆرکی پیرۆزیان پێوەلکێنرا و لەپێناو پەرەپێدانی هەستی ناسیونالیستی و نەژادپەرستیی، ئاواکردنی ئەرتەشێکی مۆدێرن ببێتە پێویستییەکی حاشاهەڵنەگر .و ئەمجار وەک چنینەوەی بەرهەمی شۆڕ�شی پیشەسازیی ،وبە پەنابردن بۆ زانست و تەکنەلۆژیای سەردەم مەترسیدارترین و وێرانکەرترین چەکوچۆڵی جەنگیی بوونە ئامرازی شەڕ ..جەنگەکانی یەکەم و دووەمی جیهانی ،جەنگی ڤێتام ،کارەساتی ئەتۆمی هێرۆشیماو ناکازاکی، کیمیابارانی هەڵەبجە ،جەنگەکانی کەنداو ،جەنگی سوریا ...بەشێکن لەو ئاکامەی مۆدێرنیتە لەڕێگای شۆڕ�شی پیشەسازیی و ئایدیۆلۆژیای دەوڵەت- نەتەوە بەدیهێنا .هەروا سوپا ،بووبە ئەڵتەرناتیڤی هەر بنەمایەکی ئەخالقی .و لەجیهاندا کێ خاوەنی زۆرترین و دڕندەترین هێزی شەڕکەر بێت ،پتر دەبێتە خاوەن ماف .و مافدارە راستەقینەکانیش، تەنیا قوربانیدان و چەشتنی ئاکامەکانی ژێردەستیان بە نسیب دەبێت .فەیلەسوفی هۆڵەندی ،باروخ سپینۆزا ،دەڵێت :هەرکەس
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
ئەوەندە خاوەن مافە کە توانای بەسەردا بشکێت، و پاشان دەڵێت :مافی هەر کەسێک لەرێگای تواناکانییەوە دەستنیشاندەکرێت ...دواتریش بەلێکدانەوەیەکی سەیر مەشروعیەت بەو بۆچوونەی خۆی دەبەخشێت و دەیبەستێتەوە بە خواوەندو پێیوایە کە خواوەند لەبەرئەوە مافدارە چونکە خاوەن توانایە ،و دەڵێت :مافی خواوەند بەسەر تەواوی شتەکانەوە لەتوانای رەهای ئەوەوە سەرچاوەدەگرێت١٥.
سوپا بوو بەهێزی مۆنۆپۆلکردن و بەرفراوانکردنی دەسەاڵتدارێتی ئابووریی و پاراستنی گەرموگوڕی بازاڕی سەرمایەداریی لەمەبەوالوەتریش سوپا بوو بەهێزی مۆنۆپۆلکردن و بەرفراوانکردنی دەسەاڵتدارێتی ئابووریی و پاراستنی گەرموگوڕی بازاڕی دەستەبەرکردنی و سەرمایەداریی هەژموونگەراییەکەی. هەرلەبەر ئەمەشە کە ئۆجاالن دەڵێت: بەو سیفەتەی شۆڕ�شی پیشەسازیی ئامرازێکی هەژموونگەرایی ئایدیۆلۆژی ،سیا�سی و سەربازییە تا لەچوارچێوەی یەکپارچەیی مێژوویی و کۆمەاڵیەتی دەرکی پێنەکرێت ،تێگەیشتنێکی تەواو
و کاماڵنەی سەردەمەکەمان مەحاڵە .بۆ تێگەیشتنی ئەو راستییە تەنیا کۆکردنەوەی پوختەی ئاماری ئەو شەڕانە بەسە کە لەناو کۆمەڵگاکان ،و نێوان کۆمەڵگاکان رێگای لەپێش کردۆتەوە ،یان دژ بەژینگە دەستی پێکردووە .حەقیقەتێکی ئاشکراو حاشاهەڵنەگرە کە لەهیچ سەردەمێکی مێژوویی و کۆمەڵگادا ئاماری شەڕ بەوئاستە نەگەیشتووە، کەلەسەر بنەمای شۆڕ�شی پیشەسازیی هاتۆتە ئاراوە١٦ . -٥مەسرەفگەرایی :لەسەردەمی مۆدێرنیتەدا مەسرەفگەرایی بوو بە سیستەمێکی کۆمەاڵیەتی ئابووریی ،کەلەرێگای هاندان و مۆتیڤبەخشین بەخەڵک بۆ ساخکردنەوەی هەرچی زۆرتری کااڵ بازرگانییەکان بەسەریاندا بێ لەبەرچاوگرتنی سوودو پێویستییان ،برەوی پێ بەخشرا. مۆدێرنیتە لەرێگای پایە سەرمایەدارییەکەیەوە، بایەخی هەرشتێکی بەپارە بەستەوە .دووچەمکی باش وخراپ ،سوودو زیان ،خۆش وناخۆش... واتاکانیان لەسوودو قازانجی مادیدا دەبینرێنەوە. چەمکی کاتیش بەسەر بەسوودو بێ سوود بەوجۆرە دابەشکرا کەئایا هیچ دەستکەوتێکی مادی تێدا بەدیهاتووە یان نا؟ فەیلەسوفی ئەمریکایی بنیامین فرنکلین دەڵێت: (کەسێک کە هەر رۆژ بەرابەری بایەخی چوار پنس کاتی خۆی بەهەدەر داوە ،بەرەبەرە ئیمتیازی سەد لیرەی سترلینگی لەدەستداوە١٧). هەروا دەڵێت( :ئەگەر پیاوێک بیت ،کە هۆش وژیریت الی هەمووان ناسرابێت ،ئەوە کاتێک دەبێت کەبتوانی لەساڵێکدا ،لەشەش لیرە سوودی سەد لیرە بەدەستبخەی١٨). مەسرەفگەرایی تەنیا بریتیی نییە لەخەرجکردنی پارە ،بەڵکو بۆتە فەرهەنگێک ،کە کەسایەتی www.komelge.com
35
NO:26-27 - April 2018
مۆدێرن ،خەڵکی ئازاد دەکات ،تا بیر لەئامانجی جۆربەجۆر بکەنەوە. بەاڵم کاتێک ئەو خەڵکە دەبنە دیلی تەکنیک و تەکنەلۆژیا ،ئەو ئامانجانە رەنگەکانی خۆیان لەدەستدەدەن، مرۆڤەکان ،چۆنیەتی چیژوەرگرتنیان لەژیان، داوەرییەکانیان ،چۆنیەتی پەیوەندییەکانییان بەخەڵکانی دەوروبەری خۆیان ،ژیان ومەرگ لەسەری جیهانبینییەکەشیان وتەواوی بنیاتدەنرێت. ڤێلیپ سامپسون دەڵێت( :ئەم کولتوورە سەقامگیربێت، هەرکە مەسرەفییە، جیاوازخوازیی تێدا نییەو لەوێدا هەرشتێکی وەک: واتا ،حەقیقەت ،و زانست ...هەموو دەبن بە کەلوپەلی مەسرەفیی١٩). ئەگەر ژیان وگوزەرانی خەڵکی باشووری کوردستان بەر لەقەیرانی ئابووریی و لەسەردەمی یاریکردن بەپارەدا وەک نموونە وەربگرین، دەبینین چۆن ئەو بەشە خەڵکەی لەنیعمەتی نامەشروعی دەسەاڵتدا نوقم بووبوون ،بەشێوازی خەرجکردنی پارە و بەفیڕۆدان وفڕێدانی خۆراکی 36
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
زۆر و کڕینی کەلوپەلی لوک�سی ناوماڵ و زوو زوو گۆڕینی ئەو کەلوپەالنە ،کە زۆرترینیان لەخراپترینی جۆرەکان بوون کە کۆمپانیا تورکییەکان بەسەر خەڵکدا ساخیاندەکردەوە، و بەکرێگرتنی کارەکەری بێگانە ...تێدەگەین کە چما گەندەڵی بەو ئاستەگەیشت .وتێدەگەین کە چۆن بەشێکی زۆر لەخەڵک بە رێنوێنی دەسەاڵت، هەموو جێژو ئامانجێکیان لەبیرکردوو ،ئەخالق، ونیشتمانپەروەریی ،و ئازادیی وئابڕومەندیی خۆیان بە پارەو مەسرەفگەراییەوە بەستەوەو تەنیا بۆئەوەی مەدالیای مۆدێرن بوون بەبەرۆکی خۆیانەوە هەڵواسن ،تەنانەت ئەگەر بەبایەخی پووکبوونی تەواوی ناوەرۆکیشیان بووبێت، پەنایان ،بۆ پۆخڵترین کار برد. (مۆدێرن ،خەڵکی ئازاد دەکات ،تا بیر لەئامانجی جۆربەجۆر بکەنەوە .بەاڵم کاتێک ئەو خەڵکە دەبنە دیلی تەکنیک و تەکنەلۆژیا ،ئەو ئامانجانە رەنگەکانی خۆیان لەدەستدەدەن ،و لەتاریکیدا بزر دەبن .بەمجۆرە زەمینە سازدەبێت کە مەسرەفگەرایی بۆخۆی ببێتە ئامانج٢٠). ئەمە نەک تەنیا بۆ ئێرەو ئەوێ بەڵکو فەرهەنگی مەسرەفگەرایی ئاکامێکی سروشتیی مۆدێرنیتەی سەرمایەدارییەو هەر لەدەستپێکەوە وەهابووەو لەسەردەمی پۆست مۆدێرنیتەشدا نەک هەر پاشەکشەی نەکردووە ،بەڵکو وەها پەرەی سەندووە کەبۆتە پێناسەو ناسنامەکەی. و(ئەگەر پۆست مۆدێرنیتە واتایەکی هەبێت ئەوە مەسرەفگەراییە٢١). -٦بە کااڵکردنی زانست :لە مۆدێرنیتەدا، ئامانجی زانست لەوەی لە خزمەتی مرۆڤایەتیدا بێت ،وەک هەر کااڵیەکی بازرگانی بەسوودو قازانجی بازاڕەوە بەسترایەوە .و لەسەرێکەوە زۆرترینی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
مۆدێرنیتە ،وەک چەمکێکی نێگەتیڤ و زیانبەخش و وێرانکەر و تاریک هەڵدەسەنگێنرێت پێشکەوتنە زانستییەکان ،سەرەتا لەبواری نیزامیی و زانستەکانی شەڕدا بەکارهاتن .وتەنیا کاتێک ئەم دامودەزگایانە ،لەمانە تێر بوون و جۆری نوێتریان داهێنا ،ئەمجار کۆنەکانیان خستە بازاڕ. لەمانە دەتوانین ئاماژە بە ،کۆمپیوتەر ،ئێنتەرنێت، سیستەمی جی .پی� .سی ،لێزەر ...وگەلێکی تر بکەین. هەروا ،سەبارەت بە بەکااڵکردنی زانست نموونەکی زۆر واتادار لەئارادایە ،ئەویش نەخۆشیە دەگمەنەکان()Quastionable diseases ە .لەجیهاندا چەند جۆر نەخۆ�شی هەن ،کە ژمارەیان لە ٧٠٠جۆر تێپەڕدەکات و لەکۆدا نزیکەی ٪٧ دانیشتوانی زەوی دووچاری ئەم نەخۆشیانەن، ئەمەش وەک نەخۆ�شی بوونی جومگەکان بە ئێسقان ،نەخۆ�شی پێکەنین ،و نەخۆشیەکانی تری ناسراو ،بە برۆفیریا ،بروجیریا ...و هیتر و لەبەر ئەوە پێیاندەگوترێت دەگمەن ،چونکە لەچاو نەخۆشیەکانی تردا ژمارەیەکی کەم لەخەڵکی توو�شی ئەم نەخۆشیانە دەبن .بەواتایەکی دیکە بازاڕی فرۆشتنی داودەرمانی ئەم نەخۆشیانە کەمەو لەئاستێکی زۆر نزمدا مەسرەف دەبن. لەبەر ئەمە نە توێژینەوەیەکی ئەوتۆ بۆچارەسەریی ئەم نەخۆشیانە ئەنجام دەدرێت و نەبەگشتی گرنگی بەو کەسانە دەدرێت کە توو�شی ئەمجۆرە
نەخۆشیانە دەبن .لەم نموونەیەوە ئەم راستییە ئاشکرادەبێت ،کە مۆدێرنیتە چ سیستەمگەلێکی بێئەخالقی ئاواکردووە و هەروا چۆنیش زانستی کردووە بەکااڵ. دوو دیوی مۆدێرنیتە: هەموو دەزانین کە لەکاتی لێدوان سەبارەت مۆدێرنیتە ،هەرچەند وەک چەمکێکی نێگەتیڤ و زیانبەخش و وێرانکەرو تاریک هەڵدەسەنگێنرێت، بەاڵم پێشکەوتن و دەستکەوت وگەلێک دیوی روناکیش جێگای باسن .یەکەمین شتێک کە لەمڕووەوە سەرنجی دەکەوێتە سەر ئەمەیە کە مۆدێرنیتە بیروباوەڕی رەخنەگرانە�شی هێنایە کایەوە .کە ریشەکەی بۆ فەیلەسوفی ئەڵمانی ئێمانۆئێل کانت ( )١٨٠٤-١٧٢٤دەگەرێتەوە. هەروا بیروباوەڕی رۆشنگەریی کە بەرهەمی فەیلەسوفانی وەک ڤۆلتێر ،دیدرۆ ،داالمبەر ...بوو، پرۆژەی خەبات دژی ژێردەستیی و چەوسانەوە و کۆت وبەندەکان ،ولەپێناو ئازادیی مرۆڤی پێشکەشکرد .وپشتیوانیان لە چەمکەکانی وەک: عەقڵی کۆمەڵ ،وکۆمەاڵیەتی و خۆسەریی مرۆڤ کرد .هەروا خودی پیشەسازیی کە بێ ئەو ناکرێ بیر لەمۆدێرنیتە بکرێتەوە ،ئاکامە ئەرێنییەکە�شی نکوڵی ناکرێت .ئەوەتا ئۆجاالنیش دەڵێت( :هیچ گومانێکی تێدا نییە ،کە هەم سەرمایەداریی و هەمیش دەوڵەت -نەتەوە پیشەسازبوونیان کردووە بە ئایین .و ئیندوستریالیزم گوزارشت لەو واقیعە دەکات .بەاڵم پیشەسازیی دیاردەیەکی کۆمەڵگایی -مێژوویی هێندە گرنگە کە ناشێت بۆ مۆدێلی مێتۆدی ئیندۆستریالیزم داببەزێنرێت. لەو بەردەی مرۆڤی سەرەتایی بەدەستیەوە گرت تا دەگاتە بۆمبی ئەتۆمی ،کە کۆمەڵگای مرۆڤ www.komelge.com
37
NO:26-27 - April 2018
درووستی کردووە راستی پیشەسازیی جێگای باسە. پیشەسازیی پۆلێنێکە بەقەدەر مێژووی کۆمەڵگا کۆنەو تا کۆمەڵگا هەبێت ئەویش بەردەوام دەبێت. بەبێ ئەو ناکرێ بیر لەکۆمەڵگاو مێژوو بکرێتەوە)٢٢ هەروا ئۆجاالن سەبارەت ئەو هەموو داهێنانە فیکریانەش ،کە لەسەردەمی مۆدێرنیتەدا لەئەوروپا بەدیهاتن ،زانست ،وفەلسەفە وهونەرو ئەدەبیات ..هەم لەرووی بایەخ و هەمیش لەرووی مەودایەکەیەوە بەجیهانیی ناوی دەبات و دەڵێت: (بەڵگەنەویستە شۆڕ�شی هزریی کە لە ئەوروپا تەقیەوە بەهایەکی مرۆڤایەتی تەواوی جیهانە٢٣). بەاڵم ئۆجاالن ،جارێکی تر دەگەڕێتەوە سەر پۆزێتیڤیزم ،و دەشزانین کە پۆزێتیڤیزم، ئەو باوەڕەیە کە زانستەکۆمەاڵیەتیی وتەواوی فۆرمەکانی توێژینەوەی فەلسەفی ،لەڕێگای زانستە سروشتییەکانەوە تاوتوێ دەکات ،و گشت تیۆریی و چەمکە بایەخیەکان بەپوچ وبێواتاو میتافیزیک.. لەقەڵەم دەدات وخۆی بەو شتانەوە خەریک دەکات کە لەجیهاندا شیاوی پێوان و ئەندازەگرتنن. لەوێدایە کە ئۆجاالن پۆزتیڤیزم بەجەهالەتی هاوچەرخ ناودەبات .چونکە لەکاتێکدا مرۆڤ رووبەڕووی ئەم هەمو پرسیارە زانستیی و نهێنییە ئاڵۆزانەی ژیان وهەبوونە ،پۆزێتیڤیزم وادەزانێت جیهان و ژیانی وەک تۆپێک لەناو مشتدایە ودەڵێت: (کوانتۆم و گەردووننا�سی هێشتا دوا گوتەی خۆیان نەگووتووە ،هەرچی ژیانە هیچ شیکارنەکراوە. تەنانەت دەرک بە نهێنییەکە�شی نەکراوە .هەربۆیە شایستەی گوتەی جەهالەتی هاوچەرخە)٢٤. کەواتە لەهەر لێدوانێکدا لە مۆدێرنیتە ،ئێمە رووبەرووی دوو دیو ،بەڵکو دوو جۆر مۆدێرنیتەین. زۆربەی جارەکانیش بۆجیاکردنەوەی ئەم دووجۆرە لەیەکتر ،دیوە تاریک و وێرانکەرەکەی، 38
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مۆدێرنیتەش بوو بەدووبەش ئەمەش لەئاکامی لەدەستدانی ئەو باوەڕو متمانەیە بە کۆمەڵگەی بورژوازی سەبارەت ئازادیی، عەدالەت ،وبەرابەریی بە مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی ناودەبرێت .بەاڵم ئایا لەبەرانبەر مۆدێرنیتەی سەرمایەدارییدا، جۆرە ناسەرمایەدارییەکە�شی بوونی هەیە؟ لەگەڵ ئەوەدا کە هەر لە سەرەتاوەو هەمیشە یەکێک لەپایە بنەڕەتییەکانی مۆدێرنیتە، سەرمایەداریی بووە .بەاڵم ناسین وبەکارهێنانی چەمکی مۆدرنیتەی سەرمایەداریی ،کاتێک هاتە ناوناوان کە لەسەدەی نۆزدەهەمدا چینی کارگەریی پیشەسازیی بەدیارکەوت و بزووتنەوەی سوسیالیستی سەریهەڵدا .مۆدێرنیتەش بوو بەدووبەش ئەمەش لەئاکامی لەدەستدانی ئەو باوەڕو متمانەیە بە کۆمەڵگەی بورژوازی سەبارەت ئازادیی ،و عەدالەت ،وبەرابەریی ...و شکەسیهێنان لەو وادەو بەڵێنانەی بەخەڵکی دابوو .کاتێکیش شۆڕ�شی ئۆکتۆبری ١٩١٧بەسەر روسیای قەیسەریدا سەرکەوت ،ومژدەی لەناوبردن و ستەم وچەوساندنەوەی سەرمایەداریی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
بەخشیەوە ،مۆدێرنیتەکە�شی رەتکردەوە .بەاڵم بۆ ئەوەی خۆی لەسەنگەربەندیی ودژایەتیکردنی مۆدێرنیتە وەک چەمکێکی گشتیی بپارێزێت ونکوڵیکردن لەدەستکەوتە باشەکانی نەکات، مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی وەک جۆرێکی جیاواز لە خودی مۆدێرنیتە لەناو ئەدەبیاتی فەلسەفی و سیاسییدا چەسپا .هەرچەندە نکوڵی لە ئاکام وکارییگەرییە باشەکانی شۆڕ�شی ئۆکتۆبری١٩١٧ ناکرێت ،بەاڵم سوسیالیزمی ئاماژەپێکراو نەیتوانی لەبەرانبەر وادەوبەڵێنەکانی خۆیدا وەفاداربێت وببێتە ئەڵتەرناتیڤی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی. وپاشان لەرێگای سیستەمی دەوڵەت -نەتەوەوە بۆخۆ�شی هەر بووە بەشێک لە مۆدێرنیتەی
بیرمەندان لەپێداچوونەوەو هەڵسەنگاندنی مۆدێرنیتە، بەو ئاکامە گەیشتن، کەمرۆڤی مۆدێرن هەلومەرجێکی بۆخۆی بەدیهێناوە کەرووبەرووی قەیرانی گەورەو بێوێنەی کردۆتەوە سەرمایەداریی. جگە لەمجۆرە دابەشکردنەی مۆدێرنیتە، شێوازێکی تریش هەیە کە پتر لەبوارەکانی ئەدەب و هونەردا بەرجەستەبوو .و بەرەخنەگرتن
و رەتکردنەوەی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی بەتایبەتی لەبواری زانست و سیاسەتدا، هاتە مەیدان کە پاشان بە مۆدێرنیزم ناسرا. و لەبواری بیرو فەلسەفەشدا تا دەهات پتر رووبەڕووبوونەوەو رەتکردنەوەی مۆدێرنیتە جێگای باس دەبوو .بەتایبەتیش رۆڵ وکارییگەریی تەکنەلۆژیا .چونکە تەکنەلۆژیا لەسەردەمی مۆدێرنیەدا واتا یۆنانییەکەی خۆی لەدەستدا، لەوەی بریتی بێت لەئامرازێک بۆدابینکردنی پێداویستییەکانی مرۆڤ .بەڵکو تەکنەلۆژیا وای لەمرۆڤ کرد لەدیدێکی ترەوە جیهان وسروشت وهەبوون ببینێت .هەرلەبەر ئەمە تەکنیک و تەکنەلۆژیا بوون بە بابەتی فەلسەفە. بیرمەندان لەپێداچوونەوەو هەڵسەنگاندنی مۆدێرنیتە ،بەو ئاکامە گەیشتن ،کەمرۆڤی مۆدێرن هەلومەرجێکی بۆخۆی بەدیهێناوە کەرووبەرووی قەیرانی گەورەو بێوێنەی کردۆتەوە ...ئابووری دراو ،دیموکرا�سی لیبرالیستیی ،پەرەسەندنی جیهانی پیشەسازیی ...ئاکامێکیان لێکەوتۆتەوە کەنەخۆشیە ئەخالقیەکان و الوازبوونی فەرهەنگیی لێ بەرهەم بێت ،وکۆمەڵگە بەتەواوی فەرهەنگی خۆی لەبیر بکات ،بێ فەرهەنگیی رەواج پەیدا بکات .وهەڵپەو خولیای خۆشگوزەرانی مادی زیادەو بێسوود ،شوێنی بایەخە بااڵکانی مرۆڤایەتی گرتەوەو مرۆڤ لەخۆی بوو بە نامۆ وبێگانە .و دیارترین فەیلەسوفێکیش کە بەم دیدە رووبەرووی مۆدێرنیتە بووەوەو ناوەرۆکەکەی هەڵتەکاند ،فەیلەسوفی ئەملانی فریدریک نیچە بوو. نیچە تەواوی رەوت و پرۆسە ودامودەزگا مۆدێرنەکانی وەک دیموکرا�سی لیبرالیستی، رۆمانتیزم ،مرۆڤگەرایی ،سوسیالیزم ،دەوڵەت- نەتەوە ...لەرووی ماهیەتەوە بەبەشێک www.komelge.com
39
NO:26-27 - April 2018
نیچە مەسیحیەت وەک رەوتی تۆڵەسەندنەوەی مرۆڤە کۆیلەو الوازەکان لە جیهان و مرۆڤایەتی هەڵدەسەنگێنێت لەمەسیحیەت دەزانێت .پاشان ئەم باوەڕەی خۆی بەدوو جۆر ئەخالقەوە دەبەستێتەوە: ئەخالقی مرۆڤە بااڵکان ،وئەخالقی مرۆڤەکۆیلە و الوازەکان .و پێیوایە ئەخالقی مەسیحیەت هی مەسیحیە کۆیلەکانە .چونکە کاتێک حەزرەتی عیسا بۆ وەعزو ئامۆژگاریی چووە سەر کێوێک و رایگەیاند کە (الوازو بێتواناکان دەبنە میراتگریی زەوی) ئاماژەیەکە بەم راستییە. ودەشڵێت( :روح ئەلقودس و شاسوارەکانی بۆ هەرشوێنێک راسپێردران هەمیشە گەلەی بزن و قازو کاڵفام وگەوجان ،پێشڕەوانیان بوو)٢٥ ئەوەش کە تائێستا لە ملمالنێی نێوان ئەخالقی بااڵو ئەخالقی الوازییدا ،روویداوە ،ئەمەی دووەمیان سەرکەوتنی بەدەستهێناوەو مۆدێرنیتەش خۆی لەم جۆرە ئەخالقەدا دەبینێتەوە .بەواتایەکی دیکەش لەنێوان دوو جۆر ئەخالقدا کە یەکێکیان بریتییە لەخواستی ژیان ،و ئەوی تریشیان خواستی دەسەاڵت .کە ئەوەی تائەمڕۆ سەرکەوتن و بااڵدەستی بەدەستهێناوە خواستی دەسەاڵتە، ئاکامەکە�شی ئەم دۆزەخەیە کە لەرێگای مۆدێرنیتەکەیەوە ،ئاواکراوە. هەروا نیچە مەسیحیەت وەک رەوتی 40
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تۆڵەسەندنەوەی مرۆڤە کۆیلەو الوازەکان لە جیهان و مرۆڤایەتی هەڵدەسەنگێنێت و پێیوایە بەرهەمی ئەو تۆڵەسەندنەوەیەش سزادانی مرۆڤ خۆیەتی ودەڵێت ( :ئەوان ناویان لەرکەبەرو شکەنجەکەری خۆیان ناوە خواوەند .و ئەمەیە خواپەرستی قارەمانانەی ئەوان .ئەوان لەپێناوی دەربڕینی عەشق بۆ خواوەندی خۆیان جگە لە لەداردانی مرۆڤ رێگایەکەی دیکە نازانن٢٦). هەروا نیچە سیستەمی دەوڵەت -نەتەوەش، بەزمانێکی شاعیرانەی بەرز شیدەکاتەوەو دەڵێت: (گوێم بۆ شل کە تا دەربارەی مەرگی میللەتان بدوێم .دەوڵەت ،ساردترین بوونەوەرێکە لەمیانی دێو ودرنجە ساردو ناقۆاڵکاندا .چونکە دەڵێت: (من)ی دەوڵەت هەمان میللەتە .بەوپەڕی توانایەوە درۆ دەکات٢٧). لەم ناوەدا بەدرێژایی سەدەکانی رابردوو، و تائەمرۆش ئەم مشتومڕو گفتوگۆیە لە ناو بیرمەندو فەیلەسوفانی جیهاندا هەیە ،کە ئایا ئاکامی مۆدێرنیتە بەکوێ دەگات .و ئایا مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی تەواوی دیرۆکی مۆدێرنیتەی بەسوودی خۆی یەکالیی کردۆتەوەو لەم ناوەدا هیوایەک بەداهاتووی مرۆڤایەتی نەماوە؟ یانیش نەخێر جیهان و دیاردەو رووداوەکانی هەموو رەش یان سپی نین و توانای لەبن نەهاتووی مرۆڤ، لەئاکامدا شکەست بەستەم و هێزی وێرانکەری جیهان و ژینگە دەهێنێت؟ هەژموونگەرایی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی و ئاستی ستەم و چەوساندنەوەو وێرانکاری و تێکوپێکدانی ژینگەو ئەوهەموو جەنگ و ئاڵۆزیانەی تەواوبوونیان بۆ نییە ...بە رادەیەکە کە هەندێ پێیانوایە جیهان گەیشتۆتە خاڵی کۆتایی و ئاخرزەمان .وهەندێجار بێهیوایی بەئەندازەیەک
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
دەبێت ،کەئەمانە جگە لەخۆبەدەستەوەدان چارەیەکی تریان بەمێشکدا نایەت .مێشێل فۆکۆ لەسەروبەندی رووداوەکانی پەیوەستەی بزووتنەوەی خوێندکاری و کارگەریی ساڵی ١٩٦٠ لە فەرەنسا دەڵێت( :خۆڕاگریی لە بەرانبەر بێعەدالەتیدا چ سوودێکی هەیە کاتێک تەنانەت خەونەکانمان سەبارەت ئازادیی تەنیا ئەڵقەیەکی تر بخاتە سەر ئەو زنجیرەی دەست و پێی ئێمەی بەستووە؟) ٢٨هەروا لەشوێنێکی تردا دەڵێت( :ئێمە هەموو هەروەک زیندانییان ،لەژێر چاوەدێریی دەسەاڵتداین ،لەهەمانکاتدا بەبەندکردنی خۆمان لەکۆمەڵگادا هاوکاریی دەکەین ،ولەم لێکدانەوەیەدا مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی هۆشیار، چاالک و تەنانەت شۆڕشگێریش لەراستیدا بەتەواوەتی مردووە٢٩).
مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی جیهانی لەمرۆڤایەتی کردۆتە دۆزەخ لەبەرانبەر ئەم بێهیواییەدا کەسانێکیش هەن کە مێشێک میوانییان نییە ،هێشتا باوەڕیان وایە، کە ئەم سیستەمی حوکم و دەسەاڵتدارێتییە هیچ عەیبێکی نییە .و تر�سی تێکدانی ژینگەش، پروپاگەندە و لەباشترین حاڵەتیشدا بە بۆچوونێکی گەوجانە ونالۆژیکمەندانەی دەزانن. لە دۆنالد ترامپ دەگێڕنەوە ،کاتێک لە پەنجەرەی ژوورەکەیەوە لەکاتی بەفرباریندا سەیری دەرەوەی کردووە ،گووتوویەتی ،سەیری ئەو قسەیە چەندە
بێواتایەو ئەوانە چەندە گەوج و نەزانن کە دەڵێن: پلەی گەرمی زەوی بەرەو هەڵکشان چووە!! .جگە لەویش زۆرکەسانێک لە رۆژگاری ئەمڕۆدا، کە بە پۆست سەنعەتی دەناسرێت ،بەوپەڕی متمانەبەخۆوە هێشتا پێێانوایە تەکنەلۆژیای مۆدێرن ،بێ لەبەرچاوگرتنی ئاکامەخراپەکانی، بەسەر گشت گرفتەکاندا سەردەکەوێت .دیڤید الیۆن دەڵێت( :چیرۆکی سیستەمی پۆست سەنعەتی ،و کۆمەڵگای زانیارییەکان ،چیرۆکێکی پڕاوپڕ باوەڕە بە پێشکەوتن .لەم چیرۆکەدا پشت بەو گریمانەیە دەبەسترێت ،کە تەکنەلۆژیای نوێ ئاکامی باشتربوون و گەشەسەندن دەدات بەدەستەوە .گەلێک لەسەر ئەم باوەڕەن، کەتەواوی بەشەکانی جیهان سەرئەنجام سوود لەم تەکنەلۆژیایە وەردەگرێت ،و کەئەگەر تەنیا یەک دانە خۆخەڵەتاندنێکی نیوکۆلۆنیالیزمی بێرەحمانە لەئارادابێت ،ئەوە ئەمەیە)٣٠ بەاڵم ئایا لەنێوان بێهیوایی و خؤشخەیاڵیدا، چارەیەکی ترمان نییە؟ لەگەڵ ئەوەدا کەمۆدێرنیتەی سەرمایەداریی جیهانی لەمرۆڤایەتی کردۆتە دۆزەخ ،بەاڵم مەگەر بۆ خۆشخەیااڵن ،دەنا بۆ موریدانی خۆ�شی نەیتوانیوە بیکاتە بەهەشت. نیچە ،هیوایەک لەم سیستەم و فەرهەنگەدا نابینێت ،بەاڵم بەهیوایەکی مەزنەوە بۆ ئایندەیەک دەروانێت ،کە مرۆڤی بااڵ بێتە کایەوە .ئەو ،مرۆڤی ئەمڕۆیی بە پردو رێگاو گوزەرگایەک دەزانێت، نەک مەبەست وئامانج .بەڵکو مەبەست وئامانج خوڵقانی هەمان مرۆڤی بااڵیەو مرۆڤی ئەمرۆیی لەنێوان ئاژەڵ (مەیمون) ،کەلەمیانی پرۆسەی پەرەسەندنەوە بەمرۆڤی ئەمرۆیی گەیشتووە، مرۆڤی ئەمرۆییش لەرێگای پرۆسەیەکی ترەوە www.komelge.com
41
NO:26-27 - April 2018
بەمرۆڤی بااڵ دەگات .ودەڵێت( :لێرەدابوو واژەی مرۆڤی بااڵم بەدەست خست ،بەو باوەڕە پتەوە گەیشتم کە مرۆڤ بوونەوەرێکە ناچار کەدەبێ لەوەوە پەیدا ببێت ،پێش خۆی بکەوێتەوە .مرۆڤ پردە ،نەک مەبەست رێگایەکە شادکامە لەنیوەڕۆو ئێوارانی خۆیەوە بە سپێدەیەکی نوێ دەگات٣١). نیچە �سێ خەسڵەتی هەرە خراپ لەمرۆڤی مۆدێرندا دەستنیشاندەکات ،کەبریتییە لە: هەوەسبازیی ،دەسەاڵتخوازیی ،وخۆپەرەستیی... کە بێگومان مرۆڤەبااڵکان لەم خەسڵەتانە بێبەرین. هەرلەبەر ئەمەشە مرۆڤی بااڵ لەگەڵ مرۆڤی ئەمرۆیی بەرابەر نین .ئەمڕۆ زەلیلی و ترسنۆکی و تەمبەڵی و بێ ئیرادەیی ،بەسەر مرۆڤایەتیدا زاڵە کەهەرگیز لەگەڵ ئازاو قارەمان و شکۆمەند وچاالکدا بەرابەر نیە .ئەو وێران دەکات .ئەم بنیات دەنێت .ئەو وێڵی دەسەاڵتە .ئەم وێڵی ژیان .ودەڵێت: (نامەوێت ،من بە الیەنگریی بەرابەری بزانن، چونکە دادگەریی فێری کردووم کە مرۆڤەکان بەرابەر نین ،پێویستیشە کە بەرابەر نەبن، وجگە لەمە ناتوانم شتێکی تر بڵێم ،چونکە دەنا عەشقی من بۆ مرۆڤی بااڵ ،تەنیا دەبێتە بانگەشەو ئارەزوو٣٢). لەئاکامدا زەردەشت (زەردەشتی نیچە)، مژدەهێنەری ئایندەیەکی روونە .کەسایەتی زەردەشت لەبیری نیچەدا ،نەحەزرەتی عیسایەو نە مەهدی .نە شوانی رانەمەڕەو نە کەسایەتییەک کەخوازیاربێت لەبەردەمیدا چۆکدابدەن .بەڵکو ئەو کەسایەتییەیە کەهاواردەکات مرۆڤ (مرۆڤی زەلیل) ئەو شتەیە کەدەبێ بەسەریدا زاڵ بیت. وهەرکەس لەم پێناوەدا بمرێت ئەوە مەرگی شەرافەتمەندانەو دلێرانەی هەڵبژاردووە. هەروا نیچە هەم جیهانی غەیبی و هەمیش 42
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
جیهانی مۆدێرنیتە رەتدەکاتەوە چونکە هەردوو مرۆڤایەتیان بەرەو پووچگەرایی (نهیلیزم) بردووە، و سیستەمی بەر لەمۆدێرنیتە بەنکوڵیکردنی ئەم جیهانەو مۆدێرنیتەش بەرەتکردنەوەو پشتگوێخستنی بایەخە بااڵکانی مرۆڤایەتی جیهانیان نوقمی تاریکی پووچگەرایی کرد. عەبدوڵاڵ ئۆجاالنیش لە کاتێکدا ستای�شی نیچە دەکات ،نەک تەنیا بەرچەشکێن بەڵکو بەتاکە فەیلەسوفێکی دەزانێت ،کە بەقوڵترین شێواز رەخنەی لەمۆدێرنیتە گرتووە وبۆخۆ�شی لەکاتێکدا چەمکی مۆدێرنیتەی دیموکراتیک لەبەرانبەر مۆدێرنیتەی سەرمایەدارییدا بەکاردەهێنێت، بەمۆرک ومێتۆدی خۆشیەوە رەخنە وشیکاریی وپێشنیارەکانی وەک پرۆژەیەکی تۆکمە دەخاتە روو .ولەکاتێکدا نیچە ئەوروپا بەناوەند دەگرێت و دەیکات بەخەمی سەرەکی خۆی ،لەبیری ئۆجاالندا مرۆڤی خۆرهەاڵتی ناوین ئەو پێگەیە داگیردەکات. نیچە لەرێگای زانستی زیندەوەرناسییەوە، بەتەمای سروشتە ،تالەمیانی پرۆسەی پەرەسەندنەوە ،چۆن مرۆڤی لەمەیموونەوە بەمرۆڤی ئەمڕۆیی گەیاند ،مرۆڤی ئەمرۆییش بگەیەنێتە پلەی مرۆڤی بااڵ ،ئۆجاالنیش لەکاتێکدا ئەم باوەڕە رەتناکاتەوە ،بەاڵم بۆخۆی لەرێگای سیاسەت و کۆمەڵناسیی دیموکراتیکەوە ،پرۆژەی چارەسەریەک دەخاتە روو ،کەهەر لەشێوازی مرۆڤەبااڵکەی نیچە ،ئەویش پێویستی بەمرۆڤێکی بااڵیە .وهەرچەندە ئم مرۆڤەبااڵیەی ئۆجاالن لەڕووی خەسڵەتەوە هەمان مرۆڤی نیچەیە، و بوێرو لەخۆبردوو ،وقارەمانە ..بەاڵم ئەو راناوەستێت تا سروشت و دیرۆک بیخوڵقێنن، بەڵکو بۆخۆی دەیخوڵقێنێت .مرۆڤی بااڵی ئۆجاالن ،ئەو مرۆڤەنییە کەبەمەرگی مرۆڤی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
ئەمرۆیی لەدایک ببێت ،بەڵکو مرۆڤە بااڵکە دەتوانێ هەربۆخۆی بێت .ئیتر ،چ بمرێت یانیش هەلی بەردەوامی ژیانی بۆ هەڵبکەوێت ،دەتوانێ ببێتە ئەو مرۆڤە بااڵیە ،و بۆ وەاڵمی پرسیاریی مرۆڤ چی بکات؟ دەڵێت( :پێویستە لەناوەوەی سیستەم ولەسەر بنەمای بەرهەڵستکاریی سیستەم دەست پێبکات ،بەاڵم رکەبەرایەتیکردنی سیستەم لەناوخودی سیستەمدا پێویستی بە جەنەنگاوەرێتیەکی حەقیقەتە ،کە لەوانەیە هەر ئان وساتێک باجەکەی مەرگ بێت .پێویستە لەناو یەکتردا وەاڵمی پرسیارەکانی»چۆن بژین؟ و لەکوێوە دەست پێبکەین؟» بدەینەوەو وەک بڵێی کرا�سی شێتایەتی فڕێدەدەیت ،نەفرەت لەو ژیانە بکەیت و دەستبەرداری بیت کەوەک قەڵغانێک مۆدێرنیتە بەبەریدا کردوویت .هەرکاتێک پێویست بکات دەڕشێیتەوە :گەدە ،مێشک ،وجەستەت.. لەوژیانە پاکدەکەیتەوە کەتێیدا باڵوبۆتەوە٣٣).. ئۆجاالن لەکاتێکدا سەرمایەداریی بەدیاردەیەکی بێ ئەخالق و توخمێکی تێکدەری کۆمەڵگا ناودەبات ،بەاڵم هێندە ئیشک وبرینگ نییە کە هەرکەس خاوەن سامان بێت ،ئیتر بەهاوکاری شەیتانی دابنێت .ناخوازێت ئەو هەڵەیە دووبارەبێتەوە کە سۆسیالیزمی بنیاتنراو توو�شی بوو ،و لەرێگای دژیاتیکردنی سەرمایەدارییدا هەموو کۆمەڵگای لەهەژاریدا بەرابەر کرد .و بەالی ئەوەوە ،سەرمایەداریی لەبەرئەوە رەتناکەینەوە چونکە مامەڵەی پارەو سامان لەخۆی دەگرێت. بەڵکو لەبەرئەوەی هەژمنگەرایە .ودەڵێت: دەشێت مرۆڤ و کۆمەڵگا بەرانبەر سەرمایەداریی بێ هەژموون ،خۆڕاگریی بکەن و ئارام بگرن. هەروەها ژینگەش وێران نەبێت ..پاشان دەڵێت: (پارەو بازرگانی بەتەنیا مانای سەرمایە نابەخشن،
دراو بەوسیفەتەی ئامرازێکی سادەی ئاڵوگۆڕە، ئەو بازرگانییەی بەنرخێکی پاوانکاریی ئەنجام نادرێت هەردووکیان دەکەونە چوارچێوەی ئابوورییەوەو ئەرکێکی ژیانیی و چارەنووسساز لەناو کۆمەڵگادا جبەجێدەکەن٣٤). ئۆجاالن ،لەگەڵ ئەوەدا باوەڕێکی پتەوی بە پێشکەوتنی مرۆڤایەتی هەیە ودیوە روناکەکەی مۆدێرنیتەی کەهەمان مۆدێرنیتەش، دیموکراتیکە ،دەبینێت ،بەاڵم مۆدێرنیتەی سەرمایەداری بە پاشەکشەو گەڕانەوە بەرەو دوا دەبینێت .ئەمەش بەواتای هاوڕابوون لەگەڵ نیچەو فەیلەسوفانی تری پۆست مۆدێرن ،بەتایبەتیش قوتابخانەی فرانکفۆرت ٣٥.خۆشخەیااڵنی مۆدێرنیتە ،باوەڕیان وابوو مرۆڤ لەرەوتی پێکەوتنی خۆیدا بەشێوازی هێڵەکیانە بەرەو تەکامول دەڕوات .ئەمەش بەو واتایەیە کە مرۆڤ قۆناغ لەدوای قۆناغ بەختەوەر ترو ئاسوودەتر دەبێت ،و تادێت گرفتەکانی پتر چارەسەر دەبن و بەشێوەیەک کە مرۆڤی ئەمرۆیی لە مرۆڤی رابردوو ،و هی ئایندەش لەوەی ئەمڕۆ بەختەوەر ترن .بەاڵم خودی مۆدێرنیتە ئەوەی لەجەنگ و توندڕەوی و بەاڵو کارەسات و تێک وپێکدانی ژینگە بەسەر مرۆڤایەتی هێنا دیرۆک بەخۆیەوە نەدیتووە .تەکنەلۆژیای مۆدێرن لەهەندێ رووەوە ژیانی ئاسانتر کردووە ،بەاڵم لەهەر شوێنێک ئاسانکارییەک بەدیهاتبێت ،ئەوە بەهایەکی قورسی�شی بۆ دراوە .ئۆتۆمبێل ،هاتووچۆی خێراو ئاسانتر کرد ،و نەوت وەک سەرچاوەیەکی وزە، یارمەتی مرۆڤی دا ،بەاڵم بەبایەخی ژەهراویکردنی ئەو هەوایەی مرۆڤ هەڵیدەمژێت .وئیتر کاتێک مرۆڤ بەدەستی خۆی ماڵی خۆی وێران بکات، دەکرێ باس لەدەستکەوت و پێشکەوتن بکرێت؟ www.komelge.com
43
NO:26-27 - April 2018
لەمڕووەوە نیچە بەهەڵبژاردنی ناوی زەردەشت، وەک سیمبۆلی مژدەهێنەری ئایندەیەکی روناک بۆمرۆڤایەتی ،دانپێدانانە بە شکۆمەندییەکی رابردوو ،و ئەو لەسەر ئاستی فەلسەفەش قۆناغی بەر لەسوکرات ،بەشکۆمەندتر ،و لەسوکرات بەمالوەش بە شکەست ولەبارچوونی فەلسەفەو رەواجی بێدەسەاڵتی وزەلیلی شێواندنی بیرومەعریفەی دەزانی. ئۆجاالنیش بەهەمان شێوە پێیوایە کە نموونەگەلێکی ژیانی شکۆمەند ،لەرابردوودا لەئارابووە ،کەلەئاکامی خەسڵەتی دەسەاڵتخوازی مرۆڤەوە لەناوچووە ودەڵێت( :بەبەڵگەوە سەملێنراوە ،کە گشت ئەفسانە کۆنەکان کۆپیەی داستانی گلگامێشن .وێنەی بەهەشت ودۆزەخیش پەیوەندی بەو ژیانەوە هەیە کەلەئارادابوون ودواتر لەدەستدراون .بەراستی نەخۆ�شی دەسەاڵت ژیان دەکوژێت٣٦). هەروا سەبارەت سیستەمی حوکمڕانیش، وەک نموونەو بەروارد لەنێوان دیموکرا�سی لیبرالیستی کەبەرهەمی مۆدێرنیتەیە ودیموکرا�سی دەوڵەتشاری یۆنان دەڵێت :پێویستە زۆر باش بزانرێت بەئەندازەی دەوڵەتگەرایی شار دیموکراسیگەرایی شاریش بەهێزترین فۆرمی نوێنەرایەتی مێژوون ،تەنانەت شاهیدی دیموکرا�سی راستەوخۆشە ،بەاڵم سیستەمە ئیمپراتۆریاکانی چاخەکانی کۆن و سیستەمی دەوڵەت -نەتەوەی مۆدرنیتەی سەرمایەداریی لەسەر بنەمای نکوڵیکردن دیموکراسیگەرایی و دەوڵەتگەرایی شار ئاواکراون٣٧). لە کۆتایی ئەم باسەدا دەتوانین بەدڵنیاییەوە بڵێین ،ئەوەی کە لەم چەند سەدەیەی دووایانەدا، کە قۆناغی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی بووە، 44
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەدیهاتووە ،جەنگ و وێرانی و تێکدانی ژینگەو داڕمانی گشت بایەخە ئەخالقیەکانی مرۆڤایەتی بووە ،ئەوەش کە ئەم چەندساڵەی دووایی لە خۆرهەاڵتی ناوین ،ڕوویانداوەو ئەمەش کە ئەم رۆژانە بە پێشەنگی دەوڵەتی فاشستی تورکیا دژی رۆژئاوای کوردستان و باکووری سووریا ئەنجامدەدرێت ...هەمووی بەرهەمی ئەو تۆوە ژەهراویەیە کە مۆدێرنیتە چاندیی ،و ئەو نەژادپەرستیی و نکوڵیکارییەی لە نەتەوەی کوردکراوەو دەکرێت ،ئاکامێکی چاوەڕوانکراوی بااڵدەستی هەمان سیستەمە .بەاڵم ئیتر مرۆڤی بااڵ لەدایک بووەو ،هەررۆژ ئەوبااڵییەی بەرەو سەرتر دەچێت. مرۆڤی بااڵ ،ئەو کچ و کورە الوانەن لەبەرگی شەرەفدا ،و لەسەر خاکی کوردستان ،دژی، پاشڤەرۆیی ،و فاشیزم ،و هەژموونگەرایی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری ،لەپێناو بنیاتنانی ژیانێک کەشایستەی مرۆڤبێت و ژینگەیەکەیەکی خاوێن و قومێک ئاوی سازگاروشیرین و چەپکێک لەو تیشکەخۆرەی بەدوکەڵی باروت وتەقەمەنیی یان ئەوکارگانەی ژەهر بەرهەمدەهێنن و بەمرۆڤی دەفرۆشنەوە ،نەگیرابێت ..دەجەنگن ئەوانە لەو مرۆڤە بااڵیانەن کە نیچە خەونی پێوەدەدیتن و دەیگوت :هەموو ئەو کەسانەم خۆشدەوێت ،کە وەک دڵۆپە قورسەکان ،بەدوای یەکدا لە هەورێکی تاریک و فراواندا بەسەر خەڵکیدا دەڕژێن .ئەوانە پەیامهێنەری بروسکەن...
