NO:30 -July 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
30 هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی ناو هڕۆك
دیدگا به خۆهێزیی گه‌له‌كه‌مان داگیركاریی و ده‌سته‌اڵتدارێتی سته‌مكار كۆتایی دێت3.......................................................................................... دیدار د .سیڤان سه‌عید :زۆرینه‌ی هێزی کوردیی تائێستایش ل ه قۆناغی ق هبیل هومیللیگ هراییس هر هتاییدان4...................................................... راپۆرت واڵتپارێزیی و خیانەت لە باشووری كوردستان11.................................. وتار ئاوارە حسێن :چارەسەرکردنی کێشەی ئاو لە یاسای نێودەوڵەتیدا16... ئه‌كره‌م خالید :ئێزدى ل پشتا قه‌فقاسیا19.............................................. عەلیمەحمود:شاریسەردەشتقوربانیەکیدیکەیشەڕیکۆنەپەرستانە22.......
پ.د.ساالر باسیره:جه‌نگی سوریاو ڕۆل و سیاسه‌تی ئیقلیمی و نێود هوڵ هتی خوێندن هو هی هکی سیاسی و ئابووری34.............................. و .کارزان عزیز :سەرەتایەک بۆ ماتریالیزمی مێژوویی40..................... حه‌سه‌ن جودی ئه‌نفال؛له مێژووی هه‌زاران ساڵه‌ی كوردستاندا47...... رێكه‌وت ئیسامعیل :ئایا گۆرانیە تورکیەکە تەواو بوو؟57...................... سیاوه‌شگۆده‌رزی:تیۆریناخه‌تی،پاشبه‌رهه‌ڵستکاری،ناتوندوتیژی64.... ع.ئۆجاالن:تاز هگ هریدیموكراتیب هرامب هرمۆدێرنیت هیس هرمای هداری67......
خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی) سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی) نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی راوێژكاری یاسایی پارێزه‌ر هیالل ئیبراهیم په‌یوه‌ندییه‌كان له رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن 07702227274 goran.a.hesen@hotmail.com www.komelge.com facebook.com/ Azadi Komelge چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :د.ع
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،چوارباخ ،سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی چاوه‌كه
دیدگـ ـ ــا ه خۆهێزیی گه‌له‌كه‌مان ب داگیركاریی و ده‌سته‌اڵتدارێتی سته‌مكار كۆتایی دێت هه‌ر واڵتێك كه‌وا داگیر ده‌كرێت ،یان رووبه‌ڕووی داگیركاریی ده‌بێته‌وه ،ئه‌وا خه‌ڵكی ئه‌و واڵت ه چاو هڕێی پشتیوانی و هاوكاریی ده‌ره‌كی ناكات تا ل ه داگیركاریی رزگاری بكات ،ته‌نانه‌ت چاو هڕێی ده‌سه‌اڵت و حكومه‌تی واڵته‌كه‌ی�شی ناكات ،به‌ڵكو خۆی ده‌كه‌وێته‌خۆی و هه‌وڵی رزگاركردنی خۆی و واڵته‌كه‌ی ده‌دات .له‌م پێناوه‌دا ده‌ست ه و به‌ره‌ی به‌ره‌نگاربوونه‌و ه و به‌رگری به‌شێوازی جیاواز دروست ده‌كات و ده‌ست به‌چاالكی جۆراوجۆر ده‌كات .ئه‌م ه كرۆكی واڵتپارێزیی و نیشتمانپه‌رو هرێتییه .چونك ه واڵت هه‌ر ته‌نیا هی ئه‌و حكومه‌ت و ده‌سه‌اڵتداران ه نیی ه ك ه تێیدا بااڵده‌ستن، به‌ڵكو ل هڕاستیدا هی ئه‌و خه‌ڵكه‌ی ه ك ه ك هرامه‌ت و شكۆیی و مان و نه‌مانی خۆی و ئازادییه‌كه‌ی ل ه رزگاریی واڵتدا ده‌بینێته‌وه .بێگومان به‌گشتی؛ چینی بااڵده‌ستی هه‌ر گه‌ل و كۆمه‌ڵگایه‌ك چینێك ه به‌دوای بهرژهوهندیی ه تایبه‌تییه‌كانی خۆیدا ده‌گ هڕێت ،ته‌نانه‌ت ل ه دۆخی داگیركارییشدا هه‌وڵده‌دات سوود و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆی له‌گه‌ڵ داگیركارییدا یه‌كانگیر بكات و به‌مه‌ش به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆی بپارێزێت .لێره‌وه‌ی ه ئه‌م چین ه ب ه سروشتی خۆی چینێكی وابه‌ست ه و خائین ه و مانه‌وه‌ی خۆی و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی نه‌ك له‌گه‌ڵ گه‌له‌كه‌ی به‌ڵكو له‌گه‌ڵ ئه‌و هێزه‌دا ده‌بینێته‌و ه كه بااڵده‌سته ،ك ه هێزی داگیركارییش بااڵده‌ست بوو ،ئه‌وا له‌نێوان گه‌له‌كه‌ی و هێزی داگیركارییدا مسۆگه‌ر هێزه داگیركاره‌ك ه هه‌ڵده‌بژێرێت .هه‌ر كاتێكیش ك ه بینی مه‌تر�سی له‌سه‌ر خۆی و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی هه‌ی ه ئه‌وا بێ ئه‌مالوئه‌وال ئاشبه‌تاڵی لێ ده‌كات و راده‌كات .ئه‌مه‌ش كرۆكی خیانه‌تكاریی و نۆك هرێتییه. ل ه كوردستاندا؛ چینی بااڵده‌ست هه‌مان ئه‌و چینه‌یه كه‌وا مان و نه‌مانی خۆی ل ه هه‌بوون و مانه‌و ه و به‌هێزبوونی سیسته‌می داگیركارییدا ده‌بینێته‌وه .بۆی ه ئه‌مڕۆ بێباكان ه له‌م داگیركاریی ه ده‌ڕوانێت ك ه ل ه باشووردا تادێت فراوانتر و مه‌ترسیدارتر ده‌بێت .له‌بنچینه‌دا ئه‌و چین ه ده‌سه‌اڵتداره‌ی باشوور مێژووێكی دێرین و چڕوپڕی ل ه په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ داگیركاراندا هه‌یه .ته‌نانه‌ت هۆی بااڵده‌ستبوونیان ل ه
دوای 1991و ه ل ه باشووردا بۆ ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌یان له‌گه‌ڵ داگیركاراندا ده‌گ هڕێته‌وه .ئه‌گ هرنا ئه‌و چین ه وابه‌سته‌یه جگ ه ل ه كاولكاریی و وه‌شاندنی زه‌بری كوشند ه ل ه دۆزی ره‌وای گه‌له‌كه‌مان ل ه باشوور و هه‌موو به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان ،بچووكترین وه‌فا و دڵسۆزی و خزمه‌تی بۆ گه‌له‌كه‌مان نه‌بوو ه و مسۆگ هریش هه‌رگیزیش نابێت. بۆی ه پێویست ه گه‌له‌كه‌مان؛ له‌سه‌روو هه‌موویانه‌وه، گه‌نجان ،ژنان ،پێشمه‌رگ ه دڵسۆز و دێرینه‌كان ،رۆشنبیران و چاالكوانانی مه‌ده‌نی چاو هڕێی هیچ شتێك له‌و ده‌سه‌اڵتداره سته‌مكار و تااڵنكار و نۆكه‌ر و ش هڕانگێزه‌ی باشوور نه‌بن بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌و ه و به‌رگریكردن ل ه واڵت و گه‌ل ،به‌ڵكو پێویست ه خۆیان و به‌په‌ل ه بكه‌ونه‌خۆ و ب ه ئاسۆفراوانیی فیكری و خۆڕێكخستنكردنه‌وه‌و ه په‌ر‌ه ب ه «به‌ره‌ی رزگاریی و دژ‌ه داگیركاریی باشوور» بده‌ن و له‌ئاستی س هربازی ،سیا�سی، راگه‌یاندنی ،كولتووری ،رێكخستنی و دیبلۆما�سی تێكۆشانی به‌ره‌نگاربوونه‌وه (املقاومة) و به‌رگریكردن (الدفاع) بده‌ن. دامه‌زراندن و به‌ره‌وپێشه‌وه‌بردنی ئه‌م به‌ر‌ه رزگاریخواز و ئازادیخواز‌ه بۆ خه‌ڵكی باشوور پێداویستییه‌كی ژیانیی ه و هه‌رگیز ناكرێ ده‌ستبه‌رداریی ببین .نه‌ك هه‌ر ته‌نیا له‌به‌ر ده‌ستپێكردنی ئه‌و شااڵو ه داگیركارییانه‌ی توركیا بۆ سه‌ر باشوور ،به‌ڵكو ئه‌مڕۆ به‌هۆی ملمالنێ نێوده‌وڵه‌تیی و ه هرێمییه‌كانه‌و ه كۆی خۆرهه‌اڵتی ناوین ،به‌تایبه‌تی ئێراق و باشوور ،بۆت ه گۆڕه‌پانێكی خوێناوی شه‌ڕ و پێكدادانه‌كان و تادێت پیالن و سیناریۆ پاوانخوازییه‌كان زیاتر په‌ره‌ده‌سێنن و هه‌ر الیه‌ن ه و خ هریكی قه‌ڵه‌مڕه‌وی و پاوانخوازێتیی ه له ناوچه‌ك ه و ئێراق و كوردستاندا .له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه؛ به‌پشتبه‌ستن ب ه خۆهێزی (القوة الذاتية)ی گه‌له‌كه‌مان، به‌تایبه‌تی گه‌نجان و ژنان و پێشمه‌رگ ه دڵسۆزه‌كان ده‌توانرێت داگیركاریی و خیانه‌تكاریی و نۆك هرێتیش رابماڵرێن و كۆتاییان پێبێت ،واڵت و گه‌له‌كه‌مان بگه‌یه‌نین ه رزگاریی و ئازادیی و دادپه‌رو هریی راسته‌قین ه و كۆتایی ب ه قۆناخی داگیركاریی و ده‌سه‌اڵتدارێتی تااڵنكار و سته‌مكاری كوردی بهێنین.
