NO:29 -June 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
29 هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی ناوه‌ڕۆك دیدگا له‌به‌رامبه‌ر به داگیركاریی فاشیزمدا؛ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ریی ئه‌ركێكی ژیانییه!3.................................................... دیدار دارا مه‌حمود :تەزویر بووه‌تە خەسڵەتێکی دانەبڕاو له دەسەاڵتدارێتی باشوور دا4 ......................................................... راپۆرت به‌ره‌ی ناڕازیی خه‌ڵک مادده‌یه‌کی خاوه بۆ یاخیی بوونی مه‌ده‌نیی16 .... وتار ئامه‌د شاهۆ «رژێمی ئێران؛ له‌نێوان به‌رداشی خۆپیشاندانی جه‌ماوه‌ری و گه‌مارۆ ده‌ره‌كیه‌كان»24 ............................................ نه‌به‌ز سه‌مه‌د «گەرەکە چۆن پێناسەی ئیدیۆلۆژی بکەین، فەیلەسوفانی سیاسی چۆن وەاڵمی ئەمە دەدەنەوە؟»31 ................ حه‌سه‌ن جودی «رێگاکانی حەقیقەت»38....................................... رێبوار ره‌شید «جنس وه‌ک نیزامی ده‌سته‌اڵت»56 ........................... ع.ئۆجاالن «تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری»65 ....
خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی) سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی) نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی راوێژكاری یاسایی پارێزه‌ر هیالل ئیبراهیم په‌یوه‌ندییه‌كان ل ه رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن 07702227274 goran.a.hesen@hotmail.com www.komelge.com facebook.com/ Azadi Komelge چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :د.ع
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،چوارباخ ،سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی چاوه‌كه
دیدگـ ـ ــا له‌به‌رامبه‌ر به داگیركاریی فاشیزمدا؛ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ریی ئه‌ركێكی ژیانییه! ئێستا باشووری كوردستان له‌دۆخی داگیركاریی فاشیستیدا ده‌ژیت ،داگیركارییه‌ك ب ه هه‌موو مه‌وداكانییه‌وه؛ ئابووری ،سیا�سی ،كولتووری و سه‌ربازی...هتد .هاوكات له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له‌به‌رامبه‌ر به‌و داگیركاریی ه به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه‌كی جددی – له‌ده‌ره‌وه‌ی به‌رخۆدانی مێژوویی و نه‌وازه‌ی گه‌ریالكان – له‌باشووری كوردستانه‌و ه نابینرێت .ئه‌مه‌ش زه‌مینه‌ی ئه‌و داگیركارییه‌ی زیاتر ره‌خساندووه .بێگومان له‌باشووری كوردستاندا ئه‌قڵییه‌تی ته‌سلیمكاری و وابه‌سته‌یی و خیانه‌تكاریی ده‌سه‌اڵتدار و بااڵده‌سته و ته‌واوی جومگ ه ئابووری ،سیا�سی ،كولتووری و سه‌ربازییه‌كانی به‌ده‌سته‌وه‌یه و بۆت ه هێزی پشتیوانی هه‌موو داگیركارییه‌ك .بۆی ه هه‌موو تێكۆشانێك له‌به‌رامبه‌ر ب ه داگیركاریی تێكۆشان ه له‌به‌رامبه‌ر به‌و ئه‌قڵییه‌ت ه بااڵده‌سته‌ی باشوور ،هه‌ر تێكۆشانێك له‌به‌رامبه‌ر به‌و ئه‌قڵییه‌ته‌ش له‌هه‌مانكاتدا تێكۆشانه له‌به‌رامبه‌ر ب ه هه‌موو داگیركارییه‌ك .له‌بنچینه‌دا سیسته‌می داگیركاریی و سیسته‌می ده‌سه‌اڵتدارێتی چینی بااڵده‌ستی كورد یه‌ك سیسته‌من و ته‌واوكاریی یه‌كترین. هیچیان بێ ئه‌وه‌ی دیكه‌یان نابن. ئه‌وه‌ی لێره‌دا گرنگه؛ چۆنێتی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه له‌به‌رامبه‌ر به‌و سیسته‌م ه ده‌سه‌اڵتدارێتییه‌ی كوردستان ،ك ه دیوێكی داگیركاریی ه و دیوه‌كه‌ی تری خیانه‌تكاریی .مسۆگه‌ر له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و سیسته‌م ه داگیركاریی ه ده‌سه‌اڵتدار ه هه‌موو جۆره به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه‌ك ره‌وایه .جه‌ماوه‌ر كاتێك خۆ ب ه فیكر و باوه‌ڕی واڵتپارێزی و شۆڕشگێڕیی په‌روه‌رد ه و رێكخست ه ده‌كات ،ئه‌وا ده‌توانێت ئه‌و سیسته‌م ه داگیركاریی ه هه‌ڵوه‌شێنێته‌و ه و واڵت رزگار بكرێت .به‌تایبه‌تی ئه‌و داگیركارییه‌ی ئێستا هه‌ر ته‌نیا داگیركارییه‌كی سه‌ربازیی نییه ،به‌ڵكو داگیركارییه‌كی ئابووری و سیا�سی و كولتوورییش ه .هه‌ر بۆی ه ئه‌و
به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه‌ی پێویست ه په‌ره‌بسه‌نێت ده‌بێ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه‌كی گشتگیر و هه‌م ه الیه‌ن ه بێت. مسۆگه‌ر ده‌بێ له‌و راستیی ه تێبگه‌ین ك ه مانه‌وه و بااڵده‌ستێتی ئه‌و ده‌سه‌اڵتدارێتیی ه داگیركاریی – به‌كرێگیراویی ه به‌هۆی الوازی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی جه‌ماوه‌رییه به‌هه‌موو شێوازه‌كانییه‌و ه .شێوازه‌كانی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری بریتیی ه ل ه «یاخیبوونی مه‌ده‌نی ،راپه‌ڕینی جه‌ماوه‌ری ،به‌رگری ره‌وا ،پاراستنی جه‌وهه‌ری» .بێگومان هیچ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه‌كی جه‌ماوه‌ری بێ تیۆری به‌ره‌نگاربوونه‌وه(واتا هزری به‌ره‌نگاریی) ،رێكخستنی به‌ره‌نگار و رابه‌رێتی به‌ره‌نگارخواز به‌رجه‌ست ه نابێت. هێرش و شااڵو ه داگیركاریی ه فاشیستییه‌كانی ئه‌م دواییه‌ی توركیا ،ك ه ئامانج لێی داگیركردنی ته‌واوی باشووری كوردستان و له‌ناوبردنی ئیراده‌ی ئازادیخوازی گه‌لی كوردستانه ،بێده‌نگی و بێخه‌می جه‌ماوه‌ر له‌و داگیركاریی ه مه‌ترسییه‌كی زۆر مه‌زنه و ئه‌گه‌ر هه‌ر وا به‌رده‌وام ببێت ئه‌وا ئه‌گه‌ری سه‌رله‌نوێ كۆمه‌ڵكوژیی و ئه‌نفال و شه‌ڕی كورد به‌كورد به‌كوشتدان و كۆڕه‌ویی رووبداته‌وه .له‌وه‌ش مه‌ترسیدارتر ئه‌و بێده‌نگی و بێهه‌ڵوێستییه‌ی حزب و الیه‌ن ه سیاسیی ه ئۆپۆزسیۆنه‌كان و رێكخراو ه به‌ناو مه‌ده‌نییه‌كانه .ئه‌وانیش وه‌ك ده‌سه‌اڵتدارێتیی باشوور ق بێده‌نگییان لێكردووه ،ئه‌م ه له‌كاتێكدا واڵتمان و ئێرا و ژیانمان و شكۆ و كه‌رامه‌تی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانی و ئینسانیمان هی ده‌سه‌اڵتداران نین ،به‌ڵكو هی خۆمانن و به‌وانه‌و ه هه‌ین و ده‌بین .بۆی ه به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داگیركاران و رژێم ه فاشیسته‌كان ئه‌ركێكی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانیی و ئینسانییمان ه و بێ به‌ره‌نگاربوونه‌و ه ژیان نابێت ،مسۆگه‌ر ژیان ل ه به‌ره‌نگاربوونه‌و ه و به‌رخۆدان دای ه نه‌ك ل ه ته‌سلیمییه‌ت و خیانه‌تكاریی.
NO:29 -June 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
دارا مه‌حمود :تەزویر بووه‌تە خەسڵەتێکی دانەبڕاو له دەسەاڵتدارێتی باشوور دا
سازدانی :ئازادیی كۆمه‌ڵگه دارا مه‌حمود نوسه‌ر ل ه دیداریكی دا ب ۆ گۆڤاری ئازادیی كۆمه‌ڵگه سه‌باره‌ت به چه‌مكی یاخیبوونی مه‌ده‌نی ده‌ڵێت :کۆمەڵگەی مەدەنی بە قەڵەمڕەوی هەڵبژاردنی خۆبەخشانە ئازادیی تاکەکان دەژمێردرێت .لەحاڵێکدا دەوڵەت قەڵەمڕەوی سەپاندنە .هەروا کۆمەڵگەی مەدەنی ئەو بوارە دەخوڵقێنێت تا تاکەکان یان ئەو گروپانەی تاکەکانی خاوەن خواست وبەرژەوەندی هاوبەشن باشرت فۆرم بەچارەنووسی خۆیان ببەخشن. هه‌روه‌ها هێام بۆ سیستەمی حوکمڕانی لەباشووری کوردستان ده‌كات و الیوایه ،کۆپی هەمان سیستەمە لەکارکەوتووەکانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستە ،ك ه لەسەر بنەمای خۆسەپاندن ،گەندەڵی ،خۆسپاردن بەهێزی 4
www.komelge.com
دەرەکیی وبێ باوەڕی بەخەڵک ...ئه‌وده‌شڵێت: تەزویر بووه‌تە خەسڵەتێکی دانەبڕاو لەم دەسەاڵتە، نەک تەنیا لەهەڵبژاردندا ،بەڵکو لەحوکم ویاسا، بڕوانامەی زانستگه ،چەکی پارەو تاپۆی خانوو، نەوت وبەنزین ،داودەرمان ..هەموو جێگای گومانن وتەنانەت تەزویر لەخواردەمەنیەکانیشدا دەکرێت.
ده‌قی دیداره‌كه:
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
چەند چەمکێک هەن بەیەکەوە • وەک: لەسەردەکرێت. باسوخواسیان کۆمەڵگەی مەدەنی ،رێکخراوی مەدەنی، یاخیبوونی مەدەنی ،چاالکی مەدەنی وچەندینی تر .لێرەدا دەکرێ بپرسین ئەو هەم چەمک دەستەواژانە لەچوارچێوەی سیستەمێکی هزری -زەینیدا شێوەی پێبدەین؟ ئەو چەمکانەی ئێوە ناوت بردن - چەندانی تری لەمجۆرە ،هەر یەکەیان خاوەن پێناسەی تایبەت بەخۆیەتی .رێکخراوی مەدەنی بەو رێکخراوە ناحکومیانە دەگوترێت کە لەچوارچێوەی یاسادا بەاڵم لەدەرەوەی دەسەاڵتی حکومەت کاروچاالکی دەنوێنن .واتا پەیوەستەی دەسەاڵت سیاسەت ئایدیۆلۆژیای دەسەاڵت نین فەرمانیش لەوەوە وەرناگرن .بۆنموونە: سەندیکا پیشەییەکان ،رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ ،رێکخراوەکانی ژینگەپارێز ،ئاژەڵپارێز، رۆژنامەنووسان وپزیشکانی بێسنوور ...رێخراوی مەدەنین وکۆی ئەمانەش پێکەوە کۆمەڵگه‌ی مەدەنی پێکدەهێنن .هەروا چەمکی ئازادیی مەدەنیش زێدە با�سی لێوەدەکرێت ،کە بریتییە لەو ئازادیانەی بەنێگەتیڤ ناودەبرێن ،مەبەستیش قەڵەمڕەوی تایبەتی تاکەو پەیوەندی بەدەوڵەتەوە نییە ولەجاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤدا ئاماژەیان پێکراوە .بەاڵم بەرلەوەی بێمە سەر پر�سی یاخیبوونی مەدەنی ،پێویستە ئەمە بڵێم کە ئەوەی گشت ئەم چەمکانە بەیەکەوە گرێدەدات، پر�سی پەیوەندیی نێوان دەوڵەت کۆمەڵگه‌یە، هەمیشەش سەرنجەکان لەسەر کاروچاالکیی ئاشتیخوازانەی بەدوور لەتوندوتیژییە. کۆمەڵگه‌ی مەدەنی لەواقیعدا ئەو کۆمەڵگە سیاسیەیە کە لەژێر سایەی حکومەتی یاساو
فەرمانڕەوایی دەوڵەتێکدا ،بەاڵم بەجیا لەدامودەزگای دەوڵەت کاروچاالکی بنوێنێت. بەواتایەکی روونتر جیاوازیی نێوان دەوڵەت وکۆمەڵگەی مەدەنی ،هەمان جیاوازیی قەڵەمڕەوی تایبەت -گشتییە .کۆمەڵگەی مەدەنی بە قەڵەمڕەوی هەڵبژاردنی خۆبەخشانە ئازادیی تاکەکان دەژمێردرێت .لەحاڵێکدا دەوڵەت قەڵەمڕەوی سەپاندنە .هەروا کۆمەڵگەی مەدەنی ئەو بوارە دەخوڵقێنێت تا تاکەکان یان ئەو گروپانەی تاکەکانی خاوەن خواست وبەرژەوەندی هاوبەشن باشتر فۆرم بەچارەنوو�سی خۆیان ببەخشن. لەرووی تیۆریی ئایدۆلۆژییەوە ،دیدوبۆچوونی جیاواز سەبارەت کۆمەڵگەی مەدەنی لەئارادایە .کۆی جیاوازییەکانیش لەوەاڵمی ئەو پرسیاردا خڕدەبێتەوە کە لەپلەبەندیدا لەنێوان دەوڵەت کۆمەڵگەدا ،پێگەی یەکەم بۆ کامەیانە؟ لیبرالیستەکان بەگشتی الیەنگری لەکۆمەڵگەی مەدەنی دەکەن پلەی یەکەمی پێدەبەخشن ،لە حاڵێکدا لەمارکسیزمی کالسیک، موحافەزەکاریدا ،پلەی یەکەم بەدەوڵەت دەبەخشرێت .بەاڵم نیومارکسیست وسۆسیال دیموکراتەهاوچەرخەکانیشتادێتگرنگییزۆرترو بەهەندتر بەکۆمەڵگەی مەدەنی دەدەن .بەگشتی هەبوونی کۆمەڵگەی مەدەنی چاالک وکارا ،لەم سەردەمەدا نیشانەی کۆمەڵگەیەکی تەندروست دەوڵەتێکی سەقامگیرە ولەمڕووەوە تا دیموکرا�سی پەرەسەندووتر بێت بواری ئازادییەکان سەروەری یاسا فراوانتربێت ،کۆمەڵگەی مەدەنیش چاالکترو کارییگەرتر دەبێت پێچەوانەکە�شی واتا لەسایەی سیستەمە تۆتالیتار ،ودیکتاتۆرو فاشستەکاندا.. بواری چاالکی کۆمەڵگەی مەدەنی بەرتەسک www.komelge.com
5
NO:29 -June 2018
گۆڕەپانی سێهەم ،یان رێگای سێهەم ..چەمکێکە لەبوارەکانی سیاسیی وئابووریدا ،زۆرجار باسی لێوەکراوەو وەک بژاردەیەک پەنای بۆ بردراوە. چوارچێوەدارتر دەبێت. بەاڵم هەرچۆنێک بێت ،کۆمەڵگەی مەدەنی ئەو بوارو رێگاوشوێنە نییە ،کە سیستەمی سیاسیی بگۆڕێت ،دەسەاڵت بە ئاقاریی ئایدیۆژیایەکی تایبەتدا ببات ،یان شۆڕش بکات .لەگەڵ ئەوەدا کەئەنجامدانی ئەمانە ئەرکی کۆمەڵگەی مەدەنی نین ،بەاڵم دەشتوانێ لەگۆڕانکارییەکاندا کەم یان زۆر رۆڵی هەبێت .هەرکات مەبەست گۆڕانکاریی لەدەسەاڵتی دەوڵەت ،یان لەیاساکانیدا ،یانیش روخاندنی سیستەمێک بێت با�سی لەچەمکێکی تر دێتە گۆڕی کە یاخیبوونی مەدەنییە .یاخیبوونی مەدەنی شێوازێکی ناتوندوتیژیانەی خەباتی سیاسییە ،کە یاساکانی باو یان بەشێکیان، رەتدەکاتەوە و ملکەچکردن بۆدەوڵەت یاساکانی چیتر بەئەرکێک نازانێت بزووتنەوەیەکی جەماوەریی واسازدەکات کەئەگەر بەهێزو خاوەن رێکخستن دیسپلینی پێویست بێت ،دەتوانێت شۆڕش بەرپابکات گۆڕانکاریی مەزن بەدی بهێنێت. سەبارەت بە یاخیبوونی مەدەنی هەمیشە ئاماژە بەنموونەی راپەڕینی مهاتماگاندی لەهیندوستان دەکرێت ،کە بەسەربەخۆیی ئەم واڵتە لە کۆلۆنیالیزمی ئینگلیز کۆتایی هات. 6
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەڕێز ئۆجاالن لەخستنەڕووی • ئەلتەرناتیڤە دیموکراتییەکەیدا قورساییەکی زۆر بەو چەمکانە دەدات .تەنانەت لەنێوان کۆمەڵگەی باو وکۆمەڵگەی فەرمی (دەوڵەت)یدا بەڕێز ئۆجاالن گۆڕەپانی سێهەم پێشنیازدەکات. کە بەمەسافە لەنێوان ئەو دوو کۆمەڵگەیەی دیکە لەجموجۆڵدا بێت .ودەبێتە هێزی فشار وگۆڕانکاریی هەردووکیان .لەمبارەیەوە هەڵسەنگاندنی ئێوە چییە؟ گۆڕەپانی سێهەم ،یان رێگای سێهەم.. - چەمکێکە لەبوارەکانی سیاسیی وئابووریدا، زۆرجار با�سی لێوەکراوەو وەک بژاردەیەک پەنای بۆ بردراوە .کەهەم نموونە باشەکانی لەئارادان هەمیش خراپەکانی .کە لێرەدا ئاماژەپێکردنیان بەپێویست نازانم .بەاڵم بەگشتیی گۆڕەپانی سێهەم کاتێک دێتە کایەوە ،یان دەخوڵقێنرێت ،کە لەنێوان دوو بژاردەی باودا هیچکامیان وەاڵمی پرسەکانی سەردەمیان پێنەدرێتەوە و لەئاست ئەو قەیران وکێشانەدا نەبن کە بەرپرسیارن لەچارەسەرکردنیاندا .درووستبوونی پەکەکە بۆخۆی خوڵقاندنی رێگای سێهەم بوو .چونکە بەدرێژایی دەیان ساڵ لە واڵتێکی وەک تورکیادا کۆمەڵێک پارت ورەوتی سیاسیی بەناسنامەی جۆربەجۆر هەمیشە لەفۆرمی دەسەاڵتدارو ئۆپۆزسیۆندا ،جێگە گۆڕکێیان بەیەکتر دەکرد. ئەوەی لەقۆناغێکدا ئۆپۆزسیۆن بوو ،کاتێک دەهاتە سەر دەسەاڵت هەمان کاروکردەوەکانی دەسەاڵتی پێشوی دووبارەدەکردەوە ولەئاکامدا گۆڕانکارییەک بەدینەدەهات واڵت گەیشتبووە بنبەست .وتەنانەت لەدەرەوەی سیستەمیش دیسان با�سی دوو رەروت ئایدیۆلۆژیای
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
کۆمۆنیست کاپیتالیست ،یان چەپ وراستی نەریتیی لەئارادابوو .لەگەڵ ئەوەدا کەئەم رەوشە لەسەر ئاستی دەوڵەت دەسەاڵت هێشتاش بەردەوامە ،بەاڵم پارتی کرێکارانی کوردستان ،بە بیرو باوەڕو هزرو مێتۆدێکی نوێوە هاتە گۆڕەپانی سیاسیی ،کە ئەزموونی چەپ وراست ،کۆمۆنیزم ودژە کۆمۆنیزم ،نەتەوەپەرست یان بنیادگەرای مەزهەبی ،لیبرال یان موحافەزەکار ..تێپەڕێنێت. بەهۆشیارکردنەوەی کۆمەڵگەو دەستنیشانکردنی رێگای پان وبەرینی خەبات ،ئەو دەالقە مێژووییەی بەرەوڕوویئاسۆیئایندەیگەالنخستەسەرپشت ئەمڕۆش هەمووان بەرهەمی ئەو هزرە نوێیە دەبینن کە هێشتا بەرەو ترۆپکی سەرکەوتن بەڕێوەیە .یەکێک لەو بەرهەمە بایەخدارانەش سەرەڕای شۆڕ�شی باکووری کوردستان خۆی، شۆڕ�شی رۆژئاوای کوردستانە .کەئەویش بۆخۆی هەر گۆڕەپانی سێهەمە .چونکە کاتێک ئاڵۆزی کەوتە ناو واڵتی سوریاوە ،هێزەکان بەسەر دووبەرەدا دابەشبوون ،دەسەاڵت دژە دەسەاڵت، ئەوەی کەلەگەڵ دەسەاڵت بوو ئەوە دیاربوو کێیە ،ئەوەش کەدژەدەسەاڵت بوو ،سەرتاپا ئەو گروپە جۆربەجۆرانەبوون ،کە بەوەکالەتی واڵتان ئەجێندای ئەوانیان پیادەدەکرد .ئەوکات دەسەاڵت دەیگوت ،ئەوەی لەگەڵ من نەبێت، کەواتە بەشێکە لەو هێزە خائینانە .دژەدەسەاڵتیش دەیگوت ئەوەی لەگەڵ ئێمە نەبێت ئاڵقەلەگوێی دەسەاڵتە .لەم ناوەدا تاکە هێزێک کەخۆی بەسەر هیچکام لەو دوو بەرەیادا ساخنەکردەوە، ئەو شۆڕشە مەزنەبوو ،کە لەکاتێکدا هەموو ئەوانەی بەسوپای ئازاد وشۆڕشگێڕ وئۆپۆزسیۆن وئەلتەرناتیڤ ...ناودەبران ،توانەوەو تاکەهێزێک کە لەگۆڕەپانەکەدا رووبەڕووی تێرۆرو وێرانکاریی
گۆڕەپانی سێهەم، بیروباوەڕێکی دۆگمای ئامادەکراونییە .کەلەچەند دەق والپەڕەدا خڕکرابێتەوە. بەڵکو نەخشە رێگایەکی گشتییە ،ئایدیۆلۆژیایە، وداگیرکردن راوەستاو بااڵی بڵندیی بەهیچ هێزێک نەچەمایەوە هەمان پەیڕەوانی رێگای سێهەمن .کە لەچوارچێوەی هێزەکانی سوریای دیموکراتداو بەدرووشم وپرۆژەی کۆنفدرالیزمی دیموکراتیک خۆی سەملاندووە. بەکورتی گۆڕەپانی سێهەم ،بیروباوەڕێکی دۆگمای ئامادەکراونییە .کەلەچەند دەق والپەڕەدا خڕکرابێتەوە .بەڵکو نەخشە رێگایەکی گشتییە، ئایدیۆلۆژیایە ،هزرێکی داهێنەرانەیە کە لە خۆبەدەستەوەدان ،ژیانەوە .لە بێهیواییەوە هیوا. لەشکەستەوە ،سەرکەوتن .لە الساییکردنەوە خوڵقاندن ،لەسەرلێشێواویەوە ،هۆشیاریی، لە دەستەوەستانییەوە ،دەستپێشخەریی.. بەرهەمدەهێنێت. رێگای سێهەم هەمان کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیکە ،کە مەودای نێوان کۆمەڵگەو دەسەاڵت لەناودەبات ررێکخراوی مەدەنی نەک رکەبەری دەسەاڵت ،بەڵکو بناغەکەی پێکدەهێنێت.
www.komelge.com
7
NO:29 -June 2018
خەباتی مەدەنیانەی دیموکراتیک لەچوارچێوەی مافە گەردوونییەکاندا لەبیری ئۆجاالندا هەمیشە بژاردەی یەکەمە. بەڕێز ئۆجاالن ئیرادەی رێکخستووی • مەدەنیانەی کۆمەڵگەوگەالن بە بنەمای سەرەکی گۆڕانکاریی هەر وەرچەرخانێک دەبینێت. ئایا لەکوردستانی داگیرکراو وبەشکراودا، لەخۆرهەاڵتی ناوینی ناو گێژاودا بەئیرادەبوونی تاک وکۆمەڵگەی کوردستان وخۆرهەاڵتی ناوین بەبێ بوونی (هێزی بەرگریی رەوا) (ئیرادەی بەرەنگاربوونەوە) ،تا چەند مومکینە؟ ئایا خودی بەرگریی رەوا وخۆپاراستنیش ناکەوێتە چوارچێوەی خەباتی مەدەنییەوە؟ لەهەر خەباتێکی سیاسییدا ،هەمیشە - دوو الیەن جێگای باسن .یەکەم :خۆ .دووەم: هێزی بەرانبەر .واتا ئێمە دەبێ وەاڵمی کۆمەڵە پرسێک بدەینەوە وەک :ئێمە چیمان دەوێت؟ هێزمان چەندیە؟ میکانیزمەکانی بەردەستمان کامانەن؟ ئەمجار الیەنی بەرانبەرمان کێیە؟ بەچ مێتۆدو رێگاوشوێنێک دەتوانین مامەڵەی لەگەڵدا بکەین؟ تا چەند خاوەنی خەسڵەتی تەحەمول سینگفراوانییە..؟ مرۆڤ الی ئەو چ بایەخێکی هەیە؟ ..ئەمانەو چەندان پرسیاری تر ئەو فاکتەرانەن کە لەوەاڵمەکانیانەوە ،دەتوانین 8
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
گونجاوترین شێوازێکی خەبات پەیڕەوبکەین. خەباتیمەدەنیانەیدیموکراتیکلەچوارچێوەی مافە گەردوونییەکاندا لەبیری ئۆجاالندا هەمیشە بژاردەی یەکەمە .کۆمەڵگ ه دەبێت هەمیشە سازدراو خاوەن رێکخستن ،هۆشیار وئاگا بەماف وئەرکەکانی ،چاالک لەگۆڕەپان بێت .ئەمە پێداویستییەکی دەستلێبەرنەدراوی هەمیشەییە بۆ کۆمەڵگەیەکی ئازادییخواز .تائەو جێگایەی بواری نواندنی ئەم چاالکیانەو بەدەستخستنی مافەکان بەماندووبوون خەباتی مەدەنیانەی بەدوور لەتوندوتیژیی لەئارادابێت ،بیرکردنەوە لەچەک لەهیچ بژاردەیەکدا نییە .بەواتایەکی تر خەباتی مەدەنیانە ،پابەندبوون بەبنەماکانی دیموکراسیی مافەکانی مرۆڤ ،رێزگرتن لەیاسایەک کەلەسۆنگەی ڕێزوشایستەیی مرۆڤ داڕێژرابێت .دەبێ لەالیەن هەردوو الیەنی ملمالنێکاندا رێزی لێ بگیرێت پەیڕەوبکرێت .بەاڵم هەروەک خۆتان ئاماژەتان پێکرد ،ئێمەی کورد لەخۆرهەاڵتی ناویندا دەژین ،شوێنێک کە هیچ شتێک لەوێدا سەقامگیرو چەسپاو نییە .بەردەوام لەحاڵەتی دەڵەمەدایە .هەرکات پێشبینی رووداوی چاوەڕواننەکراو لەئارادایە .قۆناغێکە گوزەرا، بەاڵم دیارنییە تا چەند دەهەی تر هەروا بەردەوام دەبێت ..فاکتەرگەلی جۆربەجۆروئالۆز ،چەندان بەرژەوەندیی وپرۆژەی دژبەیەک بەردەوام لەگەڵ یەکتر لەبەریەککەوتنێکی وەهادان ،کە ئاکامەکان لەشێوازی بوومەلەرزەی سیاسیی ناوچەکەو جیهان بەخۆیانەوە دەهەژێنن .ئیتر هیچ شتێک لەدەرەوەی خۆی خاوەن گەرەنتی ژیان ومانەوە نییە .لەدوای رووخانی رژێمەکەی سەدام ساڵی ،٢٠٠٣لەماوەی کەمتر لە یەک دەهەدا لەچوار واڵتدا بۆ چەندانجار رژێمەکان بەرێگای نائاسایی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
لەسەرکارالبران ،ئەوانی تریش لەقەیران وگێژاوی سیاسیی ،کۆمەاڵیەتی ،ئابووریی ،بێ پسانەوەو پشوو ،گینگڵ دەدەن .لەناو ئەم هەموو مەترسیانەدا کە لەژماردن نایەن ،نەک هەر رژێمەکان ،بەڵکو تەواوی رەوت بزووتنەوەو پارتە سیاسییەکانیش ،هەریەک لەترسان خۆی بە هێزێکی دەرەکی لەخۆی گەورەتر سپاردووە، لەبەهای ئەمەش هەرباجێکی داوا لێبکرێت ،دەبێ بیدات .لێرەدایە کە پر�سی خۆپاراستنی رەوا وەک پێویستییەکی حاشاهەڵنەگر خۆی دەسەپێنێت. هەبوونی هێزی خۆپاراستن ،کەتەنیا سەر بەگەلی خۆی بێت ،فەرمان لەرێبەرایەتی مەشروعی خۆی وەربگرێت لەسەر بنەمای رێبازو ئایدیۆلۆژیایەکی ئەخالقگەرای دیموکراتیک چاالکی بنوێنێت.. تاکە گەرەنتی ئێستاو ئایندەیە .ئەگەر ئەو خەباتەی نزیک بەچل ساڵە ئۆجاالن رێبەرایەتی دەکات ،خاوەن هێزی بەرگریی وپاراستنی خاوەن باوەڕو ئیرادە نەبووایە ،ئەمڕۆ دوژمنانمان، پێگەی خۆبەدەستەوەدان ملکەچیشیان پێ رەوا نەدەدیتین .ئەگەر لەرۆژئاوای کوردستان ئەو هێزە خاوەن باوەڕو تواناو دیسپلینەی شەڕ نەبووایە، نەک کورد هیچی چنگ نەدەکەوت ،بەڵکو لەناو بەردا�شی گەمە سیاسییەکاندا وەها دەهاڕدرا کە خۆڵەکە�شی بەدەم باوە نەدەما .ئاگری ئەو شۆڕشە سیاسیی -کۆمەاڵیەتیی -هزرییەی لە سەربنەمای بیروباوەڕەکانی ئۆجاالن وپرۆژە چارەسەرییەکەی هەر رۆژ لەکوردستاندا ،گەشتر دەبێت، مەتر�سی ومەرگی تەواوی سیستەمە تۆتالیتار، فاشست ،نەتەوەپەرست ،دکتاتۆر ،دژەئازادیی ودیموکراسییەکانە ..شتێکی ئاساییشە کە گشت ئەمانە لەسەر دروشمی لەناوبردنی ئەم شۆڕشە لەگەڵ یەکتر رێک بکەون .ئەوکات مەگەر دەکرێت
خەباتی مەدەنیانە بۆ هەلومەرجی خۆی، خۆپاراستنی رەواش کە بەرخودانی نەمرانەیە، بۆ پاراستنی ژیان ئابڕوومەندیی.