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
وتـــار
عه‌فرین له شه‌ڕێكی به‌سه‌ر داسه‌پاودا
سه‌ردارستار
ل ه مانگی دووه‌می به‌رخودان ه مێژوویه‌كه‌ی هه‌رێمی عه‌فرین ،هێز ه شۆڕشگێڕ و جه‌ماوه‌ریه‌كانی كوردستان ب ه رێبه‌رایه‌تی رێبه‌ر ئاپۆ ،جارێكیتر خۆیان سه‌ملانده‌وه ،ك ه چه‌كی ده‌ستیان سووكه، به‌اڵم خاوه‌ن ئیراده‌یه‌كی مه‌زنن .پێویست ه شرۆڤه‌ی بابه‌تیانه‌و ل ه شوێنی خۆی بۆ بكرێت ،تاكو گه‌وره‌یی ئه‌و به‌رخودانه‌ی شه‌رڤانانی شه‌ڕی به‌رگریی به‌رامبه‌ر شه‌ڕپێفرۆشتنی ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ری توركی باش بناسرێت .بێگومان به‌بێ دروشم و یان خۆ هاندان بۆ به‌گوڕ كردنی شه‌ڕ ،به‌ڵكو له‌پێناو
ئه‌وه‌ی بزانرێت به‌پێشه‌نگایه‌تی كچ و كوڕی كوردان ل ه هه‌رچواربه�شی كوردستان و ب ه به‌شداری مرۆڤ ه ئازادیخوازه‌كان ل ه رۆژهه‌اڵتی ناوین و جیهان ،چۆن سه‌نگه‌ریان ل ه دووه‌مین ده‌وڵه‌تی ناتۆ و چواره‌م ئه‌رته�شی جیهان گرتووه ،ناهێڵن ئاو و خاك و ناموس و شه‌ره‌فیان داگیربكرێت. هه‌رێمی عه‌فرین: - پێكهاته‌یه‌كی جوگرافی بچوك ،له‌بنه‌مادا سه‌رب ه شاری عه‌نتابه ،بۆی ه ئێستا ل ه رۆژئاوای كوردستان دابڕاوه .له‌كاتی چوار پارچه‌كردنی كوردستان ،عه‌فرین كه‌وت ه سه‌ر ده‌وڵه‌تی نوێ دروستكراوه‌ك ه به‌ناوی سوریا .بێگومان ئه‌و پارچه كردن ه له‌پێناو ئه‌وه‌بوو ك ه نه‌ته‌وه‌یی كورد ناسنامه نه‌ته‌وه‌یه‌كه‌ی خۆ له‌ده‌ست بدات و وه‌ك عه‌ره‌بێك یان نه‌ته‌وه‌یه‌كی بێ ناسنام ه ل ه سوریا بژی .سوریا، كوردانی عه‌فرین و شارۆچكه‌ی عه‌فرینی وه‌ك نه‌ته‌وه‌یی عه‌ره‌ب و نیشتمانی عه‌ره‌ب ناساندوه. سه‌رجه‌م گونده‌كانی عه‌فرین ك ه ل ه 360گونده www.komelge.com
45
NO:26-27 - April 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
حه‌له‌ب و عه‌فرین هه‌یه ،به‌واتایه‌كیتر له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی باشترین شوێنی كوردستان بۆ كشتوكاڵ دوای دروست بوونی و باخ و دارستانی و به‌خێوكردنی مه‌ڕ و مااڵته، ئه‌وه‌نده‌ش خه‌ریك بوون ب ه پیشه‌وه‌ری و كۆماری سوریا ،هه‌تاكو پیشه‌سازی ناوین خه‌ریك بووه .بۆی ه ل ه ماوه‌ی شه‌ش ساڵی رابردوو ،عه‌فرین به‌بێ كێش ه هه‌م هاتنی بنه‌ماڵه‌ی ئه‌سه‌د دانیشتوانی خۆی ،هه‌میش ئاوار ه میوانه‌كانی بۆ سه‌ر ده‌سه‌اڵت ،خه‌ڵكی به‌خێو كردوه .دانیشتوانی عه‌فرین پێكهاته‌كه‌ی ك ه زۆرینه‌ی كوردی سوونین ،هه‌مانكات عه‌فرین هاوپشتی بوو له نه‌ته‌وه‌كانی عه‌ره‌ب و ئه‌رمه‌ن ،له‌گه‌ڵ كوردانی گه‌ڵ جواڵنه‌وه‌ی باشووری ئێزید و عه‌له‌وی تێدا ده‌ژین .ل ه كانتۆنی شه‌هباش له‌گه‌ڵ كورد ،توركمان و چه‌ركه‌س هه‌نه .واتا كوردستان. پێكهاته‌یه‌كی پڕئالی و فر ه ره‌نگه ،به‌هاتنی ئاواره‌كان پێكهاتووه ،له‌گه‌ڵ حه‌وت ناوچه‌ی ئه‌وانیش» ل ه شاره‌كانیتر ئه‌و فر ه ره‌نگیه‌یی زیاتر كردوه. بولبلێ ،شیه‌یه ،شه‌ڕا ،جندرێس ،ماباتا ،شێراوا و ره‌جۆ» .له‌گه‌ڵ دواین رێكخستنه‌وه‌ی له‌الیه‌ن الیه‌نی سیا�سی و رێكخستنی: - ئه‌نجومه‌نی خۆبه‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی باكوری سوریا ئه‌و جموجۆڵه‌ی سه‌ره‌تای دابه‌ش كردنی و ل ه هه‌ڵبژاردنی هه‌رێمایه‌تیدا ،عه‌فرین وه‌ك كوردستان دوای شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهان هه‌بوو ،له كانتۆن به‌ڕێكخستن كرا ،له‌گه‌ڵ كانتۆنی شه‌هبا رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی هێز ه داگیركه‌ره‌كان له‌الیه‌ك، كه‌ناوه‌نده‌كه‌ی ناوچه‌ی تل ره‌فعه‌ته ،پێكه‌و ه بوون هه‌مانكات په‌سه‌ند نه‌كردنی ئیمپرایالیزمی فه‌ره‌ن�سی ب ه هه‌رێمی عه‌فرین .ته‌واوی دانیشتوانی كانتۆنی له‌سه‌ر خاكی خۆیان .دوای دروست بوونی كۆماری عه‌فرین هه‌تا به‌ر ل ه هێر�شی داگیركه‌ری توركیا سوریا ،هه‌تاكو هاتنی بنه‌ماڵه‌ی ئه‌سه‌د بۆ سه‌ر نزیكه‌ی « »500 – 400هه‌زار كه‌س ده‌بوو ،له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵت ،خه‌ڵكی عه‌فرین هاوپشتی بوو له ئه‌و ژماره‌ی ه ل ه ئاواره ،ژماره‌یه‌كی نزیك ئه‌وه‌ش گه‌ڵ جواڵنه‌وه‌ی باشووری كوردستان .دوای دانیشتوانی كانتۆنی شه‌هبایه ،ك ه تێكڕای به تێكچوون و شكانی جواڵنه‌وه‌ی بارزانیش ل ه 1975 نزیكه‌ی ملیۆنێك مرۆڤ مه‌زند ه ده‌كرێت .كه‌مترین عه‌فرین و رۆژئاوای كوردستانیش له‌ناو بێده‌نگیدا مرۆڤ ل ه كانتۆنی عه‌فرین ئاواره‌ی ده‌ره‌و ه بووه ،ده‌ربازده‌بن. به‌گوێره‌ی ئاواره‌كانی گشتی سوریا و رۆژئاوای له‌گه‌ڵ ده‌ركه‌وتنی پارتی كرێكارانی كوردستان كوردستان. « ،»pkkو چوونی رێبه‌ر ئاپۆ بۆ رۆژئاوای كوردستان عه‌فرین له‌به‌رئه‌وه‌ی نزیك شاری پیشه‌سازی و سوریا ،و جێگیربوونی ل ه سنوری لوبنان – حه‌له‌ب بووه‌و كورده‌كانی حه‌له‌بیش زۆربه‌یان سوریا ل ه دۆڵی بیقاع .خه‌ڵكی رۆژئاوا به‌گشتی و خه‌ڵكی عه‌فرینن ،بۆی ه په‌یوه‌ندیه‌كی پته‌و له‌نێوان به‌تایبه‌تیش خه‌ڵكی كوبانێ و عه‌فرین پێشوازیه‌كی 46
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
گه‌رمیان ل ه كادیر و ئه‌ندامانی « »pkkكرد .عه‌فرین ل ه سه‌ره‌تای سااڵنی 1983گه‌نجه‌كانی به‌شداری خه‌باتی رێكخستنی و سیا�سی بوون و له‌سه‌ربنه‌مای یه‌كێتی و یه‌كریزی نه‌ته‌وه‌یی ،نمونه‌ی شه‌هیدان «سه‌یدۆ و ره‌فعه‌ت» ،هه‌روه‌ها وه‌ك خودیش، بوون ه خاوه‌ن ئیراده‌ی خۆبه‌ڕێوه‌بردن .له‌گه‌ڵ به‌ره‌وپێشچوونی شۆڕش ل ه باكوری كوردستان، عه‌فرین زیاتر باوه�شی بۆ شۆڕ�شی نوێ كرده‌وه‌و خۆی بوو ه به‌شێكی سه‌ره‌كی له‌م شۆڕشه .بۆیه نه‌ك ته‌نها گه‌نجان به‌شداری شۆڕش بوون بۆ شه‌ڕ كردن ل ه باكوری كوردستان ،به‌ڵكو ل ه هه‌موو مه‌یدانه‌كانی كۆمه‌ڵگه ،به‌تایبه‌ت ناوه‌نده‌كانی خوێندن ل ه زانكۆكانی حه‌له‌ب و دیمه‌شق و شاره‌كانی تر باڵو بوونه‌وه ،تا گه‌یشت ه ئه‌و ئاسته‌ی ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌ره‌تای ساڵی 1991به‌هێزی رێكخستنی خۆیان ك ه ب ه رێباز و رێنمایه‌كانی رێبه‌ر ئاپۆ دروست ببوو ،توانیان نزیكه‌ی شه‌ش كه‌س ل ه عه‌فرین و حه‌له‌ب و كوبانێ بنێرن بۆ په‌رله‌مانی سوریا به‌ناوه‌كانی» عه‌بدولرحمان ئیبۆ ،سه‌عید یوسف ،ئوستاز عوسمان ،یوسف ته‌ربو�شی.»..... ، ئیدی ئه‌زمونێكی نوێ ل ه سیاسه‌ت و رێكخستنی كورد له‌گه‌ڵ گه‌النی سوریا و ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی به‌ڕێوه‌ده‌چوو .رێبه‌ر ئاپۆ ساڵی 1997 – 1996 ویستی ئهم هه‌وڵه‌ی ب ه رێكخستنێكی ناوخۆی به‌ناوی»تجمع الدیمقراطی» زیاتر به‌ره‌و پێشه‌وه ببات و گۆڤارێكیش بۆ پشتیوانی ئهم كۆمه‌ڵه‌یه ده‌رده‌چوو به‌ناوی «أوج» .به‌اڵم به‌هۆكاری پیالنگێڕی نێوده‌وڵه‌تی ئه‌و هه‌واڵن ه تائاستێك له‌بارچوون. خه‌ڵكی رۆژئاوا به‌گشتی و خه‌ڵكی عه‌فرین و حه‌له‌ب به‌تایبه‌تی ب ه هه‌زاران ل ه كچان و كوڕانیان به‌شداری ناو شۆڕش بوون و ل ه هه‌موو
ئاسته‌كانی شۆڕشدا ئه‌ركیان وه‌رگرتووه‌و ئێستاش ئه‌ركدارن ،له‌الیه‌كیتر به‌سه‌دانیان شه‌هیدبوون ،هه‌مانكات شۆڕشگێڕانی عه‌فرین له‌ناو كاروخه‌بات و تێكۆشان دابوون ه ل ه هه‌موو گۆڕه‌پانه‌كانی كوردستان.
دوای گۆڕانكاری له ستراتیژی شۆڕش و دروستبوونی پارتی یه‌كێتی دیموكراتی « ، »pydجارێكیتر خه‌ڵكی عه‌فرین شانبه‌شانی خه‌ڵكی تری رۆژئاوا له ده‌وری رێكخستنی تایبه‌ت به‌خۆیان كۆبوونه‌وه دوای گۆڕانكاری ل ه ستراتیژی شۆڕش و دروستبوونی پارتی یه‌كێتی دیموكراتی «، »pyd جارێكیتر خه‌ڵكی عه‌فرین شانبه‌شانی خه‌ڵكی تری رۆژئاوا ل ه ده‌وری رێكخستنی تایبه‌ت به‌خۆیان كۆبوونه‌وه ،هه‌مانكات رێكخستنی گشتی و خه‌باتی سه‌رتاسه‌ریشیان له‌بیرنه‌كرد .له‌گه‌ڵ ده‌ركه‌وتنی نه‌خۆ�شی پاكتاوكاری و دژ ه شۆڕ�شی ل ه – 2004 2005ل ه ناو شۆڕشدا ،هه‌ندێك منداڵی حه‌رامزاده ویستیان رێڕه‌وی جه‌ماوه‌ری خۆڕاگر و تێكۆشه‌ری عه‌فرین و رۆژئاوا بگۆڕن و چه‌مكی راده‌ستبوون و ده‌ستبه‌ردان ل ه شۆڕ�شی له‌ناودا بچێنن ،به‌اڵم www.komelge.com
47
NO:26-27 - April 2018
ته‌مه‌نیان كورتبوو .چه‌مكی شۆڕشگێڕی رێبه‌ر ئاپۆ و شه‌هیدان جارێكیتر سه‌ركه‌وت و خه‌ڵكی عه‌فرین ل ه ده‌وره‌ی هێڵی شۆڕشگێڕی كۆبووه‌و ،نه‌یهێشت پاكتاوكاران ل ه هێڵكدانی خۆیان ده‌ركه‌ون. ئه‌مه‌ش بوو ه هۆكار له‌الیه‌ك رێگه‌ی نه‌دا رێكه‌وتنی «ئه‌ده‌نه»ی 1998ك ه له‌الیه‌ن توركیاو حافز ئه‌سه‌د واژۆ كرا و له‌الیه‌ن به‌شار ئه‌سه‌ده‌و ه خرا بواری جێبه‌جێكردنه‌و ه سه‌ربگرێ ،هه‌مانكات هه‌وڵ ه رێكخستنیه‌كانی خۆی به‌رده‌وام ده‌كرد و ل ه هه‌لێك ده‌گه‌ڕا تاكو بتوانێ ئیراده‌ی خۆی تێدا به‌یان بكات.
ه سوریا مه‌یلی شۆڕش ل ه شۆڕش له‌پێناو گۆڕا ،ل گۆڕانكاری و نوێخوازی و دیموكراتی ،بۆ توندوتیژی و پارچه‌كردن و له‌ناوبردن و یه‌كالكردنه‌وه‌ی حیسابه سیاسیه‌كان. گۆڕانكارییه‌كانی به‌ناوی «به‌هاری عه‌ره‌بی » یان به‌هاری گه‌الن ،بوو ه ده‌رفه‌تێك بۆ خه‌ڵكی رۆژئاواوعه‌فرین ،چونك ه له‌الیه‌ك خه‌ڵكی سوریا به‌گشتی و له‌الیه‌كیتریش خه‌ڵكی رۆژئاوا هه‌وڵیان ده‌دا خۆیان ل ه زوڵم و زۆرداری رژێمی به‌ع�سی بنه‌ماڵه‌ی رزگار بكه‌ن .به‌هۆی دزینی شۆڕ�شی گه‌النی سوریا له‌الیه‌ن توركیا و قه‌ته‌ر و سعودیه 48
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و راده‌ستكردنی ب ه هێز ه توندئاژۆ سه‌له‌فی و ئیخوانی و ئه‌لقاعیده‌ی و نوسره‌ی و داعشیه‌كان، مه‌یلی شۆڕش ل ه سوریا گۆڕا ،ل ه شۆڕش له‌پێناو گۆڕانكاری و نوێخوازی و دیموكراتی ،بۆ توندوتیژی و پارچه‌كردن و له‌ناوبردن و یه‌كالكردنه‌وه‌ی حیساب ه سیاسیه‌كان .ئه‌نجام سوریا بوو ه مه‌یدانی شه‌ڕی هاوپه‌یمانیه‌تی بۆ مانه‌وه‌ی رژێمی ئه‌سه‌د له‌الیه‌ن» رووسیا ،ئێران ،رژێمی ئه‌سه‌د» له‌گه‌ڵ هاوپه‌یمانیه‌تی له‌ناوبردنی رژێمی ئه‌سه‌د له‌الیه‌ن» توركیا ،قه‌ته‌ر ،سعودیه ،گرووپ و هێز ه توندئاژۆ و چه‌ت ه و به‌رهه‌مه‌كانی ئه‌لقاعیده« .ئه‌نجامی پێنج ساڵی شه‌ڕ هاوپه‌یمانیه‌تی مانه‌وه‌ی ئه‌سه‌د سه‌ركه‌وت ،توركیا و قه‌ته‌ر و سعودی ه بێچاره‌مان و هاوپه‌یمانه‌تیه‌كه‌یان باڵوبوو .توركیا بووه هاوپه‌یمانی رووسیا و ئێران بۆ لێدانی رۆژئاوای كوردستان و هه‌بوونی پشك ل ه سووریای داهاتوو. رۆژئاوای كوردستان ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ل ه سااڵنی هه‌شتاو ه خۆی به‌ڕێكخستن كردبوو ،بۆی ه ب ه ده‌نگی دهۆڵی رژێم و ئۆپۆزیسیۆنی توندئاژۆ هه‌ڵنه‌په‌ڕی، به‌ڵكو خۆی بوو ه خاوه‌ن رێنمای و پرۆژه .ئه‌مه‌ش بوو ه هۆكار ئه‌زمونێكی نوێ ل ه تێكۆشانی گه‌الن ل ه رۆژئاوای كوردستان ده‌ست پێبكات .بۆی ه دوای ده‌ركردنی رژێم ل ه كوبانێ ل ه 19ی ته‌موزی 2012 ك ه به‌ڕۆژی شۆڕ�شی رۆژئاوا به‌ناو ده‌كرێت ،رۆژی 20ی ته‌موزیش ل ه عه‌فرین ده‌ركرا ،له‌ماوه‌ی هه‌فته‌یه‌كدا ته‌واوی رۆژئاوا ل ه ده‌ستی رژێم پاك كرایه‌وه .هێزه‌كانی هاوپه‌یمانی البردنی رژێمی ئه‌سه‌د ،به‌ناوی هاوپه‌یمانی ئه‌سته‌مبۆڵ كه له‌ژێر كۆنتڕۆڵی ده‌وڵه‌تی توركیا به‌ڕێو ه ده‌چوون، هه‌وڵیان ده‌دا شۆڕش ل ه رۆژئاواش ل ه رێڕه‌وی خۆی البده‌ن ،بۆ ئه‌مه‌ش ده‌ستیان ب ه ئاژاوه‌گێڕی كرد ،بۆ ئه‌مه‌ش پ د ك/عێراق پشتیوانی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
به‌هاوكاری مه‌سعود بارزانی و توركیا ،گه‌ڕان له واڵتانی ئه‌وروپا و ئه‌مریكا، بۆ ئه‌وه‌ی په‌یه‌ده و یه‌په‌گه و یه‌په‌ژه بخه‌نه لیستی تیرۆر ده‌كردن ،بۆ ئهم ه هه‌ستا ب ه زیندووكردنه‌وه‌ی خان ه مردووه‌كانی به‌ناوی پ د ك/سوریا ،له‌گه‌ڵ لق و پۆپه‌كانی خۆی ل ه رێكخستنێك به‌ناوی «ئه‌نه‌كه‌سه » كۆی كردنه‌وه .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سایه‌تیانه‌ی به‌و رێكخستن ه هه‌ڵسابوون رابردوویان پاك نه‌بوو ،زۆرترینیان پیاوی رژێم بوون ل ه داموده‌زگاكانی رژێمی ئه‌سه‌د دژی خه‌ڵك كاریان كردبوو ،هه‌مانكات بۆ كوردستان و دۆزه ره‌واكه‌ی ده‌ستیان نه‌خستبوو ه ئاوی سارد و گه‌رم ،هه‌روه‌ها به‌فیتی ده‌وڵه‌تی تورك هه‌ڵ ئه‌په‌ڕین ،له‌الیه‌كیتر خه‌ڵكی رۆژئاوا كرده‌وه‌كانی پ د ك/عێراقی بینیبوو چی به‌سه‌ر باشووری كوردستان هێناوه ،بۆی ه هه‌ر زوو خه‌ڵكی رۆژئاوا كارتی سووری بۆ ئه‌و هێزان ه بڵند كرد و پێی گووتن ستۆپ .ئه‌و هێز ه ئاژاوه‌گێڕان ه له‌ماوه‌ی ئه‌و شه‌ش ساڵه‌ی رابردوو ئه‌گه‌ر كرده‌و ه قێزه‌وه‌نه‌كانیان بخه‌ین ه روو ده‌كرێ له‌م چه‌ند خاڵه‌ی كۆبكه‌ینه‌وه؛ -1هه‌وڵدان بۆ ئاوار ه كردنی خه‌ڵكی رۆژئاواو هێنانیان بۆ كامپه‌كانی باشوور -2 .رێكه‌وتن ل ه گه‌ڵ جه‌بهه‌ت و نه‌سرا و گرووپ ه توندئاژۆ و چه‌ته‌كان
و هێرش كردن ه سه‌ر شارۆچكه‌ی سه‌رێكانی و ده‌وربه‌ری ل ه پایزی -3 .2012به‌شداریكردن له هاوپه‌یمانیه‌تی ئۆپۆزیسیۆنی سوری و دژایه‌تی كردنی رێكخستن و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی و هێزه‌كانی پاراستنی رۆژئاوا -4.وه‌رگرتن و دزینی پاره‌یه‌كی زۆر ل ه نێوده‌وڵه‌تی و توركیا و سعودی ه و قه‌ته‌ر به‌ناوی یارمه‌تی بۆ خه‌ڵكی رۆژئاوا -5.به‌هاوكاری مه‌سعود بارزانی و توركیا ،گه‌ڕان ل ه واڵتانی ئه‌وروپا و ئه‌مریكا ،بۆ ئه‌وه‌ی په‌یه‌د ه و یه‌په‌گ ه و یه‌په‌ژه بخه‌ن ه لیستی تیرۆری نێوده‌وڵه‌تی -6 .ئێستاش له‌و هاوپه‌یمانیه‌تیه‌دان ك ه هێزه‌كانیان به‌ناوی «جیش حر» له‌گه‌ڵ توركیا هێرش ده‌كه‌ن ه سه‌ر كانتۆنی عه‌فرین .بێگومان ئه‌وان ه هیچ توانایه‌كیان نی ه له ئاڕاسته‌كردنی خه‌ڵكی رۆژئاواو ئه‌و تێكۆشان و به‌رخودانه‌ی ك ه ئه‌نجامده‌درێت ،به‌اڵم پێویسته رۆڵه‌كه‌یان بۆ مێژوو باس بكرێت. رێكخستن ه سه‌ره‌كی و سه‌رده‌می و شۆڕشگێڕ و جه‌ماوه‌ریه‌كانی رۆژئاوا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی رووبه‌ڕووی هه‌موو پیالنگێڕی و هێرشه‌كانی ده‌ره‌و ه بوونه‌وه، به‌تایبه‌تیش هێرش و په‌الماره‌كانی هه‌ردوو گرووپی رێكخراوی نوسرا و داعش ،بۆ ئه‌مه‌ش داستان و به‌رخودانی وه‌ك كوبانێ تۆماركران ك ه بۆ جیهان خۆڕاگریه‌كی ناوازه‌و بێ وێن ه بوو ،بۆی ه له نێونه‌ته‌وه‌یی رۆژی 1ی 11كرا ب ه رۆژی كوبانێ ،له ناوخۆش بێگومان رووبه‌ڕووی پیالن و دووبه‌ركی و فتن ه و فه‌سادی گرووپ ه ئاژاوه‌گێڕی ه ناوخۆیه‌كان ب ه سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نه‌كه‌س ه بوونه‌وه .ئه‌مه‌ش وایكرد رێكخستن و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی و هێزه‌كانی پاراستنی رۆژئاوا ،متمانه‌ی ناوخۆ و كوردستانی و جیهانی به‌ده‌ست بێنن .هێز ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان به‌ناوی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی ،خۆی بێ بانگ كردن هات و به‌شداری كرد و رووبه‌ڕووی هێزه‌كانی چه‌ته‌ی www.komelge.com
49
NO:26-27 - April 2018
داعش بووه‌وه ،هه‌مانكات بنك ه و باره‌گای خۆی ل ه رۆژهه‌اڵتی فورات ل ه كانتۆنی جزیر ه و كوبانێ دانا، له‌الیه‌كیتریش رووسیا بنكه‌ی خۆی ل ه كانتۆنی عه‌فرین و رۆژئاوای فورات دانا.