NO:30 -July 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
د .سیڤان سه‌عید :زۆرینه‌ی هێزی کوردیی ه و میللیگه‌رایی تائێستایش له قۆناغی قه‌بیل سه‌ره‌تاییدان
سازدانی :ئازادیی كۆمه‌ڵگه ب ه رادده‌ی وابه‌سته‌یی و گوێڕایه‌ڵییان بۆ داگیرکه‌ران. سیڤان سه‌عید سه‌باره‌ت تێپه‌ڕاندنی ئه‌و گێژاو ه زیهنی، کولتووری ،سیاسی ،کۆمه‌اڵیه‌تی ،ئابوورییه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان ده‌ڵێت :خه‌باتی فر ه ره‌هه‌ندی که‌جه‌که ل ه رۆژهه‌اڵتی ناوین و به‌تایبه‌ت ل ه کوردستاندا، ده‌کرێ وه‌ک مۆدێل ه تازه‌ک ه و وه‌ک سه‌ره‌تای قۆناغی گێڕانه‌وه‌ی هیواو بڕوا و متامنه‌به‌خۆبوون و سه‌ره‌ڕاستکردنه‌وه‌ی مێژوو به‌ناوبکرێت.
د .سیڤان سه‌عید ،مامۆستاى زانکۆ و پرۆفیسۆرى یاریده‌ده‌ر و لێکۆڵه‌ر ل ه سیاسه‌ىت ڕۆژهه‌اڵىت ناوه‌ڕاست له‌م دیداره‌یدا له‌گه‌ڵ «ئازادیی كۆمه‌ڵگه« سه‌باره‌ت ب ه چه‌مكی واڵت پارێزیی و خیان ده‌دوێت و ئاماژه به‌وه‌ده‌دات ك ه واڵتپارێزیی و خیانه‌ت چه‌مکگه‌لی نیسبیی و رێژه‌یین .ب ه چ پێوه‌رێک که‌سێک یان گه‌لێک خائین یان واڵتپارێزن؟ ئه‌گه‌ر مه‌سه‌ل ه هاوکارییکردنی دوژمنبێت ،ل ه ره‌وشی هه‌نووکه‌ی خه‌باتی رزگاریی ده‌قی دیداره‌كه: کوردستاندا زۆرینه‌ی هێز ه سیاسییه‌کان ل ه هاوکاریی ئازادیی كۆمه‌ڵگه :كۆمه‌ڵگه‌کانی مرۆڤایه‌تی له و ده‌سته‌مۆیی بۆ واڵتانی سه‌رده‌ست و دوژمن به گه‌لی کورد ،تێوه‌گالون .پێیوای ه بوونی هێز ه وابه‌سته‌و دۆخێکدا ده‌ژین ک ه جیهانگیریی و لۆکاڵییبوون ده‌سته‌مۆکانی داگیرکه‌رانی کوردستان به‌سرتاوه‌ته‌وه به‌ناو یه‌کداچوون ،واتا؛ چه‌ند ه كۆمه‌ڵگه‌کان 4
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ب ه ئاراسته‌ی جیهانییبووندا ده‌ڕۆن ئه‌وه‌نده‌ش ب ه ئاراسته‌ی لۆکاڵییبووندا هه‌نگاو ده‌نێن .ئایا لێره‌دا سنووره‌کان له‌نێوان پیرۆزیی و نه‌فره‌تیدا، له‌نێوان تۆخبوونه‌و ه و کاڵبوونه‌وه‌دا چه‌نده واتایان ماوه؟ چه‌ند ه پێویستییان ب ه سه‌رله‌نوێ پێناسه‌کردنه‌و ه هه‌یه؟
دووباره دیزاینکردنه‌وه‌ی ه جوگرافیا پێویستی ب دووباره بونیادنانه‌وه‌ی زیهنییه‌ت و هزر و ره‌خنه‌کردنی مێژووی دوور و نزیک هه‌یه. د .سیڤان سه‌عید :مه‌سه‌له‌ی پیرۆزکردنی سنوور و رشتنی خوێنێکی زۆر ل ه پێناو پاراستنی چوارچێوه‌ی ده‌سه‌اڵت و قه‌واره‌کان؛ کێشێیه‌کی زۆر کۆن ه و پڕ ل ه تراژیدیا و ناهه‌قییه .کێشه‌که بوونی سنوور و ناساندنی گروپ و ناسنامه‌ی جیاواز نیه .ناسکردنی ره‌نگ و ده‌نگ ه جیاوازه‌کان ده‌کرا ببێت ه هۆکارێک بۆ پێشکه‌وتنی كۆمه‌ڵگه‌کان ل ه مێژوودا و تا ئه‌مرۆیش .کێشه‌ک ه چۆنیه‌تی ناسکردن و بره‌وپێدان یان سڕیینه‌و ه و پایماڵکردنی ناسنامه‌کانه .بۆ نموون ه ل ه هیندستان ک ه ب ه گه‌وره‌ترین قه‌واره‌ی دیموکراتییه‌ت ده‌ناسێنرێت؛ سه‌دان گه‌ل و گرووپ و زمان و ئایینی بچووک کراونه‌ت ه قوربانی کێشه‌ی ناساندنی
چه‌ند ناسنامه‌و زاڵکردنی پاوانی ده‌سه‌اڵت له‌سه‌ر ناوی چه‌ند گرووپێکی زۆرین ه و ده‌سه‌اڵتخواز. جیهانگیریش به‌هه‌مانشێو ه له‌هه‌وڵی یه‌کانگیرکدنی دنیادابوو ،له‌هه‌وڵی یه‌کڕه‌نگ و یه‌کتامکردنی دنیادابوو .به‌اڵم ن ه ل ه کۆن و ن ه ل ه ئێستاشدا، ناسنام ه و ورد ه کولتووره‌کان هه‌رگیز به‌ته‌واوی پایماڵ ناکرێن و سنووره‌کان ناتوانن به‌ته‌واوی سرووشتی فره‌ڕه‌نگیی و فر ه چه‌شنی بسڕنه‌وه. دووبار ه دیزاینکردنه‌وه‌ی جوگرافیا پێویستی ب ه دووبار ه بونیادنانه‌وه‌ی زیهنییه‌ت و هزر و ره‌خنه‌کردنی مێژووی دوور و نزیک هه‌یه .ئه‌وه‌ی ک ه هه‌ندێک پێیده‌ڵێن سه‌ره‌راستکردنه‌وه‌ی مێژوو. ئه‌گه‌ر پرسیاره‌که‌تان ئه‌وه‌ی ه ک ه سنوور واتای ماو ه یان نا؟ به‌ڵێ سنوور واتای هه‌ی ه و واتای�شی ده‌مێنێ هه‌میشه .به‌اڵم گۆڕان ل ه چۆنییه‌تی کێشانی سنووره‌کان له‌م شێوه‌یه‌ی ئێستایه‌و ه که له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتخوازانێکه‌و ه و ب ه نه‌فعی چه‌ند گرووپێکی پاوانخواز کێشراون؛ تا راده‌یه‌کی زۆر دژی سروشت و قیمه‌ت به‌های گه‌ل و نه‌ته‌وه‌کان کێشراو ه ده‌بێت ه ئه‌رکێکی حه‌تمی ل ه ئێستا و ئاینده‌دا. ئازادیی كۆمه‌ڵگه :هه‌ر له‌م روانگه‌یه‌وه؛ ل ه خۆرهه‌اڵتی ناوین و کوردستاندا تاچه‌ند چه‌مکه‌کانی سنوور ،خاک ،واڵت ،واڵتپارێزیی و خیانه‌ت پێویستییان ب ه سه‌رله‌نوێ واتادانه‌و ه و پێناسکردنه‌و ه هه‌یه؟ د .سیڤان سه‌عید :رۆژهه‌اڵتی ناوه‌راست گرفتاریی ئه‌و هزر و خه‌یاڵ ه پاوانخوازییه‌ی ه که ساڵه‌های ه بووه‌ت ه مایه‌ی دواکه‌وتوویی و شه‌ڕ و ماڵوێرانیی و ته‌نانه‌ت کۆیله‌یی زۆرینه‌ی ره‌های خه‌ڵکه‌که‌ی ب ه ده‌سه‌اڵتدار و بێده‌سه‌اڵتیشه‌وه. www.komelge.com
5
NO:30 -July 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
یان واڵتپارێزن؟ ئه‌گه‌ر مه‌سه‌ل ه هاوکارییکردنی دوژمنبێت ،ل ه ره‌و�شی هه‌نووکه‌ی خه‌باتی رزگاریی ئه‌گه‌ر مه‌سه‌له کوردستاندا زۆرینه‌ی هێز ه سیاسییه‌کان له هاوکاریی و ده‌سته‌مۆیی بۆ واڵتانی سه‌رده‌ست و هاوکارییکردنی دوژمنبێت ،له دوژمن ب ه گه‌لی کورد ،تێوه‌گالون .ته‌نانه‌ت چه‌مکی ره‌وشی هه‌نووکه‌ی خه‌باتی نیشتیمان یان نه‌ته‌وه‌پ هر‌وه‌ریی خزێنراوه‌ت ه ناو چوارچێوه‌یه‌ک ک ه خیانه‌ت و ده‌ستتێکه‌ڵکردن رزگاریی کوردستاندا زۆرینه‌ی له‌گه‌ڵ دووژمن بووه‌ت ه شانازیی بۆ هه‌ندێک هێزی هێز ه سیاسییه‌کان له کوردیی ک ه هه‌تا ئێستایش ل ه قۆناغی قه‌بیل ه و هاوکاریی و ده‌سته‌مۆیی بۆ میللیگه‌رایی سه‌ره‌تاییدان .ئه‌وه‌ی ک ه ل ه زانستی واڵتانی سه‌رده‌ست و دوژمن به سیاسه‌تدا پێی ده‌ڵێن (پریمیتیڤ ناشناڵیزم یاخود ترایبه‌ڵیزم) ،له‌سه‌ر ئه‌وهێزان ه زۆر ب ه روونی گه‌لی کورد ،تێوه‌گالون. ده‌ناسرێته‌وه .بۆی ه ته‌حدیدکردنی چه‌مکه‌کان و بێگومان له‌م پێوه‌ندییه‌دا مه‌سه‌له‌ی به‌هه‌ڵ ه خوێندنه‌وه‌ی ره‌وشه‌کان و هه‌ڵوێسته‌کان پێویستی تێگه‌یشتن ل ه چه‌مک و ماناکانی ئایین و نه‌ته‌و ه و ب ه ورده‌کاری زیاتر هه‌ی ه تا گشتاندن. ئازادیی و چه‌ندین به‌هاو قیمه‌تی مرۆڤایه‌تیی و ئازادیی كۆمه‌ڵگه :وه‌ک ده‌بینن؛ زلهێزه‌کانی سروشتیی دیکه‌یش .