بەخەباتی مەدەنی بەدەستی بەتاڵ لەبەرانبەر ئەم هەموو دوژمنە سەرسەخت بەتوانایانەدا باس لەخۆپاراستن بکرێت.؟ کەواتە خەباتی مەدەنیانە بۆ هەلومەرجی خۆی ،خۆپاراستنی رەواش کە بەرخودانی نەمرانەیە ،بۆ پاراستنی ژیان ئابڕوومەندیی. ئەزموونی باکووری کوردستان • ورۆژئاوای کوردستان ورۆژهەاڵتی کوردستان لەبوای خەباتی مەدەنی ورێکخستبوونی مەدەنی چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ لەسەر ئاستی ئەم بەشانەی کوردستان - کە ئێوە ناوت بردن ،جیاوازیی کاروچاالکی رێکخستنی مەدەنی لەسەر دووئاستی چەندایەتی وچلۆنایەتییەوە بەدیدەکرێت .لەهەندێ شوێندا خەباتی کاریگەرو شایستە ئەنجام دەدرێت لەهەندێ شوێنی تریش هەبوونی سستی و الوایی و کەلێن ..بەدیدەکرێن .بێگومان دەبێ ئاستی چاوەڕوانییەکانمان ،لەچاو هەلومەرجەکان بێت. لەسایەی رژێمێک وسیستەمێکدا کە مرۆڤ خاوەنی هیچ بەهایەک نەبێت هەمیشە سەردەستی www.komelge.com
9
NO:29 -June 2018
بۆ زمان وکرداری سەپاندن وزۆرداریی پۆلیس وزیندان بێت ،چاالکی مەدەنی بەتیرۆر .رەخنەی ئاسایی ،بەسوکایەتی وخیانەت لەقەڵەم بدرێت. یاسا بەپێی حەزوئارەزووی چەند تاکێک پەیڕەو بکرێت..بێگومان زۆرزەحمەت دەبێت باس لەچاالکی مەدەنی بکرێت .چاالکی مەدەنی هەروەک لەناوەکەیەوە دیارە ،خەباتێکی ئاشتیخوازانەی رۆژانەی رەوای خەڵکە ،کە پێویستیی بە کەشوهەوایەکی ئارام وئازاد هەیە .ئیتر کاتێک ئەم کەشوهەوایە لەئارادانەبێت ،خەباتەکەش تو�شی گرفت زەحمەت دەبێت .لەگەڵ ئەم هەموو زەحمەتانەشدا ئەوەی لەباکووری کوردستان لەم رووەوە بەرهەم دێت ،هێژاو مەزن کارییگەرە. وچەند خەسڵەتێکی هەیە کە خۆڕاگریی پێ بەخشیوە .یەکەم :خاوەن دسپلین هێزی رێخستن هۆشیارییە خەڵک دەزانن چیان دەوێت باوەڕیان بە سەرکردە ورێبەرەکانیانە .دووەم :خاوەن ئیرادەیەو ئامادی قوربانیدانە وزیندان هێر�شی پۆلیس توانای پێش پێگرتنی نییە .سێیەم: بەرفراوانەو هەمیشە بەهێزی جەماوەر پشتیوانی دەکرێت .چوارەم :بەردەوام بێ پشوو وماندوو نەناسانەیە .پێنجەم :جێگای خەڵکانی ترسنۆک، گەندڵ ،بەرژەوەندپەرست ،هەلپەرست ،خائین وئاژانی تێدا نابێتەوە ولەهەر شوێنێک ئەمانە هەبن لەالیەن خەڵکەوە وەدەر دەنرێن. بەاڵم لە رۆژئاوای کوردستان هەلومەرجەکان تەواو جیاوازن .لەو شوێنانەدا کە داگیرکراون، کەشوهەوای شەڕ لەئارادایە هیچ بوارودەرفەتێک بۆ خەباتی مەدەنی نییە .لەوشوێنانەشدا کە دەسەاڵتی دیموکراتیک حوکمفەرمایە ،خەباتی مەدەنی بناغەی ژیانە .لەوێ سیستەم خاوەن دوو جەمسەری کۆمەڵگه-دەسەاڵت نییە .بەڵکو 10
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ه رۆژهەاڵتی ل کوردستانیش ،دەبینین چاالکییە مەدەنییەکان لەکەمترین ئاستی خۆیاندان لەحاڵەتێکی پاسیڤبوونی تەواودایە. ئەم دووانە هەردووکیان یەکن .بەواتایەکی دیکە دەسەاڵت لە رێگای رێکخراوە مەدەنییەکانەوە کە کۆمین بناغەکەیەتی بەڕێوەدەچێت .هیچ مەودایەک لە نێوان کۆمەڵگەو دەسەاڵتدا بوونی نییە .ئەمەش ئەم کۆمەڵگە خوازراوەیە ،کە سەرەڕای ئەم هەموو هەڕەشە ومەتر�سی شەڕەی بێ پسانەوە بەڕێوەیە ،توانیویەتی بیسەملێنێت ،کەنموونەیەکی دیموکراتیکی هەرەسەرکەوتوویە .هیچ کام لەو کێشەو قەیرانانەی سیستەمە جۆربەجۆرەکانی تر، لەچەوسانەوە ،جیاوازخوازیی ،نەژادپەرستیی، گەندەڵی ..پێیان چارەسەر ناکرێت .لەوێ جێگای نابێتەوە. ئەگەر بچینە رۆژهەاڵتی کوردستانیش، دەبینین چاالکییە مەدەنییەکان لەکەمترین ئاستی خۆیاندان لەحاڵەتێکی پاسیڤبوونی تەواودایە .هەرچاالکییەک هەبێت ،بەئاستی تاک: وێبالگنووسێک ،یان داکۆیکەرێک لەمافی مرۆڤ.. سنووردارە .جارجار خۆپیشاندانی بچوک یان مانگرتنێکی کورتخایەن لەشارەکاندا روودەدەن. بەاڵم زۆر زوو خامۆشدەبنەوە .هۆکاری
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
سەرەڕای بەرتەسکی بواری ئازادییەکان ترس وهەڕەشەو تۆقاندنی رژێم. لەناو خودی کۆمەڵگەدایە. هێزی ڕێکخراوەیی سست بێتوانایەو بۆ زۆرینەی خەڵک روون نییە ئەم الوازییەش .سەرەڕای بەرتەسکی بواری ئازادییەکان ترس وهەڕەشەو تۆقاندنی رژێم. لەناو خودی کۆمەڵگەدایە .هێزی ڕێکخراوەیی سست بێتوانایەو بۆ زۆرینەی خەڵک روون نییە پەیڕەوی لە چ رێبەرو رێکخراو ورەوتێک بکەن. خەڵکی دابەشبوون بەسەر چەندان پارت گروپی کۆن ونوێدا ..جۆرێک لە سەرلێشێواویی هەبوونی تەمومژ لەبەرچاواندا دۆخێکی خوڵقاندووە ،کە خەڵکی پتر بەپشتبەستن بە عاتیفەکانیان رەفتار دەکەن تا بیروباوەڕ .بەاڵم دەبێ ئەمەش بڵێم کە لێرەدا کەرەستە بنەڕەتییەکە کە خەڵکە، هەیەو ئامادەیە .الوازیی لە هێزی رێکخستن رێبەرایەتیدایە .کە ئەویش بۆخۆی پێویستی بە میکانیزمێک هەیە کە لەبارودۆخی رۆژهەاڵتی کوردستاندا زۆر زرحمەتە. ئایا لەبەردەم ئەم هەموو هێرش • شااڵوی داگیرکاریی تێرۆری هەمەچەشنەی هێزە پاشڤەڕۆکان فێندەمێنتاەکان (ئوسوڵگەراکان)
دا تا چەند خەبات تێکۆشانی مەدەنی ،یان بڵێین خەباتی ناتوندوتیژیی رۆڵی خۆی دەبینێت؟ وتاچەند دەتوانێت ببێتە رێگای بەرەنگاربوونەوە؟ لەپرسەکانی پێشووتردا تائاستێک ئەم - پرسەش وەاڵم درابوه‌وە .بەاڵم دەخوازم ئەمەی لێ زیاد بکەم .کە ئەم چەند ساڵەی دوایی ،بەتایبەتیش پاش سەرهەڵدانی تێرۆری داع�شی ،ئاشکرابوونی هەندێ راستی لە سیاسەتی نێودەوڵەتی هەرێمیدا.. ئەم پرسە بەمێشکی هەرکەسێکدا هات ،کە ئێمە سەروکارمان لەگەڵ چ دوژمنێکدا هەیە!؟ ئەوهێزانەی کە بەشێوازێکی فەرمی ،لەبەرگی رژێمەکاندا ،وەک الیەنی بەرانبەر ،مامەڵەی شەڕ یان نیوەشەڕمان لەگەڵیاندا هەیە ،دەرکەوت کە لەهەمبەر هێزی بەرخۆدانی قارەمانانەدا دەستەوەستانن بەشێوازی کالسیک :شەڕ، پۆلیس ،زیندان ،تێرۆری دەوڵەت ...ناتوانن هیچ شتێک بەسوودی خۆیان یەکال بکەنەوەو هەلومەرجی نێودەوڵەتیش لەمەزۆرتر بواری هۆڤێتی نادات بەدەوڵەتە فەرمییەکان .ئیتر پەنایان بۆ خوڵقاندنی ئەم گروپە تێرۆریستیانە برد ،کە رۆڵی دەوڵەتی تورک لەمڕووەوە لەسەرەتاوە تا ئەمڕۆ شیاوی نکوڵیکردن نییە ،کە بەڵکو لەم رێگایەوە ئیتر بێ هیچ بەربەستێکی یاسایی، ئەخالقیی بتوانن کورد ،زیندەبەچاڵ ،کوردستان وێران بکەن لەکۆمەڵە خەڵکێکی بێ ئایندە بەوالوە شتێکمان لێ نەهێڵنەوە .لەوەها هەلومەرجێکدا، وەحشیگەرییەکانی شەنگال ،کۆبانێ ،عەفرین... گەلێک لەو سنوورانە بەوالوەتر رۆیشتبوون کە بەخەباتی مەدەنی ،پێ�شی پێبگیرێت .ئامانجەکەش بەپێشەنگایەتی رژێمی ئاکەپە هەر ئەمەبوو کە بواری پشتبەستن بەهیچ یاساو رێساو بنەمایەکی ئەخالقی نەهێڵرێتەوە ،کە بەڵکە فریای کورد www.komelge.com
11
NO:29 -June 2018
سیستەمی حوکمڕانی لەباشووری کوردستان، کۆپی هەمان سیستەمە لەکارکەوتووەکانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستە. بکەوێت .چەپەڵترین تاوان کەدەوڵەتی تورک لەناخی دڵەوە دەیخواست بۆخۆی بیکات لەبەرئەوەی دەوڵەت بوو ،بەرپرسیارێتی یاسایی ئەخالقی دەکەوتە سەرشان پێی نەدەکراو بەداع�شی کرد، دەیخواست بۆدەیان ساڵی تریش هەروا بەردەوام بێت ،دەبێ چاوەڕوانیش بین کە لەئایندەدا دیسان رووبدەنەوە. بەاڵم نابێ ڕاستییەکمان لەبیر بچێت ،کە لەتاریکترین مەترسیدارترین ساتەکانی جەنگدا، خەباتی مەدەنی دیسان راوەستانی بەخۆیەوە نەدیت ،خۆپیشاندانە مەزنەکان ،تەلەفزیۆن راگەیاندنەکان ،سرودە شۆڕشگێڕیەکان ،شیعرە حەماسیەکان ،تابلۆکانی شێوەکاریی ،کتێب، وتارو کۆڕوسیمینارەکان ...هەموو ئەو چاالکییە مەدەنیانەبوون کە هەریەک بەشێوازی خۆی بوو بە بەشێک لەبەرخۆدان .کەواتە خەباتی شەڕ هەمیشە پێویستی بەخەباتی مەدەنییە ،لەحاڵیکدا خەباتی مەدەنی پێویستی بەشەڕ نییە .خەباتی مەدەنی هەمیشەییەو دەچێتە خانەی ستراتیژەوە. بەاڵم خەباتی شەڕ کاتیی پەیوەستەی قۆناغەو دەچێتە خانەی تاکتیکەوە .خەباتی مەدەنی بەشێکە لەژیانی رۆژانەو هەڵدەبژێردرێت نەک دەسەپێت. 12
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەاڵم خەباتی شەڕ ناچارییەو دەسەپێت .خەباتی مەدەنی لەسەرخۆیەو ئاکامی دەمودەست وخێرا نادابەدەستەوە ،بەاڵم مەگەر بەدەگمەن دەنا کەم زیانەو قوربانی خوێن وێرانی لێناکەوێتەوە. لەحاڵێکدا خەباتی شەڕ هەمیشە بەخوێن وێرانی کۆتایی دێت ،کەواتە خەباتی مەدەنی هەمیشە دەتوانێت ببێتە بەشێک لە بەرەنگاربوونەوە. وەک دەبینرێت دەسەاڵتدارێتی • باشوور ،دەسەاتدارێتیەکی میلیتاریزەی ستەمکارە .لەمڕووەوە خەباتی مەدەنی تاچەند دەتوانێت رۆڵی خۆی ببینێت؟ ئایا بەڕاستی لەباشووردا شتێک هەیە ناوی خەباتی مەدەنی، رێکخراوی مەدەنی ،چاالکی مەدەنی بێت؟ سیستەمی حوکمڕانی لەباشووری - کوردستان ،کۆپی هەمان سیستەمە لەکارکەوتووەکانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستە ،لەسەر بنەمای خۆسەپاندن ،گەندەڵی ،خۆسپاردن بەهێزی دەرەکیی وبێ باوەڕی بەخەڵک ...بەڕێوەدەچێت. ئەوەندە سنگفراوان نییە ،تا تەحەمولی هاویشتنی بەردی گەنجانی بیکارو بیهیوای پێ بکرێت. لەماوەی پتر لەچارەکەسەدەیەک حوکمڕانی ئەم دەسەاڵتە ،دیموکرا�سی عەدالەت ،حوکمی یاسا ،تەنیا لەچوارچێوەی دروشم سەر کاغەز تێپەڕی نەکرد .دەنا هەرچی کاروکردەوەیەک هەیە کەدەوڵەتانی تۆتالیتار دیکتاتۆرو نەتەوەپەرست... دەیکەن شتێک نەمایەوە ئەم دەسەاڵتەش نەیکات: شەڕی ناوخۆ ،دزی تااڵن وبڕۆی پارەو سامانی واڵت ،تێرۆرو تۆقاندن سزادانی بەرهەڵستکاران، پەیڕەوکردنی سیستەمی میلیشیایی حزبی، رەواجدان بە سیستەمی موخابەراتیی وکڕین دەمچەورکردن درووستکردنی ئاژان لەناو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
تەزویر بووه‌تە خەسڵەتێکی دانەبڕاو لەم دەسەاڵتە، نەک تەنیا لەهەڵبژاردندا، بەڵکو لەحوکم ویاسا، بڕوانامەی زانستگه....تد خەڵکدا .دژایەتیکردنی خەباتی بەشەکانی تری کوردستان بەتایبەتیش شۆڕ�شی شکۆمەندی باکوورو رۆژهەاڵتی کوردستان بوون بەبەشێک لە پرۆژەی داگیرکاریی پاکتاوکردن بەچەندان شێوازی جۆربەجۆر ،لەگەڵ داگیرکەراندا بوونە هاودەست تا ئەم لەحزەیەش بەشێکن لەوهێزانەی کە دەخوازن پرۆژەی کۆنفدرالیزمی دیموکراتیک لەبار بەرن سیستەمی دەوڵەت -نەتەوە بکەنە ئەلتەرناتیف .ئیتر دەبێ چ چاوەڕوانێکمان لەوەها سیستەمێک هەبێت .بەاڵم خۆ خەبات بەهەموو شێوازەکانییەوە ،هیچ کات مۆڵەتی لەو جۆرە دەسەاڵتانە وەرنەگرتووە .خەباتی مەدەنی بەهەموو پێوەرەکان هەمیشە مەشروعەو تاکە رێگایەکیشە بۆ هەلومەرجی ئەمڕۆی باشووری کوردستان .راستە کە ئەم خەباتە لەبەر زۆر هۆکاری ناوخۆیی دەرەکی الوازو سەرەتاییە .جار هەیە ئەکتیڤ دەبێت ،بەاڵم زوو دادەمرکێتەوە. دەسەاڵت بەردەوام هەوڵدەدات ،هەرچی ێکخراو ودامودەزگایەکی مەدەنی هەیە ،هەرچی چاالکیەکی هونەریی ئەدەبی نووسین هەیە ،تەلەفزیۆن رۆژنامەو گۆڤارەکان ،کتێب چاپخانەکان ،تەنانەت پەیمانگەو زانستگه‌کان ،بەجۆرێک لەجۆرەکان
بخاتە ژێر رکێفی حزب .بەاڵم تا دێت خەڵکیش پتر هۆشیاردەبنەوە ،پتر بەمافەکانی خۆیان ئاشنادەبن .پێشبینی دەکەم نەوەی داهاتوو ،ئەم پاشڤەڕۆییەی پێ قبوڵ نەکرێت .سیستەمێکی باشترو پێشکەوتووانەتر بەشایستەی خۆی بزانێت. لەهەڵبژاردنەکانی ئەمجارەو ئەوانی • رابردووشدا ئاشکرا بوو کە پرۆسەی هەڵبژاردن خەباتی پەرلەمانی کەوتۆتە ژێر پرسیاری زۆرەوە .لەمڕووەوە چۆن دەکرێ پێگەی خەباتی مەدەنی چاالکی مەدەنی دەستنیشان بکەین؟ ئەمە لەکاتێکدا بچووکترین چاالکی رووبەڕووی زۆرترین فشارو داپڵۆسینی دەسەاڵتدارێتی باشوور دەبێتەوە. راستە! تەزویر بووه‌تە خەسڵەتێکی - دانەبڕاو لەم دەسەاڵتە ،نەک تەنیا لەهەڵبژاردندا، بەڵکو لەحوکم ویاسا ،بڕوانامەی زانستگه، چەکی پارەو تاپۆی خانوو ،نەوت وبەنزین، داودەرمان ..هەموو جێگای گومانن وتەنانەت تەزویر لەخواردەمەنیەکانیشدا دەکرێت .لێرەدا کاتێک باس لەپارتی بچوک پارتی گەورە دەکرێت، وەک شێوازە ئاساییەکەی با�سی زۆری کەمی خەڵک نییە .چونکە کاتێک دیارو ئاشکرا نەبێت کە پارتەکان بەشێوازێکی راستەقینە چ رێژەیەکی دەنگی خەڵکیان لە هەڵبژاردندا بەدەستهێناوە .ئیتر چۆن بزانین گەورەیی بچووکی ئەم پارتانە لەچ ئاستێکدایە؟ کەواتە ئەوەی ئەم گەورەیی بچوکیە دەستنیشاندەکات شتێکی ترە کە بریتییە لە هێزی چەکدار ،پۆلیس موخابەرات ،پارەوسامان... لەمەوە ئاکامێکی زۆر مەترسیدار بەدەستدەخەین. ئەویش ئەمەیە کە ئەم هێزە دەسەڵتدارانەی www.komelge.com
13
NO:29 -June 2018
خاوەن هێزی چەکدارن چ لەهەڵبژاردندا سەربکەون یان نا ،هیچ کات خۆبەخشانە یان وەک رێزگرتن لە یاسا ،یان دەنگی خەڵک ،کور�سی دەسەاڵت جێ ناهێڵن .ئیتر یان تائەوکاتەی بۆیان بچێتەسەر هەروەک تا ئێستا کردوویانە ،پەنا بۆ تەزویر دەبەن ،یانیش کودەتا بەرپادەکەن. بەدووری نازانم شەڕی ناوخۆش دووبارە بکەنەوە. لەهەموو حاڵێکدا پێویستە ئێمە هەمووالیەک، بەر لەهەر شت بژاردەی شەڕی ناوخۆ ،لە مێشکی خۆماندا بسڕینەوەو بەهیچ جۆرێک بیر لەوەها ئەلتەرناتیڤێک نەکەینەوە .ئیتر سەر بەهەر الیەنێک بین ئەو الیەنەش چەندە خاوەن توانای شەڕو هێزی سەربازی بێت ،هێشتاش شەڕ ژێرکەوتنی هەموو الیەکەو دەسکەوتی گەورەش بۆ هێزە داگیرکەرەکان دەڕوات .نەک تەنیا دەسەاڵتێکی هەرێمی بەڵکو سەرەڕای رژانی خوێنێکی زۆر ،خاک ئایندەشمان لەدەستدەچێت .کورد کە چەندان جار شەڕی ناوخۆی تاقیکردۆتەوە ،ئەوەی بەشێک بووە لەم شەڕانەو یان النیکەم بەچاوی خۆی شاهیدبووە ،باش دەزانێت شەڕ چ ماڵوێرانی کارەساتێکی گەورەیە! با ئەمانە بۆ نەوەکانی ئەمڕۆو داهاتووش بە راستگۆییەوە بگوازینەوە. بەاڵم ئیتر ئەگەر هەروا بڕوات .ئەوکات دەکرێ باس لە یاخیبوونی مەدەنی سەرتاسەری بکرێت، کە دەبێتە دوایین بژاردەو ئەلتەرناتیف. بۆئەوەی لە نێوان پاشڤەڕۆیەتی • کۆمەڵگەی باو وستەمکارێتی کۆمەڵگەی فەرمی (دەسەاڵتدارێتی) باشووردا خەباتێکی مەدەنی تا ئاستی یاخیبوونی مەدەنی بڕوات پێویستە چی بکرێت؟ یاخیبوونی مەدەنی وەک چارەسەری - 14
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کۆتایی ومەشروع دەتوانێ ئەلتەرناتیڤێک بێت. بەاڵم ئەویش خۆ کارێکی هێندە ئاسان نییە .دەبێ توانای ڕاپەڕاندن میکانیزمەکانی لەبەردەستاندا بن. بەر لەهەر شت دەبێ هێزێکی هێجگار زۆری خەڵک، پشوودرێژ لەوەها چاالکیەکی گەورەدا ئامادەبن. دەنا یاخیبوونی مەدەنی سەرتاسەری خۆ تەنیا بەدرووشم بانگهێشتی خەڵک ،یان بەچەند دانە خۆپیشاندان مەیسەر نابێت .دەبێت بێ پەنابردن بۆ توندوتیژیی تەواوی کاروبارەکانی دەسەاڵت لەسەر هەموو ئاستەکان پەک بخات .لەمڕووەوە بەر لەهەر شت پێویستە وەاڵمی پرسێکی سەرەکی بدەینەوە کە ،ئایا چەندە خەڵک لە سایەی ئەم سیستەمی حوکمڕانێتییەدا سوودمەندن؟ ئەگەر وەاڵمەکەی بریتی بێت لە زۆرینەیەکی ڕەها ،ئەوە نەک هەر نابێ بیر لە یاخیبوونی مەدەنی بکەینەوە، بەڵکو دەبێ بەسەر تەواوی سەرنج رەخنەو تێبینی هەڵسەنگاندنەکانیشماندا بۆ دەسەاڵت بچینەوە. خۆ ئەگەر زۆرینەی رەهاش بریتی بێت لەخەڵکە زەرەرمەندەکە ئەوە دەبێ بپرسین کوان ئەم خەڵکە؟ ئێمە خۆپیشاندان مانگرتنی چەندان جاری خەڵک جنێو وتوڕەیی سەرجادەو هاواری کوڕوکچانی گەنجی بێکارو گریان پاڕانەوەی دایکانیشمان دیت ..بەاڵم ئەمانە هیچکات بریتی نەبوون لەزۆرینەی رەهای خەڵک! کەواتە کەلێنە گەورەکە لە رێکخستن رێبەرایەتیدایە .بەبێ هەبوونی رێکخستنێکی تۆکمەو رێبەرایەتییەکی زیرەک شارەزاو لێهاتوو ،راکێشانی خەڵک بۆ بەشدارییکردن لە یاخیبوونی مەدەنیدا لەتوانادا نابێت بەبێ ئەمەش یاخیبوونێک ئەنجام نادرێت.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
تاچەند ئەوە بەگرنگ دەبینن کە خەباتی • مەدەنی خۆی مانیفێست بکات ببێتە خاوەن جیهانبینی بەرنامەو شێوازو کاراکتەری خۆی؟ بێگومان وەها پرۆژەیەک هێژاو - بایەخدارە ،بەاڵم با لەگەشبینییەکانماندا زیادەڕەوی نەکەین .چونکە دووبارەی دەکەمەوە، کە چەندە خواست دروشم گرنگن ،چەند ئەوەندە میکانیزمەکانی بەدیهێنانی ئەو خواست دروشمانە .خەباتی مەده‌نی کەخاوەن جیهانبینی بەرنامەو شێوازو کاراکتەری خۆی بێت ،دەبێ چەندان قۆناغی بڕیبێت تا بەوەها ئاستێک بگات. چونکە ئەمە درووستکردنی پارتێکی سیا�سی نییە کە چەندکەس کۆنفرانسێک ببەستن ناوێک هەڵبژێرن درووستبوونی پارتێکی نوێ راگەیەنن. ئەمە پرۆژەیەکی گەورەیە ،دەبێ لەسەرووی پارت وگروپ چین وتایەفە ئایدیۆلۆژیا بێت .کەرەستە بنەڕەتییەکە�شی خەڵک بێت .کاتێک نەتوانرێت زۆرترینی خەڵک لەدەوری وەها پرۆژەیەک خڕکەیتەوە تەواوی کارەکان بایەخی خۆیان لەدەستدەدەن .دەبێ ئەم واقیعەش قبوڵ بکەین کەدەسەاڵتیش هێشتا رووت نەبۆتەوە و خاوەن جەماوەری خۆیەتی باوەکو زۆرینەش نەبن، هەموو دەزانین کەبەدەیان تەمبەڵی بێ کاروکاسپی بێ بەرهەم نانی ئەم پارتە دەسەاڵتدارانە دەخۆن، ئەمانە کۆسپی بەردەمی هەر گۆڕانکارییەکی باشن. جگە لەمەش ،ئەم دەسەاڵتە بەدرێژایی سااڵنی حوکمڕانی خۆی ،بەسەدان هەزار مرۆڤی ئەم هەرێمەی هەر لەرووی مادییەوە گەندەڵ نەکرد، بەڵکو بیروباوەڕو هیواوئارەزوو ،وئەخالقی�شی گەندەڵ کرد وهەستی ئینتیمای بۆخاک نەتەوە الوازکرد وبەدەیان وسەدان هەزار گەنجی بێکار بەهیوای ژیانێکی باشتر ،بەرەو هەندەران سەری
خۆیان هەڵگرت .چەندانیان لە ئاوەکاندا خنکان چەندانی تریان لەالیەن قاچاخچیەکانەوە کوژران ویانیش سەرگەردان کران دەیان هەزاری تریش بەهیوای دەرفەتێکن کە خاکی خۆیان جێ بهێڵن. دەستەواژەکانی وەك( :باوەڕم بەهیچ شتێک نەماوە) یان (متمانەم بەکەس نەماوە) ..وەک دیاردەیەکی رۆژانە لە زاری خەڵکیەوە دەبیستی .خڕکردنەوەی وەها خەڵکێک وەبەر نانەوەی مۆتیڤ، وژیاندنەوەی خونچەی هیوا لەدەروونیاندا لەدەست ئەم پارتە کالسیکیانەی باشوور نایەت، تەنانەت ئەگەر بەرهەڵستکاری دەسەاڵتیش بن. بگرە ئەگەر ئەم دەسەاڵتەش بڕوات یەکێکی تر جێگای بگرێتەوە ،مەگەر بەگەلێک پێش مەرجەوە، دەنا هیچ شتێک ناگۆڕێت قەیران کێشەکان خۆیان دووبارە دەکەنەوە .چونکە هەموو زادەو بەرهەمی یەک سیستەمن .ئامانجیش نابێت تەنیا گۆڕینی دەسەاڵت بێت .چونکە گۆڕینی دەسەاڵت تەنانەت سیستەمیش زۆر ئاسانترە لەبنیاتنانەوەی سیستەمێکی باشتر .بەاڵم دیسانیش هەموو کارێکی مەزن هەر بە هەنگاوێک دەست پێدەکات. ژمارەی ئەو هەلپەرستانەی خۆیان بەدەسەاڵت هەڵواسیوە چەندە زۆر بن ،هەرکات خشتی یەکەمی قەاڵی دەسەاڵت بکەوێت ،خشتی دووهەم ئەوان خۆیان دەیخەن .خەباتی ئەم چەند ساڵەی شۆڕ�شی باکوورو رۆژئاوای کوردستان سەملاندیان کە هێزی خەڵک کاتێک بەبا�شی رێبەرایەتی بکرێت ،هەموو مەحاڵێک دەکات بە مسۆگەر. هەر لەدەست پەیڕەوانی ئەم رێبازەش دێت وەها پرۆژەیەک لە تیۆرییەوە بکەنە پراکتیک .لەرێگای خەباتێکی بەگوڕوتینی مەدەنیەوە ئایندەیەکی باشتر بۆخەڵک بەدی بهێنن. www.komelge.com
15
NO:29 -June 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
راپۆرت
لە چاره‌سه‌ری پرسی گه‌لی کورددا پێویستە بییر لە پڕۆژەیەکی نیشتمانیی بکرێتەوە
ئا :ئاسۆ جەوهەر
نووسه‌ران رایده‌گه‌یه‌نن ،چاالکیی مه‌ده‌نیی به‌شێوه‌یه‌کی رێکخراو به‌رنام ه دارێژراو، ده‌سه‌اڵت ناچاری گۆڕانکاریی ده‌کات و كپبوون و خۆگرتنیش رۆڵی خەباتی مەدەنیی دەگێڕێت و رێسا باوەكانی دەسەاڵت پەكدەخات. ل ه دیالۆگی داد و ده‌سه‌اڵت ...له‌نێوان چۆمسکى و فۆکۆدا چۆمسکی ده‌ڵێت :تۆ تێبینی ده‌که‌یت، وه‌ک من بۆی ده‌چم ،ک ه ئێم ه ل ه بواری کولتووریی کاری سیاسیدا ،هه‌وڵ ده‌ده‌ین ،دیدێک ده‌رباره‌ی کۆمه‌ڵگایه‌کی دادپه‌روه‌ر و ئازاد ل ه سه‌ر بناغه‌ی بیرۆکه‌ی ته‌بیعه‌تی مرۆیی بنیات بنێین ،ئێمه‌ش رووبه‌ڕووی هه‌مان ئه‌و گرفت ه ده‌بینه‌و ه ک ه کاری راسته‌وخۆی سیا�سی رووبه‌ڕووی ده‌بێته‌وه ،واته ئێم ه هه‌ست ب ه زه‌رووره‌تی جووالنه‌و ه هه‌مبه‌ر ب ه بایه‌خی گرفته‌کان ده‌که‌ین ،به‌اڵم له‌وه‌شدا هۆشیارین ک ه ئێم ه ملکه‌چی (هۆشیارییه‌کی ب ه ته‌واوی به‌شه‌کی)ین ده‌رباره‌ی واقیعی کۆمه‌ڵگاکان ،دوا جار له‌باره‌ی فۆرمه‌کانی واقیعی مرۆییش هه‌ر وه‌هاین. 16
www.komelge.com
با نموونه‌یه‌کی به‌رهه‌ست بێنمه‌وه ،له راستیدا به�شی هه‌ر ه زۆری چاالکیی من وابه‌سته ب ه شه‌ڕی ڤێتنام بوو ،به‌شه‌که‌ی دیکه�شی بۆ یاخی بوونی مه‌ده‌نی ته‌رخان کرا بوو .ل ه ویالیه‌ته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکادا ،یاخی بوونی مه‌ده‌نی مه‌ترسیی گه‌وره‌ی تێدایه .ئه‌و ،بۆ نموونه ،ره‌نگه ب ه شێوه‌یه‌ک هه‌ڕه‌ش ه ل ه سیسته‌می کۆمه‌اڵیه‌تی بکات ،ک ه ره‌نگ ه بیکات ب ه فاشیزم ،ئه‌مه‌ش ده‌بێه شتێکی یه‌کجار خراپ بۆ ئه‌مریکا ،بۆ ڤێتنام ،بۆ هۆڵه‌ندا و واڵتانی دیکه‌ش .تۆ بیهێن ه به‌ر زه‌ینت ،که نه‌هه‌نگێکی زه‌به‌الحی وه‌ک ویالیه‌ت ه یه‌کگرتووه‌کان ب ه راستی ببێت ه فا�شی ،ئه‌و کات گه‌لێ گرفت ده‌هێنێته ئاراوه ،ئیدی که‌وات ه ئه‌و کردار ه به‌رهه‌سته ،جۆره مه‌ترسییه‌ک له‌خۆ ده‌گرێت. ل ه روویه‌کی دیکه‌شه‌وه ،ئه‌گه‌ر ئه‌و مه‌ترسییه قبووڵ نه‌که‌ین ،ئه‌و ه کۆمه‌ڵگای هیندۆچینی ل ه الیه‌ن هێزی ئه‌مریکاو ه ب ه ته‌واوی له‌یه‌ک ده‌ترازێندرێت .بۆ رووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ی مه‌ترسیی له‌و جۆره ،مرۆڤ هه‌ر ده‌بێ جۆرێک جووالنه‌وه هه‌ڵبژێرێت.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
سه‌رژمێریی دانیشتووان ه هۆڵه‌ندادا کرا. ل ده‌بوو تۆماری فه‌رمی پڕ بکه‌ینه‌وه .ئایا ئاماده نه‌بوونمان بۆ پڕ کردنه‌وه‌یان به یاخی بوونی مه‌ده‌نی داده‌ندرێت؟ ب ه هه‌مان شێواز ،ئێم ه ل ه بواری کولتووردا به‌ره‌و رووی هه‌مان ئه‌و مه‌ترسییان ه ده‌بینه‌وه، ک ه تۆ زۆر ب ه وردی دیاریت کردن .گومانی تێدا نیی ه ک ه چه‌مکی ئێم ه ده‌رباره‌ی ته‌بیعه‌تی مرۆیی دیاری کراوه ،ئه‌و ب ه الیه‌کدا ملکه‌چی هه‌لومه‌رجی جڤاکییه ،هه‌روه‌ها ئه‌و چه‌مک ه به‌رته‌سک ه ب ه هۆی که‌م و کورتیی ئێمه‌و ه و ب ه هۆی ئه‌و خانه‌به‌ندییه‌ی نێو ئه‌و کولتووره‌ی ئێستا تێیدا ده‌ژین ،به‌رته‌سکه. ل ه هه‌مان کاتدا ،ب ه ته‌واوی گرنگ ه ک ه ئامانجگه‌لی ئاڵۆزیش بناسین ک ه هه‌وڵ ده‌ده‌ین پێیان بگه‌ین، ئه‌گه‌ر ب ه هیوا بین بگه‌ین ه ئامانجگه‌لی مومکین. ئه‌مه‌ش واتای ئه‌وه‌یه ،ک ه ده‌بێ ل ه خستن ه رووی گریمان ه و داهێنانی تیۆریی جڤاکیی وابه‌ست ه به زانینی به‌شه‌کی ئازا بین ،هه‌روه‌ها هه‌مبه‌ر به ئه‌گه‌ری هه‌ر ه به‌هێزیش کراو ه بین ،ک ه ئه‌ویش، هیچ نا ل ه هه‌ندێک بواری دیاری کراودا ،ل ه واقیعدا ئه‌گه‌ری یه‌کالییکه‌ر ه بۆ ئه‌و نشوسته‌ی بۆمان له
بۆسه‌دایه. ف .ئه‌لدیرز :به‌ڵێ ،ره‌نگ ه گرنگ بێت ئه‌م گرفته ستراتیژ ه قوول بکه‌ینه‌وه .وا دابنێ ئه‌وه‌ی پێی ده‌ڵێی یاخی بوونی مه‌ده‌نی ،ئه‌و بێ گومان ئه‌وه‌ی ه ک ه ئێمه وه‌ک کارێکی ده‌ره‌وه‌ی په‌رله‌مان تێی ده‌گه‌ین؟ چومسکی :نه‌خێر ،چونک ه ئه‌و یاخی بوونه له‌و ه دوورتر ده‌ڕوات .جووالنه‌وه‌ی ل ه ده‌ره‌وه‌ی په‌رله‌مان وات ه خۆپیشاندانێکی مۆڵه‌ت دراوی جه‌ماوه‌ری ،هه‌رچی یاخی بوونی مه‌ده‌نیی ه ئه‌وه سنووردارتره ،چونک ه بریتیی ه ل ه به‌ره‌نگار بوونه‌وه‌یه‌کی راسته‌وخۆی ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت ،له روانگه‌ی منه‌و ه ب ه هه‌ڵه ،پێی ده‌ڵێ یاسا. ف .ئه‌لدیرز :هه‌ر به‌م جۆره ،بۆ نموونه، سه‌رژمێریی دانیشتووان ل ه هۆڵه‌ندادا کرا .ده‌بوو تۆماری فه‌رمی پڕ بکه‌ینه‌وه .ئایا ئاماد ه نه‌بوونمان بۆ پڕ کردنه‌وه‌یان ب ه یاخی بوونی مه‌ده‌نی داده‌ندرێت؟ چۆمسکی :دروست وایه .به‌اڵم به‌رامبه‌ر به‌و پرس ه پتر وریا ده‌بم ،ئه‌گه‌ر بۆ جاری دووه‌م باس ل ه خاڵێکی گرنگ ل ه قسه‌کانی به‌ڕێز فۆکۆدا بکه‌م، له‌و راڤ ه گرنگه‌ی ک ه پێشکه�شی کرد ،ئه‌و ه ده‌ڵێم نابێ رێ ب ه ده‌وڵه‌ت بده‌ین ،به‌وه‌ی مافی هه‌بێت شتی شه‌رعی و ناشه‌رعیمان بۆ دیاری بکات .ده‌وڵه‌ت هێزی ئه‌وه‌ی هه‌ی ه بتوانێت سه‌باره‌ت به‌وه‌ی شه‌رعیی ه چه‌مکێک بسه‌پێنێت ،هه‌ڵبه‌ت ئه‌و ه به واتای ئه‌و ه نا ،ک ه ئه‌م ه دادپه‌روه‌رانه‌یه :ده‌کرێ ب ه ته‌واوی ده‌وڵه‌ت ل ه دیاری کردنی یاخی بوونی مه‌ده‌نیدا هه‌ڵ ه بکات. ل ه ویالیه‌ت ه یه‌کگرتووه‌کاندا ،ل ه کاتی شه‌ڕی ڤێتنامدا ،ده‌رکردنی شه‌مه‌نده‌فه‌رێک ل ه ئاسنه‌ڕێ ب ه یاخی بوونی مه‌ده‌نی داده‌ندرا ،ده‌وڵه‌ت له‌مه‌دا هه‌ڵ ه ده‌کات ،ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ش راسته ،شه‌رعی www.komelge.com
17
NO:29 -June 2018
ه یه‌کگرتووه‌کانی ه ویالیه‌ت ل ئه‌مریکادا ،کاتێک کارێکی ناشه‌رعی ده‌که‌ن ،ئایا به ناوی دادی نموونه‌یی یان شه‌رعیه‌تی باو پاساوی ده‌ده‌نه‌وه ،یان ئه‌وه‌تا به ناوی زه‌رووره‌تی خه‌باتی چینایه‌تییه‌وه پاساوی ده‌ده‌نه‌وه؟ و پێویسته .ئه‌گه‌ر مرۆڤ کارێک بکات رێ له‌وه بگرێت ده‌وڵه‌ت هه‌ڵه‌یه‌ک بکات ،ئه‌وا ئه‌و کردارێکی دادپه‌روه‌ران ه ده‌کات ،وه‌ک ئه‌و کرداری سه‌رپێچییه‌ی که‌سێک ،ل ه پێناو رێ گرتن له تاوانێکی کوشتن ،ل ه یاسای لێخوڕینی ئوتومبیلدا ده‌یکات. ئه‌گه‌ر ئاگرێکی گه‌ش بکه‌مه‌و ه تا رێ له به‌کوشت چوونی کۆمه‌ڵێک که‌س ب ه تۆپباران بگرم ،ئه‌وا ئه‌و ه ب ه کارێکی ناشه‌رعی داناندرێت، به‌ڵکوو درێژ کردنی ده‌ستی یارمه‌تیی ه بۆ خه‌ڵکانێک ک ه ل ه حاڵه‌تی مه‌ترسیدان ،هه‌ر ده‌سه‌اڵتدارێکیش خاوه‌ن عه‌قڵی خۆی بێت ،ناکرێ ئه‌م حاڵه‌ت ه به تاوان دابنێت. ئه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌ت وه‌ک یاخی بوونی مه‌ده‌نی دیاریی ده‌کات ،هه‌ڵسوکه‌وتێکی شه‌رعی و ،ناچارییه ،فه‌رمانی ده‌وڵه‌ت ،ب ه شه‌رعی و 18
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ناشه‌رعییه‌و ه ده‌شکێنێت .بۆی ه پێویست ه مرۆڤ کاتێک قس ه له‌باره‌ی شتی ناشه‌رعییه‌و ه ده‌کات، وریا بێت. فۆکۆ :به‌ڵێ ،من حه‌زم ده‌کرد پرسیارێکت لێ بکه‌م .ل ه ویالیه‌ت ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکادا، کاتێک کارێکی ناشه‌رعی ده‌که‌ن ،ئایا ب ه ناوی دادی نموونه‌یی یان شه‌رعیه‌تی باو پاساوی ده‌ده‌نه‌وه، یان ئه‌وه‌تا ب ه ناوی زه‌رووره‌تی خه‌باتی چینایه‌تییه‌وه پاساوی ده‌ده‌نه‌وه؟ چونک ه ئه‌وه ،ب ه تایبه‌ت له‌م چرکه‌ساته‌دا ،سه‌باره‌ت ب ه چینی کرێکاران له خه‌باتیان دژ ب ه چینی زاڵ ،کارێکی بنه‌ڕه‌تییه. لێره‌دا دوو گه‌نج ک ه ل ه کایه‌یی فیکریی و سیاسیی دا ده‌دوێن ،جه‌خت ل ه گرینگیی یاخیی بوونی مه‌ده‌نیی ده‌که‌نه‌و ه و ب ه هۆکارێکی با�شی ده‌زانن بۆ هۆشیاریی سیاسیی و گۆڕانکاریی ل ه ده‌سه‌اڵتدا.
وه‌لید عومه‌ر ،وه‌رگێڕ و ئه‌ندامی گرووپی نێگه‌تیڤ ،ب ه ئازادیی کۆمه‌ڵگه‌ی راگه‌یاند :رەنگە تا ئێستا زۆر شت وترابێت لەسەر گرینگیی خەباتی مەدەنیی(یان تەنانەت كاریگەرنەبوونی خەباتی مەدەنییش) ،بۆیە جێی خۆیەتی لێرەدا ئاماژە بۆ ڕەهەندێكی تری ئەم سەردەمە و كوردستان و خەباتی مەدەنیی بكەین .ئەمڕۆ چیتر پرسە كۆنەكان
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
و چەمكە كۆنەكان وەك خۆیان كارناكەن ،چونكە گۆڕان بەسەر هەردوو كاتیگیۆریی سەرەكیی «كات» و «شوێن» دا هاتووە .كات و شوێن چیتر ئەو كات و شوێنە نیین كە یەك دوو دەیە پێش ئێستا چاالكیی مەدەنیی تیا ئەنجامدەدرا .وەك خۆم بەدەقیقی نازانم ئاكامەكانی ئەم گۆڕانە لەسەر خەباتی مەدەنیی چی دەبێت ،بەاڵم ئەوە دەزانم كە گۆڕانێك كەوتووەتە ناو جومگە سەرەكییەكانی ژیانی مرۆڤەوە .كۆمەڵگه‌ی ئێمەیش چیتر بەشێكە لە كۆمەڵگ ه جیهانییەكە و پەیوەندییەكانی خۆی لەسەر ئەنتەرنێت و فەزای مه‌جازیی میقاتدەكات و رێكدەخات ،بۆیە گۆڕانەكە بەر ئێرەش كەوتووە .ئایا تەلەفزیۆن و فەزای مه‌جازیی و تۆڕە بەناو كۆمەاڵیەتییەكان، سیاسەت بەرەو كوێ دەبەن و خەباتی مەدەنیی بە چ ئاقارێكدا دەبات؟ رەنگە ئاسان بێت كۆمەڵێك خەڵكی دیاریكراو كۆبكەیتەوە و لە شوێنێكدا كۆمەڵێك درووشم بەرزبكەیتەوە ،بەاڵم ئایا ئەمانە چیتر دەبینرێت و هەستیان پێدەكرێت؟ با نمونەیەكی روون و بەرجەستە بێنینەوە :بەپێی ئەو بییریارە هاوچەرخانەی كە پر�سی مه‌جازییبوونەوە و فەزای مه‌جازیییان تیۆریزەكردووە ،شار چیتر ئەو شارە كالسیكە نییە كە سەنتەرێكی هەبوو و چواردەورێكی�شی هەبوو .بەڵكو ئەمڕۆ شار هیچ سنور و چوارچێوەیەكی نەماوە ،هەركوێی شاریش بگریت هەر دەبێتە سەنتەر .بەم پێیە جێی خۆیەتی بپرسین :ئایا ئەوانەی بڕوایان بە خەباتی مەدەنیی هەیە ،دەتوانن هەر سووچێكی شار وەك سەنتەری شار وەربگرن و چاالكیی كاریگەر ئەنجامبدەن؟ وه‌لید ،ئاماژ ه بۆ ئه‌و ه ده‌کات میدیا له‌بری خه‌باتی مه‌ده‌نیی مرۆڤه‌کان ماندو ده‌کات و خه‌باتی مه‌ده‌نییش ل ه ئه‌نجامی راوێژه‌و ه پێکدێت
گۆڕان بەسەر هەردوو كاتیگیۆریی سەرەكیی «كات» و «شوێن» دا هاتووە .كات و شوێن چیتر ئەو كات و شوێنە نیین كە یەك دوو دەیە پێش ئێستا چاالكیی مەدەنیی تیا ئەنجامدەدرا. و خه‌باتێکی کولتوورییه و جه‌ختیکرده‌و ه :ئەمڕۆ پاش مه‌جازییبوونەوەی ژیان و زاڵبوونی ئەنتەرنێت و میدیا بەسەر مرۆڤ و پەیوەندییەكانیدا، مرۆڤەكان بەجۆرێك لە جۆرەكان لێكدابڕاون. ئەمەیش دیسان بەجۆرێك لە جۆرەكان بە زیانی خەباتی مەدەنیی كۆتایی دێت .خەباتی مەدەنیی بەر لە هەرشت ،خەباتێكی كولتووریی دەستەجەمعییە و لە ئەنجامی راوێژ و تێگەیشتنی مرۆڤەكان لە یەكترەوە بەدیدێت .لەمڕۆدا ،میدیا لەجێی خەباتی مەدەنیی ،مرۆڤەكان ماندوودەكات و لەبری خەباتی مەدەنیی ،پەرە بە جۆرێك لە پۆپۆلیزم دەدات. هەموو دەزانین لە پۆپۆلیزمدا ،عەقاڵنییەت و گفتوگۆ كەمە یان هەر نییە .خەباتی مەدەنیی، واتە هەبوونی رێژەیەك لە عەقاڵنییەت .هەبوونی بڕێك لە ناتوندوتیژیی و خۆدوورگرتن لە پێكدادانە سەربازیی و حیزبییەكان ،بەاڵم ئایا ئەمڕۆ شتی لەم جۆرە مومكینە؟ ئایا خەڵكێك ماوەتەوە كە بەبێ www.komelge.com
19
NO:29 -June 2018
ئاراستەكردنی كوێرانەی میدیا ،خۆی لە خۆی تێبگات و كاریگەریی لەسەر دەسەاڵت و سیستم دابنێت؟ ئایا ئەسڵەن بەبێ رێبەرایەتیی بزاڤێك یان پێشەنگێك ،خەڵك خۆیان دەتوانن كۆببنەوە و فشاری جدی درووستبكەن؟ ئایا ئەمڕۆ خەڵك پارچەپارچە نیین؟ ئه‌و هێما بۆ ئه‌وه‌شده‌کات ،به‌ره‌ی بایکۆت مادده‌ی یه‌کی خاو ه بۆ خه‌باتی مه‌ده‌نیی رێکبخرێت، روونیش نیی ه چی لێدێت ،جه‌ختیکرده‌وه« :ئەمڕۆ لە كوردستاندا ،رووبەرێكی خۆڵەمێشیی لە خەڵك هەیە كە نائومێدیی دایگرتوون و سەر بەو شتەن كە پێی دەوترێت (بەرەی بایكۆت) .بەرەی بایكۆت، مادەیەكی خاوە بۆ خەباتی مەدەنیی ،بەاڵم ئایا ئەم خەڵكە بڕوایان بە خەباتی مەدەنیی هەیە؟ ئایا بڕوایان بە خۆیان هەیە كە بتوانن بونیادەكانی دەسەاڵت الوازبكەن؟ وەاڵمی ئەم پرسیارانە روون نییە ،چونكە بەهۆی ئاڵوگۆڕە جیهانیی و ناوچەییەكانەوە ،هێزە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان لەجیاتی ئەم بەرە مەدەنییە خۆڵەمێشییە دەستێوەردان دەكەن و بڕیاردەدەن و بەشێكی نائومێدیی خەڵكیش هەر لێرەوەیە .ئەم رووبەرە خۆڵەمێشییەش وون نییە چیی لێدێت ،چونكە رووبەرێكی جێگیر نییە و لە ئەنواع و ئەشكاڵ چین و توێژ پێكدێت .پاش فەزای مه‌جازیی ،هەم متمانەی نێوان مرۆڤەكان كەمدەبنەوە تاكو بچنە خەباتێكی مەدەنیی عەقاڵنییەوە؛ هەم بەپێچەوانەوە جۆرێك لە هاوسۆزیی كورت و كاتییش درووستدەبێت كە چی بكەن و چی نەكەن .بەهەرحاڵ رەنگە لە داهاتوودا هێزگەلی فاشیل و فاشیستی سەربخات، رەنگیشە وەها نەبێت و ئەگەری بەدیلی «نوێ» بكاتەوە». ئه‌و ئه‌ندامه‌ی گرووپی نێگه‌تیڤ ،سەرباری 20
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەمە ،دەتوانین گومانێكی باش و بچوكیش بكەین و بڵێین :لەكاتێكدا ئەم پرسیارانە دەكەین كە دەزانین مەرج نییە هەمیشە خەباتی مەدەنیی بە مانای چاالكیی و دەستێوەردانی راستەوخۆ بێت ،هەندێ جار هیچنەكردن و كپبوون و خۆگرتن رۆڵی خەباتی مەدەنیی دەگێڕێت و یاسا و ڕێسا باوەكانی دەسەاڵت پەكدەخات.