دوای كه‌وتنی سۆڤیه‌ت، سوریا به‌ته‌نها مایه‌وه، ئه‌مه‌ش بوو ه هۆكار حافز ئه‌سه‌د ،به‌رده‌وام له پره‌نسیپ و پێوانه‌كانی ه خواره‌وه بێت توركیا و دوژمنایه‌تی له‌گه‌ڵ گه‌النی - سوریا و رۆژئاوای كوردستان: مێژووی دوژمنایه‌تی ده‌وڵه‌تی توركیای كه‌مالی، له‌گه‌ڵ دروست بوونی ،دوژمنایه‌تی خۆی له‌گه‌ڵ گه‌النی سوریا راگه‌یاندوه .له‌الیه‌ك ل ه ژێر ناوی میساقی میلی ،ده‌یویست باكوری سوریا بگه‌ڕێنێته‌و ه سه‌ر كۆمار ه تازه‌كه‌ی خۆی ،دوای ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌ی پێ جێبه‌جێ نه‌بوو ،ئه‌مجار ه هه‌ستا ب ه داگیركردنی هه‌ردوو شاری سوریا ،عه‌تای و ئه‌سكه‌نده‌رونه .دوای هه‌شتا ساڵ ل ه ملمالنێ، ئه‌نجام ل ه ژێر فشاری نێوده‌وڵه‌تی بۆ سه‌ر سوریا خستنی ه سه‌ر نه‌خشه‌ی خۆی. دوای هاتن ه سه‌ركاری رژێمی ئه‌سه‌د ،كه‌به مه‌زهه‌بی عه‌له‌وی ده‌ناسرێن ،و ئێران پشتیوانی لێ ده‌كرد ،و هاوپه‌یمانی سۆڤیه‌ت بوو .له‌الیه‌كیتریش 50
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
خۆی ب ه پشتیوانی جواڵنه‌و ه ئۆپۆزیسیۆنه‌كانی توركیا و عێراق ده‌زانی ،هه‌مانكات دوژمنێكی سه‌رسه‌ختی ئیسرائیل بوو ،ل ه شه‌ڕی تشرینی 1973سه‌ركه‌وتنی ئه‌نجامدابوو ،بۆی ه توركیا زۆر به‌سه‌رسه‌ختی دوژمنایه‌تی ده‌كرد .راگه‌یاندنی ی ن ك ل ه سوریا و گیرسانه‌وه‌و په‌ره‌سه‌ندن و به‌هێز بوونی په‌كه‌ك ه و هه‌ژد ه ساڵ مانه‌وه‌ی رێبه‌ر ئاپۆ له‌وێ ،ئه‌نجامی ئه‌و هاوسه‌نگیانه‌بوو ،دوژمنایه‌تی توركیاش هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایانه‌بوو .واتا هه‌بوونی ئه‌سه‌د دووالیه‌ن ه بوو ،ده‌رفه‌تێك بوو بۆ هێز ه ئازادیخوازه‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوین، كۆسپێكیش بوو له‌به‌رده‌م دیكتاتۆریه‌ت توركیا و رژێمی به‌ع�سی عێراقی و ئیمپریالیزمی جیهانی. دوای كه‌وتنی سۆڤیه‌ت ،سوریا به‌ته‌نها مایه‌وه، ئه‌مه‌ش بوو ه هۆكار حافز ئه‌سه‌د ،به‌رده‌وام له پره‌نسیپ و پێوانه‌كانی بێت ه خواره‌وه ،رێكه‌وتنی ئه‌ده‌نه�شی له‌گه‌ڵ توركیا له‌سه‌ر هه‌مان بنه‌مابوو، هه‌مانكات ده‌ستبه‌ردانی ل ه عه‌تای و ئه‌سكنده‌رونه و ده‌ستبه‌ردانی ل ه ده‌سه‌اڵتداریه‌تی سه‌ر لوبنانیش هه‌مان هۆكاربوون .بێگومان كاتێك رێبه‌ر ئاپۆ ،ئه‌و بارودۆخه‌ی ئه‌سه‌دی باوكی بینی ،بۆیه له سوریا ده‌ركه‌وتوو روه‌و ئه‌وروپا چوو ،چونك ه ئیتر رژێمی ئه‌سه‌د توانای پاراستنی هێز و گرووپ ه ئازادیخواز و شۆڕشگێڕه‌كانی نه‌مابوو. مردنی حافز ئه‌سه‌د ،بۆشایه‌كی گه‌وره‌ی له سیاسه‌تی سوریا دروست كرد ،له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌سه‌د جێگره‌وه‌یه‌كی وه‌ك پێویستی بۆ شوێنی خۆی ئاماد ه نه‌كردبوو .له ئه‌نجامی بوونی ناكۆكی ل ه نێوان بنه‌ماڵه‌ی ئه‌سه‌د و پارتی به‌عس ،چانس بۆ به‌شار ده‌ركه‌وت ك ه ببێت ه جێگره‌وه‌ی باوكی، چونك ه هیچ پێوانه‌یه‌كی سه‌رۆكایه‌تی ل ه به‌شاردا نه‌بوو ته‌نها ئه‌و ه نه‌بێ ك ه كوڕی حافزه .هاتنی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
به‌شار بۆ ده‌سه‌اڵت ل ه به‌هاری ساڵی 2000 وایكرد سوریا ئارامی خۆی له‌ده‌ست نه‌داو شه‌ڕی ده‌سه‌اڵتی ئه‌نجام نه‌درێت .ئه‌و الوازیانه‌ی به‌شار، توركیا بینینی بۆی ه رژێمی ئیخوانی توركیا كه‌وتنه ژێر كه‌وڵی به‌شار و هانیاندا ل ه دژی جواڵنه‌وه‌ی شۆڕشگێڕی كوردستان بكه‌وێت ه جموجۆڵ، ئه‌مه‌ش هۆكار بوو بۆ كۆمه‌ڵكوژی قامشلو له ،2004هه‌مانكات خستن ه زیندانی سه‌دان الیه‌نگر و ئه‌ندام و كادیری په‌یه‌ده ،و شه‌هید كردنی هه‌ردوو كادیری جه‌ماوه‌ری په‌یه‌ده‌ی «ئوستاز عوسمان و ئه‌بو جودی» ،هه‌روه‌ها راده‌ست كردنه‌وه‌ی ده‌یان ئه‌ندام و كادیری په‌كه‌كه‌ی ب ه ده‌وڵه‌تی توركیا.بێ كاراكته‌ری ،و نه‌بوونی هیچ پێوانه‌یه‌كی دۆستایه‌تی و نزیك بوون له‌یه‌ك ،ل ه كه‌سایه‌تی به‌شار ،و بوون ه كلك بۆ سیاسه‌ت ه دوژمنایه‌تیه‌كانی رژێمی دژ ه كوردی ئه‌رۆغان ،ئهم ه رۆژ به‌ڕۆژ رۆحی كین و نه‌فره‌تی له‌الیه‌ن گه‌لی كورد و ئازادیخوازانی سوریا دروست ده‌كرد .بۆی ه له‌گه‌ڵ ده‌ركه‌وتنی تروسكه‌ی ئازادی ل ه 2011به‌ناوی «به‌هاری عه‌ره‌بی» ،ئیدی هه‌ناسه‌ی رزگاربوون و ئازادی له ده‌ستی رژێمی به‌شار ده‌ستی پێكرد ،بۆی ه ل ه سه‌ره‌تای 2012 گه‌النی سوریا ده‌ستیان ب ه شۆڕش كرد. رژێمی ئه‌ردۆغان به‌و مه‌یل و رێبازه ئیخوانیه‌یی ،ل ه رێگای رێكخستن ه ئیخوانی و سه‌له‌فی ه سوونیه‌كانی سوریا ،ده‌ستی خست ه ناو شۆڕ�شی گه‌الن و ویستی رژێمی به‌شار بڕوخێنێ، و به‌ئاره‌زووی خۆی رژێمێكی نادیموكرتی و كۆنه‌په‌رستی ئیخوانی په‌یوه‌ست به‌خۆی دروست بكات .له‌گه‌ڵ ده‌ستێوه‌ردانی سعودیه و قه‌ته‌ر ،و به‌هێزبوونی گرووپ ه توندئاژۆ سونیه ئه‌لقاعیده‌یه‌كان ل ه عێراق ،و كشانه‌وه‌ی هێزه چه‌كداره‌كانی ئه‌مریكا ل ه عێراق ،مه‌یدان بۆ
گرووپ ه توندئاژۆ سونیه‌كان زیاتر چۆڵ بوو، ئه‌مه‌ش له‌الیه‌ك ده‌رفه‌تیدا توركیا تیۆڕی دامه‌زراندنی گرووپ ه توندئاژۆكانی به‌ناوی جه‌بهه‌ت و نوسرا و داعش دابڕێژێت ،پشتیوان و پاڵپشتیانبێ ،تاكو ل ه رێگه‌ی ئه‌وانه‌و ه به‌شار بڕوخێنێ و ده‌رفه‌تیش بۆ كورد دروست نه‌بێ خۆی گوزار ه ل ه خۆی بكات.هێرش و په‌الماره‌كانی داعش بۆسه‌ر شه‌نگال و كوبانێ گه‌واهیده‌ری قسه‌كانمانه .به‌ته‌نها گووتنی رژێمی ئه‌ردۆغان، پشتیوانی داعش و نوسرا ده‌كات ،به�شی ئه‌و پێكه‌و ه كاركردن و هێنان و بردنه‌ی مرۆڤ ه جیهادیه توندئاژۆ و كۆنه‌په‌رسته‌كان ناكات ،ك ه له‌ماوه‌ی شه‌ش ساڵی رابردوو ،توركیا ناوه‌ندی به‌یكگه‌یشتن و چوون و هاتنیان بوو بۆ توركیا و ئه‌وروپا و ئاسیا و ئه‌فریقیا ،له‌به‌ر ئه‌و هۆیانه‌و چه‌ندین هۆی تریش راستر ه بگووترێ ئه‌ردۆغان و رژێمه‌كه‌ی دانه‌ری تیۆڕ و دامه‌زرێنه‌ر و به‌ڕێوه‌به‌ر و ئاڕاسته‌كه‌ر و سه‌رپه‌رشت و هاوكار و هاوخه‌باتن له‌گه‌ڵ سه‌رجه‌م گرووپ ه توندئاژۆكانی سوریا و سه‌رجه‌م جیهانیش .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و شه‌ڕه‌ی ل ه سوریا هه‌ڵگیرساو شۆڕ�شی گه‌النی سوریای به‌الڕێدابر، هۆكار ه سه‌ره‌كیه‌كه‌ی توركیای ه به‌پله‌ی یه‌كه‌م، دواتریش سعودی ه و قه‌ته‌ر ،چونك ه ئه‌ردۆغان دوو دوژمنی سه‌ره‌كی ل ه سوریا هه‌یه ،یه‌كه‌م گه‌لی كورد ،دووه‌میش عه‌له‌وی و دوورزی و ئێزیدی و ئه‌و باوه‌ڕی و مه‌زهه‌ب و گرووپ ه جیاوازه‌كانی تر .ئه‌مه‌ش بوو ه هۆكار زیاتر ل ه چوار ملیۆن مرۆڤ ئاواره‌بن و ملیۆنێكیش بكوژرێن ،و زیاتر ل ه دوو ملیۆنیش ل ه ناوخۆی سوریا ئاوار ه و بێ جێگاو رێگان .له‌ماوه‌ی ئه‌و شه‌ش ساڵه‌دا توركیا سیاسه‌تێكی نامرۆڤان ه ل ه سه‌ر ئاواره‌كان ده‌كات له‌گه‌ڵ ئه‌وروپا ،له‌ئێستاشدا ده‌یه‌وێت هه‌مان www.komelge.com
51
NO:26-27 - April 2018
سیاسه‌ت بكات له‌گه‌ڵ عه‌فرین و رۆژئاوای كوردستان ،به‌ناوی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئاواره‌كان بۆ سوریا ،له‌الیه‌ك ئه‌وروپای بێده‌نگ كردووه، له‌الیه‌كیتریش ده‌یه‌وێت دیمۆگرافیای عه‌فرین و رۆژئاوای كوردستان بگۆڕێت ،واتا �سێ ملیۆن و نیو ئاواره‌ی ناوخۆی بێنێ ل ه عه‌فرین نیشته‌جێ بكا ،هه‌مانكات كوردان ل ه عه‌فرین ده‌رخا ،بێنێ بۆ هه‌رێمی كوبانێ ،ئیدی كورد ،كوردستانی بوونی عه‌فرین و رۆژئاوای فورات له‌بیر بكه‌ن .له‌بنه‌مادا رژێمی ئه‌ردۆغان ،ده‌یه‌وێت ته‌واوی رۆژئاوای كوردستان ل ه نه‌خش ه بسڕێته‌وه‌و كورد ه ئه‌لقه له‌گوێیه‌كانی خۆ�شی «ئه‌نه‌كه‌سه« وه‌ك «هاواڵتیه تورك ه به‌بنه‌چ ه كورده‌كان»ی ناو ئه‌كه‌په ،ل ه دژی نه‌ته‌وه‌یی خۆیان به‌كاریان بێنێ و به‌وانه‌ش ده‌ڵێت «كوردی باش». ئه‌ردۆغان و رژێمه‌كه‌ی ،به‌رده‌وام هاواریانه‌و ده‌ڵێن ئێم ه ل ه دژی» « pkk; ypg; ypj; pydن، بێگومان قسه‌كه‌ی راسته ،چونك ه دوژمنی كوردی ئازاد و پێشكه‌وتنخواز و دیموكراته ،هه‌ڵبه‌ته ل ه دژی كوردی ئه‌ڵق ه له‌گوێ و به‌كرێگیراو و دۆڕاو نیه ،بۆی ه پێویست ه ئه‌و ه بزانرێت ناو كێشه نیه ،كێشه‌ی ئه‌ردۆغان و رژێم ه داگیركه‌ره‌كان ل ه كوردستان ئه‌وه‌ی ه كام هێز ده‌سته‌مۆ ناكرێ و نابێت ه كۆیل ه و خزمه‌ت چی ئه‌وان ،بێگومان ئه‌وان ب ه دوژمن راده‌گه‌ێنن ،پێچه‌وانه‌كه�شی به دۆست و باش .خۆ شێخ سه‌عید یان سه‌ید ره‌زا یان هه‌موو ئه‌وانه‌ی تری به‌ر ل ه pkkخۆ ئه‌وانیش ناسنامه‌ی تریان هه‌بوو ،به‌اڵم ته‌نها له‌به‌ر ئه‌وه‌ی داگیركه‌ریان په‌سند نه‌بوو له‌ناوبران .ئه‌مڕۆش ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌یی ك ه pkkپێشه‌نگایه‌تی ده‌كات ئه‌ویش هه‌مان داواكاری ئه‌وانی هه‌ی ه ،داگیركه‌ری په‌سندناكا و ده‌یه‌وێت كورد و گه‌النی پێكه‌وه 52
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ده‌ژین به‌شێوه‌یه‌كی دیموكراتیانه ،خۆیان خۆیان به‌ڕێوه‌ببن .له‌الیه‌كیتر ده‌ڵێن ئێم ه ل ه دژی كوردی چه‌كدار ،ئۆپه‌راسیۆنمان ل ه عه‌فرین ده‌ستپێكردوه ،داواكاریه‌كه‌یان زۆر ئاشكرایه، كوردی بێ چه‌ك و ده‌سته‌مۆیان ده‌وێت ،ل ه سه‌ده‌ی رابردوو كوردی بێچه‌كمان ل ه توركیا بینی حاڵیان چۆن بوو ،نه‌ك ته‌نها زمان و چاند ،هه‌تا بوونه‌ته كۆیله‌ی پل ه یه‌ك و ل ه تورك زیاتر بوونه‌ت ه تورك، بێگومان شۆڕ�شی په‌كه‌ك ه نه‌بوای ه ئه‌مڕۆ شتێكت نه‌ده‌دۆزیه‌و ه به‌ناوی كورد و كوردستان ل ه باكور و رۆژئاوای كوردستان .هه‌موو نه‌ته‌وه‌و گه‌النی سه‌رده‌ستی كوردستان ل ه تورك و عه‌ره‌ب و فارس ،ئاسای ه ك ه هه‌موو جۆر ه چه‌كێكیان هه‌بێ، تاكو چه‌كی كیمیاوی و چه‌كی ئه‌تۆمی ،به‌اڵم بۆ كورد نابێ چه‌كی هه‌بێ بۆ خۆپاراستنی ،كورد ده‌بێ ده‌سته‌مۆ و راده‌ست و بێ ئیراده‌بێ ،له‌بنه‌مادا چۆن ل ه رێكه‌وتن و په‌یمانه‌كانی دوای جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م ،گووترا كورد و كوردستان نیه ،ئێستاش ده‌یانه‌وێ هه‌مان ره‌فتار دووبار ه بكه‌نه‌وه ،به‌اڵم هه‌نگاو ب ه هه‌نگاو ده‌یانه‌وێ بیسه‌پێنن ،به‌اڵم ده‌بێ بزانرێ كوردی ئه‌مڕۆ كوردی سه‌د ساڵ پێش ئێستا نیه. دوای ئازادبوونی كوبانێ ،و شكانی هێزه‌كانی ئه‌ردۆغان به‌ناوی چه‌ته‌كانی داعش و پێشڕه‌ویه‌كانی شه‌رڤانان به‌ره‌و رۆژئاوای فورات، ئیدی ئه‌رۆدغان گووتی په‌ڕینه‌و ه ل ه فورات بۆ ئێم ه هێڵی سووره!! .بۆچی په‌ڕینه‌و ه ل ه زێی فورات هێڵی سووره؟ به‌اڵم ل ه رۆژهه‌اڵتی فورات ئاسایه، ك ه بێگومان وانیه ،ب ه باوه‌ڕی من ،ئهم ه به‌ند ه به رێكه‌وتنی سیڤه‌ره‌وه ،ك ه ل ه سه‌ره‌تای سااڵنی بیستی سه‌ده‌ی رابردوو ،زلهێزه جیهانیه‌‌كانی ئه‌وكات ب ه ده‌وڵه‌تی كه‌مالی توركیشه‌و ه ل ه سه‌ری
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
رێكه‌وتبوون ،ئه‌ویش حكومه‌تێكی خۆجێی كوردی ل ه رۆژهه‌اڵتی فورات تاكو زێی دیجله ،واتا ل ه نێوان هه‌ردوو زێ ده‌كرێ كورد بۆ ماوه‌یه‌ك خۆیان به‌ڕێوه‌به‌رن ،هه‌مان ئه‌و رێكه‌وتن ه دوای كه‌متر ل ه دوو ساڵ ل ه هه‌ردوو رێكه‌وتنی قاهیره‌و لۆزان ژێرپێكرا و شتێك به‌ناوی كورد و كوردستان نه‌ما.
ئه‌وه‌ی ئێستا ده‌ڵێن به‌ناوی رۆژهه‌اڵتی فورات ده‌كرێ هه‌بن ،بێگومان درێژكراوه‌ی هه‌مان ئه‌قڵیه‌تی رێكه‌وتنی سیڤه‌ره ئه‌وه‌ی ئێستا ده‌ڵێن به‌ناوی رۆژهه‌اڵتی فورات ده‌كرێ هه‌بن ،بێگومان درێژكراوه‌ی هه‌مان ئه‌قڵیه‌تی رێكه‌وتنی سیڤه‌ره ،دوای ماوه‌یه‌ك ده‌ڵێن ئێو ه ناكرێ ل ه هیچ شوێنێك هه‌بن ،خودی پیاوانی ئه‌ردۆغان ،ئهم قسه‌ی ه ده‌كه‌ن ،و بێشه‌رمانه ده‌ڵێن ،تاكو شه‌نگال ده‌بێ ل ه هێز ه شۆڕشگێڕه‌كان پاك بكرێته‌وه. شه‌ڕی
داسه‌پاو،
له‌به‌رامبه‌ر - به‌رخودانی سه‌رده‌م: له‌ماوه‌ی شه‌ش ساڵی رابردوو ،كانتۆنی عه‌فرین ،به‌شێوه‌یه‌كی باش خۆی ئاماده‌كرد، له‌الیه‌ك توانی خۆی به‌ڕێوه‌ببات ،له‌الیه‌كتره‌وه توانی به‌هه‌زاران ل ه كچان و كوڕانی خۆی له ریزه‌كانی یه‌په‌گ ه و یه‌په‌ژه‌دا به‌ڕێكخستن بكات.
ئه‌وه‌ی ك ه جێگای تێڕامان ه ئه‌ویش له‌گه‌ڵ یه‌كه‌م شڵه‌ژان و باڵوبوونی ده‌وڵه‌ت و ئاڵۆزیه‌كانی ناوخۆ، خۆی فره‌وان نه‌كرد و له‌گه‌ڵ كانتۆنه‌كانی تر خۆی نه‌كرد ه یه‌ك ،به‌تایبه‌تیش ناوچه‌ی ئه‌عه‌زاز و جه‌رابلو�سی تاكو بابی پاك نه‌كرده‌وه ،ئهم ه بووه هۆكار رژێمی ئه‌ردۆغان پاش ئه‌وه‌ی زانی هێزه‌كانی داعش ناتوانن ئهم هه‌رێمان ه بپارێزن ،بۆیه یه‌كسه‌ر ده‌ستاو ده‌ستی ده‌سه‌اڵتی پێكردن و ئه‌و گرووپانه�شی به‌شێوه‌ی تر به‌ڕێكخستن كردنه‌وه. ده‌بێ خاڵێك هه‌ی ه ئاماژه‌ی پێبكرێ ،ئه‌ویش ته‌نها خۆ به‌ستنه‌و ه به‌خاكێكی سنوردار و هێزێكی ژمار ه كه‌م ،چه‌مكی «باكه‌م بێ هی من بێ « راست نیه ،ئه‌ویش نه‌یهێشت شۆڕ�شی رۆژئاوا له سه‌ره‌تاو ه خۆی بكات ه شۆڕ�شی گه‌النی سوریا .دوای ئه‌وه‌ی رێبه‌ر ئاپۆ ل ه رێگای ده‌رفه‌ته‌كه‌مه‌كانی و ناردنی تێبینی و سه‌ره‌نجه‌كانی گووتی « پێویسته شۆڕ�شی گه‌النی سوریا به‌روپێشه‌و ه ببن» ،بۆ ئه‌مه‌ش فیدرالیه‌تی باكوری سوریایه‌ی كرده ئامانج ،كرانه‌و ه به‌ڕووی كۆمه‌ڵگه‌ی سوری ،و دروست كردنی هێزی پاراستن»قه‌سه‌ده« ،ئه‌مه وای كرد تائاستێك رۆژئاوا ل ه ته‌نگه‌ژ ه ده‌رچێ ،و به‌سه‌ركه‌وتووی ئۆپه‌راسیۆنه‌كانی رزگار كردنی شاری ره‌ق و دێره‌زور به‌ڕێوه‌ببات .دابڕانی عه‌فرین ل ه كانتۆنه‌كانی تر ،هه‌مانكات كه‌وتن ه چه‌مبه‌ری هێزه‌كانی سوپای توركیا و گرووپه‌كانی هاوبه�شی، عه‌فرینی خست ه بارودۆخێكی سه‌ختر ،له‌الیه‌كیتر رێكه‌وتنی توركیا و رووسیا له‌سه‌ربنه‌مای وازهێنان ل ه پاراستنی ئاسمانی عه‌فرین و گۆڕینه‌وه‌ی ب ه ئیدلب ،بۆ ئه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی به‌شار زیاتربێ ،هه‌مانكات بێده‌نگی ئه‌مریكا له‌پای ئه‌وه‌ی عه‌فرین ل ه ژێر پاراستنی رووسیا دایه ،خۆی ل ه به‌رپرسیاریه‌تی دزیه‌وه ،بێگومان ئه‌وه‌ش www.komelge.com
53
NO:26-27 - April 2018
ئه‌زانرێت ك ه ئه‌مریكا نایه‌وێ تا خاڵی سفر توركیا له‌خۆی نیگه‌ران بكا ،چونك ه به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیان و بوونیان ل ه ناتۆ ئه‌زانرێت پێویست به‌وه‌ناكات قسه‌ی له‌باره‌و ه بكه‌ین .ئێستا ده‌ستپێكردنی ئۆپه‌راسیۆنی غوته‌ی رۆژهه‌اڵت له‌الیه‌ن رووسیا و ئه‌سه‌د بۆ شاردنه‌وه‌ی داگیركه‌ری ئه‌ردۆغان ه بۆ سه‌ر عه‌فرین.
