NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
28 هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی ناوه‌ڕۆك دیدگا هه‌ڵبژاردنــی ئه‌مجــاره؛ ز هبــری كوشــند ه ل ـ ه پاوانخوازێتــی ده‌سه‌اڵتداران ده‌دات3............................................................................ دیدار كامه‌رانمه‌نتك:هەرهیواوبەڵێنێكالیئه‌مده‌سه‌اڵته‌وه‌بێتئەوە خەونێكیحوشترانەیە4........................................................................... راپۆرت لــە چار هسـه‌ری پر�ســی گ هلــی کــورددا پێویســتە بییــر لــە پڕۆژەیەکــی نیشتمانییبکرێتەوە8................................................................................
خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی) سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی) نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی راوێژكاری یاسایی پارێزه‌ر هیالل ئیبراهیم
وتار پ.د.ساالرباسیره«سیسته‌میسه‌رۆکایه‌تیتورکیاوئاینده‌ی13.. نه‌به‌زسه‌مه‌د»یەکێتیوپارتیوەکالساییکەرەوەیتۆتالیتار» 22.په‌یوه‌ندییه‌كان ل ه رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن عه‌بدوڵاڵئۆجاالن»دەمانەوێمرۆڤرزگاربكەین27....................... 07702227274 ئه‌كره‌مخالید»دینێئێزدیان»goran.a.hesen@hotmail.com 34............................................................. سه‌ردارستار»سابیئه‌یمه‌ندائیوشه‌به‌ك45.................................... www.komelge.com دیارغه‌ریب»بۆچیسیسته‌میخۆبه‌ڕێوه‌به‌ریدیموكراتییfacebook.com/ Azadi Komelge 53....... رێبواررشید»یه‌کسانییوجیاوازیی»57................................................ چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ تازه‌گه‌ریدیموكراتیبه‌رامبه‌رمۆدێرنیته‌یسه‌رمایه‌داری65...... تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :د.ع
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،چوارباخ ،سه‌روو خه‌سته‌خانه‌ی چاوه‌كه
دیدگـ ـ ــا هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره؛ زه‌بری كوشند ه له پاوانخوازێتی ده‌سه‌اڵتداران ده‌دات له‌كاتێكدا خۆرهه‌اڵتی ناوین له‌به‌رده‌م ئاڵوگۆڕێكی مه‌زن دای ه و شه‌ڕێكی جیهانی خوێناویی تێیدا به‌رپابووه، كرده‌ی هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌رانی ئێراق به‌ڕێوه ده‌چێت. ئه‌مه‌ش بۆخۆی قورساییه‌كی زیاتر ب ه رۆڵ و ئه‌ركی ئه‌م هه‌ڵبژاردن ه ده‌دات .بۆی ه ئه‌م هه‌ڵبژاردن ه لێكدانه‌وه‌ی سه‌رپێی هه‌ڵناگرێت .چونك ه هه‌ڵبژاردنێكی نائاسایی و ل ه دۆخێكی نائاساییدا به‌ڕێو ه ده‌چێت .به‌تایبه‌تی بۆ خه‌ڵكی باشووری كوردستان واتایه‌كی جیاوازی هه‌یه، ك ه دوای رووداو ه ترسناكه‌كانی ریفراندۆم و 16ی ئۆكتۆبه‌ردا ئه‌م هه‌ڵبژاردنه ئه‌نجامده‌درێت .هه‌روه‌ها بۆ ناوچ ه سوننه‌نشینه‌كانیش گرنگی جیاوازی خۆی هه‌یه ،ك ه دوای رووداوه‌كانی داگیركاریی داعش و شه‌ڕی له‌ناوبردنی داعش و بااڵده‌ستیی هێز ه چه‌كداره‌كانی حه‌شدی شه‌عبییه‌و ه دێت. ل ه دۆخی ئێستادا هێز ه شیعه‌گه‌راكان له‌هه‌موو كات زیاتر له‌نێوخۆیاندا ناكۆك و په‌رشوباڵون ،هێزه سوننیگه‌راكانیش تاڕاده‌یه‌كی زۆر له‌په‌راوێزی هاوكێشه سیاسییه‌كانی ئێراقدا ماونه‌ته‌وه ،هه‌روه‌ها هێز ه كوردییه ده‌سه‌اڵتدار و ده‌سه‌اڵتخوازه‌كانیش وێڕای ئه‌وه‌ی له‌نێو ریسوایی و شه‌رمه‌زارییه‌كی زۆردا ده‌خوازن له‌ده‌سه‌اڵتدارێتیدا بمێننه‌وه ،ئه‌وا هێزی نوێی دیكه‌ش له‌مه‌یدانه‌كه‌دا ب ه بانگه‌شه‌ی جیاوازه‌و ه پێشبڕكێی هێزه دهسهاڵتدارهكان ده‌كه‌ن .له‌نێو ئێراقیشدا هێزه‌كانی نێو جه‌مسه‌ر ه ناكۆك و دژ به‌یه‌كه‌كانی جیهان و ناوچه‌كه قورسایی ملمالنێیه‌كانی خۆیان زیاتر ل ه ئێراقدا چڕكردۆته‌وه .هه‌موو ئه‌مانه‌ش وا له‌م هه‌ڵبژاردن ه ده‌كه‌ن ك ه مه‌ودای جیاوازتر وه‌ربگرێت و ده‌نگدان و ده‌نگنه‌دانی خه‌ڵكی ده‌نگده‌ریش له‌سه‌ر داهاتوو و چاره‌نوو�سی گه‌النی ئێراقدا كاریگه‌ری خۆی ده‌بێت. وه‌نه‌بێ ئه‌م هه‌ڵبژاردن ه گۆچان ه ئه‌فسووناوییه‌كه‌ی پێبێت و هه‌موو شتیك بگۆڕێت یان گۆڕانكاریی ریشه‌یی بێنێت ه دی ،به‌اڵم ئه‌گه‌ری زۆر ه ك ه زه‌برێكی كوشنده ل ه قه‌ڵمڕه‌وی و پاوانخوازێتی هێز ه ده‌سه‌اڵتداره‌كانی ئێستا بدات ،شێوه‌یه‌كی دیك ه ب ه هاوكێش ه سیاسییه‌كانی
باشووری كوردستان و ئێراق بدات و پێگه‌ی هێز ه سیاسییه دهسهاڵتدارهكان الواز بكات .به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌تی ساخته‌كارییه‌كانیان كه‌متر بكرێته‌وه. ئه‌وه‌ی لێره‌دا گرنگه؛ به‌شداریكردنی رێژه‌یه‌كی زۆری ده‌نگده‌رانی كوردستان ده‌روازه‌یه‌كی گرنگ له‌به‌رده‌م سه‌رله‌نوێ به‌ده‌ستهێنانه‌وه‌ی پێگه‌ی سیا�سی گه‌لی كوردستان ل ه گۆڕه‌پانی سیا�سی ئێراقدا ده‌كاته‌وه، هه‌روه‌ها ل ه پێكهێنانی هاوسه‌نگییه‌كی سیا�سی ،كه كوردستان تێیدا خاوه‌ن پێگه‌ی ستراتیژیی خۆی بێت، رۆڵێكی گرنگ ده‌بینێت .بۆی ه ره‌نگبێ بایكۆتكردنی ئه‌م هه‌ڵبژاردن ه ئه‌وه‌نده‌ی رۆڵی ل ه الوازكردنی پێگه‌ی سیا�سی باشووری كوردستان ل ه ئاستی ئێراق هه‌یه، ئه‌وه‌ند ه پێگه‌ی هێز ه ده‌سه‌اڵتداره‌كانی باشوور الواز ناكات ،به‌ڵكو بایكۆتكردن ب ه ناڕاسته‌وخۆ ده‌بێته هۆی كه‌مبوونی ده‌نگی هێز ه نوێیه‌كانی ئه‌م پێشبڕكێ سیاسییه. چونك ه ئه‌وه‌ی بڕیاڕی بایكۆتكردنی داوه ،ئه‌ندامانی حزبی ده‌سه‌اڵتدار و نزیك به‌ده‌سه‌اڵت نیین ،به‌ڵكو زیاتر ئه‌و خه‌ڵك ه ناڕازییه‌ن ك ه به‌هۆی مێژووی ره�شی 27ساڵه‌ی ده‌سه‌اڵتدارێتی هێزه‌كانی باشوور و ئه‌قڵییه‌تی شۆڤێنیتی ئایینی و مه‌زهه‌بی و نه‌ته‌وه‌یی بااڵده‌ست له به‌غداده‌و ه باوه‌ڕییان ب ه كرده‌ی هه‌ڵبژاردن نه‌مێنێت و بڕیاری بایكۆتی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌شیان داوه .ئه‌م بڕیاره ئه‌وه‌نده‌ی كاردانه‌وه‌یه‌ك ه دژ به‌و 27ساڵ ه سته‌مكاریی و تااڵنكارییه‌ی ده‌سه‌اڵتی باشوور ،ئه‌وه‌ند ه هه‌ڵگریی په‌یامی ئه‌لته‌رناتیفی نیی ه .ده‌كرێ بایكۆت هه‌ڵوێستێك بێت ،به‌اڵم بایكۆتی بێ به‌رنامه و بێ ئه‌لته‌رناتیفی چاره‌سه‌رئامێز ده‌رئه‌نجامێكی ئه‌رێنی لێناكه‌وێته‌وه. له‌ئاكامدا به‌شداربوونی چاالكانه‌ی گه‌لی كوردستان له‌كرد ه سیاسیی ئێراقدا ،به‌تایبه‌تی ب ه ئه‌قڵییه‌تێكی دیموكراتیانه‌ی به‌دوور ل ه ئه‌قڵییه‌تی شۆڤێنیستی و فاشیستی ،ب ه به‌رنامه‌ی به‌یه‌كه‌وه‌ژیانی ئازاد و یه‌كسان و دادپه‌روه‌رییه‌وه ،توانستی دیموكراتیزه‌كردنی سیسته‌می سیا�سی ئێراق و باشووری كوردستان زیاتر ده‌ڕه‌خسێت.
NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
كامه‌ران مه‌نتك :هەر هیوا و بەڵێنێك الی ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌وه‌بێت ئەوە خەونێكی حوشترانەیە
سازدانی :بڕیارمحه‌مه‌د ل ه دیمانه‌یه‌كدا دكتۆر كامه‌ران مه‌نتك مامۆستای زانكۆ سه‌باره‌ت به‌ڕه‌وشی دوای رۆژهه‌اڵتی ناوین و دوبار ه شیوه‌دانه‌وه‌ی و رۆڵی كورد ل ه نێو رۆژهه‌اڵتی ناوینی نوێدا بۆ ئازادیی كۆمه‌ڵگ ه ده‌ڵێت :ساڵی پار ساڵی كشانەدواوەی كوردستان بوو ،ئەگەر سەیرێكی دۆخی كوردستان بكەیت سەرباری كێشە ناوخۆیەكان سیستەمی سیاسی لە ناوخۆ بەسەر چووە بۆتە بارگرانی بەسەر خەڵكی هەرێمی كوردستان. هه‌رچی بابه‌تی هه‌لبژاردیش ه مه‌نتك 4
www.komelge.com
الیوای ه لەدوای 27ساڵ لە حوكمڕانی هیچ هیوایەك بەو دەسەاڵت و هێزان ه نەماوە ،هەر هیوایەك و بەڵێنێك لەسەر دەستی ئەو دەسه‌اڵت و هێزە سیاسیانە بێت ئەوە خەونێكی حوشترانەیە. ده‌قی دیداره‌كه: ئێستا خۆرهەاڵتی ناوین لەنێو • ئاڵۆزییەكی مەزن و گێژاوێكی قووڵ دایە .دەكرێ چۆن وێنای ئەو ئاڵۆزی و گێژاو ە بكرێت؟ ئایا پێشتر ئەم ناوچەیە ئاڵۆزیی و گێژاوی وەهای بەخۆیەوە بینیوە؟
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
لە رۆژئاوای كوردستان كە دڵی كوردە و زۆربەی ملمالنێ سیاسی وسەربازیەكان لەوێ كۆبۆتەوە بە تایبەتیش لە باشووری كوردستان و رۆژئاوای كوردستان چونكە نەخشەی ئەو شیۆنانەی كاریگەری هەیە لەسەر گۆڕانكاریەكان لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست كامەران مەنتك :لە راستیدا ئێستا ئێمە لە هەموو دوونیاگۆڕانكارانی هاوسەنگی هێز بنەرەتی بەسەردا هاتوو لەبەر ئەوەی ئەو گۆڕانكارەییە كاریگەری لەسەرە ،گۆڕینی سیستەمی سیا�سی نێو دەوڵەتی هەیە ئێستا ئێمە لەم قۆناغه‌دا دەژین، هێز گۆڕانكاری بەسەرداهاتووە ،بەاڵم بە كردەی گۆڕانكاری لە سیستەمی سیا�سی نێو دەوڵەت رووینەداوە یاخود ئەو گۆڕانكاریەی بە خۆیەوە نەبینیوە كە ببێتە رەنگدانەوەیەك بۆ ئەو دۆخەی ئێستا لە رۆژهەاڵتی ناوەراست تێدەپەڕێت ،سەیر هاوكێشەكان دەكەین چ لە رووی سەربازی یاخود لە رووی سیا�سی ،ئەگەرسەیری ملمالنێ جیهانیەكان بكەین لە رۆژهەاڵتی ناوەراست
لە سێتەوەر كۆبۆتەوە ئەوانیش لە رۆژهەاڵتی ناوەراست و لەوێشەوە لە رۆژئاوای كوردستان كە دڵی كوردە و زۆربەی ملمالنێ سیا�سی وسەربازیەكان لەوێ كۆبۆتەوە بە تایبەتیش لە باشووری كوردستان و رۆژئاوای كوردستان چونكە نەخشەی ئەو شیۆنانەی كاریگەری هەیە لەسەر گۆڕانكاریەكان لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆیە سەیر دەكەین ئەو دۆخە نا هەمووارە لەوێ تێدەپەڕێت. زۆر باس لە سەرلەنوێ شێوەدانەوە • (دیزایینكردنەوه)ی خۆرهەاڵتی ناوین دەكرێت. ئایا لە واقیعدا شتێك هەیە بە ناوی شێوەدانەوە بە خۆرهەاڵتی ناوین بێت؟ یان هەر تەنیا شەڕی بەشكردن و دابەشكردنی ناوچەكەی لەنێوان هێزەكاندا؟ ئەو هێزانە كێن ملمالنێ لەسەر ئەو شێوەدانەوە دەكەن؟ كامەران مەنتك :وەكو باسم كرد داڕشتنەوەی سیاسەت بنەمای لەسەر دەرئەنجامی ملمالنێیه‌كه لە نێوان هێزە سیاسیەكان هەیە ،بەاڵم بە شێوەیەكی گشتی لەو ناوچەیە دوو ئاراستە دەبیندرێت ئاراستەیەك كە هەوڵدەدات ناوچەكە بگەڕێنێتەوە بۆ دۆخی بەر لە سەدەی بیستەم واتا لەسەر بنەمای ئیمپراتۆریەت ئەو ئاراستەیەش روسیاو سین پاڵپشتیان دەكات لەبەرامبەر ئەوەش مۆدێلێكی تر هەیە ئەویش ئەمریكاو ئەوروپا و دەرهاوێشتەی هێزی ئەلكترۆنیە ئەمەش وا دەكات نه‌خشەی سیا�سی لە خۆر هەاڵتی ناوه‌ڕاست گۆڕانكاری بەسەر بێت.
www.komelge.com
5
NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تا چەند ئامادەكاری بۆ ئەو دۆخە
بەڕاستی ئەو ملمالنێیەی ئێستا دەگوزەرێت رەنگە توانستی فیكری رۆڵی كەمتر ببینێت دەگەڕێتەوە سەر ئەوەی چەند هێزت هەیە لێرەدا كورد وەك نەتەوە ،وەك دۆز، • وەك ئیرادە لەكوێی ئەو دۆخەی خۆرهەاڵتی ناوین دایە .یان بڵێین كورد وەك ئابووری، سیاسەت ،كولتوور لەكوێی ئەم دۆخە ئاڵۆز و گێژاوییەی خۆرهەاڵتی ناوین دایە؟ تاچەند ئامادەگیی ئەوەی تیدایە بۆ رووبەڕوونەوەی تەحەددیاتەكانی دۆخەكە؟ كامەران مەنتك :یەكەم هەنگاوی ئەوپرۆسە سیاسیە لە هەرێمی كوردستان دەستی پێكرد بۆ نمونە دوای رووخانی بلۆكی رۆژهەاڵتی ناوەراست راستەو خۆ لە باشووری كوردستان راپەرین ئەنجامده‌درێت و قەوارەیەكی سیا�سی دروست دەبێت ،ئەوقەوارەیە واتەمەنی بوو بە 27ساڵ، هەروەها لەرۆژئاوای كوردستانیش دەبینین دەرفەرتی دروستبوونی قەوارەیەكی سیا�سی رەخسا كە لە �سێ كانتۆن خۆی دەبینێتەوە، بەاڵم ئێستا دەبینین هاوسەنگیەكان بە شێوەیەك دەگۆڕدرێت كە جارێكی تر سنوور و دەسەاڵتەكان سەرهەڵدەدەنەوە لە نێوان واڵتان، ئەگەر بەمشێوەیەش گۆڕانكاریەكان رووبدات ئەوە كاریگەری لەسەر كورد دروستدەكات لە نەخشەی سیا�سی داهاتوو. 6
www.komelge.com
• كرابوو ؟ كامەران مەنتك :لەسەر ئاستی زلهێزەكان تا ئاتسێك ئامادەكاری بۆ كرابوو چونكە ئامانجیان دەرخستنی هێز و دەسەاڵت بووە ،لەو ناوچانە دەسەاڵتەكانی ئەمریكاش لەو ناوچانەی الواز بكرێت ،لەبارەی خۆ ئامادە كردنی باشووریی كوردستانیشەوە بەداخەوە كورد وەكو پێویست ئامادەكاری بۆ نەكردبوو نەئامادەی�شی تێدایە . ئایا لێرەدا گەالنی خۆرهەاڵتی ناوین • توانستی فیكری و سیا�سی و ئابوورییان هەیە بۆ خستنەڕوو(طرح)ی پرۆژەیەك بۆ چارەسەریی ئەم دۆخە ئاڵۆزەی تێیكەوتووە؟ بۆ نموونە پرۆژەی (یەكێتی خۆرهەاڵتی ناوینی دیموكراتی) یان (خۆرهەاڵتی ناوینی كۆنفیدراڵ) یان هەر پرۆژەیەكی هاوشێوەی یەكێتی ئەوروپای ئێستا؟ یاخود گەالنی ناوچەكە ئەم دۆخەی ئێستای خۆیان وەك قەدەرێكی نەگۆڕدراو دەبینن و ئەوەی شێوەبداتەوە خۆرهەاڵتی ناوین ئەوە زلهێزەكانی جیهانن نەك گەالنی ناوچەكە؟ كامەران مەنتك :بەڕاستی ئەو ملمالنێیەی ئێستا دەگوزەرێت رەنگە توانستی فیكری رۆڵی كەمتر ببینێت دەگەڕێتەوە سەر ئەوەی چەند هێزت هەیە ،دواجار ئێمە كەوتوینەتە ژێر كاریگەری شەپۆلی هێزێكی گەورەی فیكری و هزری ،الشموایە ئێمە تاوەكو ئێستا نەبووینەتە خاوەن بیركردنەوەیه‌كی ئاوه‌زمه‌ندانه‌ی تایبه‌ت به خۆمان لە رۆژهەاڵتی ناوەراست و نەمانتوانیوە ئەقڵیه‌تێكی تایبەت بەخۆمان دروستبكەین تا لەو رێگایەوە ببینە خاوەن بریارو هێزی تایبەت بە خۆمان .ئەگەر لەورووی فیكریەوە سەیرێكی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
خۆمان بكەین زۆر دواكەوتووین هەروەها لە هاتنی داعش بۆ سنورەكانی هەرێمی كوردستان دەرفەتێكی زێڕینیش بوو بۆ گەلی كورد تواندرا رووی هێزیشەوە بووینه‌تە پاشكۆ. پانتاییەكی مەزن بخرێتە ژێر دەسەاڵتی كورد، بەاڵم بەداخەوە بە هۆی هەڵەی سیاسیەكانی ئەم هەرێمە لە ساڵی 2017بەشێكی زۆر لەو خاكەمان لەدوای 27ساڵ لەدەست چوو گەرانەوە�شی وەك خەونی حوشتر وایە هەموو ئاماژەكانیش پێمان دەڵێت بەغدا لە لە حوكمڕانی هیچ دوای هەڵبژاردنی ئەمجارە كار لەسەر زۆرینە و هیوایەكمان بەو دەسەاڵت كەمینە دەكات ،ئەمه‌ش دەتوانێت هێشتا خاكی زیاتر لەبەردەستی كورد دەربهینێت بەمەش و هێزە نەماوە ،هەر سنورەكانی كورد رۆژ لە دوای رۆژ كەمتر دەبێتەوە هیوایەك و بەڵێنێك بۆیە لەم قۆناغە پێویستە كورد یەك دەنگ و یەك هەڵوێست و یەك هێزبێت لە بەغدا تاوەكو لەسەر دەستی ئەو بتوانێت ئەو سنورەی لەبەردەستی ماوە لەالیەن دەسه‌اڵت و هێزە سیاسیانە دوژمنەكانی كوردەوە پێشێلبكریت.
بێت ئەوە خەونێكی حوشترانەیە و توانای هیچیان نەماوە هاوكات لەگەڵ داهاتووی خۆرهەاڵتی • ناویندا داهاتووی كوردستان چۆن دەبینیت؟ ئەم دۆخە تا كوێ بڕ دەكات؟ كامەران مەنتك :ساڵی پار ساڵی كشانەدواوەی كوردستان بوو ،ئەگەر سەیرێكی دۆخی كوردستان بكەیت سەرباری كێشە ناوخۆیەكان سیستەمی سیا�سی لە ناوخۆ بەسەر چووە بۆتە بارگرانی بەسەر خەڵكی هەرێمی كوردستان، بەاڵم لە ژێر كاریگەری و رەنگدانەوەی ئەو ملمالنێ سیاسەی ئێمە بینیمان لە ساڵی 2014
بۆچوونی بەرێزتان بۆ گەڕانەوەی • كورد بۆ ئەو ناوچانەی پێش 16ی ئۆكتۆبەر چیە؟ كامەران مەنتك :لەدوای 27ساڵ لە حوكمڕانی هیچ هیوایەكمان بەو دەسەاڵت و هێزە نەماوە، هەر هیوایەك و بەڵێنێك لەسەر دەستی ئەو دەسه‌اڵت و هێزە سیاسیانە بێت ئەوە خەونێكی حوشترانەیە و توانای هیچیان نەماوە لەبەرامبەر دوژمانی كورد زیانێكی زۆریشیان بە هێزە زلهێزەكان گەیاندوە بە تایبەتی ئەمریكا بۆیە تاكە رێگه بۆ گەڕانەوەی هێزو بازووی كورد خەڵكی دەتوانن لە رێگای هەڵبژاردنەكانەوە چارەنوو�سی خۆی دیاری بكات لە باشووری كوردستان.
www.komelge.com
7
NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
راپۆرت
لە چاره‌سه‌ری پرسی گه‌لی کورددا پێویستە بییر لە پڕۆژەیەکی نیشتمانیی بکرێتەوە
ئا :ئاسۆ جەوهەر
گەلی کورد لە گێژاوی رۆژهەاڵتی ناوەڕستدا بەدرێژایی سەدەی رابردوو ،بزوتنەوە رزگارییخوازەکەی بەهۆی ئایدیۆلۆژیاکانی ناسیۆنالیزم و ئیسالمی سیاسیی و کۆمیونیزم گورزی وێرانکارانەی بەرکەوتووە! نووسەران و توێژەران جەخت لەوە دەکەنەوە پێویستە گەلی کورد بیر لە پڕۆژەی پێکەوەژیان و نیشتمانیی کانتۆنەکانی کوردستانی سوریا بکاتەوە کە سەرکەوتووتریین پرۆژەی سیاسیی کوردە ،لە ماوەی سەدساڵی رابردوودا.
کامەران بەرواریی ،هاوسەرۆکی بەرەی دیموکراتی گەل ،بە ئازادیی کۆمەڵگەی راگەریاند: 8
www.komelge.com
بە تێڕوانینی ئێمە لە ئێستادا جەنگی جیهانی سێیەم بە گەرمی بەردەوامە ،بەاڵم وەک جەنگی جیهانی یەکەم و دووەم نییە بە شێوازی جیاواز بەردەوام دەبێت ،هەرچەندە چەندین ناکۆکی لە نێوانی ڕوسیا وئەمریکا و ئەوروپاشدا هەبێت ،لە هەمان کاتتدا لێک تێگەشتن و ڕێککەوتن لە نێوانیاندا هەیە ،لەسەر دابەش کردنی جیهان و بە تایبەت رۆژهەاڵتی ناوەڕاست کۆکن. به‌رواریی الیوایه ،رۆڵی کوردان لە ڕۆژهەاڵتی ناوەراستی نوێدا ڕۆڵێکی سەرەکی دەبێت ،چونکە لە سەد ساڵی ڕابردوودا واڵتانی تورکیا و ئێران و عەرەبی ڕۆڵی سەرەکیان هەبووە ،به‌اڵم نەیان توانیوە ئەو کێشانەی ڕووبەڕووی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بوه‌تەوە چارەسەر بکەن ،نە لە ئێران دەوڵەت نەتەوەی فارس-شیعە توانیویەتی کێشەی گەالنی ئێران چارەسەر بکات و ئەو واڵتە بکاتە واڵتێکی دیموکرا�سی و هاوچەرخ .دوای هاتنە سەر حوکمی دەسەاڵتی ئیسالمی لە ساڵی ١٩٧٩دیسانیش بوو بە واڵتێکی تایفی و مەزهەبی دیاریکراو لەبەر ئەوە ئێستا ئێرانیش پێویستی بە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
گۆڕانکاریی هەیە ،لە هەمان کاتتدا دەوڵەتێک لە ساڵی ١٩٢٣لە تورکیا دروست بوو بە هەمان شێوە نەیتوانی ببێتە دەوڵەتێک بۆ هەموو گەالنی تورکیا، چونکە لە تورکیا چەندین نەتەوە و باوەڕیی جیاواز لەو واڵتە دەژین ،چه‌ندین گه‌ل ل ه تورکیا توێندرانه‌وه‌و و لەناوبران.
سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموکراتیکوەک جێگرەوەیەک بۆ ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست پێویستە لەبەر ئەوەی نە دەوڵەت نەتەوە نە دەوڵەتی ئایینی نەیان توانی ئاشتی و ئارامی دەستەبەر بکەن هه‌روه‌ها ئاماژه‌ی ب ه ساسیه‌تی ناسیۆنالیزمی عه‌ره‌بیی کرد لە سوریا و عێراقدا ک ه به‌رانبه‌ر به گه‌لی کورد به‌ڕێوه‌براوه ،وتی :هەمان سیاسەت بە شێوازێکی شۆڤێنی بەڕێوە چوو هیچ دەوڵەتێکی دیموکرا�سی پێک نەهات ،بۆیە کورد لە سەد ساڵی ڕابردوو دا ڕۆڵی ئۆپۆزسیۆن بوو بەردەوام لێگەڕینی بۆ دیموکرا�سی بوو ،لە ماوەی ئەم سەد ساڵەدا زۆرترین قوربانی بۆ ئاشتی وئازادیی و دیموکرا�سی و هەبوونی خۆی داوە ،ئەمە دەبێتە هۆکارێک بۆ ئەوەی لە سەد ساڵی داهاتوودا
ڕۆڵێکی ئەرێنی ببینن و کورد بتوانێ ڕۆژهەاڵتێکی ناوەڕاستی بەرفراوان و ئازاد و دیموکرات دروست بکەن ،بە هیچ جۆرێک ڕۆڵی کورد لەبیر نەکرێت ،چونکە نە ڕوسیا دەتوانێت بە بێ کوردان ڕۆژهەاڵتێکی ناوەڕاست سۆسیالیزم دروست بکات .نە ئەمریکاش دەتوانێ بە بێ کورد هەنگاوێک لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بنێت و ناتوانێ سیستەمێکی جیهانگیرییدامەزرێنێت ،لەبەر ئەوەی هێزی هەرە کاریگەر لە سوریا تورکیا ئێران عێراق لە ئێستادا کوردانن و هیچ الیەنێک ناتوانێ بە بێ کورد هەنگاوی ئاشتی و ئارامی بهاوێژێت. هاوسه‌رۆکی به‌ره‌ی دیموکرا�سی گه‌ل ،هێمای بۆ سیستمی کۆنفیدراڵی دیموکراتیک کرد ،وه‌ک ئه‌ڵته‌ر ناتیڤێک بۆ پر�سی کورد و رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست. راشیگه‌یاند :سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموکراتیک(کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیک) وەک جێگرەوەیەک بۆ ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست پێویستە لەبەر ئەوەی نە دەوڵەت نەتەوە نە دەوڵەتیئایینی نەیان توانی ئاشتی و ئارامی دەستەبەر بکەن بەڵکو ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست لە خوێنی خۆیدا نوقم بوو ،ئەو پڕۆژانەی لە ئێستادا هەن وەک ئێران پڕۆژەیەکی شیعی و مەزهەبی فارسیی یە ،پڕۆژەی تورکیاش پڕۆژەیەکی سوننی عوسمانی یە کە بە کەمالیزم گۆش کراوە ،لە هەمان کاتدا پڕۆژەی واڵتانی عەرەبیش ئیخوانی یان سەلەفی جیهادی یە کە بەرهەمەکەیان داعش و هێزە توندڕەوەکانە، بۆیە لە ئێستادا پڕۆژەی چارەسەری رۆژهەاڵتی ناوەڕاست سیستمی خۆبەڕێوەبەری دیموکرا�سی یە ،کە مافی هەموو نەتەوە باوەڕی ،گەل ،تێیدا پارێزراوە ،سیستمێکی سیا�سی ئیداری بەرفراوان دادەمەزرێت کە هەموو کەسێک خاوەنی دەبێت، www.komelge.com
9
NO:28 - May 2018
خاڵی گرنگ ئەوەیە لەم سیستەمەدا دیموکراسیەت لە ژێرەوە دەست پێدەکات ،هەموو جومگەکانی کۆمەڵگە دەبێتە دیموکرا�سی ،لەبەر ئەوە پێویستە ئێمە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی نوێدا سیستەمێکی بەو شێوازە دابمەزرێنین ،هەندێک جار گەلی کورد تاوانبار دەکەن دەڵێن کورد رۆژهەاڵتی ناوەڕاست پارچە دەکەن.
واڵتە زلهێزەکانی وەک ئەمریکا و ڕوسیا و واڵتانی ئەوروپا بیانەوێت ڕۆژهەاڵتێکی ناوەڕاست ئارام و سەقامگیر دروست بکەن ،پێویستە بەر لە
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سەقامگیری بە خۆیەوە نابینێت،وەکوو دیارە هیچ کام لە دەوڵەتانی تورکیا و ئێران و عێراق سوریا نەیانتوانیوە بگەنە کەناری ئارامی و ئاشتی بۆیە پێویستە بۆ چارەسەری بگەڕێنەوە بۆالی کوردان و بە تایبەتی ڕێبەر (عەبوڵاڵ ئۆجاالن) و ڕۆڵێکی سەرەکی لە ئاشتی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست-دا ببینن. ئاماژه‌ی به‌وه‌شکرد ،ئەگەر واڵتە زلهێزەکانی وەک ئەمریکا و ڕوسیا و واڵتانی ئەوروپا بیانەوێت ڕۆژهەاڵتێکی ناوەڕاست ئارام و سەقامگیر دروست بکەن ،پێویستە بەر لە هەر شتێک پەکەکە لە لیستی تیرۆر دەربێنن و ڕێبەری گەالن عەبدوڵاڵ ئۆجاالن ئازاد بکەن ،هەروەک چۆن ئەو سیستەمە لە ڕۆژئاوای کوردستان دامەزراوە و بۆتە نمونەیەکی جوانی ئازادیی و دیموکرا�سی، لەو باوەڕەداین کە بتوانین ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست- یش کەڵک لەم نمونەیە وەربگرێت و بگاتەکەناری ئاشتی و ئارامی.
هەر شتێک پەکەکە لە لیستی تیرۆر دەربێنن وتی�شی :بۆچوونی ئێمە بۆ رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و گشتی ناوچەکە ببێتە هەرێمێکی خۆبەڕێوبەری دیموکرا�سی وە بوار هەیە کە ئەو دەوڵەتانەی کە کوردستان-یان داگیر کردووە سیستەمەکەیان ببێتە خۆبەڕیوبەری دیموکرا�سی و لە ناویاندا کوردستانی گەورە ببێتە هەوێنێکی ئازادیی و دیموکرا�سی بۆ گەالنی ناوچەکە ،دەتوانین بڵێین کە بە بێ سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموکرا�سی هیچ کاتێک ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئاشتی و 10
www.komelge.com
کامیار سابیر -نووسەر ،لە پۆستێکی پەیجەکەیدا لە فەیسووک ئاماژە بۆ ئەوەکات، کە �سێ ئایدیۆلۆژیا لە کوردستان و ناوچەکەدا فەشەلیان هێناوە. کامیار ،دەنووسێت و جەخت لەوە دەکاتەوە»:لە بیستەکانی سەدەی رابردووەوە ،کوردستانی جنوبیی(کوردستانی باشوور) بوو بە بەشێک لە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
هاوواڵتیبوون و ئازادیی بێت .ئەم پرۆژەیە ،کەم تا زۆر لە کوردستانی سوریادا ،جێکەوت بووە، تا ئێستا سەرکەوتووتریین تا ئێستا سەرکەوتووتریین پرۆژەی سیاسیی کوردە لە ماوەی سەد ساڵی رابردوودا .ئەم پرۆژە پرۆژەی سیاسیی کورد لە سیاسیی ،ئیداریی و عەسکەرییەی کانتۆنەکان، ماوەی سەد ساڵی رابردوودا .ئەگەر لە باری عەسکەرییەوە ،پاشەکشەیش بکات ،بەاڵم مێژوویەکی پڕ لە سەرەوەریی ،پڕ لە ئەم پرۆژە سیاسیی، ماناکانی دێمۆکراتیی ،عەدالەتی کۆمەاڵیەتیی و ئازادیی نەک هەر بۆ کورد ،بگرە بۆ نەژاد و نەتەوە ئیداریی و عەسکەرییەی و ئایینەکانی تریش ،دەستەبەر کردووە .بە باوەڕی کانتۆنەکانی رۆژئاوایه. من ،تا ئینسانی کورد ،تەجاوزی خورافاتی ئەو �سێ ئایدیۆلۆژیایە نەکات ،تێگەیشتنی بۆ ئازادیی ،بۆ عێراقی نوێ ،بە�شی زۆری کوردستان کەوتەوە ئینسان و سەرەنجام بۆ بەهاکان و فەزیڵەتەکانی ناو پاشماوەی خەالفەتی عوسمانیی(تورکیا) ژیان و مرۆڤ ،کەموکوڕیی و کەڕووی ئایدیۆلۆژیی و بەشێکی�شی کەوتە ناو سوریاوە .دیارە پێوە دەبێت». کوردستانی ئێران ،بەشێک بووە لە هەژموونی جیۆگرافیای ئێران ،لەزۆربەی رووداوەکانی مێژوودا .لە مێژووی ئەو نەوەد و ئەوەندە ساڵەدا ،هەر �سێ ئایدیۆلۆژیایەکە شیوعییەت(بە تێرمی نوێ کۆمیونیزم) ،نەژادپەرستیی و نەتەوەپەرستیی(ناسیۆنالیزم) ،لەگەڵ ئیسالمی سیاسییدا(بەهەموو ڤێرژنەکانیەوە) ،خۆیان لە کوردستان و ناوچەکەدا ،تاقی کردەوە و هەرسێکیان ،پرۆژەکانیان بە تەواویی فەشەلی شااڵو مەحمود ،توێژەری بواری مێژوو ،به هێناوە .هەرسێکیان ،جگە لە شەڕ و کاولکاریی ،بێ ئازادیی کۆمه‌ڵگه‌ی راگه‌یاند :دوای ڕوخانی بلۆکی ئاسۆیی و سەرگەردانیی ،خورافات و هەواجی�سی سۆسیالیستی لە ساڵی 1991ئیدی دونیا بووە شیعریی ،گەندەڵیی و وەهمسازیی ،شتێکیان تاکجەمسەرو والیەتە یەکگرتوەکان-ی ئەمیریکا تریان بۆ ژیان و گوزەرانی خەڵک ،بۆ ئازادیی و بووە تاکە زلهێزی جیهان لەڕووی سیا�سی و سەربازی سەربەخۆیی پێ نەبووە و نییە». و ئابوریەوە ،چی بوویستایە و لەگەڵ بەرژەوەندی هەروەها ئەو نووسەرە پێشنیاری ئەوەشدەکات، واڵتەکەی بوایە دەیکرد ئیتر ئەگەر ئەو کردە کە «پێویستە بە جدیی بییر لە پرۆژەیەکی نیشتمانیی سیاسیە دژی مافی مرۆڤ و دیموکراسیەت ومافی بکرێتەوە کە بناغەکەی پێکەوەژیان ،ئاشتەوایی، گەالن بێ ،ئەم دۆخە چەند ساڵێکی خایاند تاوەکو www.komelge.com
11
NO:28 - May 2018
ڕوسیا لەسەردەستی ڤالدیمێر پۆتین جارێکی تر واڵتی ڕوسیای هەستانەوەو تەکانی پێدا لەڕووی بڕیاری سیا�سی و ئابوری و سەربازی وتوانی بەنزیکەی دەساڵ ڕووسیا بکاتەوە زلهێزێکی گەورەو خاوەن بڕیارو کاریگەر لە بڕیاری سیا�سی جیهاندا.