سنووره‌کانی ئه‌و ناوچه‌یه زۆر ده‌سکرد و بێمانان .تایبه‌تمه‌ندیی ه سرووشتیی دونیا له‌الیه‌ک ،رژێم ه داگیرکاره‌کانی کوردستان و جڤاکیی و نه‌ته‌وه‌ییه‌کان به‌هیچ شێوه‌یه‌ک له‌الیه‌کی دیکه‌وه ،له‌نێو ناکۆکی و ملمالنێی له‌به‌رچاونه‌گیراون .ئه‌وجوگرافیایه‌ی ک ه به دژواری پاوانخوازیی و یه‌کتر سڕینه‌وه‌دان، کوردستان به‌ناوکراو ه و زۆرینه‌ی کوردانی له‌به‌رامبه‌ر ب ه هه‌ردوو جه‌مسه‌ریشدا تێدانیشته‌جێبوون ل ه دێرزه‌مانه‌و ه تائێستایش ،بزووتنه‌وه‌ی ئازادیخوازی گه‌لی کوردستانیش هه‌رگیز ره‌وانی ه به‌وشێوه‌ی ه خزێنرابێت ه ناو له‌پێناو بونیادنانی سیسته‌مێکی دیموکراتیدا چوارچێوه‌گه‌لی ده‌سکرد و ده‌وڵه‌ت و واڵتی دوور له‌نێو به‌رخۆدانێکی مه‌زن دای ه و هه‌ردوو ل ه خواست و تاقه‌ت و ته‌بیعه‌تی خه‌ڵکه‌که‌ی .جه‌مسه‌ره‌که‌یتر هه‌وڵده‌ده‌ن ئه‌و بزووتنه‌وه ئه‌م ه بۆ گه‌النی ئه‌رمه‌ن عه‌ره‌ب و تورکومان ئازادیخواز ه پێشنه‌که‌وێت و کۆتایی پێبێن .ئێوه و ئازه‌ریی و سوریاننیه‌کانیش هه‌ر راسته .بۆیه ئه‌م ملمالنێ و ناکۆکیی ه چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنن؟ د .سیڤان سه‌عید :سیاسه‌ت له‌ناوچه‌که‌دا دووبار ه دیزاینی نه‌خشه‌ی ناوچه‌ک ه بووه‌ته شتێکی زۆر چاوه‌رواننکراو و پێویست .مه‌سه‌له‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای (یان هه‌موو یان هیچ) به‌ڕێوه‌ده‌برێت. واڵتپارێزیی و خیانه‌ت چه‌مکگه‌لی نیسبیی و هه‌رله‌وسۆنگه‌یه‌شه‌وه ،هه‌وڵی سڕینه‌وه‌ی رێژه‌یین .ب ه چ پێوه‌رێک که‌سێک یان گه‌لێک خائین یه‌کجاره‌کیی یه‌کترده‌درێت .ئه‌م ه راسته‌وڕاست هزری داعشه .داعش ته‌نیا ئه‌وگرووپ ه نی ه که 6
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ل ه و چه‌ندساله‌دا ده‌رکه‌وتووه .هزری سنووری پیرۆز و پاراستنی ل ه دوژمن ه ناپاکه‌کان ،هزری ماڵی ئاشتی و ماڵی شه‌ڕ (دار السالم و دارالحرب)، هزری دارولکوفر و دارولئیمان هه‌موو هه‌مان سه‌رچاوه‌یان هه‌ی ه ک ه له‌سه‌ر بنه‌مای یان هه‌موو یان هیچ دنیا به‌ڕێوه‌ببرێت .له‌م نێوه‌نده‌دا ،هێزێکی الواز و که‌م ژمار ه له‌چاو ده‌وڵه‌ته‌کان و هێزه به‌ناو جیاوازه‌کان ک ه له‌جه‌وهه‌ردا هه‌موو وه‌ک یه‌کن ،ده‌رکه‌وتۆت ه مه‌یدان و ده‌خوازێ ئه‌م هزر و خه‌یاڵ ه بگۆڕێت .کاره‌ک ه په‌یوه‌ندی ب ه تاکتیک و سیاسه‌تی رۆژانه‌و ه نی ه ئه‌وه‌نده‌ی گه‌شه‌پێدانێکه بۆ گۆڕینێکی درێژمه‌ودا و زۆر نه‌فه‌سدرێژ .ئه‌وه وایکردوو ه ک ه هێزو ده‌وڵه‌ت ه داعشبییره‌کانی ناوچه‌ک ه سه‌ره‌ڕای جیاوازیی و ناکۆکیی زێده‌یان، یه‌ک هه‌ڵوێستبن له‌دژی ئه‌و هێزه .خۆشبه‌ختانه ئااڵهه‌ڵگریی ئه‌و هزر ه ل ه رۆژهه‌اڵتی ناوه‌راستدا هه‌ندێک ل ه کورده‌کانن ک ه چیترناکرێت به میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی پێناسه‌بکرێن .ئه‌گه‌رچی له‌رووی ژمار ه و هێزه‌و ه الوازن ،به‌اڵم بناغه‌ی گۆڕانکاریی و سه‌ره‌راستکردنه‌وه‌ی مێژوویان داناو ه و خۆشبه‌ختان ه ل ه کوردستان و رۆژهه‌اڵتی ناوه‌راستیشدا جێکه‌وتبووه. ئازادیی كۆمه‌ڵگه :له‌ڕۆژی ئه‌مڕۆدا؛ به‌ڕوونی هێڵی واڵتپارێزی له‌به‌رامبه‌ر ب ه هێڵی وابه‌سته‌یی ب ه داگیرکاریی ،ل ه گۆڕه‌پانی ناکۆکی و ملمالنێیه‌کانی کوردستاندا ده‌بینرێت .ناکۆکی و ملمالنێی ئه‌م دوو جه‌مسه‌ر ه له‌هه‌ر یه‌ک له به‌شه‌کانی کوردستاندا چۆن ده‌بینن؟ د .سیڤان سه‌عید :بوون و وجودی ئه‌و هێزه‌ی ک ه له‌خه‌می گۆڕانی هزر و قیمه‌ت ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان و سه‌رڕاستکردنه‌وه‌ی مێژووه ،به‌ستراوه‌ته‌وه
بوونی هێز ه وابه‌سته‌و ده‌سته‌مۆکانی داگیرکه‌رانی کوردستان به‌ستراوه‌ته‌و ه ه رادده‌ی وابه‌سته‌یی و ب گوێڕایه‌ڵییان بۆ داگیرکه‌ران. ب ه گه‌ش ه هزرییه‌که‌ی وپه‌یوه‌ستبوونی ب ه خه‌ڵک هه‌وڵی له‌خۆبووردوو بۆ گۆڕانکاریی له‌و قه‌یران و سه‌رلێشێواییه‌ی ک ه هه‌ی ه ل ه ناوچه‌کدا .به‌اڵم بوونی هێز ه وابه‌سته‌و ده‌سته‌مۆکانی داگیرکه‌رانی کوردستان به‌ستراوه‌ته‌و ه ب ه رادده‌ی وابه‌سته‌یی و گوێڕایه‌ڵییان بۆ داگیرکه‌ران .ب ه درێژایی مێژووی حه‌فتاساڵی رابردوو ،هێز ه وابه‌سته‌کان هه‌میشه پارێزوان و جه‌رده‌وانی ده‌وڵه‌ت ه داگیرکه‌ره‌کانبوون. له‌هه‌موو به‌شه‌کانی کوردستاندا هه‌ردوو هێڵه‌که هه‌ن .ل ه باکوور و رۆژئاوای کوردستاندا سه‌ره‌ڕای دڕنده‌یی دوژمنه‌کان ،هێز ه گۆڕانخوازه‌کان زۆر ب ه جه‌سووری ته‌حه‌ددای ده‌وڵه‌ته‌کان و هێزه داعشبییره‌کان ده‌که‌ن .هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ی هه‌ده‌په له‌الیه‌ن گه‌لی باکووریی کوردستانه‌و ه سه‌ره‌ڕای تۆقاندن و گرتن و کوشتنی خه‌ڵک و خه‌‌باتکارانی ئازادیی روونترین به‌ڵگه‌ی وابه‌ستته‌یی ئه‌وهێزه‌یه ب ه ئه‌خالق و به‌ها مرۆڤایه‌تیی و دیموکراتیکه‌کانی خۆیه‌وه .له‌راستیدا ل ه باشوور وێنه‌ک ه زۆر پێچه‌وانه‌ی ه و هێزه‌کان ل ه گێژاوێکی زۆر ترسناکدان ک ه به‌رهه‌می بێبه‌رنامه‌یی و وابه‌سته‌یی ه به داگیرکه‌رانه‌وه .به‌رهه‌می شکاندنی شکۆی مرۆڤایه‌تیی و ئازادیی هێزه‌کان خۆیان ه به‌ر له‌هه‌ر www.komelge.com
7
NO:30 -July 2018
شتێک .له‌رۆژهه‌اڵتیی کوردستان هێز ه سیاسییه‌کان ل ه دۆڵێکن وگه‌لیش ل ه دۆڵێکی تر .سیاسه‌تکاره ته‌قلیدییه‌کان له‌هه‌وڵی ده‌ستماچکردنی کوڕی شا و خۆهه‌وڵواسیینن ب ه خه‌ونی گۆڕانکاریی له ئێران و وه‌گیرخستنی ده‌سه‌اڵتێکی الوه‌کیی ل ه دوای دواوه‌ی هێز ه ناڕه‌سه‌ن ه ئێرانییه‌کانیشه‌وه .ئه‌قڵ و هیوا و هێزی گۆڕانکاریی خه‌ڵک ل ه رۆژهه‌التی کوردستان سه‌دان ساڵ له‌پێش ئه‌قڵ و ته‌ماحی هه‌رزانیی سیاسه‌تکار ه په‌رت په‌رت و ته‌قلیدییه‌کانی رۆژهه‌التی کوردستانن.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وشه‌ی رۆشنبیر و رۆڵی ه رۆشنبیر له ناوچه‌ک ه باشووری به‌گشتیی و ل ه تایبه‌تی کوردستان ب ه شتێکی بێزراوو بووه‌ت شه‌رمهێن.