وایان ده‌زانی ئه‌گه‌ر ئه‌مریكا و رووسیا پشتگیرنه‌كه‌ن ئه‌وا ناتوانرێت هێزه‌كانی سوریای دیموكرات به‌رگه‌ی دووه‌مین هێزی ناتۆ بگرن توركیا وای ده‌زانی ل ه نێوان چه‌ند كاژێرێك یان تاكو هه‌فته‌یه‌ك عه‌فرین ده‌خات ه ژێر كۆنتڕۆڵی خۆی و داگیری ده‌كات و هێز ه نیشتمانیه‌كانیش «فڕێده‌دات ه ئه‌ودیو فورات» ،بێگومان زلهێزه‌كانیش هه‌مان بیرۆكه‌یان هه‌بوو ،وایان ده‌زانی ئه‌گه‌ر ئه‌مریكا و رووسیا پشتگیرنه‌كه‌ن ئه‌وا ناتوانرێت هێزه‌كانی سوریای دیموكرات به‌رگه‌ی دووه‌مین هێزی ناتۆ بگرن ،بۆیه‌ش ئه‌و به‌رخودانیه‌یی شۆڕشگێڕان ل ه عه‌فرین ده‌یكه‌ن، هه‌موو پێوه‌رێكی ئازایه‌تی و جه‌سووری و بوێری و لێهاتووی و جه‌نگاوه‌ریه‌تیان به‌زاندوه .توركیا و هێز ه چه‌ت ه هاوبه‌شه‌كانی چاوه‌ڕێی ئه‌وه‌بوون خه‌ڵكی عه‌فرین پشتی هێز ه شۆڕشگێڕه‌كانی نه‌گرێ و ده‌ستبه‌رداریان بێ و رووبكه‌ن ه توركیا ،وه‌ك 54
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ل ه كوبانێ ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌یی روویدا ،هه‌مان هه‌ڵ ه دووبار ه بكرێته‌وه ،به‌اڵم ب ه ئه‌زمون وه‌رگرتن له هه‌ڵه‌ی كوبانێ ،خه‌ڵكی عه‌فرین ،نه‌ك ته‌نها نه‌چوو و ده‌ستبه‌رداری شه‌رڤانانی نه‌بوو ،به‌ڵكو بووه هێزێكی پشتیوان مادی و مه‌عنه‌وی بۆ هێزه‌كانی له‌به‌ره‌كانی شه‌ڕ ،له‌الیه‌كیتریش خه‌ڵكی ئه‌و دێهات و كێڵگانه‌ی داگیریش ده‌كرێن ،خه‌ڵكه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ ناوه‌ندی عه‌فرین .بێگومان داستانی به‌رخودانی عه‌فرین كه‌ب ه به‌رخودانی سه‌رده‌م به‌ناو كرا ،سه‌رده‌میانه‌یه ،چونك ه ل ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست و یه‌كه‌مدایه ،هێز ه شۆڕشگێڕ و جڤاكیه‌كان ك ه چه‌كی ده‌ستیان سووك ه و خاوه‌نی كه‌مترین ده‌رفه‌تن ،هه‌مانكات كچان و كوڕان شانبه‌شانی یه‌كتر ل ه شه‌ڕدان و كچان هه‌نگاوێك ل ه پێش كوڕانیشه‌و ه ده‌ڕۆن ،چاالكی گیانبازی ئاڤێستا خابوور و شێواندانی ته‌رمی بارین كوبانێ نیشانه‌ی ئه‌و یه‌كه‌یه ،بۆی ه ئه‌و به‌رخودانه‌ی له‌به‌رامبه‌ر شه‌ڕێكی داسه‌پاو به‌سه‌ریدا ده‌كرێت، واتا یان به‌رگری و به‌ئازادی ژیان كردن ،یان سه‌رشۆڕی و له‌ناوچوون. گه‌لی كورد و دۆستانی بوونه‌ته
- عه‌فرینی: كوردان ل ه باشوور و رۆژئاوا و باكوری سوریا و ئه‌ورپا ،نه‌خ�شی سه‌رده‌میان نواند ل ه خۆ كردنه یه‌ك له‌گه‌ڵ به‌رخودانی عه‌فرین ،بێگومان ناتوانین گله‌یی گه‌ور ه ل ه باكور و رۆژهه‌اڵت بكه‌ین ،چونكه زوڵمی داگیركه‌ری له‌و دووپارچه‌ی ه ده‌زانرێت، ی خودی به‌تایبه‌تی باكوری كوردستان ،له‌به‌رئه‌و ه توركیا ل ه هێر�شی داگیركه‌ریدایه ،بۆی ه ناهێڵێت هیچ ده‌رفه‌تێك دروستبێ بۆ خاوه‌نده‌ركه‌وتنی گه‌لی كورد ل ه خۆی و ل ه عه‌فرین .ئه‌وه‌ی جێگای
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
شه‌رمه‌زارین و پێویست ه گه‌له‌كه‌مان و مێژوو حیسابیان لێ بخوازێ ئه‌ویش ،ئه‌و هێزانه‌ی ته‌قه‌یان ل ه بازگه‌ی دێگه‌ڵ ه ل ه گه‌نجانی رێپێوه‌ر به‌ره‌و عه‌فرین كرد ،هه‌مانكات ئه‌وانه‌ی تا ئێستا ده‌روازه‌ی سێماڵكایان به‌ڕووی هاتووچۆی رۆژئاوا داخسته‌وه ،هه‌روه‌ها ئه‌وانه‌ی رێگایان نه‌دا دهۆك و هه‌رێمی بادینان ب ه ئه‌ركی نیشتمانی خۆی هه‌ڵسن و چاالكی پشتگیری ئه‌نجامبده‌ن ،وه‌ك كۆتایش ئه‌وانه‌ی هێشتا ل ه به‌ره‌ی «ئیتیالف معارضة سوری» دان ،پێویست ه بكه‌ون ه به‌ر نه‌فره‌تی مێژوو، به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ناكرێ و نابێ لێیان ببووردرێ. كرانه‌و ه به‌ڕووی سوریا و هه‌وڵێكی - نوێ له‌گه‌ڵ به‌شار: له‌ماوه‌ی شه‌ش ساڵه‌ی پرۆسه‌ی خۆبه‌ڕێوه‌بردن ل ه رۆژئاوای كوردستان ،ده‌بێ له خه‌یاڵی هه‌ندێك كه‌س و الیه‌ن جودابوون و دابڕان هه‌بێ ل ه ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی ،به‌اڵم خودی پرۆسه‌ی خۆبه‌ڕێوه‌بردنی دیموكراتی و سیاسه‌تمه‌داره خاوه‌ن ئه‌زمون و هێمنه‌كان ،هه‌موو به‌نێكیان له‌گه‌ڵ ناوه‌ند نه‌بڕی .نمونه‌ی كانتۆنی قامشلو و حه‌سه‌ك ه ئه‌بینرێ ك ه هه‌ر یه‌ك ه و ناوه‌ندێكی رژێمی لێ پارێزرا ،هه‌مانكات هه‌رچه‌ند ه هێزه‌كانی ناوه‌ند له‌و كانتۆنان ه به‌ژماره‌یه‌كی كه‌میش بێ، به‌اڵم نیشانه‌ی ئه‌و ه بوو ،ك ه كورد ل ه رۆژئاوا دوژمنایه‌تی ل ه گه‌ڵ رژێمی ئه‌سه‌د نیه ،هه‌مانكات ده‌توانرێت پر�سی كورد و گه‌النی رۆژئاوا له‌گه‌ڵ ناوه‌ند چاره‌سه‌ر بكرێت ،به‌مانایه‌كیتر ئه‌وه‌ی ئاماد ه نه‌بوو ه بۆ چاره‌سه‌ری و گه‌یشتن ه یه‌كتر رژێمی ناوه‌ندبووه ،نه‌ك ئیراده‌ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری رۆژئاواو باكوری سوریا. شه‌ش ساڵه ،نیو پچڕانێك له‌گه‌ڵ ناوه‌ند
له‌بنه‌مادا ناوه‌ند نه‌یده‌ویست په‌یوه‌ندی به كورده‌و ه بكا ،تاكو مه‌رجه‌كانی كورد و ئه‌زمونه‌كه‌ی په‌سند نه‌كات ،له‌الیه‌كیتر له‌به‌رئه‌وه‌ی ماوه‌ی شه‌ش ساڵ رژێمی ئه‌سه‌د ئیراده‌ی له‌ده‌ستی رووسیا و ئێران و حیزبیوڵاڵ دابووه هه‌بوو ،له‌بنه‌مادا ناوه‌ند نه‌یده‌ویست په‌یوه‌ندی ب ه كورده‌و ه بكا ،تاكو مه‌رجه‌كانی كورد و ئه‌زمونه‌كه‌ی په‌سند نه‌كات ،له‌الیه‌كیتر له‌به‌رئه‌وه‌ی ماوه‌ی شه‌ش ساڵ رژێمی ئه‌سه‌د ئیراده‌ی له‌ده‌ستی رووسیا و ئێران و حیزبیوڵاڵ دابووه ،بۆیه‌ش ئه‌و هێزان ه نه‌یانده‌ویست ئه‌زمونی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری كورد بخه‌ن ه ناو فه‌رمیه‌تی ده‌وڵه‌ت ،بۆیه‌ش به‌رده‌وام په‌یوه‌ندیه‌كانیان له‌چوارچێوه‌ی زاره‌كی و شارو ه ئه‌نجامداوه ،هه‌مانكات به‌رپرسانی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری به‌شداری هیچ كۆبوونه‌وه‌و رێكه‌وتنێكی نێوده‌وڵه‌تی ل ه 10كۆبوونه‌وه‌ی جنێف و �سێ كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌ستان ه و كۆتایه‌كه‌شیان سۆچی نه‌كردوه .بۆی ه ئه‌نجامی كۆبوونه‌وه‌ی www.komelge.com
55
NO:26-27 - April 2018
ئه‌ستانه‌كان ئێستا باشتر ئاشكرا ده‌بێ ئه‌ویش گۆڕینه‌وه‌ی ئیدلیب ه ب ه عه‌فرین له‌نێوان رووسیا و توركیا ،بێگومان ئه‌گه‌ر به‌رپرسانی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری له‌وێ هه‌بوونای ه رێكه‌وتنی به‌وشێوه‌ی ه سه‌ری نه‌ده‌گرت. ئێستا ك ه هێرشه‌كانی ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ری تورك و هێز ه هاوبه‌شه‌كانی ل ه پاشماوه‌كانی ئه‌لقاعیده، له‌الیه‌كیتر بێده‌نگی ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی ،بێگومان وته‌یه‌ك هه‌ی ه ده‌ڵێت ،له سیاسه‌ت بێ چاره‌ی نیه ،ئه‌گه‌ر سه‌ری خۆت بێشێنی ده‌توانی چاره‌یه‌ك بدۆزیته‌وه .پرۆسه‌یه‌كیتری سیا�سی له‌گه‌ڵ ئه‌سه‌د ده‌ستپێكراو ه ب ه گه‌ڕانه‌وه‌ی هه‌ندێك هێزی بۆ پاراستنی سنوره‌كانی عه‌فرین، ده‌بێ به‌دڵی زۆربه‌مان نه‌بێ ،چونك ه شه‌ش ساڵه ئێم ه خۆمان خۆمان به‌ڕێوه‌ده‌بین و خۆمان ده‌پارێزین ،له‌الیه‌كیتر ئه‌سه‌د هێشتا هیچ دانپیانانێكی بۆ پر�سی كورد و پرس ه دیموكراتیه‌كان نیه ،هه‌مانكات خاوه‌ن ئیراد ه و سه‌روه‌ری خۆ�شی نیه ،به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ی پرۆسه‌ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری دیموكراتیان ه باوه‌ڕی به‌چاره‌سه‌ری دیموكراتیانه هه‌ی ه ل ه چوارچێوه‌ی سوریایه‌كی دیموكراتیدا، هه‌مانكات ل ه ئێستا ئه‌سه‌د گوزارشت ل ه ئیراده‌ی سیا�سی سوریا ده‌كات ،له‌هه‌موو�شی گرنگتر عه‌فرین و رۆژئاوای كوردستان ل ه ژێر هێرشێكی داگیركه‌ری و دوژمنانه‌ی ده‌وڵه‌تی توركدایه ،تا رۆژی ئه‌مڕۆ شه‌رڤانان به‌هه‌موو توانای خۆیان له‌سه‌نگه‌ری به‌رگریدان و هه‌ر رۆژه‌و داستانی قاره‌مانیه‌تی تۆمار ده‌كه‌ن ،به‌اڵم ته‌نها ناكرێ له هه‌ر ل ه به‌رگریدابن ،به‌ڵكو پێویست ه ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ر تێكبشكێ و عه‌فرین به‌ئازادی بمێنێته‌وه، بۆ ئهم ه پێویست ب ه هێزه‌كانی سوریا ده‌كات تاكو شانبه‌شانی شه‌رڤانان ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ری تورك 56
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هێرشه‌كانی سه‌رنه‌گونبكرێن .بێگومان رژێمی ئه‌سه‌دیش پێویستی به‌وه‌هه‌ی ه ك ه به‌ئاشتیانه بگه‌ڕێته‌و ه عه‌فرین و رۆڵی خۆی ببینێ ل ه پاراستنی سنوره‌كانی باكوری سوریادا ،هه‌مانكات له داهاتوودا پرس ه سیا�سی و ئیداریه‌كانیش چاره‌سه‌ر بكرێن و عه‌فرین بكرێت ه نمون ه بۆ چاره‌سه‌ری سه‌رجه‌م پرسه‌كانی رۆژئاوا .ئه‌گه‌ر رژێمی ئه‌سه‌د ئه‌زمونی له‌رابردوو وه‌رگرتبێ ،و خۆی به‌خاوه‌نی سوریا بزانێ ،و باوه‌ڕی ب ه چاره‌سه‌ری پرسه‌كان هه‌بێ له‌گه‌ڵ گه‌لی كورد و گه‌النی باكوری سوریا، باشترین ده‌رفه‌تی بۆ سازكردنه‌وه‌ی سویایی نوێی بۆ دروست بووه. هه‌موو كورد و دۆست و ئازادیخوازان شادن، ئه‌مڕۆ كه‌ده‌بینن هێزه‌كانیان ل ه عه‌فرین سه‌ركه‌وتن له‌دوای سه‌ركه‌وتن ل ه به‌رخودان تۆمار ده‌كه‌ن، له‌پێناو ئه‌وه‌ی ك ه ده‌بێ داگیركه‌ری تێكبشكێ و ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ری رووبه‌ڕووی تێكچوونی سه‌د ساڵی ببێته‌وه‌و ،به‌هه‌مانشێوه‌ش گه‌لی كورد و ئازادیخوازان پێكه‌وه ،ل ه باكوری سوریا و رۆژئاوای كوردستان ب ه دیموكراتیان ه پێكه‌و ه بژن، بۆ ئه‌مه‌ش پێویست به تێكۆشان و خه‌باتی زیاتر هه‌یه ،ئه‌وه‌ی تا ئێستا كراو ه هێژای ه و جێگای رێزه، به‌اڵم بۆ سه‌ركه‌وتنی یه‌كجاره‌كی پێویست ب ه زیاتر ده‌كات ،عه‌فرینیه‌كان ب ه شه‌رڤان و جه‌ماوه‌ره‌كه‌ی سه‌ملاندیان ك ه وه‌ك چۆن بۆ به‌رخودان ئاماده‌ن به‌هه‌مانشێو ه بۆ سه‌ركه‌وتنیش ئاماده‌ن ،بۆیه ئه‌مه‌ش فه‌رمانمان پێده‌كات ك ه ده‌بێ هێشتا زیاتر به‌شداری به‌رخودانی بكرێت له‌پێناو سه‌ركه‌وتن.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
وتـــار
جنس ،جێنده‌ر و ده‌سه‌اڵت
ڕێبوارڕەشید
لێکۆڵینه‌و ه له‌سه‌ر له‌شبینی و جنسبینی ل ه مێژووی خۆرئاواییدا یه‌ک بیری ناوه‌ندیی فێمێنیستیی ب ه دروست ده‌سه‌ملێنێت ک ه ئه‌مه‌یه: جنس شتێک ه ک ه ده‌بێت وه‌ک سیاسیی ببینرێت، چونک ه بێمه‌جاز ڕه‌وایێتی ب ه پله‌نزمیی ئافره‌تان و ب ه پله‌به‌رزیی پیاوان ده‌دات .هه‌ر چییه‌ک ک ه له ده‌مێکی تایبه‌تی مێژووییدا ب ه «بایۆلۆژیی» یان به «سرووشتیی» داده‌نرێت پێویست ه هه‌میش ه بخرێته چوارچێوه‌ی ڕووانگه‌یه‌کی ده‌سه‌اڵته‌وه .ئه‌مه «به‌ڵگ ه زانستیه‌کانی» ١٩٠٠ـکانیش ده‌گرێته‌وه ک ه پێیان داده‌گرت گوای ه هێلکه‌دانه‌کانی ژنان
وشکهه‌ڵدێن ئه‌گه‌ر بێت و خۆیان ب ه خوێندنی بااڵو ه خه‌ریک بکه‌ن ،ئه‌مڕۆش «لێکۆڵینه‌وه« ـی وامان ده‌خرێت ه به‌رده‌ست ک ه گوای ه شیردان ده‌بێت ه هۆی که‌مکردنه‌وه‌ی توانستی هۆشمه‌ندیی ئافره‌تان (.) ١٩٩٣Borelius ،Eagle Russet ١٩٨٩ ئه‌و بیره‌ی ک ه جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و ه ده‌کات ک ه له‌ش/بایۆلۆژیی و ده‌سه‌اڵتی کۆمه‌اڵیه‌تی ـ سیا�سی پێکه‌و ه به‌ندن ل ه گه‌لێک الو ه به‌گژ شێوه‌کانی بایۆلۆژیی چاره‌نووسازدا biological determinismده‌چێت ،ئه‌و بیر ه به‌گژ ئه‌و خۆڕوونکردنه‌وه‌یه‌دا ده‌چێت ک ه پله‌نزمیی ئافره‌تان ب ه هه‌بوونی منداڵدانه‌و ه و پله‌به‌رزیی پیاوانیش ب ه به‌رهه‌مهێنانی مه‌نیه‌و ه (شه‌هوه‌ته‌وه) ده‌به‌ستێته‌وه .به‌اڵم پێوه‌ندی نێوان جنس و ده‌سه‌اڵت چۆن ده‌رده‌که‌وێت و چۆن ل ه جیاوازیه جنسی ه کۆنکرێتیه‌کان بگه‌یرێت و تیئۆریانه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا بکرێت ،ل ه گۆتوبێژی فێمێنیستیدا ناکۆکی زۆری ناوه‌ته‌وه .ئایا هه‌ر به هیچ شێوه‌یه‌ک ده‌شێت ک ه له‌سه‌ر خودی جنس، www.komelge.com
57
NO:26-27 - April 2018
له‌سه‌ر جیاوازی بایۆلۆژیانه‌ی جنس ،ئاخاوتن بکرێت ،یاخود جنس و به‌ندیوارییه‌کانی جنس بێ هیچ ئه‌مالوالیه‌ک ب ه مرۆڤبوونه‌و ه پێوه‌ست ه و ئه‌وه‌ش به‌و واتای ه دێت ک ه بونیادێکی کۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه؟١
له‌م پێناسه‌یه‌دا بایۆلۆژی و جیاوازیه جنسییه له‌شییه‌که وه‌ک ه و وه‌ک شێوه‌یه‌ک که‌ره‌ست بناخه‌یه‌کی ئاماریی بۆ سیسته‌می جێنده‌ر نیشان ده‌درێت فێمێنیستیه‌کان له‌و ڕێگایه‌و ه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ئهم پرسانه‌دا کردوو ه ک ه چه‌مکێکی تایبه‌ت ،واته جێنده‌ر ،دابهێنن بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن ک ه دروست ئه‌و الیه‌ن ه کۆمه‌ڵگه‌یی و کۆمه‌اڵیه‌تیانه‌ی جنس بهێنن ه ناو باسه‌و ه ک ه هه‌ن .ل ه ساآلنی ١٩٧٠ـکان له وێژه‌ی فێمێنیستی ئه‌نگلۆسێکسییدا ده‌ست کرا به به‌کارهێنانی چه‌مکی جێنده‌ر و ل ه ناو ساآلنی ١٩٨٠ ـکانیشدا ئه‌و چه‌مک ه هێنرای ه سوێدیشه‌وه .ل ه ناو بیریارانی فێمێنیستی جودادا پێناسه‌ی جێنده‌ر جیاوازه .چه‌مکی جێنده‌ر به‌گشتی بۆ دیاریکردنی واتا کۆمه‌اڵیه‌تیه‌که‌ی جنس یاخود بۆ لێکدانه‌وه‌ی جن�سی بایۆلۆژیی به‌کارده‌برێت. یه‌کێک ل ه زووترین پێناسه‌کانی چه‌مکی جێنده‌ر 58
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هی گایل ڕۆبیین Gayle Rubinـ ـی ئه‌نترۆپۆلۆژه. سیسته‌می جێنده‌ر هه‌موو ئه‌و پێوه‌ندیه کۆمه‌اڵیه‌تیانه‌ی گرتووه‌ت ه خۆی ک ه ل ه جیاوازی جن�سی بایۆلۆژییه‌و ه سه‌رچاو ه ده‌گرن .گایل له ساڵی ١٩٧٥دا ده‌نووسێت که: سێکس هه‌ر سێکسه ،به‌اڵم چی ب ه سێکس داده‌نرێت ئه‌و ه به‌ته‌واوی و کولتوریانه ده‌ستنیشانکراو ه و هێڵراوه‌ته‌وه .هه‌موو کۆمه‌ڵگه‌یه‌کیش سیسته‌می سێکس/جێنده‌ری خۆی هه‌یه .سیسته‌می سێکس/جێند ه ر بریتیه ل ه کۆمه‌ڵێک داب و ده‌ستوور ک ه ب ه هۆیانه‌وه که‌ره‌ست ه خاو ه بایۆلۆژیه‌که‌ی سێک�سی مرۆڤ و زێدخستنه‌وه ،ب ه ده‌ستتێوه‌ردانی کۆمه‌اڵیه‌تی و ب ه ئاکاری نه‌ریتیی جودای په‌سه‌ندکراو ،شێوه‌ی پێدراوه ،جا ئیتر هه‌ندێک له‌و نه‌ریتبه‌ندێتیی ه با چه‌ندیش بێ مانا بن)1975:165 Rubin( . له‌م پێناسه‌یه‌دا بایۆلۆژی و جیاوازی ه جنسیی ه له‌شییه‌ک ه وه‌ک شێوه‌یه‌ک که‌ره‌ست ه و وه‌ک بناخه‌یه‌کی ئاماریی بۆ سیسته‌می جێنده‌ر نیشان ده‌درێت .بایۆلۆژی که‌ره‌سته‌ی خاوی سیسته‌می جێنده‌ره .ئه‌و گرفتانه‌ی ک ه له‌م پێناسه‌یه‌وه په‌یدا ده‌بن ئه‌وه‌ن ک ه چۆن و ک ه ئه‌گه‌ر شیاو بێت بتوانین سنوورێکی دیار ل ه نێوان خودی بایۆلۆژی و لێکدانه‌و ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌ک ه بۆ بایۆلۆژی ،دابنێین. جۆری تێگه‌یشتنه‌کان له‌سه‌ر بایۆلۆژی ل ه نێوان کولتوری جودا و قۆناخی جیاوازدا ده‌گۆڕێت. بایۆلۆژی شتێکی یه‌کجاری و بڕێنراو ه نیی ه و ب ه پێی کات ده‌گۆڕێت. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا پێویست ناکات ک ه چه‌مکی جێنده‌ر ب ه ته‌واوی وه‌ک پێناسه‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی بۆ جیاوازیی جن�سی بایۆلۆژیی ببینرێت .جێنده‌ر
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
ته‌نانه‌ت له‌الیه‌ن ئه‌و بیریارانه‌شه‌و ه به‌کارده‌برێت ک ه خودی جنسپۆلێنیی فیزیکی/بایۆلۆژی وه‌ک شتێکی ته‌واو ل ه ڕووی کۆمه‌آلیه‌و ه ساختمێندراو ده‌یبینن ،وه‌ک شتێک ک ه مرۆڤ دروستی ده‌کات. سوزان ه کێسله‌ر Suzanne Kesslerو وێندی ماکێننا ( Wendy Mckenna )١٩٩٥ئه‌و بیره، ک ه جێنده‌ر لێکدانه‌وه‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی بێت بۆ جیاوازیی جن�سی (بایۆلۆژیی) ،سه‌ره‌وبن ده‌که‌ن و ب ه شێوه‌یکی دیک ه نیشانی ده‌ده‌ن .سوزان ه و وێندی ب ه پێچه‌وانه‌و ه له‌سه‌ر ئه‌و ه پێداده‌گرن ک ه جێنده‌ر «ل ه پێشدا» دێت؛ و جیاوازی ه جنسی ه له‌شییه‌که له‌الیه‌ن ئه‌و تێگه‌یشتنانه‌و ه دیاری کراو ه که له‌سه‌ر جێنده‌ر هه‌ن .بیرۆکه‌کان سه‌باره‌ت به هه‌بوونی جیاوازیی جنس وه‌ک بڵێین «پێش» له واقیعه‌ک ه هه‌ن .ئه‌و ه تێگه‌یشتنی ئێمه‌ی مرۆڤ خۆمان ه ل ه جنس ک ه بڕیار ده‌دات چۆن واقیع لێک ده‌ده‌ینه‌و ه و خودی واقیعه‌ک ه نیی ه ک ه بڕیار له‌سه‌ر لێکدانه‌وه‌کانی ئێمه‌ی مرۆڤ ده‌دات. که‌وات ه ل ه ڕاستییدا فیزیۆنۆمی مرۆڤ نابێت ب ه هیچ جۆر ه بناخه‌یه‌کی سه‌قامگییر بۆ ئه‌و لێکدانه‌وه‌ی ه ک ه ئه‌و دوو جنس ه هه‌ر بایۆلۆژییکیانه ده‌بێت وا بن و هه‌م ڕاسته‌وڕاست پێچه‌وانه‌ی یه‌کتریش (دایکاته‌م) بن .ب ه هیچ شێوه‌یه‌ک هیچ خه‌سڵه‌تگه‌لێکی فیزیکی نیی ه ک ه ب ه ته‌نیا بڕیار له‌سه‌ر به‌ندیواری جنس بدات .پیاوان هه‌ر هه‌موویان مه‌نیدار (سپێرمدار) نیین و ئافره‌تان هه‌ر هه‌موویان هێلکه‌دار نیین .جیاوازیه‌کان له نێوان پێکهات ه کرۆمۆسۆمیه‌کانی ئافره‌تان و پیاواندا پێچه‌وان ه (دایکاته‌میی) نیین و هۆرمۆنه جنسییه‌کانیش تایبه‌ت ب ه یه‌کێک ل ه جنسه‌کان نیین .شایه‌ت بتوانرێت پێوه‌ر ه فیزیکیه‌کان بۆ ئه‌و ه به‌کار ببرێن ک ه چی پیاوێک ل ه ئافره‌تێک جیا
ده‌کاته‌وه ،به‌اڵم ئهم پێوه‌ران ه هه‌ر خۆیان زاده‌ی چۆنیه‌تی تێگه‌یشتن ل ه جێنده‌ر .بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین بوونی ڕاسته‌قینه‌ی ئافره‌تان ل ه پیاوان جودا بکه‌ینه‌و ه پشت به‌و به‌رتێگه‌یشتن ه ده‌به‌ستین ک ه به ته‌نیا هه‌ر ئه‌و دوو جنس ه هه‌ن ـ جۆری دیک ه نیی ه ـ و جیاوازیه‌که‌شیان پێوه‌ند ه به‌و ڕووکه‌ش ه تایبه‌تیه‌ی وجودیانه‌وه)Kessler & McKenna ١٩٨٥( .