هزرو ڕامانی ڕێبەر ئاپۆ دەتوانی سود بەخش بێ بۆ مامەڵەی ئەو دۆخە ئاڵۆزە ئاماژه‌ی به‌وه‌شکرد ،تائێرە وێنە گشتیە کەبوو ،بەاڵم لەگەڵ زیادبوونی هەژوون و پەلهاویشتی ڕوسیا لە قەوقازو ڕۆژهەاڵتی ئەوروپاو داگیرکردنی دورگەی کرێما و دونستیک و چاوتێبڕینی لەچەند ناوچەیەکی تر گرژی و ئاڵۆزی لەگەڵ ئەوروپاو ئەمریکا سەری هەڵدا بەتایبەت لەپر�سی شەڕی ناوخۆی سوریاو داکۆکی توندی ڕوسیا لە حکومەتی سوریاو حیزبی بەع�سی ستەمکارو دڕندەی حوکمڕان. وتی�شی :ئەوەی پەیوەندی بەکوردەوە هەیە ئەوەیە جوگرافیای کوردستان کەوتۆتە نێوان دوو واڵتی میحوەری خاوەن قواڵیی مێژوویی و ئیمپراتۆری کە خاوەن خەونی گەڕانەوەن بۆ فراوانیی هەژمونی ڕابردوو ،چونە دەرەوە لە سنورە نەتەوەییەکانی ئێستایان کە لەهەمان کاتدا ئەم دوو واڵتە کە ئێران و تورکیان بەجۆری لە جۆرەکان خۆیان لە دوو بلۆکی ئەمریکی ڕو�سی دا دەبیننەوە. 12
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بۆئەوەی کورد لە نێوان دوو واڵتی میحوەریی، خاوەن هەژمون و خاوەن ئایدۆلۆژیاو مێژوو کە داگیرکەری کوردستان ،دەبێ زۆر عاقاڵنەو ژیرانە خۆی لەو دوو هێڵە سیاسییەو ئەو دوو بلۆکە جیهانییە بپارێزێ و خۆی هێڵی سیا�سی خۆی داڕێژی و خۆی بپارێزی نەبێتە الیەنگری الیەنێک لەدژی الکەی تر ،بەبڕوای من ئەم کارە بۆ گه‌لی کورد ئاسان نییەو زۆریش قورسە بەاڵم مەحاڵ نییە. شااڵو ،جه‌ختی له‌وه‌کرده‌وه :هزرو ڕامانی ڕێبەر ئاپۆ دەتوانی سود بەخش بێ بۆ مامەڵەی ئەو دۆخە ئاڵۆزە ،ئەویش بە سارد کردنه‌وه‌و ئارامکرنه‌دەوەی ملمالنێی مەزهەبی وئایینی و نەتەوەیی و هێنانە ئارای گفتووگۆیی عەقاڵنی بونیادنەر بۆچارەسەری پر�سی کورد تەواوی گەالن بەشێوەی ئاشتیانە کە هەڵبەت ئەم کارە خەبات وتێکۆشانی سیا�سی ده‌وێت .ئەویش لەبەرچاوگرتنی جیاوازی نەتەوە و مەزهەب و ئایینیەکان و هەوڵدان بۆ پێکەوەژیان و بەشداری سیاسیی هەموویان لەبەڕێوەبردن دا. ئه‌و توێژه‌ری بواری میژوو ،هێمای بۆ ئه‌وه‌شکرد ،نابێت سه‌ربه‌خۆیی ل ه بیر بکرێت، به‌اڵم کیانی سیا�سی بۆ گه‌لی کورد پرسێکی دورمەودایەو دەبێ کارو خەبات و کۆش�شی بۆ بکەین و زەمینەی مێژوویی بۆ بڕەخسێنین ،هه‌تا ده‌بێت ه خاوه‌نی چوارچێوەیەکی سیا�سی جوگرافی قانونی.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
وتـــار
سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی تورکیاو ئاینده‌ی به‌ره‌وکوێ
پ .د .ساالرباسیره
سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی ویالیه‌ت ه یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا وه‌ک وانه‌یه‌ک ئه‌و دیموکراسیه‌ته‌ی سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی ویالیه‌ت ه یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا پیاده‌ی ده‌کات و ل ه والتانی دیک ه دوباره‌کراوه‌ته‌و ه جگ ه له دۆزه‌خی سیا�سی شتێکی دیکه‌ی به‌رهه‌م نه‌هێناوه. باشترین نمونه‌ش ئه‌زمونی والتانی ئه‌مریکای التین و ئه‌زمونی سه‌رۆکایه‌تیه‌کانی والتانی ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست ه ک ه ل ه ئێستادا یه‌ک به‌دوای یه‌کدا هه‌ره‌س ده‌هێنن. « ل ه ویالیه‌ت ه یکگرتوه‌کانی ئه‌مریکا ژماره‌یه‌کی
زۆر دامه‌زراوه‌ی یاسایی هه‌ی ه ک ه ده‌بن ه قه‌لغانێکی یاسایی له‌به‌رده‌م هه‌ژمونی ده‌سه‌التخوازی سه‌رۆکدا .کۆنگرێس ک ه گوزارشت ل ه دامه‌زراوه‌ی په‌ڕله‌مان ده‌کات و ل ه ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نی پیران پێکهاتوه ،دوو دامه‌زراوه‌ی به‌هێزو سه‌ربه‌خۆن .دوو ئیستگه‌ی سه‌ره‌کین له‌به‌رده‌م ده‌سه‌الته‌کانی سه‌رۆکدا .ئه‌م ه جگ ه له دادگای باالو دادگای ده‌ستوری ،هه‌روه‌ک میدیاش یه‌کێکی دیک ه ل ه دامه‌زراوه‌کانی ڕاگرتنی ده‌سه‌الت ل ه سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی ئه‌مریکادا .سه‌رباری ئه‌وانه‌ش کۆمه‌لگه‌ی مه‌ده‌نی و گروپه‌کانی فشارو جوالنه‌وه‌ی شه‌قام یه‌کێکی دیکه‌ن له‌و ڕوبه‌رانه‌ی باالن�سی ده‌سه‌التیان ڕاگرتو ه ل ه سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی ئه‌مریکادا .لێره‌دا مۆدێلی سه‌رۆکایه‌تی ئه‌مریکی زاده‌ی کۆمه‌ڵگه‌و مێژووی سیا�سی ئه‌مریکایه‌و دوباره‌کردنه‌وه‌ی ل ه کۆمه‌لگ ه تازه گه‌شه‌سه‌ندوه‌کاندا موجازه‌فه‌یه‌کی گه‌وره‌ی ه به ژیانی سیا�سی کۆمه‌لگه‌وه«. ئه‌زمونی دیموکرا�سی سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی www.komelge.com
13
NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ل ه ئه‌مریکا ب ه پله‌ی یه‌که‌م په‌یوه‌ست ه ب ه مه‌سه‌له‌ی فیدرالیه‌ت و ئه‌و ده‌ستوره‌و ه ک ه زیاتر ل ه 200 سال ه بونیادی حوکمرانی ئه‌مریکای ڕاگرتوه. السایی کردنه‌وه‌ی ئاکه‌په‌ی تورکیا بۆ سیسته‌مێکی سه‌رۆکایه‌تی وه‌ک ئه‌وه‌ی ویالیه‌ت ه یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا وه‌ک ئه‌و مریشک ه وای ه ک ه ده‌یه‌وێت السایی قاز بکاته‌وه.
( تورکیا ل ه سیسته‌می په‌ڕله‌مانیه‌و ه بۆ سه‌رۆکایه‌تی ) ئه‌ردۆگان ب ه هه‌موو تواناو هێزه‌و ه کاری بۆ گۆرینی سیسته‌می په‌ڕله‌مانی کردو ه بۆ سیسته‌مێکی سه‌رۆکایه‌تی .ئه‌و ه یه‌که‌م گۆڕانکاری ه ل ه سیسته‌می سیا�سی تورکیا ل ه دامه‌زراندنه‌یه‌و ه ل ه سالی 1923 ل ه سیسته‌مێکی په‌ڕله‌مانیه‌و ه به‌و هه‌موو روکه�شی و که‌موکوڕیه‌وه‌ی بۆ سیسته‌مێکی سه‌رۆکایه‌تی.
ه هه‌موو تواناو ئه‌ردۆگان ب
ده‌زانرێ ده‌نگ ب ه کێ دراو ه به‌الم نازانرێت به چی دراوه زۆربه‌ی هه‌لبژێرده‌رانی ئه‌م سیسته‌م ه ده‌زانن ده‌نگیان ب ه کێ داو ه به‌الم نازانن ده‌نگیان ب ه چی داوه‌و گومان ده‌که‌م ل ه بابه‌تی ده‌ستوور وه‌ک خۆی تێگه‌یشتبن ک ه لێره‌دا ئه‌ردۆگان به‌ته‌نیا به‌رگی ده‌ستورو حکومه‌ت و حیزب و ئایدیۆلۆژیاش له‌به‌ر ده‌کات و ل ه که‌سێکدا کۆی ده‌کاته‌وه. پاشکه‌وتوه‌کانی ئه‌ردۆگان وا تێگه‌یه‌ندراوون که تورکیا له‌م کاتی تیرۆرو قه‌یرانانه‌دا ک ه زۆریه‌یان ده‌رئه‌نجامی سیاسه‌ت ه هه‌له‌کانی ده‌سه‌التدارانی تورک خۆیانن ،پێویستی ب ه سه‌رۆکێکی کاریزمایی به‌هێز هه‌ی ه بۆ ڕاگرتنی سه‌قامگیری و ئارامی ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر حیسابی دیموکراسیه‌تیش بێت. زۆرێک ل ه تورکه‌کان باس له‌و باری ئابوری و خزمه‌تگوزاریان ه ده‌که‌ن ک ه ل ه سه‌رده‌می ئه‌ردۆگان کراوون (بێگومان ناوچ ه کوردیه‌کان ناگرێته‌وه) به‌الم بیرکردنه‌وه‌و هوشیاری سیاسییان کورتی هێناو ه له‌وه‌دا ک ه ئازادی و مافی مرۆڤ و ئازادی فکرو که‌رامه‌تی تاک وه‌ک هه‌وا وای ه بۆ ژیان .نان و ئازادی دوو شتی پێکه‌و ه گرێدراوون .زۆرێک ل ه ڕژێم ه دیکتاتۆره‌کان ل ه سه‌رده‌می ده‌سه‌التدا زۆرێک شتیان بۆ والته‌کانیان کردو ه به‌الم هاوکات
هێزه‌و ه کاری بۆ گۆرینی سیسته‌می په‌ڕله‌مانی کردو ه بۆ سیسته‌مێکی سه‌رۆکایه‌تی سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی ل ه ویالیه‌ت ه یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا یان فه‌ره‌نسا بۆیه ته‌ندروست ه چونک ه ئه‌و ده‌وله‌تان ه ده‌وله‌تی قانونین و په‌ڕله‌مان تێیاندا خاوه‌ن ده‌سه‌الته‌و خاوه‌ن دادوه‌ریه‌کی سه‌ربه‌خۆی به‌هێزن ک ه ده‌توانن لێپرسینه‌و ه ل ه سه‌رۆک و وه‌زیره‌کانی حکومه‌ت بکه‌ن .ئه‌م ده‌وله‌تان ه ده‌وله‌تی کۆمه‌لگای مه‌ده‌نین و هه‌روه‌ها خاوه‌ن میدیای به‌هێزو تا ڕاده‌یه‌کی زۆر سه‌ربه‌خۆن ک ه توانای کاریگه‌ریی دروستکردنیان هه‌ی ه به‌سه‌ر حکومه‌ت و ده‌سه‌التی سیا�سی. که‌لتوری دیموکرا�سی مێژووی هه‌یه‌و ڕای گشتی بوونی هه‌یه .هه‌موو ئه‌مان ه ل ه تورکیای ئاکه‌په‌دا نامۆیه. 14
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
ڕژێمی ناسیۆنالیست و فا�شی و تۆتالیتێرو شۆڤێنی سه‌رکه‌وتن مسۆگه‌ر بکات چونک ه نه‌ک هه‌ر بوون و گه‌له‌که‌یان دواتر به‌ره‌و قه‌یرانی گه‌وره یه‌کریزی نیشتیمانی الواز ده‌کات به‌لکو بارودۆخی دوای ڕێفه‌ڕه‌ندۆمه‌که‌ش سه‌خت ده‌کات. بردوه ،هیتله‌ر وه‌ک نمونه. سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی له‌و والت و کۆمه‌لگایانه‌ی خاوه‌ن که‌لتوری سیا�سی و ه ڕاستیدا خاوه‌ن هه‌موو کۆمه‌الیه‌تی هه‌ژارن و ناهوشیارن دواجار به ل دیکتاتۆریه‌ت کۆتایی هاتوه .تیرۆر ل ه سه‌رده‌می ئاکه‌په‌دا ل ه به‌رزبونه‌وه‌دایه‌و ئابوریه‌که�شی ده‌سه‌الته‌کانه‌و چاره‌نوسی به‌ره‌و سه‌ره‌ولێژی ده‌ڕوات و شوێنێک بۆ گه‌النی تورکیا ده‌که‌وێته دیموکراسیه‌تیش نه‌ماوه‌ته‌وه‌و وه‌به‌رهێنه‌ران سه‌رمایه‌کانیان ده‌کێشنه‌و ه چونک ه باری ده‌ست بریاری تاکه سیاسییش جێگیر نیه .ده‌کرێت بوترێت ده‌وله‌تی ه بیانووی سه‌رۆکێک ب تورکیا بۆت ه ده‌وله‌تێکی پۆلی�سی. هه‌موار کردنی هه‌ژد ه یاساکه ئه‌وه‌ی ده‌سه‌التی له‌الیه‌ن ئه‌و پاکێجه‌ی ک ه 18یاسای پێشنیاز کراوی له خۆ گرتو ه ک ه ده‌کات ه زیاتر ل ه 70خال بۆ گۆڕانکاری گه‌له‌و ه پێدراوه ل ه ده‌ستوری تورکیاو له‌وان ه 50ی گۆڕدراوه‌و و � 21شی الده‌برێت .زۆرترین گۆڕانه‌کانیش له سالی 2019ده‌بن ه یاسا .ئێست ه ئه‌ردۆگان ده‌یه‌وی به‌پێی ئه‌م ده‌ستور ه سه‌رۆکایه‌تی ه ئه‌ردۆگان ئه‌و هه‌ڵبژاردن ه پێش بخات بۆ ساڵی 2018بۆ ته‌سبیت کرنی ده‌سه‌الته‌کانی خۆی .بۆ هه‌موار ده‌بێت ه باالترین ده‌سه‌الت ل ه والتدا .به کردنه‌وه‌کانیش بۆ سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی بریتین پێچه‌وانه‌ی سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی ل ه ویالیه‌ته ل ه ده‌سه‌الته‌کانی سه‌رۆک کۆمارو ده‌سه‌التی یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا یان نیمچ ه سه‌رۆکایه‌تی له یاسادانان و هه‌روه‌ها ده‌سه‌التی باالی دادوه‌ری و فه‌ره‌نسا ،ئه‌ردۆگان ل ه ڕاستیدا خاوه‌ن هه‌موو ده‌سه‌الته‌کانه‌و چاره‌نو�سی گه‌النی تورکیا ده‌که‌وێته دادگای ده‌ستوری. ده‌ست بریاری تاک ه سه‌رۆکێک ب ه بیانووی ئه‌وه‌ی ( سیسته‌م ه سه‌رۆکایه‌تیه‌که‌ی ئاکه‌پ ه ) ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی ب ه سیسته‌می یان ڕژێمی ده‌سه‌التی له‌الیه‌ن گه‌له‌و ه پێدراوه ،بۆی ه هیچ سه‌رۆکایه‌تی هه‌ی ه ل ه تورکیا ل ه ژێر سه‌رۆکایه‌تی ده‌سه‌التێک ناتوانێت لێپێچینه‌وه‌ی له‌گه‌لدا ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆگان هیچی تر نی ه به‌م ڕێگایه‌وه بکات و هیچ ده‌زگایه‌کیش ناتوانێت الی به‌رێت. ل ه گه‌یشتنی ئه‌ردۆگان ب ه ده‌سه‌التێکی موتله‌قی ئه‌ردۆگانی ئاکه‌په‌و بیرکه‌ره‌و ه هاوشێوه‌که‌ی له دیکتاتۆری و تۆتالیتێری تاک .رێفه‌ڕه‌ندۆمیش به‌و تورکیا هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی گه‌وره‌ی ه له‌سه‌ر پڕۆسه‌ی هه‌موو ساخته‌کاریه‌و ه ب ه ڕێژه‌ی %51ناتوانێت دیموکرا�سی و ئاسایش و ئارامی کۆمه‌الیه‌تی. www.komelge.com
15
NO:28 - May 2018
له‌به‌ر ڕۆشنایی ڕاستی ه ئاماژ ه پێکراوه‌کان ئه‌و ده‌سه‌التانه‌ی ئه‌ردۆگان به‌خۆی داو ه ده‌یه‌وێت ببێت ه فیرعه‌ونێکی نوێ ،ئایدیۆلۆژیاو ڕه‌فتاری دیکتاتۆرێک ڕوبه‌ڕووی جۆرێک ل ه قه‌یرانی ده‌رونی و که‌سایه‌تی بوبێته‌وه.
ه بریاری یاسای سه‌رۆک ب سه‌رۆکایه‌تی حوکم ده‌کات و کاریگه‌ریی ته‌واویشی ه به‌سه‌ر ده‌سه‌التی هه‌ی دادوه‌ریه‌وه سه‌رۆک ده‌بێت ه فه‌رمانده‌ی یه‌که‌می گشتی هێز ه چه‌کداره‌کانی والت ل ه کاتێکدا متمانه‌ی به سوپاش نه‌ماوه .بوونی ئه‌ردۆگان ب ه فه‌رمانده‌ی سوپا ده‌بێت ه هۆی به‌کارهێنانی هێز ه چه‌کداره‌کانی ل ه ملمالنێ سیاسیه‌کانداو سه‌رکووت کردنی نه‌یاره‌کانی .ئه‌ردۆگان هه‌روه‌ها سه‌رۆکی ده‌سه‌التی دامه‌زراندن و دیاریکردنی سه‌رکرده‌کانی سوپاو ده‌زگای هه‌والگری له‌ده‌ست خۆیدا ده‌بێت. خۆی ل ه خۆیدا واتای ئیفلیج کردنی یه‌کجاری و که‌مکردنه‌وه‌ی ده‌سه‌التی دامه‌زراوه‌یی ئه‌منی و سوپا ده‌گه‌یه‌نێت ل ه ده‌سه‌التی سیا�سی و ئه‌منی تورکیادا .ئه‌م ده‌ستور ه نوێیه‌ی سیسته‌می رله‌مان سه‌رۆکایه‌تی هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌ی په ِ ده‌به‌خشێت ه سه‌رۆک ،ئه‌مه‌ش خالێکی دیکه‌ی ه بۆ زیاتر گوێرایه‌ل بوون و قۆلبه‌ست کردنی په‌ڕله‌مان له‌به‌رده‌م سه‌رۆکدا. 16
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئه‌ردۆگان ده‌بێت ه سه‌رۆکی حکومه‌ت و لێره‌دا سه‌رۆکی حکومه‌ت وه‌ک ئه‌وه‌ی ل ه سیسته‌می په‌ڕله‌مانیدا هه‌ی ه ب ه کردار بوونی نامینێت و ئه‌ردۆگان خۆی ده‌بێت ه ئه‌نجامده‌ری کۆبونه‌وه‌ی وه‌زیران و خۆی وه‌زیرو نوێنه‌ر ه تایبه‌تیه‌کانی خۆی ،به‌واتا ئه‌ندامانی کابینه‌که‌ی هه‌لده‌بژێرێت و ئه‌وانه‌ش داده‌نێت ک ه جیهانبینی ئه‌وون و سه‌ر ب ه بازنه‌که‌ی خۆی بن .سه‌رۆک ده‌توانێت به ڕێگای ده‌رکردنی بڕیار وه‌زاره‌ت دابنێت و هه‌ڵی بوه‌شێنێته‌و ه یان گۆڕانی به‌سه‌ردا بکات .ل ه یاسا گۆڕاوه‌کانی تر ده‌رکردنی بڕیاری ل ه سێداره‌دان ده‌بێت گه‌ر بۆی بچێت ه سه‌ر ،به‌الم سێداره‌دان بۆ کێ ده‌بێت؟ له‌م ده‌وله‌ته‌دا ل ه ماده‌ی دووی ده‌ستوره‌که‌یدا هاتوه« :تورکیا ده‌وله‌تێکی دیموکراتی ،عه‌ملانی و قانونی و سۆشیه‌ل ه که به‌خته‌وه‌ری کۆمه‌لگه‌و ...عه‌داله‌ت و مافی مرۆڤ ...و ب ه ناسیۆنالیزمه‌که‌ی ئه‌تاتورکه‌و ه به‌نده«. سه‌رۆک ب ه بریاری یاسای سه‌رۆکایه‌تی حوکم ده‌کات و کاریگه‌ریی ته‌واوی�شی هه‌ی ه به‌سه‌ر ده‌سه‌التی دادوه‌ریه‌وه .به‌سه‌ر وه‌زیره‌کان و به‌رپرس ه باالکانی ده‌وله‌ت و خۆی هه‌لیان ده‌بژێرێت و بۆ ئه‌وه‌ش ئه‌ردۆگان پێویستی به بڕیارو پشتگیریی په‌ڕله‌مان نیه‌و په‌ڕله‌مانی�شی له ده‌ستدا ده‌بێت چونک ه سه‌رۆکی حیزبی ئاکه‌په‌شه وه‌ک گه‌وره‌ترین حیزبی ناو په‌ڕله‌مان ک ه زوو یان دره‌نگ ب ه ئامرازی جۆراوجۆر هه‌ولی جێگا پێ له‌ق کردنی ئه‌وانی تری ناو په‌ڕله‌مان ده‌دات و بۆی هه‌ی ه وه‌ک سه‌رۆک حه‌لی�شی بکات ک ه ل ه تورکیا به پێچه‌وانه‌ی سیسته‌م ه سه‌رۆکایه‌تیه‌که‌ی ئه‌مریکا ته‌نیا ل ه یه‌ک کابین ه پێک هاتوه .به‌و ه ده‌وله‌ت ده‌بێت ه ده‌وله‌تێکی تاک حیزبییش. هه‌رچه‌ند ه په‌ڕله‌مان ده‌توانێت ئه‌و بڕیارانه‌ی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
سه‌رۆک ب ه یاساکان ڕه‌د بکاته‌وه‌و ل ه دژی بریاره‌کان ڕوو بکرێت ه دادگای باال به‌الم له‌به‌ر ڕۆشنایی ئه‌وه‌ی ک ه ئه‌ردۆگان ب ه هه‌زاران دادوه‌رو داواکاری گشتی و به‌رپرس ه دادوه‌ری ه باالکانی ل ه شوێنی کاره‌کانی خۆیان ده‌رکردوه‌و دوور خستۆته‌وه‌و ب ه که‌سانی حیزبیی و وه‌الو وه‌فا بۆ سه‌رۆک پڕی کردونه‌ته‌و ه لێره‌دا هیچ واتایه‌ک
چاره‌نوسی 80ملیۆن له یه‌ک ده‌ستدا ته‌نانه‌ت که‌مال کلیچدار ه سه‌رۆکی دووه‌م ئۆغلۆ ک گه‌ور ه پارتی تورکیایه (جه‌هه‌په) له باره‌ی ڕێفه‌ڕاندۆمه‌وه ده‌لێ «به به‌لێ ده‌نگ نه‌ده‌ن بۆ ده‌سه‌التی دادوه‌ری و په‌ڕله‌مانیش نامێنێته‌و ه هه‌روه‌ک مجلس وه‌ته‌نیه‌که‌ی سه‌رده‌می سه‌دام حسێنی لێدێت .بۆ به‌ده‌ستهێنانی زۆرایه‌تی له په‌ڕله‌مان سیسته‌م ه سه‌رۆکایه‌تیه‌که‌ی ئه‌ردۆگان ژماره‌ی په‌ڕله‌مانتاران ل ه 550و ه ده‌کات ه 600که ب ه که‌سانی سه‌ر ب ه خۆی پریان ده‌کاته‌وه ،ئه‌وه له‌کاتێکدا ژماره‌ی په‌ڕله‌مانتارانی ئاکه‌پ ه بریتی ه له 316کور�سی. حکومه‌تی مه‌رکه‌زیی له‌ژێر سێبه‌ری
سه‌رۆکدایه‌و سه‌رۆک خۆی شاره‌وانیه‌کانی 81 پارێزگاکانی تورکیا داده‌نێت و پێویستی�شی به ڕه‌زامه‌ندی هیچ ده‌زگایه‌کی تری ده‌وله‌ت نابێت. جگ ه له‌وان ه سه‌رۆک ڕه‌شنو�سی بودجه‌ش ده‌خاته به‌رده‌م په‌ڕله‌مان. ( دادوه‌ری ل ه تورکیای ئاکه‌په‌دا ) ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی ب ه دادوه‌ریه‌و ه هه‌ی ه ئه‌ردۆگان کاریگه‌ریی ته‌واوی به‌سه‌ریه‌و ه دروست ده‌کات. ئه‌و بۆی ده‌بێت ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ شه‌ش له‌و سیازد ه ئه‌ندامانه‌ی ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ره‌کان و داواکاری گشتی ده‌ست نیشان بکات ک ه به‌رپرس ده‌بن ل ه دانان و البردنی دادوه‌رو داواکاری گشتی. حه‌وت ئه‌ندامه‌که‌ی تر په‌ڕله‌مان بڕیاری له‌سه‌ر ده‌دات ،ئه‌و ئۆرگانه‌ی ک ه سه‌رۆک وه‌ک سه‌رۆکی حیزبیش ک ه لێره‌دا ئاکه‌په‌ی ه کاریگه‌ریی ته‌واوی له‌سه‌ری ده‌بێت .سه‌رۆک جگ ه له‌و ه ده‌توانێت دوازد ه ل ه پازد ه دادوه‌ره‌کانی ده‌ستور ده‌ست نیشان بکات ک ه ماوه‌که‌ی بۆ دوازد ه سال ده‌بێت. چاره‌نو�سی 80ملیۆن ل ه یه‌ک ده‌ستدا ته‌نانه‌ت که‌مال کلیچدار ئۆغلۆ ک ه سه‌رۆکی دووه‌م گه‌ور ه پارتی تورکیای ه (جه‌هه‌په) ل ه باره‌ی ڕێفه‌ڕاندۆمه‌و ه ده‌لێ «ب ه به‌لێ ده‌نگ نه‌ده‌ن چونکه ل ه ئه‌گه‌ری پشتیوانی کردنیان ده‌سه‌التێکی ڕه‌هاو بێ سنور ده‌ده‌ن ه تاک ه که‌سێک ک ه توانای هه‌موو شتێکی ده‌بێت و ده‌لێت به‌پێی هه‌مواری 18مادده‌ی ده‌ستوری تورکیا لێپرسینه‌وه‌و لێپێچینه‌و ه له‌گه‌ل سه‌رۆک و جێگران و وه‌زیرانیش ناکرێت .والتێک نه‌توانێت لێپرسینه‌و ه ل ه ده‌سه‌التدارانی بکات دوچاری قه‌یرانی قوول ده‌بێته‌وه .ئه‌م پاکێجه هه‌موار کراو ه جگ ه ل ه پشێوی هیچ شتێکی دیکه به‌دی ناهێنێت و ناکرێت چاره‌نو�سی 80ملیۆن که‌س بخرێت ه ژێر ده‌ستی تاک ه که‌سێک». www.komelge.com
17
NO:28 - May 2018
له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تورکیا ده‌وله‌تێکی فیدرالی نیه‌و په‌ڕله‌مان ل ه دوو ده‌زگا پێک نه‌هاتوه‌و حکومه‌ت له‌ناو په‌ڕله‌ماندا دروست نابێت و په‌ڕله‌مان مافی قس ه کردنی نی ه تێیدا .ئه‌و په‌ڕله‌مانه‌ی ب ه زۆرینه‌ی ده‌نگ رێگای بۆ ئه‌ردۆگان کرده‌و ه بۆ بوون به سه‌رۆک و به‌وه‌ش ده‌نگی بۆ الواز کردنی خودی په‌ڕله‌مان خۆی دا.
سیسته‌می په‌ڕله‌مانی سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی بۆ والتانێکی دیکتاتۆرو فره نه‌ته‌وه‌و ئه‌تنیک و فره که‌لتور گونجاو نیه‌و نزیک یان دوور به‌ره‌و هه‌لدێر ده‌ڕوات «هه‌لبژاردنه‌کانی سه‌رۆک کۆمار و په‌ڕله‌مانی تورکیا ل ه یه‌ک ڕۆژو به‌رواردا به‌رێو ه ده‌چن. بێگومان ئه‌وه‌ش رێگا خۆشکه‌ر ه ک ه سه‌رۆکی یه‌ک پارتی سیا�سی ل ه یه‌ک کاتدا پۆستی سه‌رۆک کۆمارو زۆرینه‌ی کورسیه‌کانی په‌ڕله‌مانی تورکیاش مسۆگه‌ر بکات .لێره‌شه‌و ه په‌ڕله‌مان ده‌بێت ه سێبه‌رو گوێڕایه‌ڵی فه‌رمانه‌کانی سه‌رۆک». به‌الم ب ه پێی ڕێژه‌ی سه‌دیی ده‌نگه‌کانی نه‌خێر ئه‌و ڕاستی ه ده‌بینرێت تورکیا بوو ه ب ه دوو به�شی دژ ب ه یه‌کترو دوور نی ه ئه‌م سیسته‌م ه ل ه ئاینده‌دا ببێته ته‌له‌یه‌ک بۆ خودی ڕژێمه‌که‌ی ئه‌ردۆگان خۆی. ب ه دوری�شی نازانم ک ه ئه‌ردۆگان و ڕژێمه‌که‌ی له 18
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئاینده‌دا به‌هۆی الساریه‌کانیه‌وه‌و دژایه‌تی کردنی به‌رژه‌وه‌ندی زل هێزه‌کان و هه‌ڵه‌ی کوشنده‌وه ڕوبه‌ڕووی هه‌مان چاره‌نو�سی سه‌دام حسێن َببیته‌وه. زۆربه‌ی سیسته‌م ه دیکتاتۆره‌کانیش خاوه‌ن ده‌ستورو په‌ڕله‌مانن به‌الم ئه‌م ئۆرگان ه ده‌وله‌تیانه لێره‌دا بێکاریگه‌رو بێ واتان و به‌پێی خواستی تاک ده‌سه‌التدار ل ه قالب ده‌درێن .ب ه پێی یاسا پێشنیاز کراوه‌کان ئه‌ردۆگان بۆی ده‌بێت ب ه فه‌رمی سه‌ر ب ه حیزبێک بێت ک ه ئه‌ویش ئاکه‌په‌یه‌و ده‌بێته‌وه ب ه سه‌رۆکی .جگ ه له‌وه‌ش دادگا سه‌ربازیه‌کان نامێنێت .ب ه پێچه‌وانه‌ی سیسته‌می په‌ڕله‌مانی سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی بۆ والتانێکی دیکتاتۆرو فر ه نه‌ته‌وه‌و ئه‌تنیک و فر ه که‌لتور گونجاو نیه‌و نزیک یان دوور به‌ره‌و هه‌لدێر ده‌ڕوات .ئه‌و حکومه‌ته‌ی پشتیوانی زۆرینه‌و متمانه‌ی په‌ڕله‌مان به‌ده‌ست نه‌هێنێت ئه‌وا ده‌کرێت هه‌لبوه‌شێته‌وه، به‌الم ئه‌م دیارده‌ی ه ئێست ه ل ه سایه‌ی سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تیه‌که‌ی ئه‌ردۆگان چیتر پێویست نیه چونک ه سه‌رۆک سه‌رۆکی حکومه‌تیشه. له‌م جۆری سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تیه‌ی ئه‌ردۆگانی ئاکه‌په‌دا سه‌رۆک به‌م سروشته ئایدیۆلۆژی و سایکۆلۆژیه‌یه‌و ه توندوتیژتر ده‌بێت و کاردانه‌و ه جه‌ماوه‌ریه‌کان و الیه‌نه پۆپۆزیسیۆنه‌کان بۆ به‌الدا خستنی ملمالنێکان توندتر ده‌بێت ،یان هێز ه سه‌ربازیه‌کان ب ه حوکمی هێزو کوده‌تا سه‌رۆک البده‌ن وه‌ک ئه‌وه‌ی ل ه میسر ڕویدا بۆ البردنی مور�سی ،هاورێکه‌ی ئه‌ردۆگان. ئه‌ردۆگان ل ه خواسته‌کانی خۆی تێگه‌یشتوه هه‌ربۆی ه پێشوه‌خت په‌نای برد ه به‌ر پاککردنه‌وه‌ی سوپا به‌ناوی کوده‌تاو ه هه‌روه‌ک ده‌ستگیر کردنی هه‌زاران ئۆپۆزیسیۆن و قه‌ده‌غ ه کردن و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
ده‌ستگیر کردنی هێزو حیزب ه سیاسیه‌کانی وه‌ک هللا گوله‌ن ،هه‌روه‌ها و هه‌ده‌په‌و حیزبه‌که‌ی فتح گروپه‌کانیی فشارو میدیا ره‌خنه‌گره‌کان ،ئه‌وه‌ش وه‌ک رێگا خۆشکه‌رێک بۆ ده‌سه‌الت ه موتله‌قه تاکڕه‌ویه‌که‌ی ئه‌ردۆگان .ئه‌وه‌ی ته‌واوی ده‌سه‌الته دیکتاتۆرو تۆتالیتێره‌کان پیاده‌ی ده‌که‌ن .له‌به‌ر ڕۆشنایی ئه‌م فاکتان ه سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی له تورکیاو هاوشێوه‌کانی ته‌نیا ده‌توانێت تاکڕه‌وی و دیکتاتۆریه‌ت و سته‌مکاری به‌رهه‌م بێنێت و رێگر ده‌بێت له‌به‌رده‌م کۆمه‌لگه‌ی مه‌ده‌نی و ئازادیه سیاسیه‌کان و ئه‌گه‌ری پێکدادانی جه‌ماوه‌ری و کوده‌تاو کاردانه‌وه‌ی توند زیاد ده‌کات. ( ئیرهابی ده‌وله‌ت )
ئه‌دۆلف هیتله‌ر توانی گه‌لێکی فاشیستانه به‌رهه‌م بهێنێت به‌الم له ئه‌نجامدا تووشی وێرانی و داڕمانی کرد .هه‌ولی ئه‌سه‌دو سه‌دام بۆ به به‌عسی کردنی گه‌له‌گه‌یان ه کۆتاییدا شکستی هێنا! ل ته‌نیا ڕێگایه‌ک بۆ رژێمه‌که‌ی ئه‌ردۆگان ماوه‌ته‌و ه ئه‌وه‌ی ه وه‌ک ڕژێمی سه‌دام حسێن و به‌شار ئه‌سه‌دو قه‌زافی و هاوشێوه‌کانی ب ه رێگای میکانیزمی ئیرهاب
بیه‌وێ کۆنترۆلی موتله‌قی ده‌وله‌ت بکات ک ه ده‌بێت ه کۆماری ئیرهاب .له‌و ه ده‌چێت ئه‌ردۆگان و حیزبه‌که‌ی ل ه مێژووی ئه‌و مۆدێل ه فاشیالن ه هیچ فێر نه‌بوبن .بۆ زه‌مه‌نێکی دیرایکراو ده‌کرێ به‌م میتۆده سه‌قامگیری ده‌سه‌الت ڕابگرێت به‌الم ئه‌زمونه مێژوییه‌کان پێمان ده‌لێت ئه‌و شێو ه سیسته‌مه ل ه کۆتایدا سه‌ری خۆی ده‌خوات .ئه‌م ڕژێم ه به رێگای ب ه ناسیۆنالیست (نه‌ته‌و ه په‌رستی) کردن و ب ه فا�شی کردنی هه‌وادارانی ده‌یه‌وێت جه‌ماوه‌رێک گۆش بکات هاوشێوه‌ی ئادیۆلۆژیاکه‌ی خۆی بێت. ئه‌دۆلف هیتله‌ر توانی گه‌لێکی فاشیستانه به‌رهه‌م بهێنێت به‌الم ل ه ئه‌نجامدا توو�شی وێرانی و داڕمانی کرد .هه‌ولی ئه‌سه‌دو سه‌دام بۆ ب ه به‌ع�سی کردنی گه‌له‌گه‌یان ل ه کۆتاییدا شکستی هێنا، ئیمپراتۆری ه سولتانیه‌که‌ی تورکیی /عوسمانی دوای 500سال فه‌رمانڕه‌وایی هه‌ره�سی هێنا. ڕژێمی ئه‌ردۆگان کار له‌سه‌ر ده‌وله‌تێکی تۆتالیتاری نوێ ده‌کات و ده‌یه‌وێت ببێت ه خه‌لیفه‌و سولتانێکی نوێی تورکی و بچێت ه مێژوه‌وه .به‌الم کام مێژوو؟ په‌ل هاویشتن بۆ ده‌ره‌وه‌و دۆزینه‌وه‌ی وێنای دوژمن لێره‌دا ئه‌زمونه‌کان ئه‌وه‌مان پێ ده‌لێت بوون ب ه سولتان ئه‌ردۆگان ده‌بێت کاری پاله‌وانانه نیشانی گه‌ل بدات .بۆ ئه‌مه‌ش سه‌رکه‌وتن به‌سه‌ر نه‌یاره‌کانیداو جه‌نگ به‌شێک ده‌بێت له‌و کارانه‌ی و په‌ل بۆ ده‌ره‌وه‌ی سنور ه جوگرافیاکه‌ی خۆی بهاوێژێت و ده‌یه‌وێ ببێت ه هێزێکی ئیقلیمی و ناو ده‌رکردن و ده‌گه‌ڕێت ب ه دوای کارتی سیاسیداو هاوکات هه‌ول ده‌دات ب ه رێگای جه‌نگ و دۆزینه‌وه‌ی وێنای دوژمن وه‌ک یه‌کێک ل ه ئامرازه باوه‌کانی سیاسه‌ت ناکۆکیه‌کانی ناوخۆ بگوازێته‌وه بۆ ده‌ره‌وه .هه‌مان ئه‌وه‌ی هه‌ردوو ڕژێمی به‌ع�سی www.komelge.com
19
NO:28 - May 2018
عێراق و ده‌وله‌تی ئیسالمی ئێران ل ه جه‌نگی یه‌که‌می که‌نداودا پراکتیزه‌یان کردو بۆ ماوه‌یه‌کیش سه‌رکه‌وتو بوون تێیدا .ئه‌و جۆر ه ڕژێمان ه سوود ل ه نه‌بوونی هوشیاری سیا�سی خه‌لکه‌کانیان بۆ مه‌به‌ستی ده‌سه‌الت به‌کار ده‌هێنن و سیاسه‌تی ب ه گه‌وج کردنی کۆمه‌لگا ده‌گرن ه به‌رو درۆ کردن یه‌کێک ده‌بێت ل ه میتۆده‌کان و به‌شێک ه له سیسته‌مه‌که. بۆ ئامانجه‌کانی ده‌بێت ئه‌ردۆگان پێش هه‌موو شت سه‌قامگیری ناو ده‌وله‌ته‌که‌ی ڕابگرێت ،ئه‌و سه‌قامگیریه‌ش بۆ کۆمه‌لگایه‌کی پلورالیستی وه‌ک تورکیا ته‌نیا ل ه رێگای میتۆده‌کانی ئیرهابی سیا�سی و فیزیکی و ترس و تۆقاندن ده‌بێت ،به‌الم هیچ گه‌لێک ،هیچ چین و توێژێکی کۆمه‌الیه‌تی هه‌تا سه‌ر کۆت و زنجیری کۆیالیه‌تی و ڕوتاندنه‌و ه قبول ناکات و زوو یان دره‌نگ ل ه دژی ڕاده‌په‌رێت. ئایدیۆلۆژیای ئه‌ردۆگان له‌سه‌ر بنه‌مای ڕه‌ت کردنه‌وه‌ی هه‌موو فکرێکی سیا�سی تر ه جگه له‌خۆی .تیۆری یان له‌گه‌ملدای یان ل ه دژمی پیاده ده‌کات .لێره‌شدا بۆ ئه‌ردۆگان حیزب ئامانج ه نه‌ک ئامراز .هه‌روه‌ک ئاماژه‌م پێدا ده‌یه‌وێ گه‌له‌که‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای فکری ناسیۆنالیزم و ڕاسیزم و فاشیزم گۆش بکات دژ ب ه گه‌النی تری غه‌یر ه تورک و تورک ب ه ڕه‌گه‌زێکی سه‌روتر پێناس ه ده‌کات .له ده‌ستوری تورکیادا ته‌نیا ناوی تورک بوونی هه‌یه (بڕوان ه مادده‌ی 5ی ده‌ستوری تورکیا) .که‌واته ده‌وله‌تی تورک جه‌نگ دژی گه‌لێکی وه‌ک کورد ئه‌نجام ئه‌دات ک ه ل ه ده‌ستوری تورکیادا بوونی نیه هه‌روه‌ک ئه‌تنیکه‌کانی تری ناو تورکیا .ئاشکرایه هه‌روه‌ک ده‌سه‌الته‌کانی پێش خۆی ب ه ناوی دیموکراسیه‌ته‌و ه دیموکراسیه‌ت له‌ناو ده‌برێت. ( دین و عه‌ملانیه‌ت و نه‌ته‌وه‌په‌رستی الی ئاکه‌پ ه ) 20
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
«پارتی دادو گه‌شه‌پێدان (ئاکه‌په) دوای دامه‌زراندنی ل ه سالی 2001ک ه ئه‌ردۆگان یه‌کێکه ل ه دامه‌زرێنه‌رانی ،خۆی وه‌ک حیزبێکی ئیسالمی نه‌ناساند به‌لکو مانیفێسته‌که‌ی بریتی بوو له بڕوابوونی ب ه «ئازادی ه ئاینی و که‌سییه‌کان» له‌گه‌ل ڕه‌ت نه‌کردنه‌وه‌ی سیسته‌می عه‌ملانیه‌ت و ئه‌و بنه‌مایانه‌ی ک ه کۆماری تورکیا له‌سه‌ری دامه‌زراون». ب ه بیروڕای شاره‌زایان ئاکه‌پ ه کار له‌سه‌ر ته‌واوی ب ه ئیسالمی کردن و ب ه تۆتالیتاریز ه کردنی تورکیا ده‌کات .هاوکات مه‌زهه‌بی سونه‌ی کردۆت ه ئاینی ده‌وله‌ت .ل ه سالی 2004حکومه‌تی ئاکه‌پ ه ویستی به یاسا سزا بۆ خیانه‌تی زه‌وجیی دابنێت به‌الم به‌هۆی ناڕه‌زایی توندی ڕای گشتی لێی دوور که‌وتۆته‌وه. ئه‌م جۆری یاسایان ه ل ه الیه‌ن چاودێرانه‌و ه وه‌ک دانپیانانێکی ئاکه‌پ ه وای ه به‌رامبه‌ر ب ه هه‌لبژێرده‌ره ئیسالمیه‌کانیه‌وه. ئه‌ردۆگان به‌هۆی تاڕاده‌یه‌ک سه‌رکه‌وتنه ئابوریه‌که‌یه‌و ه به‌شێکی خه‌لکی تورکیای هێنایه به‌ره‌ی خۆیه‌وه ،هاوکات به‌هۆی ب ه ئیسالمی کردنیش به‌شێکی به‌رچاوی الیه‌ن ه ئیسالمیه توندڕه‌و و کۆنزه‌رڤاتیڤه‌کانی�شی به‌الی خۆیدا ڕاکێشاو ده‌یه‌وێ نه‌وه‌یه‌کی ئاینیی په‌روه‌رد ه بکات هه‌روه‌ک ئیمام ه سعودیه‌کان مندال له‌دوای ته‌مه‌نی �سێ سالیه‌و ه بخرێت ه به‌رده‌م وانه‌ی ئاینیی .نزیکه‌ی هه‌زار ئیمام ل ه ئه‌ملانیا ک ه ل ه الیه‌ن تورکیاوه نێردراوون خه‌رجیه‌که‌ی له‌الیه‌ن حکومه‌ته‌که‌ی ئه‌ردۆگانه‌و ه ده‌کرێت ئه‌و ه جگ ه له‌و هه‌موو مزگه‌وت ه گرانانه‌ی ل ه ڕۆژئاوی ئه‌وروپاو والتانی تر سه‌رقالی دروست کردنیه‌تی ،لێره‌دا ئه‌ردۆگان خه‌و ب ه خه‌لیف ه بوونی ئیسالمه‌و ه ده‌بینێت و دیاره ده‌شیه‌وێ ببێت ه ڕابه‌ری ئیسالمیه‌کانی جیهان.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
ب ه پێی ده‌ستور تورکیا هه‌ر هێشتا ده‌وله‌تێکی سێکوالره ،به‌الم ئه‌ردۆگان هه‌روه‌ک زاراوه‌ی سێکوالریزم ئاینیش بۆ مه‌به‌ستێکی سیا�سی به‌کار ده‌هێنێت ،و لێره‌دا پشتگیری الیه‌ن ه ئیسالمیه توندڕه‌وه‌کانیش ده‌کات بۆنمون ه داعش .به‌الم سێکوالریزم وه‌ک سیسته‌مێکی سیا�سی بێ دیموکراسیه‌ت مه‌حاله ،ئه‌وه‌ی ل ه تورکیا هه‌رگیز بوونی نه‌بووه .لێره‌و ه ده‌کرێت ڕوون بێته‌و ه که سیاسه‌تی ئاکه‌پ ه له‌سه‌ر سێکوچکه‌ی ئیسالم و «سێکۆالریزم» و که‌مالیزم (نه‌ته‌و ه په‌رستیی) بونیات نراوه .ئاکه‌پ ه ل ه پێکهات ه کۆمه‌الیه‌تی و سیاسیه‌کان تێگه‌یشتو ه هه‌ربۆی ه توانیویه‌تی هه‌ر یه‌کێک ل ه ئاین و سێکوالریزم و نه‌ته‌و ه په‌رستی ئاڕاسته‌ی شه‌قام ه جیاوازه‌کانی تورکیا بکات. ڕژێمه‌کانی وه‌ک که‌مال ئه‌تاتورک و ستالین و هیتله‌رو کۆریای باکور و هاوشێوه‌کانی دین و ده‌وله‌تیان ل ه یه‌کتر جودا کردۆته‌وه‌و خۆیان به سێکوالر پێناس ه کردو ه ل ه ده‌ستوردا به‌الم ده‌وله‌تی ئایدیۆلۆژی بوون و ده‌سه‌التی تۆتالیتاریستین، هه‌ربۆی ه سێکوالریزم بۆ مه‌به‌ستی سیا�سی به‌کار هێنراوه‌و هاوکات رێگاش ناده‌ن ئاینییش ده‌ست بخات ه ناو کاروباری ده‌سه‌التی ده‌وله‌ته‌وه .من قه‌ناعه‌تم وای ه ک ه ئه‌ردۆگانی ئاکه‌پ ه نه‌ک هه‌ر کار له‌سه‌ر ب ه ئیسالمی کردنی کۆمه‌لگه‌ی تورکی ده‌کات به‌لکو هه‌نگاو به‌ره‌و تۆتالیتاریزمێکی نوێی ئیسالمی ده‌نێت به‌الم سیستێماتیک.