ئازادیی كۆمه‌ڵگه :ئه‌مڕۆ باشووری پێویست ه بۆ گۆڕیینی ئه‌و بێهیواییه. کوردستان رووبه‌ڕووی داگیرکارییه‌کی هه‌مه الیه‌ن ه بووه‌ته‌وه .له‌به‌رامبه‌ر به‌م ه بێباکی و ئازادیی كۆمه‌ڵگه :له‌ئه‌مڕۆدا گێژاوێکی قووڵی بێخه‌مییه‌کی ترسناکی ده‌سه‌اڵتی باشوور و الیه‌نه فیکری ده‌بینرێت ،ک ه تاڕاده‌یه‌کی زۆر ئه‌م گێژاوه سیاسییه‌کان و ته‌نانه‌ت زۆرینه‌ی خه‌ڵکیش په‌یوه‌ندییه‌کی زۆری ب ه نه‌بوونی ئینتیما و پابه‌ندی هه‌یه ،ئایا ئه‌م دۆخی بێده‌نگی و بێهه‌ڵوێستیی ه بۆ؟ نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانییه‌و ه هه‌یه .له‌مڕووه‌وه د .سیڤان سه‌عید :ئه‌و بێهه‌ڵوێستیی ه راست له ده‌کرێ تا چه‌ند رۆڵی رۆشنبیر له‌قووڵکردنه‌وه‌ی سۆنگه‌ی خه‌یاڵی وابه‌سته‌یی و مافدان ب ه داگیرکه‌ر ئه‌م گێژاو ه و مانه‌وه‌ی رۆحی وابه‌سته‌یی، ک ه ببێت ه خاوه‌نماڵ و به‌شه‌رتی رازییبوون له ده‌سه‌اڵتخوازێتی هێزه‌کانی میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی هێز ه وابه‌سته‌کانه‌و ه هه‌ڵده‌قوڵێ .خه‌ڵکیش ببینرێت؟ ل ه بێهیواییه‌کی قووڵدای ه ده‌رهه‌ق ب ه خه‌ونی د .سیڤان سه‌عید :به‌ڕاستیی وشه‌ی رۆشنبیر و رزگاربوون و ئازادیی .بێهیواییه‌ک ه سه‌ریکێشاوه رۆڵی رۆشنبیر ل ه ناوچه‌ک ه به‌گشتیی و ل ه باشووری بۆ خه‌یاڵێکی زۆر خه‌ته‌ر ،ک ه قبووڵکردنی ئه‌و کوردستان ب ه تایبه‌تی بووه‌ت ه شتێکی بێزراوو زه‌لیلیی و ژێرده‌ستییه‌ی ه وه‌ک قه‌ده‌رێکی ئیالهیی و شه‌رمهێن .شۆڕش و گۆرانکاریی و گێڕانه‌وه‌ی هیوا حه‌تمی .ئه‌وه‌ی که‌چل ساڵ له‌وه‌وبه‌ر ،ل ه باکووری و بڕوابوون ب ه خه‌ڵک و خاک و به‌ها مۆرڤایه‌تیی و کوردستان بووبو ه حه‌تمی له‌الی خه‌ڵک؛ ئێستا دیموکراتیکه‌کان ئه‌رکی خه‌ڵکی له‌خۆبردوو و پاک ل ه باشوور خه‌ریک ه ده‌بێت ه قه‌ده‌ریی حه‌تمی .و راسته ،ئه‌رکی هه‌ژاران و چینی بێبه‌رژه‌وه‌ندییه له‌راستیدا بزاوتی ئازادیی گه‌لی کوردستان له‌و ل ه ئێستادا .ئه‌وانه‌ی ب ه رۆشنبیر به‌ناوده‌کرێن، بێهیواییه‌دا مه‌شخه‌ڵی شۆڕ�شی هه‌ڵکرد و بوو به بۆینباخ ل ه مله‌کان و زۆرینه‌ی ره‌های مامۆستایانی هیوا بۆ خه‌ڵک .له‌باشوور ئێستا هێزێکی جدیی ،زانکۆ و پرۆفیسۆر و موسته‌شاری سیاسیی و له‌خۆبووردوو ،رادیکاڵ و ل ه مردن نه‌ترس قانوونیه‌کان جگ ه ل ه درێژه‌پێدانی سته‌مکاریی و 8
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
کایه‌کانی بنده‌ستی ه میدیا سیاسه‌تیش ک کاریگه‌رترینیانه، به‌هه‌مان شێو ه بووه‌ته بازاڕی ساخکردنه‌وه‌ی کااڵ و به‌رهه‌مه ناقۆاڵکانی سیاسه‌ت .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش کاریگه‌ریی زۆر ه له‌سه‌ر ترسناکی هه‌ی کو‌لتوور و زمان و هزری خه‌ڵک. به‌ده‌ستهێنانی بژێوییه‌کی چڵکنی خۆیان هیچیتریان نه‌کردووه .پێویست ه شۆڕش دژی ئه‌و مشه‌خۆرانه بکرێت به‌ئه‌ندازه‌ی تووڕه‌بوون ل ه هێز ه وابه‌ست ه و به‌کرێگیراوه‌کانی سه‌ر ساحه‌ی سیا�سی له‌مڕۆدا. تۆبڕوان ه که‌سێکی وه‌ک ده‌میرتاش چه‌ند به روونیی و راستگۆیی گوزارشت ل ه خه‌م و ئازار و هیوای خه‌ڵکده‌کات .بڕوان ه ئه‌و رۆشنبییره بێخێر و هه‌رزانانه‌یش ک ه بۆ بهرژهوهندیی خۆیان ئاماده‌بوون ئیمزا بۆ نوێکردنه‌وه‌ی ویاڵیه‌تی به‌سه‌رچووی بێخێرترین سیاسیی ل ه مێژووی کورددا بکه‌ن و پاساوی زه‌رووره‌ت و هه‌ل و مه‌رج بکه‌ن ه به‌هان ه بۆ پاراستنی بهرژهوهندیی خۆیان.