عومه‌ر سه‌یده ،نووسه‌ر ب ه ئازادیی کۆمه‌ڵگه‌ی راگه‌یاند :بۆ باسکردن لە یاخیبوونی مەدەنییانەو گردبوونەوەو خۆپیشاندان ،سەرەتا پێویستە پێناسەی ئەو کۆمەڵگەیە کە دەمانەوێت تیشکی بخەینە سەر ،لە هەموو ئەو واڵتانەی سیستمیان دیموکراسیی یاخود نیمچە دیموکراسییەتە، یەکێك لە ئامرازە بەهێزەکانی چاالککردنی سیستمی حوکمڕانیی و کەمکردنەوەی نادادپەروەریی و گەندەڵیی ،رۆڵی کۆمەڵگەی مەدەنییە ،ئەو کۆمەڵگەیە دەتوانن بە هەڵوێست و چاالکییە رێکخراو و بەرنامە بۆ داڕێژراوەکانیان ،دەسەاڵت ناچار بە چاکسازیی و بڕیاری باشترکردنی گوزەرانی خەڵك بکەن. ئه‌و ،له‌وه‌شده‌وێت چاالکیی مه‌ده‌نیی دوو دیوی ل ه هه‌رێمی کوردستاندا هه‌یه ،وتی« :لە باشووری کوردستاندا ،هەر لە ساڵی ١٩٩١ەوە تاوەکو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
بەر لەوەی داوای یاخییبوونی مەدەنیانەو خۆپیشاندان بکەین، دەبێت کار لە رۆشنبییریی تاك بکەین ،ئێمە ناتوانن بەبێ تاکی هۆشیار ئامانجی گەورە بپێکین، ئامانجی گەورە گۆڕینی سیستمی حوکمڕانێتی بە پەرچەکرداری چەند موچەخۆرێکی موچە بڕاو، یاخود بە چەند گەنجێکی هەڵچوو ناکرێت، ئێستا زۆرترین خۆپیشاندان و گردبوونەوەو هەڵوێستەکانی بەناو کۆمەڵگەی مەدەنیی ،بارگاوی بووە بە ئاڕاستەکاریی الیەنێك دژ بە الیەنێکی دیکە ،یاخود دژ بە واڵتێك ،هەر بۆیە تاوەکو ئێستا ،بییرکردنەوە لە خۆپیشاندان و یاخییبوونی مەدەنییانە هەمیشە دوو دیوی هەبووە ،دیوی یەکەم دەسەاڵتە خۆپیشاندەر لە دیدی ئەودا کارتی دەستی دوژمن و نەیارە ناوخۆیی و دەرەکییەکانێتی، چونکە ئەزمونی خۆیان لە ٢٧ساڵی رابردودا
وابووە کە خۆپیشاندەر کارتی دەستیانە بۆ شەڕێك لە بری ئەوان بکرێت ،هەر بۆیە هەرگیز ناتوانن لەوە تێبگەن کە دەشێت جوڵەو یاخیبوونێك بوونی هەبێت لەسەر بنەمای مافە هەنوکەییەکان خەڵك دروست ببێت و هیچ باکگراوندێکی سیاسیی مەبەستداری نەبێت». دیوی دووەم ،تاکەکانی ئەم کۆمەڵگەیەیە کە هەر و لە هەر شوێنێك باس لە یاخییبوون و خۆپیشاندان بکرێت ،ئه‌وا دەزانن دەبێت بە خوێن و روخاندنی دەسەاڵت کۆتایی بێت و دروشمەکانیان گوزارشت لە کەم ئاگایی رێکخەران و بەرنامەداڕێژەران دەکاتەوە. عومه‌ر ،ئاماژ ه بۆ ئه‌و ه ده‌کات به‌ر له‌وه‌ی چاالکیی مه‌ده‌نیی رێکبخرێت پێویست ه کار بۆ رۆشنبییر کردنی تاک بکرێت ،جه‌ختیکرده‌وه« :بەر لەوەی داوای یاخییبوونی مەدەنیانەو خۆپیشاندان بکەین ،دەبێت کار لە رۆشنبییریی تاك بکەین ،ئێمە ناتوانن بەبێ تاکی هۆشیار ئامانجی گەورە بپێکین، ئامانجی گەورە گۆڕینی سیستمی حوکمڕانێتی بە پەرچەکرداری چەند موچەخۆرێکی موچە بڕاو، یاخود بە چەند گەنجێکی هەڵچوو ناکرێت ،گۆڕینی سیستمی حوکمڕانیی بە بەرنامەی دوورمەودا دەکرێت ،یەکەم هەنگاوی بە دروستکردنی بازنەکانی هۆشیارکردنەوەی تاك دەبێت دەست پێبکات ،پاش ئەوە دەتوانیت بییر لە هەنگاوەکانی دیکە بکەیتەوە وەکو ئامادەکردنی مانیفێستۆی تایبەت و گەیاندنی بە زۆرترین خەڵك کە لەسەر بنەمای کۆمەڵێك پرەنسیپی گشتگیر و هەمە الیەنە هەنگاوی دیکە بنرێت. ئه‌و نووسه‌ره ،وتی�شی :یەکێکی دیکە لە هۆکارەکان ئەوەیە ،لەڕێی ئەو پردی پەیوەندییەی لەنێوان تاکەکانی ئەم کۆمەڵگەیەو دیاسپۆرای www.komelge.com
21
NO:29 -June 2018
کوردیی هەیە لە رۆژئاوا ،زۆر جار گوتارە ئاگرینەکانی ئەوان سەبارەت بەوەی خۆپیشاندان لە واڵتی دیموکراسییدا مافی کۆمەڵگەیەو دەتوانن بڕژێنە سەر شەقامەکان بۆ داواکردنی مافەکانیان، بەبێ بییرکردنەوە لەوەی ئەم دیموکراسییەتەی الی ئێمە ،تەنها کۆپییەکی خراپی دیموکراسییە، 22
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
چونکە تەواوی حیزبەکانی کوردستان ،چ ئەوانەی پاشگری دیموکراسییان ناوە بە ناوی حیزبەکانیانەوە ،یاخود ئەوانەی بانگەشەی سۆسیالیستبوون و کۆمۆنیستبوون دەکەن، هیچیان بە چوارچێوەی راستی ئەو دەستەواژانەوە کاریان نەکردوەو نایکەن ،هێندە کار بۆ گەڕانەوەی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
یاخیی بوونی مه‌ده‌نیی پێویستی به‌وه‌یه که تاک ببێته خاوه‌ن ئیراده‌و و ئازادبێت و وتی :تا بیر لە دروستکردنی تاکی ئازاد و خاوەن ئیرادەو هۆشیار نەکەینەوە، ناتوانین کۆمەڵگەیەکی چاالك و بزێومان هەبێت، کاریگەریی هەبێت لەسەر
بکات ،لەو رێیەوە ئاسانتر دەتوانن جڵەوی واڵتەکە لەژێر رکێفی خۆیاندا بهێڵەوە ،تەنها بە پێدانی دیوەخانانەو هەندێك دەستەدیاری بۆ ئاغا و سەرۆك عەشیرەت و دەمسپی بنەماڵەکان ،ئیدی بە ئاسانی لەشوێنی خوێن بەهەمان سیستمی نابودەوە بەردەوام دەبن. ئه‌و نووسه‌ر ه ئاماژ ه بۆ ئه‌و ه ده‌کات یاخیی بوونی مه‌ده‌نیی پێویستی به‌وه‌ی ه ک ه تاک ببێت ه خاوه‌ن ئیراده‌و و ئازادبێت و وتی :تا بیر لە دروستکردنی تاکی ئازاد و خاوەن ئیرادەو هۆشیار نەکەینەوە، ناتوانین کۆمەڵگەیەکی چاالك و بزێومان هەبێت، کاریگەریی هەبێت لەسەر دەسەاڵت ،یاخیبوونی مەدەنیانە پێویستی بە تاکی هۆشیار و ئازاد و ئازا هەیە ،پێویستی بە بەرنامەداڕێژەری هۆشیارە، پێویستی بە هێزێکە بڕیاری هۆشیاریی تاکی کوردیی هەبێت و ببێتە خاوەن ئەو پڕۆژەی هۆشیاری تاکە، بە شێوەیەکی مەیدانیی.
دەسەاڵت ،یاخیبوونی مەدەنیانە پێویستی بە تاکی هۆشیار و ئازاد و ئازا هەیە، سیستمی دیوەخان و زیندووکردنەوەی خێڵگەریی دەکەن و کراوە ،هێندە کار لەسەر هۆشیاری تاك و دروستکردنی کۆمەڵی مەدەنیی هۆشیار و پەرەپێدانی دیموکراسیی و مافەکانی مرۆڤ نەکراوە ،چونکە لە سیستمێکدا کە کارتی دەستی ئیمپریالیزمی بۆرژوایی بێت ،حەتمەن دەبێت کار بۆ دروسکردنی کۆمەڵگەیەکی شێوە فیوداڵیی www.komelge.com
23
NO:29 -June 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
رژێمی ئێران؛ له‌نێوان به‌رداشی خۆپیشاندانی جه‌ماوه‌ری و گه‌مارۆ ده‌ره‌كیه‌كان
ئامه‌د شاهۆ
له‌ئێران ته‌نیا گه‌ل ئۆپۆزسیۆنی راسته‌قینه‌یه شه‌ڕی جیهانی سێهه‌م له‌ناوچه‌ك ه تا ده‌ڕوات قووڵتر و تێپه‌ڕی قۆناخێكی دژوارتر ده‌بێت. ئێران الیه‌نێكی سه‌ره‌كی ئه‌و هێزانه‌ی ه كه له‌قووڵكردنه‌وه‌ی شه‌ڕ و توندوتیژی و ئاڵۆزیه‌كانی ناوچه‌ك ه پشكی شێری به‌ركه‌وتووه .ئامانجی ده‌سه‌اڵتدارانی ئێران ئه‌وه‌ی ه ك ه له‌داڕشتنه‌وه‌ی رۆژهه‌اڵتی ناوینی نوێ ،پێگه‌و هه‌ژمونی خۆی له‌ناوچه‌ك ه بپارێزێت و له‌پێناو گه‌هێشتن به‌و ئامانجه‌ش ،گه‌وره‌ترین كۆسپ و ته‌گه‌ره 24
www.komelge.com
له‌به‌رده‌م ده‌سته‌به‌ركردنی ناسنامه‌ی ئازاد و مافی ره‌وای گه‌النی ژێرده‌ستی ناوچه‌ك ه و ب ه تایبه‌ت چاره‌سه‌ری پر�سی كورد دروست كردووه‌و له‌ژێر ده‌مامكی مه‌زهه‌ب و ئایینه‌و ه له‌په‌رته‌وازه‌كردن و قووڵ كردنه‌وه‌ی ناكۆكی نێوان گه‌الن سیاسه‌تێكی مه‌ترسیدار به‌رباڵو ده‌كات .شااڵوی ئاڵوگۆڕه‌كانی داهاتوو ب ه ده‌ستێشخه‌ری هێزی گه‌ل ،هه‌ژموونی ت، و بااڵده‌ستی كاربه‌ده‌ستانی رژێم له‌ناو ده‌با له‌ئێستاو ه ترس و دڵه‌ڕاوك ێ له‌دڵیان نیشتووه. كاربه‌ده‌ستانی رژێم ئه‌گه‌ر بوێران ه دان ب ه ماف و چاره‌نوو�سی دیموكراتیانه‌ی گه‌النی ئێران دا بنێن و گه‌ره‌نتی چاره‌سه‌ركردنی سه‌رجه‌م كێشه‌كانیان بكه‌ن و به‌ده‌م ویست و داخوازیه‌كانیانه‌و ه بڕۆن، ئه‌وا له‌شه‌ڕ و قووڵ كردنه‌وه‌ی قه‌یرانی ناوخۆیی خۆی رزگار ده‌كات ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر ب ه پێچه‌وانه‌وه درێژ ه ب ه سه‌ركوت و چه‌وسانه‌وه‌و به‌ڵێنی بێ‌بنه‌ما و ملیتاریزه‌كردنی كۆمه‌ڵگه‌و گرنگی ب ه رێكخستن كردنی هێزی چه‌كداری سوپای پاسداران و سوپای قودس چ له‌ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌كانی خۆی و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
درێژ ه ب ه ده‌ستێوه‌ردانی واڵتانی ناوچه‌كه و تیرۆ ر بدات ،شه‌ڕێكی ماڵوێرانكه‌ر و بێ‌كۆتا به‌رۆكی ئێران ده‌گرێته‌و ه ك ه ده‌رئه‌نجامی له‌سوریا و ئێراق خراپتر و ب ه رووخانی رژێم ب ه ئه‌نجام ده‌بێت .له‌به‌ر حكومڕانی سه‌قه‌تی كاربه‌ده‌ستانی ئێران ئایینده‌ی
دۆخی ئێران نیشان ده‌دات ه رۆژ له‌دوای رۆژ ملمالنێ ك و ناكۆكی سیاسی نێوان كاربه‌ده‌ستان و باڵه‌كانی رژێم و ناڕه‌زایی جه‌ماوه‌ری و خۆپیشاندانی سه‌رتاسه‌ری له‌ئێران به‌رفراوانتر ده‌بێ ئه‌و واڵت ه به‌ره‌و داهاتوویه‌كی مه‌ترسیدار و قه‌یراناوی ده‌ڕوات ك ه له‌بوومه‌له‌رزه‌یه‌كی سیا�سی و سه‌ربازی دژوارتر ده‌بێت .چون ئێران ب ه جێگای سه‌قامگیری ئاشتی ،دیموكرا�سی و دادپه‌روه‌ری؛ هزری تیرۆر ،شیعه‌گه‌رایی ده‌وڵه‌تی ،پێشێل كاری مافی مرۆڤ ،نژادپه‌ره‌ستی ،پارچه‌گه‌رایی و داگیركاری باڵو كردوو ه ك ه كۆی ئه‌وان ه به‌رۆكی خودی رژێم ده‌گرێته‌وه .كۆماری ئیسالمی ئێران سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی هه‌ست ب ه بااڵده‌ستی له‌ناوچه‌كه ده‌كات ،له‌ئاستی ده‌ره‌وه‌و ناوخۆ له‌دۆخێكی زۆر ناله‌بار و ناسه‌قامگیر به‌سه‌ر ده‌بات .له‌به‌ر نه‌رمشه قاره‌مانانه‌كانی له‌سیاسه‌تی ناوخۆیی ،ناوچه‌یی و
جیهانی ته‌نگاو و له‌بن به‌ستدایه .بۆی ه ئیدی پێناسه‌ی دوورگه‌یه‌كی ئارام و سه‌قامگیری ناوچه‌ك ه بۆ ئێران له‌الیه‌ن كاربه‌ده‌ستانی رژێمه‌و ه واتای خۆی له‌ده‌ست ده‌دات و ئێران ده‌بێت ه دوورگه‌یه‌كی نائارام و ناپایه‌دار له‌ناوچه‌كه .له‌ئاستی هه‌رێمی و جیهانی به پێكهێنانی ناتۆی عه‌ره‌بی و هاوپه‌یمانی جیهانی دژ به ئێران ،رووبه‌ڕووی گه‌مارۆیه‌كی توندی ئابووری، سیا�سی و دیبلۆما�سی ده‌بێته‌و ه‌و له‌ئاستی ناوخۆیش رووبه‌ڕووی كه‌لێنی قووڵ و ناكۆكی نێوان ده‌زگا و باڵه‌كانی ده‌سه‌اڵت و كاربه‌ده‌ستانی رژێم بووه‌ته‌وه و له‌ئاستی جه‌ماوه‌ریشدا رووبه‌ڕووی زنجیره سه‌رهه‌ڵدان ،بایكۆت و ناڕه‌زایی توندی خه‌ڵك بوو ه ك ه ب ه فۆڕم و شێوازی رادیكاڵتر درێژه‌ی ده‌بێت .ئه‌وه‌ش كاربه‌ده‌ستانی رژێم ناچار به‌وه ده‌كات ك ه له‌به‌رامبه‌ر ئیراده‌ی گه‌ل كڕنوش به‌رن و رێز له‌داخوازی ه ره‌واكانيان بگرن. دۆخی ئێران نیشان ده‌دات ك ه رۆژ له‌دوای رۆژ ملمالنێ و ناكۆكی سیا�سی نێوان كاربه‌ده‌ستان و باڵه‌كانی رژێم و ناڕه‌زایی جه‌ماوه‌ری و خۆپیشاندانی سه‌رتاسه‌ری له‌ئێران به‌رفراوانتر ده‌بێ و رژێم رووبه‌ڕووی شڵه‌ژان و ترازان له‌ره‌وتی ئاسایی خۆی ده‌بێت .هاوپێچی ئه‌وه‌ش له‌به‌ر رێك و ێ جیهانی و مه‌ودای به‌رفراوانی عه‌قلیه‌ت پێكی نو و لۆژیكی رژێم له‌گه‌ڵ ره‌وتی جیهانی دا ،تواناو ده‌سه‌اڵتی به‌ره‌نگاربوونه‌و ه و دۆزینه‌وه‌ی رێگا چاره‌یه‌ك بۆ هیچ جۆر ه كێشه‌یه‌كی ئابووری، سیا�سی و كۆمه‌اڵیه‌تی نه‌ماو ه و له‌نێو ئاپۆڕای جه‌ماوه‌ر و ئاستی نێوده‌وڵه‌تیش دا شه‌رعیه‌تی له‌ده‌ست داوه .بۆی ه له‌جوگرافیای ئێران و سنووری ده‌سه‌اڵتداری رژێم ،قه‌یران له‌دوای قه‌یران قارچ ئاسا سه‌رهه‌ڵده‌دات و ئۆتۆریت ه و هه‌ژمونی ئێران له‌به‌ر چاو رای گشتی له‌ناو ده‌چێت. www.komelge.com
25
NO:29 -June 2018
سه‌رهه‌ڵدان؛ تابلۆ دروست كراوه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگه‌یان تێكشكاند و ترس و دڵه‌ڕاوكێ‌یان له‌چه‌كدارانی رژێم روانده‌وه. گه‌النی ئێران دژ ب ه سیاسه‌ته‌كانی كۆماری ئیسالمی ناو به‌رخودان دان .له‌ئاستی ده‌ره‌و ه كار له‌سه‌ر ئه‌و ه ده‌كرێت ك ه ناكۆكی نێوان به‌ده‌نه‌ی حكومڕانی ئێران قووڵتر بكرێت .بۆ ئه‌وه‌ی ناكۆكیه‌كان زیاتر قووڵ نه‌بن ،ریفۆرمخوازه‌كان له‌كاتی خۆپیشاندانه‌كانی به‌فرانباری ساڵی رابردوو پشتگیری ده‌وڵه‌ت و بناژۆخوازه‌كانیان گرت و ئه‌وه‌ش سه‌ملاندی ك ه له‌ئێران دا هێزی دژبه‌ر و ریفۆرمیست و میانڕه‌و بوونی نییه ،به‌ڵكوو هه‌موویان له‌قاڵبێكی ب ه ناو بناژۆخواز ك ه توندڕه‌و میانڕه‌ون ،له‌الیه‌ن جه‌ماوه‌ره‌ی ناڕازییه‌و ه پێناسه كران .دیار ه له‌ئێران ته‌نیا گه‌ل ئۆپۆزسیۆنی راسته‌قین ه‌و خاوه‌ن پڕۆژه‌ی دیموكراتیكه .واتا گه‌ل پێشه‌نگی سیاسه‌تی دیموكراتیك ده‌كات .بۆیه ده‌سه‌اڵت و هێز ه ده‌ره‌كیه‌كان و حه‌تا به‌شێك به‌ناو هێزه‌كانی دژبه‌ری رژێم ده‌یانه‌وێت وزه‌ی ناڕازی گه‌ل به‌ره‌و قازانجی خۆیان رابكێشن. دیموكرا�سی ده‌سته‌واژه‌یه‌ك ه ته‌نی ا له‌الیه‌ن خودی گه‌النی ئێران ده‌سته‌به‌ر ده‌كرێت سه‌رهه‌ڵدانی به‌رفراوانی زیاتر ل ه 100شار و پارێزگاكانی خه‌ڵكی ئێران له‌مانگی به‌فرانباری 26
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ساڵی 1396ی هه‌تاوی په‌رده‌یان له‌سه‌ر كارنامه‌ی ديماگۆژیانه‌ی خه‌باتی 40ساڵه‌ی ده‌سه‌اڵتدارانی كۆماری ئیسالمی ئێرا ن هه‌ڵدا و ب ه وتنه‌وه‌ی دروشمه‌كانی؛ (نه‌مان بۆ خامنه‌یی ،نه‌مان بۆ رژێمی ویالیه‌تی موتله‌قه‌ی فه‌قیه ،ده‌ست له‌سوریا به‌رده‌ن ،فیكرێك ب ه حاڵمان بكه‌ن و نا بۆ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌كی) مه‌شروعیه‌تی رژێميان خست ه ژێر پرسیاره‌وه .ئه‌و سه‌رهه‌ڵدان تابلۆ دروست كراوه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگه‌یان تێكشكاند و ترس و دڵه‌ڕاوكێ‌یان له‌چه‌كدارانی رژێم روانده‌وه. به‌رده‌وامی بوركان و شه‌پۆلی ناڕه‌زایی گه‌ل تا به ئه‌مڕۆ ب ه میتۆدی جیاواز له‌سه‌رجه‌م شاره‌كانی ئێران و رۆژهه‌اڵتی كوردستان نیشانده‌ری تووڕه‌یی مێژوویی خه‌ڵكی ئێران له‌سیاسه‌تی سه‌ركوتكاری و چه‌وسانه‌وه‌و له‌ده‌ستدانی هێزی سه‌ركوتكاری كاربه‌ده‌ستانی رژێمه .رۆڵ گێڕان و به‌شداری كردنی سه‌رجه‌م پێكهاته‌و ناسنام ه جیاوازه‌كانی كۆمه‌ڵگه ،هاوده‌نگی ،یه‌كگوتاری و یه‌كریزی نێوان گه‌الن ،چه‌خماخه‌ی شۆڕ�شی ئازادیخوازی دژ ب ه نادادپه‌روه‌ری و ده‌سه‌اڵتی ره‌های كۆماری ئیسالمی لێداو و رژێم به‌ره‌و وه‌رچه‌رخانێكی ێ پاڵ ده‌درێت .دوابه‌دوای خۆپیشاندانه‌كانی نو به‌فرانباری ساڵی رابردوو ،شاهیدی ئه‌وه‌ین كه رۆحی ئه‌و قۆناخ ه له‌جه‌سته‌ی زامداری گه‌الن ب ه خۆڕاگری زیندانیانی سیا�سی و مانگرتن له‌به‌ندیخانه‌كان ،مانگرتن و سه‌رهه‌ڵدانی كرێكاری ،سه‌رهه‌ڵدانی بزووتنه‌وه‌ی كچانی شه‌قامی شۆڕ�شی تاران ،رژان ه سه‌ر شه‌قام و پێكدادانی چه‌ند رۆژه‌ی خه‌ڵكی كازروون له‌گه‌ڵ هێز ه ئه‌منیه‌كان ،پیرۆزكردنی به‌خرۆ�شی نه‌ورۆز و خاوه‌ندارێتی له‌پر�سی عه‌فرین له‌الیه‌ن جه‌ماوه‌ری كوردستان ،ب ه هاناچوونی گه‌النی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
ئه‌مڕۆ گه‌النی ئێران به ده‌ستپێشخه‌ری گه‌لی كورد له‌جوگرافیای هاوبه‌شی ه چه‌سپاندنی گه‌الن په‌ر ه ب دیموكراسی له‌ناوخۆ ده‌ده‌ن. گشتی ئێران بۆ لێقه‌وماوانی بوومه‌له‌رزه‌كه‌ی پارێزگاری كرماشان ،بایكوت كردن و داخستنی دووكانه‌كانی بان ه و به‌شێك له‌شاره‌كانی تری رۆژهه‌اڵتی كوردستان ،ناڕه‌زایی دژ ب ه سووكایه‌تی ده‌نگ و ره‌نگی كۆماری ئیسالمی له‌مه‌ڕ سووكایه‌تی كردن ب ه گه‌لی عه‌ره‌بی ئه‌هواز ،ناڕه‌زایی دژی مامۆستایه‌كی زانكۆ له‌به‌ر سووكایه‌تی كردن به خوێندكاران و گه‌لی به‌لووچ و هه‌ر ه دوایی مانگرتنی چه‌ند رۆژه‌ی شۆفیری بارهه‌ڵگره‌كانی زیاتر له70 شار و پارێزگای ئێران و رۆژهه‌اڵتی كوردستان له‌دژی گرانبوونی پارچه‌ی سه‌یاره‌ی بارهه‌ڵگر و زیاد وه‌رگرتنی باج به‌رده‌وامه. زۆرینه‌ی مانگرتن ،داخستنی پاساژ و دوكانه‌كان و خۆپیشاندان ه سه‌رتاسه‌ریه‌كانی سه‌رجه‌م چین و پێكهاته‌كانی ئێران دژ ب ه سیاسه‌تی نادیموكراتیك و فاشیستیانه‌ی كاربه‌ده‌ستانی رژێم و سیاسه‌تی هه‌اڵواردن ،گرانی و گه‌نده‌ڵی ماڵی و خه‌مساردی و مامه‌ڵه‌كردنی بێ‌به‌رپرسیارانه‌ی به‌رپرسانی رژێم له‌هه‌مبه‌ر دۆخی خراپی ئابووری روویانداوه .به‌شێك ل ه هۆكار ه سه‌ره‌كیه‌كه�شی بۆ زیادكردنی ل ه سه‌دا چلی بوودجه‌ی سوپای
پاسداران و داهاتی واڵت سه‌رفی شه‌ڕی هێز ه به‌كرێگیراوه‌كانی رژێم له‌سوریا ،یه‌مه‌ن ،لوبنان و عێراق و داته‌پیوی ئابووری و هه‌ره‌س هێنانی دراوی ئێران و هه‌ڵكشانی نرخی دۆالر له‌و واڵته ده‌گه‌ڕێته‌وه .ئه‌و دۆخه‌ش ماوه‌یه‌ك ه ب ه جددی كۆماری ئیسالمی توو�شی گرفت و كێشه‌ی گ هو‌ره كردووه ،ك ه له‌به‌ر بێ‌پڕۆژه‌یی و بێ‌چاره‌سه‌ر كردنیان ،هه‌ر جارێك له‌شارێك و له‌الیه‌ن نه‌ته‌وه‌و پێكهاته‌یه‌كه‌و ه پێشه‌نگایه‌تی مانگرتن و چاالكی مه‌ده‌نیان ه ده‌كرێت .لێره‌دا گه‌النی ئێران دژی سیاسه‌تی تۆقاندن و له‌سێداره‌دان و بر�سی كردن ،زمانی دیموكرا�سی ب ه گوێ كاربه‌ده‌ستانی ئێران ده‌خوێنن .واتا چاالكی زمانی دیموكراسییه ك ه ئه‌مڕۆ گه‌النی ئێران ب ه ده‌ستپێشخه‌ری گه‌لی كورد له‌جوگرافیای هاوبه�شی گه‌الن په‌ر ه به چه‌سپاندنی دیموكرا�سی له‌ناوخۆ ده‌ده‌ن .واتا دیموكرا�سی ن ه ده‌سته‌واژه‌یه‌كی ده‌ره‌كیی ه كه له‌ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌كانی ئێران هاورده‌ی ناوخۆ بكرێت و ن ه ده‌سته‌واژه‌یه‌ك ه ك ه ب ه عه‌قلیه‌تی ئێستای كاربه‌ده‌ستانی ئێران ده‌سته‌به‌ر ببێت، به‌ڵكوو له‌الیه‌ن خودی گه‌النی ئێران ده‌سته‌به‌ر ده‌كرێت. ئه‌و دۆخ ه سه‌ملێنه‌ری ئه‌وه‌ی ه ك ه رژێم هه‌ر رۆژ ب ه قه‌یرانێكی نوێو ه رووبه‌ڕوو ده‌بێت و ب ه جێگای چاره‌سه‌ری دیموكراتیانه‌و سه‌قامگیری ئاشتی و ئارامی ،قووڵ كردنه‌وه‌ی قه‌یرانه‌كان و گرژی و ئاڵۆزی خه‌اڵتی گه‌النی ئێران ده‌كات و له‌به‌ر ئه‌وه‌ش گه‌النی ئازادیخوازی ئێران له‌ده‌ره‌وه‌ی كۆماری ئیسالمی لێگه‌ڕین یان به‌دوای ئه‌ڵته‌رناتیڤێكی نوێ ژیان و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی دیموكراتیان ه هه‌یه. چۆن په‌یامی گه‌الن له‌خۆپیشاندانه‌كاندا به زه‌قی به‌رجه‌ست ه ده‌بێت ك ه گه‌الن ن ه له‌گه‌ڵ www.komelge.com
27
NO:29 -June 2018
هاتنه سه‌ر كاری ترامپ و گۆڕانكاری له‌به‌ڕێوه‌به‌ری سیاسی ئه‌مریكا ئاشكرا بوو ه رێكه‌وتنی ئه‌تۆمی + 5 ك 1داوێك بووه بۆ راكێشانی كۆماری ئیسالمی ئێران به‌ره‌و دووڕیانی راده‌ست بوون یان شه‌ڕه‌وه. ئه‌و سیسته‌مه‌ن ك ه ئێستا حكومداری سه‌ر گه‌الن ده‌كات و ن ه له‌گه‌ڵ ده‌ستێوه‌ردانی هێزه ده‌ره‌كیه‌كانیشن .وات ه بژارده‌ی گه‌ل ،هێڵی دیموكرا�سی یان هێڵی سێهه‌م ه ك ه ئیراده‌ی گه‌وهه‌ری گه‌ل تێدا زاڵ بێت و له‌به‌ڕێوه‌بردنی واڵتدا گه‌ل مافی دیاریكردنی چاره‌نووس و خۆبه‌ڕێوه‌بردنی خۆی هه‌بێت. پر�سی به‌رجام له‌نێو به‌رپرسانی بااڵی ئێران گرژی و ئاڵۆزیه‌كان زیاتر ده‌كات به‌شێك له‌ته‌نگه‌تاوبوونی رژێمی كۆماری ئیسالمی ئێران له‌الیه‌ن زلهێز ه جیهانیه‌كانه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ سه‌رده‌می سه‌رۆك كۆماری ئه‌حمه‌دی نژاد ك ه له‌به‌ر سیاسه‌تی ملیتاریستی و بناژۆخوازانه‌ی ،گوشار و گه‌مارۆی قورسیان به سه‌ر رژێمدا سه‌پاندو ئێستاش جارێكی تر له‌به‌ر په‌ره‌پێدانی هه‌مان سیاسه‌ت له‌الیه‌ن خامنه‌یی و 28
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سوپای پاسدارانه‌وه ،له‌ناوخۆی واڵت و ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌كانی ئێران ،گوشار و گه‌مارۆكان له‌الیه‌ن ێ ترامپه‌وه ،تێپه‌ڕی قۆناخێكی دژوارتر ئیداره‌ی نو بوویه‌وه .كۆماری ئیسالمی له‌سه‌رده‌می سه‌رۆك كۆماری حه‌سه‌ن رۆحانی ب ه ده‌ستپێكردنی دانوستاندن و رێكه‌وتنی به‌رجام بۆ به‌رنامه‌ی ناوه‌كی له‌گه‌ڵ زلهێز ه جیهانیه‌كان ویستی له‌قه‌یران و گێژاوی رۆژهه‌اڵتی ناوین خۆی قوتار بكات و هه‌ژموونی خۆی ل ه شه‌ڕ و ئاڵۆزیه‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوین بپارێزێت .به‌اڵم له‌به‌ر قووڵ بوونی ناكۆكی ناوخۆیی و شه‌ڕی ده‌سه‌اڵت و زه‌بری گه‌مارۆ ده‌ره‌كیه‌كان پیالن و به‌رنامه‌ی داگیركاری رژێمی ئێران مایه‌پووچ ده‌بێته‌وه. هاتن ه سه‌ر كاری ترامپ و گۆڕانكاری له‌به‌ڕێوه‌به‌ری سیا�سی ئه‌مریكا ئاشكرا بوو كه رێكه‌وتنی ئه‌تۆمی 1 + 5داوێك بوو ه بۆ راكێشانی كۆماری ئیسالمی ئێران به‌ره‌و دووڕیانی راده‌ست بوون یان شه‌ڕه‌وه .پر�سی به‌رجام له‌نێو به‌رپرسانی بااڵی ئێران گرژی و ئاڵۆزیه‌كان زیاتر ده‌كات و ده‌مه‌قاڵ ه و تۆمه‌تباركردنی یه‌كدی و درزی نێو كاربه‌ده‌ستان زیاتر ده‌كات .سوپای پاسداران و بناژۆخواز ه توندڕه‌وه‌كان ده‌یانه‌وێت ئه‌و ده‌رفه‌ته له‌به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان بقوازنه‌وه .واتا له‌ژێر رێكه‌وتنی په‌رده‌ی به‌رجام له‌الیه‌ن حكومه‌تی رۆحانیه‌و ه كوده‌تایه‌ك دژ ب ه حه‌سه‌ن رۆحانی و بناژۆخواز ه میانڕه‌وه‌كان ئه‌نجام بده‌ن و سه‌رتاپای واڵت له‌الیه‌ن سوپای پاسدارانه‌و ه به‌ڕێو ه ببه‌ن، ك ه ئه‌وه‌ش ب ه واتای ده‌ربازبوونی شه‌ڕی جیهانی بۆ قۆناخێكی نوێتر ده‌بێت .هه‌ر چه‌ند له‌به‌شێك له‌میدیا و كه‌سایه‌تی ه ناوخۆییه‌كانی رژێم بانگه‌شه‌ی ئه‌و ه ده‌كه‌ن ك ه قاسم سوله‌یمانی فه‌رمانده‌ی گشتی سوپای قودس ده‌بێت ه سه‌رۆك
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
كۆماری داهاتووی ئێران. واتا خامنه‌یی و سوپای پاسداران ده‌رفه‌ت بۆ هه‌ژمونی خۆیان خۆش ه باڵ بكێشنه سه‌ر ده‌كه‌ن ك كۆی حوجره‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێران. كۆماری داهاتووی ئێران .واتا خامنه‌یی و سوپای پاسداران ده‌رفه‌ت بۆ هه‌ژمونی خۆیان خۆش ده‌كه‌ن ك ه باڵ بكێشن ه سه‌ر كۆی حوجره‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێران .له‌ئه‌گه‌ری هاتن ه ئارای ئه‌و دۆخ ه ئێران هاوشێوه‌ی كوده‌تای نافه‌رجامی توركیا له‌ساڵی 2016روویدا ،له‌ژێر ناوی پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی واڵت ،شه‌پۆلێكی سه‌ركوت ،گرتن و له‌سێداره‌دانی چاالكانی مه‌ده‌نی و هێز ه چه‌پگه‌ر و ئازادیخوازه‌كان ده‌ستپێده‌كات و فاشیزم و دیكتاتۆریه‌ت له‌جوگرافیای ئێران به‌رباڵو ده‌بێت. هاوكات شه‌ڕی جیهانی سێهه‌م تێپه‌ڕی قۆناخ و فازێكی نوێ ده‌بێت ك ه ئێران ده‌بێت ه به‌ره‌یه‌كی نوێ شه‌ڕه‌كه‌وه. ئێران له‌گۆڕه‌پانی شه‌ڕی جیهانی سێهه‌م به ته‌نیا ده‌مێنێته‌وه كشانه‌وه‌ی ئه‌مریكا له‌پر�سی به‌رجام قۆناخێكی ێ دژ ب ه ئێران له‌هه‌رێمه‌ك ه به‌دوای خۆی هێنا نو
و له‌یه‌كه‌م هه‌نگاودا گه‌مارۆ ئابووریه‌كانی سه‌ر ئێران توندتر و گشتگیرتر ده‌بنه‌و ه و گوشاره نێوده‌وڵه‌تیه‌كان بۆ كشانه‌وه‌ی ئێران له‌لوبنان، یه‌مه‌ن ،ئێراق و سوریا زیاتر ده‌بێت .هه‌ڕه‌شه‌و گوڕه‌شه‌كانی ئه‌مریكا و ئێران و هاوپه‌یمانه‌كانیان توندتر ده‌بنه‌وه .راگه‌یاندنی مانیفستۆی 12 خاڵی پمبئۆ بۆ سنوورداركردنی ئێران گورزێكی جه‌رگبڕان ه ده‌بێت .هاوشێوه‌ی ئه‌وه‌ش خامنه‌یی بۆ رزگاربوون له‌و هه‌ڕه‌شانه‌ی ئه‌مریكا مه‌رجی مانه‌وه‌ی له‌به‌رجه‌م 7خاڵی خست ه به‌رده‌م یه‌كێتی ئه‌وروپا .به‌اڵم ئه‌وه‌ی ك ه روون ه یه‌كێتی ئه‌ورپا هه‌رگیز له‌به‌ر ئێران به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا ناخات ه مه‌ترسییه‌وه‌و پشت له‌ئێران ده‌كات و ئێران له‌گۆڕه‌پانی شه‌ڕی جیهانی سێهه‌م ب ه ته‌نیا ده‌مێنێته‌وه .ئێستا ئێران له‌ناوچه‌ك ه گۆشه‌گیر ده‌كرێت و ناكۆكیه‌كانی له‌گه‌ڵ واڵتانی عه‌ره‌بی به سه‌ركردایه‌تی عه‌ره‌بستان به‌ره‌و قووڵبوونه‌وه ده‌چێت .شه‌ڕێ ك ه له‌یه‌مه‌ن له‌نێوان عه‌ره‌بستان و ئێران له‌ئارادایه ،له‌عێراق و لوبنان ب ه شێوازی كێبڕكێ سیا�سی له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا و عه‌ره‌بستان به‌ڕێو ه ده‌چێت و ئێران له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا، عه‌ره‌بستان و واڵتانی دیكه‌ی عه‌ره‌بی له‌شه‌ڕێكی ناڕاسته‌وخۆدان .ئێستا ئه‌مریكا ،یه‌كێتی ئه‌وروپا و ئیسرائیل ب ه با�شی ده‌زانن ك ه ئه‌گه‌ر ره‌وتی ده‌ستێوه‌ردانی ئێران له‌رۆژهه‌اڵتی ناوین كۆنتڕۆڵ نه‌كه‌ن یان ناچار ب ه پاشه‌ك�شێ نه‌كه‌ن ،پڕۆژه‌ی رۆژهه‌اڵتی ناوینی گه‌ور ه توو�شی شكست و داڕمان ده‌بێت .ئێستا ئێران له‌ناوچه‌كه‌دا ته‌نیا رووسیا بووه‌ت ه هاوپه‌یمانی ،ئه‌ویش ن ه له‌پێناو پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی رژێمی ئێرانه ،به‌ڵكوو روسیا له‌به‌ر دژایه‌تی له‌گه‌ڵ پڕۆژه‌ی رۆژهه‌اڵتی ناوینی گه‌وره، تاكتیكی بووه‌ت ه هاوپه‌یمان و سوود له‌هێزی ئێران www.komelge.com
29
NO:29 -June 2018
وه‌رده‌گرێت ،چونك ه روسیاش ب ه هه‌ژموونی ئێران له‌سوریا و ناوچه‌كه دڵخۆش نییه. پژاك بۆ سه‌رجه‌م هێز ه ئازادیخوازه‌كانی ناو ئێران وه‌ك هیوایه‌ك ده‌دره‌وشێته‌وه دۆخی هه‌نووكه‌یی ئێران پێویستی پێكهێنانی به‌ره‌ی دیموكراسیخوازی نێوان سه‌رجه‌م
له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پژاك ته‌نیا خۆی به پارتێكی كوردستانی قه‌تیس نه‌كردووه، ئێستا بۆ سه‌رجه‌م هێز ه ئازادیخوازه‌كانی ناو ئێران وه‌ك هیوایه‌ك ده‌دره‌وشێته‌وه.