وشه‌ی کۆتایی تورکیایه‌ک ب ه سیسته‌مێکی فیدرالی هه‌رێمایه‌تی ک ه ده‌سه‌الته‌کان به‌سه‌ر هه‌رێمه‌کاندا دابه‌ش بن وه‌ک مۆدێلی سویسرا چاره‌سه‌رێکی گونجاوه بۆ ئه‌م قۆناغ ه مێژویی ه به‌الم بۆ ب ه فیدرال بوون دیموکراسیه‌ت و سه‌قامگیریی مه‌رجێکی گرنگه ئه‌وه‌ی ل ه تورکیای ئێسته‌دا چاوه‌ڕوان ناکرێت گه‌رنا ده‌وله‌تی تورکیا به‌م شێوه‌یه‌ی ئێسته‌ی دوور یان نزیک ده‌بێت ه سوریایه‌کی تر. وانه‌یه‌ک بۆ هه‌رێمی کوردستان پێویست ه ده‌سه‌التی سیا�سی ل ه هه‌رێمی کوردستان (پ.د.ک) دوور بکه‌وێته‌و ه ل ه بیرۆکه‌ی سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌و هۆکارانه‌ی له‌م وتاره‌دا ئاماژه‌یان پێدراوه‌و پیاده کردنی سیسته‌مێکی په‌ڕله‌مانی فیدرالیی ته‌ندروست له‌سه‌ر بنه‌مای دیموکرا�سی و فره‌یی مۆدێلێکی گونجاوی حوکمرانی ه بۆ هه‌رێمی کوردستان .به ڕوکه‌ش هه‌رێم خاوه‌نی په‌ڕله‌مان و ده‌ستوره، به‌الم ده‌ستورو په‌ڕله‌مانه‌کی فرێدراوه‌ت ه ته‌نه‌که‌ی خۆله‌وه ،به‌الم ل ه جه‌وهه‌ردا پیاده‌ی ده‌سه‌التی سیسته‌مێکی سه‌رۆکایه‌تی ده‌کات .ب ه پێی ده‌ستور به‌ناو سه‌رۆکی هه‌رێم 42ده‌سه‌التی پێدراوه‌و پێگه‌که‌ی ل ه سه‌روو پێگه‌ی په‌ڕله‌مانه‌وه‌یه‌و هیچ ده‌زگایه‌کیش توانای لێپێچینه‌وه‌ی ل ه سه‌رۆک نیه‌و دادگاش بێ واتا کراوه .لێره‌دا ئه‌و پرسیاره ده‌کرێت بۆچی الیه‌نێک ده‌یه‌وێ سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی ل ه هه‌رێمی کوردستان پێک بهێنێت له کاتێکدا سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تی له‌م شێو ه هه‌رێم و والتانه‌دا ته‌نها دیکتاتۆریه‌ت و تاکڕه‌ویی به‌رهه‌م دێنێت.
www.komelge.com
21
NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
راپۆرت
یەکێتی و پارتی وەک الساییکەرەوەی تۆتالیتار
نه‌به‌زسه‌مه‌د
تۆتالیتاریانیزم ئیدیۆلۆژییەکی سیا�سی مۆدێرنی توندڕەوە ،لە ڕێگەی دروستکردنی کۆمەڵگەی ئاپۆرەوە ،بەڕێی تیرۆر و تۆقاندنی بەردەوامەوە دەیەوێ زاڵبوونی تەواو بەسەر سەرجەم کۆمەڵگەدا بەدەستبهێنێ. تۆتالیتاریانیزم جیهان بەگوێرەی دوالیزمی دۆست و دوژمن ،ڕەش و سپی … ،هتد دابەش دەکات .تۆتالیتاریانیزم ئیدیۆلۆژییەکە دژەفرەیی )پلوڕالیزمە( لەسەر بنەمای دوژمنی 22
www.komelge.com
ناوەکی و دەرەکی خۆی دیاردەهێنێت .بۆیە ئیدێی دوژمن ڕۆڵێکی کڕۆکی لەنێو ئیدیۆلۆژیی تۆتالیتاریانیزمدا دەگێڕێت .تۆتالیتاریانیزم خاوەن خەسڵەت ،ئەدگار و تایبەتمەندی خۆیەتی کە جیای دەکاتەوە لە ستەمکاری، دیکتاتۆری ،و دەسەاڵتگەرێتی .نموونەی ڕژێمە تۆتالیتارییەکان وەک نازیزم ،فاشیزم، ستالینیزم ،بەعسیزم ،ئیسالمیزم… هتدن. فریدریک و برزێنسکی (Friedrich )and Brzezinskiباس لە پێنج ئەدگاری تۆتالیتاریانیزم دەکەن ،کە بریتین لە .١ پرنسیپی سەرۆک .٢تیرۆری پۆلیس (ی نهێنی) .٣قۆرخکردنی چەک و سوپا .٤قۆرخکردن و کۆنتڕۆڵکردنی میدیا و ڕاگەیاندنەکان .٥ قۆرخکردن و دەستبەسەرداگرتنی ئابووری. لەم وتارەدا دەمەوێ لە ڕێگەی ڕوونکردنەوەی ئەم پێنج ئەدگارەی تۆتالیتاریانیزمەوە ئارگومێنتی ئەوە بکەم کە یەکێتی و پارتی دوو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
حیزبن پڕن لە خەونی تۆتالیتار و السایی شێوازەکانی تۆتالیتاریانیزم دەکەنەوە. هەرچەندە ئەوان خۆیان نە لە ڕووی تیۆریی و نە لە ڕووی پراکتیکییەوە ناتوانن بەتەواوی تۆتالیتاربن .بۆیە ئەوان کۆپی مۆدێلی ڕژێمە تۆتالیتارییەکان دەکەن ،بەتایبەتی بەعسیزم بۆ ئەوان مۆدێلی ئیدیال و شانموونەیە بۆ الساییکردنەوە.
یەکەم ،پرنسیپی سەرۆک :فریدریک و برزێنسکی ڕوونی دەکەنەوە کە پرنسیپی سەرۆک یەکێکە لە ئەدگارە سەرەکییەکانی بزووتنەوە تۆتالیتارییەکان ،کە سەرۆک لە هەمووان بااڵترە و دەبێ هەمووان لە خزمەتی سەرۆکدابن .ئەم پرنسیپە بە ڕوون و ئاشکرایی لەنێو ئیدیۆلۆژیی یەکێتی و
پارتیدا خۆی مانیفێست دەکات ،بۆ نموونە لە یەکێتیدا جەالل تاڵەبانی سەرۆکە و لە هەمووان بااڵترە ،یەکێتییەکان مانەوەی نەک تەنیا یەکێتی وەک حیزب بەڵکو هەموو کورد بە مانەوەی جەالل تاڵەبانییەوە دەبینن، بۆیە دوای نەخۆشکەوتنی کە هیچ توانستێکی بەڕێوەبردنی حیزبەکەی نەما ،تەنانەت ئێستا دوای مردنی�شی هەروەک سکرتێری گشتی ماوەتەوە و کەس ناوێرێ باس لە جێگرەوەیەک بۆ تاڵەبانی بکات .بە هەمان شێوە لەنێو پارتیدا مەسعوود بارزانی سەرۆکە و لە هەمووان بااڵترە و دەبێ هەر ئەو سەرۆک بێت نەک تەنیا هی پارتییەکان و هی حیزبەکەی ،بەڵکو هی هەموو کورد و کوردستان .هەروەک دەزانین دوای ئەوەی بارزانی ماوەی سەرۆکایەتییەکەی بەسەرچوو بەاڵم ئامادە نەبوو کورسییەکەی چۆڵ بکات .بۆیە لەالی یەکێتی و پارتی تا مردن www.komelge.com
23
NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و تەنانەت دوای مردنیش هەر دەبێ تاڵەبانی و ( )OVRAلە ئیتاڵیای فا�شی ،ئێس ئێس ()SS لە ئەڵمانیای نازی و ( )MVDو ( )KGBلە بارزانی سەرۆک و سکرتێری گشتی بن. یەکێتی سۆڤییەتی کۆمۆنیستی .ئەم دەزگایانە دووەم ،تیرۆری پۆلی�سی نهێنی ( policeئامرازن بەدەست ڕژێم و حیزبی تۆتالیتارەوە بۆ ترساندن ،تۆقاندن ،تیرۆر و لەناوبردنی نەیارەکانیان .لەبەرئەوەی ڕژێم و حیزبی تۆتالیتار دژی فرەیییە ،بۆیە هەبوونی دەزگا پەیوەندییەکی پتەو و دامەزراوەی هەواڵگری و پۆلی�سی نهێنی شتێکی کڕۆکییە بۆ کوشتن و تیرۆرکردنی لە نێوان قۆرخکردنی نەیارەکانیان .یەکێتی و پارتی هەردووکیان چەک و سوپا لەگەڵ خاوەن دامەزراوە و دەزگای هەواڵگرین: دەزگای زانیاریی یەکێتی و دەزگای پاراستنی ئەدگاری تیرۆری پۆلیسی پارتی کە ئیشیان ترساندن ،تۆقاندن، نهێنیدا هەیە ،چونکە تیرۆرکردنی ئەو کەسانەیە کە نەیاری بنەماڵەی تاڵەبانی و بارزانین ،وەک لە کەی�سی کۆنتڕۆڵکردنی چەک و کوشتن و تیرۆرکردنی ڕۆژنامەنووسانی وەک سوپا دەبێتە سەرچاوەی سەردەشت عوسمان ،سۆرانی مامە حەمە، ویداد حسێن و کاوە گەرمیانی و هتد بینیمان. هێز و ئاسانکارییە
بۆ تیرۆر و لەناوبردنی سێیەم ،قۆرخکردنی چەک و سوپا: پەیوەندییەکی پتەو لە نێوان قۆرخکردنی نەیارەکان .بۆیە لە ڕژێمە چەک و سوپا لەگەڵ ئەدگاری تیرۆری پۆلی�سی تۆتالیتارییەکاندا سوپا نهێنیدا هەیە ،چونکە کۆنتڕۆڵکردنی چەک و سوپا دەبێتە سەرچاوەی هێز و ئاسانکارییە بۆ و هێزی چەکدار ڕۆڵێکی تیرۆر و لەناوبردنی نەیارەکان .بۆیە لە ڕژێمە سەرەکیان هەیە تۆتالیتارییەکاندا سوپا و هێزی چەکدار ڕۆڵێکی سەرەکیان هەیە .یەکێتی و پارتی هەردووکیان چەکیان بۆ خۆیان قۆرخکردووە و خاوەنی :)terrorهەرچەندە ناوەکەی ڕەنگە بەگوێرەی هێزی چەکدارن ،لە هەرێمی کوردستان حیزبەکان و واڵتەکان بگۆڕێت وەک ئۆڤرا سوپایەکی نیشتیمانیمان نییە ،بەڵکو هێزی 24
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
چەکداری حیزبیمان هەیە کە لەالیەن یەکێتی و پارتییەوە قۆرخکراون و بۆ بەرژەوەندی و پاراستنی خۆیان و وەک هەڕەشەیەک بۆ نەیارەکانیان بەکاریان دەهێنن .ئەم دوو حیزبە بۆ ماوەی چەندین ساڵ وەک دوو نەیار و دوژمن شەڕی ناوخۆیان کردوو و هێزی چەکداریان لە دژی یەکدی بەکارهێناوە، بەاڵم هیچیان نەیان توانی ئەوی دی بەتەواوی لەناوبەرێ ،هەرچەندە بەهەزاران مرۆڤی کوردیان کوشت و لەناوبرد.
کۆنتڕۆڵکردنی میدیا و دەزگاکانی ڕاگەیاندن و ڕێگریکردن لە گەیشتن بە زانیاری و ڕێگریکردن لە ئازادی ڕادەربڕین یەکێکە لە ئەدگارە سەرەکییەکانی حیزب و بزووتنەوە تۆتالیتارییەکان
چوارەم ،قورخکردن و کۆنتڕۆڵکردنی میدیا و ڕاگەیاندنەکان :کۆنتڕۆڵکردنی میدیا و دەزگاکانی ڕاگەیاندن و ڕێگریکردن لە گەیشتن بە زانیاری و ڕێگریکردن لە ئازادی
ڕادەربڕین یەکێکە لە ئەدگارە سەرەکییەکانی حیزب و بزووتنەوە تۆتالیتارییەکان .حیزب و بزووتنەوەی تۆتالیتاری لە ڕێگەی میدیا و ڕاگەیاندنەکانەوە خەریکی باڵوکردنەوەی پڕوپاگەندەیە دژی نەیارەکانی و هەروەها باڵوکردنەوەی ئیدیۆلۆژییەکانی خۆیەتی، لەپاڵ ئەمەشدا شێواندنی ڕاستییەکان و تەمومژاویکردنیان .یەکێتی و پارتی وەک دوو حیزبی تۆتالیتار میدیا و ڕاگەیاندنەکانیان بۆ خۆیان قۆرخکردووە و سەرچاوەی زانیاریان کۆنتڕۆڵکردووە .لە ڕێگەی دەزگاکانی ڕاگەیاندنەکانیانەوە خەریکی باڵوکردنەوەی پڕوپاگەندەن دژی نەیارەکانیان و ڕێگرن لەبەردەم ئازادی ڕادەربڕین و ڕێگە نادەن ڕۆژنامەنووسان دەستیان بە سەرچاوەکانی زانیاری بگات .لە ڕێگەی دەزگاکانی ڕاگەیاندنیانەوە ڕاستییەکان دەشێوێنن و زانیارییەکان تەمومژاوی دەکەن. پێنجەم ،قۆرخکردن و دەستبەسەرداگرتنی ئابووری :کۆنتڕۆڵکردن و دەستبەسەرداگرتنی سەرچاوەی ئابووری و داهاتی واڵت یەکێکە لە ئەدگارە سەرەکییەکانی تۆتالیتاریانیزم. کۆنتڕۆڵکردن و دەستبەسەرداگرتنی ئابووری ڕۆڵێکی سەرەکی هەیە لە بزووتنەوە دەستبەسەرداگرتنی تۆتالیتارییەکاندا. ئابووری لەالیەن حیزبی تۆتالیتارەوە مەبەستمەندە واتا مەبەستی لە پشتە، ئەویش کۆنتڕۆڵکردن و زاڵبوونی تەواوە بەسەر کۆمەڵگەدا .کۆنتڕۆڵکردنی ئابووری www.komelge.com
25
NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەبێتە هۆی هێنانەگۆڕێی بیرۆکراسییەکی و کۆنتڕۆڵیان کردووە ،داهاتی نەوت ،سامانە هیرارکی ( .)hierarchic bureaucracyیەکێتی سروشتییەکان و سەرجەم داهاتەکانی کوردستانیان کۆنتڕۆڵکردووە و لە نێوان خۆیاندا دابەشیان کردووە و بۆ بەرژەوەندی لە کۆتاییدا ،بۆمان خۆیان بەکاری دەهێنن .دەیانەوێ لەم رێگەیەوە بەتەواوی کۆمەڵگەی کوردی لە دەردەکەوێ کە هەر پێنج هەرێمی کوردستان کۆنتڕۆڵ بکەن.
ئەدگارەکەی بزووتنەوە تۆتالیتارییەکان کە فریدریک و برێزنسکی
باسیان کردووە لە یەکێتی و پارتیدا بوونیان هەیە. و پارتی وەک دوو حیزبی تۆتالیتار دەستیان گرتووە بەسەر ئابووری هەرێمی کوردستان 26
www.komelge.com
لە کۆتاییدا ،بۆمان دەردەکەوێ کە هەر پێنج ئەدگارەکەی بزووتنەوە تۆتالیتارییەکان کە فریدریک و برێزنسکی باسیان کردووە لە یەکێتی و پارتیدا بوونیان هەیە .بۆیە بەم ئەنجامە دەگەین کە یەکێتی و پارتی دوو حیزبی تۆتالیتارن.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
وتـــار
دەمانەوێ مرۆڤ رزگار بكەین و هەرگیز تەسلیمی سەرمایەداری نابین
عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن لە توركیه‌وه :لوقامن عه‌بدوڵاڵ
ئەمڕۆ شۆڕ�شی كوردستان بۆتە ناوەندی ئەنتەرناسیۆنالیزمی دونیا ،ئەمە رەوشێك نییە كە هەروا بە ئاسانی و لەخۆڕا پێكهاتبێت .گەلێك هۆكار هەن دەبنە زەمینەی پێكهێنانی ئەم ناوەندە. پێش هەموو شتێك دوای هەڵوەشانەوەی سۆسیالیزمی بونیادنراو و ئەنجامگیر نەبوونی شۆڕشە رزگاریخوازە نەتەوەییەكان بەشێوەیەكی گشتی لەسااڵنی 1980بەدواوە نیگاكان كەوتوونەتە سەر شۆڕ�شی كوردستان ،هەروەها
لەم چوارچێوەیەشدا پێویست دەكات شانبەشانی راستییە نێودەوڵەتییەكان كاریگەری مەزنی داگیركاری توركیاش ببینرێت .جێگرتنی توركیا وەك دەوڵەتێك لەناتۆدا ،هەروەها رۆڵی گرنگی ئەم واڵتە لەخۆرهەاڵتی ناویندا ،رۆڵی گرنگی تێكۆشانی ئێمە�شی دەرخستۆتە مەیدان. پێشكەوتنی شۆڕ�شی كوردستان ،بە واتای پێشكەوتنی شۆڕشێك دێت لەنێو واڵتانی خۆرهەاڵتی ناوین .شۆڕشێكە كە بەئەندازەی شۆڕشەكانی ئۆكتۆبەر و فەرەنسا كاریگەری مەزنی لەئاستی نێونەتەوەییدا هەیە. ئەو هۆكارانەی سۆسیالیزمی بونیادنراوی بەرەو هەڵوەشانەوە برد ،لەالیەن ئێمەوە نەك تەنیا لەالیەنی جوگرافی ،بەڵكو لەالیەنی گەوهەریش چارەسەر كراوە و تێپەڕێنراوە .ئەو سۆسیالیزمەی كە پێكهات ،كەسایەتی سۆسیالیستی و دیموكراسییەتی سۆسیالیستی نەخوڵقاند. هەر لەبەر ئەمەشە كە شۆڕ�شی كوردستان بۆ ئاستی شۆڕشێك بەرز بۆوە كە تایبەتمەندی www.komelge.com
27
NO:28 - May 2018
ئێمە لەپێناو بە مرۆڤ بوون دەژین و هیچ كاتێكیش لەم كارە پاشگەز نابینەوە .ئێستا بە پێچەوانەوە ،ئەوەی لەئارادایە « ،بەربەری «یەتە .ئێمە لەبەرامبەر ئەم بەربەریەتە بەرخودان دەكەین. گەردوونی لەخۆوە دەگرێ .خۆی لەخۆیدا ئەگەر بە چەمكی كالسیكی شۆڕش و بەچەمكی ئەو پارتییەی كە سۆسیالیزمی بونیادنراوی خوڵقاند هەڵسوكەوتمان بكردایە ،ئەوا سەركەوتنمان بەدەست نەدەخست .ئەو سەركەوتنانەی لەدوای رووخانی سۆسیالیزمی بونیادنراو بەدەستمان خست ،سەرچاوەی خۆی لە پەرەسەندنی خەباتی سیا�سی ،سەربازی و دیپلۆما�سی ،بەرەوپێشەوە بردنی مۆدیلێكی نوێی پارتی و سەرۆكایەتیمانەوە بەشێوەیەكی زۆر رێكخراوەییانە وەردەگرێت. ئێمە ئامادەین مرۆڤایەتی خۆمان هاوبە�شی پێ بکەین لەگەڵ دونیا و جواڵنەوە شۆڕشگێڕییەكان و تەواوی مرۆڤایەتی .ژیان بەسەر بردنمان لەسەر خاكی میزۆپۆتامیا ،كە خاوەنی پێگەیەكی دیاریكەرە بۆ لەدایك بوونی مرۆڤایەتی .شارستانیەتە سەرەكی و بنچینەییەكان لێرەوە بەدونیادا باڵو بوونەوە. 28
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مرۆڤایەتی لە گەلێك رووەوە قەرزداری ئەم خاكەیە .ئەو شەوەزەنگەی كە ئەمڕۆ مرۆڤایەتی تێیدا دەژی و هەروەها رەو�شی جیهان كە وێڕای ئەو كاولكارییە كۆمەاڵیەتییانە ،وای لێهاتووە ئیدی ناتوانرێت ژیانی تێدا بەسەر ببرێت ،وایكردووە هەست بە پێداویستیەكی مەزن بكرێت بۆ ئاسۆ و فەلسەفە ،هەروەها ئیرادەیەكی شۆڕشگێڕانەی نوێی رزگاری .هەروەها ئەم خاكە ژمارەیەكی زۆر پێغەمبەر و فەیلەسوفی هێناوەتە مەیدان .ئێستاش بۆ پێشكەوتنێكی بەمجۆرەی شۆڕ�شی كوردستان، جارێكی دیكە مێژوو خۆی دووبارە دەكاتەوە. ئیمپریالیزم شێوە مرۆڤێكی دروست كردووە كە پێچەوانەی راستینەی مرۆڤایەتییە .ئەمە پێچەوانەی سروشت و كارەكتەری مرۆڤە ،ئێمە ئەم رەوشە رەت دەكەینەوە .بگرە هەر لەڕەگ و ریشەوە رەتی دەكەینەوە .سەرەكیترین وانە كە ئێمە بتوانین بیدەین ،وانەی رەگ و ریشەی مرۆڤایەتییە. ئێمە وەكو جواڵنەوەی PKKباوەڕیمان بەخۆمان هەیە .ئێمە بەڵێن نادەین بە تەكنیك و دەوڵەمەندی ،هەروەها ناڵێین »:بووژانەوەی ئابووری بەوجۆرە ئەنجام دەدەین و لەڕێگای دەوڵەمەندی سەرخان و ژێرخانێكی بەمجۆرە، هاوكاری پێشكەش دەكەین « ئێمە لەپێناو بە مرۆڤ بوون دەژین و هیچ كاتێكیش لەم كارە پاشگەز نابینەوە .ئێستا بە پێچەوانەوە ،ئەوەی لەئارادایە « ،بەربەری «یەتە .ئێمە لەبەرامبەر ئەم بەربەریەتە بەرخودان دەكەین .تادواڕادە بڕوام بە ێ كەس هەبن كە سەركەوتنمان هەیە .رەنگە هەند ئێستاش نەخوازن ئەو ئاستەی پێی گەیشتووین ببینن .دەتوانن لەشوێنی بەربەریەت و تیرۆریزمی ب ێ بەزەییانەی خۆیان ،ئێمە بە تیرۆریست لەقەڵەم
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
سەرچاوەی ئەو كێشە زەبەالحانە هۆكارەكەی سیستەمی سەرمایەداری ــ ئیمپریالیزمییە. كێشەی شارە گەورەكانی ئیمپریالیزم ،لەڕابردوو زیاتر قورس بووە. بدەن .ئەوەتا ئیمپریالیزمی ئەمریكی هەر دوێن ێ بوو، من ناڵێم بە تیرۆری ترسناك ،بەڵكو بە چەكێكی هەرە بەربەری هیرۆشیما و ناكازاكی تەفروتونا كرد. لەڕەو�شی هەنووكەدا كامە سیستەم لەپشت تاوان و رەشە كوژییەكاندایە؟ مەزنترین تیرۆریزم لەكام سیستەمدا هەیە؟ لەكام دەوڵەتدا هەیە؟ ناتوانین دەستبەرداری نرخاندنی ئەمانە ببین .بە پێداگرتنەوە دەڵێین :ئەمانە گەورەترین تیرۆریستن. سیستەمی نوێی جیهانی ،لەڕاستیدا گەورەترین ب ێ سیستەمییە كە مێژووی مرۆڤایەتی بەخۆوەی بینیوە .ئەوەی لەمەیداندایە سیستەم نییە ،بەڵكو هەموو جۆرە ناهەقییەكە كە لەئەنجامی لەڕێ الدان و خراپكردنی هاوسەنگی سروشتی و رزینی كۆمەاڵیەتییەوە دروست دەبن ،ناهاوسەنگییەك هاتۆتە ئاراوە كە تا دێت السەنگر دەبێت. ئێستا هەركەسێك دەتوانێت بەڕادەیەكی باشتر ئەنجامەكانی ئەم ناهاوسەنگییە ببینێت .داڕزان
پێشكەوتووە ،كێشەكان قورس بوون .لە رۆژی ئەمڕۆماندا دووبارەكردنەوەی قۆناخێك كە بە تێكۆشانی شێوازی كالسیك یاخود بەشێوازەكانی شەڕی گەلێری كالسیك ناودەبرێت لەجێگای خۆیدا نییە و « مۆدێلی ئەمە بەسەر چووە« . مسۆگەر بۆ سیستەمێكی نوێی مرۆڤایەتی پێویستی بە روانگەیەكی سۆسیالیستی پێشكەوتووتر و گونجاوتر لەگەڵ رۆژای ئەمڕۆماندا هەیە كە بۆ كێشە سەرەكییەكانی مرۆڤایەتی هەم لەبواری فەلسەفی و مۆراڵ ،هەم لەسەر بنەمایەکی زانستیانە چارەسەری بهێنێت و ئەمەش راستیەكی حاشاهەڵنەگرە. لەم واتایەدا لەبەرامبەر ب ێ سیستەمی ێ خۆی ئیمپریالیزم ،ئەنتەرناسیۆنالیزمێكی نو دەسەپێنێت. سەرچاوەی ئەو كێشە زەبەالحانە هۆكارەكەی سیستەمی سەرمایەداری ـ ئیمپریالیزمییە .كێشەی شارە گەورەكانی ئیمپریالیزم ،لەڕابردوو زیاتر قورس بووە ،چ دەب ێ با ببێ ،دەتوانین لەناوەندی ئەوروپا و ئەمریكادا بەربەریەت بوونێكی جیاوازتر ببینین .ئەو واڵتانەی كە بە دواكەوتوویی هێڵراونەتەوە و هەروەها بە هۆی تەقینەوەی ژمارەی دانیشتوان و جۆرەها نەخۆشییەوە گەیشتوونەتە رەوشێك كە تێیدا ژیان بەسەر بردن زەحمەت بێت .مرۆڤایەتی لەسەدەی بیست و یەكەمیندا ،كێشەكانی لەسەدەی نۆزدە و بیست زیاتر گرانتر دەبێت .هەربۆیە نەك بەشێوازی كالسیكی شەڕی گەلێری یاخود شۆڕش لەسەر بنەمای چەمكە كالسیكییەكان ،بەڵكو رێگایەكی سۆسیالیستی كە مرۆڤ بە بنەما دەگرێت و بە بنەما وەرگرتنی سروشتی مرۆڤ و شوێنگەی ئازادی ئەو لەنێو كۆمەڵگا و مسۆگەر پێشخستن و پێشكەوتنی www.komelge.com
29
NO:28 - May 2018
نوێكردنەوەی سۆسیالیزم ،پێداویستیەكی دەست لێبەرنەدراوە. ئێمە هێزی خۆمان لەرزگاری نەتەوەیی زیاتر، لەپێناو گەیشتن بە پارتییەكی كۆمەاڵیەتی، مرۆڤ دۆست و ئەنتەرناسیۆنال سەفەربەر دەكەین .چونكە ئاسۆی مرۆڤایەتی تاریك كراوە و پێویست دەكات ئەم ئاسۆیە رۆشن بكرێتەوە.
لەهەر قۆناخێك زیاتر بانگەشەكانی سۆسیالیزم بۆ مرۆڤایەتی پێویست دەكات .مرۆڤایەتی یان لەگەڵ سۆسیالیزم دەژی، یان بەدەستی بەربەریەتی سەرمایەداری لەنێو دەچێت و تەفروتونا دەبێت. ئێستاش لەهەركاتێك زیاتر بەوە گەیشتووین كە بتوانین نوێنەرایەتی بانگەشە مرۆڤایەتییەكان بكەین .هەلومەرجەكان چەندە قورس دەبێت باببێت ،دەب ێ لەمەدا رشت و شێلگیر بین .ئەمەش ئێمە بەرەو قۆناخی ئەنتەرناسیۆنالیزمێكی نوێ دەبات .ئەگەر شۆڕ�شی ئێمە وەكو هەر شۆڕشێكی دیكەش ببینرێ ،ئەوا ئەمڕۆ بەو رەهەندانەی پێی گەیشتووە ،گرنگی و كاریگەری ئەنتەرناسیۆناڵی دەرخستۆتە مەیدان. 30
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
گەلێك هێر�شی چڕوپڕ لەسەر سۆسیالیزم هەیە ،لەدوای هەڵوەشانەوەی سۆسیالیزمی بونیادنراویش هێرشەكان لەسەر سۆسیالیزم درێژەی پێدەدرێ .ئەوروپای ئەمڕۆ بۆ لەگۆڕنانی سۆسیالیزم هەوڵ و تەقەالیەكی مەزن دەدات. ئەوەی پێویست دەكات ئەنجام بدرێت، بەڕۆژەڤ كردنی سۆسیالیزمی زانستییە وەك زانستێك .ئێمە باوەڕ دەكەین ئەمەمان لەالیەی خۆمانەوە ئەنجامداوە .لەم واتایەشدا ئەوەی كە پەرش و باڵو بووەوە ،بنەماكانی سۆسیالیزم نەبوو ،بەڵكو ئەو پەرش و باڵو بوونەوەیە بۆ ێ لەو هەڵە تاكتیكی و ستراتیژیەی قۆناخی هەند رابردوو دەگەڕێتەوە ،كە لەتوانایدا نییە وەاڵمی ئەم قۆناخە بداتەوە. لەهەر قۆناخێك زیاتر بانگەشەكانی سۆسیالیزم بۆ مرۆڤایەتی پێویست دەكات .مرۆڤایەتی یان لەگەڵ سۆسیالیزم دەژی ،یان بەدەستی بەربەریەتی سەرمایەداری لەنێو دەچێت و تەفروتونا دەبێت. ئەگەر نەخوازین مرۆڤایەتی لەنێو بچێت ،ئەوا دەب ێ تاوەكو دوایی پێداگری لەسەر سۆسیالیزم و کۆمەاڵیەتی بوون بكەین .ئەمڕۆ شۆڕشگێڕەكانی دونیا وەكو بڵێی هەریەكەیان وەك تاوانبارێك بن، گومان لەخۆیان دەكەن .ئەمە بە هیچ جۆرێك راست نییە .ئەوانەی كە هەڵوێستێكی پێویستە گومان لەخۆیان بكەن و شەرم بكەن شۆڕشگێڕەكان نین ،بەڵكو ئیمپریالیزمە .ئێمە وەكو جواڵنەوەی PKKدەتوانین تادوایی بەدەنگێكی بڵند بانگەشەی شۆڕش بكەین .لە كاتێكدا كە ئەمە پەیڕەو دەكەین ،ئەوە وەك هەڵئاوسانێكی بێ ناوەڕۆک و وەكو دەركەوتێكی ئیرادەیی ب ێ بنەمای تیۆری هەڵناسەنگێنین. لەالیەن ئێمەوە سروشتی مرۆڤ بەشێوەیەكی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
زۆر باش هەڵسەنگێنراوە و شیكراوەتەوە. ئێمە رێزی مەزن لەتایبەتمەندییە ( كارەكتەر ) بنچینەییەكانی مرۆڤ دەگرین.