شۆڕش و گۆڕانکاریی ب ه که‌سانی له‌خۆبوردوو چاونه‌ترس ده‌کرێ .باشووری کوردستان پێویستی ب ه که‌سانی ل ه وێنه‌ی ده‌میرتاش و هاوڕێکانیه‌تی نه‌ک رۆشنبییری هه‌رزان و به‌رژه‌وه‌ندخواز. ئازادیی كۆمه‌ڵگه :ئه‌مڕۆ ل ه باشووردا؛ جۆرێک ل ه راگه‌یاندن ته‌شه‌نه‌ی کردووه، ک ه ته‌واو له‌بازنه‌ی ده‌زگاکانی شه‌ڕی تایبه‌تی به‌ڕاده‌یه‌ک ده‌خولێته‌وه، داگیرکاراندا «خیانه‌تکاریی و وابه‌سته‌یی ب ه دووژمن وه‌ک جۆرێک ل ه رای جیاواز» ده‌خاته‌ڕوو .ئێوه ئه‌م دۆخه‌ی راگه‌یاندن چۆن ده‌بینن.؟ چ کاریگه‌رییه‌کی خۆی هه‌یه؟ د .سیڤان سه‌عید :چونک ه سیاسه‌ت له مه‌جرای راستیی خۆیدا هه‌رگیز جێگه‌ی نه‌گرتووه له‌م ناوچه‌یه‌دا ،کایه‌کانی بنده‌ستی سیاسه‌تیش ک ه میدیا کاریگه‌رترینیانه ،به‌هه‌مان شێو ه بووه‌ته بازاڕی ساخکردنه‌وه‌ی کااڵ و به‌رهه‌م ه ناقۆاڵکانی سیاسه‌ت .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش کاریگه‌ریی زۆر ترسناکی هه‌ی ه له‌سه‌ر کو‌لتوور و زمان و هزری خه‌ڵک .ب ه ئاشکرا درۆ و ناڕاستییه‌کان وه‌ک باران به‌سه‌ر خه‌ڵکدا ده‌بارێنن .که‌چی ئه‌محاڵه‌ت ه بووه‌ته شتێکی ئاسایی و به‌ناوی ئازادیی و رای جیاوازه‌وه ده‌رخواردی مێشک و چاووو گوێی خه‌ڵک ده‌درێت. بۆی ه شۆڕش ئه‌گه‌ر نه‌بێت ه مای ه گۆڕیینیی سه‌رتاپای کای ه جیاوازه‌کان و هه‌ڵته‌کاندنی ئه‌و به‌ها شێواوانه و جێگرتنه‌وه‌ی به‌هاگه‌لیی مرۆیی و ئاشنا ب ه خه‌ڵک و ب ه راستیی و راستیینه‌ی خه‌ڵک ،ئه‌و ه نه‌ک شۆڕش نیه ،به‌ڵکو ئه‌وبه‌اڵیه‌ی ه ک ه ته‌مه‌نی گێژاوو و سه‌رلێشێواوی درێژده‌کاته‌وه .هه‌ڵته‌کاندنی ئه‌ومیدیایان ه و بره‌ودانی هزری درۆکردن و فرۆشتنی ناپاکیی و خیانه‌ت به‌ناوی ئازادیی و www.komelge.com
9
NO:30 -July 2018
شێوازی کاریی دروست و پرۆسه‌ی سه‌ره‌ڕاستکردنه‌وه‌ی مێژوو ده‌ستیپێکردووه .خه‌باتی ه فر ه ره‌هه‌ندی که‌جه‌ک ه رۆژهه‌اڵتی ناوین و ل به‌تایبه‌ت له کوردستاندا، ه ده‌کرێ وه‌ک مۆدێله تازه‌ک
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نیشتمانی و مه‌سه‌له‌کانی ئازادی و پر�سی ئازادی ژن نین .له‌مڕووه‌و ه خه‌باتی مه‌ده‌نی بۆ وه‌ها که‌تۆت ه گێژاوه‌و ه؟ د .سیڤان سه‌عید :هه‌مان هۆکار بووه‌ت ه مایه‌ی بۆگه‌نکردنی ئه‌و کایه‌یه‌ی ک ه پێی ده‌ڵێن کاریی مه‌ده‌نی و ناده‌وڵه‌تییش .پرس ه گرنگه‌کانیش وه‌ک کااڵیه‌ک ده‌فرۆشرێن ه بهرژهوهندیی ده‌سه‌اڵتی پاوانخواز .سه‌دان و هه‌زاران نموون ه هه‌یه له‌مباره‌یه‌وه .دیسان ده‌گه‌ڕێمه‌و ه بۆ مه‌سه‌له ئه‌سڵییه‌که .گۆڕان ل ه هزر و ته‌سه‌ووری خه‌ڵکدا گرنگ ه بۆ گۆڕیین ل ه شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی واڵتدا. ئیدی کایه‌ی سیا�سی بێ یان میدیا ،ده‌وڵه‌تیی بێ یان مه‌ده‌نیی ،پێویست ه ب ه گۆڕیینی خه‌یاڵ و هزره‌که ده‌سپێبکرێت.
و وه‌ک سه‌ره‌تای قۆناغی ئازادیی كۆمه‌ڵگه :له‌دۆخی ئه‌مڕۆدا ده‌کرێ چ پرۆژه‌یه‌ک بتوانێت ئه‌و گێژاو ه زینهی ،کولتووری، گێڕانه‌وه‌ی هیواو بڕوا سیا�سی ،کۆمه‌اڵیه‌تی ،ئابوورییه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی و متمانه‌به‌خۆبوون و کوردستان به‌گشتی تێپه‌ڕێنرێت؟ د .سیڤان سه‌عید :وه‌ک وتم ،ئه‌گه‌ر الواز و سه‌ره‌ڕاستکردنه‌وه‌ی مێژوو ل ه رووی ژمار ه و هێزیشه‌و ه که‌مبن ،به‌اڵم بناغه‌و سه‌ره‌تاکانی شێوازی کاریی دروست و پرۆسه‌ی به‌ناوبکرێت. سه‌ره‌ڕاستکردنه‌وه‌ی مێژوو ده‌ستیپێکردووه. خه‌باتی فر ه ره‌هه‌ندی که‌جه‌ک ه ل ه رۆژهه‌اڵتی ناوین راجیاوازه‌وه ،ئه‌رکێکی شۆڕ�شی هه‌مه‌الیه‌نه‌ی و به‌تایبه‌ت ل ه کوردستاندا ،ده‌کرێ وه‌ک مۆدێله تازه‌ک ه و وه‌ک سه‌ره‌تای قۆناغی گێڕانه‌وه‌ی هیواو خه‌ڵک ه و ده‌بێ ل ه ئاینده‌دا حسابی بۆبکرێ. بڕوا و متمانه‌به‌خۆبوون و سه‌ره‌ڕاستکردنه‌وه‌ی ئازادیی كۆمه‌ڵگه :هه‌روه‌ها هه‌مان دۆخ مێژوو به‌ناوبکرێت. له‌بواری رێکخراو ه نا ده‌وڵه‌تییه‌کانیشدا ده‌بینرێت ،ئه‌و رێکخراوان ه ئه‌وه‌نده‌ی پابه‌ندی ده‌سه‌اڵتن و سازشکارن له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌ی باودا ،ئه‌وه‌ند ه پابه‌ندی دۆزی نه‌ته‌وه‌یی و 10
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
راپۆرت
واڵتپارێزیی و خیانەت لە باشووری كوردستان
ئاماده‌كردنی :كاروان كوردیی چەمكەكانی سنوور و خاك و واڵت پێناسە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست هەمیشە قوربانی دەستی بكەینەوە ،ئەوان لە ئێستادا چی واتایەكیان هەیە ئاینگەرایی و سنوورپارێزیی و نەتەوەگەرایی بووە ،و پێویستە چۆن لێیان بڕوانین و چۆن پێناسەیان كە بووەتە هۆی بەقوربانیكردنی بەردەوامی بكەین. ناوچەكە و دواخستنی بۆ سەدان ساڵ ،لەالیەكی ترەوە واڵتپارێزیی و خیانەتیش وەك دوو چەمكی سنوور ،خاك ،واڵت گرێدراو بە سنوور ،واڵت و خاكەوە ،هەمیشە سنوور یاخود چوارچێوەی واڵت ،یان لە ملمالنێدا بوون ،خیانەت هەمیشە وەكو سنووری دەوڵەت ،كە لە كۆتایی سەدەی 19و دێوەزمەیەك ڕووبەڕووی واڵتپارێزیی وەستاوە و سەرەتای سەدەی 20بایەخێكی زۆری پێدرا و گەورەترین ئاستەنگ بووە لەپێش واڵتپارێزیی. دیاریكردنی سنوور و دروستكردنی دەوڵەت لە لەم ڕاپۆرتەدا باس لەوە دەكەین ،كە لە هەموو شتێك گرنگتر بینرا ،لەو چوارچێوەیەشدا خۆرهەاڵتی ناوین و كوردستاندا تا چەند لەپێناو دروستكردن و كێشانی سنوور ملیۆنان چەمكەكانی سنوور ،خاك ،واڵت ،واڵتپارێزیی و كەس كرانە قوربانی و دەریای خوێن هەڵسا، خیانەت پێویستییان بە سەرلەنوێ واتادانەوە و سنوور بووە پیرۆزترین چوارچێوە و چەمك كە پێناسەكردنەوە هەیە. دەبێت دەوڵەتی نوێ و گەل بە هەموو شێوەیەك سەرەڕای تێكەڵبوونی واڵتپارێزیی و خیانەت ،بیپارێزن ،بەو هۆیەشەوە چەندین دەوڵەتی بەاڵم لە سەردەمێكدا دەژین كە ناچارین هێڵێكی نەتەوەیی دامەزرێنران ،كە دەتوانین بە سەردەمی ڕوون لەنێوان خیانەت و واڵتپارێزییدا بكێشین ،دەوڵەت-نەتەوە ناوی بەرین. ناچارین ڕوونی بكەینەوە كە چی خیانەتە و چی ئەو سنوورانە بوونە هۆی دابەشكردنی چەندین واڵتپارێزییە ،هەروەها پێویستە سەرلەنوێی واڵت و دروستكردنی چەندین واڵتی نوێ ،كێشانی www.komelge.com
11
NO:30 -July 2018