ه وه‌اڵمی زانینی زانستییان پرسیاری «چ شتێک مرۆڤێک ده‌کات به پیاو یان به ئافره‌ت؟» ناداته‌وه. زانینی زانستییان ه وه‌اڵمی پرسیاری «چ شتێک مرۆڤێک ده‌کات ب ه پیاو یان ب ه ئافره‌ت؟» ناداته‌وه. به‌ڵکو ڕه‌وایه‌تی (مه‌شروعیه‌ت) ده‌دات به‌و زانیاریه‌ی (هه‌روه‌ها وا پێ ده‌چێت زه‌مینه�شی بۆ فه‌راهه‌م بکات) ک ه ده‌مێک ه هه‌ی ه و ل ه به‌رده‌ستدایه سه‌باره‌ت به‌وه‌ی مرۆڤێک ئیتر یان ئافره‌ت ه یان پیاو و ک ه ئه‌سڵه‌ن هیچ زه‌حمه‌ت نیی ه ئه‌و دوو جنس ه ل ه یه‌ک جیابکرێنه‌وه .هه‌بوونی جیاوازییه بایۆلۆژیی ،سایکۆلۆژیی و کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان به‌ره‌و دووجنسبینیمان نابه‌ن .به‌ڵکو خودی ئه‌و دووجنسبینی ه ک ه هه‌ر له‌سه‌ره‌تاو ه هه‌مان ه دێت و هه‌بوونی جیاوازیی بایۆلۆژیی ،سایکۆلۆژیی و کۆمه‌اڵیه‌تییمان بۆ «ده‌دۆزێته‌وه«Kessler &( . )1985:163 McKenna www.komelge.com
59
NO:26-27 - April 2018
به‌م ڕووانگه‌یه چه‌مكی جێنده‌ر بۆ مانادان به‌و ڕه‌فتار و وێناکردن و کردارانه به‌کارده‌برێن که ه هه‌ڵپه‌دان بیسه‌لمێنن ل ه جنس به‌ڕاستی بوونی ک هه‌یه. تێگه‌یشتن له‌وه‌ی ک ه واتای جنس و ب ه جنسێکه‌و ه گرێدران دیارده‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تیه، وات ه شتێک ه ک ه کۆمه‌ڵگ ه دروستی ده‌کات ،له تیئۆری فێمێنیستییدا به‌ردی بناخه‌یه .کێسله‌ر و ماکێننا Kesslerو Mckennaهه‌نگاوێکی زیاتر ده‌نێن و ده‌ڵێن هه‌ر خودی ئه‌و بیر ه ک ه جنس وه‌ک ڕاسته‌قینه‌یه‌کی فیسیۆلۆژیی داده‌نێت خۆی ساختارێکی کۆمه‌ڵیانه‌یه .فێمێنیستانی دیکه هێنده‌ی تریش ئه‌و بیر ه ده‌به‌ن ه پێش و ده‌ڵێن گرینگه ک ه ب ه ته‌واوی ده‌ست له‌و بیر ه هه‌ڵ بگیرێت ک ه باس ل ه هه‌بوونی ڕاسته‌قینه‌یه‌ک ده‌کات «ل ه ژێر» ئه‌و باسانه‌دا ک ه له‌سه‌ر جیاوازیی جنس و له‌شن. کارێکی سه‌خت ه دژ به‌و حه‌زی پرسینه بووه‌سترێت و نه‌پرسرێت« ،به‌ڕاستیی ئه‌و جیاوازیانه ،ئیتر له‌ژێر هه‌ر هه‌موو ئه‌و باسانه‌وه ک ه هه‌ن ،کامانه‌ن ک ه ل ه نێوان پیاوان و ئافره‌تاندا هه‌ن» .ئه‌وه‌ی ئێم ه وه‌ک زانستکار و وه‌ک فێمێنیست پێویست ه ده‌نگێکی بده‌ینێ ئه‌وه‌ی ه که 60
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ن ه شتێکی وا هه‌ی ه و ن ه شوێنێکی وا ک ه ناوی ل ه ژێر هه‌ر هه‌موویه‌و ه بێتStar, qou. Haraway( . )1981:476 واتای پیاوبوون یان ئافره‌تبوون ل ه هه‌موو شتێک داده‌بڕدرێت ک ه پێوه‌ندی ب ه بایۆلۆژی یان له‌شه‌و ه هه‌یه .ئه‌گه‌ر واقیع ل ه سه‌رتاسه‌رییدا ب ه ته‌واوی وه‌ک ده‌ربڕینێکی ل ه زماندا بنیاتراو ببینرێت ،ئه‌و ه بێگومان ئهم تێڕوانین ه ده‌بێت هه‌روه‌ها له�شی مرۆڤیش بگرێته‌وه .ئه‌و بیره‌ی وا داده‌نێت ک ه شتێک «ل ه ده‌ره‌وه‌ی» بۆچوونی مرۆڤدا هه‌یه ،هه‌ر خۆی ل ه خۆیدا بۆچوونێکی مرۆڤییه. به‌م ڕووانگه‌ی ه چه‌مكی جێنده‌ر بۆ مانادان به‌و ڕه‌فتار و وێناکردن و کرداران ه به‌کارده‌برێن ک ه ل ه هه‌ڵپه‌دان بیسه‌ملێنن ک ه جنس به‌ڕاستی بوونی هه‌یه .جودی بوتله‌ر (Judith Butler )١٩٩٣ ده‌نووسێت کاتێک فێمێنیزم واقیعی پۆلێنی جنس به شتێکی دروست وه‌ربگرێت به‌و کار ه نیزامی جێنده‌ر به‌هێز ده‌کات ل ه جێی ئه‌وه‌ی هه‌وڵ بدات هه‌ڵی بووه‌شێنێته‌وه .ئێم ه له‌بریتی ئه‌و ه ده‌بێت ل ه خۆمان بپرسیین ک ه کاتێک پۆلێنی ئافره‌تان و پیاوانمان قبوڵ بێت و به‌کاری ببه‌ین چ جۆر ه پێوه‌ندگه‌لێکی ده‌سه‌اڵت ده‌به‌ین ه پێش .پۆلێنی جنس ب ه ته‌واوی وه‌ک کرده‌ی کۆمه‌ڵ و زمان ده‌بینرێت :جنسیش به ته‌واوی هه‌ر وه‌ک جێنده‌ر دروست کراوه .جنس ب ه ڕاستی ل ه ناو ک ههلل‌دایه ،نه‌ک ل ه به‌ینی ڕانه‌کاندا. به‌اڵم ئێڤا لوندگرێن Eva Lundgrenـ ـی سۆسیۆلۆژ ( )١٩٩٣پێی وای ه فێمێنیزم به‌و شێوه‌یه ل ه مه‌ترسیی دای ه بکه‌وێت ه کۆآلنێکی بنبه‌ستی تیئۆریه‌و ه ئه‌گه‌ر بێت و ئه‌و مانا کۆمه‌اڵیه‌تیه‌ی پۆلێنکردنی جنس ل ه له‌ش و ل ه بایۆلۆژیی داماڵێت.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
مۆی ده‌ڵێت ک ه ئه‌و جیاوازیی دانان ه زۆر ب ه هاسانی ده‌توانێت ببێت ه هۆی دروستبوونی دیتنێک که جێنده‌ر شتێکه که پێویسته پێی وای ه ده‌شێت مرۆڤ به‌سه‌ر الیه‌نی جنس و جێنده‌ردا دابه‌ش بکرێت .ئیڤۆن هیردمان Yvonne «ئاڵۆزتر» له چه‌مکی Hirdmanـ ـیش هه‌روه‌ها ئهم جۆر ه دیتن ه ڕه‌ت ده‌کاته‌وه .ئیڤۆن هیردمان ب ه پێی تێگه‌یشتنی خۆی «جنسی کۆمه‌اڵیه‌تی» لێی ل ه جێنده‌ر ده‌یه‌وێت ل ه لێکدانه‌وه‌کانیدا جێگای تێبگه‌یرێت. هه‌ردوو ڕووانگ ه بایۆلۆژیه‌ک ه و کۆمه‌اڵیه‌تیه‌که‌ش کۆآلن ه بنبه‌سته‌ک ه هه‌ر هه‌مان شت ده‌بێت ،هه‌م بکاته‌وه :ئهم دووانه‌ی ه هه‌رگیز نابێت لێک داببڕێن. بۆ ئه‌وانه‌ی وه‌ک ڕوبیین Rubinپێیان وای ه که جێنده‌ر شتێک ه ک ه پێویست ه [« ]...ئاڵۆزتر» بایۆلۆژیی شتێکی چه‌سپاو و نه‌گۆڕه ،هه‌م بۆ ئه‌وانه‌ش ک ه هه‌بوونی واقیعی یه‌ک له�شی بایۆلۆژی ل ه چه‌مکی «جن�سی کۆمه‌اڵیه‌تی» لێی تێبگه‌یرێت. جن�سی کۆمه‌اڵیه‌تی دروستکراوێکی پڕ ناکۆکیه ب ه دامه‌زرێندراوێکی کۆمه‌اڵیه‌تی دانانێن. ئێڤا لوندگرێن ده‌پرسێت مرۆڤ چۆن بتوانێت و ب ه ئاشکرا ئاماژ ه به‌و ه ده‌کات ک ه کۆی هه‌ردوو ل ه زه‌بروزه‌نگی پێوه‌ست ب ه سێکس بتوێژێته‌وه ،یه‌که‌ی «جنس» « +کۆمه‌اڵیه‌تی» ـ ـه ،هه‌روه‌ک ئه‌مه وه‌ک زه‌وتکردنی سێک�سی ،ئینسێست و لێدان فۆرمولێکی ماتماتیکیی هاسان بێت ،وه‌ک چۆن و سووکایه‌تی کردن ب ه ئافره‌ت ـ بێ ڕه‌چاوکردنی .٢ =١+١بۆ تێگه‌یشتن ل ه جێنده‌ر پێویست ه مرۆڤ له‌ش و بایۆلۆژیی؟ ئه‌و کار ه هه‌م ل ه پراکتیکدا تێ بگات ک ه ١و ١دوو یه‌که‌ن ک ه به‌ڕاستی وجودیان نه‌شیاو ه و هه‌م ل ه تیئۆرییشدا بێبه‌ر ه ک ه هه‌وڵ نییه .ئه‌و یه‌کان ه هه‌ر نیین .به‌ڵکو ته‌نیا یه‌ک دانه بدرێت جن�سی کۆمه‌اڵیه‌تی و بایۆلۆژیی ل ه یه‌کتر دووان هه‌یه .هیردمان ()1990:76 Hirdman جیا بکرێنه‌وه .زه‌وتکردنی سێک�سی ئاکارێکی ته‌واو گفتوگۆی فێمێنیستیه‌کان سه‌باره‌ت به زه‌بروزه‌نگئامێزی ڕاسته‌قینه‌ی فیزیکی ه ک ه ناکرێت بچووک بکرێته‌و ه بۆ بونیادێکی کۆمه‌اڵیه‌تی .ئه‌وی پێوه‌ندیه‌کانی نێوان ئه‌وی ک ه کۆمه‌اڵیه‌تی ه و بایۆلۆژیی و ئه‌وی کۆمه‌اڵیه‌تی ه ل ه پێوه‌ندیه‌کی ئه‌وی ک ه بایۆلۆژیی ه زۆرن و لێکدانه‌وه‌ی زۆر پێچه‌وانه‌دا (دایکاته‌مدا) نه‌وێستاون .هه‌ر شتێک هه‌ڵده‌گرن .ئایا ئهم جۆر ه دابه‌شکردن ه هه‌ر هیچ وه‌ک بایۆلۆژیی لێک بدرێته‌و ه و �شی بکرێته‌وه ماقوڵیه‌کی تێدایه؟ ئه‌گه‌ر وه‌اڵم نه‌خێره ،ئایا ئه‌وه ڕوویه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی هه‌ی ه و پێچه‌وانه‌که�شی چ مانایه‌کی له‌سه‌ر تێگه‌یشتنی پۆلێنی جنس هه‌یه؟ به‌اڵم ئه‌وی ل ه گفتوگۆ فێمێنیستیه‌که‌دا بناخه‌ییه دروسته. پرۆفیسۆر تۆریل مۆی Toril Moiـش ( )١٩٩٧ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی ه ک ه ناکرێت جنس/جێنده‌ر له هه‌روه‌ها باس ده‌کات ک ه چه‌ند سه‌خت ه جیاوازییه‌کی پێوه‌ندیه‌کانی ده‌سه‌اڵت جیا بکرێنه‌وه. ڕوون ل ه نێوان جنس و جێنده‌ردا دابنرێت .تۆریل www.komelge.com
61
NO:26-27 - April 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
توێژینه‌وه
مێژووى کتێب و کاریگه‌رییه‌که‌ى
ئومید ناسح جیهانی
کتێب تۆوى ڕۆشنبیری ه ئهم تۆو ه ده‌بێت بچێنرێت ،به‌اڵم پێویست به‌و ه ناکات زه‌ویه‌که‌ى چۆن زه‌ویه‌ک بێت؟ ب ه پیت بێ یان بێ بڕست، جیاواز ل ه هه‌موو زه‌وییه‌کانى دیکه ،به‌ڵکو خودى تۆوه‌ک ه ب ه پێى تێپه‌ڕبونى ڕۆژگار زه‌وییه‌که ده‌گۆڕێت بۆ زه‌وییه‌کى دێمى یان به‌راو ،ئهم تۆوه ده‌بێت به‌رده‌وام خزمه‌ت بکرێت ئاو بدرێت ،له‌کاته سه‌ره‌تاییه‌کانى چاندنى ئهم تۆوه‌دا خاوه‌نه‌که‌ى توو�شى هه‌رزه‌ى ده‌بێت پێى وای ه ڕۆشنبیرێکه‌ى ل ه لوتکه‌دای ه له‌سه‌ر هه‌موو بابه‌تێک گفتوگۆ 62
www.komelge.com
ده‌کات ،ب ه زانینى چه‌ند ده‌سته‌واژه‌یه‌ک، ڕه‌خن ه ل ه هه‌موو الیه‌ک ده‌گرێت ،ئه‌وه‌ى له ژێرى تیشکى ئاوازیدا ده‌رنه‌چوو ڕه‌تیده‌کاته‌وه، سه‌رسه‌ختان ه بێ لێکدانه‌و ه و ڕاڤه‌کردن ده‌بێته الیه‌نگر یان دژبه‌رى ئایدۆلۆژیایه‌ک یا فیکره‌یه‌ک یا گروپ و نوسه‌رێک ،بۆ ده‌وروبه‌رى پالن و فیکره‌ى کاڵوکرچى هه‌یه ،به‌اڵم کاتێک ئهم تۆوه به‌به‌رده‌وامى ئاودرا خزمه‌تکرا ئیدى هێواش هێواش نه‌شونما ده‌کات ،ل ه بوارێکدا خوێندنه‌وه‌ى نه‌بوو ،ده‌بێت ب ه گوێگرێکى باش ،هه‌ڵسه‌نگاندن و لێکدانه‌وه‌ى ڕووداوه‌کان ده‌کات،جوانى و ڕاستى هه‌موو الیه‌ک ده‌بینێت ،گه‌ر ل ه نه‌یاره‌که�شى دابێت ،تواناى هه‌ڵبژاردنى کتێب و نوسه‌رى ده‌بێت ،هه‌روه‌کو سولژینتسین ده‌ڵێت« : ده‌توانى هه‌ر نوسه‌ر و شاعیرێک ب ه به‌رهه‌مه‌کانى بناسیته‌و ه « .خوێنه‌ر له‌قۆناغێکدا ده‌چێت ه سه‌ر سکه‌ى خۆى ،ل ه ئه‌نجامى زۆر خوێندنه‌و ه ده‌بێته خاوه‌ن لێکدانه‌و ه و فیکر ه و به‌رهه‌مى خۆى، به‌م ه ده‌وترێت خوێنه‌رى جدى و شێلگیر و خاوه‌ن
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
میسڕییه‌کان بۆ نوسین سودیان له دارى زه‌ل( نه‌ی) وه‌رده‌گرت ،ئهم داره به‌جۆرێک ڕووه‌و خواره‌وه داده‌تاشرا تا بتوانرێت به‌پێى ئه‌و ئاراسته‌یه‌یی ه ووردى که پێى ده‌درێت ،ب یان به گه‌وره‌یی بنوسێت. دووربینی .پێویست ه ببێت ه باران به‌سه‌ر هه‌موو کێڵگه‌یه‌کدا ببارێت ،به‌و مانایه‌ى مرۆڤدۆست بێت ،نه‌ک خود ئه‌ڤینى ،جوانناس و ژیان دۆست بێت ،نه‌ک ڕه‌گه‌زپه‌رست و فاشیست و تونڕه‌و، مرۆڤى ل ه هه‌موو باوه‌ڕییه‌ک ال پیرۆزتر بێت ،ئیدى ل ه هه‌ر ڕه‌نگ و ڕه‌گه‌ز و ئاین و جوگرافیایه‌ک بێت، واتا گه‌ر خوێندنه‌وه‌ى به‌م ڕه‌نگ ه پڕاکتیز ه نه‌کات ل ه دنیابینى خۆیدا ،ئه‌و ه هه‌روه‌کو ڕۆزڤێڵت ده‌ڵێت: « خوێندنه‌و ه و پڕاکتیز ه نه‌کردن وه‌ک جووتکردن و تۆ و نه‌چاندن ه «. مێژوى کتێب مێژوى کتێب زیاتر ل ه پێنج هه‌زار ساڵه .ل ه میسڕ له‌سه‌رده‌م ه کۆنه‌کاندا ل ه ئاو ه مه‌نگ و زه‌لکاوه‌کانى ده‌لتاى نیلدا گیایه‌ک هه‌بوو ک ه ب ه یۆنانى پێی ده‌وترا ( پاپیرۆس ) ،ئهم گیای ه ل ه پۆلى گیا گرێ داره‌کان ه و ئێستا زۆر ب ه که‌مى ده‌ست ده‌که‌وێت و
میسڕییه‌کان بۆ کارى جۆراو جۆر سوودیان لێوه‌ر گرتووه. میسڕییه‌کان کرۆکى ئهم گیایه‌یان بۆ چه‌ند پارچه‌یه‌کى زۆر ته‌نک ده‌بڕى و پاشان فشاریان ده‌خست ه سه‌ر و ل ه پاڵ یه‌کتردا ڕیزیان ده‌کردن و پاشان له‌سه‌ر و الکه‌ى تره‌و ه پارچه‌ى دیکه‌یان داده‌نا ،به‌جۆرێک ک ه له‌سه‌ر یه‌ک ئه‌ستوور بوون، ئینجا ب ه چه‌کوشێک له‌و دوو الیه‌ى ک ه له‌سه‌ر یه‌ک بوون ده‌درا ،تا به‌ته‌واوى بنوسێن ب ه یه‌کتریه‌وه. دیار ه شیله‌یه‌کى چه‌سپێنه‌ر له‌م پارچانه‌دا هه‌بووه ک ه یارمه‌تى پێکه‌و ه نووسانى ئهم دوو پارچه‌یه‌یى داوه ،ئه‌و چه‌سپ ه پته‌و بووه ،چونک ه زۆرێک له په‌ڕه‌کانى ( پارچه)ه‌کانى پاپیرۆس ک ه چه‌ندین سه‌ده به‌سه‌ریدا تێپه‌ڕى کردووه ،تا ئه‌مڕۆ ب ه هه‌مان شێو ه ماوه‌ته‌وه. شێوازێکى دى بۆ نوسین هه‌بوو ک ه ل ه چاخێکى نوێتردا به‌کارده‌هێنرا و ب ه دیموتیکی ه یان ( خه‌ڵکانه ) ناو ده‌برا و زۆر ساد ه و ئاسان بوو ،به‌اڵم کۆنترین نه‌وارى پاپیرۆ�سى به‌ناوبانگ ب ه نزیکه‌ى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ 240ساڵ پێش ل ه دایک بوونى حه‌زره‌تى عیسا، هه‌رچه‌ند ه ئه‌و بابه‌ته‌ش سه‌ملێنراو ه ک ه پاپیرۆس له سه‌رده‌مى نوسینى هیرۆگلیفیدا بۆ له‌سه‌ر نوسین سودى لێوه‌ر گیراوه ،به‌و به‌ڵگه‌یه‌ى ک ه یه‌کێک ل ه پیته‌کانى نوسینى هیرۆگلیفى ب ه شێوه‌ى په‌ڕه‌ى پایرۆس بووه. میسڕییه‌کان بۆ نوسین سودیان ل ه دارى زه‌ل( نه‌ی) وه‌رده‌گرت ،ئهم دار ه به‌جۆرێک ڕووه‌و خواره‌و ه داده‌تاشرا تا بتوانرێت به‌پێى ئه‌و ئاراسته‌یه‌یی ک ه پێى ده‌درێت ،ب ه ووردى یان به گه‌وره‌یی بنوسێت. به‌م پێی ه ل ه سه‌ده‌ى سێیه‌مى پێش ل ه دایک بوونى حه‌زره‌تى عیسا ،نوسین ب ه قه‌ڵه‌مێکى تاشراو www.komelge.com
63
NO:26-27 - April 2018
له‌و سه‌رده‌مانه‌دا جگه له میسڕ و چین ناوه‌ندێکى شارستانى گه‌وره‌ى دى هه‌بوو ئه‌وانیش سۆمه‌رى و ئاشورى و بابلى کلدانی و ئه‌که‌دییه‌کان بوون نوک تیژ ک ه ب ه ( کاالمو�سى ) ( قه‌ڵه‌م ) ناوده‌برا، ده‌ستى پێده‌کرد .ئه‌و مه‌ره‌که‌به‌ى ک ه به‌کار ده‌هێنرا له‌به‌رد و خه‌ڵوز و دارو چه‌سپ دروست ده‌کرا. نوسراو ه به‌جێماوه‌کانى سه‌رده‌مى فیرعه‌ونه‌کان، پاش هه‌زاران ساڵ هێشتا ڕه‌نگ ه ڕه‌ش و جوان و ڕۆشنه‌که‌ى خۆى پاراستوو ه ڕه‌نگى سوریش بۆ نوسینى ناونیشان و سه‌رباسه‌کان سودى لێوه‌رگیراوه. زۆرترین ئه‌و کاغه‌ز ه پاپیرۆسیانه‌ى که له‌به‌رده‌ستماندای ه په‌یوه‌ندى ب ه ڕێوڕه‌سمێکى ئاینییه‌و ه هه‌ی ه ک ه هه‌ندێک نوسراوى پیرۆز و نوسراوى دیکه‌یان ل ه گۆڕى مردوه‌کاندا داده‌نا هه‌تاوه‌کو پشتیوانێک بێت بۆ مردوه‌کان ،له‌کاتى ڕۆشتن رووه‌و شوێنى مردوه‌کان ( ئاسمانه‌کان ). گرنگترینى ئهم ناوه‌ڕۆکان ه ( کتێبى مردوه‌کان ) ه که سه‌رده‌مانێکى گرنگى به‌ڕێکردو ه و مێژوه‌که‌ى بۆ نزیکه‌ى 1800ساڵ پێش ل ه دایک بوونى حه‌زره‌تى عیسا ده‌گه‌ڕێته‌وه .فرۆشتنى کتێبى مردوه‌کان له بازرگانیدا بێ هاوتا بوو ،ک ه ل ه میسڕى کۆندا به بازرگانى کتێب ناوى لێ ده‌نرا. 64