ەمڕۆ كۆلۆنیالی تورك دەیەوێت گەلی كورد و کەلتوورەکەی لەناو ببات کە كۆنترین كولتوورە كە مێژوو ناسیویەتی. ئێمە دەمانەوێ ئەو مرۆڤە رزگار بكەین كە سیستەمی ئیمپریالیزمی ـ سەرمایەداری شێواندوویەتی و خراپی كردووە .هەرگیز تەسلیمی ئەم سەرمایەدارییە نابین .ئەگەر تەواوی دونیاش یەكبگرێ ،تەواوی شۆڕشەكانیش لەنێو بچن تا دواڕادە بە بانگەشە مرۆڤایەتییەكانی خۆمان ،لەبەرامبەر ئەو ژیانەی سەرمایەداری سەپاندوویەتی ،بەرخودان دەكەین. شۆڕ�شی كوردستان شۆڕشێكی بەرتەنگی نەتەوەیی نییە ،بەڵكو لەڕووكەشدا نەتەوەیی- نیشتمانی دیارە ،وەلێ لەگەوهەردا شۆڕشێكی مرۆڤایەتییە .تەنانەت ئەم شۆڕشە ئەگەر سەربكەوێت ،ئەوا نەك شۆڕ�شی كۆمارێكی نیشتمانییە ،بەڵكو شۆڕ�شی كۆمارێكی مرۆڤایەتییە. سنوورەكان بۆ ئێمە زێدە گرنگ نین .كێشەی ئێمەش دروستكردنی سنوورەكان نییە .وەلێ بۆ سەربەخۆیی مرۆڤ و گەالن تا دواڕادە ئامرازێكی
ب ێ ئامانین ،لەپێناوی ئەمەشدا شەڕێكی مەزنمان جێگای باسە .ئێمە ئەو مرۆڤ و گەلە دەردەخەینە مەیدان کە فەتح دەکات و پێویستی بە فەتح كردن هەیە .ئەمەش بۆ سۆسیالیزمی زانستی هاوكاری و دەسكەوتێكی مەزنە. سەیری ئەمڕۆ ئەگەر هەروەها پەیوەندییەكانمان بكەین لەنێوان گەلی كورد و تورك ،ئەوا ئاڵۆزییەك دەبینین .بە پشت بەستن بە شێوازە جیاجیاكانی نۆكەرایەتی ئیمپریالیزم سیستەمێكی چەوساندنەوە و داگیركاری زۆر تێكچڕژاوی لەسەر هەردوو گەل پێكهێناوە. ئەمڕۆ كۆلۆنیالی تورك دەیەوێت گەلی كورد و کەلتوورەکەی لەناو ببات کە كۆنترین كولتوورە كە مێژوو ناسیویەتی .بەرژەوەندی رەهای تاكڕەوانە، هەروەها ستراتیژی هەندێك دەوڵەتی وەكو ئەمریكا و ئەڵمانیا دەیانەوێ ئەم مرۆڤایەتییە و گەنجینە كولتوورییەكانی بەشێوەیەكی وەها لەناو تاریكییەكانی مێژوودا بشارنەوە و لە گۆڕ بنێن ،كە ئیدی جارێكیتر نەتوانرێت زیندوو بێتەوە. ئەو رەوشەی كە ئێمە تێیدا ژیاوین رووداوێكی كۆلۆنی ئاسایی و سەركوتكردنێكی رەهای سیاسیش نییە .تەنانەت رەوشێك نییە كە بتوانرێت بە سەركوتكردنی نەتەوەیی گوزارشتی لێ بكرێت .بەڵكو سیاسەتێكی رەشەكوژی وەها لەسەر گەلەكەمان بەڕێوە دەچێت كە نموونەی ێ ئەمە ببینێ. نەبینراوە .ئیمپریالیزم ناخواز لەبەرئەوەی نەیدیوە بۆیە كات ێ باس لە « بۆسنا « دەكرێت ،هاوار دەكات ،كە باس لە « چیچان « دەكرێت سەرهەڵدان دەكات .هەر رۆژ دەیەوێت بە كێشە بچووك و ب ێ ماناكانەوە لەنێو رای گشتییەوە خۆی خەریك بكات .هاوكات سەبارەت بە كێشەی كورد دووڕووە و تا دواڕادە لەمیانەی www.komelge.com
31
NO:28 - May 2018
هاوكاریكردنی رژێمی توركیای فاشیست ناخوازێت بەهیچ شێوەیەك تاوانی ئەم كۆمەڵكوژییە ببینێ. لێرەدا مسۆگەر پێویستە كەسایەتییە دیموكرات و سۆسیالیستییەكانی رۆژئاوا ،دووڕوویی واڵتەكانی خۆیان ببینن .ئەمە دەبێتە پشتیوانییەكی هەرە
هێرشكردنی ئەڵمانیا بەم ئەندازەیە بۆ سەر ئێمە لەبەر ئەنجامدانی هەندێك چاالكی توند و تیژی ئێمەوە نییە. بەڵكو ئەوان لە ئێمە‌و لەسۆسیالیزم دەترسن. گرنگ و ئەنتەرناسیۆنالی لەنێو گەلی كوردی ستەم دیدە و گەالنی دونیادا .هیچ تاوانێك هێندەی تاوانی كۆمەڵكوژی گەورە نییە و لێبوردنی بۆ نییە. لەكوردستاندا تاوانێك لەئارادایە و تێكڕای واڵتە سەرمایەدارەكان لەم تاوانەدا بەشدارن. لەخۆڕایی نییە كە لەدونیادا وەكو هێزی تیرۆریستی پلە یەك ناوزەد دەكرێین .ئەمانە وەكو نموونەی «دز»ێكی سامناكن ،هەم قورسترین تاوانی مرۆڤایەتی ئەنجام دەدەن و هەم ئێمەش بە تاوانكار لەقەڵەم دەدەن .هەربۆیە لە ئەوروپادا گەمە مەزنەكان رێكخران .بۆ نموونە تاوانی ئۆڵف پاڵمە لەقۆناخێكدا ئەنجامدرا كە لەنێو ناتۆدا هێزە پاشڤەڕۆكان و هەروەها « ریگان «« ، 32
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هیلمۆت كۆڵ « لەسەر كار بوون كە لەسەرەتاوە تاوەكو كۆتایی بۆ لەقەڵەمدانی PKKوەك تیرۆریست و قووڵكردنەوەی دوژمنایەتیكردنی سۆسیالیزم ئەم تاوانە ئەنجامدرا .جواڵنەوەی ئێمە وەك مەترسیدارترین جواڵنەوە لەدونیادا هەڵدەسەنگێنن كە هەتا ئێستا لەسەرپێی خۆی ماوەتەوە. ئێمە لەمەدا هەست بە شانازی دەكەین. هێرشكردنی ئەڵمانیا بەم ئەندازەیە بۆ سەر ئێمە لەبەر ئەنجامدانی هەندێك چاالكی توند و تیژی ئێمەوە نییە .بەڵكو ئەوان لە ئێمە‌و لەسۆسیالیزم دەترسن .دەیانەوێ لەكەسایەتی ئێمەدا سۆسیالیزم لەنێو ببەن و لەبەرئەوەی لەمەدا سەركەوتنیان بەدەست نەهێناوە ،كین و تووڕەیی نیشان دەدەن .ئێمە لەبوونمان بە پارتییەك كە لە ئەوروپادا رووپاك و بە قارەمانێتییەوە گرێدراوی بانگەشەكانی سۆسیالیزمە ،هەست بە شانازی دەكەین. شۆڕ�شی كوردستان شۆڕشێكی بەرتەسکی نەتەوەپەرستی نییە .شۆڕ�شی كوردستان هاوكات شۆڕ�شی توركیاشە .شۆڕ�شی سەركەوتووی كوردستان و ،شۆڕ�شی سەركەوتووی توركیایە. تەنانەت شۆڕ�شی كوردستان ،شۆڕ�شی خۆرهەاڵتی ناوین و قەفقاسیا و بەڵقانیشە. ئێمە هەردەم ئامادەین لەگەڵ گەلی توركیاو گەالنی ناوچەکەدا پەیوەندییەكانمان سەر لەنوێ رێك بخەینەوە .تەنانەت ب ێ ئەوەی كێشەی سنوورەكان بكەینە رۆژەڤ ،ئامادەین لەنێو یەكپارچەیی خاك و جوگرافیایەكی دیاریكراودا، ێ پەیوەندییەكان لەسەر بنەمایەكی سەرلەنو ئازادی سیا�سی و كولتووری و مێژوویی گەالن رێك بخەینەوە .ئەوەی ئێمە لەبنەمادا دەمانەوێ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
ئەوەیە كە ،كۆتایی بەرەشەكوژی گەلی كورد ێ و پەیوەندییەكانی�شی لەسەر هەمان خاكدا بهێنر بەشێوەیەكی مرۆییانە رێك بخرێتەوە .رژێمی توركیای كۆلۆنی .زیاتر بە خوێن رشتن و شۆڤێنیزم وەاڵمی ئەم داخوازیەمان دەداتەوە .گەلی تورك خراوەتە ژێر كاریگەری قور�سی شەپۆلێكی شۆڤێنی .وێڕای ئەوەی كە ئێمە لەنێو هەڵوێستێكی ئەنتەرناسیۆنالیداین ،كەچی شۆڤێنیزمی توركیا، كە گەلێك كاریگەرە ،بە پێشخستنی رۆحی شۆڤینیزم لەنێو گەلی توركدا ئاستەنگی دروست كردووە .هەوڵ و تەقەال و پێداگری ئێمە ،گەلی تورك بۆ ئەم خاڵە راستە دەهێنێت.
پێداویستی لەنێوبردنی سیستەمی ئیمپریالیزمی نێودەوڵەتی ،وەكو ئامانجێكی یەكەمین دەبینین ،ئێستا بەرخودانێكی گەلێك دژوار و زەحمەت بەڕێوە دەبەین. لەخاكی خۆماندا لەگەڵ گەلی تورك ئەنتەرناسیۆنالیزمێكی نموونەیی ،پێشدەخەین. ئێمە ناكەوینە نێو نەتەوەپەرستیەكی تەسک و دەرفەت بەوە نادەین كێشەی سنوورەكان ببنە ئاستەنگ .ئێمە ناكەوینە نێو گفتوگۆی سادە
و ساكاری لەشێوەی « ئەوەندە زەوی بۆ تۆ و ئەوەندەش بۆ من» .کەچی ئەوان دەڵێن « هیچ شتێكی پێنادەین و هەموو شتێكی لێدەگرین… «. دوای ئەوەی ئازادی گەالن بەدەست بهێنرێ ،ئەوا بۆ ئێمە بەواتای پێكهێنانی ئەنتەرناسیۆنالیزمێكی هەرە گرنگە ،ئەمەش نوێبوونێكە و باوەڕ دەكەم لەمەدا سەركەوتن بەدەست دەخەین .تادێت شۆڕ�شی كوردستان زیاتر دەرفەتەكانی پێشكەوتن و سەركەوتن دەڕەخسێنێ .گەلی كوردستان گەیشتۆتە راستینەی گەلێكی شەڕكەر. ئێمە ،پێداویستی لەنێوبردنی سیستەمی ئیمپریالیزمی نێودەوڵەتی ،وەكو ئامانجێكی یەكەمین دەبینین ،ئێستا بەرخودانێكی گەلێك دژوار و زەحمەت بەڕێوە دەبەین .ئەگەر ئێمە بتوانین ئیمپریالیزم لەبەرەی كوردستان دەرپەڕێنین، ئەوا شۆڕ�شی ئێمە هاوشێوەی شۆڕ�شی ئۆكتۆبەر دەبێت ،تەنانەت دەبێتە شۆڕشێك كە لەویش بەكاریگەرتر بێت. شۆڕ�شی كوردستان بە ئەندازەی ئەوەی تێكشكان ناناسێت و هیواكانی رزگاری گەلی كورد و هەروەها پێكهێنانی هەنگاو بەهەنگاوی رزگارییە، بەهەمان ئەندازەش وەكو شۆڕشێكی ب ێ وێنەیە بۆ گەالنی ناوچەكە و تا دەچێت دەبێتە موڵكی سەرجەم گەالنی جیهان .هەروەها لەئاستێكی ێ بوونەوەیەكی بڵندتردا توانستەكانی نو سۆسیالیستی ،شۆڕ�شی ژن و شۆڕ�شی مۆراڵە. لەم واتایەدا؛ توانستەكانی پێشكەوتنێكی نوێی فەلسەفی ،دەردەخرێتە مەیدان .رەنگە بەتەواوی، پێشكەوتنی پێویستی بەدەست نەخستبێ ،بەاڵم بۆ مرۆڤایەتی و بۆ گەلەكەمان ،بۆ هەموو دۆستەكانمان پێشكەوتنێكی باشمان بەدی هێناوە.
www.komelge.com
33
NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
دینێ ئێزدیان
ئه‌كره‌م خالید
ژدایک بونا دینه‌کێ نوى رودانه‌کا پیروز ه بونا خزمه‌ت کرنا مروڤایه‌تیێ ،مروڤ و سه‌رکرده دمرن و دین بهه‌زاره‌ها ساال دژین ،دانه‌رێ دینێ ئێزدى یێ نه‌دیاره ،نه‌درێوره‌سمێن وان دا هه‌یه و نه‌ژى دوان تومار و به‌لگه‌نامێن وان رویدانێن هاتینه تومار کرن ،ژالیێ جیرانێن وان یێن بسلمان و مه‌سیحىدا ،یه‌که‌مین دێروکا نڤێسنا ڤى دینى ڤه‌دگه‌ریت به‌ریا �سێ سه‌دساال ل ده‌مێ موبه‌شره‌کێ کاسولیکیێ فره‌ن�سى ل حه‌له‌بێ نڤێ�سى لوى سه‌رده‌مێ به‌الڤبونا وى ل سورێ ل ناڤ کوردا ،مه‌به‌شرێن ئیتالى لسالێ(-1760 34
www.komelge.com
)1810 -1781بکورتى نڤیسین. ل ساال 1850دکتور ئه‌رنست ل زانستگه‌ها به‌رلینێ ،بو گوهدارێن ئه‌کادیمیا پروتسته‌نتى یازانستا رپورته‌ک خاند به‌ریا وه‌فاتا وى ،چاش �سێ چاخا گوڤارا(الجمعیه الفرنسیه االسیاویه) به‌حسه‌کێ کورت ل سه‌ر دیانه‌تا وان ژ سه‌رچاوێن ئێزدى به‌الڤ کرن ،ل سه‌د ساال بورى زنجیره‌یه‌کا په‌رتوکا ل سه‌ر ئێزدیا هاتن به‌الڤ کرن ل ئه‌مریکا و ئه‌وروپا ،ل ساال 1990کاسێته‌ک ژ الیێ ئێزدێن الله‌ش هاته‌به‌الڤ کرن ،باوه‌ریا وان بئێکه‌تیا خوداى هه‌یه ،دبێژنه خالقێ خو(خودا) ،عیباده‌تا وى دکه‌ن وه‌کى ئه‌و بزوێنه‌رێ ئێکێ بو دروست کرنا که‌ونى ،لێ دوست کرنا خولقیتى بهه‌مى ڤه ،دبێژن حه‌فت مه‌الیکه‌ت هه‌نه هاریکاریا خوداى دکه‌ن ،مه‌زترینێ وان(عه‌زازیل) ،خودا بخو مروڤ دروست کریه ،هندیکه چیروکا ده‌رکرنا(عه‌زازیلیه) ژ الیێ خوداى ،یاکه‌ڤنه و زانای ه ژ الیێ(یه‌هودى ،مه‌سیحى ،بسلمانان)ڤه ،لێ ئێخستنا توکا نه‌عله‌تێ بو ستویێ وى تاکو هه‌تایێ،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
ئه‌ڤ چیروکه ل ناڤ یه‌زیدى یا نینه ،چونکى ئه‌و دبێژن لده‌مێ وى دانپیچدانا گونه‌ها خو کرى، داخازا لێبورینێ ژ خالقى کر ،خالق لێبوریه و نوکه‌ن برێز و حورمه‌ته دناڤ هه‌مى مه‌الیکه‌تا دا.
ئه‌و دبێژن روحێن مریا یان دوماهیکێ دچن ئاگرى یان دچن به‌هشتێ ،دچن ئه‌سمانى یان دچن ئه‌ردى
ناڤێ عه‌زازیل ل ناڤ دیاننه‌تێن دى کێم دهیتن گوتن ،دبێنێ(شه‌یتان) ،ئێزدى ڤى ناڤى قه‌بیل ناکه‌ن ،ل ده‌مێ ئه‌ڤ په‌یڤه ل ده‌ڤ وان هاته گوتن ئه‌و هزر دکه‌ن ،ئیهانه‌یه بو وان ،یێ ڤێ په‌یڤێ بێژیتن مسته‌حقى سزادانێیه ،ئه‌و دبێژنێ مه‌لکێ تاوس ،وه‌کى ره‌مزه‌ک بو عه‌قیده‌تا وان ،تشتێ پێترێ ل ده‌ڤ وان پیروز ،په‌یکه‌رێ برونزیێ تاوس مه‌له‌کیه ،ئه‌ڤه هاتنه خاره‌کا که‌ڤنه لده‌ڤ وان، هه‌ردیسان دبێژنێ تاو�سێ مه‌زن ،تاو�سێ مه‌نسور، ئه‌و پێکڤه گرێدده‌ن ره‌فتارێن مروڤى و یێن کشتى و سه‌ره‌چووێن ئه‌خالقى :حه‌ق ،خه‌له‌تى ،داد، راستى ،ئیخالص ،دلوڤانى ،حه‌ژێ کرن. ئه‌و دبێژن روحێن مریا یان دوماهیکێ دچن ئاگرى یان دچن به‌هشتێ ،دچن ئه‌سمانى یان دچن ئه‌ردى ،ل دیڤ کریارێن وانن ،پرانیا وان دڤه‌گه‌رن بو ئه‌ردى ،دناڤبه‌را تێکه‌لبونا وان(ته‌ناسخ االرواح)،هنده‌جارا ل سه‌ر وێنێ
زینده‌وه‌را ڤه‌دگه‌رهن بو سه‌ر ئه‌ردى .چیرۆکا ئاده‌م و حه‌وایێ پشکه‌که ژ دینێ وان ،هنده‌ک ژ وان دبێژن ئێزدى بتنێ یێ ژ ئاده‌مى په‌یدابوین بێ حه‌وایێ ،ئه‌و دبێژن که‌میا نوحى یا ل گونده‌کێ نێزیکى ئیسفنێ دروست بوى ،دبێژن ل سه‌رچیایێ شنگالێ سه‌فین ه کون دبیتن و ماره‌ک خو دکه‌تن دوێ کونێ دا تاکو مروڤایه‌تى دهێتن پاراستن تاکو ل سه‌ر چیایى جودى په‌یا دبیتن. جهێ خه‌لیفه(یه‌زیدى) ددیانه‌تا ئێزدیادا ،نه‌یا دیاره ،دبیتن ب مه‌ره‌م ئه‌ڤه هاتبیتن ل دینێ وان زێده کرن،ل ده‌ردورێن حه‌له‌ب و شنگالێ هێزا وان یازوره،ل ڤان ده‌ردورا جیرانێن وان یێن بسلمان ژ تائیفاسنى بیرئانینێن یه‌زیدێ خه‌لیفه ساخ دکه‌ن، هوزانه‌کا درێژ بمه‌ره‌ما ژالیێ شێخ ئێزدى ،ل نێزیکى حه‌له‌بێ ل ساال 1936دهێت گوتن و معجزاتێن یه‌زیدى ل ناڤبه‌را دورپێچا قوسته‌نتینیه بو جارا ئێکێ دده‌تن دیار کرن. ئێزدیێن رۆژهه‌التا رویبارێ دیجله‌ى نێزیکن ژ تائیفا بسلمانێن شیعه،ب نه‌خاسمه‌یى ال گرێن ئیمام حوسێنى( وه‌کى یێن رۆژئاڤاى نێزیکى هه‌ى ژ تائیفا سنى) ئه‌و زور کێم ناڤێ خه‌لیفه یه‌زیدى دئینن،دگه‌ل هندێ ل ده‌ڤوان روحا یه‌زیدى کوپى بویه دروحه‌کا پیروزدا ،نوکه ژدایک بونا وى گرنگتالرین جه‌ژنه ل ده‌ڤ وان ،رابیته‌یه‌کا وان ناڤێ وى گرێ ددن ب په‌یڤا فارسیا(یه‌زد) یانى(هللا= خودا) ،بیردوزه‌کا دى ڤى ناڤى دبه‌تن سه‌ر ناڤێ خازنێ شاهێ فار�سى(یه‌زدین) ،شاه خسروى ،لنیڤا ئێکێ یا قرنێ نوزدێ ،چونکى ماال وى ل ده‌رڤه‌ى گوندێن که‌رکوکێ بویه ،ساال 627ئیمپراتورێ هرقل بزاینا مه‌سیحى ل ماال وى ئاهه‌نگ گێرایه. ئه‌ڤه زور نێزیکى وه‌اڵتێ ئێزدیایه ،دبیتن بسلمانێن شیعى ئه‌ڤ ناڤه بو وان دانابیتن دا وان پێ بێ ناڤ www.komelge.com
35
NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بکه‌ن و ببورینا وه‌ختى ئه‌ڤ ناڤه بو وان ببیتن ل ده‌ڤه‌رێ و بنه‌خاسمه‌یى ل ده‌ردورێن پارێزگه‌ها ناڤه‌کێ ره‌سمى و پێ هاتبن ناڤ کرن ...مه‌حه‌مه‌د دهوکێ. عه‌لى سولتانى دپه‌رتوکا(راپه‌رینى عه‌له‌ویه‌کانى زاگروس) یا کو هاتیه وه‌رگێرن ژ زمانێ فار�سى ژ الیێ وه‌رگێران(حه‌سه‌ن عه‌بده‌لکه‌ریم و که‌مال که‌لتور و سه‌ره‌چوویێن ره‌شید) دبێژیتن ئێزدى ژ رویێ دینى ژ به‌رمایکێن( میهرى)یانه ،ئه‌ڤ ناڤه یێ هاتى ژ(ئه‌زداى) یانى دینێ وان بسه‌ده‌هاساال دزمانێ په‌هله‌وى دا(یه‌زه‌ته = یه‌زه‌ت = یه‌زدان) بسه‌رده‌ڤکى دهێنه ژبه‌رکو عه‌ره‌با رامانا وێ نه‌زانیه ،کریه (یه‌زید) پا�شى ڤه‌گه‌راندیه بو یه‌زیدێ کورێ معاوییه‌ى( پاراستن ،کتێباوى(جه‌لوه) ژکه‌ڤن دگوتنه ئێزدیا داسنى ،نوکه‌ژى بڤى ناڤى بوجارا ئێکێ ل ساال1853 دهێنه ناڤ کرن) ،ئێزدى بخو دبێژن یه‌زیدێ کورێ معویه(64-60ه) ئه‌ڤ دین ه نه‌داناندیه ،به‌لکى بو دهێتن به‌الڤ کرن. بویه‌هاریکاره‌ک دا بهێز بکه‌ڤیتن ...بنیاتێ وان یێ دروست دچیتن سه‌ر دانه‌رێ وان(شاهدێ کورێ زور تێگه‌هشتن و دیتنێن سه‌یروسه‌مه‌ره هه‌نه جه‌راح) یێ کو دبیتن روبیشتا ئاده‌مى ...دبیتن بو به‌رسینگ گرتنا شیعێن عه‌له‌وى یه‌زیدێ کورێ ل ناڤ ئێزدیا و لڤێره ده‌رفه‌ت نینه به‌حس بکه‌ین، ئێک ژ وان تێگه‌هشتنا شێخ ئادى ئاگه‌هداریا معاوی ه پشته‌ڤانیا ئێزدیان کربیتن. دکتور عه‌لى ته‌ته‌ر نێروه‌ى ،ددیراسه‌ته‌کاخودا ئێزدیا دکه‌تن خو دویر بکه‌ن ژ کتێب و به‌الڤوکا، بناڤێ(املیترائیه تاریخ و معتقدات) یا ژالیێ دیانه‌تا ئێزدى بوده‌مه‌کێ زور درێژ دکاودامنه‌کێ (پیرخدرسلێمان) هاتیه گورین بو سه‌ر زمانێ بێ ده‌نگى و نه‌په‌نیبونێ دا دبوریتن ،که‌لتور و عه‌ره‌بى و ژ الیێ بنگه‌هێ الل�شێ روشه‌مبیرى و سه‌ره‌چوویێن دینێ وان بسه‌ده‌هاساال بسه‌رده‌ڤکى جڤاکى هاتیه چاپ کرن ،رهوریشالێن ئێزدیه‌تێ دهێنه پاراستن ،کتێباوى(جه‌لوه) بوجارا ئێکێ ل دگه‌هینیتن دیانه‌تا که‌ڤنا هند و ئیرانى ،بناڤێ دیانه‌تا ساال 1853دهێتن به‌الڤ کرن ،بوجارا دوێ ل میترانى ...بهه‌رحال په‌یامبه‌رێ مه‌زنێ دینێ ئێزدیا ساال 1805دهێتن به‌الڤ کرن کو ژ( )500په‌یڤا دبیتن شێخ ئادى کورێ مسافرى ،یێ کو گورا وى پێک دهێتنن ئه‌ڤه بهاریکاریا فه‌خره‌دین هاتیه لاللشا نورانى دبیتن پیروز ترین جهێ عیباده‌تى ،نڤێسین به‌رى بمریتن بده‌مه‌کێ زور کێم ،ئه‌ڤه ئه‌و شیایه بورى و داهاتێ دینێ وان پێکڤه دبیتن پیروزترین کتێبا ئێزدیا ،ل ساال 1895ئه‌ڤ گرێبده‌تن( بهه‌مى پیروزى و خورافاتێن وى ڤه) په‌رتوکه بته‌مامى هاتی ه به‌الڤ کرن .الیه‌نگرێن تاکو ئه‌ڤروکه ل ده‌ڤه‌رێ دیانه‌ته‌کا دى ژى هه‌بیتن شێخ ئادى گرێدانه‌کا زور پێڤه هه‌بویه ،یێ ژ و بکاریتن خزمه‌تا مروڤێ کورد بکه‌تن و ببیتن مایێ هه‌میا زورترىچ گرێدان دگه‌لدا هه‌ى دبێنێ(شێخ زه‌نگین کرنا که‌لتورو توره‌یێ مروڤایه‌تى و جڤاکى شه‌مسه‌دین) ،کو دبیتن رێبه‌رێ ئێک ژ �سێ تائیفێن 36
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
ئیزدیا ،یێ دووێ برایێ وى شێخ فه‌خره‌دین ه و مه‌زارێن وان هه‌ردوکان ژى دکه‌ڤنه دوال الله‌ش ،مه‌رجه‌عێ دینێ وان یێ سه‌ره‌کى دبیتن( بابه شێخ) ،ئه‌ڤه ژ ناڤ بنه‌ماال شێخ فه‌خره‌دین دهێتن هه‌لبژاتن ،ابو به‌کر دبیتن خزمێ په‌یامبه‌رێ وان(ئادى) ،ئه‌و ژ ره‌سه‌ن ئه‌مه‌ویه ،ئه‌ڤى بنیاتێ زنجیرا شێخێن قاتانى دروست کر ،دبیتن به‌ربابکێ زنجیرا(جول) یانوکه ژ میرێن ئێزدیا ،گورا وى ژى دکه‌ڤیتن ناڤ گه‌لیێ الله‌ش.
شێخ حه‌سه‌ن یێ کو بده‌ستێ ئه‌تابه‌گ( نوره‌دین لولو) دهێتن کوشتن، دبیتن برازایێ شێخ ئادى، وى سه‌ره‌چوو و بنه‌مایێن عه‌قیدا ئیزدیا یێن نڤێسین.
شێخ حه‌سه‌ن یێ کو بده‌ستێ ئه‌تابه‌گ( نوره‌دین ْلو ْلو) دهێتن کوشتن ،دبیتن برازایێ شێخ ئادى ،وى سه‌ره‌چوو و بنه‌مایێن عه‌قیدا ئیزدیا یێن نڤێسین ،گورا وى دکه‌ڤیتن ناڤ ئاڤاهیه‌کى لناڤ الله‌ش ژ ره‌خ گورا شێخ ئادى ڤه .ئه‌ڤه دبیتن دانه‌رێ په‌رتوکا(مه‌صحه‌فا ره‌ش) یاکو ل ناڤبه‌را سالێن()1909 -1889دا هاتیه به‌الڤ
کرن ،ئه‌ڤێ په‌رتوکێ چیروکا دروست بونا دونیایێ و مروڤایه‌تێ و چیروکا ئاده‌م و حه‌وایێ تێدا هه‌یه، دگه‌ل لیسته‌کا تشتێ حه‌رام دئێزدیه‌تێدا. جه‌ماعه‌ته‌کا وان یادى ژ شێخا دلبێنێ(ئادانى)، کارێ وان گرنگیا پاقژیا عه‌قیدێیه ،تائیفه‌کا وان ل به‌حزانێ دژیتن ،نه‌ژادێ خو دگه‌هینن شێخ حه‌سه‌نى ،ئه‌ڤه قه‌واال مه‌شق دده‌ن ،سه‌ردانا گوندا دکه‌ن و خوتبا بو خه‌لکى دبێژن و ئاموژگاریا دکه‌ن و صه‌ده‌قا کوم دکه‌ن .شه‌ره‌فه‌دین کورێ شێخ حه‌سن ،یێ بده‌ستێ مه‌غوال هاتى کوشتن, ئه‌وى ل دوماهیکێ ناڤ و ده‌نگه‌کێ زور په‌یدا کر، چونکى دبیتن پارێزه‌رێ شنگالێ ،دبێژنێ ئه‌وى دینێ ئێزدى لده‌ڤه‌را چیا پاراست ...ئه‌و چینێن ل سه‌رێ هه‌ره‌میێ دینێ ئێزدیان ئه‌ڤه‌نه: -1میر -:ئه‌ڤه نوێنه‌ریا ده‌ستهه‌التا دینى دکه‌ن، یانى عه‌ملانیه‌تا دینینه ل ناڤ ئێزدیا دا ،باره‌گایێ وان دکه‌ڤیتن باعه‌درێ. -2شێخ -:ئه‌ڤه ئه‌ون یێن ده‌ستهه‌الت و شیانێن خو یێن دینى بو گرێدانا باتنى بکار دئینن ،بو گه‌هشتنا په‌یایمبه‌رى و دبنه کاهنێن عه‌قیدا دینى، سه‌روکێ وان(بابا شێخ) ،دهێتن دیار کرن ،ژالیێ میرى ڤه،نوکه نێزیک 300خێزانێن شێخا هه‌نه بکارێن دینى رادبن و رێوره‌سمێن دینى لالله‌ش برێدا دبه‌ن .خێزانێن وان خزمه‌تا که‌هه‌نا دکه‌ن، ئیدارا دینى برێدا دبه‌ن. -3پیر -:دان عومر ئه‌ڤه ل رێزا دوێ دهێن دالیێ دینه دا ،دبن نێزیکى 200خێزانان ،دبن چار جه‌ماعه‌ت ،ئه‌ڤه یه‌که‌مینێن مریدێن شێخ ئادینه، دبێژنێ پارێزڤانێن الله�شێ ،عه‌لى بابا چاوش دبیتن مه‌زنێ وان ،نابیتن ئه‌و ژنێ بینیتن ،ئه‌ڤه مجێورێن ئه‌مینێن په‌رسدگه‌هێن ناڤخوینه. -4فه‌قیر -:ئه‌ڤه بکارێ تاعه‌تى رادبن ل ده‌ڤ www.komelge.com
37
NO:28 - May 2018
شێخا ،ل ده‌مێ شێخ نه‌یێ ئاماده‌بیتن ئه‌و دشێن جهێ وى بگرن ،ئه‌ڤ چینه یاڤه‌کریه بو هه‌مى ئێزدیان ،لێ دره‌سه‌ندا یا ره‌گه‌زیه ،ل چیایێ شنگالێ خێله‌کا کامل فه‌قیرن ،هنده‌ک ژوان هاریکاریا کاهنى دکه‌ن ل پرسگه‌ها الله‌ش. -5کوچه‌ک -:ئه‌ڤ چینه ژ هه‌مى چینا سه‌رنج راکێشتره ،پرانیا وان ئه‌ون یێن حه‌جاج و مالێن خو هێالین و خزمه‌تا اللش دکه‌ن ،لناڤ حه‌ره‌مێ اللش داربریێ دکه‌ن ،ل ده‌مێ خه‌لک دچن سه‌ردانا الله‌ش ،ئه‌و خزمه‌تا خه‌لکى دکه‌ن ،ئه‌ڤه سوفیگه‌ریا بحه‌ژێ کرن دکه‌ن و هه‌نه خودان هێزن و دبێژن ئه‌م دکارین بگه‌هین تاو�سى مه‌له‌ک. -7مرید -:ئێزدیێن ساده(ئیعتیادى) دبێژنێ مرید ،ئه‌ڤه ئه‌و ناڤه یێ دبێژن ه سوفى و روهبانان، لێ مریدێن شێخى پیر ژى هه‌نه ،ئه‌ڤه هاریکاریا مادى دده‌نه شێخى ،هه‌ردیسان خزمه‌تێ ژى بو دکه‌ن ،ل ده‌مێ زاروک دبیتن نه‌ه هه‌یڤى ،دێ بیتن مرید برێوره‌سمه‌کى دبێژنێ بسل ،شێخ دێ بمه‌قه�سێ هنده‌کێ ژ بسکا وى قوسینیتن ،ئه‌ڤه دبن پێکهاتێ هه‌ره مه‌زنێ جڤاکێ ئێزدى. په‌یوه‌ندیه‌کا دى هه‌ی ه ل ناڤ ئێزدیادا ،ل ده‌مێ مرید رادبیت ب هه‌لبژارتنا(برایه‌کى یان خویشکه‌کێ)ژ مالێن شێخا ،بمه‌رجه‌کى نه‌ژ ده‌یک و بابێن وى بیتن ،دگه‌ل هندێ هنده‌ک ئێزدى بخو مورشده‌کى دگرن ،ژ چینا پیرا و بمه‌رجه‌کى ژ چ نێزیکاتى دگه‌ل دا نه‌بیتن ،وه‌کى تقلیده‌ک ل ده‌مێ ئێک ژنێ بینیتن رێوره‌سمێن داوه‌تێ دێ هێن کرن ژ الیێ ده‌یکوبابێن بویک و زاڤا ،تشتێ گرنگ ئه‌وه ماال زاڤاى رازى ببیتن ل سه‌ر مه‌هرا بویکێ( ئه‌ڤ پاره‌یه دڤێتن بهێن داناێ هه‌تا ئه‌گه‌ر بویک بره‌ڤیتن ژى) ،رێوره‌سمێن دینه بو بویک و زاڤا دێ شێخ و پیر برێدا به‌ن ،ب ئاماده‌بونا( وى براى 38
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
یان خویشکێ = مورشد) بو هه‌ردوو بیک و زاڤا، رێوره‌سمێن داوه‌تێ دێ هێن بریدا برن و داوه‌ت و ره‌قاس دێ هێن کرن ،هنده‌ک فیشه‌کا دێ هاڤێژن ئه‌سمانى ،ئێزدى نابیت ده‌رڤه‌ى عه‌قیدا خو(چینا خو) ژنێ بینیتن ،شێخ و پیر هه‌رئێک ژوان دڤێتن ته‌نها ژنێ ژ چینا خو بینن ،فه‌قیر دبیتن ژ چینا خو دیسان ژنێ بینن ،قه‌واال نوکه رێک دایێ ژنێ ژ چینا پیرا بینن ،چونکى چینا وان به‌ره‌ڤ نه‌مانێیه، دا بهێتن پاراستن .رێوره‌سمێن زور تایبه‌تى هه‌ن ه بو ژنئینانا مالباتا میرا ،دڤێتن ته‌نها ئه‌و ژنێ ژ مالباتا خو بینن یان ژى ژ مالباته‌کا چاک(نه‌بیل) بینن، هه‌رچه‌نده دینێ وان رێکێ دده‌تن ژ ژنه‌کێ زێده‌تر بینن ،لێ پرانیا وان ئێک ژن دئینن ،زورکێم ئێزدى ژنکێن خو به‌ردده‌ن ...ل ده‌مێ مریێن خو بن ئاخ دکه‌ن دڤێتن شێخ رێوره‌سمێن وان برێڤه ببه‌ن( بئاماده‌بونا مروڤێن وى یێن نێزیک) ،به‌رى داهێلن قه‌برى دێ هنده‌ک ئاخا الله�شێ لسه‌ر چاڤێن وى که‌ن ،پا�شى دێ دکفنێ سپى پێچن و گرێده‌ن و بن ئاخ که‌ن ،ل ناڤ قه‌برى. ئه‌وان جهێن تایبه‌تى نینن بو نڤێژا� ،سێ نڤێژا دکه‌ن ،یاسپێدێ به‌رێ خو دده‌ن ه روژهه‌التى، یامه‌غره‌بێ به‌رێ خو دده‌نه روژ ئاڤاى ،یاشه‌ڤێ دیسان به‌رێ خو دده‌نه روژهه‌التێ ،ئه‌وان پێنج جه‌ژنێن سه‌ره‌کى یێن دینى هه‌رساله‌کێ هه‌ینه، سالال وان ده‌ست پێ دکه‌تن بچار شه‌مبا ئێکێ ژ هه‌یڤا نیسانێ ،ل دیڤ ته‌قویما سلوقى(نیڤا نیسانێ ل دیڤ ته‌قویما کریکورى) ،جه‌ژنا سه‌ر سالێ، ئه‌ڤ جه‌ژنه دهێتن کرن ل هه‌ر گونده‌کێ ئێزدى لێ هه‌بن ،خارن و ڤه‌خارا دابه‌ش دکه‌ن و هێکا ره‌نگ دکه‌ن ،گوال ژ گولداما دکه‌ن ،وه‌سا هزر دکه‌ن وێ نیڤشه‌ڤێ مه‌الئیکه‌ت دێ هێنه ده‌ڤ وان ...ئاهه‌نگا دووێ دهێتن کرن ،ل الله‌ش و �سێ رۆژا دکێشیتن،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