گه‌النی فه‌راهه‌م كردووه ،یه‌كڕیزی و هاوئاهه‌نگی زیاتر نێوان هێز ه چه‌پگه‌ر و ئازادیخوازه‌كان پێویستیه‌كی سه‌رده‌میانه‌یه .پێویستی به‌و ه هه‌یه ك ه خۆپیشاندان و چاالكی ه مه‌ده‌نیه‌كان ب ه پالن و به‌رنام ه رێك بخرێن تا هیچ هێز و الیه‌نێك نه‌توانێت ئاقاری خۆپیشاندانه‌كان به‌ره‌و ئاراسته‌ی نادیار بگۆڕێت .پژاك و كۆدار له‌م قۆناخ ه هه‌ستیاره‌ی ناوچه‌كه‌و ئێران ب ه ئاماده‌كردنی نه‌خش ه رێگایه‌یكی دیموكراتیان ه ب ه پشت به‌ستن ب ه پڕۆژه‌كانی 30
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
رابردووی ،خۆی ب ه به‌رپرسیار ده‌زانێت ك ه له‌پێناو دۆزی ره‌وای گه‌النی ئازادیخوازی ئێران و رۆژهه‌اڵتی كوردستان ئه‌ركی مێژوویی سه‌رشانی راپه‌ڕێنێت و ب ه پێشخستنی پڕۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌ی ـ دیموكراتیك ،ئازادیی و دیموكرا�سی له‌سه‌رتاسه‌ری ئێران بۆ سه‌رجه‌م گه‌الن و پێكهاته‌كانی بخات ه گه‌ره‌نتییه‌وه. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پژاك ته‌نیا خۆی ب ه پارتێكی كوردستانی قه‌تیس نه‌كردووه ،ئێستا بۆ سه‌رجه‌م هێز ه ئازادیخوازه‌كانی ناو ئێران وه‌ك هیوایه‌ك ده‌دره‌وشێته‌وه .هاوكات پژاك له‌پێناو دیموكراتیزه‌كردنی ئێران و پێكهێنانی به‌ره‌ی دیموكراتیكی گه‌النی ئێران ،له‌سه‌ر بنه‌مای سیاسه‌تی دیموكراتیك ،یه‌كێتی و هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ هێزه‌كانی تر و گه‌النی ناوخۆی ئێران به پێویست ده‌بینێت و هه‌وڵه‌كانی له‌پێناو به‌دیهێنانی ئه‌و بابه‌ت ه چڕتر و به‌رفراوانتر ده‌بێته‌وه .به رای ئێم ه بۆ به‌دیهێنانی شۆڕ�شی كۆمه‌اڵیه‌تی و كلتووری له‌ئێران پێویستی به‌و ه هه‌ی ه ك ه نێوان هێز ه دیموكراتیخواز و نوێخوازه‌كان ،یه‌كگرتن و هاوپه‌یمانی پێك بێت تا له‌م قۆناخ ه مێژوویه‌دا، له‌مه‌ڕ یه‌كخستنی سه‌رجه‌م هێز ه دژبه‌ره‌كانی رژێم له‌ژێر ناوی به‌ره‌ی دیموكراتیكی گه‌النی ئێران سه‌ركه‌وتن له‌مێژووی هاوچه‌رخی ئێران تۆمار بكه‌ین .هه‌روه‌ها ب ه ته‌شه‌نه‌پێدانی گوشاری جه‌ماوه‌ری ،ئێران ناچاری مۆزاكره كردن له‌گه‌ڵ ئێراده‌ی ئازادیخوازی گه‌النی ئێران دا بكرێت تا پر�سی ده‌سته‌به‌ركردنی ئازادیی و دیموكرا�سی به‌رێگای ئاشتیانه‌و سه‌رده‌میان ه چاره‌سه‌ر ببێ.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
توێژینەوە
گەرەکە چۆن پێناسەی ئیدیۆلۆژی بکەین، فەیلەسوفانی سیاسی چۆن وەاڵمی ئەمە دەدەنەوە؟
نەبەزسەمەد
پێشەکی توێژینەوە سەبارەت بە ئیدیۆلۆژی وەک فۆرمێکی هزری سیا�سی بۆ ڕوونکردنەوە، تێگەیشتن و هەڵبژاردن زۆر گرنگە ،چونکە ئەمە بناغەی بڕیاردان ،هەڵسەنگاندن و هەڵبژاردنی ئیدیۆلۆژییەکان دابین دەکات .هەروەها ئەمە دەبێتە هۆی جیاوازیکردن لە نێوان ئیدیۆلۆژی و فۆرمەکانی دیکەی هزری سیا�سی .ئەم توێژینەوەیە هەوڵ دەدا پێناسەی ئیدیۆلۆژی بکات و ئەدگار، تایبەتمەندی و کاراییەکانی تاقی بکاتەوە ،پاشان
جیاوازی لە نێوان فەلسەفەی سیا�سی و ئیدیۆلۆژیدا بکات ،هەروەها فەیلەسوفان چۆن وەاڵمی ئەو پرسە دەدەنەوە. ئەم توێژینەوەیە هەوڵ دەدا لە ڕێگەی جیاوازیکردن لە نێوان فەلسەفەی سیا�سی و ئیدیۆلۆژییەوە ،ڕەخنەی بە ئیدیۆلۆژیکردنی فەلسەفەی سیا�سی بکات. ئیدیۆلۆژی چییە؟ ئیدیۆلۆژی زاراوەیەکی نەسازە و ناکۆکی زۆر لەسەرە ،ئاخر یەکسان دەکرێ بە بیروباوەڕە تۆتالیتێرەکان ،هەروەها وەک هەڵە ،پروپاگەندە ئەدگاری پێدەدرێ .یەکێک لە هۆکارەکان بۆ ناکۆکی سەبارەت بە ئیدیۆلۆژی پەیوەستە بە داڕشتنی سیستەمی باوەڕ ،تیۆرییە سیاسییەکان، یۆتۆپیا ،ئەفسانەکان ... ،هتد .هۆکارێکی دیکە بۆ ئەمە دابەشکردن و پۆلێنکردنی دووانێتی ‹›ئێمە /ئەوان››ە .ئێمە فەلسەفەمان هەیە، ئەوان ئیدیۆلۆژی؛ ئێمە پرنسیپی بەهادارمان هەیە و ڕاستگۆین لەگەڵ پرنسیپەکانمان ،ئەوان دۆگمایان هەیە و دەرمارگیرن بۆ دۆگماکانیان؛ ئێمە باوکانی دامەزرێنەرمان هەیە ،ئەوان ستەمکار و پێغەمبەری هەڵە ( .)1یەکسانکردنی ئیدیۆلۆژی www.komelge.com
31
NO:29 -June 2018
ئیدیۆلۆژی بۆ سیاسەت شتێکی جەوهەری و کرۆکییە ،چونکە فاکتەرێکە بۆ ڕێنماییکردن، کۆنتڕۆڵکردن و یارمەتیدان لە ڕەفتاری سیاسی نەتەوەکان بە گۆڕانکاری پەیوەستە بە بینینی ئیدیۆلۆژی وەک ئەوەی لە بنەڕەتەوە پەیوەندی بە ڕادیکاڵیزم و تۆتالیتاریانیزمەوە هەیە .پاشان ڕادیکاڵیزم دەبێ بە کۆنزەرڤاتیزم کاتێک دەسەاڵت وەردەگرێ. کۆنزەرڤاتیزم ڕەنگە بگەڕێ بە دوای گۆڕینی شتەکان بۆ ئەوەی کە پێشتر هەبوون(.)2 لە ڕووی مێژوویییەوە زاراوەی ئیدیۆلۆژی لە الیەن دی تێر�سی ()de Teracyیەوە دا‌هێنراوە ،کە بە واتای ‹›زانستی ئایدیاکان›› بەکاری هێناوە .دی تێر�سی لکێکی نوێی لێکۆڵینەوەی دروستکردووە، کە لە ئایدیاکان دەکۆڵێتەوە .ئەو بە دوای ئەوەدا دەگەڕا کە ئیدیالی کردارنواندن و هزر لەسەر بنەمایەکی ئەزموونی و پراکتیکی بونیاد بنێت. لێرەوە هەردوو زانستی ئایدیاکان و ڕەخنەی ئایدیاکان سەریان هەڵدا (.)3 ئیدیۆلۆژی بۆ سیاسەت شتێکی جەوهەری و کرۆکییە ،چونکە فاکتەرێکە بۆ ڕێنماییکردن، 32
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کۆنتڕۆڵکردن و یارمەتیدان لە ڕەفتاری سیا�سی نەتەوەکان ،گروپەکان و تاکەکاندا .هەروەها ئیدیۆلۆژی سیاسەت دادەپۆ�شێ ،مەرجداری دەکات ،کۆنتڕۆڵی دەکات ،لەبەر ئەوە ئیدیۆلۆژی لە پێش سیاسەتەوە دێت ،واتا تۆ لەسەر بنەمای ئیدیۆلۆژی سیاسەت دەکەیت .ئیدیۆلۆژیی سیا�سی سیستەمێکی بیروباوەڕە کە سیستەمی سیا�سی پەسەندکراو بۆ کۆمەڵگە ڕوون دەکاتەوە و ڕەوایەتی پێدەدات ،جا ئەم سیستەمە ئامادەکراو بێ یان پێشتر هەبێت .ئیدیۆلۆژیی سیا�سی پێکدێ لە کۆمەڵێک گریمانە و باوەڕی بنەڕەتی ئەزموونی و نۆرماتیڤ کە پەیوەستن بە سروشت و مەبەستی مرۆڤ و کۆمەڵگەوە بۆ ئەوەی دۆخی مرۆڤ ڕوون بکاتەوە و ڕێنومایی سیستەمی پەسەندکراوی سیا�سی بکات .هەروەها ئامانجی ئیدیۆلۆژیی سیا�سی ڕاستەخۆ کاریگەری نواندنە لەسەر ڕەفتاری سیا�سی( .)4تیۆری جیاواز لەبارەی ئیدیۆلۆژی هەن وەک تیۆرییە ئایدیالیستییەکان ،فەنکسیۆنال ()functionalەکان ،ماتریالیستەکان ... ،هتد. لە ترادیسیۆنی ماتریالیستیدا کە دەگەڕێتەوە بۆ مارکس ،ژێرخان بریتییە لە پەیوەندییە ئابوورییەکان و سەرخانیش بریتییە لە دۆخ و ئیدیۆلۆژییە سیاسییەکانی کۆمەڵگە .بۆ کارل مارکس ئیدیۆلۆژی بریتییە لە ئایدیاکانی چینی سەرمایەداری سەروەر کە بۆ ڕەوایەتیدان بە سیستەمی سەرمایەداری و زاڵبوونی بەسەر کۆمەڵگەدا هەوڵدەدات .لە ڕوانگەی مارکسەوە ئیدیۆلۆژی بریتییە لە دەسەاڵتی سیا�سی چینی بااڵدەست ،هەروەها ڕەوایەتیدانە بە بەرژەوەندی چینی بااڵدەست .لە ترادیسیۆنی مارکسیزمدا، ئیدیۆلۆژی هەڵەیەکی دوو سەرەیە ،چونکە لەسەر بنەمای بەڵێنی هەڵە و هیوای هەڵە داڕێژراوە .تیۆریی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
ئیدیۆلۆژی چەند ئەدگار، مۆرک و تایبەتمەندییەکی هەیە .ئیدیۆلۆژی وەک شێوازێکی سیستەماتیکی هزری سیاسی خۆ_بەس و لە خۆدا_پڕە.
مارکسیستی بۆ ئیدیۆلۆژی چەند کێشەیەکی هەیە. یەکەم ،زۆر سادەکردنەوەی ئایدیا سیاسییەکان و کردارنواندنەکانی مرۆڤ و کورتکردنەوەیان تەنیا بۆ بەرژەوەندی ئابووری .بەاڵم بەرژەوەندییەکانی مرۆڤ هەموو کات لە ڕێگەی ئابوورییەوە کۆنتڕۆڵ نەکراون ،چونکە خەڵک هەیە هەمان ئایدیای سیا�سی هەیە ،هەرچەندە لە چینی جیاوازیشن. هەروەها خەڵک هەیە لە هەمان چینی کۆمەاڵیەتین بەاڵم ئایدیای سیا�سی جیاوازیان هەیە .دووەم، ئارگومێنتەکانی مارکس و ئەنگڵس لەسەر بنەمای جیاوازییەکی ناوەندی لە نێوان ئاگامەندی ڕاستەقینە و بیروباوەڕی هەڵە دامەزراوە. سێیەم ،ئارگومێنتەکانیان پابەندە بە سروشتی ئیدیۆلۆژییەوە ،ئەگەر ئیدیۆلۆژی ئاگامەندییەکی هەڵە بێت ،ئەوا کاتێک پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییە ڕاستەقینەکان دادەمەزرێندرێنەوە دیارنامێنێت. چوارەم ،مارکسیزم ڕەخنەی سەرمایەداری
دەکات ،لە کاتێکدا ئەویش وەک سەرمایەداری ئیدیۆلۆژییە و ئاڕاستەی بەرژەوەندی چینێکی دیاریکراو کراوە (چینی پڕۆلیتاریا) .هەروەها مارکسیزم بە هەمان شێوەی سەرمایەداری ڕەوایەتی بە دەسەاڵتی گروپی فەرمانڕەوا دەدات کە پارتیی کۆمۆنیستە ( .)5 ئەدگارەکانی ئیدیۆلۆژی ئیدیۆلۆژی چەند ئەدگار ،مۆرک و تایبەتمەندییەکی هەیە .یەکەم ،ئیدیۆلۆژی وەک شێوازێکی سیستەماتیکی هزری سیا�سی خۆ_بەس و لە خۆدا_پڕە .کۆمەڵێک ئایدیای یەکگرتووە لەسەر بنەمای پێشدانراوێک (پێشەکییەک_ مقدمە) یان زیاتر .دووەم ،ئیدیۆلۆژی هەر دوو الیەنی نۆرماتیڤ و پراکتیکی لەخۆ دەگرێت، یەکەمیان پەیوەستە بە سیستەمێکی سیا�سی دیاریکراوی پەسەندکراو ،دووەمیان پەیوەستە بە مەرجی تایبەتی سیستەمی سیا�سی هەبوو .سێیەم، ئیدیۆلۆژی لە ستاندارد و ڕێساکانی سازش ناکات .ستانداردەکانی نەشیاوی دانوستاندنن، لەبەر ئەوە ئیدیۆلۆژی لەسەر بنەمای دۆست و دوژمن جیاوازی لە نێوان خەڵکدا دەکات. چوارەم ،ئیدیۆلۆژی کەسێندراوە و پیرۆزکراوە، لە ئەنجامدا ،ئیدیۆلۆژی دۆکۆمێنتی پیرۆزی هەیە ،وەک مانیفێستەکان ،ڕاگەیاندراوەکان، پاڵەوانەکان ،سەرکردەی کاریزمایی ،باوکانی دامەزرێنەر ،سرووت و سێرمۆنی وەک سروودەکان ،دروشمەکان و پشووەکان .پێنجەم، ئیدیۆلۆژی گەشەکردووە ،بەاڵم دژی گۆڕانکاری ڕادیکاڵە لە خۆیدا ،بۆیە گۆڕانکاری لە ئیدیۆلۆژیدا هێواش و بە ئازارە .شەشەم ،لە ئیدیۆلۆژیدا، بۆشایی ،ناڕوونێتی ،لێڵی و نەسازی هەیە .بۆیە www.komelge.com
33
NO:29 -June 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
(.)7
چەند کارایییەکی ئیدیۆلۆژی هەن، ئیدیۆلۆژی ئایدیاکان بۆ تێگەیشتن ،لێکدانەوە و ڕاڤەکردنی گەردوون فۆرمولە دەکات. ئیدیۆلۆژی پێویستی بەوەیە کە هەڵەکانی ڕەوایەتی پێبدات و لەگەڵ سەرکەوتن بیان گونجێنێت. حەوتەم ،ئیدیۆلۆژی لە نزیکەوە پەیوەستە بە بزووتنەوە سیاسییەکانەوە ،بۆیە داواکاری بۆ ڕێکخستن و دامەزراوە بەرز دەکاتەوە ،بەتایبەتی حزبی سیا�سی .هاڤڕکێ و ملمالنێی ئیدیۆلۆژییەکان یەکسان نین بە هاڤڕکێی ئیدێ و هزرەکان، بەڵکو هاڤڕکێی خواست و ڕێکخستنەکانن بۆ بەدەستهێنانی دەسەاڵت(.)6 لە ڕوانگەی فریدین ،ئیدیۆلۆژی (یەکەم) بەگشتی پەیوەستە بە گروپێکەوە ،نەک چینەکانەوە ،چونکە ئیدیۆلۆژی لە الیەن گروپەکانەوە ئاڕاستەدەکرێ ،دروستدەکرێ ،و بەکاردەهێنرێ .دووەم ،ئایدیاکان هەندێک ئەرک جێبەجێ دەکەن بۆ نموونە ،بەکۆمەاڵیەتیکردن، سادەکردنەوە ،ئاوێتەکردن ... ،هتد .سێیەم، ئیدیۆلۆژی شێوەیەکی بیرکردنەوەی سیاسییە کە شێوە بە جیهانی کۆمەاڵیەتی هەبوو یان وێناکراو دەدات .چوارەم ،ئیدیۆلۆژی بەشێوەیەکی نەشیاوی دەستبەرداری پەیوەستە بە دەسەاڵتەوە 34
www.komelge.com
کارایییەکانی ئیدیۆلۆژی چەند کارایییەکی ئیدیۆلۆژی هەن ،یەکەم، ئیدیۆلۆژی ئایدیاکان بۆ تێگەیشتن ،لێکدانەوە و ڕاڤەکردنی گەردوون فۆرمولە دەکات .ئیدیۆلۆژی ڕێگە بە مرۆڤ دەدا تاکو لە دەرەوەی خۆی بڕوا بە شتێکی دیکە بکات .هەروەها ئیدیۆلۆژی یارمەتی مرۆڤ دەدات تاکو ناڕوونی و ناجەختی لە ژیانیدا نەمێنێت .ئەم ئایدیایانە لە دەسەاڵتێکی سەرووترەوە دێن ،وەک دەسەاڵتی ئاینی ،زانستی یان مۆڕاڵی ،بۆیە ئیدیۆلۆژی داهاتوو زۆر جەخت و پێشبینیکراو دەکات .دووەم ،ئیدیۆلۆژی ڕەچەتە فۆرمولە دەکات تاکو وەک ڕێنوما لە الیەن تاکەکانەوە لە بڕیاردان و کردارنواندنەکانیاندا بەکاربهێنرێ .ئەم فۆرمەلەیە کۆمەڵێک ڕێسایە کە ئەوە ڕێکدەخات مرۆڤ چۆن لەنێو سیاسەتدا کرداربنوێنێ .هەروەها ئیدیۆلۆژی پێوەر بۆ هەڵسەنگاندنی ئامانجەکان ،بیروباوەڕەکان، هەروەها بۆ هەڵسەنگاندنی بەرهەمی گروپەکان، نەتەوەکان و تاکەکانی دیکە بەرهەمدەهێنێ. ئیدیۆلۆژی ڕەوایەتی بە دەسەاڵت دەدات، بەکاری دەهێنێ ،ڕوونی دەکاتەوە ،ڕێکی دەخات، و سنوورداری دەکات بۆ ئەوەی دەسەاڵت بۆ ئۆتۆریتەیەکی بەهێز بگۆڕێت .سێیەم ،ئیدیۆلۆژی وەک ئامرازێک بۆ ڕێکخستنی ملمالنێ و هاڤڕکێ و ئاوێتەکردن بەکاردێت .ئیدیۆلۆژی لەسەر ئاستی کەسەکی یارمەتی تاکەکان دەدات تاکو بەشداری هاڤڕکێ ناوەکی و دەرەکییەکان بکەن. چوارەم ،ئیدیۆلۆژی خۆ_پێناسەکردن و شونا�سی تاکەکان ،گروپەکان و نەتەوەکان دابین دەکات. ئەوان لەژێر ڕۆشنایی ئیدیۆلۆژییەکە خۆیان
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
ئیدیۆلۆژی کارایی سایکۆلۆژی و کۆمەاڵیەتی هەیە .فرۆید دەبێژێ نائاگایی (ال شعور) لەنێو جیهانی سیاسەتدا پتر لە هەر جێیەکی دیکە خۆی مانیفێست دەکات. دەناسێنن و پێناسە دەکەن .بۆیە ئەوان لە ڕێگەی ئیدیۆلۆژییەکەیانەوە دەتوانن وەاڵمی پرسیاری من کێم؟ بدەنەوە (.)8 ئیدیۆلۆژی کارایی سایکۆلۆژی و کۆمەاڵیەتی هەیە .فرۆید دەبێژێ نائاگایی (ال شعور) لەنێو جیهانی سیاسەتدا پتر لە هەر جێیەکی دیکە خۆی مانیفێست دەکات .مرۆڤەکان پاڵهێزی خۆپەرستییان هەیە لەنێو سیاسەتدا و لە ڕێگەی ئیدیۆلۆژییەوە ڕەوایەتی پێدەدەن .ئەوان لە ڕێگەی ئیدیۆلۆژییەکەیانەوە ڕەوایەتی بە ستەمکاری دەدەن و ئەوانی دیکە تاوانبار دەکەن. بۆ ئەوەی لە ڕەفتاری سیا�سی تێبگەی گەرەکە زۆر گرنگی بە پاڵهێز و هۆکاری سایکۆلۆژی پشت ڕەفتارەکان بدەیت .ئەریک فڕۆم ،دەبێژێ مرۆڤی مۆدێرن هەست بە تەنیایی ،بێئاسایشێتی ،نزمێتی، بێدەسەاڵتی دەکات ،بۆیە لەنێو ئیدیۆلۆژییەکان و بزووتنەوە تۆتالیتارەکاندا بەدوای بااڵیەتی، دەسەاڵت ،ئاسایش و ئەندامێتی دادەگەڕێت (.)9
پەیوەندی نێوان ئیدیۆلۆژیی سیا�سی و فەلسەفەی سیا�سی بۆ تێگەیشتن لە ئیدیۆلۆژی و پەیوەندی بە فۆرمەکانی دیکەی هزری سیاسییەوە ،پێویستە بپرسین ،داخۆ ئێمە چۆن جیاوازی لە نێوان ئیدیۆلۆژیی سیا�سی و فۆرمەکانی دیکەی هزری سیاسیدا دەکەین؟ بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارە گەرەکە بەراوردی ئیدیۆلۆژی لەگەڵ فۆرمەکانی دیکەی هزری سیا�سی بکەین .ئیدیۆلۆژی جیاوازە لە فۆرمەکانی دیکە هزری سیا�سی لە ڕووی، یەکەم ،ئیدیۆلۆژی یەکایەتی و یەکگرتنێکی زۆر سیستماتیکە سەبارەت بە چەند بیروباوەڕێک یان یەک باوەڕی دیاریکراو .دووەم ،ئیدیۆلۆژی پەیوەستە بە ڕێکخراوەکانەوە کە ئیدیۆلۆژییەکە ڕیالیزە (تەهیقیق) دەکەن .سێیەم ،ئیدیۆلۆژی لەسەر بنەمای چەند پێشدانراوێکی بنەڕەتی دادەمەزرێندرێ .لێرە لەم توێژینەوەیەدا، بەتایبەتی دەمەوێ سەرنج بخەمە سەر پەیوەندی نێوان ئیدیۆلۆژیی سیا�سی و فەلسەفەی سیا�سی. لەنێو ترادیسیۆنی هزری سیاسیدا ،زاراوەکانی ‹›ئیدیۆلۆژیی سیا�سی›› و ‹›فەلسەفەی سیا�سی›› وەک دژواتا بەکاردێن .بەاڵم لە ترادیسیۆنی کۆمۆنیستیدا ،چەند زاراوەیەک هەیە کە لەبری یەکدی و وەک هاوواتا بەکاردێن، وەک ‹›فەلسەفەی کۆمۆنیست›››‹ ،تیۆریی کۆمۆنیست›››‹ ،ئیدیۆلۆژیی کۆمۆنیست›› و ‹›کۆمۆنیزم›› ،هەرچەندە ئەم زاراوانە واتای تەواو جیاوازیان هەیە و پەیوەندیان بە ڕووی جیاوازی ئایدیا سیاسییەکانەوە هەیە ،لە ئەنجامدا، ئەمەش بەهەڵە تێگەیشتن و شێواندنی زاراوەکانی بەرهەمهێناوە (.)١٠ فەلسەفەی سیا�سی وەها پێناسە دەکرێ www.komelge.com
35
NO:29 -June 2018
‹›گەڕان ولێکۆڵینەوەیەکی بێبەرژەوەندی و قازانجە بۆ پرنسیپەکانی دەوڵەتی باش و کۆمەڵگەی باش›› .فەلسەفەی سیا�سی هەوڵدەدات وەاڵمی ئەم پرسیارانە بداتەوە :باشترین فۆرمی حوکوومەت چییە؟ داد ،لەنێو دەوڵەتدا ،چییە؟ باشترین فۆڕمی دەوڵەت و کۆمەڵگە چییە؟ ڕۆڵی پەروەردە لەنێو دەوڵەتدا چییە؟ هەروەها فەلسەفەی سیا�سی بەها سیا�سی و ئێتیکییەکان ڕوون دەکاتەوە کە ڕەوایەتی مۆڕاڵیان هەیە. فەیلەسوفی سیا�سی بۆ ڕوونکردنەوەی سروشتی شتە سیاسییەکان هەوڵدەدات .هەروەها دەیەوێ ڕەفتاری سیا�سی مرۆڤ و کۆمەڵگەی سیا�سی ڕوون بکاتەوە .فەیلەسوفی سیا�سی گرنگی بە چۆنیەتی ڕەفتارنواندنی مرۆڤ لەنێو سیاسەت نادات ،بەڵکو ئەوان پێشنیازی ئەوە دەکەن گەرەکە خەڵک چۆن ڕەفتار بکەن .هەروەها فەیلەسوفانی سیا�سی بەشێوەیەکی سەرەکی تیۆری و فەلسەفە سیاسییەکانیان لەسەر بنەمای پەروەردە دادەڕێژن .لە الیەکی دیکەوە ،تیۆریی سیا�سی بەم شێوەیە پێناسەدەکرێ ‹›گەڕان و لێکۆڵینەوەیەکی بێبەرژەوەندی و بێقازانجە بۆ زانینی سیا�سی و ڕیالێتی کۆمەاڵیەتی›› .تیۆریی سیا�سی کۆمەڵێک پێشدانراون سەبارەت بە ڕەفتاری سیا�سی ڕاستەقینەی مرۆڤ و کۆمەڵگەکان ،کە بەشێوەیەکی لۆژیکی ڕیزبەندکراون ،ئەزموونکراون و لە ڕووی کاراییەوە پەیوەستن بەیەکەوە .تیۆریڤانانی (تیۆریداڕێژەرانی) سیا�سی گشتاندن سەبارەت بە جیهانی سیا�سی لێرەبوو گەشەپێدەدەن کە شیاوی سەملاندن ،ئەزموونکردن و تاقیکردنەوەن بەڕێی داتا و زانیاریی دەرککراوەوە .ئەوان پرسیار سەبارەت بە مۆڕالێتی سیا�سی و سیستەمی سیا�سی 36
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئیدیال ناکەن. لە الیەکی دیکەوە ،ئیدیۆلۆژیی سیا�سی هەردوو پێشدانراوە ئەزموونی و نۆرماتیڤییەکانی تیۆریی سیا�سی و فەلسەفەی سیا�سی لەخۆدەگرێ .هەندێ لە سکۆالرەکان (لێکۆڵیارەکان) فەلسەفەی سیا�سی وەک تیۆریی نۆرماتیڤ (بەهایی و پێوەری) دادەنێن ،لە کاتێکدا تیۆریی سیا�سی ‹›ئەزموونی و وەسفییە›› .ئیدیۆلۆژی خۆی لەسەر بنەمای ئارگومێنت ،ئایدیاکان ،و تیۆرییە فەلسەفییەکان بونیاد دەنێت ،بۆیە جیاکردنەوەی ئایدیا فەلسەفییەکان و فێرگەکانی هزر لە ئیدیۆلۆژی ئاسان نییە .بۆیە گەرەکە ئەم توخمەی ئیدیۆلۆژی ڕەتبکرێتەوە ،چونکە پەیوەندی نێوان فەلسەفە و ئیدیۆلۆژی ناتوانرێ وەک بنەمایەک بۆ پێناسەکردنی ئیدیۆلۆژی دابنرێت (.)١١ لە ڕوانگەی فریدن ،فەلسەفەی سیا�سی و ئیدیۆلۆژی پێکەوە لە پەیوەندییەکی پتەودا نین. بەاڵم هەردووکیان وەک فۆرمی هزری سیا�سی لە کۆنسێپتە سیاسییەکان و نێوپەیوەندییەکانیانەوە بەرجەستەبوونە .ئەو تیۆریڤانە سیاسییانەی کە بەڕێی مێتۆدەکان و ڕوانگەکانی فەلسەفەی سیاسییەوە ئاڕاستەکراون ،هێڵێکی جیاکەرەوەی ڕوون لە نێوان ئیدیۆلۆژی و فەلسەفەی سیا�سی دەکێشن .سەرچاوەی سەرەکی سەرلێشێوان و بەهەڵە تێگەیشتنی هزری سیا�سی لە تێگەیشتنی فەلسەفەی سیا�سی وەک بەشدار لە هەردوو هەڵسەنگاندن و بەرهەمهێنانی ڕاستەوخۆی هزری سیاسییەوە سەرچاوەدەگرێ .بۆیە فەلسەفەی سیا�سی گەرەکە نەساز و ناکۆک بێت لەگەڵ، یەکەم ،بەئیدیۆلۆژیکردنی ڕەهەندی بەرهەمهێنانی هزری سیا�سی ،دووەم ،شرۆڤەکردنی ئیدیۆلۆژی لەسەر بنەمای ڕەهەندی ڕاڤەیەکی هەڵسەنگێنەر
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
و پەرچێنەر بۆ سروشتی هزری سیا�سی (.)١٢ فەلسەفەی سیا�سی و ئیدیۆلۆژی لە ڕووی مێتۆد و کاتیگۆریشەوە جیاوازن .فەلسەفەی سیا�سی پەرچاندن و خۆ_ڕەخنەیی بەردەوام لەخۆ دەگرێت .هەروەها فەیلەسوفانی سیا�سی لەنێو هزرەکانیاندا پتر جەخت لەسەر توخمە هۆشەکی و لۆژیکییەکان دەکەنەوە .ئەوان هۆشەکێتی بۆ باوەڕە سیاسییەکان بەکاردێنن ،تاکو لەسەر بنەمای هۆکارگەلی باش و ڕەوایەتی پێدراو بناغەبڕێژرێن .هۆشەکێتی پێچەوانەی هەردوو سۆزەکێتی و ناهۆشەکێتییە .ئیدیۆلۆژی بەڕێی ورووژاندنی هەستەکی و سۆزەکییەوە یارمەتی دەدرێت .ناهۆشەکێتی و نائاوەزمەندێتی پەیوەست بە ئیدیۆلۆژییە ئاپۆرەیی و حەشاماتییەکانەوە سەرهەڵدەدەن ،کە بۆ پاڵهێزە سۆزەکی و هۆشەکییەکان کراوەن؛ بۆیە گەرەکە ئایدیاکان نەخشەی کۆمەاڵیەتی و بڕیاری سیا�سی بە زمانێکی گەیەنراو و شیاوی تێگەیشتن بۆ هۆشمەندەکان، ئاپۆرە و هزرڤانە پڕۆفێشناڵەکان بگوازنەوە. ئەم ئاوێتە و تێکەڵەیەی هۆش و سۆز لە الی فەیلەسوفان نەشیاوی قبوڵکردنە (.)١٣ کرانستۆن جیاوازی دەکات لە نێوان فەلسەفە بە واتا ئەکادیمییەکەی ،کە بریتییە لە لێکۆڵینەوەیەکی سیستەماتیکی سەبارەت بە ئێتیک ،مێتافیزیک ،لۆگیک ... ،هتد لەگەڵ فەلسەفە بە واتا گشتی و میللییەکەی وەک ڕوانگەی پەرچێندراوی ژیان .لە ڕوانگەی کرانستۆن ،ئیدیۆلۆژی بەگشتی لەگەڵ فەلسەفە بە واتا میللی و گشتییەکەی تێکەڵدەکرێ ،نەک فەلسەفە بە واتا ئەکادیمییەکەی (.)14 دەرەنجام ئەم توێژینەوەیە سەرەتا هەوڵی دا ئیدیۆلۆژی
پێناسە بکات .پاشان تایبەتمەندی ،مۆرک و ئەدگارەکانی ئیدیۆلۆژی ڕوونکرانەوە .ئەوجا شرۆڤەی کارایییەکانی ئیدیۆلۆژی کرد .لە کۆتاییدا ،ئەم توێژینەوەیە ڕۆشنایی بە پەیوەندی نێوان ئیدیۆلۆژی و فەلسەفەی سیا�سی دا ،بۆ ئەوەی جیاوازی لە نێوان ئەم دووانەدا بکرێ و تێکەڵ بە یەکدی نەکرێن .بۆ ئەوەی ڕێگە بگرێت لەوەی کە فەلسەفەی سیا�سی بەئیدیۆلۆژی بکرێت . سەرچاوەکان
(Ideologies and )1972( Christenson. Reo M et al )1 .modern politics. Nelson. Nelson›s University Paperbacks (The elements of the )1987( Hamilton. Malcolm B )2 .38 - 18 pp ,1 .No .35 .concept of Ideology. Political studies, Vol (Ideology: a very short )2003( Freeden. Michael )3 .introduction. Oxford: Oxford university press (Ideologies and )1972( Christenson. Reo M et al )4 .modern politics. Nelson. Nelson›s University Paperbacks ( )5هەمان سەرچاوەی پێشوو ( )6هەمان سەرچاوەی پێشوو (ideologies and political )1996( Freeden. Michael )7 theory: a conceptual approach. Oxford: Oxford university .press (Ideologies and )1972( Christenson. Reo M et al )8 .modern politics. Nelson. Nelson›s University Paperbacks ( )9هەمان سەرچاوەی پێشوو ( )10هەمان سەرچاوەی پێشوو (The elements of the )1987( Hamilton. Malcolm B )11 .38 - 18 pp ,1 .No .35 .concept of Ideology. Political studies, Vol (ideologies and political )1996( Freeden. Michael )12 theory: a conceptual approach. Oxford: Oxford university .press ( )13هەمان سەرچاوەی پێشوو (That is an ideology? Revue )1979( Cranston. Maurice )14 L›ubiquité ,46 .No ,17 .européenne des sciences sociales, T .pp ,)1979( de L›idéologie:Hommage à Raymond Polin .63Published by: Librairie DrozStable-59
www.komelge.com
37
NO:29 -June 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وانه وتار
رێگاکانی حەقیقەت
حه‌سه‌ن جودی
-1حه‌قیقه‌ت چییه؟ رێگاكانی حه‌قیقه‌ت چیین؟ رێگاکانی حەقیقەت یەکێکە لەو کێشانەی کە مرۆڤایەتی لە سەردەمی زووەوە ،واتا لەو سەردەمەی کە بۆ یەکەم جار خەریکی نیشتەجێبوون دەبێ ،ئیتر گەیشتن بە حەقیقەت بۆ مرۆڤ یەکێکە لە پرسگریە سەرەکیەکان. حەقیقەت چییە؟ بۆچی مرۆڤ سەدان هەزار ساڵ بەدوای حەقیقەتدا وێڵە؟ ئەم حەقیقەتە چییە؟ مرۆڤ ده‌یه‌وێت چی بزانێت؟ دەیەوێت لە چی تێبگات؟ لە چی دەگەڕێت لە حەقیقەتدا؟ 38
www.komelge.com
ئەمە خولیاکانی ئینسانە .هەڵبەت ه بۆ یەکەمجار کە مرۆڤ نیشتەجێ دەبێت ،پرسیارەکانی سەبارەت بە سروشت ،ژیان و خۆی ،سەبارەت بە هەموو ئەو شتانەی دەوروبەری پرسیاری له‌ال دروست دەبێت. بۆیە مرۆڤ هەمیشە لە لێگەڕین دایە ،هەمیشە پرسیاری هەبووه ،هەر پرسیارێک هەزاران جار وەاڵمی داوەتەوە .بەاڵم هێشتا ئەو وەاڵمانەی پێ قەناعەت نەبووە و بەدوای وەاڵمی تردا گەڕاوە، هەر پرسیارێک هەزاران وەاڵمی جیاواز جیاوازی دراوه‌ته‌وه ،هەر وەاڵمێکیش هەزاران پرسیاری دیکەی بەدوای خۆیدا هێناوه. لەبەر ئەوە خولیای مرۆڤ بۆ گەشتن بە حەقیقەت یەکێکە لە خاڵە هەرە گرنگەکان. بۆ ئەوە باس لەو رێگایانە دەکەین کە مرۆڤ بۆ گەیشتن بە حەقیقەت کاری لەسەر کردووە .بۆ ئەمە مرۆڤ چەندین ڕێگای دۆزیوەتەوە ،بەدوای ڕێگاکاندا گەڕاوە .دیتنەوەی رێگاکانیش بۆ مرۆڤ کێشەیەک بووه .واتە چۆن گەیشتن بە حەقیقەت بۆ ئەو کێشەیەک بووە ،خودی رێگاکانی گەیشتن بە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
حەقیقەتیش کێشە بووە .بۆیە کێشە و ڕێگاکانیش گرفتێک لە گرفتە قووڵەکانی مرۆڤن ،گرفتێک لە گرفتە فەلسەفی و زهنیەکانی مرۆڤن .بۆچی مرۆڤ ئەوەندە خولیای گەیشتن بە حەقیقەت بووە؟ کاتێک کە مرۆڤ بە ڕێگادا بەرەو حەقیقەت رۆشتووە ،ئیتر لە ڕێگادا چەندین ڕێگای دیکەی لێبۆتەوە و هەر تولەڕێیەک چەندین تولەڕێی دیکەی لێبۆتەوە و لەناو هەزاران هەزار رێگادا مرۆڤ تیایدا بە سەرسوڕمانی لە خۆی و لە گەردوون و سروشت و کۆمەڵگ ه دەڕوانێت .بۆ ئەمە زیاتر مرۆڤ پرسیارەکانی سەبارەت بە گەردوون و خۆی بووە ،سەبارەت بە دیاردەکانی گەردوون ،بۆ ئەو «باران بۆ دەبارێ؟» پرسێکی زۆر گەورە بووە ،بۆ زستان دێت و بۆ هاوین دێت و بۆ شەو و رۆژ دێت؟ ئەو گۆڕانی وەرزانە بۆ ئەو پرسن ،بۆ ئەو هەموو ئەستێرە بە ئاسمانەوه‌یه؟ ئه‌و ئه‌ستێران ه چین؟ چیان تیایە؟ چۆنن؟ بۆ ئاوا ڕووناکن؟ هەمووی پرس بووە بۆ ئەو ،خۆی چییە؟ لەکوێوە هاتووە؟ ئەم گەردوونە لەکوێوە هاتووە؟ ئەمە چییە بروسکەیەک دێت و شتێک دەسوتێنێت و دەنگێکی گەورە دێت و دەبێتە هەورە تریشقە و ،ئاژه‌ڵێك گەورەیە و دانەیەک بچووکە و ،دره‌ختێک گەورە و دره‌ختێک بچووک ،ئەمانە هەمووی پرسن بۆ ئەو. سەرەتا مرۆڤ هیچی نەزانیووە ،بەاڵم بۆ ئەو هه‌موو شتێك دەبێتە جێگای ڕامان ،بەاڵم کاتێک کە لەناو کۆمەڵگه‌دا ئیتر چەوساندنەوە دروست دەبێت ،زوڵم ،دابەشبوونی چینایەتی ،ناحەقی و ناعەدالەتی ،خەڵکانێکی بەدەسەاڵت و بێدەسەاڵت دروستدەبێت ،پرسیارەکان ئەمجارە جگە لە سروشت و گەردوون روو لە کۆمەڵگ ه دەکات، بۆ کۆمەڵگ ه ئاوای لێهات؟ بۆ ئەمیان بێدەسەاڵت