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ل ه هه‌مان ئه‌و سه‌رده‌مه‌ى ک ه په‌ڕه‌کانى پاپیرۆس که‌ره‌سته‌یه‌ک بوو ه بۆ نوسین ل ه میسڕدا .هه‌مان شێوه‌ى په‌ڕه‌کانى پاپیرۆس ل ه ( چین )یش بۆ نووسین به‌کارهاتووه ،ل ه ماوه‌ى هه‌زاره‌ى سێیه‌مى پێش له دایک بوونى حه‌زره‌تى عیسا ،له‌م سه‌رزه‌مینه‌دا ئه‌ده‌بیات بایه‌خێکى زۆرى هه‌بووه. له‌و سه‌رده‌مانه‌دا جگ ه ل ه میسڕ و چین ناوه‌ندێکى شارستانى گه‌وره‌ى دى هه‌بوو ئه‌وانیش سۆمه‌رى و ئاشورى و بابلى کلدانی و ئه‌که‌دییه‌کان بوون ،ک ه مێژوى کتێب لێره‌دا ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ هه‌زاره‌ى سێیه‌مى پێش ل ه دایک بوونى حه‌زره‌تى عیسا. له‌م نوسینانه‌دا ووشه‌کان له‌سه‌ر تابلۆى قوڕى هه‌ڵکه‌نراون ،ئهم کار ه ل ه کاتێکدا ک ه نه‌رم و ته‌ڕ بوو ه ئه‌نجام دراو ه ب ه هۆى ئامڕازێکى شێوه سێگۆشه‌و ه ک ه تیژ نه‌بوو ه و ل ه به‌رد یان عاج یان ل ه دار دروستکراوه .نوسینى بابلى و ئاشوریه‌کان گۆشه‌دار ه په‌یوه‌ندى ب ه ئامڕاز و که‌ره‌سته‌یه‌وه هه‌بوو ک ه له‌م نوسینانه‌دا به‌کارهێنراوه ،پاش ته‌واوبونى نوسین تابلۆکان وه‌ک خشتى ووشک ده‌خرای ه نێو کوره‌یه‌کى ( ته‌نوور) ئاگرین تاوه‌کو سور بێته‌و ه و به‌هێز بێت. زۆرێک له‌م نوسینان ه ب ه زمانى سۆمه‌رى ( بزمارى ) بوون ،هه‌مان ئه‌و زمانه‌ى ک ه گه‌النى فورات پێش ئاشوریه‌کان قسه‌یان پێده‌کرد ناوى پاشا له‌سه‌ر ئهم تابلۆیانه‌و ه نوسرابوو ،هه‌ندێ جار ده‌گه‌شت ه سه‌دان له‌وح ه کۆتایى تابلۆ ژماره‌ى له‌وحه‌کانى هه‌موو کتێبه‌که‌ى نیشان ده‌دا .توکێڵى دره‌خت و قوماش پیشه‌سازى کتێبدا سودیان لێوه‌رگیراوه. ده‌توانرێت بوترێت په‌ڕه‌کانى پاپیرۆس سه‌ره‌تا له‌سه‌ده‌ى حه‌وته‌مى پێش ل ه دایک بوونى حه‌زره‌تى
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
شاعیرى ئه‌ڵمانى هێرنیش ه کوێدا هاینه ده‌ڵێت « :ل مرۆڤ کتێبى سووتاند، له‌وێدا دواتر مرۆڤیش ده‌سوتێنرێت «. عیسا ل ه یۆنانه‌و ه ده‌رکه‌وت ،به‌م حاڵه‌شه‌و ه هه‌میش ه ل ه میسڕه‌و ه بڕێکى زۆر ل ه پاپیرۆس بۆ ده‌وڵه‌تى یۆنانى ده‌نێردرا .تاوه‌کو ئه‌وه‌ى ل ه سه‌ده‌ى پێنجه‌مى پێش ل ه دایک بوونى حه‌زره‌تى عیسا دا له‌الیه‌ن هه‌مووانه‌و ه به‌کار هێنرا. به‌اڵم یۆنانیه‌کان ب ه په‌ڕه‌کانى پاپیرۆسیان ده‌وت ( کلیندرۆس ) وات ه لوله‌ک و رۆمییه‌کان ب ه ( ڤۆلیومێن ) ناویان ده‌برد. به‌و پێیه‌ى ک ه زۆربه‌ى په‌ڕ ه پایرۆسه ده‌ستکه‌وتوه‌کان ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ سه‌ده‌ى سێیه‌مى پێش ل ه دایک بوونى حه‌زره‌تى عیسا ئه‌گه‌رێکى زۆرى هه‌ی ه ک ه هۆکارى سه‌ره‌کى ئه‌مه ،ده‌رکه‌وتنى شارستانیه‌ت و ژیانى ژیرانه‌ى یۆنانیه‌کانى نیشته‌جێى میسر بووه .ئهم شارستانیه‌ت و ژیان ه ژیرانه‌ى یۆنانیه‌کان کاتێک ئاشکرا بوو که ئه‌سکه‌نده‌رى گه‌ور ه سه‌رزه‌ویه‌کانى میسرى خست ه ژێر ڕکێفى ئیمپراتۆری ه فراوانه‌که‌یه‌وه .له‌و کاته‌و ه پایرۆس زیاد ل ه جاران بووه‌ت ه نیشانه‌ى ژیانى واتایی یۆنانیه‌کان .دواى دابه‌شبونى ئیمپراتۆریه‌تى ئه‌سکه‌نده‌رو دامه‌زراندنى وواڵتێکى
به‌هێز به‌ده‌ستى (بتیلیمۆس) ى یه‌که‌م له‌وادى نیلدا، په‌یوه‌ندى نێوان میسر و یۆنان و شارستانیه‌تى نێوانیان زیادى کرد. بیتلیمۆس ته‌واوى تواناکانى خۆى خسته‌گه‌ڕ بۆ ئه‌وه‌ى ک ه ئه‌سکه‌نده‌ریه‌یی پایته‌ختى نوێ ته‌نها ل ه ڕووى سیا�سى و ئابووریه‌وه ،به‌ڵکو له ڕووى شارستانیشه‌و ه بگۆرێت بۆ ناوه‌ندێکى گه‌وره .پاشان کوڕه‌که‌ى بیتلیمۆ�سى دووه‌م زانا یۆنانیه‌کانى بانگهێشت کرد ژیانێکى هێمن و ئاسای�شى بۆ فه‌راهه‌م کردن تا وه‌کو جۆره ئه‌کادیمیایه‌ک ل ه ده‌ورى یه‌ک کۆببنه‌وه .جگ ه له‌مه گرنگترین شت ک ه زاناکانى به‌ره‌و خۆى ڕاکێشا، کتێبخانه‌یه‌کى گه‌ور ه بوو ک ه بیتلیمۆ�سى یه‌که‌م ل ه بیرى دروستکردنیدا بوو ،و دواجار کوڕه‌که‌ى ئهم کتێبخانه‌یه‌ى کرده‌وه .ئامانج ل ه دروستکردنى ئهم کتێبخانه‌ی ه کۆکۆدنه‌وه‌ى هه‌موو ئه‌ده‌بیاتى یۆنانى بوو ل ه چاکترین نوسخ ه و له‌یه‌ک کۆمه‌ڵه‌دا و رێکخستن و په‌راوێز نووسین بوو.
مێژووى سووتاندنى کتێب شاعیرى ئه‌ڵمانى هێرنیش هاین ه ده‌ڵێت« : ل ه کوێدا مرۆڤ کتێبى سووتاند ،له‌وێدا دواتر مرۆڤیش ده‌سوتێنرێت «. سوتاندنى کتێب دیارده‌یه‌کى دێرینه ،ل ه هه‌ر شارستانیه‌تێکدا کتێب هه‌بوبێت سوتاندنى کتێبیش هه‌بووه ،ل ه چین و میسڕ و بابل و هندى کۆنه‌و ه بیگر ه بۆ یۆنان و دونیاى ئیسالم و ئه‌وروپاى سه‌ده‌کانى ناوه‌ڕاست و خۆرئاواى ئه‌مڕۆ .له هه‌موو ئه‌و شوێنانه‌ى کتێب دروستکراو ه و کتێب سوتێنراوه ،هه‌میش ه که‌سانێک هه‌بوون ب ه ناوى دین و ئه‌خالقى گشتى و داب و نه‌ریت و شتى دیکه‌ى www.komelge.com
65
NO:26-27 - April 2018
پیره‌مێردێك له كاتی كڕینی په‌ڕتووك-دا
له‌م بابه‌تانه ،نوسینى که‌سانێکى تریان تاوانبار کردو ه و کتێبه‌کانیان سوتاندوه. دوو سه‌د ه به‌ر ل ه دایک بوونى حه‌زره‌تى عیسا یه‌کێک ل ه ئیمپڕاتۆر ه گه‌وره‌کانى چین ژماره‌یه‌کى زۆر کتێب ده‌سوتێنێ ،ک ه کتێبى سه‌رده‌مى ئیمپراتۆر و پاشاکانى پێش خۆى بوون ،چونک ه ئه‌و نه‌یویست شتێک بمێنێته‌و ه باس ل ه شه‌ریعه‌ت و ئاکار و هه‌ڵس و که‌وتى ئه‌وانه‌ى به‌ر ل ه خۆى بکات. ئیمپراتۆرێکى ترى چین ژماره‌یه‌کى زۆرترى کتێب ده‌سوتێنێت ل ه ژێر ناوى یه‌کخستن و پاراستنى یه‌کێتى خاکى چیندا .ده‌ڵێن گوای ه چوارسه‌د زانا ناڕه‌زاى خۆیان به‌رامبه‌ر به‌و کار ه ده‌ربڕیووه، به‌اڵم ئیمپڕاتۆر فه‌رمان ئه‌دا هه‌ر چوارسه‌دیان به زیندووى بنێژرێن. ساڵى 392کتێبخانه‌ى ئه‌سکه‌نده‌ری ه له‌الیه‌ن مه‌سیحیه‌کانه‌و ه ده‌سوتێنرێ و وێران ده‌کرێت. ل ه ئه‌وروپاى مه‌سیحى سه‌ده‌کانى ناوه‌ڕاستدا 66
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ژماره‌یه‌کى زۆرى کتێب ده‌سوتێنرێت ،هه‌ندێک جار ب ه نوسه‌ره‌کانیانه‌وه .ل ه سه‌ده‌ى سیانزه‌هه‌مدا ل ه پاریس دوانز ه هه‌زار نوسخ ه ل ه کتێبى ته‌ملود، کتێبى پیرۆزى جوله‌که‌کان ده‌سوتێنرێ له‌الیه‌ن مه‌سیحه‌کانه‌و ه ب ه بیانوى ئه‌وه‌ى ئهم کتێب ه جنێو ب ه مه‌سیحه‌کان ده‌دات ،هه‌روه‌ها سوتاندنى کتێبه‌کانى فه‌یله‌سوفى جوله‌ک ه مه‌یمۆنیدیس له هه‌مان سه‌ده‌دا. ل ه ساڵى 1499نزیکه‌ى پێنج هه‌زار ده‌سنوو�سى عه‌ره‌ب ه موسڵمانه‌کان ل ه شارى غه‌رنات ه له ئه‌نده‌لوس له‌الیه‌ن مه‌سیحه‌کانه‌و ه ده‌سوتێنرێت، به‌شێکى زۆری کتێب ه شیعریه‌کانیش ده‌سوتێنران ک ه شیعرى غه‌زه‌لى بوون ،دواى سوتاندنى کتێبه‌کانیان ئینجا کوشتنى موسڵمانه‌کانیش ده‌ستى پێکرد .سووتاندنى کتێبه‌کانى لۆته‌ر ل ه سه‌ده‌کانى ناوه‌ڕاستدا نمونه‌یه‌کى دیکه‌ى کتێب سوتاندن بوون ،ئه‌و نوسخه‌یه‌ى ئینجیلیش سوتێنرا که
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
لۆته‌ر ل ه التینیه‌و ه وه‌ریگێڕا بۆ سه‌ر زمانى ئه‌ڵمانى، ب ه بیانوى ئه‌وه‌ى گوای ه ئه‌وه‌ى لۆته‌ر ده‌یڵێت و ده‌ینوسێت ناکۆک ه ب ه ویست و مه‌به‌سته‌کانى خواوه‌ند.
ه کوردیش له سه‌باره‌ت ب سه‌ده‌ى بیسته‌مدا دواى له‌شکرکێشى سوپاى ئێران بۆ سه‌ر کۆمارى کوردستان له مه‌هاباد به‌شێکى زۆرى ئه‌و کتێب و ڕۆژنامه‌و گۆڤارانه‌ى له‌و ڕژگارانه‌دا ده‌رچوون سوتێنران ل ه سه‌ده‌ى بیسته‌میش دا کتێب سوتاندن به‌رده‌وام بوو .گه‌وره‌ترین ڕوداوى کتێب سوتاندن له‌م سه‌ده‌یه‌دا سوتاندنى کتێب ه له‌الیه‌ن نازیه‌کانى ئه‌ڵمانیاوه ،بۆنمون ه ساڵى 1940ل ه زانکۆى لوڤین ل ه به‌لجیکا نۆسه‌د هه‌زار کتێبیان سوتاند .ساڵى 1952مه‌کار�سى ک ه سیاسه‌یه‌کى بااڵى ئه‌مریکا بوو لیستێکى درێژى کتێب ئاماد ه ده‌کات و ده‌سوتێنرێ. ل ه چینى سه‌رده‌مى ماو�سى تۆنگیش ب ه هه‌زاران هه‌زار کتێب ب ه بیانوى الدان ل ه هێڵى شۆڕش و بیروباوه‌ڕه‌کانى ماو�سی تۆنگ سوتێنران .له کوباش به‌یاننامه‌ى مافه‌کانى مرۆڤ و ژماره‌یه‌ک کتێب ک ه به‌کتێبى خراپ ناوده‌بران سوتێنران.
له‌م سه‌ده‌یه‌شدا کتێبه‌کانى هارى پۆته‌ر و ڕۆمانى کۆدى داڤینیت�شى له‌الیه‌ن مه‌سیحی ه توندڕ ه و کاسۆلیکیه‌کانه‌و ه سوتێنرا. سه‌باره‌ت ب ه کوردیش ل ه سه‌ده‌ى بیسته‌مدا دواى له‌شکرکێ�شى سوپاى ئێران بۆ سه‌ر کۆمارى کوردستان ل ه مه‌هاباد به‌شێکى زۆرى ئه‌و کتێب و ڕۆژنامه‌و گۆڤارانه‌ى له‌و ڕژگارانه‌دا ده‌رچوون سوتێنران و چاپخانه‌که‌ى کۆماره‌که‌ش داخرا و به‌کارهێنانى زمانى کوردیش قه‌ده‌غ ه کرا .له سه‌رده‌مى به‌عسیشدا چه‌ندان نوسه‌ر و خوێنه‌وار کتێبى ناو کتێبخان ه شه‌خسییه‌کانیان سووتاند له تر�سى گرتن و زیندانى کردن. مێژوى ئیسالمیش وه‌کو مێژوى زۆرێک ل ه دینه‌کانى دیکه ،مێژوویه‌ک ه دابڕا و نی ه له سوتاندنى کتێب و سوتانى نوسه‌ره‌کانیشیان. مێژوى سوتانى کتێب ل ه ئیسالمدا ب ه سوتاندنى قورئان و فه‌رموده‌کانى پێخه‌مبه‌ر(د.خ) ده‌ست پێده‌کات له‌سه‌رده‌مى عومه‌رى کوڕى خه‌تاب و عوسمانى کوڕی عه‌فاندا ،تا ئه‌وه‌ى یه‌ک قورئان هه‌بێت .هه‌روه‌ها خه‌لیف ه عومه‌ر ل ه سه‌رده‌مى فراوانخوازیدا فه‌رمان ب ه هێزه‌کانى ده‌دات کتێبخان ه گه‌وره‌کانى ئێران بسوتێنن ،و کاتێکیش سوپای ئیسالمى گه‌یشت ه کوردستان فه‌رمانى به سوپاکه‌ى کرد هه‌رچى کتێب و نوسراوێکیان به‌ر ده‌ست که‌وت بیسوتێنن .چونک ه باوه‌ڕى وابوو دواى هاتنى قورئان هیچ کتێبێکى تر پێویست نییه. وه‌ک ل ه مه‌سیحییه‌تدا ڕویداو ه ل ه ئیسالمیشدا هه‌ندێک جار له‌گه‌ڵ سوتاندنى کتێبه‌کاندا خاوه‌نى کتێبه‌کانیش سوتێنراون ،بۆ نمون ه سوتاندنى کتێبه‌کانى ئیبن موقه‌فه‌ع دواى تاوانبارکردنى ب ه زه‌نده‌ق ه خۆیشیان کوشت .هه‌روه‌ها چه‌ند نوسه‌رێکیش ناچار کراون خۆیان کتێبه‌کانى www.komelge.com
67
NO:26-27 - April 2018
کتێبى دانسقه ئه‌و کتێبه‌یه ،جیهانێکى نوێ له خوێنه‌ردا دروست بکات خۆیان بسوتێنن ،له‌وانه‌ش ئه‌بوو حه‌یانى ته‌وحیدى ،ئیبن سینا ،ئه‌ملاوردى .ئه‌لڕازى نه‌ک ته‌نها کتێبه‌کانیان سوتێنران ،به‌ڵکو ب ه فه‌رمانى خه‌لیف ه یه‌کێک ل ه کتێبه‌کانى خۆى به‌به‌رده‌وامى ده‌کێشرێت به‌سه‌ریدا تا کتێبه‌ک ه پارچه‌پارچه ده‌بێت و چاوه‌کانى ئه‌لڕازیش تو�شى ئاودزێ ده‌بن، هه‌روه‌ها کتێبخانه‌ى ئه‌سکه‌نده‌ری ه ب ه ده‌ستى موسڵمانه‌کان سوتێنرا ،سه‌الحه‌دینى ئه‌یبوبیش دواى ئه‌وه‌ى قاهر ه ده‌گرێت ،هه‌موو کتێبه‌کانى ده‌سه‌اڵتدارانى فاتمیى ده‌سوتێنێت. ل ه مێژوى ئیسالمدا ته‌نها موسڵمانه‌کان کتێبیان نه‌سوتاندوه ،به‌ڵکو ئه‌وانه‌ش ک ه هێرشیان کردوه‌ت ه سه‌ر دونیا ئیسالم ژماره‌یه‌کى زۆر کتێبیان سوتاندوه .ساڵى 1258مه‌غۆله‌کان که هێرش ده‌که‌ن ه سه‌ر به‌غداد فێرگه‌ى به‌یتولحیکمه و ژماره‌یه‌کى ترى کتێبخان ه گه‌وره‌کانى به‌غداد ده‌سوتێنن .ل ه دنیادا تا ئه‌مرۆش سووتاندنى کتێب به‌رده‌وامه. کاریگه‌رى کتێب کتێبى دانسق ه ئه‌و کتێبه‌یه ،جیهانێکى نوێ ل ه خوێنه‌ردا دروست بکات ،ک ه پێشتر له خۆیدا په‌یپێنه‌بردبێت ،ب ه جۆرێک چێژ ببینێت خوێندنه‌و ه ببێت ه خولیا و ئاره‌زووى هه‌میشه‌یی، ئه‌گه‌ر چى خوێنه‌ر ناتوانێت هه‌مان ئه‌و که‌ڵک و 68
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
چێژ ه وه‌رگرێت ک ه نوسه‌ر ل ه کتێبه‌که‌ى خۆى وه‌ریده‌گرێت. زیندوویی میلله‌تێک ب ه ژماره‌ى شوێنه‌وارى قه‌اڵ و سه‌نگه‌ره‌کانیدا هه‌ڵناسه‌نگێندرێت، چونک ه ئه‌وان ه پاشماوه‌ى ئه‌و جه‌نگ و نا ئارامیانه‌ن ک ه ڕۆژگارێک زیندویی ئه‌و میلله‌ته‌یان خستۆت ه مه‌ترسییه‌وه .ئه‌وه‌ى زیندویی نه‌ته‌وه‌یه‌ک ده‌سه‌ملێنێ ژمار ه و نه‌وعیه‌تى ئه‌و کتێبانه‌ن که نه‌وه‌کانى پێشوو ب ه جێیان هێشتون تاکو نه‌وه‌کانى پاشه‌ڕۆژ ب ه هۆیانه‌و ه پێناسه‌ى خۆیان بکه‌نه‌وه. هه‌موو جه‌نگ و شمشێربازیه‌کانى سالحه‌دینى ئه‌یووبی ،هێنده‌ى ئه‌و ه نابێت وه‌ک زه‌رده‌شتى هاوڕه‌گه‌زى ،کتێبێکى بۆ جێهێشتباین .یۆنانیه‌کان کاتێک پێناسه‌ى خۆیان ده‌که‌ن با�سى داستانى ( ئه‌لیاد ه و ئۆدیس ه ) ى هۆمیرۆس ده‌هێننه پێش ( .دۆن کیشوه‌ت ) ی سێرڤانتس ناسنامه‌ى ئیسپانیه‌کان و ( کۆمیدیای یه‌زدان ) ى دانتێش هى ئیتاڵیه‌کان .ئێرانیه‌کان ل ه ئاستى ڕۆحیدا ( شانامه )ى فیرده‌و�سى ب ه ڕزگارکارى خۆیان ل ه ده‌سه‌اڵتى ئه‌وساى عه‌ره‌ب ده‌زانن و دانیمارکییه‌کان به‌بێ چیرۆک ه سه‌رنجراکێشه‌کانى ( هانس کریستیان ئه‌نده‌رسن ) ،ته‌نیاترین میلله‌تى سه‌ر ڕووى زه‌وى ده‌بوون .هیچ شه‌رمیش نیی ه بڵێم :سه‌باره‌ت به ئێمه‌ى کوردیش هه‌رده‌م ژماره‌ى پاشا و میر و ئاغا و سه‌رۆک حیزب ه ناکۆکه‌کانمان زیاتر بوون ل ه ژماره‌ى ڕوناکبیر و مێژوونوس و نوسه‌ره‌کان. هه‌میش ه بریقه‌ى شمشێر و لوله‌ى تفه‌نگه‌کان ڕێزدارتر بوون ل ه قه‌ڵه‌م و ده‌سنووس و کتێبی نوسه‌رانمان. ل ه هه‌رکوێدا مرۆڤ پێویستى ب ه ناساندنى خۆى هه‌بوبێت په‌ناى بۆ کتێب بردوو ه و ل ه ناو کتێبه‌وه هاتوه‌ت ه ده‌ر ،ل ه هه‌ر شوێنێکیشدا که‌وتبێته
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