ژئێڤاریا 18ته‌موزێ تاکو سپێده‌هیا 21ته‌موزێ(ل دیڤ ته‌قویما سلوقى) و (31ته‌موزێ3 -ئابێ ل دیڤ ته‌قویما کریکورى) ،ئه‌ڤه دبیتن ئاهه‌نگا شێخ ئادى ،جه‌ژنا هاڤینێ یان جه‌ژنا چله‌ى ،دبیتن روژا دوماهیکا روژى گرتنا وان ...جه‌ژنا وان یاسه‌ره‌کىیا سالێ ،جه‌ژنا حه‌فت کومبونایه(التجمع السبعه)، دهێتن کرن ل الله‌ش بونا بیرئانینا شێخ ئادى، ده‌ست پێ دکه‌تن ژ ئێڤاریا ( )23ئه‌یلولێ تاکو 30 ئه‌یلولێ(ل دویڤ ته‌قویما سلوقى) ،ئاماده‌بوون لڤێ جه‌ژنێ مه‌رجه‌کێ سه‌ره‌کیێ عه‌قیدا وایه ،کوم کوم خه‌لک ژ هه‌مى جهان قه‌ستا الله‌ش دکه‌تن، دڤێ جه‌ژنێ دا رێوره‌سمیێن ناڤبه‌را هه‌التن و که‌رنه‌ڤالێ دهێنه کرن ،رێوره‌سمێن شویشتنێ ژ الیێ حه‌جیا دهێن ه کرن ،ته‌پکێن هه‌ریێ دهێنه دابه‌ش کرن ،دگه‌ل ئاڤا پیروزا کانیا زومزوم، یا ژبن زیاره‌تا ئادى ده‌ر دکه‌ڤیتن ...جه‌ژنه‌کا دیا بره‌وش ل به‌عشیقه دهێتن کرن ،باباشێخ دگه‌ل ئه‌میرى رێوره‌سما برێدا دبه‌ن ،ل سه‌ره‌ر مه‌زارێ شێخ مه‌حه‌مه‌د(القیس املحلى) و مه‌لکێ میران(باپیرێ بناڤوده‌نگێ ئه‌میرى) ،په‌رده دهێتن هه‌الندن ژ سه‌ر سنجاقا شێخان ،ئه‌ڤ ه ل ده‌ست پێکا بهارێ دهێتن کرن و دڤێ جه‌ژنێ دا چاریانا هه‌سپا دهێتن کرن .هه‌ردیسانێ ل چیایێ شنگارێ جه‌ژنا پرسگه‌ها(میر شه‌ره‌فالدین) دهێتن کرن، لگوپیتکا چیایێ(چل مێران) ،یاریێن ئاگرى دهێنه په‌قاندن ل سه‌ر چیاى ل ده‌ستپێکا ساال نوى... جه‌ژنا وان یا چارێ ل دویڤ ته‌قویما ئێزدیا دهێتن کرن ،پاش �سێ رۆیا دگرن ،روژا ئه‌ینیا ئیچکێ ژ هه‌یڤا کانوینا ئیچکىچ ده‌ست پێ دکه‌تن ل دویڤ ته‌قویما سلوقى ،ئه‌ڤه دبیتن بیرهاتنا بونا یه‌زیدى، هه‌ردیسا جه‌ژنا زڤستانێ دهێتن کرن د هه‌یڤا کانوینا دووێ دا ،خوئاماده دکه‌ن دا چل روژیا
بگرن .ژبلى ڤان هنده‌ک جه‌ژنێنده هه‌نه ،وه‌کى جه‌ژنا خدر ئلیاس ،ئه‌ڤ جه‌ژنه ل تورکیا و ل ناڤ عه‌ره‌با دهێتن کرن ،جه‌ژنا سانت سیرجیوس یائه‌رمه‌نى ل ناڤ ئه‌رمه‌نیێن پشتا قه‌فقاسیا دهێتن کرن. ده‌ستپێکێن تێکه‌لیێن ئێزدیان دگه‌ل جیهانا ده رڤه !!.. یه‌که‌مین دانه دیار کرن ل سه‌ر دینێ ئێزدیان ژ الیێ ئه‌میرێ کورى(شه‌ره‌ف خانێ بدلی�سى) دهێتن دیار کرنن ئه‌ڤ ه میرێ میرطه‌ها کوردى بویه ل سه‌ر ده‌مێ ته‌یمور له‌نگى ،ل ساال 1597به‌ح�سێ ساخکرنا بیرهاتنا نێزیکى سیه زنجیره‌یێن خێلێن کوردێن ئێزدى دکه‌تن ،خێال سه‌ره‌کى(داسنى) بوینه ،ئه‌ڤه ل روژهه‌التا میسل تاکو په‌رست گه‌ها شێخ ئادى دخوجه بوینه( ،ابن فه‌زلاڵه) دبێژیتن ئه‌ڤه بوتى بوینه ،ئه‌ڤ خێله هاته حه‌الندن ،ل ده‌مێ ئه بخو ل چه‌روانى دگه‌رهان، ل دمێ سه‌روکێ وان(به‌در کورێ که‌بانک) ل چه‌روانى دگه‌رها ،هزار زه‌الم ل دویڤ خو هێالن ل میسل ،و پێنج سه‌د هێالن ل ده‌ڤه‌را ئاکرێ .ل جه‌زیرێ خێال بهێزا ئیزدیا(بوتى) خوجه بوینه ،ل به‌رى ساال1415ز ،ل حه‌سه‌نکێف ژى ل 1415ز کوچه‌راتێن وان خوجه بوینه ل باکورێ دیجله‌ى، خاله‌تى ل رۆژهه‌التا باتمانێ خوجه بوینه، بازیان ل ده‌وروبه‌رێن میافارقین(سیلڤانا نوکه)، هه‌ردیسا (ابن فه‌زل) دبێژیتن ئێزدیێن مه‌حمودى ل روژهه‌التا وانێ و دوملى ل روژئاڤایا گوال ئورمیێ خوجه بوینه .هه‌ردیسا شه‌ره‌فنام ه به‌ح�سێ ئێزدیێن روژئاڤایا حه‌له‌بێ دکه‌تن ل سه‌رده‌مێ صه‌الح الدین ئه‌یوبى ،کو زه‌عیمێ وان دبیچنێ(مه‌ند) ل چیایێ سمعان ل ناڤبه‌را قه‌یسه‌رى و حه‌له‌بێ، www.komelge.com
39
NO:28 - May 2018
دیسان به‌ح�سێ چیایێ شنگارێ ژى دکه‌تن... شاه ئیسماعیلێ سه‌فه‌وى دبیتن یه‌که‌مین شاهێ سه‌فه‌وى ،یێن رێکا ئه‌رده‌بیلى(ئازوربێجا ،)،ئه‌وى تاگریه‌کا زور هه‌بوی ه ل ناڤ تورکێن ئه‌نادولێ ل ساال1501ز ل ده‌مێ ژیێ وى بیست و چار سال شاهنشاه یه‌زدجه‌ر دکوژیتن و هه‌مى وه‌اڵتێ فارس و عێراقێ دئێخیتن بن ده‌ستێ خو ،ل ساال1507ز باژێرێ دیاربه‌کر گرت ،ساله‌کێ پاش گرتنا به‌غدا ...ل ڤێره هه‌ر سه‌رکرده‌کێ کوردى ل دویڤ برێدا چونا هه‌واى که‌ڤته رێ ،خێال دومبه‌لى و مه‌حمودى نێزیکى شاهى بوون ،وه‌الئاخو بو وى دا دیار کرن ،ئه‌میرێ ئامێدیێ ل دیوڤ وه‌الئاخو بو شیعا ده‌ستێ خو دانانده سه‌ر ئێزدێن الله‌ش، وزه‌فده‌کێ کوردا ژ سێزد ه میرێن کوردا دروست ب بو ،چاڤه‌رێ بوون وه‌الئاخو بو شاه ئیسماعیل بده‌نه دیار کرن ،لێ لده‌مێ ئه‌و گه‌هشتى ،بتنێ دوو وه‌رگرتن و یێن دى حه‌بس کرن ،پشتێ �سێ ساال سجن کرین ،هه‌مى به‌ردان و رێک دایێ بگه‌هن خێالتێن خو ،بتنێ میرێ بدلیس و حه‌سه‌نکێف مانه دحه‌ب�سێ دا ،پا�شى میرێ بدلیس دره‌ڤیتن و بزاڤێ دکه‌تن حامیا خو ڤه‌گه‌رینیتن و سه‌رناکه‌ڤیتن، پا�شى داخازێ ژ مه‌لکێن رۆژئاڤایێ دکه‌تن ده‌ستێ هاریکاریێ بو درێژ بکه‌ن ...پشتى سولتان سه‌لیم کاره‌ساته‌کێ بسه‌رێ شیعێن ئه‌نادول دئینیتن ل شه‌رێ چاڵدیرانێ ساال1514ز ،پاش چه‌ند ساله‌کێن کێم(دیاربه‌کر ،ئورفا ،ماردین ،مویسل، شنگار )...دکه‌ڤن بن ده‌ستهه‌التا ئوسمانلیا ،رێک دا ده‌ره‌به‌گێن کورد به‌رده‌ىوامیێ بده‌نه برێدا برنا ئیماراتێن خو ،پا�شى سولتان سه‌لیمى ل ساال 1516سوریا گرت ،قاسم به‌گێ میرێ کوردى خودا دگه‌ل سولتان سه‌لیمى ،شێخ عزالدین بو میرێ ئێزدیا ل حه‌له‌بێ ،پا�شى سولتان سه‌لیم 40
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
قاسم به‌گێ بگونه‌ها خه‌یانێ دکوژیتن و شێخ عزالدین دمینیتن میرێ حه‌له‌بێ ،که‌س شوینا وى ناگریتن ،پا�شى ده‌مه‌کى نه‌ڤیێن قاسم به‌گێ دشێن ئیماره‌تا خو ل حه‌له‌ب جاره‌کا دى بگرن .پشتى مرنا شاه ئیسماعیلى ،سولتان سلێمان هه‌وه‌کا به‌ر فرهه دکه‌تن سه‌ر میرگه‌هێن کوردێن شیعه، میرێ کوره(میرێ سوران) یێ کو زور زوردارى ل ئێزدیا کرى دهێن خه‌ندقاندن و شوینا وى ئایزیدیا(حوسێن به‌گ ژ خێال داسنیا) دبیتن میرێ هه‌ولێرێ ،پا�شى ئیماره‌تا سوران ژى وه‌دگریتن، ئه‌وى ژى دیسان زومله‌کا زور ل کوردێن شیعه کرن ،لێ ده‌ستهه‌التا وى کورت ڤه‌کێشان ...پ�شى ل سته‌مبولێ دڤێ ئه‌گه‌رێ دا دهێتن کوشتن،پ�شى سولتان سه‌لیم سه‌روکێ مه‌حمودێن ئێزدى ژى دکوژیتن ،ل دیڤ په‌یمانا1555ز سنور هاته دیار کرن ل ناڤبه‌را فارس و ئوسمانیادا ...پا�شى پشکا هه‌ره زورا خێال دومه‌لى دبنه بسلمانێن سونى و کته‌کا کێم دمینن ل سه‌ر دینێ خویێ ئێزدیاتى، هه‌ردیسانێ پرانیا مه‌حودیان ژى دبنه بسلمان. ئێزدیا پاراستنا خو ته‌نها کر ب درێژیا رویبارێ دیجله‌ى ژ دیاربه‌کر تاکو میسل ،هه‌ردیسانێ ل چیایێ سمعان ل حه‌له‌بێ خو پاراست ،پا�شى ل چیایێ شنگالێ پێشکه‌ڤتن بخوڤه دیت لسه‌رده‌مێ ئه‌تابه‌ک لولو یێ کو خودایه الیێ ئیمپراتوریه‌تا ئوسمالنلى ل ساال1517ز. ل ده‌ستپێکا چاخێ هه‌ڤدێ ئێزدیێن شنگارێ شکه‌ستنه‌کا زور بسه‌رێ له‌شکه‌رێ ئوسمانلیا(نه‌صوص پاشاى)ئیناند .ل ده‌مه‌کى زنجیرا بنه‌ماال داسنیا دادبریتن ژ شێخ حه‌سه‌نى، ل ده‌مێ میرێ کوره ل پشتا زێیێ مه‌زن وى دشکێنیتن ،ئه‌ڤ میره دبیتن نه‌ڤیه‌کێ شێخ ئادى ژ شێخ ئه‌بى به‌کرى ،پشتى میرێ داسنى دگه‌ل هه‌شتێ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
په‌رستگه‌ی اللش-ی ئێزیدیه‌كان
ژ الیه‌نگرێن وى دهێنه کوشتن ،شێخ مه‌حه‌مه‌د یێ ناڤدار ب ئه‌ربیلى ،مالباتا ئه‌میرى رادگه‌هینیتن، تاکو نوکه ژى ئه‌و میراتیا الله‌ش دکه‌ن و وێ دپارێزن .ئه‌ڤى میرى دگه‌ل خودا هنده‌ک پسمیرێن چاک دامه‌زراندن ،تاکو ده‌ستهه‌التا خو ده‌وامێ بده‌تنێ. ل ساال1649ز میرزا به‌گێ ئێزدى دبیتن والیێ میسل ،پاش ساله‌کێ دهێتن الدانێ چونکى وان باوه‌رى بده‌ستهه‌التا ئێزدیا نه‌بویه،ل ساال1640 ئه‌حمه‌د پاشا والیىچ دیاربه‌کرێ درابیتن بهه‌وه‌کێ دژى ئێزدیێن شنگارێ ،کو لوى ده‌مى راببون ه سه‌رخو رێک دبرین و خه‌لک دشه‌الند، تشتێ به‌رچاڤ ددێروکێ دا ،ئه‌وه کوشت و کوشتارێن مه‌زن کوردێن ئێزدى و کوردێن شیعه ژئێکدوو کرنه ،هه‌ردیسانێ ژالیێ هه‌ردوو
ئیمپراتوریته‌تا(ئوسمانلى و فار�سى) ئێزدى تو�شى کاره‌سات و کوشتارگه‌هێن مه‌زن بوین ،زور خێلێن وان بته‌مامى توخمێ وان هاتیه قه‌الندن ،وه‌کى خێال داسنیا مه‌زن بئێک جارى هاتنه کوشتن یان بوینه بسلمان و ته‌نها ناڤێ وان بکێماتیه‌ک ڤه مایه. ل ساال1672ز راهبى کرملى(بیر جان مارى دى جیسس) ،ل ده‌ڤه‌ره‌کێ لنێزیکى نصێبین به‌ح�سێ ئه‌میره‌کێ ئێزدیا و هنده‌کا ژ تاگرێن وى بزه‌لیلى دکه‌تن ،گه‌روک و موبه‌شه‌رێن ئنگلیزى و ئه‌وروپى و ئه‌مریکى زور ل سه‌ر ئێزدیا نڤێسیه ،هه‌ردیسانێ هه‌وێن ته‌بشیرى کره سه‌ر ،ژماره‌یه‌کا نه‌کێم ژ ئیزدیان مخالف کرنه بوسه‌ر مه‌زهه‌بێن جودا جودایێن دینێ مه‌سیحى ،هه‌ردیسانێ زور به‌حس و حه‌کات ل سه‌ر ئێزدیا هه‌نه ،نڤێسه‌رێ ئوسمانلى(جلبى) ل www.komelge.com
41
NO:28 - May 2018
پۆلێك له په‌یڕه‌وانی ئێزیدیان
ساال1655ز دلێگه‌ریاناخودا یاهاتی ه به‌الڤ کرن ل 1732ز ئیشاره‌تێ دکه‌تن وان سه‌ره‌کانیێن شه‌ره‌فه‌دینێ به‌دلی�سى به‌حس ل سه‌ر کرى ،ل ساال 1704ز ئه‌رشیفا ئه‌سمانلى به‌ح�سێ خێال ئێزدیا(خاتى) دکه‌ن ل دیار به‌کرێ ،په‌سن دکه‌ن بدزو جه‌رده‌چىیاتیێ ،نادر شاهێ فار�سى ل1743ز خه‌زایه‌کێ دکه‌تن ،که‌رکویک ،ئالتونکوپرى دگریتن ،هێزه‌کێ دده‌تن سه‌رکردێئیزدى(ئاس) دا هه‌وه‌کێ بکه‌تن بو الیێ کویسنجه‌ق ،لێ فارس لێرادبن و هێزا وى یا هزار نه‌فه‌رى دشکێنن و سه‌روکێ وان دکوژن ،به‌لێ سه‌رکرده(ئاس) دره‌ڤیتن،پا�شى بهێزه‌کێ دهێتن و ب توندێ ل دورپێچا له‌شکه‌رێ فر�سى دده‌تنن پشتى نه‌شیا سه‌رکه‌ڤتنێ بده‌ست خو بێخیتن ،هزرێ دهندێ دا دکه‌تن خو بکوژیتن ،لێ لدوماهیکێ خو دده‌تن ده‌ستێ له‌شکه‌رێ فار�سى(نادرشاهى)،پا�شى نادر شاه وى(ئاس) دکه‌تن والیێ ده‌ڤه‌رێ .ل سه‌رده‌مێ چاخێ هه‌ژدێ ئێزدیێن شێخان ،ببون ه عائیدى ئیماره‌تا ئامێدیێ .موبه‌شر(القس موریزیو 42
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
گارزونى) دبێژیتن میرێ ئامێدیێ هه‌رده‌م فه‌رمانا جه‌الدى ددا ده‌ستێ ئێزدیان ،چونکى ئه‌وان چوجارا ژ سه‌ربریا بسلمانان خو نه‌ددا پاش .ل ساال()1771-1770ز ،بداخ به‌گێ ،ئێک ژ میرێن شێخان خودا دگه‌ل شوره‌شا دچى میر سمائیلێ میرێ ئامیدیێ ،پا�شى هاته گرتن و باجه‌کا مالیا مه‌زن میرى دانانده‌سه‌ر ،پاش بورینا شازده‌ساال کورێ وى(چولوبه‌گ) جاره‌کا دى دژى میرێن ئامێدیێ رابو ،پا�شى شکه‌ست و ره‌ڤى بو چیا، چولول ساال( )1790-1789ئه‌میر بویه ل ده‌مێ شه‌رێ خێال عه‌ره‌بىیا ته‌ى کرى ،یاکو هێرش دبرنه سه‌ر شێخان ،به‌لێ ساال ل دویڤدا ژ الیێ میر ئیسماعیل هاته خه‌ندقاندن دگه‌ل برایێ وى، پا�شى ئیسماعیلبه‌گێ میرێ ئامێدیێ کورێ وى خه‌نجه‌ر به‌گێ دکه‌تن ئه‌میر ،کو ژ بنه‌ماال باسماریا بو یادبیتن پال دووێ ل ناڤ ئێزدیا ،پا�شى جاره‌کادى دوبه‌ره‌کى دکه‌ڤیتن ناڤبه‌را میر سماعیل و خه‌نجه‌ر به‌گێ ،یێ ناڤێ خو گورى بو حه‌سن کورێ چولوبه‌گێ .ل ناڤبه‌را ڤان ساالدا(-1715
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
)1785 -1809 -1767 -1753هه‌وێن ڤه‌براندنێ یێن مه‌زنه هاتینه کرن بوسه‌ر کوردێن ئیزدى، جار ژ الیێ سولتانێن ئوسمانلى و جارن ژى ژالیێ شاهێن فار�سى ،بمه‌ره‌ما ده‌رکه‌ڤتاوان ژ یاسایى و بگونه‌ها ئیلحادێ ،ل ساالدوماهیکێ عه‌بدالقادر پاشا بهه‌وه‌کێ ردبیتن دژى ئیزدیان ،دکه‌ڤیتن که‌مینه‌کا ئێزدیان و دهێتن کوشتن ،سه‌ربازێن وى ژى دره‌ڤن ه میسل. ل ساال 1798ز نابلیون رادبیتن بهه‌وه‌کێ بو گرتنا مسر و سوریێ ،دئالیێ دیدا روسیا رادبیتن سه‌رخو بونا به‌رسنگ گرتنا فره‌نسیا،به‌ریتانیا دبیتن مفادارێ ئیکێ لڤێ هه‌ڤرکیێ و دبیتن مه‌زنترین ئینتداب و پرانیا روژهه‌التا ناڤین دئێخیتن بن ده‌ستهه‌التا خو ،لڤى ده‌مى بزاڤێن دینى یێن نوى سه‌رهه‌ل دده‌ن ،هه‌وێن فه‌له‌کانیکرنێ چردبن ،هه‌ڤرکانى و بربرکانا ل ناڤبه‌را به‌ریتانیا و روسیا و فره‌نسا و ئیمپراتوریه‌تا ئوسمانلى دبیتن ئه‌گه‌رێ هه‌لوه‌ریان و دابزدیانا ژیانا ئێزدیان بره‌نگه‌کێ زور بمخابنى ،ل دویڤدا نوى ئێزدى بزاڤا دکه‌ن ،جاره‌کا دى ناڤ ماال خو رێک بێخن. ل ساال 1829ز هوزانڤانێ رو�سى ئه‌لیکسینده‌ر پوشکین سه‌ره‌دانا برایێ خو یێ ئه‌فسه‌ر(فرسان نیژیگورودوسکى) دکه‌تن ،ل چیایێ(هه‌غانلى) ل سه‌ر رێکا ئه‌رزه‌رومێ ،ل وێره سه‌روکێ هوزا بایه‌زیدا ئێزدى(حه‌سه‌ن ئاغا) دبینیتن و ل وێره دزانیتنن ئێزدى عیباده‌تا خودێ دکه‌ن و شه‌تانى ناپه‌رێسن .ل سالێن( )1831 -1830 -1829بو �سێ جاران میرزا ئاغایێ ئێزدى بزاڤێ دکه‌تن دان و ستاندنێ دگه‌ل قونسلێ رو�سى بکه‌تن، سه‌خمه‌راتى پێشکێشکرنا هاریکاریێ ،ژێ داخاز دکه‌تن ،گه‌ل له‌شکه‌رێ وان گه‌هشته بتلیس ئه‌و ئاماده‌نه ،بهزار و پێنج سه‌د سیار و پێنج هزار
په‌یادا بگه‌هن له‌شکه‌رێ رو�سى ،هه‌رچه‌ند ه جارا دووێ ناما وى دکه‌ڤیتن ده‌ستێ ئوسمانلیا، لێ بو جارا �سێ ناما خو دگه‌ل قراقو�سێ ئه‌رمه‌نى ره‌وانه دکه‌تن و پشتى قراقوس بنه‌خوشیا کولێرایێ دمریتن ،نامێ ته‌سلیمى بوتر�سى دکه‌تن دا بگه‌هینیتن(باسکییفیتش)ێ قونسلێ رو�سى. پشتى نابلیون بو ده‌مه‌کێ کورت مسر و سوریا گرتین و پا�شى مه‌حه‌مه‌د عه‌لى ده‌ست بشوره‌شا خودکه‌تن و ده‌ستکه‌ڤتێن مه‌زن بده‌ست خو دئینیتن ،ل وى ده‌مى به‌لبه‌له‌یه‌کا زور که‌ڤتبوو عێراقێ ،میرمه‌حه‌مه‌دێ کور ،میرێ سوران ڤێ هه‌لێ بده‌رفه‌ت وه‌ردگریتن و ده‌ستهه‌التاخو قائیم دکه‌تن ل سه‌ر ده‌ڤه‌رێن هه‌ولێر و کفرى و که‌الر، ل سلال1832ز ئه‌میرێ ره‌واندزێ(میرێ کور)، هێرشه‌کێ دکه‌تن ده‌شتاهێن روژهه‌التا میسل کو عائیدێ ئیماره‌تا ئامێدیێ بوینه ،هێجه‌تا وى
ده‌رگای په‌رسته‌گه‌ی اللش
www.komelge.com
43
NO:28 - May 2018
ل ساال1842ز ل ده‌مێ میر ئیسماعیلێ میرێ ئامێدى( ژ بنه‌ماله‌کا میسلى بو) دره‌ڤیتن ،یه‌که‌م جار دچیتن بو جه‌زیرێ ،پاشى له‌شکه‌ره‌کى دروست دکه‌تن، ل هه‌یڤا نیسانێ هێرشێ دکه‌تن سه‌ر که‌نیسان ره‌بان هرمز یا کلدانى ئه‌و بویه میرى ئێزدێن شێخان ب کاره‌کێ خراب رابویه ،نه‌یارتیه‌کا که‌ڤن هه‌بویه ل ناڤبه‌را عه‌لى به‌گێ و سه‌رکرده‌کێ کوردى(عه‌لى ئاغا) ،میرێ شێخان عه‌لى به‌گ ،عه‌لى ئاغاى داخازى خارنێ دکه‌تن ،پا�شى ل سه‌ر خارنێ دکوژیتن ،پاش کوشتنا وى ،دیاره هه‌ست بمه‌ترسیێ دکه‌تن ،ژ به‌ر هندێ چل سه‌رکرده و چاکێن ئێزدى دهێنه گازى کرن ،داخازێ ژێ دکه‌تن هه‌رئێک دوربه‌کى دانیتن عه‌لى ئاغاى ،ل ده‌مێ میره کوره ڤێ چه‌ندێ دزانیتن ،ده‌رفه‌ت بو هه‌لدکه‌ڤیتن توال خو ژ وان ڤه‌که‌تن ،داخازێ ژ عه‌لى به‌گێ دکه‌تن ببیتن بسلمان ،ل ده‌مێ ره‌د دکه‌تن ،سه‌رێ وى دبریتن و پا�شى ل به‌رچاڤێن حه‌ره�سێ وى پارچ ه پارچه دکتن و دبێژیتێ هه‌ره ڤێ رویدانێ بو ئێزدیا ڤه‌گێره ،پا�شى ده‌ست بسه‌رداگرتن و کوشتنا ئێزدیا دکه‌تن، دگه‌ل واندا ده‌ست بکوشتنا مه‌سیحى و یه‌هودیان 44
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ژى دکه‌تن و داخازێ ژێ دکه‌تن ،ببنه بسلمان ...ل ده‌مێ له‌شکه‌رێ میرێ کوره بسه‌ر شێخاندا دهێتن خارێ ،ئه‌و دره‌ڤن بوبه‌ره‌ڤ میسل ،ل میسل کوشتارگه‌هه‌کا زور مه‌زن ژ کوردێن ئێزدى دهێتن کرن ،ژن و مێر و پیرو بشیر پێکڤه دهێنه کوشتن و ئیباده‌کرن ،ئه‌ڤ کوشتارگه‌هه ناڤدار دبیتن ب کوشتار گه‌ها سوران. ل ساال1842ز ل ده‌مێ میر ئیسماعیلێ میرێ ئامێدى( ژ بنه‌ماله‌کا میسلى بو) دره‌ڤیتن ،یه‌که‌م جار دچیتن بو جه‌زیرێ ،پا�شى له‌شکه‌ره‌کى دروست دکه‌تن ،ل هه‌یڤا نیسانێ هێر�شێ دکه‌تن سه‌ر که‌نیسان ره‌بان هرمز یا کلدانى،به‌رده‌وام بو ل سه‌ر لێگه‌ریانا زێروزینه‌تێ ڤه‌شارتى،به‌رده‌وام بو ل سه‌ر گرتنا ده‌ستهه‌التا ئامێدیێ ،دگه‌ل خودا سه‌روکێ که‌نی�سێ و دووازد ه روهبان گرتن و بزنجیرا گرێدان ،ل وى ده‌مى والى میسل( ئینجه به‌یره‌قدار) ده‌ستهه‌التا خو به‌رفرهه دکه‌تن تاکو دگه‌هیتن جه‌زیرێ ،لێ ده‌نگا ئه‌میرێ جزیرێ ناکه‌تن ،دیسان ده‌ستهه‌التا خو موکوم دکه‌تن ل سه‌ر زاخو و ئاکرێ ،داخازێ دکه‌تن هه‌مى ده‌ڤه‌ر باجاخو بته‌مامى بده‌نه والى ،لدوماهیکا سالێ باجا شێخان گیرو دبیتن ،له‌ومانێ هه‌وه‌کا توره‌کرنێ کره سه‌ر ،شێخان شانده‌ک دروست کر دا داخازیا لێبورینێ بکه‌ن ،لێ ئه‌وان هه‌مى وه‌فت کوشتن و سه‌رێن وان دگه‌ل شێست گوها هه‌الویسات ل سه‌ر ده‌رگه‌هێ رویبارێ میسل....
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
وتـــار
سابیئه‌ی مه‌ندائی و شه‌به‌ك له باشووری كوردستان
سه‌ردارستار
-1سابیئه‌ی مه‌ندائی: له كوردستان زۆرن ئه‌و گرووپه ئه‌تنیكی و باوه‌ڕیانه‌ی كه به‌درێژای سه‌دان ساڵه پێكه‌وه له گه‌ڵ گه‌لی كورد ده‌ژین ،دوور له هه‌موو توندوتیژیه‌ك ،به‌تایبه‌تیش شارێكی وه‌ك كه‌ركوك كه به رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی بچووك وێنا ده‌كرێت بۆ فره‌ڕه‌نگی و فره ئاینی و فره نه‌ته‌وه‌یی بوونی. خه‌ڵكێكی كه‌م له كوردستان به‌گشتی زانیاریان له‌سه‌ر گرووپی ئه‌تنیكی سابیئه‌ی مه‌ندائی هه‌یه، به‌تایبه‌ت الیه‌نی ئاینی و دابونه‌ریتیان و چۆنیه‌تی
جێبه‌جێكردنی ئه‌ركه ئاینی و ژیانیه‌كانیان، هه‌مانكات چۆنیه‌تی خۆپاراستن و به‌رده‌وامیدان به‌خۆیان له هێر�شی شۆڤنیزمی عه‌ره‌بی چ له‌سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتی رژێمی به‌ع�سی رووخاو و چ له كاتی هێرشه‌كانی چه‌ته‌كانی داعشدا .چونكه له‌بیرنه‌كه‌ین گرووپی ئه‌تنیكی سابیئه‌كانیش چه‌ند جارێك بوونه ئامانجی ته‌قینه‌وه خۆكوژیه‌كانی چه‌ته‌كانی داعش و ده‌یان قوربانیان لێ كه‌وته‌وه. ئاینی سابیئه‌ی مه‌ندائی ،یه‌كێكه له ئاینه ئیبراهیمیه تاك خودایه‌كان .خۆیان په‌یوه‌ست ده‌بینن به حه‌زره‌ته‌كانی ئاده‌م و حه‌وا و نوح و سامی كوڕی نوح و شیتی كوڕی سام تا ده‌گات به ئیبراهیم ،خودی سابیئه پابه‌ندن به پێغه‌مبه‌رایه‌تی حه‌زره‌تی یه‌حیای كوڕی زه‌كریا .مه‌راسیمی خۆ سواغ كردن ،واتا خۆ پاككردنه‌وه‌یان هه‌یه له ئاوی پاك و هه‌ڵقواڵودا ،له‌الیه‌ن دوو له پیاوانی ئاینیه‌وه كه دارێكی وه‌ك حه‌یزه‌رانیان له ده‌ستدایه ،یه‌كێكیان پیاوان ئه‌وه‌تریشیان ژنان پاك ده‌كه‌نه‌وه .هه‌موو ئه‌و مرۆڤانه‌ش، www.komelge.com
45
NO:28 - May 2018
سابیئه‌كان؛ باوه‌ڕیان به‌خودای تاك و ته‌نها و ره‌ها هه‌یه ،هه‌مانكات ه به باوه‌ڕیان هه‌ی هه‌بوونی 360كه‌س كه ئافرێندراون بۆ پیاده‌كردنی كار و فه‌رمانه‌كانی خودا، په‌رتووكی پیرۆزیان كه بانگهێشته‌ی بۆ ده‌كه‌ن ه له به‌ناوی «كه‌نزا ره‌با»ی دوو به‌شی راست و چه‌پ پێك دێت. به‌جل و به‌رگی سپیه‌وه به‌شداری مه‌راسیمه‌ك ه ده‌بن .ئااڵی خۆشیان هه‌ڵده‌كه‌ن ،كه سیمبۆلی ئاینه‌كه‌یتیان ،كه پێكهاتووه له زه‌مینه‌یه‌كی سپی، خاچێكی ل ه سه‌ری نه‌خشكراوه ،هه‌مانكات وێنه‌ی حه‌وت چله زیتونی�شی له‌سه‌ره .په‌رتووكه‌كه‌یان ك ه ب ه «كه‌نز ره‌با» ئه‌ناسرێت ،له دوو به‌ش پێكهاتووه ك ه خۆیان ب ه به�شی راست و چه‌پی به‌ناو ده‌كه‌ن ،به�شی یه‌كه‌می ئافراندن و په‌رستشه، به�شی دووه‌میش له‌سه‌ر حه‌رام و حه‌اڵڵ و ئه‌ركه ئاینیه‌كانه. هۆكاری ئه‌وه‌ی كه پێیان ده‌گووترێ سابیئه، 46
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
له‌به‌رئه‌وه‌ی له باوه‌ڕیه‌كه‌یاندا ده‌ستپێشخه‌ریان هه‌یه ،یان به‌واتای زوو كاركردن دێت ،الیه‌نێكی تریش بۆ خۆ سواغ كردن و خۆ تێهه‌ڵكێش كردنیان و پاكردنه‌وه‌یان دێت له ئاودا ،بۆیه له ئه‌هواز و عێراق پێیان ده‌گووترێ «سسه‌با». سابیئه‌كان شوێنی نیشته‌جێبوونی سه‌ره‌كیان ئه‌هواز داده‌نرێت ،كه شارێكی واڵتی ئێران ه و كه‌وتۆته باشووری و هاوسنوره له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی عێراق ،باڵوبوونه‌ته‌وه له عێراق « به‌غداد و كه‌ركوك» و واڵتی فه‌له‌ستین .سابیئه‌كان رووبه‌ڕووی چه‌وسانه‌وه‌و پاكتاوی ئاینی هاتوون، له‌الیه‌ن رژێمی ئێرانه‌وه ،بۆیه‌ش كۆچیان كردوه بۆ ئوسترالیا و ئه‌مریكا و ئه‌وروپا .سه‌رژمێری گشتیان ،له جیهاندا مه‌زنده ده‌كرێت به 230 هه‌زار كه‌س. باوه‌ڕی و په‌رست�شی سابیئه‌كان؛ باوه‌ڕیان به‌خودای تاك و ته‌نها و ره‌ها هه‌یه ،هه‌مانكات باوه‌ڕیان هه‌یه به هه‌بوونی 360كه‌س كه ئافرێندراون بۆ پیاده‌كردنی كار و فه‌رمانه‌كانی خودا ،په‌رتووكی پیرۆزیان كه بانگهێشته‌ی بۆ ده‌كه‌ن به‌ناوی «كه‌نزا ره‌با»یه له دوو به�شی راست و چه‌پ پێك دێت .زاراوه‌ی به‌ناوی خودا» بسم هللا« له‌الی سابیئه به‌ناو ده‌كرێت به «بسم نساروئیه» ،واتا «به‌ناوی یه‌زدانی مه‌زن» .ئه‌ركه ئاینیه‌كان ،له‌الی سابیئه‌كان پێنج ئه‌ركی سه‌ركیان هه‌یه ،ئه‌ركی یه‌كه‌م ،په‌رستنی یه‌كانیه‌تی خودای تاك و ته‌نهایه .ئه‌ركی دووه‌م، نوێژكردنه ،كه له‌الی سابیئه‌كان پێی ده‌گووترێت «ئه‌پراخا» ،رۆژانه پێنج جار نوێژ ده‌كه‌ن ،له‌گه‌ڵ ده‌ركه‌وتنی تیشكی خۆر و پێی ده‌ڵێن «ره‌شامه«. ئه‌ركی سێیه‌مینیشیان ،سه‌ده‌قه‌یه ،سه‌ده‌قه‌ش ئه‌ركه له‌سه‌ر هه‌موو سابیئه‌یه‌ك ،شوێنی زه‌كاتی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
الی موسلمانان ده‌گرێته‌وه .ئه‌ركی چواره‌م، رۆژووگرتنه .ئه‌ركی پێنجه‌م ،سباغا واتا خۆ سواغ كردن یان خۆ ره‌نگ كردن دێت ،به‌اڵم ئه‌م ئه‌ركه‌یان به خۆهه‌ڵكێشان له‌ناو ئاودا جێبه‌جێ ده‌بێت ،یان به‌واتایه‌كیتر خۆپاككردنه‌و ه له ئاوی هه‌ڵقواڵو رۆویشتودا.