و ئەویان بەدەسەاڵتە؟ دەسەاڵتدارەکە بۆخۆی بەدوای ئەم پرسیارەدا گەڕاوە ،ئەوانەی ژێردەستە و بێدەسەاڵتن بەدوایدا گەڕاون ،لە ئاکامدا ئەم پرسیارانە بیرکردنەوەی مرۆڤیان زیاتر و قووڵتر و بەرفراوانتر کردووە ،ئەمانە پێی دەگووترێ ڕێگاکانی گەیشتن بە حەقیقەت ،لێکۆڵینەوە لە حەقیقەت ،لێگەڕین لە حەقیقەت .سەرەتا مرۆڤ پێی وابووە حەقیقەتێک پێی گەشتووە ئەوە تەواوە، پاش ماوەیەک هەر خۆی یان قۆناغێکی دیکە ،یان نەوەیەکی دیکە هاتووە ،یان قۆناغێكی پێشکەوتنی مرۆڤایەتی تێپەڕیووە تەماشای کردووە ئەوەی لەپێشدا حەقیقەت بووە ئێستا وەهمە یان بەشێکە لە حەقیقەت یان حەقیقەتێکی ناتەواوە ،پێی وا بووە ئەو شتانەی بەسەری دێت لە نێوچەوانیدا نووسراوە ،دوایی بۆی دەردەکەوێ وانییە ،تەماشا دەکات شتێك نیی ه لە گەردووندا ناوی حەتمییه‌ت و بۆت نووسرابێت بۆت؛ ئەوە تۆیت چۆن هەڵسوکەوت دەکەیت و ئەنجامەکەی بەو شێوەیە دەرکەوێت .ئیتر لەسەر ئەم بنەمایانە مرۆڤ بیری کردۆتەوە. بۆچی مرۆڤ ئەوەندە بیری کردۆتەوە؟ ئایا بۆ بوونەوەرێکی دیکە نەهات وەکو مرۆڤ بیربکاتەوە و بەو هەموو پرسانە سه‌رقاڵ ببێت؟ ئایا بوونەوەره‌کانی تریش وەکو مرۆڤ بیردەکەنەوە؟ بۆی ه کێشەکان هەر رۆشتووە وهەر قووڵتر بووە. ئێستا لە ئاکامدا ئەوەندە ڕێگا دروست بووە ئیتر رێگاکان بۆخۆیان گرفتن ،وازیان لە گەیشتن لە حەقیقەت هێناوە ،خەریکی ڕێگاکانن ،رێگا واتا میتۆد ،ڕێباز .سەرەتا مرۆڤ بۆ گەیشتن بە چارەسەری ئەو پرسگریانەی کە هەیەتی لەگەڵ گەردوون ،سروشت و لەگەڵ خۆیدا ،لەگەڵ مرۆڤه‌كانی دەوروبەریدا ،لەگەڵ هاونەژادەکانیدا، www.komelge.com
39
NO:29 -June 2018
له‌گه‌ڵ هاو رەگەزیدا ،پرسگریەک دروستدەبێت. بۆچارەسەری ئەم پرسانە ،لە ئاکامدا ڕێگاکانی دۆزیوەتەوە. هەڵبەتە لە سەرەتادا مرۆڤ جۆرێک لە بیرکردنەوەی تەوتەمی هەبووە ،بیرکردنەوەیەکی سەرەتایی مرۆڤ ،تەوتەم بیرکردنەوەیەکە ناوەرۆکەکەی ئەوەیە کە هەندێک شت بە پیرۆز لە قەڵەم دەدات و هەندێک شتیش تابۆ دەکات، واتە قەدەغە دەکات .جەوهەری تەوتەم ئەوەیە. بۆیە سەرەتا مرۆڤ درەختێک یان شتێکی دیكه‌ی بەرجەستەی کردووە و بە پیرۆزی بینیو ه و پەرستوویەتی. سەرەتای پەرستن لە پیرۆزیەوە دەست پێدەکات ،شتێک پیرۆز دەکات و دەیپەرستێ و سوكایه‌تی یان لەناوبردنی ئه‌و شت ه حەرام دەکات، ئەمە دەبێتە بیرکردنەوەی تەوتەمی .ئیتر مرۆڤەکان لەهەر ڕووداوێکی ژیانیاندا دارێک ،بەردێک، ئاژەڵێک ،بوونەوەرێک لە ئاسمان یان زەوی لە جێگەیەکدا ،لە رووداوێکدا ئەوی رزگارکردووە، یان شتێکی بەسەر هێناوە ،ئەو دەمە کردویەتی بە پیرۆزیی بۆخۆی ،دەکرێ ئەم شتە پیرۆزە بەردێک بێت دارێک ،ئاژەڵێک بێت ئێستاش ئاسەواری ئەو تەوتەمە لە هیندستان ماوە .خەڵکانێك هه‌ن گا دەپەرستن .ئەمە هی ئەو کاتەیە ،بیرکردنەوەی سەرەتایی مرۆڤە ،هێدی هێدی ئەم شتانە پێشدەکەون. واتا سەرەتا مرۆڤ بیری کردۆته‌وە ئەم گەردوونە چۆن دروست بووە و چۆن هاتووە؟ کێ دروستی کردووە؟ ئایا دروستکراوە یان هه‌ر هەبووە؟ ئەم پرسیارانە له‌الیان دروست بووە و هه‌ر پرسیاره‌و پرسیاری دیكه‌ی له‌گه‌ڵ خۆیدا هێناوه .ئیتر مرۆڤ سه‌ری سوڕماو ه لەوەی وه‌اڵمی 40
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ه چییه؟ ئەفسانە ئه‌فسان (میتۆلۆژیا) بۆخۆی چەندین بەشە و گێڕانەوەی ڕووداوێکە سەبارەت بە بابەتێک ،ئەم ڕووداوە بە شێوەیەکی زۆر فەنتازی و خه‌یاڵی هونەریانە دەهۆنرێتەوە. هه‌ر پرسیارێك ده‌داته‌و ه وەاڵمەکە بۆخۆی دەبێتە پرسیار و چەندین پرسیار دروست دەبێ، بەم شێوەیە مرۆڤ لەنێو سەدان هەزار ساڵ بیرکردنەوە دابووە .لە ئاکامدا مرۆڤی سروشتی (سەرەتایی) بیرکردنەوەیەکی بۆ دروستبووە و بیری ته‌وته‌میی ه پێشده‌كه‌وێ و له‌ئاكامدا ئه‌فسانه له‌دایك ده‌بێت. ئه‌فسان ه چییه؟ ئەفسانە (میتۆلۆژیا) بۆخۆی چەندین بەشە و گێڕانەوەی ڕووداوێکە سەبارەت بە بابەتێک ،ئەم ڕووداوە بە شێوەیەکی زۆر فەنتازی و خه‌یاڵی هونەریانە دەهۆنرێتەوە .بۆ نموونە دەڵێن؛ گەردوون چۆن دروست بووە؟ ئیتر بە هەزاران ئەفسانە هەیە لە چۆنیەتی دروستبوونی گەردووندا ،ئینجا هەندێک دەڵێن :فالن خوداوەند هاتووە بە حەوت رۆژ دروستی کردووە ،هەندێک دەڵێن؛ لە ئاگر دروستبووە ،لە ئاو دروستبووە، بەم شێوەیە ئەفسانەگەلێکی زۆر هه‌یە .مرۆڤ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
کاتێک کە مرۆڤ میتۆلۆژیا دەخوێنێتەوە، واتە بیرکردنەوەیەکی سیستەماتیکی سروشتی مرۆڤ ده‌بینێت ،واتە پەرش وباڵو نییە، هەندێک وا بیرده‌کەنەوە ئەفسانە درۆی تیایە. لەچییەوە هاتووە؟ بەهەزاران ئەفسانەش بۆ ئەمە هەیە .بۆ نموونە ئەفسانەیەک هەیە کاتی خۆی دەڵێ مرۆڤ لە پیسایی خوداوەند دروست بووە .وابزانم ئه‌م ه ئەفسانەیەکی سۆمەریەکانە ،دروستبوونی مرۆڤ ،پیاو ،ژن هەمووی میتۆلۆژیای خۆیان هه‌یه ،ئەفسانەیان هەیە. ئەفسانە ئەو چیرۆک و شتە خەیاڵیانەیە تێڕوانینێکی فانتازیی هەیە بۆ دنیا ،بۆ نمونە چیرۆکی حەزرەتی نوح ،کاوەی ئاسنگەر ،ئەمانه چیرۆکی هەڵە نین ،به‌اڵم چیرۆکێکی واقیعی بە زمانێکی میتۆلۆژیایی دەگێڕێتەوە کە رووداوێکە، نمونەی حەزرەتی نوح لە زەمەنێکدا الفاوێکی گەورە روویداوە .بەاڵم شێوازی گێڕانەوەکەی شێوەی داستانیی هەیە ،تەنها بۆ ئەوەیە کە مرۆڤ لێی تێبگات. بەگوێرەی فیکری ئەفسانە هەر بوونەوەرێک خوداوەندێکی هەیە ،بۆ نموونە خودای رۆژ،
شەو ،ئاو ،ئاگر ،ئاسمان ،ده‌ریا ،شەڕ ،خۆ�شی، ناخۆ�شی ،هه‌روه‌ها خودای خوداوەندەکان هەیە. وەکو لە دینەکاندا دەیبینین یەک خودا هەیە، لە ئەفسانەکاندا بەو جۆرە نییە ،بە دەیان خودا هەیە ،مرۆڤ سەرەتا وەها بیری کردۆتەوە .بۆ نموونە دەیان ئەفسانە هەیە دەربارەی ئەوەی کە چۆن پیاو ویستویەتی بەسەر ژندا زاڵ بێت و ژن بەرامبەر پیاو شەڕی کردووە ،ئەفسانەی کۆن زۆرن لەسەر ئەمە .واتە قۆناغی پیاوساالری چۆن دەستی پێکردووە؟ گه‌لێك ئه‌فسان ه له‌م باره‌یه‌و ه هه‌یه .گەردوون و دەریا و مرۆڤ چۆن دروستبوون؟ گەلێک ئەفسانە و میتۆلۆژیا له‌م باره‌یه‌و ه هەیە .جاری وا هه‌یە میتۆلۆژیایەک کۆی ئەم شتانەی تێدایە .لەبەر ئەوە کاتێک کە مرۆڤ میتۆلۆژیا دەخوێنێتەوە ،واتە بیرکردنەوەیەکی سیستەماتیکی سروشتی مرۆڤ ده‌بینێت ،واتە پەرش وباڵو نییە ،هەندێک وا بیرده‌کەنەوە ئەفسانە درۆی تیایە .بەاڵم بەو جۆرە نییە .ئەفسانە ڕێگایەکە لەرێگاكانی گەیشتن بە حەقیقەت، شێوازێکی بیرکردنەوەی مرۆڤە ،بەم شێوەیە هاتوون گوزارشتیان له‌تێگه‌یشتنی خۆیان بۆ ئه‌م مژاران ه کردووە .بۆیە لەناو ئەفسانەکاندا لەوانەیە هەندێك شتی تێدا بێت لەگەڵ راستیدا نەگونجێ، بەاڵم راستی�شی تێدا هەیە. دوایی کاتێک له‌نێو کۆمەڵگه‌دا چینی چەوساوە و چینی چەوسێنەر دروست دەبێت، ئیدی ئەفسانەکانیش دەبن بە دوو بەشەوە، چه‌وسێنه‌ره‌كان خۆیان ب ه خودا حیساب ده‌كه‌ن. ئیمپرتۆرییه‌ته‌كان خۆیان ب ه خودا له‌قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن. پێیان وابوو ه ئه‌وان خودان .سەرەتا بەو شێوەیە نەبوو .هەرشتێک پێی وابووە خوداوەندێکی خۆی هەیە .بەاڵم دوایی ك ه دەسەاڵتدارێک www.komelge.com
41
NO:29 -June 2018
ئەو ئایینانەی لەناو کوردستان هەیە ڕەگەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئایینی میترایی .بۆ نمونە کاکەیی، یارسانی ،ئێزیدی ،عەلەوی... هتد .میترایی واتا خۆرپەرستی ،ئەوانە خۆر بە سەرچاوەی ژیانیان دەزانن. دروستدەبێت دەسەاڵتداره‌كان خۆیان پێ خودایە. ب ه ئەوانە دەڵێن پادشای خوداوەند یان خوداوەندە پادشا .لەو کاتەدا بەو شێوەیە بیرکراوەتەوە. بۆ ئەوەی کە زوڵمی خۆیان لەسەر خه‌ڵك، لەسەر کۆمەڵگ ه و کۆیلەکان زیاتر بکەن و شەرعیەتی پێبدەن وایان باڵوکردۆتەوە کە ئەوە پادشاکانن ئەوانیان دروستکردووە ،رۆح و گیانیان لەدەست پادشاکانە و کەی بیانەوێ رۆحیان دەکێشن و ده‌یانكوژن .کێ لەمانەدا هاوکاریان کردوون؟ راهیبەکان هاوكاریان كردوون .کاتێک کە شار دروستدەبێ شارەکانی سۆمەریەکان( ئور و ئۆرگ و وه‌رکاء و ...هتد) لەمانەدا شتێک هەیە پێی دەگووترێ زەقوڕە (زیگۆرات) بینایەتێکی شێوە سێگۆشەیە ،زۆربەیان �سێ قاتن ،ئێستاش شوێنه‌واره‌كانیان لە خوارووی عێراقدا ماوە .قاتی سەرەو ه (سێیەم ) راهیبەکانی لێیە ،ئەوانەی بیر لە میتۆلۆژیا دەکەنەوە و دایده‌ڕێژن .راهیبەکان 42
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەو رەبەنانەن کە ئیش و کاریان بیرکردنەوەیە لە میتۆلۆژیا .وەکو کۆمەڵناس و زانای ئێستا ،ئه‌وان ئه‌وكات ه ئه‌و كاره‌یان كردووه .قاتی ناوەڕاست (دووەم) پێکهاتوون لە فەرماندە و جەنگاوەر و سەرکردەکان ،قاتی خوارەوە (سێیه‌م) بریتین لە کۆیلەکان .واتە کۆمەڵگەیان دابەشکردووە بەسەر �سێ ئاست .بۆیە بەم شێوەیە راهیبەکان ئیشیان بیرکردنەوە بووە و ئەوان شەرعیەتیان دەدا بە فەرمانڕەواکان ،فه‌رمانڕه‌واكانیش شه‌رعیه‌تی خۆیان ل ه راهیبه‌كان وه‌رده‌گرت. بیرکردنەوەی ئەفسانەیی لەوێ زیاتر بوو بە سیستەماتیک ،دواتر وردە وردە دین(ئایین) پێشدەکەوێت ،چونکە ئەفسانە ئیدی وەاڵمی زۆر پرسیاری نه‌ده‌دایەوە ،تا شوێنێک مرۆڤەکانی باوەڕی پێدەهێنن و تا ئێستاش ئەفسانەکان ماون و خەڵکانێک هەن کە باوەڕیان پێی ماوە ،شتی ڕاستی تێدا هەیە .بەاڵم بیرکردنەوەکان نابنە وەاڵم .بۆیە لێرەدا ئایین پێشدەکەوێت ،سەرەتا لەناو تیرە و هۆزە زاگرۆسیەکاندا پێشده‌كه‌وێت (ئەوانەی لە بناری چیای زاگرۆسدا دەژین ،چیای زاگرۆس لەناو زنجیرە چیاكانی زاگرۆسە ،تیر و هۆزە زاگرۆسیەکان ،دواتر پێیان ئەڵێن ئاری و ئاریانەکان و لە دەوروبەری چیای زاگرۆس ژیاون) ئەمانە هزر و بیری ئایینی لە چوارچێوەی میتراییدا پێشدەخەن ،ئێستاش لێکۆڵینەوەکان زیاتر جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە ئەو ئایینانەی لەناو کوردستان هەیە ڕەگەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئایینی میترایی .بۆ نمونە کاکەیی ،یارسانی ،ئێزیدی، عەلەوی...هتد .میترایی واتا خۆرپەرستی ،ئەوانە خۆر بە سەرچاوەی ژیانیان دەزانن. بەاڵم لەناو عەرەب ،سریانی ،ئاشووری، ئەکەدی ،بابلی ،کلدانی ،یەهودی ئەمانە پێیان
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
دەگووترێ گەل و هۆزە سامیەکان ،لەناو ئەمانیشدا جۆرێک لە ئایین پێشدەکەوێ کە جیاوازن لە ئایینی تیرە و هۆزە زاگرۆسیەکان، زیاتر ئەو ئایینانەی لەناو سامیەکاندا پێشدەکەوێ ك ه تاک خودایین .پێش ئەم ئایینانە بتپەرستی هەبووە وەکو تەوتەمێک ،هەر قەبیلەیەک بۆخۆی خوا یان(بت)ێکی هەبووە و پەرستویەتی ...بۆ نمونە لە مەککە ،ئورفا کۆمەڵێک بت هەبووە بە شێوە و قەبارەی جیاواز ،ئەمانەش جۆرێکن لە شێوازێکی بیرکرنەوە ،بەاڵم بیرکردنەوەی هۆزە زاگرۆسیەکان لەگەڵ هۆزە سامیەکان هەندێک جیاوازی هەیە .بۆ نمونە ئایینە زاگرۆسیەکان زیاتر تێکەڵی بابەتی ژینگە و ناوەرۆکی گەردوون و هێزی شەڕ و خێر ،ڕووناکی و تاریکی هەن .نه‌ك یه‌ك هێز هه‌بێت .بۆنموون ه ل ه زه‌رده‌شتییدا خێر و شه‌ڕ و رووناكی و تاریكی هه‌یه ،ل ه ئایینه‌كانی دیكه‌ی زاگرۆسیش هاوشێوه‌ی ئه‌م ه هه‌یه .بەاڵم الی سامیەکان زیاتر تاک خودایی هەیە .واتا جیاوازی له‌نێوانیاندا هه‌یه .ئەمانەش وەکو ڕێگایەک بۆ گەیشتن بە حەقیقەت هەوڵدراوە کە لەڕێگەی دینەوە بگەن بە حەقیقەت ،بەاڵم ئەمەش بە�شی نەکردووە .هەندێک وەاڵم هەبوون دینەکانیش نەیان توانیوە بیدەنەوە .چونکە تایبەتمەندی ئایین هەیە لە بیرکردنەوەی چه‌قبه‌ستوو ه (دۆگما)یە و قابیلی گۆڕان نییە ،بۆ نمونە میتۆلۆژیا دەکرێ بگۆڕدرێت و میتۆلۆژیای تر شوێنی دەگرێتەوە و ببێت ه ته‌واوكاری ئه‌وه‌ی پێشخۆی .بەاڵم لە ئایینەکاندا وانییە .بیركردنه‌وه‌كان جێگیرن و توانستی گۆڕانكارییان له‌خۆیاندا نییه .به‌مه ده‌گووترێت چه‌قبه‌ستوویی(دۆگمایی) .بۆنموونه کاتێک پرسیارێک دروستدەبێ ئه‌م دین یان ئه‌و دین ،یان هیچ یەکێک لە دینەکان ناتوانن وەاڵمی
فەلسەفە تێڕوانین(جیهانبینی) ێکی گشتییە بۆ سروشت، کۆمەڵگە و مرۆڤ .سەبارەت بە مەعریفە ،لۆژیک، جوانناسی ،بیرکردنەوە
بدەنەوە. بەم شێوەیە ئەم بیرکردنەوانە بەردەوام بووە، ئیدی هێدی هێدی فیکری فەلسەفی پێشدەکەوێ. بێگومان پێش دینیش فیکری فەلسەفیانە و تێگه‌یشتنی فه‌لسه‌فیان ه هەبووە .بەاڵم فەلسەفە بە شێوازێکی تایبەت و بە مەنهەجێکی تایبەت و بە ڕێبازی تایبەت بیرکردنەوە دروستبێ ئه‌وا دواتر پێشدەکەوێت .فەلسەفەش دەبێتە ڕێگایەک بۆ گەیشتن بە حەقیقەت .بەاڵم فەلسەفەش وەاڵمی هه‌موو پرسیارەکان ناداتەوە. فه‌لسه‌ف ه چییه؟ فەلسەفە تێڕوانین(جیهانبینی) ێکی گشتییە بۆ سروشت ،کۆمەڵگە و مرۆڤ. سەبارەت بە مەعریفە ،لۆژیک ،جواننا�سی، بیرکردنەوە... ،هتد لەسەر ئەمانەش تێگەیشتنی هەیە ،چۆن بە هەزاران میتۆلۆژیا دروست بوو بەهەزاران ئایینیش دروستبوو ،هەر ئایینێک هات و گووتی کە تەواوکەری ئایینەکەی پێش خۆمم ،هیچ یەکیان نەیگووت کە ئاینەکەی دیکە www.komelge.com
43
NO:29 -June 2018
رەتدەکاتەوە ،بۆ نمونە ئیسالمیش دەڵێت»:انما بعثت ألتمم مکارم االخالق» واتە نێردراوم بۆ تەواوکردنی پرەنسیپەکان و به‌خشنده‌ییه‌كانی ئەخالق ،هەموو ئایینەکان بەم شێوەیە هاتوون. بەاڵم بە�شی مرۆڤی نەکردووە ،بۆیە مرۆڤ هەر لە لێگەڕیندا بووە. ئه‌مجاره‌یان فەلسەفە هات ،ئەویش بە تێڕوانینی خۆی گۆڕانکاری لە بیرکردنەوەی مرۆڤدا کرد ،بەهەزاران فەلسەفە و قوتابخانەی فەلسەفی و فەیلەسوف دەرکەوتن .ئەمەش بەشینەکرد، فەیلەسوفەکان گووتیان :حەقیقەت الی ئێمەیە الی دین نیە ،دین گووتی :الی منە و الی میتۆلۆژیا نییە ،میتۆلۆژیاش ك ه ده‌ركه‌وت گووتی :حەقیقەت الی منە .هه‌ر یه‌كه‌یان ره‌خنه‌ی ل ه ئه‌وه‌ی دیكه گرت و ده‌یگووت :حه‌قیقه‌ت الی منه .ئەی کەواتە الی کێیە؟ ئەمجارەیان زانست پێشدەکەوێت ،پێشتر زانست لەناو خودی فەلسەفەدا بوو ،فەلسەفەش لەناو ئایین و ئاینیش لەناو میتۆلۆژیادا بوو، زانستیش هات و گووتی کە :هەموو ڕاستیەکان الی منە و زانست حەقیقەتە و بوو بە دروشم کە «زانست حەقیقەتە» .پاشان زانست (عیلم) ەکان پێشدەکەون و ئەم زانستانەش بەس نیین، تیۆریەک دێت و تیۆریەکانی دیکە رەخنە دەکات و بەم شێوەیە هەزاران کایەی زانستی پێشدەکەوێت، زانست ه سروشتییه‌كان و زانست ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان پۆڵینبه‌دی ده‌كرێن .ئیدی بەشەکانی زانست پێشدەکەوێت «ژینگە ،سروشت ،کیمیا، زیندەوه‌رزانی.... ،هتد» هەر بەشێک لەو زانستانە زانستی تری لێبۆتەوە .بۆ نموونە زانستی فیزیای «میکانیکی ،کوانتەمی ،ئەتۆمی ...هتد» لە ئەنجامدا گەلێک زانست پێشدەکەوێت. 44
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەاڵم ئایا حەقیقەتیان دۆزیوەتەوە؟ بەڵێ دۆزرایەوە ،بەاڵم هەر یەکەو بڕێک لە حەقیقەتی دۆزیەوە .ئایا هه‌موو حه‌قیقه‌تیان دۆزیه‌وه؟ نه‌خێر ،بەهەر هەموو ئەو رێگایانە هێشتا بڕێک لە حەقیقەت دۆزراوەتەوە ،کەواتە یەکێک لەو رێگایانە دەبێ چەندێک حەقیقەتیان دۆزیبێتەوە؟! بۆ نمونە میتۆلۆژیا کە بە هەزاران میتۆلۆژیا هەیە و لەسەر یه‌ك بابەت ده‌ڕوات ،كه‌چی بڕێک لە حەقیقەتیان البێت ،کەواتە یەک میتۆلۆژیا دەبێت چەند حەقیقەتی البێت؟! بە میتۆلۆژیا و زانست و دین و فەلسەفە بڕێک لە حەقیقەتیان دۆزیبێتەوە، دەبێ خودی هەر یەکێكیان چەندی البێت؟ ڕێگەیەکی دیکەی گەشتن بە حەقیقەت هەیە ،ئەویش هونەرە .هونه‌ریش رێگایه‌كی دیكه‌ی گه‌یشتن ب ه حه‌قیقه‌ته .هونه‌ر بە هەموو بەشەکانیەوە (شانۆ ،سینەما ،سه‌ما ،شێوەکاری، مۆسیقا ،ئەدەبیات ...هتد) ئەمانەش رێگای دۆزینەوەی حەقیقەتن .لە رۆمانێکدا دەتوانی چەندی حەقیقەت بدۆزیتەوە؟ لە شانۆییەکدا دەتوانی هەموو حەقیقەت بدۆزیتەوە؟ هه‌ڵبه‌ته بڕێك ل ه حه‌قیقه‌تی تێدا به‌رجه‌سته‌یه. پێویستە لێرەدا تێبگەین کە هەندێك کەس پێی وایە هونەر دژی فەلسەفەیە ،فەلسەفە دژی زانستە ،زانست دژی دینە ،دین دژی میتۆلۆژیایە....هتد .ئەگەر لە دیوێکەوە سەیر بکەی لەوانەیە راست بێت ،بەاڵم ئەگەر قووڵ بیربکەیتەوە ئه‌وا هەموویان ڕێگاکانی گەیشتن بە حەقیقەتن .واتە رێگای چارەسەرکردن و تێگەیشتن لە گەردوون ،ژیان ،مرۆڤ ،کۆمەڵگه. به‌اڵم ئەوەی زمانی مۆسیقا دەتوانێت دەریببڕێت فیزیاش دەریدەبڕێت؟ ،ئەوەی بە زمانی زانست دەریدەبرێت لەوانەیە فەلسەفە نەیتوانیبێت ،یان
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
ئەوەی میتۆلۆژیا دەریدەبڕێت زانست نەیتوانی بێت. کەواتە چی تێدەگەین لەم ڕێگایانە؟ ئەوە تێدەگەین کە هێشتا مرۆڤ لە لێگەڕین دایە ،ئەو شتانەی کە ئێمە پێمان وایە حەقیقەتە هەندێکیان حەقیقەت نین ،وەهمن و وەکو حەقیقەت نیشاندراون ،هەندێکیشیان راستە حەقیقەتە. پێشتر مرۆڤ پێی وابووە یەک خۆر هەیە ،ئێستا هەندێک تیۆری هەیە کە دەڵێت کۆمەڵێک خۆری دیكه‌ش هەیه ،ئەی کەواتە چەند خۆر هەیە؟ ئەم هەموو تیۆریەی پێی وابووە کە یەک خۆر هەیە، بەاڵم ده‌ركه‌وت ك ه کۆمەڵێک خۆر هەیە ،کەواتە مرۆڤ چی تێدەگات؟ تێدەگات کە بۆ گەیشتن بە چارەسەری کێشەکان بە تێگەیشن لە گەردوون، لە خودی خۆی هەر لە لێگەڕیندا بووە ،هەموویان ته‌واوكاریی یەکتر بوون ،جا هەندێکیان راستیەک و دە هەڵە لەناویدا ،هەندێکیان هەڵەیەک و دە راستی تێدایە ،لە هەر بابەتێک و یەکیان راستە و جوانتر گوزارشتی کردووە ،ئەمانە جێی گفتوگۆن. بەاڵم لە کۆی ئەمانەدا قسەیەکی مەوالنا جه‌الله‌ددینی رۆمیمان بەبیردێتەوە کە دەڵێت: «حەقیقەت ئاوێنەیەک بوو به‌ده‌ست خوداوه، كه‌وت و شکا ،هەر یەکەو بۆخۆی پارچەیەکی برد و سه‌یری كرد و پێی وابوو ك ه ئه‌و حه‌قیقه‌ته« واتە هەریەک لەم رێگایان ه بڕێک ل ه حەقیقەتی الیە .ئەگەر هەموویان بهێنیتە الی یەکتر لەوانەیە کۆی ئاوێنەکە دروست ببێتەوە .هەر یەک لەم رێگایانە شێواز و ڕێبازی بیرکردنەوەی خۆی هەیە. بەاڵم ئه‌گه‌ر هەر یەکێک لەوانە بااڵدەست بێت بەسەر ئەوی تریاندا ئەوانی دیکە دەسڕێتەوە .بۆ ئێمەی شۆڕشگێر گرنگە لە راستینەی هەموویان تێبگەین ،واتا بە هەموویان بدەین.
ئێستا؛ هه‌ندێك پێیان وای ه ك ه «هەموو شتێک لە عیلمدا هەیە و دەبێ عیلمیانە بیربکەیتەوە» وەکو بڵێی تاکە ڕێگای گەیشتن و دەربڕینی راستیی زانستە .دەکرێ بە زمانی مۆسیقاش راستیەک بڵێی ،ئەوەی مۆسیقا دەتوانێت بیڵێ لەوانەیە شانۆ نەتوانێت ،شانۆ بەزمانی خۆی دەیڵێت ،زانست، دین ،میتۆلۆژیا ،فەلسەفە هەر یەکێک لەمانە زمانی دەربڕینی خۆیان هەیە. كه‌وات ه هه‌ڵ ه لەچیدایە؟ هه‌ڵه‌ك ه له‌و ه دایه ك ه بە زانست بڵێی بۆ وەک دین بیرناکەیتەوە، بە دینیش بڵێی بۆ وەکو زانست بیرناکەیتەوە، یان بەهەر جۆرێک لەو شێوەیە ،دەکرێت لەناو هونەر فەلسەفەیەک هەبێت ،شتێکی زانستی هەبێت ،دەکرێت لەنێو دین و فەلسەفەش زانست هەبێت یان تێڕوانینی دینی هەبێت .ئەمانە هەموویان چوونەتە ناو یەکەوە و بە دیوار لەیەکتر جیانەکراونەتەوە .لەناو خودی تێگەیشتنی زانستیدا میتۆلۆژیا هەیە ،لەنێو هەندێک تیۆری کۆمەڵناسیدا میتۆلۆژیا هەیە .جاری وا هه‌یه مرۆڤ دەڵێت »:سەد خۆزگەم بە میتۆلۆژیای هەزاران ساڵ بەر لە ئێستا». بۆ نموونە دەڵێن« :نەژادی ئاری نەژادێکی هەرە پاکە» ئەمە بۆخۆی نەژادپەرستیە .ئه‌م بۆچوونه لەم سەد ساڵەی دواییدا دەرچووە .کەواتە لەناو زانستیشدا میتۆلۆژیا هەیە ،ئێستا هەندێک کەس زانست وەکو دین دەبینن .واتە چۆن مرۆڤێکی دیندار چیی لە دینەکەی خۆیدا ببینێ دەڵێ :ئەوە راستە ،مرۆڤی وا هەیە بە زانستەوە سه‌رقاڵ ه و هەرچی زانست په‌سندی نەکات دەڵێت« :راست نییە» .کەواتە ئەمەش بیروڕایەکی دینی نییە؟ تێڕوانینی مارکسیزم تێڕوانینێکی ماددیانەیە بۆ دنیا ،لەناو ئەمەشدا تێڕوانینێکی دینی هەیە .بۆ www.komelge.com
45
NO:29 -June 2018
نموون ه دەڵێت« :حەتمیەتی تاریخی» واتا ئەوەی لەنێوچەوان نووسرابێ دەبێ هەر ئەوەبێ ،ئه‌مه جیاوازی نییە لەگەڵ ئەو قەدەرەی کە لە ناو دیندا هەیە... کەواتە دین ،میتۆلۆژیا ،فەلسەفە..هتد تێکەاڵوی یەکترن و هەموویان ڕێگاکانی گەیشتن بە حەقیقەتن ،ئێمە له‌نێو ئه‌م هه‌موو رێگا و توله‌ڕێگایان ه چۆن سەیری حەقیقەت دەکەین؟ ئێمە پێمان وایە مرۆڤ نابێ بە ره‌هایی سەیری هیچ شتێک بکات .چونك ه حەقیقەت لەیەک دانەیدا کۆنەبۆتەوە و ده‌كرێ سوود له‌هه‌ر هه‌موویان بۆ گه‌یشتن ب ه حه‌قیقه‌ت وه‌ربگیردرێت .بۆیە هه‌ریه‌كه‌یان ل ه ئاست و پێگه‌ی خۆیاندا ،رێز لەبەرامبەر هەموویاندا پیشان دەدەین .بۆ نمونە فیلێک بێنە و تاڵە موویەک لەو فیلە ده‌ربێن ه و وەسفی ئەو تاڵە موو ه بکە ،هەرچییەک سه‌باره‌ت به‌و تاڵ ه موو ه بیڵێیت وه‌كو ئه‌و ه وابێت ك ه وەسفی فیلەك ه دەکات ،ئایا ئەمە راستە؟ نەخێر .چونکە هەموو حەقیقەتی فیلەکە لەو تاڵە مووەدا نییە. بەاڵم ئەگەر وەسفی گشتی فیلەکە بکەین ئەوکاته حەقیقەتی گشتی فیلەکەیه ،نەک وەسفی یه‌كێك پارچەکانی .واتە لە پارچە(جزء)وە مرۆڤ ناتوانێ گشت(كل) تێبگات ،وە لە گشت-یشەوە ناتوانی پارچە پارچەی مەسەلەکان ببینێت .ئەم دوو جۆرە تێگەیشتنە هەڵەیە؛ زانست شتەکان پارچە پارچە دەکات .بەاڵم دین شتەکان هەمووی بە گشتی باسدەکات .کەواتە ئەم دووانە یەکتری تەواو ناکەن ،هەر یەکەیان بەشێک لە حەقیقەت دەگەیەنن. مرۆڤ تایبەتمەندییەکی هەیە کە مێشکی زۆر زۆر نەرمە .بەمەش توانای بیرکردنەوەی فانتازیای زۆرە ،ئەمە وایکردووە مرۆڤ لە بوونەوەرەکانی 46
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تر جیابکاتەوە ،ئێمە ئایین ،فەلسەفە ،هونەر و میتۆلۆژیا...هتد مان هەیە .بەاڵم بوونەوەرەکانی تر ئەمانەیان نییە .چونکە توانای مێشكی خانەی مرۆڤ توانای بیرکردنەوە و وەرگرتن و خەیاڵکردنی هەیە ،یەکێک لەو شتانەی کە مرۆڤ لە بوونەوەره‌كانی دیك ه جیادەکاتەوە خەیاڵە .واتا ئه‌و الیه‌ن ه نه‌رمییه‌ی مێشكی مرۆڤ.
کاتی خۆی مرۆڤ تێڕوانینە فەلسەفی و دینیەکانی خۆی بە هونەر؛ سه‌ما، شیعر ،چیرۆک ،داستان و نیگار دەربڕیوە ،ئەفسانە هاتووە بە چیرۆک و شیعر تێڕوانینی خۆی دەربڕیوە.
-2ئایا هه‌موو رێگاكان ده‌چنه‌و ه سه‌ر حه‌قیقه‌ت؟! ئێمە له‌و ه تێگەیشتین کە ئەو ڕێگایانە سەرەکین و هەمووشیان کۆمەڵێک تولەڕێی تریان هەیە. مرۆڤ کە تێگەیشت ئەو هەموو ڕێگایانەی حەقیقەت هەیە ،کۆی هونەر ،ئایین ،میتۆلۆژیا، زانست ،فەلسەفە ...هتد ئەمانە خواستوویانە کار لەسەر حەقیقەت بکەن ،حەقیقەت واتا ڕاستی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
یان ڕاستینە ،هەموو ئەمانە لە هەوڵی ئەوەدابوون حەقیقەت کەشف بکەن و هەریەکەو بڕێکیان کەشف کردووە ،ئەگەر بگەڕێینەوە سەر قوواڵیی بیرکردنەوەی مێژووی مرۆڤایەتی مرۆڤ بۆمان دەردەکەوێت کە تێڕوانین یان تێگەیشتنی ئایینیانە، فەلسەفیانە ،هونەریانە ،زانستیانە لەسەرەتای بیرکردنەوەی مرۆڤ هەموو لەناویەکدا هەبوون، پاشان له‌یه‌كتر و له‌ناویه‌كتر جیابوونەتەوە. ریزبەندی ئایین و زانست و فەلسەفە و میتۆلۆژیا نییە لە سەرەتاوە هەموویان پێکەوە هەبوون لە بیرکردنەوەی مرۆڤدا هەم زانست هەم فەلسەفە هەم هونەر ...هەموو هەبووە، بەاڵم هێدی هێدی هەندێک پێش ئەوەی دیکەیان دەردەکەوێت .بۆ نمونە میتۆلۆژیا کە سەرەتا دەکەوێتە پێش واتای ئەوە نییە کە بیرکردنەوەی دینی تێدا نەبووە .زۆربەی چیرۆکە ئایینیەکان لەناو میتۆلۆژیادا هەبوون .ئێستا سەیری کتێبە ئایینیەکان بکە ،ئەو چیرۆکانەی لە ئاییندا هەیە لە میتۆلۆژیادا پێشتر باسکراوە کە دین هێشتا نەبووە .بەاڵم دین هاتووە گۆڕیویەتی و شێوەی نوێی داوەتێ .ئەم میتۆژیایە هەر یەکەو بە فۆرمی خۆی ماوە ،هەموو لەناو یەکدان .بەاڵم ئێستا دەسەاڵت لە دژی یەکتر بەکاریان دەهێنێت و چەواشەی کردوون ،ئەگەر مرۆڤ لەوە تێنەگات کە ئەم حەقیقەتانە لە سەرەتای بیرکردنەوەی مرۆڤدا هەبووە و تێنەگات کە یەکتری تەواو دەکەن ،دەکرێ شتی جیاواز ل ه یه‌كتر بڵێین ،دین بە جۆرێ با�سی بکات و فەلسەفە بەجۆرێک و زانست بەجۆرێکی تر بیری لێبکاتەوە ،دەکرێت ناکۆکیش بن .بەاڵم خودی رێگاکان رێگای گەیشتن بە حەقیقەتن ،هەر یەکەو بە شێوازی خۆی دەریدەبڕێت.