سنوور و دروستكردنی دەوڵەت كێشەی گەورەی لەنێوان نەتەوەكان دروست كرد ،درزی زەبەالحی خستەنێوان پێكەوەژیانی گەالنەوە ،شەڕ و ناكۆكی و پێكدادانی چەندین ساڵەی دروست كرد ،بەو هۆیەشەوە سەردەمێكی خوێناوی لەگەڵ كێشانی سنووری نێوان دەوڵەتەكان دەستی پێكرد. سەرنج ڕاكێش نییە كاتێك دوو جەنگی جیهانی لە سەدەی بیستەمدا ڕوودەدات و ملیۆنان كەس لەو جەنگانەدا بوون بە قوربانی ،چونكە هەمووی بۆ پاراستنی سنووری دەوڵەت و فراوانتركردنی سنوورە ،داگیركاریی و خۆپاراستن ،هێرش و بەرگری ،سەدەیەكی خوێناویی لە مێژووی مرۆڤایەتی تۆمار كرد. سنوور خاك و واڵتی كردە گۆمی خوێن بۆ گەالن ،خاك و واڵت سوتێنران و وێران كران لەپێناو پاراستنی سنوور ،كرانە دۆزەخ بۆ مرۆڤەكان ،مانەوەی خاك و واڵت بەسترایەوە بە هەبوون و پاراستنی سنوورەوە ،بەوەش پێكەوەژیانی گەالن و پێشكەوتنی مرۆڤایەتی بۆ سەدان ساڵ دواخست. سنوور كە لەالیەن دەوڵەت نەتەوەوە دروستكرا و بووە سەرەكیترین كۆڵەكەی پاراستنی دەوڵەت ،لە هەمان كاتدا بووە زیندانێكی فراوان بۆ گەالن ،چونكە دەوڵەت نەتەوە لەالیەن گروپێك یان بنەماڵەیەكەوە قۆرخ كرا و هەموو شتێكی واڵتیان خستە خزمەتی خۆیانەوە ،ژیانێكی شاهانەیان بۆ خۆیان و نەوەكانیان دابین كرد ،لە كاتێكدا زۆرینەی كۆمەڵگە لە دۆخێكی سەختی ئابوری و بێكاری ژیانیان دەستپێكرد ،ئەمە جگە لە نەبوونی ئازادیی و گوزارشت لە خۆكردن، دەوڵەت مافی ئەوەی بە خۆیدا هەموو ئەو كەس و جواڵنەوانە سەركوت بكات ،كە ڕەخنە دەگرن 12
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و ڕووبەڕووی خراپەكارییەكانی دەوڵەت دەبنەوە، گرتن و لێدان و كوشتن و هەموو جۆرەكانی ئەشكەنجە و زوڵم دژی گەل بەڕێوەبران ،ئیتر سنوور بە تەواوی بووە زیندانێك ،لەالیەك شەڕ لەگەڵ نەتەوە و دەوڵەتەكانی دیكە بۆ پاراستنی سنوور ،لە الیەكی دیكەوە سەركوتكردنی توڕەیی و ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆ ،ئەوانە دیارترین سیماكانی سەدەی بیستن ،بەاڵم ئەوانە ئەزەلیی نەبوون و زۆر درێژەیان نەكێشا ،چونكە ناتوانرێت بۆ ماوەیەكی زۆر گەل هەڵبخەڵەتێنرێت و سەركەوت بكرێت، هەربۆیە دەوڵەت نەتەوەكان و سنوورە كێشراوە پیرۆزكراوەكان ،وردە وردە بێواتا بوون و تێڕانین بۆ سنوور و واڵت و خاك گۆڕانیان بەسەردا هات. سەردەی 21سەدەی بێواتابوونی سنوور و ێ واتادانەوەیە بە چەمكەكانی خاك سەرلەنو و واڵت و نیشتمان ،ئەوروپا دوای چەندین جەنگی خوێناوی گەیشتە ئەو ئاستەی كە سنوورەكانی بە شێوەیەك كاڵكردەوە ،كە بە یەك ناسنامە تاكێك دەتوانێت تەواوی واڵتانی ئەوروپا بگەڕێت ،ئەوان دەریایەك خوێنیان بۆ پاراستنی ئەو سنوورانە ڕژاند ،بەاڵم ئێستا ئیتر سنوور هەرگیز ئەو پیرۆزییەی جارانی نەماوە، ئەوەی گرنگە پێشخسستن و بەرزكردنەوەی ئاستی گوزەران و ژیانی خەڵكە ،دروستكردنی سیستمێكی بەڕێوەبردنە كە گەل بتوانێت خۆی خۆی بپارێزێت. ئێستا كاتی ئەوەیە كە لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست سنوور و خاك و واڵت بە جۆرێكی تر پێناسە بكرێنەوە ،ئەو نەفرەتەی سنوور لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ گەالنی هێنا ،ئیتر كۆتایی بێت ،گەالنی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست گەورەترین قوربانی سنوور و بە هەڵە لێكدانەوەی خاك و واڵتن ،لەو نێوەشدا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
گەلی كورد سەرەكیترین قوربانییە. كوردستان كە دوو جار دابەشكراوە ،جارێك لە شەڕی چاڵدێران لەنێوان عوسمانی و سەفەوی لە ساڵی 1514دابەشكرا ،جاری دووەمیش لە سەرەتای سەدەی بیستەم لەنێوان عێراق و ئێران و توركیا و سوریا بە هاوكاری واڵتانی زلهێزی وەك بەریتانیا و فەرەنسا لە ساڵی 1920كان دابەشكرا. دابەشكردنی كوردستان تەنها دابەشكردنێكی جوگرافی نەبوو ،بەڵكو دابەشكردنێكی سیا�سی و كۆمەاڵتی و ئابوری بوو ،كە ئامانج لێی بە یەكجاری تواندنەوە و سڕینەوەی كورد بوو لەنێوان سنووری ئەو چوار دەوڵەتەدا ،كورد ئەگەر بەرخۆدانی نەكردایە و چیا بەرفراوان و سەخت و بڵندەكانی نەبووایە ،ئیستا بوونی نەمابوو ،كۆتایی هاتبوو ،بەڵكو ببوە قوربانی پاراستنی سنووری نەفرەتیی ئەو چوار واڵتە و بەرژەوەندی واڵتانی زلهێزی جیهانیی. ئێستا كوردستان هێشتا بە دابەشكراوی ماوەتەوە ،لە دوای ئەو دابەشكردنانەوە گەلی كورد تو�شی زۆر هێر�شی لەناوبردن و جینۆسایدی جیاواز بووەتەوە ،كۆمەڵكوژیی گەورە لەسەر گەلی كورد پێكهات ،بە هەزاران زیندە بەچاڵ و كوشتنی بە كۆمەڵ و سوتاندنی گوند و ڕاماڵین لە زێدی باو و باپیران ،كورد گەلێكە كە تراژیدیاكانی نەنوسراوەتەوە ،بەسەرهات و نەهامەتییەكانی هێشتا بە شاراوەیی ماوەتەوە. بەاڵم سەرەڕای ئەوانەش كورد ئێستا خاوەنی پرۆژەیەكە كە پرۆژەیەكی نوێیە لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،كە نەك تەنها گەلی كورد ڕزگار دەكات، بەڵكو فریادڕەسێكە بۆ گەالنی دیكەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،چونكە گەالنی دیكەش بوونەتە قوربانی دەوڵەت نەتەوە و پاراستنی سنوور
و قەتیسكردنی خاك و واڵت لە چوارچێوەی سنووری دەوڵەتی نەتەوە ،داهاتێكی زۆری گەالن بۆ كڕینی بۆمب سەرف دەكرێت و بۆ پاراستنی سنوور دەتەقێنرێت ،ئەوەش ئابوری واڵت تو�شی داتەپین دەكات و هەزاران كەس بێكار دەكات. بەاڵم گەلی كورد ئەگەرچی هێشتا لەژێر مەتر�سی هێرش و داگیركارییدایە ،لەگەڵ ئەوەشدا تێكۆشانی بۆ دیموكراتی و پێكەوەژیانی گەالن بەردەوامە و لە ئێستادا پێشەنگی چەسپاندنی سیستمی نەتەوەی دیموكراتییە ،كە لە باكوری سوریاوە دەستی پێكردوە و بە تەواوی ناوچەكەدا باڵودەبێتەوە ،ئەوە دەتوانێت ئەوە بخاتەڕوو، كە گەالن بە ب ێ ئەوەی سنوور بكەنە كێشە، دەتوانن لەسەر خاكێك و لە چوارچێوەی واڵتێكدا پێكەوە بە ئاشتی و ئازادیی بژین ،بەو شێوەیەش سنوورەكان ئەو پیرۆزی و نەفرەتیەیان نامێنێت و دەوڵەت نەتەوە ب ێ واتا دەبێت ،ئیتر ئەو هەموو هێز و داهاتە بۆ پاراستنی سنوور بەفیڕۆ دەدرێت، دەخرێتە خزمەت پێشخستنی واڵت و بەهێزكردنی گەلەوە. واڵتپارێزیی و خیانەت ئەوە واڵتپارێزییە ،كە تاك و گەل بۆ پێكەوەژیان و ئازادیی تێكۆشان بكەن و پاراستن و پیرۆزكردنی سنوورێكی تەنگ و دیاریكراو ڕەتبكەنەوە، واڵتپارێزیی مانایەكی زۆر فراوانتری هەیە ،كە زۆر دوورە لە نەتەوەپەرستی و فاشیزمەوە، واڵتپارێزیی تەواو پێچەوانەی دەوڵەتپارێزییە ،لە واڵتپارێزییدا بە تەواوی گەل بە بنەما دەگیرێت و هەموو شتێك بە پێی بەرژەوەندییەكانی گەل و واڵت هەڵدەسەنگێنرێت و پەسەند دەكرێت. واڵتپارێزیی ئەو تێگەیشتنە نوێیەیە بۆ www.komelge.com
13
NO:30 -July 2018