ه سابیئه ده‌گووترێت ك گه‌لێكی سامین و زمانه‌كه‌یان ئارامیه. ئیسالم ئه‌وان وه‌ك گه‌لێكی خاوه‌ن په‌رتووكی پیرۆز په‌سند ده‌كه‌ن ،له‌سێ شوێن له قورئان باسی باوه‌ڕیان كراوه. زاراوه‌ی مه‌ندائی یان وه‌ك خۆیان ده‌ڵێن مه‌ندا له‌كوێ هاتووه ،الی سابیئه‌كان شوێنی په‌رسته‌شیان پێی ده‌ڵێن مه‌ندا ،ئه‌ویش ده‌كه‌وێته الی راستی قه‌راخ نزیكترین چه‌م و رووبارێكی نزیكیان ،قیبله‌كه‌شیان رووه‌و باكوره ،چونكه به مه‌زنده‌ی سابیئه‌كان ،باكور ئه‌و شوێنه‌یه، رووناكی بااڵ و به‌رزی لێ ده‌رده‌كه‌وێ و ماڵی یه‌زدان و فریشته‌كانه .رۆژانه پێنج جار نوێژ كردن سێینیان به رۆژ»به‌یانی ،نیوه‌ڕۆ و عه‌سر» دوانه‌كه‌ی تریش به‌ش هو .له‌الی سابیئه‌كان ریبا
و خواردنه‌وه‌ی ماده ئه‌لكحولیه‌كان ،دزی ،درۆ، جادوكردن ،گۆشتی مرداره‌وه‌بوو ،گۆشتی به‌راز حه‌رام كراون .خه‌ته‌نه كردنیش حه‌رامه ،ده‌ڵێن نابێ ده‌سكاری كاری سروشتی په‌روه‌رده‌گار بكرێت. ده‌گووترێت كه سابیئه گه‌لێكی سامین و زمانه‌كه‌یان ئارامیه .ئیسالم ئه‌وان وه‌ك گه‌لێكی خاوه‌ن په‌رتووكی پیرۆز په‌سند ده‌كه‌ن ،له�سێ شوێن ل ه قورئان با�سی باوه‌ڕیان كراوه .له رابردوودا سابیئه‌كان ناسراوبوون ب ه وێژه‌وانی و هه‌ڵبه‌ست و زانستی ته‌ندروستی و ئه‌ندازیاری، هه‌روه‌ها پیشه‌ی پاكردنه‌وه‌و نه‌خشاندن له‌سه‌ر زێڕ و زیو ،وه‌ك هونه‌رێك له باپیرانیانه‌وه بۆیان ماوه‌ته‌وه .سابیئه‌كان جه‌ژنێكی گه‌وره‌یان هه‌یه له سه‌ره‌تای هه‌موو ساڵێك ،پێی ده‌ڵێن «په‌نجا»، �سێ رۆژ به‌رده‌وام ده‌بێت ،هه‌مانكات ده‌ستكردن به‌خه‌ڵوه‌ت بۆ ماوه‌ی رۆژ و نیوێك بۆ پیرۆزی خاك ،هه‌روه‌ها جه‌ژن و رۆژی تری پیرۆزی وه‌كو جه‌ژنی شوشیان ،جه‌ژنی باوه‌ڕی پیرۆزیشیان هه‌یه .له زانا و كه‌سه ناوداره‌كانیان « ئه‌بو ئیسحاق سابیئی ،وه‌زیر په‌رستن و په‌رستگاكانی عه‌باسیه‌كان بووه ،سابتی كوڕی قوڕه ،هه‌روه‌ها هه‌ردوو كوڕه‌كانی سینان و ئیبراهیم ،هه‌مانكات لێهاتووش بوونه له زانستی ته‌ندروستی و بیركاری و هونه‌ر و وه‌رگێڕان ،هه‌مانكات ئیبراهیمی كوڕی هیالل وێژه‌وانێكی به‌ناوده‌نگی سابیئه‌كان بووه. سابیئه‌كان ،جل و به‌رگی سپیان ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئاشتی پارێزی و باوه‌ڕبوونیان به رووناكی و پاك بوونیان ،ده‌سكاری ریش و سمێڵ و قژیان ناكه‌ن، واتا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك تراش ناكه‌ن .سه‌ریشیان به ده‌سماڵێكی سپی ده‌پۆشن ،جل و به‌رگه‌كانیشیان نابێ دروستكراوبن ،به‌ڵكو پێویسته سروشتی www.komelge.com
47
NO:28 - May 2018
بێ وه‌ك خۆی .ره‌نگی ره‌ش له‌الی ئه‌وا ن خۆشه‌ویست نی ه و هه‌تا حه‌رامیشه ،هه‌تا له‌كاتی ناخۆ�شی و پرسه‌شدا ،نابێ جلی ره‌ش بپۆشن. مه‌راسیمی بۆ پرسه‌ی مردوان ،بۆ ماوه‌ی چل و پێنج رۆژ درێژه ده‌كێ�شێ ،له ماوه‌یه‌دا خواردنی خێرات باڵو ده‌كه‌نه‌وه ،پێی ده‌گووترێت»لۆفان»، به‌ناوی خودی مردوو و دایكیه‌وه ده‌بێ،
سیمبولی سابیئه‌كانی ،له ه و حه‌وت شێوه‌ی خاچێك چڵه زیتونی له‌سه‌ره، ه بۆ حه‌وت نیشانه‌ی رۆژ ئافراندنی گه‌ردوون، له‌الیه‌ن خوداوه ،ئه‌م چوار سه‌ری خاچه‌كه نیشانه‌یه بۆ «باكور و باشور و رۆژهه‌اڵت و رۆژئاوا»ی جیهان خواردنه‌كه پێكدێت له« نان ،گۆشتی ئاژه‌ڵ یان ما�سی ،خوێ ،ئاو،به‌هێ ،هه‌نار و خورما» ،نزای له‌سه‌ر ده‌خوێندرێ و باڵوده‌كرێته‌وه .مه‌رج نیه خودی خانه‌واده‌ی مردو ئه‌و خواردنه دروست بكات ،به‌ڵكو ده‌كرێ یه‌كێك له‌پیاوانی ئاینی ئه‌ركی ئه‌و خواردنه بخاته ئه‌ستۆی خۆی .له یه‌كێك 48
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
له رۆژوگرتنه‌كانیان خۆیان دوور ده‌خه‌نه‌وه ل ه خواردنی گۆشت و هه‌موو به‌رهه‌مه ئاژه‌ڵیه‌كان، ته‌نها رووك خواردن به بنه‌ما ده‌گرن .زمانی مه‌ندائی كه یه‌كێكه له زمانه ئارامیه‌كان ،پێك هاتووه له 24پیت ،به‌پیتی ئه‌لف ده‌ستپێده‌كات كه له‌شێو هی خه‌له‌كێكه ،به‌هه‌مان پیت و شێوه كۆتای دێت ،ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو شتێك وه‌كو خۆی ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر دۆخی سه‌ره‌تایی خۆی. سه‌رۆك و به‌رپرسیاری باوه‌ڕی سابیئه ل ه ئێستادا له جیهان و عێراق «شێخ سه‌تار جه‌بار»ه ،به‌گوێره‌ی قسه‌ی شێخ سه‌تار كه بۆ راگه‌یاندنه‌كان قسه‌ی كردوه سه‌باره‌ت به سابیئه‌كان ده‌ڵێت ،په‌رتووكی پیرۆزی كه‌نزا ره‌با ك ه قه‌باره‌یه‌كی گه‌وره‌ی هه‌یه و به‌رگه‌كه‌ی سپیه و له رووی پێشه‌وه‌ی سیمبولی سابیئه‌كانی له‌سه‌ره ،له شێوه‌ی خاچێكه و حه‌وت چڵه زیتونی له‌سه‌ره ،نیشانه‌یه بۆ حه‌وت رۆژ ئافراندنی گه‌ردوون ،له‌الیه‌ن خوداوه ،ئه‌م چوار سه‌ری خاچه‌ك ه نیشانه‌یه بۆ «باكور و باشور و رۆژهه‌اڵت و رۆژئاوا»ی جیهان ،سابیئه‌كان پێی ده‌ڵێن» ده‌فره‌ش» وشه‌یه‌كی فارسی ه به‌واتای ئااڵ دێت، ئه‌م ده‌فره‌ش ه ب ه په‌ڕۆیه‌ك له ئاوریشم دروستكراو داپۆشراوه ،ئاوریشمیش نیشانه‌ی پاكیه ،كاتێك ئه‌م ده‌فره‌شه له رێگای جوبرائیله‌وه له‌الی په‌روه‌رده‌گاره‌وه هاتۆته خواره‌وه ،له رووباری فوڕتدا چه‌قیوه ،ئه‌ویش بۆ پاككردنه‌وه‌ی ئاده‌م و حه‌وا بووه .شێخ سه‌تار ده‌ڵێت؛ په‌رتووكی پیرۆزمان به چیڕۆكی ئاده‌م ده‌ستپێده‌كات ،بۆیه ده‌كرێ بگوترێت په‌رتووكی ئاده‌مه ،ئه‌و په‌رتووكه له سه‌رده‌می ئاده‌م ده‌سپێده‌كات ،به‌رده‌وام ده‌بێت به شیتی كوڕی ئاده‌م ،هه‌مانكات حه‌زره‌تی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
سابیئه‌یه‌كان هیچ كات كێشه‌یان له‌گه‌ڵ كه‌س نه‌بووه ،هه‌تاكو ئه‌وه‌نده به‌نهێنی ژیان ده‌گوزه‌رێنن ه زه‌حمه‌ت مرۆڤ ب ده‌یناسێته‌وه. ده‌نانوخت یان به‌ناوێكیتر ئیدری�سی كوڕی شیت، هه‌روه‌ها به‌رده‌وامه به حه‌زره‌تی سامی كوڕی نوح ،له‌گه‌ڵ یه‌حیای كوڕی زه‌كریا ،واتا ئه‌م په‌رتووكه بۆ یه‌ك پێغه‌مبه‌ر نه‌هاتۆته خواره‌وه، به‌ڵكو له‌سه‌رده‌می ئه‌و پێغه‌مبه‌ران ه هه‌موویان هه‌بووه .یه‌حیای كوڕی زه‌كریا ،به یه‌حیای معمه‌دانیش ده‌ناسرێت ،كه كاتی په‌یدابوونی هاوكاته یان نزیكه له‌گه‌ڵ هاتنی مه‌سیح ،ئه‌گوترێ كه كوڕه خاڵی مه‌سیحه و باوه‌ڕی�شی به مه‌سیح هه‌بووه .له‌گه‌ڵ هه‌موو خاڵه‌كانی ئافراندنی زه‌وی و ئاسمان و مرۆڤ و گه‌ردوون كۆكن له‌گه‌ڵ ئیسالم ،ته‌نها ئه‌و خاڵه نه‌بێ كه جیهانی غه‌یب الی سابیئه‌كان ب ه جیهانی رووناكی به‌ناوی ده‌كه‌ن، به‌عه‌ره‌بی پێی ده‌ڵێن» عالم النور». سه‌باره‌ت ب ه ژن و چۆنیه‌تی هاوسه‌رگیری و ژیانی هاوبه‌ش ،شێخ سه‌تار ده‌ڵێت؛ په‌رتووكێكی تایبه‌تمان سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تی هاوسه‌رگیری و نزیك بوون له ژن هه‌یه ،ئه‌ویش له چوارچێوه‌ی په‌رتووكی پیرۆزی كه‌نزا ره‌با دایه؛ وا پێناسه‌ی كراوه؛ به‌دڵ یه‌كتری هه‌ڵبژێرن و یه‌كتریتان به‌دڵ
بێ و رێز له‌یه‌كتری بگرن ،تاكو ماوه‌ن له ژیاندا ،تا ئاستی یه‌كسانی نێوان ژن و پیاو رێز له دایك و ژن ده‌گیردرێت ،چونكه ئێمه به‌ناوی دایكه‌وه بانگ ده‌كرێین و ده‌ناسرێینه‌وه. سابیئه‌یه‌كان هیچ كات كێشه‌یان له‌گه‌ڵ كه‌س نه‌بووه ،هه‌تاكو ئه‌وه‌نده به‌نهێنی ژیان ده‌گوزه‌رێنن مرۆڤ به زه‌حمه‌ت ده‌یناسێته‌وه ،چونكه ناسنامهی ئه‌تنیكی و باوه‌ڕیان له‌الیه‌ن ئیسالمه سوونیه توندڕه عه‌ره‌بی و شۆڤێنیه به‌ع�سی و داعشیه‌كان په‌سند ناكرا ،بۆیه له‌سه‌رده‌می به‌عس به عه‌ره‌ب به‌ناو كرابوون .له‌باشوری كوردستان سابیئه له كه‌ركوك هه‌ن ،له مێژووێكی كۆنه‌وه له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌ی كه‌ركوك به‌شێوه‌یه‌كی ئاشتیانه پێكه‌وه ژیان به‌سه‌رده‌بن ،به‌اڵم زانیاری له‌سه‌ر ژیان و باوه‌ڕی و هه‌ڵسوكه‌وتیان كه‌م ده‌ست ده‌كه‌وێت .بێگومان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ژماره‌یان كه‌مبۆته‌وه‌و ،هه‌مانكات زمانیان زۆرتر ئاسیمله بووه‌و ،به‌زۆری به عه‌ره‌بی قسه ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها گه‌ڕه‌ك یان گوندی تایبه‌ت به‌خۆیان له كه‌ركوك نیه ،له‌الیه‌كیتریش دوای رووخانی رژێمی به‌عس له 2003هیچ گۆڕانكاریه‌ك له ژیان و شێوازی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ی سابیئه نه‌كراوه ،ئه‌ویش نه له ئه‌نجومه‌نی پارێزگا و نه له ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراقیش كه‌س نوێنه‌رایه‌تیان پێ نه‌دراوه بۆیه له مه‌تری�سی نه‌مان و له‌ناوچووندان .له‌الیه‌كیتریش به‌هاتنی چه‌ته‌كانی داعش بۆ ده‌وروبه‌ری كه‌ركوك و پاشان ده‌سه‌اڵتداربوونه‌وه‌ی حه‌شدی شه‌عبی له كه‌ركوك دوای 16ی ئۆكتۆبه‌ری 2017و راكردن و راده‌ستكردنی كه‌ركوك به حه‌شدی شه‌عبی له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی كوردی»ی ن ك و پ د ك/عێراق» ،مه‌تر�سی له‌سه‌ر نه‌مانی ئه‌و www.komelge.com
49
NO:28 - May 2018
گرووپه ئه‌تنیكیه ره‌سه‌ن له ئێستادا هه‌یه .ئه‌و گرووپه ئه‌تنیكیه په‌راوێزخراوانه ئینجا ده‌توانن ل ه پرۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیدا گوزاره له خۆیاندا بكه‌ن و هه‌بوونی خۆیان بپارێزن و
شه‌به‌ك له‌الیه‌نی ئاینی ه عه‌له‌وی و نزیكن ل به‌گداشی و قزلباشی و یارسانیه‌كان به‌ره‌وپێشه‌و ه بچن .هه‌بوونی گرووپی ئه‌تنیكی ل ه باوه‌ڕی و نه‌ته‌وه‌یی جیاواز ،بێگومان ده‌وڵه‌مه‌ندی دیموكراتیه و هه‌موو ئه‌و ره‌نگه جیاوازانه پێكه‌وه ژیانێكی دیموكراتیان ه نیشان ده‌ده‌ن ،ئه‌مه‌ش واده‌كات كه شارێكی وه‌ك كه‌ركوك به شاری پێكه‌وه ژیانی دیموكراتیانه به‌ناو بكرێت. -2شه‌به‌ك ل ه باشووری كوردستان: كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی شه‌به‌ك ،پێكهاته‌یه‌كی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستانین .له سنوری پارێزگای موسڵن و ده‌كه‌ونه پێده‌شته به پیته‌‌كانی شاری موسڵ .به‌شێكیان ل ه سه‌ر رێگای هه‌ولێر -موسلن و به‌شێكیشیان ده‌كه‌ونه سنوری شارۆچكه‌ی حه‌مدانیه له رێگای موسڵ -كه‌ركوك .ئه‌وانه‌ی له‌ناو موسڵیشن كه‌وتوونه‌ته كه‌ناره‌كانی شاروه، له گه‌ڕه‌كه هه‌ژارنشین و په‌راوێزخراوه‌كانن، رێژه‌ی دانیشتوانی شه‌به‌ك له ئێستادا به نزیكه‌ی نیو ملیۆن كه‌س مه‌زنده ده‌كرێن .له‌الیه‌نی 50
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئاینیه‌وه موسلمان و وه‌ك مه‌زهه‌بیش %70 شیعه‌ی جه‌عفه‌رین و %30سونه‌ی شافعین. ئه‌وه‌ش ئه‌گوترێ كه شه‌به‌ك له‌الیه‌نی ئاینی نزیكن له عه‌له‌وی و به‌گدا�شی و قزلبا�شی و یارسانیه‌كان، چونكه رێوڕه‌سمه ئاینیه‌كانیان زۆربه‌ی تایبه‌ت به‌خۆیانن .زاراوه‌یه‌كی كوردی قسه كردنی تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه ،كه‌پێی ده‌گوترێت مه‌چۆی گۆران، واتا نزیكه له زاراوه‌ی «كاكه‌یی و هه‌ورامی»، هه‌مانكات شێوازی جل و به‌رگیشیان تایبه‌ت به‌خۆیانه ،جلوبه‌رگێكی كوردی تێكه‌ڵ به ده‌ستوری عه‌ره‌بی ده‌پۆشن ،بێگومان ئه‌وانه‌ی له گونده‌كان داده‌نیشن هێشتا زیاتر پابه‌ندی چاند و كه‌لتوری خۆیانن ،به‌تایبه‌تیش ژنانیان .كۆمه‌ڵگه‌ی شه‌به‌ك خه‌ڵكی ئاشتی خوازن و دوورن له ئاژاوه‌و شه‌ڕ و ئاڵۆزی ده‌رخستن ،بۆیه‌ش حه‌زده‌كه‌ن په‌یوه‌ندیه‌كانیان له‌گه‌ڵ ئاین و نه‌ته‌وه‌و گه‌النی تر ئاسایی و خۆشبێ ،له سه‌ربنه‌مای خوشك و برایه‌تی ،واتا دووربن له كێشه و ئاڵۆزی ،بۆیه‌ش له‌ده‌وروبه‌ر ،به‌دڵسۆز و خۆشه‌ویست و پاك و به‌ڕێز ناسراون. ناوچه‌كه‌یان به‌هۆی ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر كه‌ناراوه‌كانی رووباری زاپ و خازر و دیجله‌یه، ئه‌و هه‌رێمه‌ش به «دایكی دوو به‌هار» ده‌ناسرێت، بۆیه به یه‌كێك له‌ناوچه به‌پیته‌كان ده‌ژمێردرێت، له‌الیه‌نی كشتوكاڵی و ئاژه‌ڵداریه‌وه ،هه‌مانكات به‌هۆی ئه‌وه‌ی له نزیك موسڵیشه و موسڵیش وه‌ك ناوه‌ندێكی بازرگانی گرنگه ،ئه‌مه‌ش بۆته هۆكار هه‌رێمی شه‌به‌كایه‌تی گرنگی بازرگانی�شی هه‌بێت ،واتا ئه‌وانه‌ی له‌ناو شارن به‌كاری بازرگانی بچووكه‌وه خه‌ریكبن .شه‌به‌ك زمان و كه‌لتور و دابونه‌ریتی خۆی پاراستوه ،سرووته ئاینی و گۆرانی و میوزیكیان به زاراوه‌ی خۆیتیان،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
نمونه‌ش هونه‌رمه‌ند سالم شه‌به‌كه ك ه به‌كوردی و زاراوه‌ی خۆیان گۆرانی ده‌ڵێت ،هه‌مانكات خاوه‌ن سه‌ما و هه‌ڵپه‌ڕكێی خۆیانن .بۆیه هیچ الدانێكیان له ره‌سه‌نایه‌تی خۆیانیان نه‌كردوه ،هه‌مانكات پر�سی مه‌زهه‌بیش به‌ره‌و عه‌ره‌ب بوون نه‌یبردوون. ده‌گووترێت شه‌به‌ك ل ه رۆژهه‌اڵتی كوردستانه‌وه سه‌رده‌می ساسانیه‌كان هاتبنه باشوور و عه‌شیرتیان باجه‌النه ،به‌اڵم هۆكاری هاتنیان و نیشتجێبوونیان له پێده‌شته‌كانی موسڵ تائێستا زانیاریه‌كی ئه‌وتۆ له‌به‌رده‌ستدانیه ،ئه‌وه‌ی گرنگه شه‌به‌ك خۆیان له‌الیه‌نی نه‌ته‌وه‌یی به‌كورد ده‌زانن و زمانی كوردی خۆشیان پاراستوه .هه‌رچه‌نده له رووی خوێندن و نووسینه‌وه له‌دواوه‌ش مابن، هه‌موو به‌ڵگه ئاینی و جڤاكیه‌كانیان به زاره‌كیه و زۆرتریش به‌نهێنی پاراستویانه ،به‌اڵم پابه‌ندن به‌دابونه‌ریته سه‌ره‌كیه‌كانی خۆیان. له‌دێرزه‌مانه‌وه ئه‌م پێكهاته گرنگه رووبه‌ڕووی په‌راوێزخستن و ئاواره‌بوون بۆته‌وه ،رژێمی به‌ع�سی رووخاو له سااڵنی 1975و 1989له‌سه‌ر ئاو و خاكی خۆیانی ئاوار ه كردن ،و ده‌ستی به‌سه‌ر هه‌موو سه‌روه‌ت و سامانه‌كانیانی داگرت، ده‌یویست ده‌ستبه‌رداری ناسنامهی كوردبوونی خۆیان بن ،بۆیه‌ش له سه‌رژمێری 1977 به‌عه‌ره‌ب ناونوسكران .ئه‌وه‌ی به‌عه‌ره‌ب بوونی په‌سند نه‌كرد ئه‌وا ده‌ركران و ئاواره‌ی شاره‌كانی باشووری كوردستان بوون. دوای رووخانی رژێمی به‌عس له ساڵی ،2003خه‌ڵكی شه‌به‌ك ،گه‌ڕانه‌وه سه‌ر ئاو و خاكی خۆیان ،هه‌مانكات پشكیان بۆ دیاری كرا له به‌شداری كردنیان له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای موسڵ ،هه‌روه‌ها له په‌رله‌مانی به‌غداش كورسیه‌كیان بۆ زامن
كرا .به‌اڵم له گه‌ڵ یه‌كه‌م شه‌پۆڵی توندوتیژی تایفگه‌ری و مه‌زهه‌بی و شۆڤینزمی نه‌ته‌وه‌یی عه‌ره‌بی ،كه له‌الیه‌ن رێكخستنه توندئاژۆكانی وه‌ك ئه‌لقاعیده و نوسرا و داعش و به‌عسیه‌كان ئه‌نجامده‌دران ،كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی شه‌به‌ك بوونه ئامانجی كردوه وه‌حشیگه‌ریه‌كانیان و چه‌ندین كرده‌وه‌ی ته‌قینه‌وه‌و خۆ ته‌قاندنه‌وه‌یان له‌ناو ئه‌نجامدراوه ،كه بۆته هۆی له‌ناوچوونی سه‌دان خه‌ڵكی بێتاوان ،هه‌مانكات له‌ناوبردنی په‌رستگا ئاینیه پیرۆزه‌كانیان .ئه‌مه‌ش بووه هۆكار زۆربه‌یان شاری موسڵ به‌جێبهێڵن و دووباره بگه‌ڕێنه‌وه گونده‌كانیان .ده‌كرێ بگوترێت 10ی ئابی 2009 خوێناویترین ساڵ بووه له مێژووی كۆمه‌ڵگه‌ی شه‌به‌كدا ،ئه‌ویش رێكخراوی توندئاژۆی ئه‌لقاعیده به دوو ئۆتۆمبێلی بۆمبڕێژكراو هێر�شی كرده سه‌ر گوندی خه‌زنه‌ی شه‌به‌ك نشین، له‌گه‌ڵ بانگی نوێژی به‌یانی ،خه‌ڵك له‌گه‌ڵ ده‌نگی دوو ته‌قینه‌وه‌ی به‌هێز له خه‌وی به‌یان هه‌ستان و ئه‌مه‌ش ده‌یان شه‌هید و برینداری لێكه‌وته‌وه. به‌مه‌ش نه‌وه‌ستان له‌كاتی به‌جێگه‌یاندنی ئه‌ركه ئاینیه‌كانیان جارێكیتر رووبه‌ڕووی هێر�شی نامه‌ردانی ئه‌لقاعیده‌یه‌كان بوونه‌وه ،جارێكیتر بووه هۆكاری ده‌یان شه‌هید و بریندار له‌ناو خه‌ڵكی بێتاوانی مه‌ده‌نیدا .له ساڵی 2003وه تاكو ئه‌مڕۆ، ژماره‌ی شه‌هیدانی كۆمه‌ڵگه‌ی شه‌به‌ك ،ده‌گاته زیاتر له 2000شه‌هید ،به‌ده‌ستی گرووپه چه‌ته و ئیسالمیه توندڕه‌وه‌كان .رێكخراو ه مرۆیه‌كان، له راپۆرته‌كانیان سه‌باره‌ت به‌و زیانانه‌ی به‌ر خه‌ڵكی عێراق كه‌وتووه ،له ئه‌نجامی هێر�شی گرووپه توندئاژۆكان ،كۆمه‌ڵگه‌ی شه‌به‌كیان به یه‌كێكه له خه‌ڵكه زۆر زیان لێكه‌وتووه‌كان ژماردوه .له‌الیه‌نی ده‌ستوری عێراقیه‌وه www.komelge.com
51
NO:28 - May 2018
په‌راوێزخراون ،هه‌مانكات له په‌رله‌مانی هه‌رێمی كوردستانیش هیچ حیسابێكیان بۆ نه‌كراوه ،واتا هیچ ده‌سه‌اڵتێكیان نه له به‌ڕێوه‌بردنی عێراقی و نه هه‌رێمی كوردستانیشدا هه‌یه ،ئه‌وه‌ی له ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردنی موسڵ و به‌غداش نه‌یتوانی هیچ شتێك ل ه ژیانی شه‌به‌كه‌كان بگۆڕێت ،هه‌تا بووه زیاتر پارچه كردن و به‌ته‌نها هێشتنه‌وه‌یان ،به‌هه‌بوونیان له به‌شێكی بچووكی ده‌سه‌اڵت ،ویستراوه چاویان ببسترێ و هیچ هه‌وڵی تر بۆ خۆیان نه‌ده‌ن .له‌الیه‌كیتریش خودی خۆیان له‌الیه‌نی خۆڕێكخستنی سیا�سی و جڤاكی به‌الوازی ماونه‌ته‌وه ،بۆی ه ل ه نێوه‌ند ه نه‌ته‌وه‌یی و هه‌رێمیه‌كان وه‌ك پێكهاته‌یه‌كی سیا�سی كوردستانی ناژمێردرێن ،ئه‌مه‌ش هۆكاره به‌شێوه‌یه‌كی پاسیف بمێنن و ده‌سه‌اڵتدارانیش به‌ئاره‌زووی خۆیان له خزمه‌ت سیاسه‌ته‌كانیان به‌كاریان بهێنن. شه‌به‌ك ئه‌گه‌ر به‌ڕێژه‌یه‌كی كه‌میش بێ، به‌شداریان كردوه له بزووتنه‌وه‌ی سیا�سی و چه‌كداری باشووری كوردستان ،بۆ ئه‌مه‌ش قوربانیان داوه .ئه‌وه‌ی جێگای الوازیه ،ئه‌ویش پێكهاته‌ی شه‌به‌ك بۆ پاراستنی كۆمه‌ڵگه‌ی خۆی بیری ل ه خۆپاراستنی خۆی له‌الیه‌نی چه‌كداریه‌وه نه‌كردۆته‌وه ،بۆیه به‌رده‌وام ده‌بنه پاروێكی ئاسان بۆ گرووپ و رێكخراوه توندئاژۆكان ،هه‌مانكات ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندیش له عێراق به‌ئاره‌زووی خۆی هه‌ڵسوكه‌وتیان له‌گه‌ڵ ده‌كات ،جارێك به عه‌ره‌ب ده‌یانژمێری ،جارێك وه‌ك گرووپێكی ئه‌تنیكی سه‌ربه‌خۆ و جارێكیش وه‌ك كورد .ئه‌مه‌ش هۆكار بوو دوای داگیركردنی موسڵ له‌الیه‌ن داعشه‌وه له 7ی حوزیرانی 2014و كۆنتڕۆڵ كردنی ناوچه‌كانیان له‌الیه‌ن چه‌ته‌كانی داعشه‌وه، جارێكیتر شه‌به‌ك رووبه‌ڕووی كۆمه‌ڵكوژی و 52
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئاواره‌بوون بوونه‌وه ،له سه‌ر ئاو و خاكی خۆیان. دوای رزگار بوونی موسڵ له چه‌نگی چه‌ته‌كانی داعش ،له هاوینی ،2017شه‌به‌كیش ده‌یانه‌وێت بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر شوێنه‌كانی خۆیان ،به‌اڵم به‌هۆی وێرانبوون و له‌ناوبردنی گونده‌كانیان و به‌تااڵنبردنی سه‌رجه‌م ئامێره‌كانی به‌رهه‌مهێنان و كاولبوونی شوێنی نیشته‌جێبوونیان ،بۆیه هێشتا زۆربه‌یان له كامپه‌كان به‌ئاواره‌ی ژینی كوله مه‌رگی به‌سه‌رده‌بن ،چاوه‌ڕێن حكومه‌تی عێراق و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی پارێزگای موسڵ ،جێگاو واره‌كانیان بۆ ئاوابكه‌نه‌وه ،تاكو بتوانن بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر ئاو و خاكی خۆیان و كۆتای به ژیانی ئاواره‌ی بهێنن. بێگومان له‌پێناو ئه‌وه‌ی ره‌نگێكیتر له ده‌وڵه‌مه‌ندی نشتیمانی له كوردستان له‌ده‌ست نه‌چێ و نه‌بێته خۆراكی شۆڤینزمی ئاینی و نه‌ته‌وه‌یی و ده‌سه‌اڵتداران به‌رده‌وام به‌سه‌ر پشتیدا ده‌ربازنه‌بن ،چونكه ئه‌و ره‌نگانه كۆمه‌ڵگه به‌زیندوی ده‌هێڵنه‌وه .بۆی ه گرنگه پرۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌یی دیموكراتی ،خاوه‌نداریه‌تی له پێكهاته‌ی شه‌به‌كی كوردستانی بكات ،تاكو به ره‌نگی خۆی پرۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌یی دیموكراتی و یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی ره‌نگینتر بكات ،وه‌ك تائاستێك توانراوه ئیراده‌ی سیا�سی و رێكخستن بگێنرێته كۆمه‌ڵگه‌ی ئێزیدی، به‌هه‌مانشێوه پێویسته خاوه‌نداریه‌تی له جڤاكی شه‌به‌كیش بكرێت ،چونكه له‌هه‌ر هێرشێكدا بۆ سه‌ر ده‌ڤه‌ری موسڵ ،بێگومان یه‌كیش له قوربانیه‌كان كۆمه‌ڵگه‌ی شه‌به‌كن.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
وتـــار
بۆچی سیسته‌می خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری دیموكراتیی
دیارغه‌ریب
به�شی پێنجه‌م ئەنجام: سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیی بەو خەسڵەتانەوەی كە باسمانكرد دەتوانێت ببێتە وەاڵم بۆ سەرجەم ئەو قەیران و ئاڵۆزیانەی كە سیستەمی جیهانی و كۆمەڵگه‌ی مرۆڤایەتیش گیرۆدەی بوون .واتە ئەم سیستەمە دەتوانێت ببێتە ئەڵتەرناتیڤ بۆ سیستەمی دەوڵەت بە هەموو جۆرو ڕەهەندەكانی دەوڵەتەوە .سیستەمێكە دەتوانێت ئازادیی و سەربەخۆیی بۆ تاك ،نەتەوە، ئەتنیك ،ئایین و ئایینزا ،ڕەگەز و توێژەكان
دەستەبەر بكات .ئەم سیستەمە پاشگەزبوونەوە نیە لە ماف و ئازادییەكان ،بەڵكو بەتاڵكردنەوەی جادووی دەوڵەتەو ڕزگاركردنی ماف و ئازادییەكانە لە چنگی دەوڵەت و پارێزەرانی دەوڵەت .لێرەدا دەبێت ئازادییخوازان نەكەونە ناو هەڵەوەو ئەو هێرشە ئایدیۆلۆژیانەی پارێزەرانی دەوڵەت بەڕێوەی دەبەن كاریان تێ نەكات .چونكە ئێمە دەبێت ئەو حەقیقەتە بەبا�شی دەرك پێ بكەین كە ئەوانەی ناسنامەی گەالن ،ئازادیی و سەربەخۆیی گەالن دەبەستن بە هەبوونی دەوڵەتەوە بە بێ ئاگا بێت یان بە ئاگاییەوە بێت خزمەتی دەسەاڵتداران دەكەن و هیچ كاتێك ناتوانن ناسنامە ،ماف و ئازادیی گەلەكانیان بەدەست بهێنن .هاوكات ئەوانە ناتوانن دۆستایەتی نێوان گەالن بپارێزن. هەروەها ناتوانن كۆمەڵگه‌یەكی ئازادو چاالك بونیاد بنێن .هەر بۆیە دەبێت شەرمنانە باس لە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیی نەكەین و شەرمنانەش ڕەخنە لەوانە نەگرین كە بانگەشە بۆ دەوڵەت دەكەن .دیارە لێرەدا تەنیا مەبەستم www.komelge.com
53
NO:28 - May 2018
كورد نیە ،بەڵكو پێویستە بەجددی ڕەخنە لەو كەس و گروپانە بگرین كە داكۆكی لە هەبوونی دەوڵەت نەتەوە دەكەن یان كاری بۆ دەكەن. هەروەها زۆر بە جددی و وشیارییەوە كار بۆ پڕۆژەی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیی بكەین. لێرەشدا بۆ ئەوەی تابلۆكە ڕوونتر بێت بە كورتی باس لەو سیستەمە جیهانیە دەكەین كە لە ئەنجامی جێبەجێبوونی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتییەوە دروست دەبێت.
هەر پێكهاتەیەكی ئەتنیكی و نەتەوەیی دەتوانن لە چوارچێوەی ئەو سنوورە ئیداریانەی تێیدا دەژین لەسەر بنەمای نەتەوەی دیموكرات خۆیان ڕێك بخەن و دامەزراوەی خۆیان بۆ خۆ بەڕێوە بردن ،خۆ پاراستن و خۆ پەروەردە كردن دروست بكەن 1ـ دەوڵەتەكان لە سەر بنەمای نەتەوەو ئایین و ئایینزا ناوزەد ناكرێن و ناویان لێ نانرێت. هەروەها ناسنامەی هیچ ئەتنیك ،گەل ،نەتەوە، ئایین و ئایینزایەكیش بە دەوڵەتەوە نابەسترێتەوە. 54
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سنووری دەوڵەتەكانیش تەنیا دەبنە سنوورێكی ئیداری. 2ـ هیچ جوگرافیایەك ناكرێتە موڵكی هیچ نەتەوەو ئەتنیكێك و هیچ ئەتنیك و نەتەوەیەكیش بە جوگرافیایەكەوە سنووردار ناكرێت .چەمكی جوگرافیای هاوبەش دەبێتە چەمكی ژیان لەسەر جوگرافیاكان. 3ـ هەر پێكهاتەیەكی ئەتنیكی و نەتەوەیی دەتوانن لە چوارچێوەی ئەو سنوورە ئیداریانەی تێیدا دەژین لەسەر بنەمای نەتەوەی دیموكرات خۆیان ڕێك بخەن و دامەزراوەی خۆیان بۆ خۆ بەڕێوە بردن ،خۆ پاراستن و خۆ پەروەردە كردن دروست بكەن .هاوكات لەگەڵ ئەو نەتەوەو ئەتنیكە جیاوازانەی لەو سنوورە ئیداریانەدا دەژین لەسەر بنەمای نەتەوەی دیموكرات دامەزراوەی هاوبە�شی نەتەوەیی دروست بكەن و خۆیان ڕێكبخەن .بۆ نمونە لە باشووری كوردستان و ئێراقدا؛ گەلی كورد دەتوانێت لەسەر ئاستی گوند، شارەدێ ،شارو پارێزگا ئەنجومەنی نەتەوەیی خۆی ڕێكبخات و ئەو ئەنجومەنە لەسنووری ئەو ئیدارەیەی كە تێیدایە نوێنەرایەتی نەتەوەی كوردو ناسنامەی كورد دەكات .ئەو ئەنجومەنە شانبەشانی(هاوتەریب) ئیدارەی ئەو هەرێمە و بەفەرمی و ڕەوا كاری خۆی دەكات .لەهەر هەرێمێكی ئیداریدا لەنەتەوەیەك زیاتر هەبوو، ئەوا ئەو نەتەوانەی تریش خۆیان ڕێكدەخەن و ئەنجومەنە نەتەوەییەكان خاوەن هەمان ڕۆڵ و (ڕەوایی)ن و كەمی و زۆری ئەو نەتەوانە لەڕووی ژمارەوە نابنە پێوەر بۆ زیادی و كەمی مافەكانیان. دوای ئەوە لەو سنوورانەی كە دوو نەتەوە زیاتری تێدا دەژین ئەنجومەنی هاوبە�شی نەتەوەكانیش دروست دەكەن و ئەو ئەنجومەنە دەبێتە ناسنانەی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
نەتەوەكانی ئەو سنوورە ئیداریەو ئەندامانی ئەو ئەنجومەنە بۆ هەر نەتەوەیەك وەكو یەك دەبێت و پشت بەزۆری و كەمی ژمارەی دانیشتوانی نەتەوەكان نابەسترێت .بەم شێوەیە نەتەوەكانی ناو سنووری باشووری كوردستان و ئێراق دەتوانن لە هەموو یەكە ئیداریەكاندا هەتا دەگاتە ئاستی ئێراق خۆیان ڕێك بخەن .لە ئەنجامدا لەسەر ئاستی ئێراق بێجگە لەو پەرلەمانەی كە
هەر پێكهاتەیەكی نەتەوەیی كە بوونی هەیە لە ناو سنووری چەند دەوڵەتێكدا دەتوانێت لەسەر ئاستی پێكهاتەكەی خۆی دامەزراوەی نەتەوەیی خۆی دروست بكات هەیە ،هەر یەكە لە عەرەب ،كورد ،توركمان، ئاسووری ،سریانی ،كلدانی و ئەرمەنی دەتوانن ئەنجومەنێكی نەتەوەیی بۆخۆیان دروست بكەن، ئەو ئەنجومەنە گوزارە لە ناسنامەی نەتەوەیی ئەو نەتەوەیە دەكات .هەروەها ئەنجومەنێكی نەتەوەیی هاوبەش بۆ هەموو نەتەوەكان دروست دەكرێت كە نەتەوەكان بە ژمارەی یەكسان بەشدار دەبن تێیداو دەبێتە سەكۆی هاوبە�شی ئەو نەتەوانە. 4ـ لەهەر سنوورێكی ئیداریدا چەند نەتەوە
هەبن زمانەكانیان فەرمین. 5ـ هەر پێكهاتەیەكی نەتەوەیی كە بوونی هەیە لە ناو سنووری چەند دەوڵەتێكدا دەتوانێت لەسەر ئاستی پێكهاتەكەی خۆی دامەزراوەی نەتەوەیی خۆی دروست بكات و دەبێت ئەو دەوڵەتانە نەبنە ڕێگر لەو بوارەدا .بۆ نمونە كوردی ئێراق دەتوانێت لەگەڵ كوردی ناو سنووری دەوڵەتەكانی تر دامەزراوەی نەتەوەیی خۆی دروست بكات، بە هەمان شێوە عەرەب ،توركمان ،ئاسووری و نەتەوەكانی تریش خاوەن هەمان مافن .ئەو دامەزراوەش لەسەر ئاستی جیهان وەكو ئیرادەو ناسنامەی ئەو نەتەوە دانی پێدا دەنرێت. 6ـ لەسەر ئاستی جیهان شانبەشانی دامەزراوەی نەتەوە یەكگرتووەكان و فیدراسیۆنە جیهانیەكان كە لە ئێستادا نوێنەری دەوڵەتانی تێدایە، دامەزراوەیەكی تر دروست دەكرێت كە نوێنەری نەتەوەكانی تێدایە .ئەو نوێنەرانەش لەالیەنی دامەزراوە نەتەوەییەكانی نەتەوە جیاوازەكانەوە دیاری دەكرێن .بۆ نمونە كورد كە دامەزراوەی نەتەوەیی خۆی دروستكرد ،ئەو دامەزراوەیە نوێنەری خۆ دیاری دەكات بۆ بەشداری كردن لە سەكۆی نەتەوەكانی جیهاندا. 7ـ ئەو شێوە ڕێكخستنەی بۆ نەتەوەكان باسمان كرد بە بنەما وەردەگیرێت بۆ پێكهاتەی ئایین و ئایینزاكانیش .واتە هەر ئایین و ئایینزایەك لە بچوكترین یەكەی ئیدارییەوە هەتا ئاستی ئێراق و جیهان دەتوانێت خۆی ڕێك بخات و خاوەنی ئیرادەو ناسنامەی خۆی بێت. 8ـ ژنان و الوان وەكو دوو پێكهاتەی پێشەنگی كۆمەڵگه لە سنووری هەر یەكەیەكی ئیداریدا بە شێوەیەكی تایبەت خۆیان ڕێكدەخەن و لەبەڕێوەبردن وچارەسەركردنی كێشەكانی www.komelge.com
55
NO:28 - May 2018
خۆیاندا سەربەخۆن .نوێنەری خۆشیان بۆ هەموو ئەنجومەن و دەستەكانی بەڕێوەبەرێتی لەهەر یەكەیەكی ئیداریدا دیاری دەكەن .لەسەر ئاستی جیهانیش كۆنفیدراسیۆنی دیموكراتیی ژنان و الوان دادەمەزرێنن.