بۆ نموونە؛ کاتی خۆی مرۆڤ تێڕوانینە فەلسەفی و دینیەکانی خۆی بە هونەر؛ سه‌ما ،شیعر ،چیرۆک، داستان و نیگار دەربڕیوە ،ئەفسانە هاتووە بە چیرۆک و شیعر تێڕوانینی خۆی دەربڕیوە .واتا هەموو لە بنچینەی بیرکردنەوەی مرۆڤ پێکەوە بوون و پاشان لەیەکتر جیابوونەتەوە و کاریان جیاوازبووە .هه‌رچه‌ند ه لەپێشکەوتنی مێژووی بیركردنه‌وه‌ی مرۆڤایەتیدا یەکیان پێ�شی ئه‌وانه‌ی تریان زیاتر یان زووتر ده‌ركه‌وتووه .دیارە کە لە قۆناخی سەرەتادا میتۆلۆژیا دەرکەوتۆتە پێش ،كه‌چی هونەریش هەبووە ئەگەر سەیری مێژوو بکەین هەموو تێڕوانینە ئایینی ،فەلسەفی، زانستیەکان بە هونەر دەربڕدراوە ،کاتێک کە مرۆڤ هاتووە ویستویانە ڕووداوێک باسبکەن ،بۆ نموونە ڕووبەڕووی کۆمەڵێک ئاژەڵی دڕندە بوونەتەوە، هاتوون السایی ئەو ڕووداوەیان کردۆتەوە کە چۆن ئاژەڵەکان هێرشیان کردووە ،ئەمان ڕایان کردووە و ئەوان هاتوون ،واتە ئەو شتەی ئێستا پێی دەگووترێت شانۆ ،بە دەیان هەزار ساڵ بەر لە ئێستا مرۆڤ السایی ڕووداوەکانی پێکردۆتەوە، چونکە شانۆ هونه‌ری السایی کردنەوەیە .کاتێک هێرشیان کردۆتە سەر تیرەیەک یان ڕاوەبەرازێک بە هاتوهاوار و قیڕەقیڕ کردوویانە ،ئێستا ئه‌مه پێی دەگووترێت سروود و گۆرانی ،بە سەماکردن ئێستا پێی دەگووترێت شایی و هەڵپەڕکێ و گۆڤەند، بەمانە مرۆڤ تێدەگات کە سەرەتا مرۆڤ هەموو بیرکردنەوە ئایینی و میتۆلۆژیایی و فەلسەفییه‌كانی و ...هتد لەناویەکدابووە. بۆ نموونه؛ ئێستاش لەناو کوردەواریدا هەندێک گیا هەیە هێشتا پیرۆزن ،ئەمانە تێڕوانینی خۆی هەیە و گرنگە مرۆڤ تێیبگات .لە سەرەتادا زانستەکان هەموو یەکبوون ،پاشان هێدی هێدی www.komelge.com
47
NO:29 -June 2018
پێویستە ئەمانە لەدەست دەسەاڵت رزگاربکرێن، پێویسته زانست رزگاربکرێت ،چونکە تەکنۆلۆژیا خەریکە مرۆڤ هەڵدەلوشێت .زانست بەرهەمی مرۆڤایەتییە نەک سەرمایەداری لەیەکتر جیابوونەتەوە و لق و پۆپیان دەرکردووە. بۆ نموونە؛ دارستانێک سەرەتا دره‌ختێك بووبێت، پاشان دووان و سیان و زیادی کردووە و تا بووە بە دارستان .واتا سه‌ره‌تا بیركردنه‌وه‌كانی مرۆڤ ئاواهی بوو ه و له‌ناویه‌كتردا بووه و پاشان له‌یه‌كتری جیابوونه‌ته‌و ه. ئەو کەسانەی دەمارگیرن پێیان وایە کە ئەمانە هه‌مووی دژی یەکن .بەاڵم ئێمە پێمان وایە کە ئەمانە هەموویان یەکتر تەواو دەکەن، بیركردنه‌وه‌كانی مرۆڤن و لق و پۆپیان لێبۆتەوە. دەکرێت هەندێکیان بڕێک ل ه وەهم و بڕێك له حه‌قیقه‌تی تێدابێت ،ئه‌میان حه‌قیقه‌ته‌كه‌ی زیاتر بێت ل ه وه‌همه‌كه‌ی ،یان جوانی یان ناشرینییه‌كه‌ی تێدا زیاتربێت .کێشەك ه لەوەدا نییە لێک جیاوازن ،چونکە ك ه له‌یه‌كتر جیاواز ده‌بن فیکری مرۆڤایەتی زیاتر پێشده‌كه‌وێت .بەاڵم کێشە لەوەدایە ئەمانە هه‌مووی بەدەست دەسەاڵتەوە 48
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەکاردەهێنرێن .زانست دەبێتە ئامرازێک بەدەستی دەسەاڵتەوە ،هونەر ،دین ،میتۆلۆژیا هەموو بەکاردەهێنرێن .بۆ نموونە؛ هۆلییۆد چییه؟ مۆدێلی ژیانی لیبرالیزم ،سەرمایەداری ،کۆیالیەتی لە هۆڵیوددا بە هونەر دەکرێت .فیلمه‌كانی رامبۆ، ڤاندام ...ئەم کەسایەتییانە کە هه‌ر ده‌كوژن و نایشارنەوە و بەتەنیا ئارتەشێک لەناو دەبەن، ئەمانە ئەفسانە فوتێکراوەکانی دەسەاڵتن .ئه‌و زەقورەیه‌ی کە باسمان کرد و کرابووە �سێ بەش و لە بە�شی سەرەوەیدا راهیبەکان هەموو شتیان دروستدەکرد ،بۆ ره‌واتیدان ب ه پادشا خوداوه‌نده‌كان .دەی ئێستا هۆڵییودی ئەمەریکی ئەوەیە ،واتە شوێنی کە مرۆڤی تێدا کۆیلە دەکرێت و بەشێوەی هونەر دەریدەبڕێت .ناوه‌ندێكی چەواشەکاری و پڕوپاگەندەکردن و رێكالمكردنه بۆ سیستەمی سەرمایەداری .لە تورکیادا (یەشیل چام)ە ،لە هیندستان (بۆڵیود)ە. مه‌تر�سی ئەم ڕێگایانە له‌وه‌دای ه ك ه دەسەاڵت بۆ چەواشەکردنی حەقیقەت ئەم رێگایانه‌ی بەکارهێناوە .هەمان ڕێگا کە مرۆڤ بۆ گەیشتن بە حەقیقەت بەکاریهێناوە ،سیستەمه دەسەاڵتداره‌كانیش هەمان ئەم ڕێگایانەیان بەکارهێناوە بۆ شێواندنی حەقیقەت ،بۆئه‌وه‌ی وه‌همه‌كان وه‌ك حه‌قیقه‌ت نیشان بده‌ن. مه‌ترسییه‌ك ه لەوەدایە نەک لە جیاوازی تێڕوانیەکان ،مه‌تر�سی له‌و ه دانیی ه ك ه ئایین له بوارێك و هونه‌ر ل ه بوارێكی دیك ه و زانست ل ه بوارێكی دیك ه كار ده‌كه‌ن .با له‌یه‌ك جیاواز بن .چونکە جیاوازی بۆخۆی هەمەڕەنگییە و بۆ دەرخستنی ڕاستیەکانە بەهەر ڕێگەیەکیان بێت ،كاتێك راستییه‌ك ب ه زانست یان فه‌لسه‌فه ده‌رنابڕدرێت ،ده‌كرێ ب ه ئایین یان ب ه هونه‌ر
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
ده‌رببڕدرێت .كێشه‌ك ه له‌وه‌دا ده‌ستپێده‌كات كه ئه‌م رێگایان ه ده‌بن ه رێگای ونكردنی حه‌قیقه‌ت یان شێواندنی حه‌قیقه‌ت .کاتێک دەمارگیری لەمانەدا پێشکەوت ،ئیدی بوونە ئامرازێک بۆ ونکردنی حەقیقەت و بە دەستی دەسەاڵتەوە قۆرخکران بۆ ماڵیکردن و كۆیله‌كردنی کۆمەڵگە. بۆیە پێویستە ئەمانە لەدەست دەسەاڵت رزگاربکرێن ،پێویست ه زانست رزگاربکرێت، چونکە تەکنۆلۆژیا خەریکە مرۆڤ هەڵدەڵوشێت. زانست بەرهەمی مرۆڤایەتییە نەک سەرمایەداری، هەندێ پێیان وایە زانست بەرهەمی سەرمایەداریە و دەڵێن سه‌رمایه‌داری بۆ خراپە؟ بەاڵم بەپێچەوانەوەیە سەرمایەداری زانستی قۆرخ کردووە ،بۆ یەکەمجار کە مرۆڤ بەردێک یان دارێک یاخود ئێسقانێک نوکەکەی تیژ دەکات بۆئەوەی ئاژەڵێک ڕاوبکات یان دوژمنەکەی بکوژێت ،ئەمە یەکەمین تەکنۆلۆژیایه. به‌یەکەمین دەسکاری کردنی سروشت دەگووترێت تەکنۆلۆژیا .بەهەزاران ساڵ ئینجا مرۆڤ تێگەیشتووە کە بەردێکی نوک تیژ لەگەڵ بەردێکی خڕدا تیژەکەیان باشترە ،دارێکی کە نوکی تیژە لە دارێک کە نووکی تیژ نییە باشترە، ئەمە تەکنۆلۆژیایە .خۆ تەکنۆلۆژیا یەکەمجار لە ئینتەرنێت و کۆمپیتەرەوە دەستپێناکات ،هەموو مرۆڤایەتی بەشدارە لە پێشخستن و دامەزراندنی تەکنۆلۆژیا. فەلسەفە هه‌ر تەنها هی یۆنان نییە ،زانست هه‌ر تەنها هی ئەوروپا نییە ،خەڵکی رۆژهەاڵتیش تەنها بە میتۆلۆژیاوە خەریک نەبوون ،وەک چۆن به میتۆلۆژیاوە خەریک بوون بە زانستیشه‌و ه خەریک بوون ،بۆ یەکەمجار لەسەر ئەم خاکە مۆمیای مرۆڤ کراوە ،نه‌شته‌رگه‌ری کراوە ،شیکاری
نەخۆ�شی کراوە ،بۆ یەکەمجار لێرە داودەرمان دروستکراوە ،لە ژەهری مار دەرمان دروستکراو، لە پێست و خوریی ئاژەڵ کەلوپەل دروستکراوە، ماست دروستکراوە ،مەگەر مرۆڤ دۆزیویەتیەوە کە شیر گەرم بکات و بیکات بە ماست ئاسانە!. واتە ئەوروپا دەیەوێ ئەوە نیشان بدات کە زانست و فەلسەفە و هونەر و هەمووی هی خۆیەتی ،خەڵکی رۆژهەاڵتی ناوین هەر خەریکی دین و میتۆلۆژیا بوونه ،وانییە .ئەمە تێگەشتنێکی هەڵەیە .هەموو ئه‌م شتان ه سەرچاوەیان لە رۆژهەاڵتی ناوینه ،لە میزۆپۆتامیایه ،بەاڵم ئەمە لە شوێنێکی تر پێشدەکەوێت و دەرفەتی پێشکەوتنی زیاترە .بۆ نمونە زۆربه‌ی ئایینەکان لە رۆژهەاڵتی ناوینه‌و ه دەرکەوتون ،زۆرێك لەو تیۆرە زانستی و ماتماتیکی و فیزیاییانه‌ی ئێستا سه‌ره‌تاكه‌ی لێره پێشکەوتووە .بەاڵم بەردەوامی ئەم پێشکەوتنە لەسەر زەمینەی ئەوروپا دەبێت .چونکە دەبینن کە زانست قازانجی تێدایە .تێگەشتنی هەرە مه‌ترسیدار ئەوەیە کە پێمان وایە «زانست هێزە، هێزیش دەسەاڵتە» بۆی ه بۆئه‌وه‌ی دەسەاڵت هێزی زیاتر بێت زانستەکان دەکڕێ ،بەهرەکان دەکڕێت و دەفرۆشێت ،ئەمە گرنگە کە تێبگەین. مرۆڤ پێی وایە دونیا بەسەر دوو شت دابەشدەبێت :رەش -سپی ،رووناکی -تاریکی، جەستە -رۆح .هەندێک دەڵێن :دونیا هەمووی ماددەیە ،هەندێک دەڵێن فیکر و رۆحە .بەهەزاران ساڵ ئەم بیرکردنەوانە شەڕی یەکتریان کردووە، ئەمانە هەموو بڕێکن لە حەقیقەت ،پێچەوانەی ئەم بیرکردنەوانەش هه‌ر بڕێکن لە حەقیقەت. لەمیانەی هەموو ئەم تێگەشتنانەوه دەردەکەوێت کە گەردوون وەک چۆن ماددەیە وزەشە ،وزە دەبێت بە ماددە و ماددەش دەبێت بە www.komelge.com
49
NO:29 -June 2018
وزە ،کەواتە ئەمانە هەموو بەشێکن لە حەقیقەت. كه‌چی هه‌زاران ساڵ شه‌ڕ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ه ك ه ئه‌میان ده‌ڵێت گه‌ردوون مادده‌ی ه و ئه‌وه‌ی دیك ه ده‌ڵێت گه‌ردوون میسالیی ه یان وزه‌ی ه یان رۆحه. بۆ نموونە :مریشک لە هێلکەیە یان هێلکە لە مریشکە؟ ئەمە چەندەها بۆچوونی له‌سه‌ر هەیە. واتە هه‌ر یه‌ك له‌م تێگەیشتنانە بۆ گەیشتن بە حەقیقەت کەمن ،وانەبێ کە هیچ حەقیقەتیان تێدا نییە .بەاڵم تاک الیەنەن و یه‌ك الی گه‌ردوون ده‌بینن هه‌موو راستینه‌ی گه‌ردوون نابینن .ئەمانە ك ه ده‌بن ب ه ئامراز بەدەست دەسەاڵتەوە بۆ شێواندنی حەقیقەت بۆ دروستکردنی پەردەیەکی رەش بۆ به‌رچاوی ئینسان و کۆمەڵگە بۆئه‌وه‌ی ئیتر راستیەکان نەبینین. ل ه رۆمانی سینۆهه‌دا؛ سینۆهە ك ه دكتۆرێكی فیرعه‌ونه ،باس لەوە دەکات ،کە چۆن لە پشت پەردەو ه درۆوده‌له‌س ه ده‌كرێت و ئەفسانە و حەقیقەت و خوا و .....چەندانی تر بەکاردەهێنرێن، له‌كاتێكدا ئەمانە رێگان بۆ گەیشتن بە حەقیقەت. بەاڵم کاتێک دەگاتە دەست دەسەاڵت ئەم رێگایانه له‌ڕێگای گه‌یشتن ب ه حەقیقەتدا الدەدرێن و ئاراسته‌ی پێچه‌وان ه وه‌رده‌گرن. ئیتر هونەر کە بۆ جوانیی مرۆڤە ،بۆ کەشفکردنی ئیستاتیکای ژیانە ،بۆ دەرخستنی جوانیی پەیوەندییەکانی نێوان مرۆڤ و سروشت و گەردوونە ،دەبێتە ئامرازێک بۆ گەوجاندنی مرۆڤ ،بۆ تێکدانی کەسایەتی و چەوساندنەوەی مرۆڤ و کۆمەڵگا و بۆ ره‌وایه‌تیدان ب ه کۆیالیەتی. ئیتر هونەر دەبێتە کارگەیەک بۆ بازرگانی کردن بە بەهاکانی مرۆڤ ،ئیتر ژن لە هونەردا دەکڕدرێت و دەفرۆشرێت. دین ك ه لە بەرامبەر زوڵم و زۆر و ستەمکاری 50
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تێكۆشانمانهەوڵیئەوە دەدات کە ئەم هەموو ڕێگایانە لەدەستدەسەاڵتداری دەربخەین و بیخەینەوە سەر ڕاستینەیخۆی نەمروودەکان و فیرعەونەکانەوە ده‌ركه‌وتووه، كه‌چی دەبێت بە ئامرازێك به‌ده‌ست نه‌مروود و فیرعه‌ونه‌كانی ئێستاو ه .خۆی لە راستیدا دینەکان لە دژی جاهیلیەت و فیرعەونەکان په‌یدابوون. بەاڵم ئێستا کراوە بە ئامرازێک بۆ جاهیلیەت و بەدەست فیرعەونەکانی ئێستاوە. زانست بۆ کەشفکردنی حەقیقەتە ،كه‌چی بۆ شێواندنی حەقیقەت بەکار دەهێنرێت .فەلسەفە رووناکیە و حەزکردن و عەشقی زانینە ،بەاڵم ئێستا عەشق دەکوژێ .بۆ نموونە؛ سەرمایەداری چۆن سەیری حەقیقەت دەکات فەیلەسوف (جۆن دیوی) یەکێکە لەو فەیلەسوفانەی کە خاوەنی فەلسەفەی پراگماتیکی (بەرژەوەندیپارێزی) یە دەڵێت :حەقیقەت قازانج و بەرژەوەندییە، هەرچی بەرژەوەندی تێدابێت ئه‌وا ئه‌و ه حەقیقەتە. فەلسەفەکەی ئەوەیە کە هەرشتێ قازانجی ئەوە حەقیقەتە ،ئەوە�شی قازانجی نەبێ حەقیقەت نییە، کۆی فەلسەفەی سەرمایەداری له‌چوارچێوه‌ی پراگماتیزمدا پێشدەکەوێت .حەقیقەت لەچاوی بەرژەوەندییەوە سەیردەکات. تێکۆشانی ئێمە بۆچییه؟ تێكۆشانمان هەوڵی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
ئەوە دەدات کە ئەم هەموو ڕێگایانە لەدەست دەسەاڵتداری دەربخەین و بیخەینەوە سەر ڕاستینەی خۆی ،ئەمانە ببنەوە ڕێگای حەقیقەت، جوانکردنی ژیانی ئینسان ،رۆح و دەروونی ئینسان و گەردوونی پێ ڕووناک بکرێتەوە ،فیکری ئینسانی پێ رووناک بکرێتەوە .نەک لەو تاریکییە کە بوونەتە هۆکاری تاریکبوونی فیکر و مێشکی ئینسان، تێکۆشانی ئێمە بۆ ئەوەیە. لەوانەیە هەندێک هەڤاڵ بڵێن؛ ئێمە با�سی کوردایەتی دەکەین ،ئه‌م ه چ پەیوەندی بەو شتەوە هەیە ،تێکۆشانی ئێمە سیاسیە؟ .ئەمانە هەموو لە بەرامبەر کورد به‌كارهێنراون .بۆ داگیرکاری كوردستان هونەر ،ئایین ،فەلسەفە ،ئایدیۆلۆژیا و زانست بەکارهێنراوە .هه‌ر له‌به‌رامبه‌ر ب ه كورد نا به‌ڵكو به‌رامبه‌ر به‌هه‌موو گه‌الن به‌كارهێنراوه. ٥٠٠٠ساڵە دەسەاڵت ئەم ئەقڵیەتە بەکاردەهێنێت. بۆیە رزگارکردنی زانستەکان لە زانستگەراییی و پاراستنی زانست لە دابڕانی لەگەڵ ئەخالقی ئینسانی ئه‌ركی ئێمه‌یه .ئەوە ئەرکی ئێمەیە جارێکی تر ئەخالق و زانست بهێنینەوە الی یەکتر و ئاشتیان بکەینەوە ،ئەرکی ئێمەیە بۆ بونیادنانی رۆحی ئینسان ،جوانکردنی ژیانی ئینسان ،جارێکی تر دەبێ هونەر رۆڵی خۆی ببینێ ،بۆی ه ئێمە ده‌بێت شتەکان ب ه پارچە پارچە سەیر نەکەین ،دەبێ فەلسەفە جارێکی تر رۆڵی خۆی ببینێتەوە. بەشێکی گرنگی ئایین لە ئەخالق دایە دەبێ ئایین بگەڕێتەوە سەر رۆڵە ئەخالقیەکەی خۆی ،نەک بۆ کوشتن و بڕین و قەتڵوعام و چەوساندنەوە و کۆمەڵکوژی بێت ،وەکو ئێستا بەناوی داعش و سەلەفیەت و ئیسالمی سیاسییه‌و ه ده‌كرێت .بۆ پێشخستنی ئەخالقی ئینسانی دەبێ ئەمانە بچنەوە شوێنی خۆیان ،ئەخالقی ئینسانی چییە؟ ئازادی،
دادپه‌روه‌ری ،یه‌كسانی ،راستگۆیی ،هەڤاڵێتی، پاکی ،ژیانی هه‌ره‌وه‌زی ،ئاشتبوونەوە لەگەڵ سروشت ،دەستپاکی ،داوێنپاکی ،دەروونپاکی، رەنج ،دەبێ ئایین رۆڵی لە گێڕانەوەی ئەم شتانە هەبێ ،نەک لە چەواشەکردنی ئەقڵی ئینسان و تاریککردنیدا ،دەبێ ئایین ببێت بەهێز لە دژی زوڵم و ستەمکاری نەک خۆی زوڵم بکات ،کاتێک کە ئایین دەخوێنیتەوە باس لە جیاوازییه‌كانی گه‌ردوون دەکات ،باس لە زمان و کولتوور و نەریتە جیاوازه‌کان ده‌كات ،ئەمانە ب ه یەکێک لە موعجیزەکانی خودا ده‌بینێت .واتە ئەم هەموو زمان و رەنگە جیاوازانەی دروستکردووە .خودا دەڵێت ئەوانە ئایەتێکن لە ئایەتەکانی من َ«و ِم ْن ْ َ ُ َْ َ ُ َآ َيا ِت ِه َخ ْل ُق َّ الس َم َاو ِ َ ْ َ ْ ض َواخ ِتلف أل ِسن ِتك ْم ات َو َالر ِْ َ َ َ ْ ُ َّ ات ِلل َع ِ ِال َين» (الروم)22: َوأل َوا ِنك ْم ِإن ِفي ذ ِلك ل َي ٍ ،لە موعجیزەکانی من ،بۆ دەبێ داعش بڵێت :ئەم هەموو زمان و میللەتەی بۆچییە دەبێ هەمووی بسڕدرێتەوە و دەڵێت هەمووب ببێت ب ه موسڵمان و بێن ه سه‌ر ئایینی ئیسالم و هه‌موو ئیسالمیش ببێت ب ه سوننی و لە سوننیشدا ببێ بە داعش ،کە خودا دروستکەری جیاوازیەکانە و دەڵێ ئێمە قەبیلە و عەشرەت و نێر و مێمان دروستکردووە بۆ ئەوەی ََ ُ کە پێکەوە بژینَ « ،يا َأ ُّي َها َّ الن ُ اس ِإ َّنا خل ْق َناكم ِّمن َ َ َ ُ َٰ َ َ َْ َ ُ ْ ُ ُ ً َ ُ وبا َوق َبا ِئ َل ِل َت َع َارفوا ۚ ِإ َّن ذك ٍر وأنثى وجعلناكم شع َ ْ َ َ ُ ْ َ َّ َ ْ َ ُ َ َّ َّ َ َ ٌ الل أتقاك ْم ۚ ِإن الل ع ِليم خ ِب ٌير» (13 أكرمكم ِعند ِ الحجرات) ئەگەر هەمووی بسڕنەوە و دژی دین بوەستنەوە کەواتە دین چەواشەکراوە .شتەکانی دیکەش بەم شێوەیەیە لەبەر ئەوە هەڵوێست و روانینی ئێمە چییە؟ ئێمە وابیردەکەینەوە پێویستە هەریەک لەمانە ڕۆڵی بنچینەیی خۆیان بگێڕن و دژی یەک نەبن .چونکە ئەوانە یەکتر تەواو دەکەن، لەهەمان کاتیشدا یەکتری پێشدەخەن. www.komelge.com
51
NO:29 -June 2018
لەندەن نزیكه‌ی 8ملیۆن دانیشتوانی هەیە و دەوڵەت به ملیۆنان کامێرای داناوە بۆ چاودێریی ئه‌م ه جگە لە دوکان شاره ،ئه‌م و ماڵ وشوێنەکان بۆخۆیان کامێرایان داناوە ،ئاوا خه‌ڵك کۆنترۆل دەکرێت. بۆنموونە؛ دەروێشێک شمشێر لە خۆی دەدات و شووشە دەخوات .ئەمانە لە زانستدا چۆن شیدەکرێنەوە؟ فیزیا و زیندەوه‌رزانی و ...چی بۆ ئەمە دەڵێن؟ لە دیندا تەفسیر هەیە بۆ ئەم شتە. کەسێکی ئاسایی ناتوانێ زەرگ لەخۆی بدات و خوێنی لێنەیەت ،یان شووشە بخوات و هیچی�شی لێنەیەت .لە دیندا تێگەیشتن و شرۆڤه‌ی بۆ ئەمە هەیە ،ئەمە هزرێکی دینیی ده‌توانێ تەفسیری بکات. مۆسیقا ناتوانێت تەفسیری بکات. مرۆڤ چۆن بوونەوەرێکی ماددییە، بوونەوەرێکی میتافیزیکیشە .میتافیزیک چییە؟ هونەرە ،میوزیکە ،ئایینە ،فیکرەیە ،وزەیە ... لەبەر ئەوە تێگه‌یشتنی راست و دروست بۆ ئەمانە ئەوەیە؛ ئه‌مان ه بیانگەڕێنینەوە بۆ راستیی خۆیان لەو چەواشەکاریانەی بەناوی دین ،فەلسەفە، زانست ،هونەر ...کراوە دابماڵین و بیانهێنینەوە سەر جەوهەری خۆیان .زانست بۆ تیماركردنی 52
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کردنی نەخۆشیی مرۆڤ بوو ،بۆ کەشفکردنی گەردوون بوو ،کەچی ئێستا زانست میللەتانی پێ دەچەوسێنرێتەوە. لەندەن نزیكه‌ی 8ملیۆن دانیشتوانی هەیە و دەوڵەت ب ه ملیۆنان کامێرای داناوە بۆ چاودێریی ئه‌م شاره ،ئه‌م ه جگە لە دوکان و ماڵ وشوێنەکان بۆخۆیان کامێرایان داناوە ،ئاوا خه‌ڵك کۆنترۆل دەکرێت ،ئێستا کارتی زیرەک دروستبووە لە ئەوروپا کاتێک هەرچی پارە سەرف بکەی ،چی دەکەی و چی ناکەی هەموو دەزانرێت و وه‌ك سیخوڕێك له‌گه‌ڵت ه وده‌گه‌ڕێت .ئەمانە بۆ کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵگایە ،بۆی ه مرۆڤه‌كان له‌وێ ناتوانن له‌به‌رامبه‌ر ب ه ده‌سه‌اڵت یاخی ببن .هەندێک دەڵێن؛ وای له‌م دیموکراسییە! لەوێ هەموو شتێک هەیە ،بەاڵم ناتوانن نارەزایی دەرببڕن دەستەمۆکراون و لە پەلوپۆ خراون. ساڵی ٢٠١٠دا به‌ناوی «وۆڵیستریت wall streetداگیربكه«(جیگایەکی بۆرسەیە لە ئەمریکا) خۆپیشاندان دەستی پێکرد .ئیدی ل ه واڵتانی دیكه‌ش هه‌مان خۆپیشاندان ده‌ستیپێكرد؛ «ستۆكهۆڵم داگیربكه«« ،لەندەن داگیربكه« و له شوێنی دیكه‌شدا خۆپیشاندان دەستی پێکرد.ئیدی زۆری نه‌برد ده‌سه‌اڵت ته‌حمولی نه‌ما و وه‌ك چۆن رژێمی توركیا ل ه كورد ده‌دات ئاواهی ل ه خەڵکیان دەدا و خەڵکیان ده‌ستگیر ده‌كرد .تا ئەوکاتە تەحەمولی دیموكراسیه‌ت دەکه‌ن کە تۆ بێده‌نگ بیت ،ك ه تۆ قسه‌ت كرد دیموکراسیەت كۆتایی پێدێت .واتە سیستم لە ڕێی هونەر و زانستەوە ئەقڵ رۆحیی ئینسانەکان کۆنترۆڵ دەکات. زۆربه‌ی حیزبە ئیسالمیەکان لە دەرەوەی واڵت دروستبوونە .قاعید ه ئەمریکا دروستی کرد، یەکەمین حزبی ئیسالمی و رێكخراوی ئیسالمی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
سیا�سی لە ئەڵمانیا دروستبووە ...مانای ئەمانە چییە؟ دەبێ مرۆڤ تێبگات کێ دین بەکاردەهێنێت؟ (محه‌مه‌د عه‌بدولوه‌هاب) ده‌كرێت ه جاسوسێکی بەریتانی ،سەرکردەی وەهابیەکانە .ئەوەی کردبووی بە جاسوس ناوی هێمڤریی ه و لە یاداشتەکەیدا با�سی کردووە کە چۆن محه‌مه‌د عه‌بدولوه‌هابی کردووە بە جاسوس .وه‌كچۆن گلگامێش ئەنکیدۆی دەستەمۆکردووە ،ئه‌ویش بەم شێوەیە ده‌سته‌مۆکراوه .یه‌كه‌م جاش و به‌كرێگیراوی مێژوو ئه‌نكیدۆیه. گه‌ڕانەوەی ئەمانە بۆ جەوهەرەکەیان ئی�شی ئێمەیە .چونکە ئەمانە لە کوردستان به‌گشتی و له باشووری کوردستان به‌تایبه‌تی بەکاردەهێنرێن و ئێستا شەڕی پێدەکرێت .ئەگەر مرۆڤ لە ڕاستیی و مێژووی قووڵی ئەمانە تێنەگات ناتوانێت لە بەرامبەر چەواشەکارییه‌كانیان ڕابوەستێت ،نه ئیم ه ده‌توانین سوود لەو رێگایانە وەربگرین کە ڕێگاکانی حەقیقەتن ،ن ه له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وانه‌شدا كه ب ه چه‌واشه‌كارییش به‌كاریان ده‌هێنن رابوه‌ستین .بۆیە ده‌بێت ئەمانە بۆ مرۆڤێکی هۆشیار و شۆڕشگێر مایەی تێگەیشتن بن ،نەک تەنیا بە سیاسەته‌و ه سه‌رقاڵ بێت .چونکە تۆ خاوەنی چ جۆر ه بیركردنه‌وه‌یه‌كیت گرنگە ،لە ڕووی فەلسەفە و زانست و ...هتد چۆن سەیری ئەم بابەتانە دەکەیت؟ بۆیە ئێمە ناکەوینە ناو ئەو نیقاشە بەسیت و بچووکانەی لە ناو کۆمەڵگا دەکرێت له‌سه‌ر ئه‌م مه‌سه‌النه ،ك ه له مه‌سه‌له‌ی هێلك ه و مریشكه‌ك ه ده‌چێت .چونکە هیچ سوودێکی نییە ،جگ ه ل ه ناكۆكی دروستكردن .ئه‌مان ه هەموو ڕێگان بۆ گه‌یشتن ب ه حەقیقەت. لێگەڕینی مێژوویی بەدوای حەقیقەتدا بەئامانجی چیی بووە؟ بۆ نموونە گەنم لە پایزدا دەچینرێت.
بەاڵم کەسێک لە هاویندا دەیچێنێ و پێنەگات دەبێ لێگەڕینی بۆ بکات و حەقیقەتەکه‌ی بخاتە ڕوو کە گەنم لە فالن کات و وەرزدا دەچێنرێت. سەرەتا مرۆڤ پێی وابوو باران دوو هێزە لە ئاسمان شەڕ دەکەن و دەبارێت یان خودایە ئاو دەرژێنێت ،پێشتر پێی وابووە کە ئەوە ژنە تەنها منداڵی دەبێت پیاو رۆڵی نییه .بەاڵم وانەبووە تۆ ناتوانی بڵێی ئەم بیرکردنەوەیە هەڵەیە .چونکە ئەو وا تێگەشتووە دواتر پێشکەوتووە و تێگەشتووە کە بەو شێوەیە نییە و لە پەیوەندی ژن و پیاو ئینجا مناڵ دروستدەبێت ،دەرکەوتووە کە له‌دایكبوونی کچێك یان کوڕێك بە دوعاکردنه‌و ه نییە ،بەڵکو ئه‌و ه جیناتە ،هەیە قەناعەتی بە دوعاکە هەبووە و هەیە قه‌ناعه‌تی پێی نەیبووە ،هەشە تەجرووبە قەناعەتی پێنەگۆڕیووە .چۆتە سەر شەخسێک یان مەزارێک پێی وابووە ئەو قەناعەتەکەی دێنێتە دی ئەگەر نەشهاتبێتە دی زۆر گلەیی نەبووە گووتویەتی خۆم خراپ بووم داواکاریەکەمی بەجێنەهێناوە. زانستیش بەو جۆرە بووە لە تاقیگەیەکدا تاقیکردنەوە دەکەیت یەکەمجار وەکو دووەمجار نابێت ،چونکە ئەو ماددەیەی کە تۆ تاقیکردنەوەی لەسەر دەکەیت لەبەرامبەر تۆ كاردانه‌وه(ریفلێکس)ی هەیە و کار و کاردانەوە و کارلێک دەکات .لناو خودی تاقیكردنه‌وه‌كه‌دا جاری یه‌كه‌م وه‌كو جاری دووه‌م ده‌رناچێت .چونكه ئه‌تمۆسفێری ناو تاقیگه‌ك ه و ئه‌و كاریگه‌ریانه‌ی هه‌ن واده‌كه‌ن وه‌كو جاری یه‌كه‌م نه‌بێت ،بەاڵم کابرای کە تاقیکردنەوەکە دەکات بەگومان نییە لە ئیشەکەی .وه‌كچۆن كه‌سێك ك ه ده‌چێت ه سه‌ر مه‌زارێك نزای ئه‌و ه ده‌كات كوڕێكی ببێت ،كه‌چی كچی ده‌بێت ،یان هه‌ر هیچی نابێت ،به‌اڵم كه�سی نزاكار باوه‌ڕییه‌كه‌ی ناگۆڕێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نزاكه‌ی www.komelge.com
53
NO:29 -June 2018
به‌دینه‌هاتووه .ئه‌م نزای ه نا نزایه‌كی دیكه ،ئیدی ئه‌م ه بۆ زانستپه‌روه‌رانیش وه‌های ه و ئەوە کۆی باوەڕەکەیان و قەناعەتیان بۆ زانست ناگۆڕێت لە لێگەڕیندا دەبن تا ب ه ئەنجام ده‌گه‌ن .هەندێکیان لە میتۆلۆژیاوە دەچن بۆ ئایین لە ئایینەوە بۆ زانست باوەڕییان دەگۆڕێت ،مرۆڤ گرنگە ئەمانە تێبگات. کاتێک کە کێشەیەک دێتە پێش گرنگە بگەڕێی بەدوای هۆکاردا ،واتا ده‌بێت به‌دوای حه‌قیقه‌تی كێشه‌كه‌دا بگه‌ڕێی. هەریەک لەو ڕێگایانەی حەقیقەت لەسەر پێشکەوتوون. لەیەکتریش کاردانەوەیان دواجار ئه‌مان ه رێگان و له‌گه‌ڵ سروشتی مرۆڤدا یه‌كده‌گرنه‌وه .بۆنموونه؛ مرۆڤ ماددیشە و میتافیزیکیشە .مەسەلەی ئایین و میتۆلۆژیا و ئەمانە میتافیزیکن .بەاڵم زانست ئەنالیتیکییە واتە زیاتر ئیش لەسەر بواری ماددیه‌ت ده‌كات، هه‌ڵبه‌ت ه له‌بواری میتافیزیكیشدا تاڕاده‌یه‌ك هه‌وڵه‌كانی زانست هه‌ن .ئەمانە هەر یەکێکیان پێشکەوتبێ ئەوەی تریش پێشکەوتووە لەگەڵیدا. بۆیە دیالۆگێکی بەرفراوانی هه‌زاران ساڵ ه لە مێژووی مرۆڤایەتیدا لەنێوان ئەم پێنج رێگایانه‌دا هەیە .لەوانەیە بواری دیکە و رێگای دیكه‌ش هه‌بن، له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌تان ه ب ه ملیۆنان کتێب نووسراوە، کە من دوو سەعات با�سی دەکەم .هەمووی باس لە خودی ئەمانە و لە کێشەکانیان دەکات .ئەمانە بە هەزاران ساڵ پەیوەندیان لەگەڵ یەکتردا هەیە. بەاڵم ناکۆکیشیان هەیە .کەواتە ئەمانە پەیوەندی و ناکۆکی پێکەوەیان دەبەستێتەوە ،لەگەڵ یەکتردا نابن و بێ یەکیش نابن ،بەو مانایەی یەکتر تەواو دەکەن ،راستینەی گەردوونیش وایە لە پەیوەندی و ناکۆکیدان لەگەڵ یەکتردا. ئەو چیرۆکانەی لە کتێبە ئایینیەکاندا هاتووە 54
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
جیاوازیان هەیە لەگەڵ یەکدا ،هەموو بەیەک شێوە یەک چیرۆک ناگێڕێنەوە .قورئان بە شێوەیەک و ئینجیل و تەورات بە شێوەیەکی دیك ه دەیگێڕنەوە .دەمێنێتە سەر ئەوەی کە لە چ زەمەنێکدا چیرۆکەکە دەگێڕدرێتەوە .بۆ نموونە؛ لە زەمەنی گلگامیش و سۆمەریدا چیرۆکێک دەگێڕدرێتەوە بەو ئەقڵ و شێوەی ئەوکاتە گێڕدراوەتەوە وەکو سەردەمی قورئان نەبووە ،بە هەزاران ساڵیان له‌نێواندا هه‌یه .دەبێ چی لێبێت کە ئەوەنە بگێڕدرێتەوە؟. ئارنۆڵد جۆزیف توینبێ یەکێكە لە مێژوونووسە گەورەکانی بەریتانیایه .جگە لەمێژوونووسه، هزرێکی گرنگی هەیە سه‌باره‌ت ب ه فەلسەفەی مێژوو .باس لە چیرۆکێک دەکات و دەڵێت :لەسەر بانێژه‌یه‌ك (بالکۆنێک)دا دانیشتبووم لە ژێرەوە لەسەر جادە رووداویک روویدا ،کەسێک كوژرا. بەم جۆرە دەڵێ هەتا لە بالکۆنەکەوە هاتمە خوارەوە بزانم رووداوەکە چییە لە هەر کەسێکم پر�سی بە جۆرێک با�سی رووداوه‌كه‌ی ده‌کرد. واتە لە بەینی رووداوەکە و هاتنە خوارەوەی لە بانێژه‌كه‌و ه چەند دەقەیەکی خایاندووە و بەچەند جۆرێک باسکرا .ئەی لە نێوان هەزاران ساڵدا رووداوێك چۆن باسکرابێت و چۆن گۆڕابێت؟! لە میتۆلۆژیای سۆمەریدا باس لە نوح دەکرێت و باس لە الفاوەکە دەکرێت کە هەزاران ساڵ پێش ئەوان روویداوە و هەزاران ساڵیشە لە زاری ئەوانەوە دەگێردڕێتەوە ،هه‌زاران ساڵیش دواتر ل ه كتێبه ئایینییه‌كاندا گێڕدراوه‌ته‌وه .دەبێ چی بەسەر ئه‌و چیرۆك ه هاتبێ؟ مرۆڤ دەبێ لە چیرۆکەکە تێبگات و لە هۆكاری گێڕانەوەی چیرۆکەکە تێبگات یان بۆچی دەتەوێ بیگێڕیتەوە؟ مەبەست لە گێڕانەوەی چیرۆكی یوسف و خودی خۆیی و خیانەتی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
براکانی بۆچییە؟ زەمەن و شێوازی گێڕانەوە و ئەو کەسانەی دەیگێڕنەوە بۆچییە؟ جیاوازە. هه‌روه‌ها بۆ کێی دەگێڕیتەوە؟ ئەویش مەسەلەیەكی دیكه‌یه .جا ئەو هەموو مەسەالنە و چیرۆکێکیش بێنە بە هەزاران ساڵ چی لێهاتووە ،لەوانەی ه لە خۆشمان وا ڕوویدابێت .رووداوێک بووە و هەتا ئاوڕ دەدەیتەوە هەر یەک بەجۆرێک با�سی دەکات، یەکێک دەڵێت ئەو لەمنی داوە ،ئەویتر دەڵێت ئەو لە منی داوە هەموو�شی دەڵێت :خەتای ئەوبوو. ئەوەی گرنگە بزانیت کە مرۆڤەکان بە بیرکردنەوەیان چۆن کەشفی حەقیقەتی رووداوەکانیان کردووە؟ چۆن گوزارشتیان کردووە و چۆنیش دەسەاڵت ئەمانە بەکاردەهێنێت؟ هەتا مرۆڤ له‌مان ه تێنەگات کە دەسەاڵت چۆن ئەمانە بەکار دەهێنێت ناتوانێت تێبگات لە خودی دەسەاڵتیش تێبگات ،ناتوانێت بزانێت مه‌ترسیی دەسەاڵت چییە؟ ئه‌وه‌ی پێیده‌گووترێت سیحری ده‌سه‌اڵت ئه‌مه‌یه. ئەوەی پێویستە بزانن کە دەسەاڵت بەمانە سیحری خۆی پەیداکردووە ،شیکردنەوە لەسەر ئەمە بکات کە سیسته‌می سەرمایەداری واتای چییه؟ سیستەمی دەسەاڵتداری واتای چییه؟ دەسەاڵتخوازی و دەسەاڵتداری و ستەمکاری واتای چییه؟ مرۆڤ تێگەیشتنێکی گەورە و مەعریفەیەکی گەورەی بۆ گەردوون و بۆ ژیان هه‌بێت ئینجا تێدەگات کە لە کوێی دونیایە. حەقیقەت شتێک نییە کە تۆ به‌ده‌ست بیگریت و بڵێیت ئا ئه‌م ه حه‌قیقه‌ته ،کۆی گەردوون حەقیقەتە ،ئایا ئێم ه كۆی گه‌ردوون ده‌ناسین؟ ئێمە ناتوانین بزانین چەند مانگ و ئەستێرە هەیە ،دەی حەقیقەت واتە گەردوون ،تۆش لەناو گەردوون دایت ،ئێمە بۆخۆمان هەموو حه‌قیقه‌تی ئینسان
ناناسین ،تازە ئاشكرا بووە کە لە کرۆمۆسۆمات و جیناتەکانەوە سیفاتی ئینسان دەناسرێتەوە و دەگوازرێتەوە لە دایک و باوکەوە بۆ وەچەکان، كاتی خۆی یاسای مەندل هەبوو بۆ گواستنەوەی جینات ،ئەمانە بێواتا نین و گرنگن. چونکە تۆ رۆژانە لەگەڵ ئەوانەدا ئیش دەکەیت لە گفتوگۆودایت لەگەڵ ئیمانداران ،لەگەڵ ئەوانەی لە بواری هونەری ،زانست ،فەلسەفەدا کاردەکەن ،ئەگەر تۆ ئەمانە نەزانی چۆن لەگەڵیان قسە دەکەیت؟ راستە زۆر کەس هەیە لەمانە قووڵیش بۆتەوە .بەاڵم لە خودی شتەکە تێناگات دەبێ بیهێنیتەوە سەر ڕێگە راستەکەی .ئەمە کاری تۆیە .شۆڕشگێڕ وایە تۆ هه‌ر تەنها ناچیتەو ه به گژ دەسەاڵت و ستەمکاریدا ،دەبێ کار لە دژی ئامرازەکانی ده‌سه‌اڵتدارێتی و ستەمکاریش بکه‌یت.
تێبینی نووسه‌ر :ئه‌م باسه له‌بنچینه‌دا موحازه‌ره‌یه‌كی زاره‌كی دوو كاتژمێرییه تۆماركراو ه .هه‌ڤاڵی هێژا(ته‌وار عادل) ره‌نجی له‌گه‌ڵ داو ه و ده‌نگه‌كه‌ی خستۆت ه سه‌ر كاغه‌ز. زۆر سوپا�سی ده‌كه‌م.
www.komelge.com
55
NO:29 -June 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
جنس وه‌ک نیزامی ده‌سته‌اڵت
ڕێبوارڕەشید
که‌وات ه ناوه‌ندی تیئۆری فێمێنیستیی ئه‌وه‌ی ه که جنس و ده‌سته‌اڵت ب ه شێوه‌یه‌ک پێکه‌و ه گرێدراون ک ه ئافره‌تان سیسته‌ماتیکیان ه بنده‌ست ده‌کرێن. ڕه‌وت ه (کۆنتێکسته) کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسییه‌که مانا و بایه‌خی جیاوازیی جنسیی دروست ده‌کات، ده‌هێڵێته‌و ه و ده‌گۆڕێت .به‌و شێوه‌یه‌ش پێوه‌ندیه جنسی ه نابه‌رابه‌ره‌ک ه کرده‌ی نیزامێکی ده‌سته‌اڵتی کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسییه. فێمێنیستی جۆراوجۆر ب ه شێوه‌ی جودا تێگه‌یشتنی خۆیان ل ه جنس وه‌ک نیزامێکی ده‌سته‌اڵت ده‌رده‌بڕن .جیاوازیه‌کان ل ه بابه‌ت 56
www.komelge.com
ئه‌و هی ه ک ه چی بناخه‌ی نیزامی ده‌سته‌اڵتی جنسگه‌رییه ،هه‌روه‌ها چۆن و له‌سه‌ر چ ئاستێک ئه‌و نیزام ه ده‌هێڵرێته‌و ه و ده‌گۆڕدرێت .ئیڤۆن هیردمان Yvonne Hirdmanچه‌مکێک به‌کار ده‌بات ک ه پێی ده‌ڵێت سیسته‌می جێنده‌ر تا به‌هۆی ئه‌وه‌و ه بتوانێت با�سی ئه‌و نیزام ه له‌سه‌ر ئاستی سیسته‌مێکی به‌رفراوان بکات. سیسته‌می جێنده‌ر ده‌بێت وه‌ک ستروکتورێکی ده‌ینامیکی (وه‌ک سیسته‌م) لێیتێبگه‌یرێت؛ ناوێک ه بۆ «ته‌ونێک» ل ه پرۆسه ،دیارده ،چه‌مک و چاوه‌ڕوانیی ک ه ل ه ڕێگای پێوه‌ندیی ناوه‌کی خۆیانه‌وه شێوه‌یه‌ک ل ه هێزێکی ستروکتوریی و ڕێساگه‌ریی دروست ده‌که‌ن .به‌م شێوه‌ی ه سیسته‌می جێنده‌ر بریتی ه ل ه نیزامێکی ستروکتوریی جنس ک ه له‌سه‌ر جیاوازیی جنسیی دامه‌زراوه .ئه‌م نیزام ه فره سه‌ره‌کیی ه هه‌روه‌ها بوو ه ب ه پێشمه‌رجی نیزامی کۆمه‌اڵیه‌تیی و ڕێکخستنیی دیکه‌ش ل ه کۆمه‌ڵگادا. ڕیزبه‌ندیکردنی مرۆڤ ل ه جێند هرـدا بوو ه ب ه بناخه بۆ نیزام ه کۆمه‌اڵیه‌تیی ،ئابووریی و سیاسییه‌کان.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
()1988:51 Hirdman سیسته‌می جێنده‌ر له‌سه‌ر دوو پرنسیپی کۆڵه‌که‌یی یان «لۆژیکیی» به‌نده .یه‌که‌میان له‌یه‌ک دوورهێشتنه‌وه‌ی دوو جنسه‌که‌یه ،وات ه ئه‌و بیره‌ی ک ه نابێت چه‌مکی ئافره‌تیی و پیاوان ه تێکه‌ڵ بکرێن.