مه‌ترسیه‌وه ،چۆت ه ناو کتێب و کتێب داڵده‌ى داوه. هێرۆدۆت ک ه یه‌که‌م مێژوو نوو�سى یۆنانیه ،له مێژوه‌که‌ى خۆیدا باس له‌و ه ده‌کات ،ک ه ده‌یه‌وێت ( کتێبى مێژوو بکات ه په‌ندێک بۆ ئه‌وه‌ى مرۆڤ ڕووداو به‌سه‌رهاته‌کانى خۆى بیر نه‌چێته‌و ه و ئه‌و جه‌نگانه دووبار ه نه‌کاته‌و ه ک ه ماڵوێرانیان به‌سه‌ردا سه‌پاندوو ه ) . لێره‌شه‌و ه کتێب ل ه چاره‌نو�سى مرۆڤدا ده‌بێت ه ئه‌و زه‌مینه‌ی ک ه ناهێڵێت ئێم ه دووجار ل ه قوڕێکدا بچه‌قین و به‌م پێیه‌ش کتێب ل ه ژیاردا ڕۆڵێکى ڕزگارکار ده‌بینێت ،بێگومان ب ه خۆڕایش نییه هه‌موو کتێب ه ئاسمانیه‌کان هه‌ڵگرى په‌یامێکن بۆ ڕزگارى مرۆڤ ! هه‌موو فه‌یله‌سوف و زاناو دانا و ڕووناکبیر و گه‌ور ه پیاوانى دونیا به‌رهه‌مى کتێب و خوێندنه‌وه‌ن ،هه‌روه‌ک و سامۆیل ئادامز ده‌ڵێت: « خوێندنى دوێنێ تۆوێک ه به‌یانى به‌رهه‌مه‌که‌ى دروێن ه ده‌که‌یت «. هه‌ندێک کتێب هه‌ن کاریگه‌ریه‌کى ئێجگار گه‌ور ه له‌سه‌ر ئه‌و سه‌رده‌م ه جێده‌هێڵن ک ه تیایدا ده‌نوسرێن و باڵو ده‌کرێنه‌وه ،به‌راده‌یه‌ک زۆرجار زه‌حمه‌ت ه بتوانین وێناى ئه‌و سه‌رده‌م ه بکه‌ین له‌ده‌ره‌وه‌ى ئاماده‌گى ئه‌و کتێبانه‌دا .هه‌ندێک جار ده‌کرێت شونا�سى ئه‌زمونێکى سیا�سى دیاریکراو، هێل ه گشتیه‌کانى گه‌شه‌کردنى سه‌رده‌مێکى کۆمه‌اڵیه‌تى و فه‌رهه‌نگى ،یان دروست بونى ڕوداوه‌کانى قۆناغێکى گه‌وره‌ى مێژوو ،ب ه بوونى کتێبێک یان چه‌ند کتێبێکه‌و ه گرێبده‌ین .ئه‌و کتێبان ه ئه‌و وێنانه‌ى دونیا ده‌کێشن ک ه دواتر ده‌بنه وێنه‌ى سه‌ره‌کى ناو خه‌یاڵ و بیرکردنه‌وه‌ى زۆربه‌ى خه‌ڵک له‌سه‌ر ئه‌و دونیایه .زمانى ئه‌و کتێبانه
و شێوازى به‌رخورد و چۆنیه‌تى باسکردنیان بۆ شته‌کان ،ده‌بنه‌زمان و شێوازى به‌رخورد و چۆنیه‌تى باسکردنى دونیا له‌الیه‌ن زۆربه‌ى هه‌ر ه زۆرى خه‌ڵکه‌وه .وات ه شته‌کان و باسه‌کان و به‌رخورده‌کان ل ه وێنه‌ى ناو کتێبێکه‌و ه له‌سه‌ر دونیا ،ده‌گۆڕێن و ده‌بن ه وێنه‌ى سه‌رده‌مێکى دیاریکراو له‌الى خه‌ڵک ،یان النیکه‌م الى ئه‌و هێزانه‌ى ده‌یانه‌وێت دونیا ب ه پێى نه‌خش ه و پالنه‌کانى ناو ئه‌و کتێبان ه کتێبێکبن مانا قوڵه‌کانى ئه‌و سه‌رده‌م ه مێژوییه‌یان دۆزیبێته‌وه ،یان له‌و کتێبانه بن ک ه ئه‌گه‌ر ه نادیاره‌کانى ناو دونیایان ئاشکرا کردبێت و ل ه ڕێگاى ئه‌و ئاشکرا کردنه‌شه‌وه نه‌خش ه گشتیه‌کانى دروستکردنى دونیایه‌کى نوێیان داڕشتبێت .وه‌ک چۆن مه‌رجیش نیی ه ئه‌و کتێبان ه به‌هایه‌کى زانستى ڕاسته‌قینه‌ى گه‌وره‌یان هه‌بێت و تێزه‌کانیان ل ه په‌یوه‌ندیه‌کى پته‌ودا بن به پێدراو ه زانستیه‌کانى سه‌رده‌مى خۆیانه‌وه. زۆرجار کاریگه‌رى کتێب له‌سه‌ر دونیا کاریگه‌رییه‌ک ه په‌یوه‌ندى ب ه ڕاده‌ى زانستیبوون و زانستینه‌بوونى تێز و گریمانه‌کانى کتێبه‌و ه نییه. ئه‌وه‌ى زۆرجار واده‌کات کتێبێک شوێنپه‌نجه‌ى خۆى له‌سه‌ر ڕۆژگار و سه‌رده‌مێکى دیارى کراو به‌جێبێڵێت ،په‌یوه‌ندى ب ه کۆمه‌ڵێک هۆکارى سیا�سى و فه‌رهه‌نگى و سایکۆلۆژیه‌و ه هه‌ی ه که ده‌که‌ون ه ده‌ره‌وه‌ى به‌ها زانستى و مه‌عریفیه‌کانى کتێبه‌ک ه خۆیه‌وه .بۆ نمون ه په‌یوه‌ندى به‌و وێنانه‌وه هه‌ی ه ک ه ئه‌و کتێب ه بۆ دونیا و بۆ په‌یوه‌ندى نێوان ئینسان و هێز و باوه‌ڕ ه جیاوازه‌کانى ناو ئه‌و دونیای ه دروستیان ده‌کات ،په‌یوه‌ندى به‌و زمانه‌وه هه‌ی ه که‌ئه‌و کتێب ه بۆ قسه‌کردن له‌سه‌ر ئینسان و کۆمه‌ڵگا و جیهان دایده‌هێنێت ،وه‌کو چۆن په‌یوه‌ندى ب ه وه‌اڵمدانه‌وه‌ى کۆمه‌ڵێک چاوه‌ڕوانى www.komelge.com
69
NO:26-27 - April 2018
و مژد ه و به‌ڵێنه‌و ه هه‌ی ه ک ه بایه‌خێکى سایکۆلۆژى گه‌وره‌یان بۆ بڕێکى گه‌ور ه ل ه خه‌ڵک هه‌یه. په‌یوه‌ندى ب ه ترس و خه‌ون و خولیاى ئه‌و هێزه کۆمه‌اڵیه‌تیانه‌و ه هه‌ی ه ک ه پێیان وای ه ده‌بێت شتێک ل ه دونیادا بگۆڕێت و په‌یوه‌ندیه‌کان به‌شێوه‌یه‌کى دیک ه ڕێکبخرێنه‌وه.
ڤۆڵتێر ده‌ڵێت « :ماڵى بێ کتێب وه‌ک جه‌سته‌ى بێ ڕۆح وایه « نوسین و کتێب کاریگه‌ریه‌کى له‌سه‌رخۆ و گه‌وره‌یان له‌سه‌ر ڕه‌وتى وشیارى و ڕۆشنبیریه‌تى کۆمه‌ڵگا هه‌یه ،چۆن ڕوح داینه‌مۆى جه‌سته‌یه، کتێبیش داینه‌مۆى کۆمه‌ڵگایه ،ئه‌مه‌ش مه‌ترسیه بۆ سه‌ر ده‌سه‌اڵتى خۆسه‌پێن و تۆتالیتار ،ئهم ده‌سه‌اڵتان ه چه‌ند ل ه گروپ ه دژ و ئۆپۆزسیۆنه‌کان ده‌ترسن ،چه‌ند جار زیاتر ل ه کاریگه‌رى فیکر و کتێب ده‌ترسن ،له‌به‌رئه‌و ه ب ه درێژایی مێژوو کتێب و زۆرجار نوسه‌ره‌که�شى به‌ر سووتان و فه‌وتاندن که‌وتون. له‌به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا ده‌سه‌اڵت هه‌وڵى داو ه ئاین و بیروباوه‌ڕێک به‌کار بهێنێت ،تاوه‌کو له‌و ڕێگه‌یه‌وه کۆنتڕۆڵى ته‌واوى کایه‌کانى کۆمه‌ڵگا بکات هه‌روه‌کو ماکیافیلى ده‌ڵێت « :ده‌سه‌اڵتدار بۆ کۆنتڕۆڵکردنى ده‌سه‌اڵت و کۆمه‌ڵگا ده‌بێت په‌یڕه‌وى ل ه ئاینێک بکات « .مارکسیش ده‌ڵێت« :دین تلیاکى گه‌الن ه « ئیدى لێره‌و ه دین ده‌بێت ه فاکته‌رێکى دواکه‌وتووى و ده‌سته‌مۆى ده‌سه‌اڵت و تلیاکى خه‌ڵکى، 70
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ده‌سه‌اڵتدار فتواو شه‌رعیه‌ت ل ه پیاوانى ئاینه‌و ه وه‌رده‌گرێت بۆ درێژه‌دان ب ه حوکمى سیا�سى و تااڵنچیی ه ئابورییه‌کانى ،واتا ئه‌مان ه بۆ ده‌سه‌اڵت ده‌نووسن و کۆڕ و سیمیناراتى بۆ ده‌به‌ستن، بانگه‌شه‌ى وه‌لى ئه‌مرى سوڵتان ده‌که‌ن ل ه ڕێگه‌ى کتێب و نوسراوه‌کانیانه‌وه ،کۆمه‌ڵگاش سه‌رقاڵى نوشته‌و سیحر و خورافیات و پیرۆزکردنى شێخ سه‌ید و مه‌ال و پیاوى ئاینییه .دین ل ه جه‌وهه‌رى جوانى و ئیمان و دادپه‌روه‌رى و پێکه‌و ه ژیان به‌تاڵده‌کرێته‌وه. ڤۆڵتێر ده‌ڵێت « :ماڵى بێ کتێب وه‌ک جه‌سته‌ى بێ ڕۆح وای ه « ئهم ووته‌ی ه بۆ مێژوو و شارستانیه‌تى هه‌ر گه‌لێکیش گونجا و ڕاسته ،کاتێک نه‌ته‌وه‌یه‌ک خاوه‌ن سه‌رچاوه‌ى کۆن و پاشخانێکى گه‌وره‌ى فیکرى نه‌بێت ل ه هه‌موو بواره‌کاندا ،ئه‌و ه نه‌وه‌کانى داهاتوو ل ه ئاستى پێشکه‌وتن و گۆڕانکارییه‌کانى سه‌رده‌مدا شوێنکه‌وت ه ده‌بێت و هه‌نگاوى خاو هه‌ڵده‌نێت. ئێمه‌ى کورد گیرۆده‌ى ده‌ستى ئهم ئاریشه گه‌وره‌یه‌ین له‌الیه‌که‌و ه خوێندنه‌و ه و نوسین و وه‌رگێڕان و کارى فیکرى نه‌بۆت ه کلتورمان و له‌الیه‌کى دیکه‌و ه خاوه‌ن سه‌رچاوه‌ى مێژویى و پاشخانێکى گه‌وره‌ى فیکرى نین و خاوه‌ن زمانى زانستى نین .ئه‌مه‌ش هۆکارى جیاوازى هه‌یه، هه‌ر داگیرکارێک ڕووى ل ه کوردستان کردبێت جینۆسایدى کلتورى ل ه کار ه پێشینیه‌کانى بوو له سه‌ره‌تاى هاتنى ئیسالم بۆ ناوچه‌ک ه شارستانیه‌تى کوردى ڕووبه‌ڕووى ئهم جۆر ه جینۆساید ه بویه‌وه و کتێب و ده‌ستنووس و سه‌رچاوه‌کانى کوردیان سووتاند و زمانى عه‌ره‌بى ب ه بیانووى زمانى قورئان جێگه‌ى زمانى نیشتیمانى و زمانى دایک ،زمانى کوردى پێ گیرایه‌وه.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،27-26نیسان 2018ز \ بانه‌مه‌ڕ 2717ك
مێژووى فیکرى ئێم ه به‌م ڕه‌نگ ه بووبێت چۆن ل ه ڕابردوودا ده‌بووین ه خاوه‌ن فه‌یله‌سوف و موفه‌کیرى گه‌وره؟ ئه‌گه‌ر چى زوڵم و کاولکاریی ه و پاکتاوى ڕه‌گه‌ز و کلتوری مای ه پووچى نه‌کردوین، به‌ڵکو ل ه سه‌رده‌مانێکدا خاوه‌نى ئه‌دیب و شاعیرى گه‌وره‌ى وه‌کو ( مه‌الى جزیرى و حاجى قادرى کۆیی و مه‌حوى و گۆران و نالى و سالم و فه‌قێ ته‌یران و بابا تاهیرى هه‌مه‌دانى و وه‌فاییى و سه‌دانى دیکه‌ین ) ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ل ه بواره‌کانى دیکه‌دا ده‌ست کورت و کڵۆڵین ،به‌اڵم قسه‌ى ئێم ه بۆ ڕۆژگاره‌کانى پێشترى مێژوو ه ک ه ئه‌و کۆسپانه‌ى ئاماژه‌مان پێکرد ڕێگر بوو ه له‌وه‌ى ئێم ه خاوه‌ن پاشخانێکى گه‌وره‌ى فیکرى بین تا ببێت ه هه‌وێنى فه‌لسه‌ف ه و فیکرى
سه‌رکرده‌و رابه‌رانمان نه‌خوێنده‌وار و پیاوانى ئاینى کالسیکى بن، پشت به‌چى ببه‌ستن لێکۆڵینه‌و ه و پشکنین و خوێندنه‌وه له چی دا بکه‌ن ه و پالن و بۆ دانانى به‌رنام ستراتیجیه‌تى نه‌ته‌وه‌ى رابردوو و ئێستامان. له‌گه‌ڵ ئه‌و جینۆساید ه کلتوریه‌ش، جوگرافیای کوردستان جوگرافیایه‌کى داخراو
بوو ه ل ه سه‌رده‌مانى پێش پێشکه‌وتنى ته‌کنه‌لۆژیا و هۆکاره‌کانى گواستنه‌و ه و په‌یوه‌ندى و گه‌یاندندا، ئه‌مه‌ش ڕێگر بوو ه ل ه ئاشنا بوون ب ه شارستانیه‌تى ڕۆژئاوا و سه‌رزه‌مینه‌کانى دیکه. ڕه‌خنه‌یه‌کى زۆر ل ه ڕابه‌ران و سه‌رکرده‌کانى پێشوو ده‌گیرێت بۆچى نه‌یانتوانیو ه ببن ه خاوه‌ن ده‌سکه‌وتى گه‌وره‌ى نه‌ته‌وه‌ى کوردى و له شه‌مه‌نده‌فه‌رى گۆرانکاریه‌کان دواکه‌وتین؟ ل ه ڕاستیدا ئێم ه مێژووى یه‌که‌م کتێبمان له‌چه‌ند سه‌ده‌یه‌ک تێناپه‌ڕێت ،مێژووى ده‌زگا ئه‌کادیمیاکانمان ل ه چه‌ند ده‌یه‌یه‌ک تێ ناپه‌ڕێت. ئێم ه خاوه‌ن ئهم ڕابردو ه بین و شارستانیه‌تیمان وه‌کو جه‌سته‌یه‌کى بێ گیان بێت ب ه هۆى نه‌بونى پاشخانێکى گه‌وره‌ى فیکرى و رۆشنبیریه‌وه و کۆمه‌ڵگایه‌کى داگیرکراوى خێڵه‌کى و کلتور جینۆساید کراوبین ،سه‌رکرده‌و رابه‌رانمان نه‌خوێنده‌وار و پیاوانى ئاینى کالسیکى بن ،پشت به‌چى ببه‌ستن لێکۆڵینه‌و ه و پشکنین و خوێندنه‌و ه له چی دا بکه‌ن بۆ دانانى به‌رنام ه و پالن و ستراتیجیه‌تى نه‌ته‌وه‌ى ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆربه‌ى سه‌رکرده و که‌سایه‌تیه‌کانى ئێم ه نه‌ک کتێبیان نیه ،به‌ڵکو یاداشت و سه‌رگوزشته‌ى ژیانیشیان نانوسنه‌وه، ک ه خۆیان کاره‌کته‌رێکى ناو ڕوداو ه سیا�سى و ئاینى و کۆمه‌اڵیه‌تیه‌که‌ن ،بوونى یاداشتى که‌سایه‌تیه‌کان واتاى بوونى دیکۆمێنت و به‌ڵگ ه و سه‌رچاوه‌ى ڕه‌سه‌نى ڕووداوه‌که ،ئیدى نه‌نوسینه‌وه‌ى یاداشت ب ه هۆى نه‌خوێنده‌واریه‌و ه بێت ،یان هه‌ر هۆکارێکى دیک ه ده‌بێت ه که‌لێنێکى گه‌ور ه ل ه مێژوو فیکرى کوردیدا ،میلله‌تانى دونیا خاوه‌ن پاشخانێکى گه‌وره‌ى فیکرى وئه‌ده‌بى و مێژووى و فه‌لسه‌فین به‌نمونه‌ى فارس و وواڵتانى ئه‌وروپى و ڕۆژئاوا و هه‌ندێ ل ه وواڵتانى ئاسیا ،له‌به‌رئه‌و ه خاوه‌نى www.komelge.com
71
NO:26-27 - April 2018
فه‌یله‌سوف و موفه‌کیر و سه‌رکرده‌ى کاریزمان که بوونه‌ت ه داینه‌مۆى پێشکه‌وتنى مرۆڤایه‌تیش. هه‌روه‌ها ل ه فه‌رهه‌نگى ئێمه‌دا ده‌سه‌اڵتى تێکست هه‌میش ه ده‌سه‌اڵتێکى الواز بووه، جگ ه ل ه هه‌ندێک تێکستى دینى ،که‌م تێکستى تر هه‌ن شوێنێکى مه‌رجه‌عیان ل ه مێژووى سیا�سى و فه‌رهه‌نگى ئێمه‌دا هه‌بێت .تێکست هه‌میشه بوونه‌وه‌رێکى الواز و ده‌گمه‌ن بووه ،ئه‌و شوێنه‌ى ک ه ئینسان بۆى گه‌راوه‌ته‌و ه بۆ ئه‌وه‌ى بزانێت چۆن بژى و چۆن ل ه دونیا تێبگات و چى بکات، تێکست نه‌بووه ،به‌ڵکو زیاتر ئه‌زمونى نه‌نوسراو و گواستراوه‌ى نه‌وه‌کان بوو ه ل ه ڕێگاى گوێگرتن ل ه پیران و گوێگرتن له‌وانه‌و ه ک ه ئینسان له نزیکه‌و ه وه‌ک دۆست و هاوڕێ ناسیونى .تێکست هه‌شبوبێت ،ڕۆڵى گرنگ و گه‌روه‌ى ل ه دونیاى ئێمه‌دا نه‌بینیوه .تێکستێکیش ویستبێتى یان ته‌ماحى ئه‌وه‌ى هه‌بوبێت کاریگه‌رى گه‌وره‌ى هه‌بێت، ئه‌بێت توانیبێتى خۆى ب ه ئاسانى ته‌رجه‌م ه بکات بۆ گوتارێکى شه‌فه‌هى ک ه بشێت ده‌ماو ده‌م بیگێڕنه‌وه. ئه‌مه‌ی ه وایکردو ه شیعر بتوانێت ڕۆڵێکى گه‌وره و قووڵ ل ه دونیاى ئیمه‌دا ببینێت .ئه‌ى خودا ! ئه‌گه‌ر میراتى ڕۆحى کالسیک ه گه‌وره‌کانى وه‌ک جزیرى ،خانى و نالى و مه‌حوى و هاوچه‌شنه‌کانیان نه‌بوونایه ،ئێستا ئێم ه ل ه چ بیابانێکى مه‌عنه‌ویدا ده‌ژیاین و چه‌ند ه میلله‌تێکى بچکۆله‌تر بووین ؟! ل ه دونیاى ئێمه‌دا گه‌ڕانه‌و ه بۆ تێکست بۆ ناسینى دونیا بۆ ناسینى فیکر بۆ ناسینى سیاسه‌ت بۆ ناسینى کۆمه‌ڵگا گه‌ڕانه‌وه‌یه‌کى الوازه .کارێکه ڕه‌نگ ه الى ئهم یان ئه‌و تاکه‌که‌س بوونى هه‌بوبێت، به‌اڵم نه‌بوه‌ت ه دیارده‌یه‌کى ده‌سته‌جه‌معى .ئه‌مه‌ش واده‌کات شوێنى کتێب ل ه کۆمه‌ڵگاى ئێمه‌دا شوێنێکى الواز بێت .شوێنێک بێت په‌یوه‌ندى 72
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ڕاسته‌وخۆى ب ه ده‌سگیربونى ئینسانى ئێم ه له‌گه‌ڵ ده‌وروبه‌ر و دونیا و دیارده‌کاندا نه‌بێت. له‌الیه‌کى دیکه‌و ه ب ه درێژای مێژوو کتێب هه‌بووه و هه‌ی ه له‌سه‌ر بنه‌ماى ڕه‌گه‌زپه‌رستى نه‌ته‌وه‌یی ( نالیۆنالیستى ) ،و ده‌مارگیرى و توندڕه‌وى ئاینى و فاشیستى حیزب و گروپ ،و ئایدۆلۆژى، و مه‌رگدۆستى نوسراون ،ک ه تاقه‌تپڕوکێن و ماندووکار و بێزار و بێزارکار ه و بێ سوود ه و کات به فیڕۆدان ه هیچ چێژێکى لێنابینى .کتێبیش هه‌ی ه ته‌نها مه‌ره‌که‌بى سه‌رکاغه‌زه ،چه‌ندێک به‌ناو په‌ڕه‌کانیدا گوزه‌ر ده‌که‌یت نازانیت بۆچى نوسراوه؟ و نوسه‌ر مه‌به‌ستى چیی ه ؟ ل ه کۆتایدا ده‌ڵێین ،گرنگى کتێب ب ه جۆرێکه خوداش پێنج کتێبى هه‌یه ،ک ه هه‌ریه‌که‌یان به‌پێى سه‌رده‌م و قۆناغه‌کانى پێشکه‌وتنى عه‌قڵى مرۆڤ ناردویه‌تى ،ل ه جه‌وهه‌ر و ناوه‌ڕۆک و ڕواڵه‌ت و ناویشدا جیاوازن.
سوود له‌م سه‌رچاوان ه وه‌رگیراو ه : .1مه‌ریوان وریا قانع :کتێب و دونیا ،به‌رگى دووه‌م ،چاپی یه‌که‌م ،چاپخانه‌ى سه‌رده‌م، سلێمانى.2011 ، .2سوند دال :مێژووى کتێب ،وه‌رگێڕانى د. ئه‌دهه‌م ئه‌مین عه‌بدولڕه‌حمان ،چاپی یه‌که‌م، چاپخانه‌ى خانى ،دهۆک.2008 ، .3ڕێبوار سیوه‌یلى :نه‌ته‌و ه و حه‌کایه‌ت ،به‌رگى یه‌که‌م ،چاپى دووه‌م ،چاپخانه‌ى خانى ،دهۆک، .2008