بێگومان ئەم سیستەمە بەباشی كاری لەسەر بكرێت و جێبەجێ بكرێت ئەوا دەتوانین سەرجەم ئەو كێشانە چارەسەر بكەین كە ئەمڕۆ كۆمەڵگه‌ی كوردستان و ناوچەكەو جیهان بەدەستیەوە دەناڵێنن، هاوكات نمونەیەكی جوان نیشانی ئێراق و گەالنی
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هەبن .بۆ نمونە لە باشووری كوردستاندا جوتیار، كرێكار ،مامۆستا ،خوێندكار ،فەرمانبەر، تەندروستكار و ئەندازیار و خاوەن پیشەكانی تر ڕاستەوخۆ خۆیان بەپێی ڕێكاری ئەو یاسایەی دادەڕێژرێت نوێنەری خۆیان هەڵدەبژێرن بۆ ئەنجومەن .هەروەها خۆیان لە دەستەی بەڕێوەبەرێتیدا نوێنەری خۆیان دیاری دەكەن، نەك پارتێك نوێنەریان بۆ دیاری بكات ،واتە دەبێت وەزیری تەندروستی ،پەروەردە ،كاروباری كۆمەاڵیەتی و ئەوانی تریش لەالیەنی توێژەكانی خۆیانەوە دیاری بكرێن. بێگومان ئەم سیستەمە بەبا�شی كاری لەسەر بكرێت و جێبەجێ بكرێت ئەوا دەتوانین سەرجەم ئەو كێشانە چارەسەر بكەین كە ئەمڕۆ كۆمەڵگه‌ی كوردستان و ناوچەكەو جیهان بەدەستیەوە دەناڵێنن ،هاوكات نمونەیەكی جوان نیشانی ئێراق و گەالنی ناوچەكە دەدەین .بەمشێوەیەش دەتوانین ڕێنسانسێكی نوێ لە كوردستان و ناوچەكەوە دەست پێ بكەین و بۆ گەالنی جیهانیش دەبینە مۆدێلی چارەسەری. كۆتایی
تێبینی: ناوچەكە دەدەین. ئه‌م بابه‌ت ه « بۆچی سیسته‌می خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری دیموكراتیی» كه‌ب ه چه‌ند 9ـ لە ئەنجومەنی یەكە ئیداریەكانیشدا به‌شێك ل ه ژماره‌كانی()28-27-25-23-22 نوێنەری پێكهاتەكان و توێژەكان ڕاستەوخۆ باڵومانكرده‌وه و دواتر له‌به‌ر گرنگی دەتوانن بەشداری ئەنجومەن بكەن ،نەك لە بابه‌ته‌ك ه وه‌ك نامیلكه‌یه‌ك چاپمانكرد. ڕێگەی پارتەكانەوە .وەكو ئەوەی كە لە سیستەمی دەوڵەتدا هەیە ،هەروەها دەبێت نوێنەری ئەو پێكهاتانە لە دەستەی بەڕێوەبەرێتیشدا(حكومەت) 56
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
وتـــار
یه‌کسانیی و جیاوازیی
یه‌کسانیی ناوه‌ندییه له الیه‌كی دیكه‌و ه له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌دا که له‌بریتیی ئه‌وه سه‌رنج ده‌خه‌نه سه‌ر جیاوازیی .ئێمه پێمان باشه ئه‌و دوو جۆره ڕه‌وته ڕێبوارڕەشید به بیریارانی یه‌کسانیخوازی equality theoristsو بیریارانی جیاوازیخوازی difference theoristsناو بنێین. خاڵی ڕامان بۆ بیریاره یه‌کسانیخوازه‌کان له بناخه‌دا لیبراڵه .ئه‌مان ده‌ڵێن كه کۆمه‌ڵگایه‌کی ئازادکراو له نایه‌کسانیی جنس ده‌بێت فێمێنستگەلی جودا کۆکن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی پێداویستیانه بێ هیچ ئه‌مالوالیه‌ك جنسبێالیه‌ن که هه‌ردوو پنتی مارکسیستی و لیبراڵی ،که چین بێت .له کۆمه‌ڵگایه‌کی یه‌کساندا نابێت جنس هیچ له ڕامانی یه‌که‌میاندا و تاکه‌که‌س له ڕامانی واتایه‌ک بدات. دووهه‌میاندا ناوه‌نده ،گرفتدار و ناڕۆشنن .به‌و ئایینده‌یه‌کی ڕه‌وا ئایینده‌یه‌که که بێ جێنده‌ر شێوه‌یه فێمێنیستان به شێوه‌ی جودا هه‌وڵیان داوه دیتنێک سه‌باره‌ت ب ه یه‌کسانی بهێنن ه به‌رهه‌م بێت .له ستروکتوریی کۆمه‌اڵیه‌تی و پیاده‌کردنه‌کانی که نه پیاو وه‌ک پێوه‌ر ده‌بینێت و نه پێوه‌ندی ئه‌و ئایینده ڕه‌وایه‌دا جن�سی که‌سێک ،هه‌ر هێنده‌ی ده‌سته‌اڵت له نێوان جنسه‌کاندا ده‌شارێته‌وه .ڕه‌نگی چاو و درێژیی په‌نجه‌ی پێی ،بایه‌خی ده‌بێت. هێڵی جوداکردنه‌وه له گۆتوبێژه‌که‌دا له الیه‌كه‌وه ()1989:171 Okin له نێوان ئه‌وانه‌دا تێپه‌ڕ ده‌بێت که ده‌ڵێن چه‌مکی www.komelge.com
57
NO:28 - May 2018
ئه‌و ڕاستییه‌ی ک ه بێالیه‌نیی جنس به‌زۆریی بوو ه به ماسکی پیاوبوون ،وا ناگه‌یه‌نێت ک ه چه‌مکێکی تاکه‌که�سی گشتیی ،که له‌ڕاستییدا بتوانێت پیاوان و ئافره‌تانییش بگرێته‌خۆ ،مه‌حاڵێکی تیئۆریی بێت .به‌پێچه‌وانه‌وه ،زانستی تیئۆری
له‌مالوه خاڵی ڕامان بۆ بیریارانی جیاوازیخوازی ه هه‌ر خودی هک ئه‌وه‌ی بیر ه یه‌کسانییه‌که گرفتی تێدایه و ناڕۆشنه ده‌بێت چه‌مکگه‌لێک پێش بخات که متمانه‌داران ه جنسبێالیه‌ن بن و پڕ نه‌بن له واتا و بارگه‌ی جێنده‌ریی .له‌م ڕووانگه‌یه‌وه ئه‌و السه‌نگییه ئه‌ندرۆسێنتریستیه‌ی (پیاوه‌تیگه‌ریه‌ی) که بۆ نموونه ل ه تیئۆری ڕه‌وای ڕاوڵسدا هه‌یه به‌ئاشکرا گیروگرفتدار ده‌بێت .به‌اڵم ئه‌م ئه‌ندرۆسێنتریسمه نابێت ببێته هۆی په‌سه‌ندنه‌کردنی بیری چه‌مکێکی تاکه‌که‌سیی جنسبێالیه‌نی گشتیی یان په‌سه‌ندنه‌کردنی جۆرێک له تیئۆری ڕه‌وا ،وه‌ک ئه‌وی ڕاوڵس ( .)1991 Okinڕه‌خنه له هه‌بوون و له بره‌وی نۆرمی پیاو نابێت ببێته هۆی ئه‌وه‌ی که چه‌مکی تاکه‌که‌سیی گشتیی توڕ بدرێت. له‌م بۆچوونانه‌دا یه‌کسانیی به‌و واتایه دێت که جیاوازیی وه‌ک جنس ،چیین یان ته‌مه‌ن له نێوان مرۆڤه‌کاندا نابێت بایه‌خیان هه‌بێت. 58
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بیریارانی یه‌کسانیخواز جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و ه ده‌که‌ن که تواندراوه چه‌مکی تاکه‌کسیی گشتیی سه‌رکه‌وتووانه له‌الیه‌ن گرووپی جودای بنده‌سته‌وه بۆ وه‌ده‌ستهێنانی داوای ددانپیادانانی سیا�سی به‌کاربهێنرێت .ئافره‌تان سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ك ه جن�سی ئافره‌تیان هه‌یه داوای ده‌ستڕۆیی ده‌که‌ن ـ چونکه مرۆڤن .ئه‌وان له‌و ڕێگایه‌وه توانیویانه ئه‌و کاره بکه‌ن که بێن و پێدابگرن که جیاوازیی جنسیی ،به‌ته‌واوی هه‌روه‌ک جۆره‌کانی تری جیاوازیی ،ده‌کرێت توڕ بدرێت. له‌مالوه خاڵی ڕامان بۆ بیریارانی جیاوازیخوازی ئه‌وه‌یه که هه‌ر خودی بیره یه‌کسانییه‌که گرفتی تێدای ه و ناڕۆشنه ،چونک ه له‌سه‌ر بناخه‌ی بیرێکی پێشینه سه‌باره‌ت به یه‌کسانیی ،له‌سه‌ر چه‌مکێکی تاکه‌که‌سگری ئه‌بستراکت ،دامه‌زراوه .ئاریس ماریۆن یۆنگ ( )١٩٩٠ده‌ڵێت هه‌ر هه‌وڵێک که مرۆڤی کۆنکرێت بخاته ناو چه‌مکێکی تاکه‌که‌سیی گشتییه‌وه مه‌حکومه به دۆڕان .خڕکردنه‌وه و به‌شداریی له‌سه‌ر بناخه‌ی گشتێتی ـ واته دامه‌زراندنی شێوه‌یه‌ک له بچووکترین کۆلکه‌ی هاوبه�شی مرۆڤایه‌تی ـ بێ مه‌جاز له ئایینده‌دا ده‌بێت به مایه‌ی ده‌رهاویشتنی ئه‌وی تایبه‌ت و که‌سییه له شیكردنه‌وه‌كاندا .گرفته‌كه ئه‌وه‌یه كه ئه‌و چه‌مکه تاکه‌که‌سییه گشتییه حیساب بۆ ئه‌و جیاوازیه له‌شیی و کۆنکرێتییانه که له جنس ،ڕه‌گه‌ز و ته‌مه‌ندا هه‌ن ،ناكات .گرووپه بنده‌سته‌کان ،وه‌کو ئافره‌تان ،که‌مینه‌ی ئه‌تنیکی و ئایینزایی ،هه‌م هه‌لی به‌ره‌وپێشبردنی داوای سیاسیی خۆیان له ده‌ست ده‌رده‌هێنرێت و هه‌م هه‌لی داوای ددانپیادانانی سیاسییش ک ه به هۆی جودایی خۆیانه‌وه داوای بکه‌ن٣ . ل ه ڕووانگه‌ی دیده جیاوازیخوازیه‌که‌وه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
هه‌موو ئاماژه‌پێکردنه‌کان به مرۆڤایه‌تیه‌کی یه‌ک دانه جن�سی (هاوجن�سی) گه‌ردوونیی ئه‌و واتایه‌ی تێدا په‌نهانه ک ه ته‌نیا یه‌ک دانه جن�سی تایبه‌تی له ڕستییدا نۆرمه (پێوه‌ره) (.)1992 Cavarero ئافره‌تان و پیاوان نابێت بکردرێن به تاکه‌کس یان به هاوواڵتی جنسبێالیه‌ن .ئه‌سڵه‌ن هیچ تاکه‌که‌سێکی بێجنس بوونی نییه؛ له ڕاسته‌قینه‌دا ئه‌وی هه‌یه ته‌نیا ئافره‌تان و پیاوانن .هه‌ر هه‌وڵێک که بدرێت بۆ هێنانه‌ئارای چه‌مکی جنسبێالیه‌نیی له‌و ده‌رئه‌نجامگیریه (پرێمیسه) چه‌وته‌وه پێ هه‌ڵده‌گرێت که ده‌کرێت پۆلی جنس له پۆلی مرۆڤ جیا بکرێته‌وه .یه‌کسانیی له‌نێوان ئافره‌تان و پیاواندا به‌و مانایه نایه‌ت ک ه ئافره‌تان بترنجێنرێنه ناو چه‌مکێکی تاکه‌که�سی گوایه جنسبێالیه‌نه‌وه. یه‌کسانێتی ده‌بێت ڕه‌چاوی ئه‌و ڕاسته‌قینه‌یه بکات که مرۆڤایه‌تی له دوو جنس ،پیاو و ئافره‌ت ،پێک هاتووه.
پێداگرتن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که پۆلی جنس ه به‌و ڕاسته‌قینه‌یه‌ک واتایه نایه‌ت که ئافره‌ت بوونه‌وه‌رێکی تایبه‌تییه و ده‌بێت ناوه‌ڕۆک و پێناسه‌یه‌کی تایبه‌تی بدرێتێ.
جێی نکۆڵی نییه که مرۆڤگه‌ل له دوو جنس پێک دێن .ئه‌گه‌ر ئێمه به‌ده‌ربه‌ست ڕاستییه‌وه دێین ،ئه‌وا ڕاستیی ده‌بێت حیسابێک بۆ ئه‌و فاكته بکات و واتایه‌کی پێ ببه‌خشێت ک ه ئه‌وه پیاوان و ئافره‌تانن که له ڕستییدا هه‌ن ،نه‌ک مرۆڤی تاکه‌ک�سی یه‌کجنس یان بێجنس .ده‌بێت ددان به‌م ڕاستییه‌دا وه‌ک شتێک که پێوه‌سته به هه‌بوونی مرۆڤه‌و ه بنرێت :،تا هه‌تایه ،له ئێستا دا و هه‌ر ئان و ساتێک که مرۆڤێک دێته ئه‌م جیهانه‌وه. ()Cavarero1992:38 پێداگرتن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که پۆلی جنس ڕاسته‌قینه‌یه‌که به‌و واتایه نایه‌ت که ئافره‌ت بوونه‌وه‌رێکی تایبه‌تییه و ده‌بێت ناوه‌ڕۆک و پێناسه‌یه‌کی تایبه‌تی بدرێتێ .خۆ بیریارانی جیاوازیخوازی به تێرمی خه‌سڵه‌تجودایی ئافره‌تیی نادوێن .له جیاتی ئه‌وه دێن و باسه‌كان ڕۆشن ده‌كه‌نه‌وه که چۆن جیاوازیی جنسیی پێوه‌ندیه ده‌سته‌اڵتیه‌کان بنیات ده‌نێت و که ماف به ئافره‌تان بدرێت ل ه جیاوازیی خۆیانه‌وه سیاسیانه ڕه‌فتار بکه‌ن .یه‌کسانیی ڕه‌سه‌ن ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌وه بنیات بنرێت که ددان به جیاوازیی نێوان خه‌ڵكاندا بنرێت ،نه‌ک له‌سه‌ر سه‌رکوتکردن یان پشتگوێخستنیان. بیریارانی جیاوازیخوازی ده‌ڵێن ئه‌و بیره‌ی که پێی وایه جیاوازیی نابێت هیچ واتایه‌کی سیا�سی هه‌بێت له ڕاستیدا ئه‌و بایه‌خه ده‌شارێته‌و ه که هه‌یه‌تی. گرووپگه‌لی بنده‌ست ده‌بێت بتوانن داواخوازی مافگه‌لی سیا�سی و نفوز (ده‌ستڕۆیی) بن له ده‌رخاڵی دۆخی تایبه‌تی خۆیانه‌وه .به پێچه‌وانه‌وه، تیئۆریسانه یه‌کسانیخوازه‌کان وه‌اڵم ده‌ده‌نه‌وه و ده‌ڵێن ئێمه ده‌بێت به‌سه‌رجیاوازیه‌کاندا زاڵ بین. www.komelge.com
59
NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
فێمێنیزم ده‌بێت نه بیری یه‌کسانیەتی وه‌البنێت و سپیپێستێکی هه‌ژار بێت و له فه‌ره‌نسا له سه‌ده‌ی نه بیرگه‌لی له‌مه‌ڕ مرۆڤایه‌تیه‌کی هاوبه‌ش که هێزی هه‌ڤده‌همه‌دا ژیابێت؟ ()1988:13 Spelman بزوێنه‌ری سیاسیی به بیری یه‌کسانێتی ده‌دات.
ئافره‌تان «وه‌ک ئافره‌تان» خاڵی هاوبه�شی هه‌ردوو بیریارانی جیاوازیخوازیی و بیریارانی یه‌کسانیخوازییش ئه‌وه‌یه که ئافره‌تان وه‌ک ئافره‌ت بنده‌ستن، ئه‌گه‌رچی هه‌ردووکیان خاوه‌ن بیروڕای جودان سه‌باره‌ت به‌وه‌ی که چی پێویسته بۆ دیاری کردن و گۆڕینی ئه‌و دۆخه ژێرده‌ستییه .هاوکات فێمێنیستی دیکه هه‌ن که پرسیار له‌و فێمێنیزمه ده‌که‌ن که له چه‌مکی ئافره‌تبوونه‌وه پێ هه‌ڵده‌گرێت و که پێی وای ه ئافره‌تان وه‌ک ئافره‌تان چه‌وساوه‌ن .ڕه‌خنه‌گران ده‌ڵێن كه به‌کارهێنانی چه‌مکی ئافره‌ت /ئافره‌تان هه‌روا به درشتی و بێ ده‌ستنیشانکردن و ئه‌وجا قسه‌كردنیش له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که ئافره‌تان «وه‌ک ئافره‌ت» بنده‌ستن ،گرفته‌كه‌ی له‌وێدایه ك ه ئه‌و جۆره چه‌مکانه خۆیان له خۆیاندا ئه‌بستراکتن .ئه‌و چه‌مکه ئه‌بستراكتانه نه هه‌ر واقیعه جوداکانی ئافره‌تان ڕوون ناکه‌نه‌وه ،به‌ڵکو به‌پێچه‌وانه‌وه، ده‌شیشێوێنن. بیرکردنه‌وه له ئافره‌ت «وه‌ک ئافره‌ت» چییه؟ ئایا له ڕاستیدا ئێمه ده‌توانین بیر له «ئافره‌تێتی» ئافره‌تان بکه‌ینه‌وه ده‌ر له‌و دۆخه کۆنکرێته‌ی که ئه‌و له ڕاستیدا ئافره‌تێکی تایبه‌ته ،جا ئافره‌تێکی ڕه‌شپێستی چینی مامناوه‌ندی بێت و له ئه‌مه‌ریکای باکووری بژی له سه‌ده‌ی بیستهه‌مدا یاخود ئافره‌ته 60
www.komelge.com
کاتێک مرۆڤ پێ دابگرێت که ئافره‌ت وه‌ک ئافره‌ت ه ئه‌وا ئه‌و چه‌وساوه‌ی ه پشتگوێ جیاوازیان ده‌خردرێن.
به پله‌ی یه‌که‌م فێمێنیستانی ڕه‌شپێست، لێسبیان (ژنانی هاوجنسباز) و فێمێنیستانی جیهانی سێهه‌من که ئه‌م جۆره ڕه‌خنه‌یه له فێمێنیستگه‌لی خۆرئاوایی هێترۆسێکسیوال ده‌گرن .کاتێک که ئافره‌تانی هێترۆسێکسوالی سپیپێست له‌و خاڵه‌وه پێ هه‌ڵ ده‌گرن که ئافره‌تان بنده‌ستن، ئه‌وا له ڕاستییدا دۆخی خۆیان ده‌که‌ن به نۆرم. ئاودره لۆرد ( Audre Lorde )١٩٩٤ئاماژه به‌وه ده‌کات که ئافره‌تانی سپیپێست و ڕه‌شپێست، له‌و چوارچێوه‌یه‌دا که ژیانکردن له کۆمه‌ڵگایه‌کی سێکسیست و ڕه‌گه‌زپه‌رستدا چ مانایه‌کی هه‌یه، ب ه ته‌واوی خاوه‌ن ئه‌زموونی جودان .کاتێک مرۆڤ پێ دابگرێت ک ه ئافره‌ت وه‌ک ئافره‌ت چه‌وساوه‌یه ئه‌وا ئه‌و جیاوازیانه پشتگوێ ده‌خردرێن .ئافره‌تێکی ڕه‌شپێست شێوه‌یه‌کی پۆلی ئافره‌تی سپیپێست نییه« :ئافره‌تی ڕه‌شپێست ئافره‌تێکی سپیپێستی ڕه‌نگکراو نییه« (Omolade,
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
.)1988:13 cit i Spelman کاتێک که زه‌وتکردنی سێک�سی ئافره‌ت خه‌سڵه‌تی نواندنی ده‌سته‌اڵتی پیاوینه‌ی له‌سه‌ر ئافره‌ت پێده‌درێت ،ئه‌وه فه‌رامۆش ده‌کردرێت که ده‌ستدرێژییه‌که هه‌روه‌ها ده‌توانێت مانای ڕه‌گه‌زپه‌رستییش بگه‌یه‌نێت .بۆ ئه‌وه‌ی له دۆخی ئافره‌ت له ناو گرووپی جودای ئه‌تنیکییدا تێ بگه‌ین تیئۆری فێمێنیستی ده‌بێت له خاڵی ڕامانی ئه‌زموونی تایبه‌تمه‌ندیانه‌ی خودی ئه‌و ئافره‌تانه‌وه ده‌ربچێت و سه‌رنج بدات که چۆن ستروکتوری ڕه‌گه‌زپه‌رستانه و ئافره‌تچه‌وسێنه‌ره‌و ه پێکه‌وه به‌ندن (.)1993 Hill Collins
هیچ ناسنامه‌‌یه‌کی ه پشت هل هك جێنده‌ری نیی ه جێنده‌ریه‌کانه‌وه ده‌ربڕین بێت؛ ئه‌و ناسنامه‌‌یه ه خودی ئه‌و هه‌ر خۆی ل «ده‌ربڕینانه« سازبوو ه که ه گوایه پێ داده‌گیرێت ک
و پیاواندا شێوه‌یه‌کی ده‌سته‌اڵت سه‌پێنیه .پرۆژه‌ی پۆستمۆدێرنیی سه‌باره‌ت به هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه، خستنه‌ژێرپرسیاری و لێککردنه‌وه شێوه‌سازیه‌کانی ناسنامهی ئێستایین بۆ ئه‌وه‌ی له‌وێنده‌رێوه هه‌لومه‌رج و توانا بۆ دروستبوونی ناسنامهی نوێتر و ئازادكارانه‌تر سازببن. ناسنامهی ئێمه – ئه‌گه‌ر پیاو بین یان ئافره‌ت، ڕه‌شپێست بین یان سپیپێست ،پاسکیلسوار بین یان ئوتومبێلسوار ـ هه‌رگیز پێشوه‌خت نه‌که‌وتووه‌ته چنگمان .ناسنامه و گرینگیی ناسنامه هه‌ردووکیان به به‌رده‌وامیی له گۆڕاندان. فێمێنیسته پۆستمۆدێرنیسته‌کان ده‌ڵێن که ناسنامهی مرۆڤ هه‌ر به سرووشت ناگوتاریه ( ،)discoursiveواته زمانیانه و کۆمه‌اڵیه‌تیانه بڕیاری بۆ دراوه و ئه‌و چاره‌نووسه‌ی پێدراوه كه ئێستا هه‌یه‌تی .گرفتی ستروکتوره گوتاریه‌کان ئه‌وه‌یه كه ئافره‌تان وه‌ک ئافره‌ت پێناسه ده‌که‌ن. هیچ ناسنامه‌‌یه‌کی ئافره‌تیی «دروست» و «ڕاست» نییه ک ه ل ه «پشت» یان له «ژێر» ئه‌وه‌وه بێت که نیزامی ده‌سته‌اڵت دروستی کردووه .ده‌ربڕینی زمانیی و کۆمه‌اڵیه‌تی ئافره‌تیانه ئافره‌ت ده‌که‌ن به‌خودی ئافره‌ت .ناسنامه شتێک نییه که زمانیانه و کۆمه‌اڵیه‌تیانه ده‌ر ببڕدرێت .ناسنامه له خودی ده‌ربڕینه‌کانی خۆی پێک دێت ،نه هیچی تره و نه هیچی زیاتر.
هیچ ناسنامه‌‌یه‌کی جێنده‌ری نییه كه له پشت سه‌ره‌نجامی ئه‌ون ده‌ربڕینه جێنده‌ریه‌کانه‌وه بێت؛ ئه‌و ناسنامه‌‌یه هه‌ر خۆی له خودی ئه‌و «ده‌ربڕینانه« سازبووه فێمێنیسته پۆستمۆدێرنیه‌کانیش ڕه‌خنه‌ی له‌و ک ه پێ داده‌گیرێت که گوایه سه‌ره‌نجامی ئه‌ون. شێوه‌یه ده‌گرن .ئه‌مانیش مه‌به‌ستیان ئه‌وه‌یه كه ()1990:25 Butler هه‌ر خودی دابه‌شکردنی مرۆڤ به‌سه‌ر ئافره‌تان www.komelge.com
61
NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
به پێی ئه‌م ڕووانگه‌یه ،كه ڕێگا بدرێت خه‌باتێکه بۆ دژایه‌تی هه‌موو ئه‌و فره‌شێوانه‌ی ک ه ئافره‌تان ئاوا وه‌ک ئافره‌تان پێناس ه بکرێن ،تیایاندا پۆلی «ئافره‌ت» له ژێرده‌سته‌ییدا جێی پێ ته‌نیا گوێڕایه‌ڵییه به چه‌وساندنه‌وه‌که‌یان .له‌م دراوه)1992:382 Mouffe( . چوارچێوه‌یه‌دا جودیت به‌تله‌ر ()1991:148 که‌واته قسه‌کردن له‌سه‌ر ئافره‌ت وه‌ک Judith Butlerله‌سه‌ر ناکۆکیه‌کی فێمێنیزمیی ده‌ئاخفێت كه پێی وایه هه‌یه .ئه‌م ده‌ڵێت ڕامان گرووپێکی بنده‌ست به مانای بره‌ودان به ل ه خاڵی به گرووپدانانی ئافره‌ته‌وه به‌ستنه‌وه ناسنامه‌‌یه‌ک دێت که خۆی ل ه خۆیدا چه‌وسێنه‌ره. و ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی خودی ئافره‌تان ه که بێله‌وه‌ش به‌و شێوه‌یه ڕووانگه‌یه‌کی ئێسێنسیالیش ده‌ویسترێت ئازاد بکرێن .تیئۆری فێمێنیستیی ،له‌سه‌ر ئافره‌تان پیاده ده‌کردرێت ،به‌و واته‌یه‌ی پۆستمۆدێرنه فێمێنیسته‌کان پێداده‌گرن ،ده‌بێت که ئافره‌تان بوونێکی تایبه‌تیان هه‌بێت .ئه‌گه‌ر له‌بریتی ئه‌وه بێت و ئه‌و ستروکتورانه بخاته ئێمه له‌سه‌ر ئافره‌تان وه‌ک گرووپ بئاخفێین ژیرپرسیار و ڕه‌خنه‌وه که ئافره‌ت ده‌که‌ن به وا پێ هه‌ڵده‌گرین که سرووشتێک ،ڕه‌ووشتێک ئافره‌ت و به‌و ه که‌متر ڕازی نه‌بێت که خودی پۆلێنه یان جۆرجوداییه‌کی تایبه‌تیی ئافره‌تیانه هه‌بێت. پۆستمۆدێرنه فێمێنیسته‌کان مه‌به‌ستیانه که جنسیه‌ک ه وه‌ک ئه‌وی هه‌یه هه‌ڵبووه‌شێنێته‌وه. به بینینی ئافره‌ت «وه‌ک ئافره‌ت» ته‌نیا بره‌و به بیری نموونه‌ی نه‌ریتییانه (ستیریۆتایپ) ده‌دات سه‌باره‌ت به‌وه‌ی که ئافره‌تان ده‌بێت چۆن بن ،و قسه‌کردن له‌سه‌ر ئافره‌ت به‌و شێوه‌یه سترووکتوری ده‌سته‌اڵتی هه‌نووکه‌یی وه‌ک گرووپێکی بنده‌ست به‌هێز ده‌کات. به‌اڵم ئایا فێمێنیزم ،که ئامانجی تێگه‌یشتن و به مانای بره‌ودان به گۆڕینی هه‌لومه‌رجه‌کانی ئافره‌تانه ،ده‌توانێت بێ ناسنامه‌‌یه‌ک دێت ک ه خۆی چه‌مکێک ک ه وه‌ک گرووپ ئاماژه به ئافره‌تان بکات خۆی به‌ڕێوه ببات؟ ئایا ئه‌و جۆره بۆچوونه ه خۆیدا چه‌وسێنه‌ره ل ک ه ئافره‌تان وه‌ک ئافره‌تان به چه‌وساو ه داده‌نێت، پێداویستیانه به‌و واتایه دێت که به تێرمگه‌لێک ده‌لیل بهێنێته‌وه که ئافره‌تان بوونێکی تایبه‌تیان هه‌یه؟ کاترین ماککینۆن Cathrine MacKinnon فێمێنیزم [ ]...خه‌باتی به‌رابه‌رییه بۆ ئافره‌تان .به نه‌خێر وه‌اڵمی ئه‌م جۆره پرسیارانه دەده‌داته‌وه به‌اڵم نابێت ئه‌مه به خه‌باتێک بۆ ناسینی به‌رابه‌ریی و مه‌به‌ستێتی که تێگه‌یشتن له ئافره‌تان وه‌ک گرووپێکی ئیمپیریکی (ئه‌زموونیی) لێی تێبگه‌یرێت ئافره‌تان هیچ پێوه‌ندیه‌کی به بوون یان سرووشتی وه‌کو ئه‌وه‌ی هاوکرۆک و هاوپێناسه بێت ،ئافره‌تانه‌وه نییه .ئه‌و تێگه‌یشتنه کورت و هاسان واته ئافره‌تان ،به‌ڵکو به پێچ هو‌انه‌وه ،فێمێنیزم بۆ وه‌سفکردنی ڕاسته‌قینه‌ی ئافره‌تانه و به‌س. 62
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
ئێمه چۆن ده‌توانین وا ه سێکسیزم ه دژ ب شێلگیران ه به‌رژه‌وه‌ندی ئافره‌تاندا ل بدوێین ئه‌گه‌ر پۆلێنه‌که وه‌همێک (دڕدۆنگیه‌ک) بێت؟ ئه‌و ڕاسته‌قینه‌یه‌ی که ئافره‌تان تیایدا ب ه ڕاستیی ده‌چه‌وسێنرێنه‌وه و زه‌بریان ده‌خرێته سه‌ر و ده‌ستدرێژییان ده‌کردرێت ه سه‌ر وه‌ک ئافره‌ت، نه‌ک به پله‌ی یه‌ک وه‌کو ڕه‌شپێست ،سپیپێست، هه‌ژار یان زه‌نگین. کاتێک که ئافره‌تانی ئه‌فه‌ریکی ـ ئه‌مه‌ریکی دوو جار زیاتر له ئافره‌تانی سپیپێست زه‌وت دەکرێن (دەستدرێژییان دەکردرێتە سەر) ،ئایا ئه‌وان وه‌ک ئافره‌ت زه‌وتکردنی سێکسییان پێ نه‌کردراوه؟ ئه‌مه نه به‌و مانایه دێت که ڕه‌گه‌زی ئه‌وان بێبایه‌خه (ئیریلیڤانته) و ن ه به‌و مانایه‌ش دێت که زیانه‌کانی ئه‌وان ده‌کرێت له ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی (کۆنتێکستێکی) ڕه‌گه‌زییدا ببینرێت .ب ه پێچه‌وانه‌وه ،ئه‌وه به‌و مانایه دێت که «سێکس» له ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌زموونگه‌له‌کانی هه‌موو ئافره‌تان پێکهاتووه ،به هی ئه‌وانیشه‌وه. ()1991:20 MacKinnon
که قسه له‌سه‌ر ئافره‌ت وه‌ک ئافره‌ت بکرێت هه‌روه‌ها ده‌توانێت ئه‌وه له‌گه‌ڵ خۆیدا بهێنێت که پێوه‌ندی ده‌سته‌اڵت له نێوان پیاوان و ئافره‌تاندا له ژێر سه‌رنجدا نامێنێت .ئه‌وه بێگومان نه‌شیاوه ک ه قسه له‌سه‌ر بنده‌ستیەتی ئافره‌تان بکرێت بێ هه‌بوونی تێگه‌یشتنێک له‌مه‌ڕ ئافره‌تان وه‌ک گرووپ .خودی چه‌مکی ئافره‌تان مه‌رجێکه بۆ ڕه‌فتاری سیاسه‌تێکی ئافره‌تیانه. ئێمه چۆن ده‌توانین وا شێلگیرانه دژ ب ه سێکسیزم له به‌رژه‌وه‌ندی ئافره‌تاندا بدوێین ئه‌گه‌ر پۆلێنه‌که وه‌همێک (دڕدۆنگیه‌ک) بێت؟ ئایا بێ په‌نابردن بۆ چه‌مکی «ئافره‌ت» ،ئێمه چۆن ده‌توانین داوای منداڵ له‌باربردنی یاسایی، چاودێریی منداآلن ب ه دروستیی ،یان مووچه له‌سه‌ر بناخه‌ی گرینگیی به‌راووردکراو بکه‌ین؟ ()1988:420 Alcoff ڕه‌خنه‌ی دژ به ڕووانگه پۆستمۆدێرنیک ه هه‌روه‌ها ئه‌وه‌یه که جنس هه‌میش ه هه‌ر ده‌بێت و ڕه‌نگیشه هه‌میشه‌ش هه‌ر مانایه‌ک بدات ،ئه‌گه‌رچی ئه‌م مانادانه ده‌شگۆڕێت ( .)Gatens1992ئێمه یان ئافره‌تین یان پیاو .ئێمه نه ده‌توانین جنس له‌به‌ر خۆمان دابکه‌نین و نه ده‌توانین له‌بیر خۆمانی ببه‌ینه‌وه ،با چه‌ندیش به ئاره‌زووه‌وه خوازیاری بین.
به‌رئه‌نجامێکی به‌ده‌ستهاتوو له‌و تواناکارییه‌ی www.komelge.com
63
NO:28 - May 2018
تێبینی ١ڕاوڵس Rawlsپێ داده‌گرێت ک ه مرۆڤه‌کان له دۆخی سه‌ره‌تاییدا ده‌توانن له‌سه‌ر دوو پرنسیپی ڕه‌واییه‌تی بنچینه‌یی یه‌ک بگرن. یه‌که‌میان پرنسیپی گه‌وره‌ترین ئازادی شیاو و بۆ هه‌مووالیه‌ک یه‌کسانه .دووهه‌م پرنسیپیان دوو لکی تێدایه :که نایه‌کسانیی کۆمه‌اڵیه‌تیی و ئابووریی ده‌بێت وا دابه‌ش بکرێت که (ئا) به قازانجی ئه‌و مرۆڤانه بێته‌وه که خراپترین دۆخیان هه‌یه و (بێ) که قازانجی کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووریی ببه‌سترێنه‌وه به هاومه‌رجیی و هه‌لی یه‌کسانه‌وه بۆ هه‌موو الیه‌ک .یه‌که‌م پرینسیپیان له‌سه‌ر دووهه‌میان ده‌وه‌ستێت .به‌و شێوه‌یه نابێت هیچ الیه‌نێکی ئازادیی تاکه‌که‌س وه‌الوه‌بنرێت بۆ ئه‌وه‌ی بۆ نموون ه گه‌شه‌ی ئابووریی وه‌ده‌ست بهێنرێت .ڕاوڵس پێی وای ه کۆمه‌ڵگایه‌ک که ئه‌و پرنسیپی ڕه‌واییانه تیایدا دابه‌شکردنی ماف و که‌ڵکه جۆراوجۆره‌کان و به‌ڕێوه ده‌بات ،ده‌بێت وه‌ک کۆمه‌ڵگایه‌کی ڕه‌وا ببینرێت ،له‌سه‌ر ئه‌و بناخه‌یه‌ش به کۆمه‌ڵگایه‌کی باش)1971 Rawls( . ٢گفتوگۆی سه‌باره‌ت به پێوه‌ندی نێوان سه‌رمایه‌داریی و بنده‌ستیەتیی ئافره‌ت ،ئه‌گه‌ر ئه‌وان یه‌ک سیسته‌م یان دووان بن که پێکه‌وه ده‌به‌سترێنه‌وه ،له‌و ده‌مه‌دا که‌وته ڕه‌وت که هایدی هارتمان )١٩٨١( Heidi Hartmanئه‌وه‌ی خست ه به‌رده‌ست که ناوده‌برا ب ه «تیئۆری دوو سیسته‌میی» .هارتمان له‌وێدا پێ داده‌گرێت 64
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
که نیزامی ده‌سته‌اڵتی جنسیی (پاتریارکات) بوونیادێکی ده‌سته‌اڵتی خۆیه‌تی به بنکه‌یه‌کی ده‌سته‌اڵت و وزه‌یه‌کی خۆیه‌وه .نیزامی ده‌سته‌اڵتی جنسیی به‌و شێوه‌یه به‌شێکی دروستکراو نییه له ناو سیسته‌می به‌رهه‌مهێنانی سه‌رمایه‌دارییدا. کورته‌یه‌کی گۆتوبێژه‌که له ئافره‌تان و شۆڕش: زه‌ماوه‌ندی ناشادی مارکسیزم و فێمێنیزم The Unhappy Marriage of Marxism and feminism :Women and Revolutionدا ده‌ست ده‌که‌وێت. هه‌ندێک جار ڕووانگه‌جیاوازیه‌که وه‌ک فۆرمێکی نوێی پلورالیزمی ڕادیکال ده‌ر ده‌بڕدرێت، له‌وێدا گه‌لێک جیاوازیی به‌ئه‌ژمارد ،نه هه‌ر ته‌نیا جیاوازیی جنسیی ،ده‌که‌ونه ژێر سه‌رنج .بۆ نموونه بڕوانه ئه‌یسینستاین .)١٩٨٨( Eienstein
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
وتـــار
تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری
میتۆدی زانسته كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی ناوه‌ندێتی ئه‌وروپا سه‌باره‌ت به‌لێكۆڵینه‌وه‌ی حه‌قیقه‌ت وه‌كو ناوه‌ڕۆكی ئه‌و زانستانەی پێویستیان پێی هه‌یه هه‌ژموونگه‌رایه .له‌میانه‌ی دوو په‌یڕه‌وی سه‌ره‌كیه‌وه وه‌ك بڵێی رێگای ئه‌ڵته‌رناتیفه‌كانی حه‌قیقه‌ت ناهێڵن و مه‌حاڵی ده‌كه‌ن :لەوانە یه‌كه‌میان؛ هه‌ڵوێستی تاكڕه‌وێتی(مۆنیست ) ره‌های گه‌ردوونییه .هه‌موو كاتێك حه‌قیقه‌تی بۆ «یه‌ك» بچووككردۆته‌وه .دووه‌میان؛ مۆدێلی رێژه‌یی بێ سنووره .له‌كاتێكدا ده‌ڵێت هه‌ر كه‌سێك حه‌قیقه‌تێكی به‌گوێره‌ی خۆی هه‌یه ،له‌ناوه‌ڕۆكدا هه‌وڵده‌دات ئاماژه به نه‌بوونی حه‌قیقه‌ت بكات. ئه‌مه‌ش هه‌ر وه‌ك ئه‌وه‌یه :بۆ ئه‌وه‌ی بانگه‌شه‌ی ئه‌وه بكرێت كه هیچ شتێك ناگۆڕێت ،بڵێیت هه‌موو شتێك ده‌گۆڕێت .ئاشكرای ه كه هه‌ردوو
په‌یڕه‌ویش ل ه مۆدێلی میتۆدی بچووككردنه‌وه‌دا یه‌كده‌گرنه‌وه .ئه‌گه‌ر چه‌مكی «یه‌كانه‌یی» گه‌ردوونگه‌رایی ره‌هایه یان «تاقانه‌یی» رێژه‌گه‌رایی كاتێك حه‌قیقه‌ت بۆ «یه‌ك» بچووكده‌كه‌نه‌وه ئه‌وا خه‌سڵه‌ت و كاره‌كته‌ری هه‌ژموونگه‌رایی خۆیان ده‌خه‌نه‌ڕوو. بێگومان پاوانخوازێتی شارستانیه‌ت له‌پشت ئه‌م په‌یڕه‌وانه‌وه‌یه .ریشه‌كه‌یان بۆ ئه‌و سه‌رده‌مانه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه کاهینه‌كانی سۆمه‌ر «ئه‌ن» یان وه‌ك گه‌وره‌ترین خوداوه‌ند ئافراند .هه‌رچی هۆكاری شكۆداركردنی» ئه‌ن»ـ ه بۆ پێویستی ره‌واكردنی پله‌داری هه‌ڵكشاوو پاوانخوازێتی شار ـ چین ـ ده‌وڵه‌ت و بااڵده‌ستی هه‌ژموونگه‌رایی (له‌و بڕوایه‌دام كه بااڵده‌ستی و هه‌ژموونگه‌رایی هه‌مان ریشه‌یان هه‌یه) به‌سه‌ر زهنیه‌تی كۆمه‌ڵگاوه ده‌گه‌ڕێته‌وه .یه‌كه‌مین هۆكاری ئافراندنی خوداوه‌ند له فه‌لسه‌فه‌ی یۆناندا(چه‌مكی خوداوه‌ند الی ئه‌رستۆ و ئه‌فالتۆن) ،به‌و سیفه‌ته‌ی گه‌وره‌ترین داهێنانه ،هه‌مووی سه‌رچاوه‌ی خۆی www.komelge.com
65
NO:28 - May 2018
ه هه‌ر رژێمێكی ل پادشایه‌تی ،ئیمپراتۆرییه‌ت و سته‌مكاردا شكۆداركردنێكی له‌مجۆره‌ی دەستەواژەكان و هه‌وڵێكی هه‌ژموونگه‌رایی ئایدیۆلۆژی ده‌بینرێت. ل ه هه‌مان هۆكاره‌وه وه‌رده‌گرێت .ئه‌و شێوه‌یه‌ی «ئه‌ن» له ئایینه تاكخوداییه‌كاندا پێی گه‌یشتووه «ئه‌ڵاڵ» ی ره‌ب ئه‌لعاله‌مینه« .ئه‌ل»یش له «ئه‌ڵاڵهـ» ـەوە دێت .له سه‌رده‌می هه‌ڵكشانی رۆماشدا به ناوی «ژوپیته‌ر» له‌به‌رامبه‌رمان قووت ده‌بێته‌وه. ئه‌و خه‌سڵه‌ته‌ی زۆر جار تێبینی ده‌كرێت ،له‌هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كدا که رژێمه‌كانی پادشا ـ خوداوه‌ندو ئیمپراتۆریه‌تیان تێدا ئاوا ده‌كرێت ،له‌میانه‌ی ئه‌و چه‌شنه زاراوه ئایینی و میتۆلۆژیانه‌وه هه‌وڵی ره‌واكردنی خۆیان ده‌ده‌ن .ل ه هه‌ر رژێمێكی پادشایه‌تی ،ئیمپراتۆرییه‌ت و سته‌مكاردا شكۆداركردنێكی له‌مجۆره‌ی دەستەواژەكان و هه‌وڵێكی هه‌ژموونگه‌رایی ئایدیۆلۆژی ده‌بینرێت. چونكه هه‌ژموونگه‌راییه‌كی زهنی به‌مجۆره نه‌بێت ،زه‌حمه‌ته ئه‌م رژێمانه هه‌میشه‌یی بن. پاوانخوازی سه‌رمایه‌داری ئه‌وروپا به سیفه‌تی شێوه‌و ناوه‌ندی نوێی هه‌ژموونگه‌رایی شارستانیه‌ت كاتێك له‌سه‌ده‌ی شازده‌هه‌مدا له هه‌ڵكشاندابوو ،به‌شێوه‌یه‌كی روون و ئاشكرا 66
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تێگه‌یشتبوو ئه‌گه‌ر هه‌وڵێكی هاوشێوه ل ه ئارادا نه‌بێت بااڵده‌ستی به‌ده‌ست ناهێنێت .پاره ـ سه‌رمایه(شێوه‌یه‌كی سه‌رمایه‌یه‌و سیفه‌تی دامه‌زراوی ده‌سه‌اڵتی هه‌یه‌و له سه‌رمایه‌ی زانراو جیاوازتره) كه تا ئه‌و كاته خۆی له راڕه‌وو كه‌لێنه‌كانی كۆمه‌ڵگادا حه‌شاردابوو بۆ یه‌كه‌مین جار له مێژوودا وه‌ك هێزێكی هه‌ژموونگه‌رایی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگاو ته‌واوی شانه‌و مه‌میله‌كانی له دۆخی هه‌ڵكشاندایه. فرانسیس باكۆن ،رۆجه‌ر باكۆن و دیكارت كه له میتۆلۆژیای به ریشه كریستیانیه‌و ه (لەو سۆنگەیەوە؛ لە میتۆلۆژیای خۆرهەاڵتی ناوین) هه‌ڵده‌قووڵێن لێگه‌ڕینه‌كانیان سه‌باره‌ت به میتۆدی نوێ له نزیكه‌و ه گرێدراوی قه‌ڵه‌مبازی ئه‌م هه‌ژموونگه‌را ماددیه‌یه .چونك ه ئه‌و «حه‌قیقه‌ت»ـه‌ی له‌بواری په‌یڕه‌وو ناوه‌ڕۆكدا به‌دوایدا ده‌گه‌ڕێن ،لەگەڵ هه‌ڵكشانی هه‌ژموونگه‌رایی ئه‌مجۆره نوێیه‌ی سه‌رمایه هاوبه‌شه .كاتێك پاوانی سه‌رمایه‌داری هه‌ژموونگه‌رایی خۆی جێگیرو قایمكرد، هه‌ژموونگه‌رایی ئایدیۆلۆژیه‌كه�شی به‌شێوه‌یه‌كی تێكه‌ڵ له‌گه‌ڵیدا خۆی جێگیرو هه‌میشه‌یی ده‌كات. ته‌نیا له‌میانه‌ی كاریگه‌رییه وه‌رچه‌رخێنه‌ره‌كانی ئه‌م هه‌لومه‌رجه ماددییه‌وه ده�شێ روونكردنه‌وه زانستیه‌كه‌ی میتۆدی نوێی شۆڕشە زانستی و فه‌لسه‌فیەکان بدۆزرێته‌وه .بێگومان به‌ستنه‌وه‌ی هه‌ر شتێك ب ه سه‌رمایه‌دارییه‌وه لە زانستدا رێگا له پێش نابینایی ده‌كاته‌وه .هه‌ڵوێستێكی به‌مجۆره به واتای كه‌وتنه ته‌ڵه‌زگه‌و قه‌به‌ترین میتۆدی بچووككردنه‌وه دێت .به‌اڵم كاتێك ێ بخرێت، گرنگی په‌یوه‌ندی نێوانیان پشتگو لێگه‌ڕینه‌كانی حه‌قیقه‌ت كورت دێنێت ،له‌ناو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
باس ه میتافیزیه‌كاندا بێ واتا ده‌بێت.