واڵت و نیشتمان و خاك كە پێویستە بە هەموو شێوەیەك گرنگی پ ێ بدرێت و بەناو كۆمەڵگەدا باڵوبكرێتەوە ،واڵتپارێزیی بەرپرسیارێتی تاك و كۆمەڵگەیە بەرامبەر بە ژینگە ،بەرامبەر بە دۆخی كۆمەاڵیەتی و ئابوری واڵت ،بەرامبەر بە تێكۆشان بۆ ڕاستكردنەوەی سیاسەتی چەوتی دەسەاڵت، هەڵوێست نیشاندانە بەرامبەر بەوانەی كە توندوتیژی دژی ژنان و مندااڵن ئەنجام دەدەن، واڵتپارێزیی بەرپرسیارێتیەكی زۆر فراوانترە كە سنووری دەوڵەت و دەسەاڵتی تەنگی دەوڵەت نەتەوە تێدەپەڕێنێ. بەاڵم لێرە لە باشووری كوردستان ،جۆرێك لە تێكەڵیی لەنێوان واڵتپارێزیی و خیانەت دورست بووە ،كە بەرچاوی زۆربەی كۆمەڵگەی تاریك كردووە و زەحمەتی دەبینن لە جیاكردنەوەی واڵتپارێزیی لە خیانەت ،بەشێك لەوانە كە پێشتر شۆڕشگێڕێتی و واڵتپارێزیی و ئازادییان بانگەشەی ِ دەكرد ،ئێستا بوونەتە خیانەتكاری گەورە، بوونەتە وێرانكردنی جەوهەری واڵتپارێزیی و باڵوكردنەوەی بێهیوایی. بەشێك لە دەسەاڵتداران لە قسە و وتارەكانیاندا با�سی واڵت و نیشتمانپەروەریی دەكەن ،با�سی بەرژەوەندی گەل و ئێستا و چارەنو�سی گەل دەكەن ،بەاڵم لە كرداردا خیانەتكاری هەرە گەورەن و هۆكاری ئەوەن كە چارەنو�سی گەل و واڵت بەرەو نادیاریی بڕوات ،خیانەتی گەورە ئەوەیە كار بكەیت بۆ ئەوەی وێنەی واڵتپارێزیی بشێوێنیت و ئەوە تێك بدەیت كە ك ێ خیانەتكارە و ك ێ واڵتپارێزە. باشووری كوردستان بە دۆخێكی زۆر زەحمەت و ئاڵۆزدا تێدەپەڕێت ،بە دۆخێكدا كە هەرگیز بێهیوایی بەو شێوەیەی ئێستای بە خۆیەوە 14
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
باشووری كوردستان بە دۆخێكی زۆر زەحمەت و ئاڵۆزدا تێدەپەڕێت، بە دۆخێكدا كە هەرگیز بێهیوایی بەو شێوەیەی ئێستای بە خۆیەوە نەبینیوە. نەبینیوە ،بیهیواییەك كە هەرگیز دەوڵەتانی داگیركەر پێشتر نەیانتوانیوە بێهیوایی و بێ ئومێدی بەو شێوەیە لە ناخی مرۆڤی كوردا بچێنن ،خیانەتی هەرە گەورە ئەوەیە ،كە ئەوەی داگیركەر و دوژمنی گەل و نیشتمان بۆی تەواو نەكرا ،تۆ بۆی تەواو بكەیت ،دۆخێك دروست كراوە بە الی زۆربەی خەڵكەوە دیار نییە ك ێ خیانەتكارە و ك ێ واڵتپارێزە، ك ێ بۆ واڵت تێكۆشان دەكات و فیداكاریی دەكات و ك ێ بۆ بنەماڵە و گیرفان و بەرژەوەندی تایبەتی خۆی واڵت دەفرۆشێت. ئێستا لە باشووری كوردستان ،سەرەڕای جێهێشتنی واڵت و ڕووكردن لە ئەوروپا ،كوشتن و خۆكوشتنیش بووەتە دیاردە و ڕۆژانە هەواڵی كوشتن و خۆكوشتن دەبین ،ئەم دەسەاڵت و شێوازی حكومڕانییە ،كە واڵتی بەم دۆخەیە گەیاندووە ،گەورەترین خیانەتی لە خوێنی شەهیدان و ڕەجی گەل و قوربانییەكانی كردووە، گەلێك كە هەموو ژیانی بە تراژیدیا و جینۆساید و كۆمەڵكوژیدا تێپەڕیوە و لە لێواری لەناوچوون
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
واڵتپارێزییەكی ڕاست و دروست دەتوانێت واڵت لە هەرچی قەیران و نەهامەتیە ڕزگار بكات ،واڵتپارێزییەك لەسەر بنەمای نەتەوەی دیموكراتی و ژینگەپارێزیی و ئازادیی ڕەگەزیی دەتوانێت نیشتمان زۆر پێش بخات گەڕاوەتەوە ،گەورەترین تاوان و خیانەتە بەم دۆخە بگەیەنرێت ،ئەوەی پێشتر كۆمەڵكوژیی و جینۆساید نەیتوانی بیكات ،ئێستا دەسەاڵتی «كوردی» دەیكات. خیانەت ئەو نەخۆشیە كوشندەیەیە كە لە باشووری كوردستان ئەگەر بنبڕ نەكرێت ،ئەوا بە تەواوی سەری هەرێمەكە دەخوات و كۆتایی پێدێنێت ،سەری هەرێمێك دەخوات كە دەریایەك خوێنی بۆ ئازادیی و شكۆمەندی ڕژاندووە. خیانەت تێكەڵ بە نەتەوەپەرستی سەرەتایی و شۆفێنیزم كراوە ،بە شێوەیەك دەیانەوێت بە نەتەوەپەرستی و چاندنی تۆوی شۆفێنیستی، خیانەتی خۆیان بشارنەوە ،خیانەتێك كە نەك تەنها خۆیان ،بەڵكو ڕۆژێك سەری نەوەكانیشیان
دەخوات. لە هیچ واڵتێكدا سوكایەتی و بێ ڕێزی بە قوربانییەكانی بەم شێوەیە نەكراوە ،نەوەكانی ئەنفال و هەڵەبجە نیشتمان جێدەهێڵن و خۆیان دەدەنە دەست چارەنوسێكی نادیار ،لە الیەكی تریشەوە سیاسەتێكی ناوچەیی تەنگ بەڕێوەدەبرێت ،كە بەردەوام هەوڵی دروستكردنی ئاگری شەڕی شۆڤێنیستی و نەتەوەچێتی دواكەوتوو دەدات. ئیتر كاتی ئەوە هاتووە هێڵی خیانەت بە تەواوی جیابكرێتەوە و ڕوون بكرێتەوە ،ئەو تێكەڵبوونەی خیانەت و واڵتپارێزیی ،پێش هەر كەس سوكایەتییە بە فیداكاریی و شەهیدەكانی ڕابردوو ،سوكایەتییە بە زەحمەتی و قوربانییەكانی ڕابردووی ئەم نیشتمانە. واڵتپارێزییەكی ڕاست و دروست دەتوانێت واڵت لە هەرچی قەیران و نەهامەتیە ڕزگار بكات، واڵتپارێزییەك لەسەر بنەمای نەتەوەی دیموكراتی و ژینگەپارێزیی و ئازادیی ڕەگەزیی دەتوانێت نیشتمان زۆر پێش بخات ،دەتوانێت واڵت لە دۆزەخەوە بگۆڕێت بۆ بەهەشتێك ،كە نەوەكانی بە ئازادیی و سەربەرزیی تێیدا بژین ،لە چوارچێوەی سیستمێكی بەو شێوەیە گەل خۆی بەهێز دەبێت و خۆی دەتوانێت خۆی بپارێزێت ،هەروەها نەتەوە و پێكهاتەكانی دراوسێش نەك دژایەتی ،بەڵكو خۆیان بەرگریی لە واڵت دەكەن. بۆیە لە كۆتاییدا پێویستە بڵێین ،كە خیانەت سەری واڵت دەخوات ،بەاڵم واڵتپارێزیی ،واڵت سەربەرز و سەرفراز و پێشكەوتوو دەكات.
www.komelge.com
15
NO:30 -July 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
چارەسەرکردنی کێشەی ئاو لە یاسای نێودەوڵەتیدا
ئاوارە حسێن
کێشەی ئاو کێشەیەکی نێودەوڵەتی و مێژووی قووڵە .ئەم کێشە نێودەوڵەتییە لە چوارسەدە لەمەوپێشدا ،وا لە باوکی یاسای نێودەوڵەتی (هۆگۆ گرۆسیۆس) دەکات کە یەکەمین بەرهەمی بۆ چارەسەری ئەم گرفتە تەرخانبکات .دروست چوار سەد و نۆ ساڵ پێش ئێستا و لە ساڵی ()١٦٠٩ هۆگۆ یەکەمین کتێبی بەناوی (ئازادیی دەریاکان) باڵودەکاتەوە .لە کتێبەکەیدا جەخت لەگرنگی پێویستی بوونی ئازادیی ئاو و دەریاکان دەکاتەوە بۆ هەمووان ،ئەمەش لەوکاتەدا دەنگدانەوەیەکی 16
www.komelge.com
گەورەی هەبوو ،چونکە هێزە دەریاییەکان لە ملمالنێی دەستبەسەرداگرتنی بەشە جیاوازەکانی ئاوی دەریاکان بوون. لەپاش گەشەکردنی مافەکانی مرۆڤ لە قۆناغی نێودەوڵەتیدا و دامەزراندنی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان .چارەسەرکردنی کێشەی ئاو لە ڕوانگەی دابونەریتی نێودەوڵەتی و لەهزر و تێڕواینی بیرمەندانی یاسای نێودەوڵەتییەوە ،فراوانکراو گوازرایەوە بۆ یاسا و بڕیارەکانی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان .پەڕۆ�شی چارەسەرکردنی کێشەی ئاو وا لە نەتەوە یەکگرتووەکان دەکات بەدرێژای نۆ ساڵ لە هەوڵی پێکهێنانی ڕێککەوتننامەیەکی یاسایی گشتگیر و فراواندابێت ،تا دواجار لە ساڵی ()١٩٨٢ دا ڕێککەوتننامەی یاسای دەریاکانی پێکهێنا و لە ساڵی ()١٩٩٤وە ڕۆشتە بواری جێبەجێکردنەوە و کاریپێدەکرێت .ڕێککەوتننامەکە لە ()٣٢٠ ماددە پێکهاتووە و لەبارەی ئەرک و مافی دەوڵەتان لە هەموو بابەتەکانی زەریا و دەریاکان ،ئاوی نێودەوڵەتی و نیشتمانی ،پانی هەرێمی ئاویی،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
دەوڵەتی کراوەو دەوڵەتی داخراو ،کەنداو بەندەرەکان ،مافی ڕاوە ما�سی ،بەدەستهێنانی سەرچاوە سروشتییەکان ،تێپەڕینی کەشتی و ڕێبواران ،مافی تەلڕاکێشان و بۆرییەکان......هتد. دەدوێت.