تێڕوانینیه مارکسیستیه‌که [ئه‌وه‌یه که ده‌توانرێت ڕاستی پێناسه‌کردنی پیاو و ئافره‌ت له دابه‌شکردنی جنسیانه‌ی کاردا ڕوون بکرێته‌وه لۆژیکه‌که‌ی دیک ه هیرار�شی (پله‌داریی) جنسه ،که پیاو وه‌ک جۆر ه «ئاسایی ـ ـه‌که« و ئافره‌تیش وه‌ک جۆر ه «الده‌ر ـ ـه‌که« شێوه‌یان پێ دراوه .هه‌ردوو لۆژیکه‌ک ه پێکه‌و ه گرێدراون .هیرار�شی جنس ـ ئه‌و ڕاستیه‌ی ک ه پیاو کراو ه ب ه پێوه‌ر بۆ جۆری مرۆڤ ـ خۆی به‌و له‌یه‌ک دوور ڕاگرتنه‌ی دوو جنسه‌که، ئافره‌ت و پیاو ،ڕاگرتووه)1988 Hirdman( . ل ه تیئۆری هیردماندا هاوکات ک ه تێگه‌یشتن ل ه سیسته‌می جێنده‌ر ب ه پله‌ی یه‌که‌م به‌نده ب ه وێناکردن ،چاوه‌ڕووانیه‌کان و مه‌زه‌نه‌ی بیره‌وه‌یه‌وه ،ئه‌وا فێمێنیستانی دیک ه باوه‌ڕیان وای ه ک ه ده‌بێت ل ه ئاستێکی پتر کۆنکرێتدا ب ه دوای بنچینه‌ی نیزامه‌که‌دا بگه‌ڕێین؛ بۆ نموون ه ل ه کاردا، ل ه که�شی نه‌وه‌نانه‌وه‌دا (منداڵدروستکردن /خێزان)
یان ل ه ژیانی سێکس دا .ئه‌و فێمێنیستانه‌ی که کاریگه‌ریی بیری مارکسیستیی و سۆشیالیستییان له‌سه‌ر ه پێ داده‌گرن ک ه کار دابه‌شکردنی جنسیی ئه‌و ئامرازه‌ی ه ک ه ل ه کۆمه‌ڵگادا پایه‌ی جودای پیاو و ئافره‌ت ڕاده‌گرێت ٣.بناخه‌ی چه‌مکی پیاوان ه و ژنانه له‌وێدای ه ک ه ئافره‌تان ل ه بواری نه‌وه‌خستنه‌وه‌ی تایبه‌تییدا کارده‌که‌ن ،به‌رپرسیاری ماڵ ،منداڵ و پیرن ،هاوکات ک ه پیاوان ل ه به‌رهه‌مهێانه «گشتییه‌که‌دا» کار ده‌که‌ن. تێڕوانینی ه مارکسیستیه‌ک ه [ ]...ئه‌وه‌ی ه که ده‌توانرێت ڕاستی پێناسه‌کردنی پیاو و ئافره‌ت ل ه دابه‌شکردنی جنسیانه‌ی کاردا ڕوون بکرێته‌وه ک ه ل ه ناو کۆمه‌ڵێک ئاکار و هه‌ڵسوکه‌وت و دامه‌زراوه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تیی و کولتورییدا جێی پێ دراوه .ئه‌مه‌ش ده‌کرێت ل ه به‌رده‌وامیدا بخرێن ه ناو تیئۆریه‌ک ک ه ده‌توانێت دابه‌شکردنی جنسیانه‌ی/کۆمه‌اڵیه‌تیانه‌ی کار ڕوون بکاته‌وه. [ ]...ل ه کۆمه‌ڵگایه‌کدا ک ه جیاوازی دابه‌شکردنی جنسیانه‌ی کار ب ه به‌رفراوانی هه‌یه ،ئه‌وا بێگومان پێناسه‌کردنی جیاوازی پیاوان و ئافره‌تانیش ڕاستیه‌که)1984:465 Holmstrom( . ئه‌گه‌ر دابه‌شکردنی کار ل ه نێوان جنسه‌کاندا خاو بکرێته‌و ه یان بگۆڕدرێت ،ئه‌وا گۆڕانی نیزامێکی ده‌سته‌اڵتی جنسیی ـ که‌م یان زۆرتر ئۆتۆماتیکی ـ شوێن پێی ئه‌و گۆڕانکاریی ه هه‌ڵ ده‌گرێت .ئه‌گه‌ر هیچ دابه‌شکردنێکی جنسیانه‌ی کار نه‌بووایه، ئه‌وا هیچ نیزامێکی ده‌سته‌اڵتی هیرار�شی جنسیش نه‌ده‌بوو. ل ه تیئۆری فێمێنیزمی ڕادیکالدا ژیانی سێک�سی (سێکسیوالیتی) هه‌ر هه‌مان ڕۆڵی ناوه‌ندیی هه‌یه وه‌ک چۆن ل ه مارکسیزمدا کار هه‌یه‌تی .ژیانی سێک�سی ،به‌و شێوه‌یه‌ی ک ه ل ه کۆمه‌ڵگایه‌کدا www.komelge.com
57
NO:29 -June 2018
ه هیچ ته‌نانه‌ت کاتێک ک نیشانه‌یه‌کیش دیار نه‌بێت که ئافره‌ته‌که به‌ڕاستی خوازیاری كردنی سێکسه ،هه‌ر وا داده‌نرێت ه سێکس که ئافره‌ته‌ک ده‌خوازێت. شێوه‌ی /فۆرمی پێ ده‌درێت ،مۆرکی بااڵده‌ستیی پیاوان هه‌ڵده‌گرێت و ئامرازێک ه ل ه ده‌ستی پیاواندایه .ژیانی سێک�سی هێزێکی سرووشتیی، غه‌ریزه‌یه‌کی ئاژه‌ڵیی یان ڕه‌مه‌کیه‌کی ساد ه نییه، به‌ڵکو پێکهێنراوێکی کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسیی ه که نیزامی ده‌سته‌اڵتی جنسیی به پێو ه ڕاده‌گرێت. ئ ه م نێوپێوه‌ندی ه کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسیی ه له که�شی خێزاندا ،که‌شێک ک ه ئافره‌ت تیایدا دووچاری زه‌بروزه‌نگ و تێسره‌واندن ده‌بێت ،و ل ه ڕێگای پۆرنۆگرافیی (ڕووتگه‌ریی) ،سوزانێتی و فۆرمی دیکه‌ی ب ه سێکسیکردنی هه‌موو شتێک و سووکایه‌تی پێکردنه‌وه ،ڕووده‌دات. فێمێنیسته‌ڕادیکاله‌کان به‌م قسان ه مه‌به‌ستیان ئه‌وه‌ی ه ک ه ده‌سته‌اڵتی پیاو ل ه پێش هه‌موو شتێکدا ل ه هه‌بوونی ئه‌و ماف و و هه‌النه‌دا خۆی ده‌رده‌خات ک ه ب ه هۆیانه‌و ه پیاوان ده‌توانن و بۆیان هه‌ی ه پێناس ه بکه‌ن ک ه چی سێکس ه و ک ه سێکس بۆ ئه‌وه‌ی سێکس بێت ده‌بێت چۆن بێت .ئه‌م ڕاستیی ه شتێک ه ک ه ب ه ڕوونی ل ه دیدی گشتییدا 58
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
له‌سه‌ر زه‌وتکردنی سێک�سی به‌یان ده‌کردرێت .که زه‌وتکردن زه‌وتکردن ه یان نا ،ب ه زه‌وتکردن دابنرێت یان نا ،شتێک ه ک ه ب ه ته‌واوی ل ه ڕووانگه‌ی پیاوه‌وه هه‌ڵ ده‌سه‌نگێندرێت .ته‌نیا کاتێک زه‌وتکردن به زه‌وتکردن ده‌بینرێت ک ه پیاوێک سێکس بکات هه‌رچه‌ند ه ک ه ب ه با�شی حاڵی ببێت ـ پیاوێکی واش ده‌بێت له‌و دۆخه‌دا ئه‌و ه تێ بگات – ک ه ئافره‌ته‌که هه‌ر ب ه ڕاستیی نایەوێت سێکس بکات. ته‌نانه‌ت کاتێک ک ه هیچ نیشانه‌یه‌کیش دیار نه‌بێت ک ه ئافره‌ته‌ک ه به‌ڕاستی خوازیاری كردنی سێکسه ،هه‌ر وا داده‌نرێت ک ه ئافره‌ته‌ک ه سێکس ده‌خوازێت .پێویست به‌و ه ناکات ئافره‌تان بڵێن «به‌ڵێ» بۆ ئه‌وه‌ی وا دابنرێت ک ه سێکس ده‌خوازن. نه‌خێر« ،دۆخی ئاسایی» ئافره‌تان ئه‌وه‌ی ه ک ه به بێ هیچ ئه‌مالوال و الیه‌ک وا داده‌نرێت کە ئەوان هه‌میش ه خوازیاری سێکس کردن بن .ته‌نیا له‌و بارودۆخه‌دا ک ه پیاوه‌ک ه حاڵی ده‌بێت ک ه ئافرته‌که له‌و ده‌مه‌دا ل ه «دۆخه‌ئاساییه‌که‌ی خۆی» الی داوه ،ئه‌وا سێکس ب ه «زه‌وتکردن» داده‌نرێت. ئافره‌ته‌ک ه خۆی ل ه ڕاستییدا چۆن ل ه ڕووداوه‌که‌دا ده‌ژی شتێک ه هه‌رگیز ناتوانێت له‌و بڕیاره‌دا ده‌وری هه‌بێت ک ه ئه‌و کار ه ب ه زه‌وتکردن دابنرێت یان نا. ل ه کۆمه‌ڵگایه‌کی نابه‌رابه‌ری جنسییدا سێکس ده‌ربڕینێکی نۆرمی پیاوانه‌یه .ئه‌وه‌ش ئه‌و نۆرمه‌ی ه ک ه دۆخی بنده‌ستیی ئافره‌تان ب ه شتێکی هه‌وه‌سهه‌ستێن و زه‌وقهه‌ستێن ده‌بینێت. ئ هو‌ی ک ه ده‌بێت ب ه شێوه‌پێناسه‌ی ئافره‌ت ئه‌وه‌ی ه ک ه چی هه‌وه�سی پیاو هه‌ڵده‌ستێنێت ،واته هه‌موو شتێکی هه‌موو ئافره‌تێک .کیژ ه ب ه حه‌یا و ب ه ئابڕووه‌کان ،ئه‌وانه‌ی ب ه سه‌رمۆر داده‌نرێن، وێستاو له‌سه‌ر ئه‌و پل ه سه‌کۆ ڕه‌ووشتیه‌ی که ئاخریه‌که‌ی هه‌ر ل ه سه‌ری ڕاده‌کێشرێن ه خوار
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
توێژینه‌وه‌ی فێمێنیستیی ه ژێر هه‌یه ئه‌و بیره ده‌خات ه پێی وایه هه‌ر پرسیار ک ه ته‌نیا فشاری سێکسیی ب و زه‌بروزه‌نگ پێوه‌ندی نێوان پیاوان و ئافره‌تان مۆرکدار ده‌که‌ن. «ئاره‌زووبزووێنن» .کیژ ه به‌دڕوو و سۆزانییه‌کان تووڕه‌که‌ر و «جووکده‌رن» و شایانی هه‌ر چییه‌کن لێیان بکرێت .به‌کۆمه‌اڵیه‌تیکردنی جێنده‌ر ئه‌و پرۆسه‌یه‌ی ه ک ه تیایدا ئافره‌تان وایان لێ ده‌کرێت خۆیان وه‌ک بوونه‌وه‌ری سێک�سی بناسن، وه‌ک بوونه‌وه‌رگه‌لێکی بۆ پیاوان دروستکراو، به‌تایبه‌تیش بۆ به‌کارهێنانی کرداری سێکی پیاوانه. ()110:1989b Mac Kinnon به‌و جۆر ه فێمێنیست ه ڕادیکاله‌کان دێن و ده‌پرسن بۆ دروست ده‌بێت ل ه ژیانی سێکسدا به‌رابه‌ریی هه‌بێت ،هاوکات ک ه پێوه‌ندی به‌رابه‌ریی ل ه نێوان جنسه‌کاندا ل ه هیچ به‌شێکی دیکه‌ی ژیاندا بوونی نییه .نیزامی ده‌سته‌اڵتی جنسیی تا به‌رده‌رگای هۆده‌ی نووستن نایه‌ت و له‌وێدا بووه‌ستێت ،به‌ڵکو ب ه پێچه‌وانه‌و ه ده‌شێت سه‌رکانیی ئه‌و نیزام ه له ناو خودی پێخه‌فدا بێت .پیاده‌کردنی ده‌سته‌اڵت شتێکی تایبه‌تیی (شه‌خسیی) نییه .پیاده‌کردنی ده‌سته‌اڵت پیاده‌کردنی سیاسه‌ته .به‌و شێوه‌یه‌یه ک ه سێکس ده‌بێت ب ه ڕه‌فتارێکی سیاسیی و
پۆرنۆگرافییش ده‌بێت ب ه مه‌شقێکی سیاسیی. فێمێنیست و نووسه‌ری ئه‌مه‌ریکایی به‌ناوبانگ، ئه‌ندریا دۆرکین له‌م باره‌یه‌و ه ده‌ڵێت: «هه‌ر شێوه‌یه‌ک ل ه ته‌جاوه‌ز ب ه له�شی ئافره‌ت ده‌توانێت تامی کردنی سێکس بدات بۆ پیاو؛ ئه‌وه‌یه کرۆکی ڕاسته‌قینه‌ی پۆرنۆگرافیی»Dworkin( . )138 :1987 توێژینه‌وه‌ی فێمێنیستیی هه‌ی ه ئه‌و بیر ه ده‌خاته ژێر پرسیار ک ه پێی وای ه هه‌ر ب ه ته‌نیا فشاری سێکسیی و زه‌بروزه‌نگ پێوه‌ندی نێوان پیاوان و ئافره‌تان مۆرکدار ده‌که‌ن .ئه‌مان ده‌ڵێن که زه‌برو‌زه‌نگی سێکسیی هه‌میش ه وه‌ک هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک دژ ب ه ئافره‌تان هه‌ر هه‌ی ه و ل ه ئارادایه ،ته‌نانه‌ت له‌و کۆمه‌ڵگایانه‌شدا ک ه ب ه ڕه‌سمیی یه‌کسان و به‌رابه‌رن ،به‌اڵم ئه‌و ه خودی زه‌بروزه‌نگه‌که نیی ه ک ه ئه‌و پێوه‌ندیان ه خه‌سڵه‌تدار ده‌کات. پرۆفیسۆری زانستی جێنده‌ر ،ئانا یوناسدۆتیر ( 1992( Anna Jonasdottirله‌بری ئه‌و ه پێی وای ه که خاڵ ه ناوه‌ندیه‌ک ه ئه‌وه‌ی ه ک ه ژن ل ه ژیانی ڕۆژانه‌ی خۆیدا ئه‌ڤین و میهری خۆی ده‌به‌خشێت و که پیاوان سوودی به‌رئاوه‌ژووی لێ وه‌رده‌گرن. ئه‌و شێو ه پێوه‌ندی ه سێکسوال ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌ی ئه‌مڕۆ هه‌ی ه و به‌رباڵو ه ئه‌وه‌ی ه ک ه هێز و وزه‌ی خۆشه‌ویستیی ئافره‌تان ،ک ه ئازادان ه ده‌یده‌ن و ده‌یبه‌خشن ،پیاوان ب ه ته‌واوی ئاوه‌ژوو که‌ڵکی لێ وه‌رده‌گرنJonasdottir )1992 : 222( . به‌و شێوه‌ی ه هه‌ندێک بیریار ئه‌و جۆره سێکسبینی ه وه‌ک ڕوویه‌کی ناوه‌ند ل ه نیزامی ده‌سته‌اڵتی جنسییدا ده‌بینن و تیایدا قووڵ ده‌بنه‌وه. ته‌نانه‌ت له‌و تیئۆریه‌شدا ک ه ب ه «تیئۆری سێک�سی نابه‌جێ /نائاسایی /شێتۆکەیی « queer theory ٤ناو ده‌برێت ،سێکس هه‌ر ل ه ناوه‌ندا دانراوه. www.komelge.com
59
NO:29 -June 2018
له‌م تیئۆریه‌شدا پیاو ب ه بێده‌ربه‌ست داده‌نرێت و کرۆکی تیئۆریه‌ک ه دژایه‌تی ئه‌و پێداگرتنه‌ی هێترۆسێکسوالیتی (سێک�سی جن�سی پێچه‌وانه /نێر و مێ) ده‌کات ک ه «خۆی ب ه به‌ردی بناخه‌ی کۆمه‌ڵگا و کولتور داده‌نێت» (.)1996:10 Kulick «تیئۆری سێک�سی نابه‌جێ »queer theory ڕه‌خن ه له‌و پێداگرتن و بۆچوون ه ده‌گرێت ک ه پایه‌ی هێترۆسێکسوالیتی (سێک�سی جن�سی پێچه‌وانه) به‌وه‌و ه ده‌به‌ستێته‌و ه ک ه گوای ه هێترۆسێکسوالیتی پێداویستیه‌ک و بڕیارێکی سرووشتی ه و که ناسنامه‌ی مرۆڤ مێژووییان ه و کۆمه‌اڵیه‌تییانه شێوه‌ی پێدراوه .به‌و شێوه‌ی ه تیئۆری سێک�سی نابه‌جێ له‌بری ئه‌وه‌ی سه‌رنج بخات ه سه‌ر ئه‌وه‌ی ک ه چۆن جنس و ده‌سته‌اڵت پێکه‌و ه گرێدراون، سه‌رنج ده‌خات ه سه‌ر ئه‌و ه ک ه چۆن سێکسبینی وه‌ک نیزامێکی کۆمه‌اڵیه‌تیی هه‌م شێو ه ب ه جنس ده‌دات و هه‌م ب ه ناسنامه‌ش. فێمێنیستی جودا ب ه شێوه‌ی جیاواز وه‌اڵمی ئه‌و پرسیاران ه ده‌داته‌و ه ک ه ده‌پرسن چی بۆ نیزامی ده‌سته‌اڵتی سێکسیی چاره‌نووسسازه ،چۆن وه‌به‌رهه‌م ده‌هێندرێته‌و ه و چۆن ده‌گۆڕدرێت. به‌اڵم فێمێنیستان هه‌موو له‌سه‌ر ئه‌و ه کۆکن که ئه‌و ه نیزامێک ه ـ سیسته‌مێک ه ـ ک ه ده‌سته‌اڵت به‌و شێو ه ناڕه‌وای ه دابه‌ش ده‌کات .خاڵێکی دیکه‌ی بنچینه‌یی هاوبه‌ش ئه‌وه‌ی ه ک ه ده‌ڵێت ئه‌م نیزامه (سیسته‌مه) بڕیار له‌سه‌ر پێوه‌ندیه‌کانی نێوان پیاوان و ئافره‌تان وه‌ک گرووپی کۆمه‌اڵیه‌تیی ده‌دات .ئه‌م ه ئه‌و ه ده‌گرێته‌و ه ک ه پل ه و پێناسه‌ی ئافره‌تبوون که‌سیی (شه‌خسیی) نیی ه و شتێکیش نیی ه ک ه ئافره‌تان بتوانن هه‌روا ب ه هاسانی هه‌ڵیبژێرن یان ڕه‌تی بکه‌نه‌وه. هیچ ئافره‌تێک ناتوانێت ل ه واتای ب ه ئافره‌تیبوون 60
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تیئۆری فێمێنیستی له‌و وه پێ هه‌ڵ ده‌گرێت که خاڵه جنس له بناخه‌دا پۆلێنێکه كه کۆمه‌اڵیه‌تییانە و سیاسییانه دروست كراوه. ل ه سیسته‌مێکی ب ه جنسکراوی کۆمه‌اڵیه‌تییدا ده‌رباز ببێت [.)104f:1989b MacKinnon( ]... تیئۆری فێمێنیستی له‌و خاڵه‌و ه پێ هه‌ڵ ده‌گرێت ک ه جنس ل ه بناخه‌دا پۆلێنێک ه ك ه کۆمه‌اڵیه‌تییانە و سیاسییان ه دروست كراو ه .واتای جنس له پێکه‌وه‌پێوه‌ستبوونێکی کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسیی بگۆڕدا ب ه به‌رده‌وامیی دروست ده‌کردرێت و ده‌هێڵدرێته‌وه .هاوکات ك ه ئه‌و جنسبه‌ندی ه بووه/ ده‌بێت ب ه بناخه‌یه‌كی سه‌ره‌كیی ب ۆ ناسنامه‌کانمان. جن�سی مرۆڤ ،پیاوبوون و ئافره‌تبوونمان، كاریگه‌رییه‌كی زیاتری هه‌یه ،كاریگه‌رییه‌ك كه هه‌م تایبه‌تیی ه و هه‌م سیاسییش ،وه‌ک بۆ نموونه ل ه ڕه‌نگی قژ یان شوێنی نیشته‌جێبوونمان .کاتێک ک ه منداڵێک ل ه دایک ده‌بێت یه‌که‌م پرسیار ک ه له باره‌یه‌و ه ده‌کردرێت له‌مه‌ڕ جنسه[« .ئه‌و] ده‌مه‌ی ک ه کۆرپه‌یه‌ک تیایدا ب ه مرۆڤ ده‌کردرێت ئه‌و ساته‌یه‌ک ه پرسیاری ‹ئایا کچ ه یان کوڕه؟ ‹ ـ ـی تێدا وه‌اڵم ده‌درێته‌وه« (.)1990:111 Bulter ٣
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
ه فێمێنیستیه‌ی ئه‌و ڕه‌خن ه تیئۆریه‌که‌ی ڕاوڵس که ل ده‌گیرێت به زۆریی له‌سه‌ر ه ڕاوڵس سه‌روه‌ری ئه‌وه‌یه ک خێزان ده‌ئاخنێته ناو ده‌لیلهێنانه‌که‌یه‌وه تاکه‌که‌س ،چین و جنس تاکه‌که‌س و چین تیئۆریی سیاسیی نه‌ریتیی ل ه تاکه‌که‌سێکی گشتیی و جنسنادیاره‌و ه پێ هه‌ڵده‌گرێت .به‌اڵم ل ه لێتوێژنه‌وه‌یه‌کی وردتردا ك ه تیایدا قووڵ ده‌بیته‌و ه ده‌رده‌که‌وێت ک ه ئه‌و تاکه‌که‌س ه گشتییه [لە ڕاستییدا ] پیاوه .تیئۆریگه‌لێکیش ک ه ته‌نیا پیاوان تیایدا نیشته‌جێن هه‌ندێک دژواریی له‌گه‌ڵ خۆیاندا دێنن کاتێک ک ه ل ه پێوه‌ندی نێوان جنس و ده‌سته‌اڵت ده‌توێژرێته‌وه .به‌و شێوه‌ی ه بۆ تیئۆریی فێمێنیستیی خاڵێك ی ناوه‌ندیی ئه‌وه‌ی ه ڕوونی بكاته‌وه ك تاکه‌که‌س که ب ه چ شێوه‌یه‌ک چه‌مكی گرینگی و ه و هاوواڵتیی نۆرمه‌كه‌یان پیاو ـه. له‌و ڕه‌خنانه‌د ا ک ه ل ه تیئۆری ڕه‌وایه‌تیی کاریگه‌ری لیبراڵ ،جۆن ڕاوڵسJohn Rawls ( ،)١٩٧١ده‌گیرێت نیشان ده‌درێت ک ه چۆن له پشت بێجنسبوونیه‌کی پێ له‌سه‌رداگیراوه‌وه به‌ڵگه‌هێنانه‌و ه و بۆچوونی ئه‌ندرۆسێنتریکیی (پیاوگه‌ریی) شاردراوه‌ته‌وه .هه‌ڵوێست ه لیبرالییه‌که
ئه‌وه‌ی ه ک ه مرۆڤ ل ه بنچینه‌دا تاکه‌که‌سێکی ئۆتۆنۆم و ئاوه‌زدار ه (ئه‌قڵمه‌نده) و ک ه ئه‌م پایه‌یه‌ش ل ه کۆنتێکست ه (دۆخگه‌له) کۆمه‌اڵیه‌تییه‌که‌یان و تایبه‌تمه‌ندیی ه كه‌سییه‌كان گرینگتر ه .ل ه تیئۆری ڕاوڵسدا چه‌مکی تاکه‌که‌س ناوه‌نده .دیدی ڕاوڵس له‌سه‌ر تاکه‌که‌س له‌پێش هه‌رشتێکدا له‌و بیره‌وه ده‌رده‌بڕدرێت ک ه پێی ده‌گوترێت دۆخی سه‌ره‌تایی ”« .”original positionدۆخی سه‌ره‌تایی» پێوه‌رێکی لێکدانه‌وه‌ی ه بۆ مه‌زه‌ن ه و ئاشکراکردنی ئه‌و پرنسیپ ه ڕه‌واییه‌ی ک ه تاکه‌که‌س له‌و دۆخه‌دا هه‌ڵی ده‌بژێرێت ك ه خۆی تێدا ده‌بینێته‌وه .ئه‌وجا ب ه ئاماژ ه به هه‌ڵبژارد هی تاکه‌که‌س ڕاوڵس ئه‌و پرنسیپان ه ده‌کات ب ه ده‌لیل ک ه پێی وای ه جێی خۆیه‌تی کۆمه‌ڵگایه‌کی ڕه‌وا به‌ڕێو ه ببه‌ن ١.ل ه دۆخی سه‌ره‌تاییدا تاکه‌که‌سه‌کان ل ه پشت «په‌چه‌یه‌کی نه‌زانییه‌وه« خۆده‌بیننه‌وه .تاكه‌كه‌س پێویسته هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه‌کی که‌سێتیی خۆی بخاته ئه‌و الو ه و هه‌موو شتێک پشتگوێ بخات ک ه له تاکه‌که�سی دیک ه جودای ده‌کاته‌وه .تاکه‌که‌سه‌کان به‌و شێوه‌ی ه ل ه دۆخ ه سه‌ره‌تاییه‌كه‌دا نازانن ک ه خۆیان کێن .به‌اڵم ،ڕاولس پێی وای ه ك ه ئه‌و تاکه‌که‌سان ه سه‌باره‌ت ب ه نه‌وه‌ی داهاتوو هه‌ست ب ه به‌رپرسیاریی ده‌که‌ن و جێی خۆیه‌تی سه‌ره‌ڕای هه‌موو شتێک وه‌ک سه‌روه‌ری خێزانه‌کا ن ببینرێن (.)1971 :128 ئه‌و ڕه‌خن ه فێمێنیستیه‌ی ک ه ل ه تیئۆریه‌که‌ی ڕاوڵس ده‌گیرێت ب ه زۆریی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ه ک ه ڕاوڵس سه‌روه‌ری خێزان ده‌ئاخنێت ه ناو ده‌لیلهێنانه‌که‌یه‌وه ( .)1991 :Okinهه‌ڵبه‌ت سه‌روه‌ری خێزانیش به نه‌ریت [هەر] پیاو ـه .ده‌لیلهێنانه‌وه‌که‌ی ئه‌وه�شی تێ ده‌که‌وێت ک ه پێوه‌ندیه‌کانی ناو خێزان ده‌که‌ونه ئه‌و دیو مه‌ودای پرنسیپ ه ڕه‌واییه‌که‌وه .ل ه تیئۆری www.komelge.com
61
NO:29 -June 2018
بیریارانی دیکه‌ی لیبرال هه‌ر به‌و شێوه‌یه وه‌ک جۆن ڕاوڵس ڕه‌خنه‌یان لێگیراوه له‌به‌رئه‌وه‌ی که وه‌ک پرسێکی ده‌سته‌اڵت و دادوه‌ریی ناڕوواننه خێزان ڕاوڵسدا خێزان ل ه خودی خۆیدا ڕه‌وایه .ئه‌و پێوه‌ندیانه‌ی ناو ده‌سته‌اڵت ک ه ل ه خێزاندا دروست ده‌کرێنه‌وه ،دابه‌شکردنی ده‌سته‌اڵت ل ه ناو خێزاندا و پر�سی جۆراوجۆری وه‌کو چۆن منداآلن کۆمه‌اڵیه‌تییان ه ده‌کردرێن ب ه ئافره‌ت و ب ه پیاوی گه‌وره‌ساڵ ب ه هیچ شێوه‌یه‌ک ناخرێن ه ژێر با�سی جیددیی و هێنان و بردنه‌وه .ڕاوڵس ئه‌و پرسیاره گرینگان ه وه‌ک تایبه‌ت (که‌سیی) و ناسیاسیی ده‌بینێت. فێمێنیستانی دیک ه ڕه‌خنه‌یان ل ه خودی ئه‌و چه‌مک ه تاکه‌که‌سیی ه به‌گشتکردراو ه و له بیری ڕاوڵس له‌سه‌ر هاومافیی هه‌یه .ڕاوڵس مه‌به‌ستیەتی ک ه ل ه دۆخی سه‌ره‌تاییدا هاومافیی له نێوان تاکه‌که‌سه‌کاندا به‌رقه‌راره .ئه‌و هاومافییه له‌و ڕێگایه‌و ه په‌یدابوو ه ک ه هیچ که‌سێک سه‌باره‌ت ب ه خودی خۆی نازانێت .هه‌موو تاکه‌که‌سه‌کان یه‌کسانن ،ئه‌وان هه‌ر وه‌ک یه‌ک ئاوه‌زدارن و ب ه ته‌واوی هه‌ر وه‌ک یه‌ک بیرده‌که‌نه‌وه .به‌اڵم پرسیاره‌ک ه ئه‌وه‌ی ه ئایا چه‌مکی هاومافییه‌که ناوه‌ڕۆکی خۆی ل ه ده‌ست نادات کاتێک که ی هاوشێوه‌یی هاومافیی ه‌ك ه له‌سه‌ر بناخ ه 62
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دامه‌زراوه ،ك ه مرۆڤه‌كان ده‌بێت هاوشێو ه بن تا هاوماف بن ( .)1993 Åseپرسیاره‌ک ه هه‌روه‌ها ئه‌مه‌ش ه ئه‌گه‌ر چه‌مکێکی هاومافیی ک ه له‌سه‌ر پرنسیپی هاوشێوه‌یی دامه‌زرابێت ،ڕزگارکه‌ری ئافره‌تان ده‌بێت یاخود ل ه جیاتی ئه‌و ه دێت و زیاتریش جیاوازیه‌کانی ده‌سته‌اڵت ل ه نێوان جنسه‌کاندا ده‌شارێته‌و ه (هه‌روه‌ها بڕوان ه الپه‌ڕه .)٤٥ بیریارانی دیکه‌ی لیبرال هه‌ر به‌و شێوه‌ی ه وه‌ک جۆن ڕاوڵس ڕه‌خنه‌یان لێگیراو ه له‌به‌رئه‌وه‌ی که وه‌ک پرسێکی ده‌سته‌اڵت و دادوه‌ریی ناڕوواننه خێزان و پێوه‌ندیی نێوان ئافره‌تان و پیاوان. هه‌روه‌ها فێمینستگه‌ل ڕه‌خنه‌یان ل ه مارکسیزم گرتوو ه له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌و شێوه‌یه‌ی وه‌ک ئه‌و با�سی ده‌کات خێزان که‌شێک ه (سفارێکه) ک ه به هیچ هه‌لومه‌رجێک نه‌ده‌سته‌اڵتی تێدای ه و نه ناهاوسه‌نگیی. تیئۆری مارکسیستی پێ داده‌گرێت ک ه مرۆڤ له پێکهاته‌ی کۆمه‌اڵیه‌تیی خۆیدا پێناس ه ده‌کرێت و که کۆمه‌ڵگا خه‌سڵه‌تگرتووی ملمالنێی به‌رژه‌وه‌ندیی نێوان چین ه جوداکانه .دانانی سرووشتی مرۆڤ ب ه کرده‌ی کۆمه‌ڵ بێگومان هه‌روه‌ها خاڵێکی ده‌رکه‌وتووی فێمێنیستیشه ،به‌اڵم تیئۆری مارکسیستی وای داده‌نێت ک ه مرۆڤ ب ه پله‌ی یه‌که‌م ل ه ڕێگای کاره‌که‌یه‌وه ،ل ه ڕێگای پێگه‌ی ل ه ناو به‌رهه‌مهێناندا دیاری کراوه .کار کتومت وه‌ک کار ل ه ناو به‌رهه‌مهێنانی کۆمه‌ڵگایی و گشتییدا پێناسه ده‌کرێت .کاری نه‌وه‌خستنه‌وه‌ی (زاووزێکردنی) ئافره‌تان ل ه ماڵه‌وه‌دا ده‌که‌وێت ه ئه‌ودیو ئه‌وه‌ی که ل ه تیئۆری نه‌ریتی مارکسیستیدا ب ه کار داده‌نرێت. له‌به‌رئه‌وه‌ی ک ه ئافره‌تان نه‌که‌وتوونه‌ت ه ناو پێوه‌ندیه‌کی تایبه‌تیی جۆره‌کانی به‌رهه‌مهێنانه‌وه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
ئه‌وا خۆیان ناتوانن چینێک پێک بهێنن .به‌و شێوه‌یه ته‌نانه‌ت ل ه ناو مارکسیزمیشدا چه‌مکی بناخه‌یی له خاڵی ڕیئالیته‌ی پیاوبوون ـه‌و ه پێناس ه ده‌کردرێت. ل ه مارکسیزمیشدا دووبار ه هه‌ر پیاو نۆرمه. فێمینیستگه‌ل ب ه شێوه‌ی جودا هه‌وڵیان داوه ئه‌و چه‌وتیی ه ل ه تێگه‌یشتنی مارکسیزم ل ه جنس و له ڕۆڵی جنس ڕاست بکه‌نه‌وه .له‌به‌رئه‌و ه لێره‌دا ئه‌م جۆره گۆتوبێژ ه ل ه چوارچێوه‌ی مه‌وداکانی جنس و چیندا ده‌خولێته‌وه .پرسیاره‌کان له‌الیه‌که‌وه ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ن ك ه ل ه بنده‌سته‌یی ئافره‌تان تێبگه‌ین ل ه خاڵی پێهه‌ڵگرتن له‌و کاری جنسبه‌ندیه‌وه ك ه هه‌یان ه و ك ه پێیان ده‌درێت ،به‌ر ل ه هه‌ر شتێک کاری نه‌وه‌خستنه‌وه‌ی ماڵه‌وه‌ی بێ مووچه‌یان، له‌الیه‌کی دیکه‌و ه تێبگه‌ین ک ه چۆن سیسته‌می سه‌رمایه‌داریی و نیزامی ده‌سته‌اڵتی جنسیی پێکه‌وه گرێدراون .ئه‌و فێمێنیستان ه پێیان وای ه ک ه به زۆری ب ه هۆی کاردابه‌شکردنی جنسیییه‌وه‌ی ه که بنده‌ستیی ئافره‌تان ده‌هێڵرێته‌وه( ،به‌راووردی په‌ڕه‌ی ٣٧بکه) .ئه‌و ه پێوه‌ندی ه ئابووری ماددیه‌کانه ک ه فۆرم ب ه خێزان ده‌دات و نموونه‌ی نه‌ریتی (ستیریۆتایپ) پیاو و ئافره‌ت به‌رهه‌م ده‌هێنێت. دابه‌شکردنی بێئه‌مالوالی کار به‌پێی جنس، داهێنانێکی کۆمه‌اڵیه‌تیی ه ک ه هه‌موو کۆمه‌ڵگا ناسراوه‌کان تیایدا هاوبه‌شن ،و ك ه هه‌م دوو شێوه‌ی جن�سی ته‌واو جودا وه‌به‌رهه‌م ده‌هێنێت و هه‌م ناچاریشیان ده‌كات ك ه له‌به‌ر هۆی ئابووریی لێک نێزیك ببنه‌وه .ئه‌مه‌ش ده‌بێته مایه‌ی بردنی پێداویستی ژیانی سێکسیان به‌ره‌و هێترۆسێکسوالییبوون ک ه کۆمه‌ک ب ه زامنکردنی وه‌به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی بایۆلۆژی ده‌کات .ل ه کۆمه‌ڵگا زیاتر نموونه‌ییه‌کاندا ،ڕه‌نگ ه زاووزێی بایۆلۆژیانه ب ه شێوه‌ی دیکه‌ی ته‌کنیکیی دڵنییا بکرێت،
ه تێگه‌یشتی هه‌وڵ ل ژێرده‌ستیی ئافره‌تان وا که پێوه‌سته به دابه‌شکردنی جنسیانه‌ی کاره‌وه به‌ره‌و الیه‌نی دیکه ده‌مانبات که له‌ژێر چه‌قی سه‌رنجدا ده‌خلیسکێن. به‌اڵم وا پێده‌چێت ك ه دابه‌شکردنی کار به‌پێی جنس تا ئه‌مڕۆش چاره‌سه‌رێکی گه‌ردوونیی بێت. ()1981:16 Hartmann به‌هه‌رحاڵ ،هه‌وڵ ل ه تێگه‌یشتی ژێرده‌ستیی ئافره‌تان وا ک ه پێوه‌ست ه ب ه دابه‌شکردنی جنسیانه‌ی کاره‌و ه به‌ره‌و الیه‌نی دیک ه ده‌مانبات ک ه له‌ژێر چه‌قی سه‌رنجدا ده‌خلیسکێن .ئایا ده‌توانرێت کۆنتڕۆڵی پیاوان ك ه له‌سه‌ر له‌ش و سێک�سی ئافره‌تان هه‌یان ه وه‌ک دابه‌شکردنێکی جنسیانه‌ی کار ڕوون بکرێته‌وه؟ گرفتی دیک ه ئه‌وه‌ن ک ه چۆن سیسته‌می به‌رهه‌مهێنانی سه‌رمایه‌داریی و نیزامی ده‌سته‌اڵتی جنسیی پێکه‌و ه به‌ندن .ئایا ئه‌و دووان ه سیسته‌مێکی پێکه‌وه‌گرێدراون و نیزامێکی ده‌سته‌اڵت دروست ده‌که‌ن ،یاخود ئه‌وان دوو سیسته‌می جودان که هاوکاری یه‌ک ده‌که‌ن و یه‌کتری به‌هێز ده‌که‌ن؟٢ ئه‌و زه‌حمه‌تان ه ک ه دێن ه پێش كاتێك هه‌وڵ ده‌درێت فێمێنیزم و مارکسیسزم پێکه‌وه گرێ بدرێت (سینتێس بكرێن) ل ه بنه‌ڕه‌تدا سه‌باره‌ت به‌وه‌ن ک ه مرۆڤ چۆن ده‌توانێت ل ه پێوه‌ندیی www.komelge.com
63
NO:29 -June 2018
ئه‌زموونی چه‌مکی چینایه‌تیی مارکسیستی به‌ته‌واوی له‌سه‌ر جنس ه و گیروگرفتی ڕوون نیی تێدایه. نێوان جنس و چیین تێ بگات .ئه‌زموونی چه‌مکی چینایه‌تیی مارکسیستی به‌ته‌واوی له‌سه‌ر جنس ڕوون نیی ه و گیروگرفتی تێدایه .ئه‌گه‌ر ئافره‌تان وه‌ک چینێکی ب ه پێی جنس پێناسه‌کراو ده‌بینرێن ک ه ب ه هۆی کاری ناو ماڵه‌و ه بنده‌ستن ،ئه‌وا ده‌بێت دیتن ه خه‌ڕه‌کی ه (نه‌ریتیه) مارکسیستییه‌که سه‌باره‌ت ب ه کار دووبار ه پێناس ه بکرێته‌وه .بێجگه له‌وه‌ش جیاوازیی چینایه‌تیی ك ه ل ه نێوان ئافره‌تان خۆیاندا هه‌ی ه په‌نهان ده‌کرێت .گیروگرفتێكی دیكه ی ب ه هۆی ئه‌و هه‌روه‌ه ا ئه‌وه‌ی ه ك ه ئه‌و بنده‌ستی ه بازاڕی کاره‌و ه دروست بوو ه ك ه به‌پێی جنس دابه‌ش كراو ه و ک ه ئافره‌تان تیایدا کاری نزممووچه‌یان پێ ده‌درێت ،ده‌شاردرێته‌وهArmstrong &( . )1986 Armstrong
تێبینیی .١گفتوگۆی له‌مه‌ڕ پێگه‌ی ئۆنتۆلۆژیای جیاوازی جنسدا هه‌ندیك جار ل ه تێرمی دژبه‌یه‌كدا ل ه نێوان ئیسینسیالیزم به‌رانبه‌ر کۆنستروکتیڤیزمدا ده‌كردرێت .ب ه ئیسینسیالیزم مه‌به‌ست له‌و پێوابوونه‌ی ه ک ه پێی وای ه مومكین ه هه‌م له‌سه‌ر جنس وه‌ك خۆی بئاخێورێت و هه‌م بشتوانرێت ئه‌و واتای ه دیاری بکرێت ك ه جنس ل ه ڕاستییدا هه‌یه‌تی. کۆنستروکتیڤیزسته‌کان ده‌ڵێن ئه‌م ه مومكین نییه .واتای جنس و ته‌نانه‌ت جنس وه‌ک ڕاسته‌قینه‌یه‌کی فیسیۆلۆژی ساختماندراوێکی کۆمه‌اڵیه‌تیه .له‌م ساآلنه‌ی دواییدا بیریارانی زیاتر و زیاتر ئه‌و هه‌ڵوێست ه ده‌خه‌ن ه به‌رده‌ست ک ه ده‌ڵێن دانانی جیاوازیه‌كی تیژ ل ه نێوان ئیسینسیالیزم و کۆنستروکتیڤیزمدا بێهوده‌ی ه و ل ه ڕاستییدا تیئۆری فێمێنیستیی ل ه پرسیارگه‌لی نه‌شیاودا قوفڵ ده‌دات .بۆ نموون ه بڕوان ه سارا دانیوس ( )١٩٩٥و تۆریل مۆی (،١٩٩٧ 1997 ,1994( Toril Moi & )1995( Sara Danius( .)١٩٩٤ .٢ئێم ه ب ه باشمان زانی ک ه ڕاسته‌وڕاست چه‌مکی جنس به‌کار ببه‌ین له‌به‌رئه‌وه‌ی ک ه ل ه ڕووی زمانه‌وانییه‌وه هاسانتر کاری له‌گه‌ڵدا ده‌کرێت وه‌ک ل ه چه‌مکی جێنده‌ر .له تیئۆری سیاسییدا چمکی جنس ب ه کار ده‌بردرێت بێ ئه‌وه‌ی ک ه ناچاریان ه به‌شکردنێک ل ه لێکدانه‌وه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تیی و ڕاسته‌قینه‌ی بایۆلۆژییدا بکرێت .بۆ زانیاری زیاتر بڕوانه )١٩٩٤( Hirdmanك ه ب ه ئینگلیزی ده‌ست ده‌كه‌وێت. .٣ئالیسۆن ئێم یاگه‌ر (Alison M Jaggar )١٩٨٣ فێمێنیزم ب ه سه‌ر چوار ڕێبازی لیبرال ،مارکسیست، ڕادیکال و سۆشیالیستیدا دابه‌ش ده‌کات .ئه‌گه‌رچی ئه‌م دابه‌شکردن ه به‌رباڵوان ه ئاسایی ه و ئه‌و ناولێنانانه‌ش ڕۆشناییکارن ئێم ه له‌بری ئه‌وه‌ی ک ه ب ه پله‌ی یه‌که‌م بێین و فێمێنست ب ه پێی ئه‌و دابه‌شکردن ه دابه‌ش بکه‌ین ،هه‌ندێك گیروگرفتی ناوه‌ندییمان خستووه‌ت ه به‌رده‌ست. .٤تێڕووانینێک له‌سه‌ر گه‌شه‌ی بیری «queer theory تیئۆری سێک�سی نابه‌جێ» ل ه جاگۆس )١٩٩٦( Jagoseدا هه‌یه .هه‌روه‌ها بشڕوانه: Imbada nordicastemanummer om queer teori, nr 3ـ.1996 ,4