ئه‌نتۆنی گیدنس كاتێك جیاوازی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری لەگەڵ سه‌رجه‌م تازه‌گه‌ریه‌كانی ه روو، دیكه ده‌خات تاڕاده‌یه‌ك كۆمه‌ك به روونكردنه‌وه‌ی حه‌قیقه‌ت ده‌كات. له‌كاتی روونكردنه‌وه‌ی دەستەواژەی مۆدێرنیت ه (تازه‌گه‌ری)دا ره‌چاوكردنی پێكهاتنی ئه‌م په‌یڕه‌وو حه‌قیقه‌ته تا دواڕاده پێویست و ئه‌زموونبه‌خشه. چه‌ندین جۆری تازه‌گه‌ری هه‌یه كه به‌واتای، «چاخ (سه‌رده‌م)» دێت ،جیاوازیه‌كه‌ی به گوێره‌ی قۆناخه‌كان ده‌گۆڕێت .چه‌ندین نموونه‌ی مۆدێرنیت ه (تازه‌گه‌ری) له ئارادایه :له مۆدێرنیته‌ی سۆمه‌ره‌وه تا ده‌گاته مۆدێرنیته‌ی رۆما ،ته‌نانه‌ت به‌ر له‌وان و دواتریشیان .كێ ده‌توانێت نكوڵی له‌وه بكات كه سه‌رده‌مانێك له ته‌واوی ناوه‌نده‌كانی شارستانیه‌تدا به‌سه‌ربه‌رزیه‌وه مۆدێرنیته‌ی رۆما شێوازی ژیان بوو؟ ئه‌ی له‌میانه‌ی ته‌ماشاكردنی تۆماره شوێنه‌وارناسیه‌كانه‌وه به خرۆشانه‌وه نابینین كه سۆمه‌ریه‌كان و ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ی پێشووتریش له میزۆبۆتامیای سه‌روو نه‌وازه‌ترین
نموونه‌كانی مۆدێرنیته‌یان پێشكه‌شكردووه؟ ئایا به‌ب ێ واتاداركردنی كولتووری ماددی ئه‌و مۆدێرنیتانه‌ی ماهیه‌تی شۆڕشیان هه‌یه ،ده�شێ رۆشن بكرێنه‌وه؟ ئه‌نتۆنی گیدنس كاتێك جیاوازی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری لەگەڵ سه‌رجه‌م تازه‌گه‌ریه‌كانی دیكه ده‌خاته روو ،تاڕاده‌یه‌ك كۆمه‌ك به روونكردنه‌وه‌ی حه‌قیقه‌ت ده‌كات .به‌و سیفه‌ته‌ی ك ه منداڵی هه‌ژموونگه‌رایی ئینگلیزه ده�شێ ده‌رك به‌م پێگه‌یه‌ی گیدنس بكرێت .بانگه‌شه‌كانی تاقانه‌یی ،وه‌ك عیباده‌ت و قه‌رزێكی رۆشنبیره هاوچه‌رخه‌كانه به‌رامبه‌ر واڵته‌كه‌یان و ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌کەیان واتە خوداوه‌نده نوێیه‌كه‌یان. جێگیركردنی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری له‌سه‌ر �سێ كۆڵه‌كه(پێچكه)كه‌ی ئه‌زموونبه‌خشه. سه‌رباری ئه‌وه‌ی وه‌ك پۆلێنێكی سه‌رووتر مۆدێرنیته له سه‌رمایه‌داری جیا ده‌كاته‌وه، له‌كاتی ئه‌نجامدانی ئه‌مه‌دا ئاشكرایه ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ی تێی كه‌وتووه زهنیه‌تی «تاقانه‌یی» یه كه به‌سه‌ر په‌یڕه‌وی زانستی كۆمه‌اڵیه‌تیدا زاڵه. ناخوازێت چانس و ده‌رفه‌ت به جۆرێكی دیكه‌ی مۆدێرنیته بدات .به بڕوای ئه‌و ئه‌گه‌ر مۆدێرنیته هه‌بێت تاكه ،له هه‌مان قۆناخدا نا�شێ دوو جۆر مۆدێرنیته هه‌بێت! به‌ڵێ ئه‌م بابه‌ته زهنیه‌تی هاوبه‌شه كه به‌سه‌ر سه‌رجه‌م قوتابخانه‌كانی زانستی كۆمه‌اڵیه‌تیدا زاڵه ،به راست و چه‌پ و ناوه‌ڕاستیه‌وه .ته‌واوی رۆشنبیره چه‌په‌كان، له‌سه‌رووی هه‌مووشیانه‌وه كارل ماركس هیچ گومانێكیان له تاقانه‌یی مۆدێرنیته‌و جۆره‌کەی نه‌بوو کە مۆدێرنیتەی ئەوروپایە .هه‌رچی گڕوپه راستڕه‌وو ناوینه‌كان و رۆشنبیره لیبڕاڵه‌كان بوون له‌و بڕوایه‌دا بوون كه دوا گوته‌ی راستییه www.komelge.com
67
NO:28 - May 2018
(چه‌نده به‌گوته‌ی دوا پێغه‌مبه‌ری ئیسالمی چاخی ناوین ده‌چێت) .گوته جیاوازه‌كانی قۆناخی پۆست مۆدێرنیته (پاش تازه‌گه‌ری) ش تازه ده‌ردەكه‌وتن.
بانگه‌شه‌كه‌ی میشێل ه كه ده‌ڵێت: فۆكۆ گرنگ ه به مردنی مرۆڤ مۆدێرنیت ئه‌نجامگیربووه
بێگومان ره‌خنه‌كانی نیچه سه‌باره‌ت ب ه مۆدێرنیته گرنگه .هه‌رچی ره‌خنه‌ی ئایینه ده‌رهه‌ق به مۆدێرنیته ،ته‌نیا له‌باره‌ی مۆدێرنیته‌ی خۆیانه‌وه (چاخی كۆن كه ل ه دوای چاخی نوێ به‌جێماوه) واتایه‌كی هه‌یه .لەگەڵ ئه‌وه‌ی بانگه‌شه‌كه‌ی میشێل فۆكۆ گرنگ ه كه ده‌ڵێت :مۆدێرنیته به مردنی مرۆڤ ئه‌نجامگیربووه ،به‌اڵم ناته‌واوه. هه‌رچی سۆسیالیزمی بونیادنراوه ،سه‌ره‌ڕای بانگه‌شه جیاوازه‌كانی ،بەاڵم هیچ كاتێك له‌بواری تیۆری و پراكتیكیدا كێشه‌یه‌كی به‌و جۆره‌ی نه‌بوو ك ه ببێته مۆدێرنیته‌یه‌كی جیاوازتر .لەکاتێکدا گوتەبێژەکانی سۆسیالیزمی بونیادنراو بانگه‌شه‌ی مه‌ده‌نیه‌تێكی نوێیان ده‌كرد ،به‌رده‌وام له‌مه‌دا مه‌به‌ستیان گه‌شه‌سه‌ندن و ئه‌و پێشبڕكێیه بوو ك ه له هه‌موو بوارێكه‌و ه لەگەڵ سه‌رمایه‌داری ئه‌نجامیانده‌دا .بیریان له‌و ه كردۆته‌وه كه له سه‌رمایه‌داری زیاتر له قاڵبه سه‌ره‌كی و 68
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
كۆڵه‌كه‌كانی (ئیندوستریالیزم ،ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه، سه‌رمایه‌داری ده‌وڵه‌ت له‌جیاتی سه‌رمایه‌داری تایبه‌ت) مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری نزیكن و كه‌وتنە پێشه‌وەی مۆدێرنیتەی سەرمایەدارییان كردووه به ئه‌ركی سه‌ره‌كی خۆیان .ئه‌زموونه‌كانی له‌سه‌رووی بونیادنراو، سۆسیالیزمی هه‌مووشیانه‌وه ئه‌زموونه‌كانی روسیاو چین، دره‌نگ نه‌كه‌وتن و سه‌ملاندیان كه خوێنی تازه‌بوون بۆ ده‌ماره‌کانی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری. تاكه ئامانجی سه‌رجه‌م بزووتنه‌وه‌كانی رزگاری نیشتیمانی ،ئه‌وه‌بوو ساتێك زووتر مۆدێرنیته‌ی زاڵ به‌ده‌ست بێنن ك ه وه‌ك لوتكه‌ی سه‌ركه‌وتن ده‌بینرێت و به‌مجۆره‌ش ژیانی به‌خته‌وه‌رانه بونیاد بنێن .تیۆری و پراكتیك به‌مجۆره‌بوون .گومانێكی زۆر كه‌میشیان له‌و باره‌یه‌وه نەبوو. به‌و سیفه‌ته‌ی مۆدێرنیته‌ی زاڵی ئه‌م چوار سه‌ده‌یه‌ی دواییه (مه‌به‌ست مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌دارییه) كاتێك چوارچێوه‌و شێوه‌كه‌ی توێژینەوەی لە بارەوە بکرێت ،ته‌نیا ده‌رك به‌وه ناكرێت كه دواترین بچمی (مۆدێرنیته‌كانی) چاخه‌كانی شارستانیه‌تی پێنج هه‌زار ساڵییه، به‌ڵكو ئه‌و كاته ده‌بینرێت كه وه‌ك گۆشت و نینۆك به‌یه‌كه‌وه گرێدراون و له ئه‌ڵقه جیاوازه‌كانی زنجیرێك پێكهاتوون و شیكاركردنیشیان ئاسته‌م نابێت. ئه‌وه‌ی له‌رێگای ئه‌م به‌رگه یان دوو به‌رگه‌كەی پێشووتری بەرگرینامەکەم هه‌وڵمداوه بیکه‌م، شكاندنی ئه‌م چه‌مكه تاكانه‌ییه‌ی مۆدێرنیته‌ی گه‌ردوونی ره‌هایه .هه‌وڵی سه‌ملاندنی ئه‌وه‌مداوه كه مۆدێرنیتەی زاڵ به‌رده‌وام ئه‌ڵته‌رناتیفه‌كه�شی له‌گه‌ڵدایه ،سه‌رباری ته‌واوی هه‌وڵه‌كانی سه‌ركوت و په‌رده‌پۆشكردن به‌و سیفه‌ته‌ی ئه‌م
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
ئه‌لته‌رناتیف ه جه‌مسه‌ره‌كه‌ی دیكه‌ی دوالیزمی دیالیكتیكیشه ،له‌میانه‌ی فراوانی و شێوه‌كانیه‌وه به‌رده‌وامی به هه‌بوونی خۆیداوه .له‌وانه‌یه وه‌ك ناو شارستانێتی دیموكراتی ناته‌واو بێت، له‌وانه‌یه پێویستی به ره‌خنه‌كردنێكی زۆریش هه‌بێت (شارستانیه‌ت له‌زمانی توركیدا هاوواتای وشه‌ی چاخ «سه‌رده‌م»ـه و به واتای مۆدێرنیته دێت) .به‌اڵم كاتێك چۆنایه‌تی كۆمه‌ڵگای مێژوویی كۆمه‌ڵگا ره‌چاو ده‌كه‌م ،نه دڵم نه زهنم هه‌رگیز رازی نه‌ده‌بوو كه ئه‌و بزاوتانه‌ی هەڵگری مێژووی جڤاتەکانن له كۆمه‌ڵگای كاڵنه‌و ه تا ده‌گاته جڤاته‌كانی خێڵ ،قه‌بیله ،قه‌وم ،گوند ،گڕوپه ئایینیه‌كان و ..هتد له‌چوارچێوه‌ی هه‌ڵوێستی هه‌مان شارستانیه‌تی»شار ـ ده‌وڵه‌ت ـ چین» به‌شێوه‌ی سووكایه‌تی پێكردن به «به‌ربه‌ر» یاخود «كۆنه‌په‌رستی ئایینی» ناوببرێن .دوای ئه‌وه‌ی باش تێگه‌یشتم كه به‌رده‌وام دیالیكتیك به شێوه‌ی جه‌مسه‌ره له‌ناوبه‌ره‌كان كار ناكات، هه‌روه‌كو له ئاواكردنی گه‌ردوونی گشتیدا ده‌بینرێت ،ئه‌وا بۆ منیش ده‌ستنیشانكردنی ئه‌و راستییه زه‌حمه‌ت نه‌بوو ،له ره‌وتی پێشكه‌وتنی دیالیكتیكی له‌ناونه‌به‌رانه‌ی كۆمه‌ڵگای مێژووییدا شارستانیه‌ت تاكانه نییه ،به‌ڵكو پرۆسه‌یه‌كی دوالیزمییه .هه‌رچه‌نده له‌ناو هه‌لومه‌رجێكی دژوارو نه‌بوونی ئاماده‌كاری و ده‌رفه‌تیشدا بێت، ئه‌وه‌ی مایه‌وه له‌رێگای ئه‌م به‌رگانه‌وه هه‌وڵی ئاماژه‌پێكردن و تاقیكردنه‌وه‌ی ده‌ده‌ین .ئه‌و خاڵه‌ی الم سه‌یره‌و تووڕه‌شم ده‌كات ،سه‌رباری ئه‌و تواناو ئاماده‌كاریانه‌ی به‌ده‌ستیانه‌وه‌یه، بۆچی زاناكانی زانستی كۆمه‌اڵیه‌تی ته‌وه‌ری ئه‌وروپا هه‌وڵیان نه‌داوه ئه‌م دۆخە دوالیزمه‌ی شارستانیه‌ت به‌شێوه‌ی دوو مۆدێرنیته‌ی جیاواز
بكه‌ن به‌سیسته‌م. جارێكی دیكه بۆ �سێ كۆڵه‌كه سه‌ره‌كیه‌كه‌ی دەستەواژەی مۆدێرنیته بگه‌ڕێینه‌وه کە ئه‌نتۆنی گیدنس با�سی دەکات و هه‌وڵی شیكاركردنی واتاكانی بدەین و وه‌اڵمی زاراوه‌ی تازه‌گه‌ری (مۆدێرنیته‌ی) دیموكراتی جه‌مسه‌ری به‌رامبه‌ر بده‌ینه‌وه. أ ـ جیاكردنه‌وه‌ی سه‌رمایه‌داری و مۆدێرنیت ه به‌گوێره‌ی گیدنس بۆ یه‌كه‌مجار له‌مێژوودا سه‌رمایه‌داری له‌ئه‌وروپا سه‌ریهه‌ڵداوه ،بێگومان زۆرینه‌ی زۆری زانا كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی ئه‌وروپا له‌مباره‌وه هاوفیكرن .بەگوێرەی ئەوانە له هیچ شوێن و قۆناخێكی مێژوودا پەرەسەندنێکی هاوشێوه‌ی ئەمە نه‌بینراوه .ئه‌و سه‌رمایه‌داریه‌ی باس ده‌كرێت سه‌رمایه‌داری ئه‌مستردام ـ هۆڵه‌ندا و له‌نده‌ن ـ ئینگلته‌رایه كه له‌سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م وه‌ك ناوه‌ندی هێزی هه‌ژموونگه‌رایی جیهان هه‌ڵكشاوه. به�شی واقیعی لێره‌دا شاراوه‌یه كه ئه‌مستردام و له‌نده‌ن له‌م سه‌ده‌یه به‌دواوه هه‌ژموونگه‌رایی شارستانیه‌تی ناوه‌ندی جیهانی كالسیكیان وه‌رگرتووه .هه‌رچی سه‌باره‌ت به بابەتی چۆنیه‌تی گواستنه‌وه‌ی هه‌ژموونگه‌راییه ،مێژووی جیهان به‌رفراوانترین ماتریاڵی ده‌رهه‌ق به‌م قۆناخه له‌به‌ر ده‌ستدایه ،ته‌نانه‌ت به‌رفراوانترین تاقیگه‌ی هه‌یه. نه ده‌رفه‌تی دووباره‌كردنه‌وەی ئەوانەی هه‌یه ،نه پێویستی به‌مه ده‌كات ،ته‌نیا ئاماژه‌ی پێده‌كه‌ین. له به‌رگه‌كانی پێشووتری بەرگرینامەکەمدا تۆزێك با�سی ئەم بابەتەمان كردبوو .الیه‌نه هه‌ڵه‌و ناته‌واوه‌كانی ئه‌م دەستنیشان کردنەش گرنگی خۆی هەیە. أ ـ بانگه‌شه‌ی تاكانه‌یی سه‌رمایه‌داری راست نییه ،به‌شێوه‌یه‌كی به‌رفراوان شیکارم کردبوو www.komelge.com
69
NO:28 - May 2018
ئه‌گه‌رمیراسی ئه‌وانه‌ی پێشووتر له ئارادا نه‌بێت هیچ شارستانیه‌تێك سه‌ریهه‌ڵنه‌ده‌دا .باسی سیسته‌مێكی شارستانیه‌تی ناوه‌ندی ده‌كه‌م نه‌ك شارستانیەتی چین و ئینكاكان. كه یه‌كه‌مین پاوانی سه‌رمایه له په‌رستگا (زه‌قور ه له‌وانه‌یه یه‌كه‌مین بانك و كارگه بێت)ی کاهینی سۆمه‌ر پێكهاتووه .گرێدراو به‌مەشە‌و ه به دڵنیاییه‌و ه دەکرێ بڵێین ل ه پێكهاتنی یه‌كه‌مین هه‌ژموونگه‌رایی سێیانه‌ی شار ـ چین ـ ده‌وڵه‌تدا به شێوه‌ی پاوان قه‌رزداری سۆمه‌ریه‌كانن. به‌تایبه‌تیش دوای خوێندنه‌وه‌و ئاشنابوونم به بۆچوونه‌كانی ئه‌ندری گونده‌ر فرانك و هاوڕێ نزیكه‌كانی ده‌رهه‌ق به شارستانیه‌تی ناوه‌ندی و سیسته‌می دونیا ،بڕوام ب ه بۆچوونه‌كانی خۆم تۆكمه‌و پته‌وتر بوو .بەاڵم به سووربوونه‌وه ئاماژ ه به‌و ه ده‌كه‌م كه پاوانی ده‌سه‌اڵتیش شێوه‌یه‌كی جیاوازتری پاوانی سه‌رمایه‌یه. جه‌ختم له‌سه‌ر ده‌رككردن به‌و خاڵه كرده‌و ه كه دەسەاڵت یه‌كێك له چوار چه‌شنه سه‌ره‌كیه‌كانی كه‌ڵه‌كه‌كردنه .یه‌كه‌مین پاوان له‌سەر كشتوكاڵ ئاواكراوه ك ه به‌رهه‌مه‌كه‌ی زیادی كردووه. 70
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ناوچه‌كه زێدە -بایی كردوو ه به ناچارییه‌ك ،ده‌رفه‌تی په‌ره‌سه‌ندنی پاوانی بازرگانیش ره‌خساوه .هه‌روه‌ها یه‌كه‌مین پاوانی پیشه‌سازی له‌سه‌ر پیشه‌كاره‌كانی شار ـ په‌رستگا جێگای باس بوو .هه‌رچی فه‌رمانڕه‌وایه‌تی شاره كه له‌بواری سه‌ربازی و ئیداریدا ئه‌ركی وه‌رگرتبوو، له پێگه‌ی به‌هێزترین پاوانی ده‌سه‌اڵتدا بوو كه لەگەڵ سێیانه‌كه‌ی سه‌ره‌تا له‌ناو په‌یوه‌ندیه‌كی توندو تۆڵدا بوو .جیاوازی راده‌و ئاستی هێزه‌كانیان په‌یوه‌ندی هه‌ژموونگه‌رایی ده‌كرد به ناچارییه‌ك .لەکاتێکدا سه‌ره‌تا هه‌ژموونگه‌رایی کاهینە‌كان به‌هێز بوو ،دواتر به‌ڕیزه ئه‌و دۆخه گۆڕانكاری به‌سه‌رداهات .به‌كورتی كاراكته‌رو خه‌سڵه‌تی پاوان و هه‌ژموونگه‌رایی هه‌ر له قۆناخی ئاواكردندا لە ئارادایە .له به‌رگه‌كانی هه‌وڵمدا بەرگرینامەکەمدا پێشووتری په‌ره‌سه‌ندنه مێژووییه‌كه‌ی ئەم راستینەیە له شێوه‌ی ئه‌ڵقه‌ی سه‌ره‌كی پێشكه‌ش بكه‌م. هه‌روه‌ها ده‌ستنیشانكردنێكی زۆر گرنگ سه‌باره‌ت به پاوانه‌كانی شارستانیه‌ت ئه‌وه‌یه، چه‌نده له‌نێوان خۆیان له‌ناو ناكۆكی و پێكداداندا بن ،به‌اڵم به‌رامبه‌ر ده‌ره‌وه (هێزه‌كانی شارستانێتی دیموكراتی) به یه‌كه‌وه‌و به سیفه‌تی ئه‌ڵقه مێژووییه‌كانی زنجیرێك ده‌جووڵێنه‌وه. ئه‌گه‌رمیرا�سی ئه‌وانه‌ی پێشووتر له ئارادا نه‌بێت هیچ شارستانیه‌تێك سه‌ریهه‌ڵنه‌ده‌دا .با�سی سیسته‌مێكی شارستانیه‌تی ناوه‌ندی ده‌كه‌م نه‌ك شارستانیەتی چین و ئینكاكان. پێشتر هه‌وڵمدا به‌درێژی با�سی چیرۆكی پێكهاتنی ئه‌ڵقه‌ی شارستانیه‌تی ئه‌وروپا بكه‌م .به گرنگیه‌وه ئاماژه‌م به په‌یوه‌ندیه‌كه‌ی لەگەڵ شارستانیه‌تی خۆرهه‌اڵت (ته‌نانه‌ت لەگەڵ نیولیتیكه‌كه‌ی) و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،28نیسان 2018ز \ جۆزه‌ردان 2718ك
رۆڵی گوێزه‌ره‌وه‌ی ڤێنسیا بۆ بەهاکان كرد ك ه نزیكه‌ی �سێ سه‌ده به‌رده‌وام بوو .گرنگترین خاڵ كه ده‌توانرێت سه‌باره‌ت به تاكانه‌یی شارستانیه‌تی (به واتای مۆدێرنیته‌كه‌ی) ئه‌وروپای دوای سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م بانگه‌شه‌ی بۆ بكرێت ماهیه‌تی پار ه ـ سه‌رمایه‌یه كه پێگه‌یشتووتره .بێگومان له‌م سه‌ده‌یه بەدواوه پاوانی پاره ـ سه‌رمایه یه‌كه‌مین پاوانی هه‌ژموونگه‌رایی خۆی له ئه‌وروپا ئاواكردووه .له‌م الیه‌نه‌وه ده‌شێت باس له تاكانه‌یی و بێ هاوتابوونی بكرێت .به‌اڵم راستیه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گره كه ناتوانرێت بگووترێت ئه‌وروپا النكه‌ی پاره ـ سه‌رمایه‌یه‌و ئه‌و قۆناخه‌ش مێژووه‌كه‌یه‌تی .چونك ه یه‌كه‌مین شته‌كانی له پاره ده‌چوون زۆر به‌ر له شارستانیه‌ت هەبوون .ئه‌و پسپۆڕانه‌ی توێژینەوە سەبارەت بەچاخه‌كانی یه‌كه‌م(كۆن) دەکەن ،له‌و باره‌یه‌وه هاوفیكرن كه ئۆبسیدیه‌ن و مادده هاوشێوه‌كانی رۆڵی یه‌كه‌مین پاره‌یان بینیوه .چه‌ندین مادده‌و شتوومه‌كی به‌نرخ له كۆمه‌ڵگاكانی كۆمۆنه‌ی سه‌ره‌تاییدا رۆڵێكی هاوشێوه ده‌بینن .هه‌ر كه‌سێك که په‌یوه‌ندی به‌م بابه‌ته‌وه هه‌بێت ده‌زانێت لێدانی یه‌كه‌مین سکه‌ی دراو ـ پاره ،دراوه زێڕیه‌كانی كریوزۆ�سی پادشای لیدیا بووه ك ه له‌سه‌ده‌ی حه‌وته‌می پ.ز له رۆژهه‌اڵتی ئیجه ئاواكراوه .ده‌توانرێت هه‌مان شت سه‌باره‌ت ب ه كه‌ڵه‌كه‌كردنی پاره -سه‌رمایه‌ش بگووترێت .چونك ه كه‌ڵه‌كه‌كردن (كۆكردنه‌وه) نه‌ریتێكی زۆر كۆنه .له‌م چوارچێوه‌یه‌دا به‌درێژایی مێژوو كانزاو مادده به‌نرخه‌كان كۆكراونه‌ته‌وه .تۆماره شوێنه‌وارناسیه‌كان له‌م باره‌وه نموونه‌یه‌كی زۆری پێشكه‌ش كردووین. گوته‌ی»هێنده‌ی قارون ده‌وڵه‌مه‌ند» ئه‌م راستیه ده‌رده‌بڕێت .هیچ شتێك وه‌ك قاروونه‌كانی ئاشوور
(پاره ،بازرگانی ،بازاڕ ،واتایه‌كی هاوشێوه‌ی كۆگای به‌رهه‌مه‌كانی هه‌یه) به‌شێوه‌یه‌كی ره‌سه‌ن و سه‌رنجڕاكێش به‌كارهێنانی پاره ـ سه‌رمایه به ئامانجی قازانج روون ناكاته‌وه .چه‌ندین شاری رۆژهه‌اڵتی هه‌ن كه هه‌زاران ساڵ به‌ر له ڤێنسیا ،ئه‌مستردام و له‌نده‌ن رۆڵی النكه‌ی پاره ـ سه‌رمایه‌یان بینیوه. ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیه‌‌ی له پاره ـ سه‌رمایه‌ی ئه‌وروپادا تاكانه‌یه ،هه‌ڵكشانێتی و بۆ یه‌كه‌مجار ئاواكردنی هه‌ژموونگه‌راییه‌كه‌یه‌تی .كارل ماركس ئه‌م چه‌شنه هه‌ژموونگه‌راییه‌ی سه‌رمایه‌و مۆرك لێدانی له مۆدێرنیته به ئه‌رێنی و رۆڵێكی پێشكه‌وتنخواز هه‌ڵده‌سه‌نگێنێت. كاتێك والرشتاینیش ئه‌م هه‌ژموونگه‌راییه به‌و شێره ده‌چوێنێت كه له‌قه‌فه‌س ده‌ركه‌وتووه، به بایه‌خه‌وه پێویستی ئاماژه‌كردن به رۆڵه ئه‌رێنیه‌كه‌ی ده‌بینێت .ته‌نانه‌ت كاتێك هۆكاره‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م هه‌ژموونگه‌راییه به الوازبوونی كڵێساو پادشایه‌تییه‌كان و داگیركاری مه‌غۆله‌كان له رۆژهه‌اڵت ده‌به‌ستێته‌وه ،وه‌ك بڵێی دان به‌وه داده‌نێت ك ه رووبه‌ڕووی نیشانه‌ی پرسیاری گه‌وره بۆته‌وه .وه‌ك ده‌ره‌نجام به خاڵێك گه‌یشتووه كه بژاره‌كه‌ی بۆ مێژوو به‌هیچ شێوه‌یه‌ك باش نییه .ئێره ئه‌م شوێنه گونجاوه نییه كه ئاماره تۆقێنه‌ره‌كه‌ی چوار سه‌ده‌ی پاره ـ سه‌رمایه هەڵڕێژرێت و بخرێتە روو .به‌اڵم ته‌نیا كاتێك ژماره‌ی كوژراوو برینداری شه‌ڕه‌كان، ژماره‌و ماوه‌ی شه‌ڕه‌كان ،ئه‌نجامه وێرانكاریه‌كانی قه‌یرانه ئابووریه‌كان ،راده‌ی بێ‌كاری و هه‌ژاری ،گرنگترینیشیان بە�شی لە وێرانكردنی ژینگه‌و كاره‌ساته‌كان تۆمار بكرێت ،ئه‌و كاته شیمانه‌كردنی چۆنیه‌تی ئه‌و هه‌ژموونگه‌راییه www.komelge.com
71
NO:28 - May 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هونه‌ر ـ له لوتكه‌ی قۆناخی به ئایدیۆلۆژیابووندان. ره‌هه‌ندی ئایینی به هه‌موویان دراوه .له رۆژگاری ئه‌مڕۆماندا دۆزینه‌وه‌ی ئایینی دووه‌م زه‌حمه‌ته ك ه له رێوڕه‌سمه‌كانی ئایینی ستادیۆمی تۆپی پێی رۆژی ئه‌مڕۆمان هۆشبه‌رتر بێت .لەبواری بە پیشه‌سازیکردنی هونه‌ریشدا ره‌وش و په‌ره‌سه‌ندنی هاوشێوه جێگای باسه .ته‌نانه‌ت هه‌ست و ره‌مه‌كێكی خۆڕسكی وه‌ك زایه‌ندیش بۆ پیشه‌سازی سێكس وه‌رچه‌رخێنراوه .سێکس یش کە كاریگه‌ری هۆشبه‌رانە (ئه‌فیۆن)ی هەیە به‌الی كه‌مه‌وه هێنده‌ی سپۆڕو هونه‌ر كراوه به ئایین .ناوبردنی ئه‌م سێیانه به رێوڕه‌سمی ئایینه‌كانی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری له جێگای خۆیدا ده‌بێت .ئایینگه‌رایی رادیكاڵیش كه به ناوی سەردارێتی ئایین کەوتۆتە رێ ،سه‌رباری ئه‌وه‌ی خۆی وه‌ك دژه ـ مۆدێرن پێشكه‌ش ده‌كات ،به‌اڵم مه‌یلێكی مۆدێرنیته‌یه..........
هێنده زه‌حمه‌ت نیی ه كه رووبه‌ڕوومان بۆته‌وه. ب ـ ئه‌و بانگه‌شه‌ی مۆدێرنیته‌ی پشتبه‌ستوو به سه‌رمایه‌داریی وه‌کو تاقانه ده‌بینێت، بانگه‌شه‌یه‌کی ناته‌واو و هه‌ڵه‌‌یه .ئه‌م بانگه‌شه بانگه‌شه‌ی زانستی كۆمه‌اڵیه‌تیه ک ه ته‌وه‌ره‌و ناوه‌نده‌که‌ی ئه‌وروپایه‌و زۆر به‌رفراوان و ئابلۆقه‌ده‌ره .به‌و سیفه‌ته‌ی سیسته‌می ـ جیهانییه ئه‌ویش له‌میانه‌ی به ئه‌به‌دیكردنی هه‌بوونی خۆی و دانانی گه‌مارۆدانه‌كه‌ی به «كۆتایی مێژوو» و «دواگوته‌ی» حه‌قیقه‌ت ،له شارستانیەتەکانی سه‌رده‌مه‌كانی پێش خۆی كه‌متر نییه .ته‌نانه‌ت له‌رێگای چەکی زانستیه‌وه ئەو بانگەشەیە مسۆگه‌رتر دەکات .هه‌رچی هه‌ژموونگه‌رایی ئایدیۆلۆژی لیبڕالیزمه له‌رێگای پاوانه میدیاییه گرێدراوه‌كانی خۆیه‌وه هه‌موو هه‌وڵوكۆش�شی خۆی خستۆته‌گه‌ڕ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م بانگه‌شه‌یه گشتگیربکات و به‌سه‌ر ته‌واوی مرۆڤایه‌تیداو قۆناخێك له‌ناوچاخدا (سه‌رده‌می راگه‌یاندن و زانیاری) بئافرێنێت و وه‌ك حه‌قیقه‌تێكی هاوبه‌ش به‌ڕێوه‌ی ببات .له‌كاتێكدا گرنگی به‌وه ده‌دات كه له‌بواری ناوه‌ڕۆك و شێوه‌دا راستی له‌ناو ره‌هه‌نده مێژووییه‌كه‌ی پێشكه‌ش بكات، له ئاواكردنی فیوچه‌رۆلۆژی»ئایینده‌نا�سی» تێبینی :ئه‌م بابه‌ته ل ه كتێبی یه‌كی دابڕاو له رابردوو و رۆژی ئه‌مڕۆمان دوا ناكه‌وێت .به‌شێوه‌یه‌كی سه‌یر ،ئێستاگه‌راییه .سۆسیۆلۆژیای ئازادیی وه‌رگیراو ه و دروشمی «ئێستا بژی ،ئه‌وه‌ی تر پووچه« وه‌ك به‌رده‌وامی ده‌بێت. باوه‌ڕییه‌كی بنه‌ڕه‌تی په‌سه‌ندو جێبه‌جێ ده‌كرێت. ئه‌و لیبڕالیزمه نوێیه‌ی له میانه‌ی چه‌مكی ئاوێتەگەرایی سه‌رجه‌م قاڵبه ئایدیۆلۆژیه‌كانی فیكره كۆن و نوێكان پێكیهێناوه ،به‌شێوه‌یه‌كی زۆر خراپتر دوا هه‌لومه‌رج و كه‌ش و هه‌وای رۆما به بیر مرۆڤ دێنێته‌وه .سێیانه‌ی ـ وه‌رزش ،سێكس، 72
www.komelge.com