64
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
وتـــار
تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری
به�شی دووه‌م كاتێك ل ه قوواڵییه‌و ه ته‌ماشای ئه‌و مۆدێرنیته‌یه بكرێت ك ه مۆركی سه‌رمایه‌داری پێوه‌یه ،ئه‌وا ده‌ركی پێده‌كرێت ك ه ب ێ باوه‌ڕترین جۆره به‌خۆی .هێند ه په‌نابردنی بۆ پێكه‌و ه لكاندن و ئاوێتەگەری ئه‌و راستی ه ده‌سه‌ملێنێت .هه‌رچه‌نده پۆست مۆدێرنیزم وه‌ك به‌رهه‌مێكی ئه‌م باوه‌ڕ به‌خۆنه‌بوون ه سه‌ریهه‌ڵداوه ،به‌اڵم نه‌بوو به ئه‌ڵته‌رناتیفی مۆدێرنیته .ته‌نیا داخوازیه‌كه‌ی كردنه‌وه‌ی په‌نجه‌ره‌یه‌ك بوو بۆ ئه‌و رۆشنبیرانه‌ی له‌مۆدێرنیت ه بێزار ببوون .له‌بواری شێوازی ژیانیه‌و ه تا بینه‌قاقای كه‌وتۆت ه ناو مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داریه‌وه .ده�ش ێ نموون ه جۆرییه‌كه‌ی ل ه ئه‌دۆڕنۆی فه‌یله‌سوفدا ببینرێت .ئه‌دۆڕنۆ كاتێك ده‌ڵێت «ژیانی چه‌وت راست ناژیێنرێت» به
شێوه‌یه‌كی زۆر كورت مۆدێرنیته‌ی روون كرده‌وه. به‌اڵم ل ه پێشكه‌شكردنی ئه‌ڵته‌رناتیفدا سفر بوو. له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌ش توو�شی تووڕه‌یی و په‌رچه‌كرداری الوانی شۆڕشگێڕ هاتبوو .ل ه راستیشدا لیبڕالیزمی ێ ده‌یویست ببێت ه جلوه‌و مه‌كیاژ ه نوێیه‌كه‌ی نو مۆدێرنیت ه ك ه جلوه‌كه‌ی كه‌وتبوو .به‌اڵم چه‌نده نوێبوونه‌وه‌و لكاندن ئه‌نجامبدات په‌رده‌پۆشكردنی ناكۆكیه‌كانی سه‌رده‌می پاوانی فینان�سی جیهانگیری و رزگاركردنی سیسته‌مه‌كه‌ی ئاسان نییه. ێ گۆنده‌ر فرانك كاتێك ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌ندر قۆناخی پێنج هه‌زار ساڵه‌ی شارستانیه‌ت پێگه‌و گرنگی شارستانیه‌تی ئه‌وروپا ده‌ستنیشان ده‌كات زۆر ل ه راستی نزیكبۆته‌وه .به‌اڵم سه‌رباری ئه‌وه‌ی خۆی�شی ل ه قوواڵییدا ئاگاداری كه‌موكوڕیه‌كانێتی، ێ چوارچێوه‌ی گشتی ،رێگ ه چاره‌یه‌ك جگ ه ل ه هه‌ند یان ئه‌ڵته‌رناتیف پێشناخات و پێشكه‌شیان ناكات .راستتر بڵێین هێشتا هیوای ماوه .لەگەڵ ئه‌وه‌ی فۆڕمۆڵی «یه‌كێتی له‌ناو جیاوازییه‌كان» كالسیكدا شارستانیه‌تی له‌چوارچێوه‌ی www.komelge.com
65
NO:29 -June 2018
راست ه به‌اڵم گشتگیریه‌كی زێده‌ڕۆییانه‌یه. هیچ روونكردنه‌وه‌یه‌كی له‌باره‌ی چۆنیه‌تی جێبه‌جێكردنیه‌و ه پێشكه‌ش نه‌كردووه .هه‌رچی هه‌ڵه‌كه‌یه‌تی ،هێشتا هیوایه‌كی له‌و جۆره‌ی هه‌یه ك ه ده‌رفه‌تی ژیانێكی مۆدێرن و جیاواز و باشتر (ب ه تیۆری و كرداری) له‌ناو سیسته‌م ل ه ئارادایه. له‌م الیه‌نه‌و ه والرشتاین ئه‌رێنی و رادیكاڵه، هه‌رگیز باوه‌ڕی ب ه چاره‌سه‌ریی له‌ناو سیسته‌مدا نییه .راشكاوان ه دووباره‌ی ده‌كاته‌و ه ك ه ئه‌و قه‌یرانه‌ی ل ه ئارادای ه سیسته‌ماتیك و بونیادییه، پێشنیار ده‌كات ئه‌رك ه رۆشنبیری ،ئه‌خالقی و سیاسیه‌كان ل ه باوه‌ش بگیرێن ك ه به‌شێوه‌یه‌كی راست ده‌ستنیشانی كردوون .به‌اڵم ناته‌واویه‌كه‌ی له‌وه‌دایه ،چاره‌سه‌ری به‌رفراوانی سه‌باره‌ت به پرسیاری كام ه سیسته‌م پێشكه‌ش نه‌كردووه .له‌م باره‌یه‌و ه ره‌خنه‌دانێكی دڵسۆزان ه ده‌دات .ده‌ڵێت «هه‌موومان ل ه په‌رستگا پیرۆزه‌كه‌ی بۆرژوازیدا هه‌مان شه‌ربه‌تمان خوارده‌وه« .هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌م هۆكار ه ئاماژ ه به‌و ترس ه ده‌كات (ب ه واتا مه‌جازیه‌كه‌ی) ك ه به‌رامبه‌ر غه‌زه‌ب و نه‌فره‌تی خوداوه‌نده‌كان هه‌یه‌تی .چه‌ندین خاڵ و شتی گرنگ سه‌باره‌ت ب ه راده‌ی وابه‌سته‌یی سه‌رمایه‌ی رۆشنبیری ب ه مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری و زه‌روره‌تی دابڕانی رادیكاڵ باس ده‌كات ،كه پێویست ه په‌ندو وانه‌ی زۆری لێوه‌ربگرین. ئه‌و په‌نده‌ی ك ه ده‌ڵێت «راكردن ل ه ئه‌جه‌لی له‌چاره‌نووسراو ب ێ سووده« ڕه‌و�شی من ڕوون ده‌کاته‌وه .ل ه «مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری» رامده‌كرد ،به‌اڵم ئه‌و راکردنە به‌س نه‌بوو بۆ ئه‌وه‌ی ل ه ده‌ستی رزگارم بێت .له‌م سۆنگه‌یه‌وه؛ له‌جیاتی ئه‌وه‌ی به‌ده‌ستیه‌و ه بمرم ،تاقیكردنه‌وه‌ی ئه‌ڵته‌رناتیفه‌كه‌یم زۆر واقیعی و بوێرانه‌تر 66
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئه‌وه‌ی یه‌كالبۆته‌و ه هه‌رگیز گوته‌ی «ژیانی چه‌وت راست ناژیێنرێت» بۆ من جێگای باس نابێت .چونكه هیچ ه گوێره‌ی كاتێك ژیانێکم ب ئه‌م گوته نه‌بووه. بینی .به‌مجۆر ه نه وه‌ك نیچ ه ته‌نیا ب ه گووتنی راستیه‌كانه‌و ه وه‌ستام ،ن ه وه‌ك میشێل فۆكۆش ب ه راگه‌یاندنی مردنی خۆم بەسیفەتی مرۆڤایه‌تی رازی بووم ،ن ه وه‌ك ئه‌دۆرنۆش ک ه نیگه‌ران و زوویر بوو ب ه شێوه‌یه‌كی قه‌ده‌رگه‌رایی گووتم «ئه‌وه‌ی به‌سه‌رت بێت په‌سه‌ندی ده‌كه‌یت» ،نه ێ گۆنده‌ر فرانكیش په‌نابردن ه به‌ر وه‌ك ئه‌ندر دروشمی لێگه‌ڕینی «یه‌كێتی له‌نێو جیاوازیدا «م به‌س بینی .ته‌نانه‌ت بە پێچەوانەی واڵرشتاینیش بڕوام به‌و ه نه‌بوو ك ه دەست نیشانکردنی ئه‌ركی سێیانه‌ی رۆشنبیری ،ئه‌خالقی (ئه‌تیك) و سیا�سی به‌سه .بێگومان ئەو کەسایەتیانەی فیکرو فەزیلەت کۆمەکێکی گرنگیان بە تاقیکردنەوەکەم کردو بوێرییان پێبەخشیوە .به‌اڵم ئه‌وه‌ی یه‌كالبۆته‌و ه هه‌رگیز گوته‌ی «ژیانی چه‌وت راست ناژیێنرێت» بۆ من جێگای باس نابێت .چونك ه هیچ كاتێك ژیانێکم ب ه گوێره‌ی ئه‌م گوت ه نه‌بووه .زۆر رامكرد ،به‌اڵم ن ه هێزم ن ه باوه‌ڕیم به�شی گه‌یشتن ب ه ژیانی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری نه‌كرد .چونكه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
من نه‌تازه‌گه‌ری دیموكراتی ده‌دۆزمه‌وه‌و نه ده‌یئافرێنم. هه‌رچه‌ند ه سه‌باره‌ت به سه‌رله‌نوێ ئاواكردنه‌وه شتگه‌لێك هه‌بێت كه بیڵێم ،به‌اڵم گرنگی پێناده‌م. ئه‌وه‌ی ژیانی و به‌كاریگه‌رتر بوو بانگه‌وازی مرۆڤه یاخیبووه‌كه‌ی ناخم بوو ك ه ده‌یگووت «هه‌راجمان مه‌كه ،ل ه هه‌رچیه‌ك ده‌گه‌ڕێیت ل ه خۆتیدا بدۆزه‌وه« .یاخیبوونه‌كانی خۆم ده‌نووسمه‌وه. له‌وانه‌ی ه بپرسن؛ به‌رامبه‌ر به‌م سێیانه‌ی هێزه‌كانی مۆدێرنیت ه چیت بۆ ده‌كرێت ك ه پێنج هه‌زار ساڵ ه هیچ رۆح و هزرێك نه‌ماو ه ره‌گی خۆیان تێدا دانه‌كوتابێت ،له‌م چوار سه‌د ساڵه‌ی دواییشدا ل ه ده‌ره‌وه‌و ناوه‌وه ،ل ه ژینگه‌و هه‌واكه‌یه‌و ه تا ده‌گات ه ژێر زه‌ویه‌كه‌ی هیچ به‌هایه‌كی كۆمه‌ڵگه‌ی نه‌هێشتۆته‌و ه ك ه ده‌ستی بۆ نه‌بردبێت ،نه‌یكردبێت ب ه كااڵ ،نه‌یكڕیبێت و هه‌راجی نه‌كردبێت ،هه‌روه‌ها ملیۆنجار هێنده‌ی سیسته‌مه‌كانی فیرعه‌ون و نه‌مرود خۆی به‌هێز كردووه؟ بێگومان به‌مجۆره پرسیاره‌ك ه ب ه هه‌ڵ ه ده‌پرسم .به‌و شێواز ه ده‌یپرسم ك ه مۆدێرنیت ه گه‌ره‌كیه‌تی .ئامانجم ئه‌وه‌ی ه بێ نرخی ئه‌و شتان ه ئاشكرا بكه‌م ك ه ئه‌م پرسیاره‌یان هێناوه‌ت ه ئاراوه‌و گریمانه‌كه‌ی پشت په‌رده‌ش روون بكه‌مه‌وه.
من نه تازه‌گه‌ری دیموكراتی ده‌دۆزمه‌وه‌و ن ه ده‌یئافرێنم .هه‌رچه‌ند ه سه‌باره‌ت ب ه سه‌رله‌نوێ ئاواكردنه‌و ه شتگه‌لێك هه‌بێت ك ه بیڵێم ،به‌اڵم گرنگی پێناده‌م .راستتر ،خاڵ ه گرنگه‌ك ه له شوێنێكی دیكه‌دا شاراوه‌یه .ئه‌ویش ئه‌مه‌یه‌و لێرانه‌دایه :له‌و كاته‌ی كه‌وا شارستانیه‌تی فه‌رمی ئاواكراو ه تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌شێوه‌ی دووالیزم ل ه ئارادایه .ل ه هه‌ر شوێن و زه‌مه‌نێكدا ئه‌م (شارستانیه‌ته) هه‌بێت ،ئه‌ویش بوونی هه‌یه .هه‌رچه‌ند ه شاره‌زاو پرۆفیشۆنااڵنه‌ش نه‌بێت ئه‌وه‌ی من هه‌وڵی ئه‌نجامدانی ده‌ده‌م، پێشكه‌شكردنی نرخ و به‌های شایسته‌یه به‌و شێو ه ژیاره‌ی (شارستانێتی دیموكراتی نافه‌رمی ،ناو گرنگ نییه) ك ه ل ه هه‌ر زه‌مه‌ن و شوێنێكی شارستانیه‌تی فه‌رمیدا هه‌یه ،هه‌روه‌ها پێشخستنی روونكردنه‌وه‌ی سه‌رنج راكێشه ده‌رهه‌ق ب ه ره‌هه‌ند ه سه‌ره‌كیه‌كانی .جگ ه له‌مه‌ش مه‌به‌ست پێشكه‌شكردنی پێناسه‌ی ه ده‌رهه‌ق به ماهییه‌ته‌كه‌ی و شێو ه سه‌ره‌كیه‌كانی زهنیه‌ته‌كه‌ی و كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی ك ه له‌میانه‌ی بونیادو شێوازێكی ژیان ل ه ئارادایه. ئه‌و شارستانیه‌ت (مۆدێرنیته‌ی سه‌رده‌مه جیاوازه‌كان)ـه‌ی بانگه‌شه‌ی تاقانه‌ییه‌كه‌ی ده‌كرێت ،ل ه هه‌ر شوێنێك که‌ده‌ستی به‌ریكه‌وتووه‌و هه‌ر زه‌مه‌نێك چه‌رخه‌كه‌ی پێیدا تێپه‌ڕیوه، ده‌ركه‌وتنی به‌رامبه‌ر (دژ)ه‌كه‌ی وه‌ك پێویستیه‌كی دیالیكتیكی هیچ الیه‌نێكی نیی ه مایه‌ی تێگه‌یشتن نه‌بێت .به‌پێچه‌وانه‌وه ،ئه‌وه‌ی ده‌ركی پێناكرێت ئه‌وه‌ی ه بۆچی به‌درێژایی مێژووی شارستانیه‌ت ئه‌و ركابه‌رێتی ه سروشتیی ه دیالیكتیكی ه به‌شێوه‌یه‌كی سیسته‌ماتیك گوزارشت نه‌كراوه‌و ده‌نگی به‌رز نه‌كراوه‌ته‌وه .له‌كاتێكدا ل ه سۆمه‌ره‌و ه تا میسرو www.komelge.com
67
NO:29 -June 2018
ده‌شێت هه‌زاران پرسیار ه هه‌زاران ناوچه‌و ده‌رهه‌ق ب قۆناخ بكرێت .بێگومان وه‌اڵمیشیان هه‌یه .به‌اڵم ئه‌وه‌ی نییه ،بۆچی له هۆنینه‌وه‌و رستنی ئه‌م وه‌اڵمانه‌و ه سیسته‌می (ئاواكردنی فیكر ،تیۆری) شارستانیه‌تێك ئاوا نه‌كراوه. هه‌راپا ،ل ه چین و هیندستانه‌و ه تا ده‌گات ه رۆما هێند ه شارستانیه‌ت ئاواكراون ،بۆچی هۆز ،خێڵ و گڕوپ ه ئایینیی ه ل ه ژمارنه‌هاتووه‌كان ی بیابانی مه‌زن ،بیابانه‌كانی ئاسیا ،سیبریا و تا ده‌گات ه بیابانی عه‌ره‌بستان وه‌ك الفاو به‌لێشاون ،ته‌نگه‌تاو و به‌كۆیله‌كراون نابێت هیچ په‌رچه‌كردار ،هزرو بونیادێكی كۆمه‌اڵیه‌تی ركابه‌ریان هه‌بێت؟ ئایا ئه‌م ه كارێك ه ئه‌قڵ و ویژدان په‌سه‌ندی بكات؟ كاتێك گه‌الن له‌الیه‌ن بااڵده‌ستانی ئه‌و شارانه‌ی هه‌زاران ساڵ ه ئاوایانكردوو ه دووچاری هه‌ر جۆره فشارو چه‌وسانه‌وه‌یه‌ك بوونه‌وه ،ب ێ ده‌نگ و ده‌سته‌وه‌ستان بن و سوپاسگوزاری قه‌ده‌ره‌كه‌یان بن؟ ئایا ئه‌م ه رێی تێده‌چێت؟ ده‌شێت هه‌زاران پرسیار ده‌رهه‌ق ب ه هه‌زاران 68
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ناوچه‌و قۆناخ بكرێت .بێگومان وه‌اڵمیشیان هه‌یه. به‌اڵم ئه‌وه‌ی نییه ،بۆچی ل ه هۆنینه‌وه‌و رستنی ئه‌م وه‌اڵمانه‌و ه سیسته‌می (ئاواكردنی فیكر ،تیۆری) شارستانیه‌تێك ئاوا نه‌كراوه .هه‌روه‌ها بونیاده ركابه‌ره‌كان (راوه‌سته‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌خالقی و سیا�سی) یش هه‌ن .ئه‌و شته‌ی نه‌كراوه‌و نییه‌و سه‌رنج ڕاکێشه ،ئه‌وه‌ی ه ئه‌و په‌یوه‌ندی و هۆگرییه‌ی بۆ هه‌زاران زۆردار ،ئیمپراتۆرو پاوانه‌كانی ده‌سه‌اڵت ـ سه‌رمای ه پیشاندراوه ،ده‌رهه‌ق ب ه سه‌ره‌كیترین دۆخی راوه‌سته‌ی سروشتی كۆمه‌اڵیه‌تی و به‌رامبه‌ر ره‌و�شی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌خالقی و سیا�سی و پێشكه‌وتنه‌كه‌ی پیشان نه‌دراوه. سه‌باره‌ت ب ه هه‌ر شێوه‌یه‌كی خه‌لیفه، سوڵتان ،ئه‌میر ،شێخ ،شاهنشاو فه‌رمانده‌یه‌كی شارستانیه‌تی ئیسالم ك ه باش ده‌یانناسین ب ه ورده‌كاریه‌كانیه‌و ه چیرۆكیان له‌باره‌وه ده‌نووسرێت و باس ده‌كرێت ،به‌اڵم ته‌ریقه‌ت، مه‌زهه‌ب ،به‌رخودان ،حه‌سره‌ت و باوه‌ڕی ئه‌و باوه‌ڕمه‌ندانه‌ی ل ه �س ێ كیشوه‌ردا باڵوبوونه‌ته‌وه یان به‌شێوه‌یه‌كی شایست ه ناكرێت ب ه مێژوو یان به چه‌واشه‌كراوی ده‌كرێن ب ه چیرۆك .ئاشكرای ه كه لێره‌دا دووالیزم و پێكدادانی ناو شارستانیه‌ت له ئارادایه .به‌اڵم له‌كاتێكدا الیه‌نێكیان به‌شێوه‌یه‌كی ب ێ سنوور ب ه شان و باڵیاندا هه‌ڵده‌درێت و شكۆدار ده‌كرێن ،ركابه‌ره‌كانیان ژێر خاك ده‌كرێن .ته‌نانه‌ت ل ه ژیانی خۆشمدا بووم ه شاهێدی ئه‌م دۆخه. چاودێری كوردی عه‌له‌وی ،سووننی و ئێزدیم كرد. پێویست ه راشكاوانه‌و ئاشکرا بیڵێم شارستانێتی پااڵوته‌ی هه‌زاران ساڵ ،ل ه شارستانێتی ركابه‌ر زیاتر كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌خالقی و سیاسیم ل ه كورده عه‌له‌وی و ئێزدیه‌كاندا بینی .كه‌چی گوته‌و چیرۆكه‌كانی شارستانیه‌تی كالسیك سه‌باره‌ت به
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
عه‌له‌وی و ئێزدیه‌كان پڕ ه ل ه سووكایه‌تی پێكردن و ئه‌و ریسواكاریانه‌ی ك ه ته‌نانه‌ت مرۆڤ به زمانیدا نایه‌ت دووباره‌یان بكاته‌وه .هه‌ڵبه‌ت ه لێره‌دا مه‌به‌ستم زه‌حمه‌تكێش ه سوننیه‌كان ،كولتووری هۆزو خێڵه‌كانیان نییه .جێگای ته‌واوی ئه‌م توێژانە ل ه قه‌فه�سی شارستانیەتدا تازه‌گه‌ری دیموكراتییه. ده‌شێت ل ه هه‌ر شوێن و زه‌مانێك نموونه‌كانی ئه‌م ه بخرێته‌ڕوو .وابزانم بۆ رۆشنكردنه‌وه‌ی ئامانجه‌كه‌مان ئه‌م ه به‌سه. پێویست ه ئاماژ ه ب ه گرنگی روونكردنه‌وه‌ی خاڵێكی دیكه‌ی سه‌باره‌ت ب ه مۆدێرنیت ه بكه‌م .به واتایه‌ك ل ه واتاكان دەستەواژەی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری راست نییه .پێویست ه سه‌رنج بده‌ن ك ه به‌شێوه‌یه‌كی مه‌رجدار زاراوه‌ك ه به‌كاردێنم. هه‌ر وه‌كو چۆن دەستەواژەی كۆمه‌ڵگه‌ی سه‌رمایه‌داری نادیاره‌و مه‌تر�سی په‌رده‌پۆشكردنی راستی هه‌یه ،له‌وانه‌ی ه دەستەواژەی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داریش مه‌ترسی ه هاوشێوه‌كانی زیاتربێت. به‌واتا گشتیه‌كه‌ی مۆدێرنیت ه شێوازی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی سه‌رده‌مێكه .ب ه سیفه‌تی كولتووری ماددی و مه‌عنه‌وی ،ته‌واوی فاكته‌ره‌كانی ته‌كنیك ،زانست ،هونه‌ر ،سیاسه‌ت و مۆدێل ل ه خۆو ه ده‌گرێت ك ه مۆركی خۆی ل ه قۆناخێك داوه .له‌م واتایه‌دا ئه‌گه‌ر مۆدێرنیت ه بكرێته موڵكی سه‌رمایه‌داری هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌یه، ته‌نانه‌ت له‌میانه‌ی زۆرێك ل ه فاكته‌ره‌كانیه‌وه دژی سه‌رمایه‌داریی ه ك ه پاوانێكه .هه‌روه‌كو چۆن كۆمه‌ڵگه‌یئه‌خالقیوسیا�سیشێوازیسه‌ره‌كیژیانی سروشتی كۆمه‌ڵگ ه به‌گشتی دژی شارستانیه‌ته‌و به‌تایبه‌تیش دژی شارستانیه‌تی سه‌رمایه‌دارییه، ئه‌وا ل ه مۆدێرنیت ه (تازه‌گه‌ری)شدا راوه‌سته‌یه‌كی هاوشێو ه جێگای باسه .كۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێرن
دەستەواژەیمۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری راست نییه. ه سه‌رنج بده‌ن پێویست ه به‌شێوه‌یه‌كی مه‌رجدار ك ه به‌كاردێنم .هه‌ر وه‌كو زاراوه‌ك چۆن دەستەواژەی كۆمه‌ڵگه‌ی سه‌رمایه‌داری نادیاره‌و مه‌ترسیپه‌رده‌پۆشكردنی راستی هه‌یه (هاوچه‌رخ) كۆمه‌ڵگه‌ی سه‌رمایه‌داری نییه .ئه‌ی بۆچی ده‌سته‌واژه‌ی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داریم به‌كارهێنا؟ چونك ه پاوانی سه‌رمایه‌داری لەگەڵ هاوپه‌یمان ه هه‌ژموونگه‌راكه‌ی هێنده‌ی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا زاڵه ،به‌و ئه‌ندازه‌ی ه خوازیار ه مۆركی خۆی ل ه مۆدێرنیته‌ش بدات ك ه وه‌ك شێوازی ژیانی قۆناخ په‌سه‌ند كراوه .بە یەکەوە لەگەڵ هاوپه‌یمان ه ئایدیۆلۆژی ،سیا�سی ـ سه‌ربازیه‌كانی وه‌ك بڵێی به‌خۆی ئافرێنه‌رو پێكهێنه‌ری شێوازی ژیانی سه‌رده‌مه .لەرێگای ئامرازەکانی په‌روه‌رده، سه‌ربازگه ،شوێنه‌كانی عیباده‌ت و میدیا. له‌ناو هه‌وڵێكی زۆر ب ه سیسته‌مدای ه زهنیه‌تێكی بااڵده‌ست ده‌ئافرێن ێ ك ه هه‌ر شتێك پێچه‌وانه ده‌كاته‌وه ،ئه‌وه‌ی هی ئه‌و نیی ه ده‌یكات ب ه هی خۆی. www.komelge.com
69
NO:29 -June 2018
ه بۆته كۆمه‌ڵگه‌ش ك ئامانجی پاره ـ سه‌رمایه‌و ه سیفه‌تی ده‌سه‌اڵته‌كان ،ب ركابه‌ر ده‌توانێت مۆركی ه شێوازی ژیانی خۆی ل سه‌رده‌م بدات .چه‌ندین رێگاو نموونه‌ی ئه‌مه‌ش هه‌ن .خودی سروشتی كۆمه‌اڵیه‌تیش مه‌یلی به‌م الیه‌نه‌وه‌یه .كۆمه‌ڵگه به زۆری دژه ـ سه‌رمایه‌دارییه. ئه‌گه‌ر هه‌وڵ ه پڕوپاگه‌نده‌ییه‌كانی له‌م الیه‌نه‌وه سه‌ركه‌وتوو بێت ،ئه‌و كات ه مۆركی خۆی له كۆمه‌ڵگ ه یاخود ل ه مۆدێرنیت ه ده‌دات. كاتێك ئه‌نتۆنی گیدنس سه‌رمایه‌داری به‌یه‌كێك ل ه كۆڵه‌ك ه گرنگه‌كانی مۆدێرنیت ه داده‌نێت، له‌وانه‌ی ه ئاگاداری كه‌وتن ه ناو دووالیزمێكه‌وه نه‌بێت .ئه‌و پرسیاره‌ی پێویستی ب ه پرسین هه‌یه: كامه‌یان ئه‌وی تریانی ئافراندوو ه یاخود ده‌ستنیشان كردووه؟ ناشێت بیر له‌و ه بكرێته‌و ه ك ه مۆدێرنیته سه‌رمایه‌داری ئافراندووه ،وه‌ك سه‌رده‌مێكی تایبه‌تی سروشتی كۆمه‌ڵگ ه ژیان ده‌كرێت .به‌اڵم كاتێك پاوانه‌كانی فشارو چه‌وسانه‌و ه ل ه ژێر ناوو 70
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سیفه‌تی شار ـ چین ـ ده‌وڵه‌تدا پێكدێت مۆركی خۆیان ل ه شێوازی ژیانی قۆناخه‌ك ه ده‌ده‌ن و خوازیارن بیكه‌ن ب ه موڵكی خۆیان .پێویست ه په‌سه‌ند بكرێت و دانی پێدا بنرێت ك ه زیاتر له‌م دۆخه‌دا سه‌ركه‌وتوون .ئه‌وه‌ی رووده‌دات سه‌ركه‌وتنی پڕوپاگه‌نده‌یه .سه‌رده‌مێكی زل و زه‌به‌الح كراوه‌ته موڵكی حه‌رامزاده‌كان .كاتێك دەستەواژەی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری به‌كاردێنین پێویسته به‌رده‌وام ئەو واقیعە ره‌چاو بكرێت .به‌اڵم هیچ كاتێك سروشتی كۆمه‌ڵگ ه ره‌نگی ته‌واوو شێوازی هه‌بوونی سه‌رمایه‌داری یاخود پاوانێكی دیك ه وه‌ك ناسنامه‌ی خۆی په‌سه‌ند ناكات .ته‌نانه‌ت ل ه بواری تیۆریشه‌و ه ئاستەمە سروشته‌كانی كۆمه‌ڵگ ه له خۆیانه‌و ه بۆ تۆڕێکی پاوانی فشارو چه‌وسانه‌وه وه‌رچه‌رخێن .هه‌روه‌كو چۆن سه‌ملاندمان ناشێت سه‌رمایه‌داری ساف و په‌تی هه‌بێت ،ئه‌وا ئاوابوونی شارستانیه‌تی سافیش مه‌حاڵه .ئه‌گه‌ر ێ هه‌بێت ،پێویست ه لێیان ێ كه‌س بڵێن ده‌كر هه‌ند بپرسین :ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ل ه ئارادا نه‌بێت كه بچه‌وسێندرێته‌وه‌و به‌ڕێوه‌ببرێت ،ئه‌ی سێیانه‌ی شار ـ چین ـ ده‌وڵه‌ت ته‌نیا به‌خۆیان چۆن ده‌ژین؟ ساده‌ترینیان ئه‌وه‌یه ،چۆن به‌رده‌وامی ب ه ژیانی ماددی خۆیان ده‌ده‌ن؟ لەوانەیە ئه‌مان ه مۆركی خۆیان ل ه سروشتی كۆمه‌ڵگه‌ی قۆناخ بده‌ن، له‌وانه‌ی ه ئیستیغاللی�شی بكه‌ن .به‌اڵم كاتێك ئه‌وروپا جێگای باس بوو ناتوانین رێنسانس ،ریفۆرم و رۆشنگه‌ری بكه‌ین ه موڵكی سه‌رمایه‌داری .چونكه هیچ كاتێك سه‌رمایه‌داره‌كانی ـ پاره‌و ده‌سه‌اڵته‌كان ئافرێنه‌ری رێنسانس نه‌بوون ،به‌اڵم هه‌موو كاتێك خواستوویان ه به‌هێزی ده‌سه‌اڵت و پار ه مۆركی خۆیانی لێبده‌ن .چونك ه باش ده‌زانن ئه‌گه‌ر له‌مه‌دا سه‌ركه‌وتووبن ئه‌وا پاره‌و ده‌سه‌اڵتێكی زیاتر
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 29حوزه‌یران ،نیسان 2018ز \ پوشپه‌ڕ 2718ك
به‌ده‌ستدێنن. كۆمه‌ڵگه‌ش ك ه بۆت ه ئامانجی پار ه ـ سه‌رمایه‌و ده‌سه‌اڵته‌كان ،ب ه سیفه‌تی ركابه‌ر ده‌توانێت مۆركی خۆی ل ه شێوازی ژیانی سه‌رده‌م بدات .چه‌ندین رێگاو نموونه‌ی ئه‌مه‌ش هه‌ن .خودی سروشتی كۆمه‌اڵیه‌تیش مه‌یلی به‌م الیه‌نه‌وه‌یه .كۆمه‌ڵگ ه به زۆری دژ ه ـ سه‌رمایه‌دارییه ،چونك ه به‌شێوه‌یه‌كی رۆژان ه له‌ناو زۆرداری و چه‌وسانه‌وه‌ی پاوانی سه‌رمایه‌دا ده‌ژی و به‌ده‌ستیه‌و ه ده‌ناڵێنن .الوان، ژنان ،بێ‌كاران ،گه‌ل ه كۆڵۆنیكراوه‌كان ،چه‌ندین گروپی ئایینی ،هه‌ر جڤاتێك ب ه ره‌نجی خۆی گوزه‌ران ده‌كات و به�شی بنه‌ڕه‌تی ( )DIMOSكۆمه‌ڵگه‌ی مێژوویی ئه‌و توێژانه‌ن ك ه ره‌نگی سه‌ره‌كی به مۆدێرنیته‌و شێوازی ژیانی سه‌رده‌م ده‌ده‌ن .به ئامانجی ئاسانكاری ته‌واوی ئه‌م توێژان ه ب ه گه‌ل ( )DIMOSناو ده‌به‌ین .هه‌رچی دیموكراسییه ده‌بێت ه ناوی ئه‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌ی ك ه ئه‌م توێژانه له‌ڕێگایه‌و ه خۆیان به‌ڕێو ه ده‌به‌ن .سه‌رباری ئه‌وه‌ی دەستەواژەیەکی سیاسین ،به‌اڵم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و گۆڕه‌پان و توێژانه‌ی ل ه خۆیه‌و ه ده‌گرن به‌شێكی سه‌ره‌كی كۆمه‌ڵگ ه پێكدێنن ،دەستەواژەکانی كۆمه‌ڵگه‌ی دیموكراتی و تازه‌گه‌ری دیموكراتی دەستەواژە‌یه‌كن ل ه راستی و ناوه‌ڕۆكه‌كه‌یه‌وه نزیكترن .هه‌ر بۆی ه پێویست ه ب ه سنگفراوانیه‌وه پێشوازی ل ه زۆر به‌كارهێنانم بۆ ئه‌م زاراوه‌یه بكرێت .كاتێك باس ل ه ئه‌ڵته‌رناتیفێتی تازه‌گه‌ری دیموكراتی ده‌كه‌م مه‌به‌ستم ئه‌م راستیه‌یه .له دۆخێكی به‌مجۆره‌دا مۆدێرنیته‌ی تاقانه‌ی شێوازی ئه‌نتۆنی گیدنس ،به‌تایبه‌تیش زاراوه‌ی مۆدێرنیته ك ه مۆركی سه‌رمایه‌داری پێوه‌یه ،زاراوه‌یه‌كی زۆر نادیارو ئاڵۆزه ،تا راده‌یه‌كی مه‌زن پۆتانسێلی چه‌وتی و هه‌ڵ ه له‌خۆو ه ده‌گرێت.
ئه‌وه‌ی ره‌نگی مۆدێرنیته‌یه‌ك دیاری ده‌كات بانگه‌شه ،بونیاد، تێكۆشان و ئاستی سه‌ركه‌وتنی جه‌مسه‌ره دژه‌كانه .به‌اڵم ئه‌گه‌ر بگووترێت به ته‌واوه‌تی سه‌رمایه‌دارییه یان دیموكراته ده‌بێته مۆدێلێكی قه‌به‌و كوێرانه‌ی میتۆدی بچووككردنه‌وه. ئه‌وه‌ی ره‌نگی مۆدێرنیته‌یه‌ك دیاری ده‌كات بانگه‌شه ،بونیاد ،تێكۆشان و ئاستی سه‌ركه‌وتنی جه‌مسه‌ر ه دژه‌كانه .به‌اڵم ئه‌گه‌ر بگووترێت ب ه ته‌واوه‌تی سه‌رمایه‌داریی ه یان دیموكراته ده‌بێت ه مۆدێلێكی قه‌به‌و كوێرانه‌ی میتۆدی بچووككردنه‌وه .هه‌ڵبه‌ت ه كاتێك كۆمه‌ڵگ ه ده‌بێته جێگای باس پێویست ه به‌شێوه‌یه‌كی وشیارو ورد وشه‌ی «ته‌واو» یان «هه‌موو» به‌كاربهێنرێت. چونك ه سروشتی كۆمه‌اڵیه‌تی زۆر تێكه‌ڵه‌و هیچ كاتێك یه‌ك شت یان یه‌ك ره‌نگ په‌سه‌ند ناكات. پێویست ه ل ه بیری نه‌كه‌ین ك ه ناكۆكی جیاوازی گه‌ره‌كه .هه‌رچی جیاوازیی ه واتای ژیانه .له‌و ئان و ساته‌ی ناكۆكی وه‌ستا ،له‌م سۆنگه‌یه‌وه ؛ له‌و www.komelge.com
71
NO:29 -June 2018
كاتێك دەستەواژەی ه پێناسە دەکەین مۆدێرنیت كه ده‌سته‌واژه‌یه‌كی ئاڵۆزو نادیاره ،ده‌ستنیشانكردنی چوارچێوه‌و ماوه‌كه‌ی گرنگه. یه‌كتاكردنیان هه‌ڵه‌ی گه‌وره له‌خۆوه ده‌گرێت.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وه‌ك ئه‌نجام كاتێك دەستەواژەی مۆدێرنیت ه پێناسە دەکەین ك ه ده‌سته‌واژه‌یه‌كی ئاڵۆزو نادیاره ،ده‌ستنیشانكردنی چوارچێوه‌و ماوه‌كه‌ی گرنگه .یه‌كتاكردنیان هه‌ڵه‌ی گه‌ور ه له‌خۆوه ده‌گرێت .له‌كاتێكدا مۆدێرنیتە وه‌ك سیفه‌تی هه‌نووكه‌یی و هاوچه‌رخێتی شارستانیه‌ت پێناسه ده‌كرێت ،پێویست ه به‌شێوه‌یه‌كی زۆر وردو هه‌ستیاران ه مه‌غزاو چوارچێو ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌ی ده‌ستنیشان بكرێت .له‌م الیه‌نه‌و ه هه‌ڵه‌و كه‌موكوڕیی ه گه‌وره‌كانی زانست ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان به‌رچاون .دە�شێ ئەمە ته‌نیا له‌میانه‌ی پشتبه‌ستنی پاوانه‌كانی سه‌رمایه‌و ده‌سه‌اڵت بە هێزی پارەو سەرکوتکردنه‌و ه روون بكه‌ینه‌وه .هه‌روه‌كو چۆن ده‌سه‌اڵت زاده‌ی زانسته ،سه‌رمایه‌ش زاده‌ی ده‌سه‌اڵته ،پێچه‌وانه‌كه�شی راسته .سه‌رباری ئه‌مه ،به‌و سیفه‌ته‌ی به‌ش ه سه‌ره‌كیه‌كه‌یه‌تی سروشتی كۆمه‌ڵگ ه له‌سه‌رده‌می هه‌ژموونگه‌رایی سه‌رمایه‌داریدا دیموكراتیكه .له‌م سۆنگه‌یه‌وه وه‌ك شێوازی ژیانی سه‌رده‌م دیموكراتیزه نه‌بوونی مۆدێرنیت ه بابه‌تێك ه بیری لێناكرێته‌وه. دیموكراتیبوونی تازه‌گه‌ری له‌بواری قه‌باره‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی (كۆمه‌ڵگه) چه‌ندین قات له مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری و به‌كرێگیراوه‌كانی بااڵتره .ته‌نیا ئه‌وه‌ی پێویست ه ئه‌وه‌ی ه ب ه ئامانجی تێگه‌یشتن بزانین به‌شێوه‌یه‌كی راست بیر بكه‌ینه‌وه.
ساته‌و ه ك ه جیاوازییه‌كان وه‌ستان كه‌وات ه ژیانیش كۆتایی پێهاتووه .ته‌نانه‌ت خودی مردنیش جگ ه له سه‌ملاندنی مانای ژیان گوزارشت ل ه واتایه‌كی دیكه ناكات .ئایا ده‌توانین بیر له‌و ه بكه‌ینه‌و ه ژیانێك مردنی تێدا نه‌بێت ،مه‌حكومی نه‌مری ئه‌به‌دی بێت شتێكی چه‌ند ه مه‌ترسیدار ده‌بێت؟ راستتر، ژیانێكی به‌مجۆر ه ده‌بوو به‌ئه‌شكه‌نجه‌یه‌كی گه‌وره .به‌رده‌وام گه‌ڕان به‌دوای لێكچوون، ئه‌گه‌ر ئامانجی سه‌ركوتكردنی ركابه‌ران له‌خۆوه نه‌گرێت ،نكوڵیكردن ه ل ه ژیان .جگ ه ل ه مۆدێل (نموونه‌ی مۆدێل فریوده‌رترین جۆری هونه‌ره ك ه بۆ په‌رده‌پۆشكردنی دژایه‌تی سه‌رمایه‌داری به‌رامبه‌ر ب ه ژیان داهێنراوه‌و له‌رێگای ئه‌شكه‌نجه‌ی لێكچوواندنه‌و ه ئه‌نجامده‌درێت) هه‌وڵی فاشیزم و مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری بۆ له‌ناوبردنی ته‌واوی تێبینی :ئه‌م بابه‌ت ه ل ه كتێبی سۆسیۆلۆژیای جیاوازیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی و گۆڕینی بۆ میتۆدی بچووككردنه‌وه‌ی یه‌كڕه‌نگی ،نموونه‌یه‌كی دیكه‌ی ئازادیی وه‌رگیراو ه و به‌رده‌وامی ده‌بێت. سه‌ملێنه‌ر ه بۆ دژایه‌تیكردنی ژیان. 72
www.komelge.com