لە بڕگەی یەکەمی ماددەی ()١٢٥ی ڕێککەوتننامەی یاسای دەریاکاندا هاتووە (دەوڵەتە داخراوەکان مافیان هەیە بگەن بە دەریاکان. ئەمڕۆ لە جیهاندا نزیکەی ( )٤٩دەوڵەتی داخراو (دەوڵەتی نەبەستراو بەدەریا)کانەوە هەن و لە سایەی ئەو یاسا ئاماژەبۆکراوە و یاساکانی تری نێودەوڵەتییەوە ،توانیویانە مافە ئاوییەکانیان بەدەستبهێنن .ئێمە لەم باسەدا بە تەنها ئاماژە بۆ چەند ماددەیەکی ڕێککەوتننامەی یاسای دەریاکان دەکەین کە تێیدا ماف دەدات بە دەوڵەتە داخراوەکان و ئەرک دەخاتە ئەستۆی دەوڵەتە کراوەکان کە وەک یەک و بە یەکسانی بتوانن سود لە ئاوەکان وەربگرن. هەرێمی ئاوی ،وەک یەکێک لە �سێ هەرێمەکەی دەوڵەت ،هەموو ئاوەکان دەگرێتەوە کە لە سنووری هەرێمی دەوڵەتەکەدان لە دەریاچەکان و ڕووبارە نیشتمانییەکان کە لە دەوڵەتەوە هەڵدەقوڵێن و لە دەوڵەتەکەدا کۆتاییان دێت. هەروەها دەریا و زەریای هەرێمی لە دەوڵەتە
کەنارییەکان ،واتە ئەو دەوڵەتانەی کە دەکەونە سەر کەناری دەریا و زەریاکان .ئەویش بەپێی ماددەی ()٣ی ڕێککەوتننامەی یاسای دەریاکان ،کە ئەو بەشەی دەریا ،یان زەریایە کە لە کەنارەکانی دەوڵەتەوە دەستپێدەکات تاوەکو دوانزە میلی دەریایی (٢٢کم) .تا ئێستا لە جیهاندا نەوەد دەوڵەت ئەو سنورە ئاوییەیان دیاریکردووە و بە یاسای نێودەوڵەتییەوە پابەندبوون. لە بڕگەی یەکەمی ماددەی ()١٢٥ی ڕێککەوتننامەی یاسای دەریاکاندا هاتووە (دەوڵەتە داخراوەکان مافیان هەیە بگەن بە دەریاکان، بۆ مەبەستی جێبەجێکردنی مافەکانیان کە لەم ڕێککەوتننامەیەدا ئاماژەی بۆ کراوە ،وەک ئەو مافانەی کە پەیوەستە بە ئازادی دەریا بەرزەکان و میراتی هاوبە�شی ئادەمیزاد ،وە ئەو دەوڵەتە داخراوانە سودوەردەگرن لە تێپەڕین بەناو هەرێمی ئەو دەوڵەتانەی کە پێیدا تێدەپەڕن بە هەموو هۆیەکی گوستنەوە). هەروەها لە ماددەی ()١٣١ی هەمان ڕێککەوتننامەدا هاتووە (ئەو کەشتیانەی کە ئااڵی دەوڵەتی بێ کەنار و داخراویان هەڵگرتووە ،مافیان هەیە بە هەمان مامەڵەی یەکسان مامەڵەیان لەگەڵ بکرێن ،کە لەگەڵ کەشتی دەوڵەتانی بیانی دیکە دەکرێت لە بەندەری دەریاییدا). گرتنەوەی ئاوی زێی بچوک لەالیەن کۆماری ئیسالمی ئێرانەوە لە ڕۆژی ( )٢٠١٨/٦/٢بابەتی ئەم باسەی ئێمەیە .گرتنەوەو وشککردنی ئەو ئاوە نێودەوڵەتییە لەالیەن ئێرانەوە وەک دەوڵەتێکی داگیرکەری کوردستان چاوەڕوانکراو بووە .ئێمە پێشتر لە کتێبێکماندا باسێکمان بۆ ئەم بوارە تەرخانکردووە .گرتنەوەی ئاوەکە سەرەڕای پابەندنەبوونە بە یاسای نێودەوڵەتی، www.komelge.com
17
NO:30 -July 2018
لە هەمانکاتیشدا گەر نیازێکی تاوانکاری لەپشتگرتنەوەی ئاوەکەوە هەبێت ئەوا بەگوێرەی بڕگەی ()٣ی ماددەی ()٢ی ڕێککەوتننامەی قەدەغەکردنی جینۆسایدو سزاخستنەسەر تاوانکارانی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان و بڕگەی ()٣ی ماددەی ()٦ی یاسای دادگای تاوانکاری نێودەوڵەتی دەچێتە چوارچێوەی تاوانی جینۆسایدەوە.
ئیران ناچاردەبێت پابەندی بڕیاری دادگای دادی نێودەوڵەتی بێت و ئاوەکە بەرداتەوە. ئاوی زێی بچوک ئاوێکی نێودەوڵەتییەوە سنووری ئێران وەک دەوڵەتێک تێدەپەڕێنێت .ئاوە نێودەوڵەتییەکانیش بەگوێرەی یاسای نێودەوڵەتی هیچ دەوڵەتێک بە تەنها مافی سەروەریی و بە تەنها دەستبەسەرداگرتن و بەکارهێنانی بۆ خۆی نییە .بەڵکو هەموو ئەو دەوڵەتانەی کە ئاوەکەی لێوەهەڵدەقوڵێت و پێداتێدەپەڕێت مافی ئەوەیان هەیە سودی لێوەرگرن بۆ ڕاوەما�سی ،دەریاوانی، بەسەردافڕین ،تەلڕاکێشان ،هێڵی بۆری نەوت و سوتەمەنی تر ،و ئەنجامدانی توێژینەوە. ئەو ئاوە نێودەوڵەتییانە ،جا چی زەریابن، یان دەریابن ،یان دەریاچەبن ،یان ڕوباربن ئەوا لەدەرەوەی دەسەاڵتی یاسایی تاکە دەوڵەتێکدایەو یاسای نێودەوڵەتی مامەڵەپێوەکردنی ڕێکخستووە. لەژێر ڕوناکایی ڕێککەوتننامەی یاسای دەریاکان 18
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و پشت بەست بەوەی کە ئاوی زێی بچوک ئاوێکی نێودەوڵەتییە و ئێران وەک دەوڵەتێک مافی ئەوەی نییە دەستیبەسەردابگرێت و گلیبداتەوە ،بەڵکو تەنها مافی هەیە سودی لێوەرگرێت ئەویش بەو ڕێکارانەی لە یاسای نێودەوڵەتیدا جێگیرکراوە بۆ هەموو ئەو دەوڵەتانەی لێوەی هەڵدەقوڵێت و پێیدا تێدەپەڕێت .ئەوا گەر بڕیاربەدەستانی هەرێمی کوردستان دەیانەوێت جارەسەری ئەو کێشەیە بکەن کە ئێران بۆ کوردی دروستکردووە و ئێران ناچاربکەن ئاوی زێی بچوک بەرداتەوە و جارێکی تر بە ئارەزوی خۆی دەستی بەسەردا نەگرێت ئەوا دەتوانن لە ڕێگای حکومەتی عێراقەوە لە دادگای دادی نێودەوڵەتی سکااڵ تۆماربکەن .چونکە لەالیەکەوە کورد تا ئێستا لە پێكهێنانی حکومەتی عێراقدا بەشدارە .لەالیەکی ترەوە بڕیاربەدەستان و هەموو الیەنە کوردییە براوەکانی هەڵبژاردنی ئەم خولەی پەڕلەمان لە ئێستادا لە هەمووکات زیاتر عێراقین و پێشبڕکێی بەعێراقی بوونەوە دەکەن. دادگای دادی نێودەوڵەتیش بەگوێرەی ماددەی ()٢٤ی یاسای دادگاکە ،سکااڵی دەوڵەت وەردەگرێت نەک هەرێمەکان .بەهەبوونی نیازی چارەسەریی و تۆمارکردنی سکااڵکە، ئیران ناچاردەبێت پابەندی بڕیاری دادگای دادی نێودەوڵەتی بێت و ئاوەکە بەرداتەوە .لە مێژووی حەفتاو �سێ ساڵەی تەمەنی دادگای دادی نێودەوڵەتی ،و وە تا ئێستاش ،دادگا توانیویەتی دەیان کەی�سی هاوشێوە و سڤیلی تر چارەسەربکات، و دەوڵەتی پێشێلکاریش کە تیایاندابووە لە ئێران بەهێزتربووە پابەندی بڕیارە یاساییەکانی دادگا بکات.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
وتـــار
ئێزدى ل پشتا قه‌فقاسیا
ئه‌كره‌م خالید
ل ساال 1943ز گه‌روکێ ئه‌ملانى(بارون ئه‌کست ڤان هاکتوزن) ب گه‌ریانه‌کێ لده‌ڤه‌را بروسیا دگه‌رهیتن ،سه‌ردانا که‌مپا حه‌سه‌نلى دکه‌تن ،ل وێره سه‌رکردێ نویێ ئێزدیێن قه‌فقاسیا(ته‌یمور ئاغا کورێ حه‌سه‌ن غاغى) دبینیتن ،ئه‌و دبێژیتێ ل پشتا قه‌فقاسیا ئێزدى هه‌ینه ،ل ساال1855ز دانپیچدانا که‌مپه‌کا دیا ئێزدیان دکه‌تن کوژ()320 که‌سا دروست بوینه ،خه‌لیل ئاغا دبیتن سه‌ردارێ وان ،ل ده‌ڤه‌را سه‌ردار ئابادىچ ل الیێ چه‌پىچ یێ
رویبارێ ئارا�سى. ل ساال 1844ز ئه‌میر میکائیل فورونتسوف دبیتن نائیبێ قه‌یسه‌رى ،ئه‌ڤ ئاهه‌نگه‌کێ دروست دکه‌تن سه‌رکردێن کورد و تورک ئاماده دکه‌تن، ل ناڤ وان ته‌یمور به‌گ دهێتن ئاماده‌کرن ،ل ساال 1877ز روسیا بایه‌زیدێ دگریتن ،ل ده‌مێ جاره‌کا دى دهێتن زڤراندن ژ الیێ له‌شکه‌رێ ئوسمانلى ،خه‌لکه‌کێ زور ده‌ربه‌ده‌ر دبیتن ل ناڤ ڤى خه‌لکى(� )3000سێ هزار ئێزدى دهێنه دیتن، کو عه‌لیبه‌گ دگه‌ل واندابویه و ئه‌ڤه دبیتن کورێ میرزابه‌گێ ،پاش شه‌ر بدوماهیک دهێتن دهێنه خوجه کرن ل ده‌ڤه‌را ئه‌لکساندروبول ،ژمارا ئێزدێن یه‌ریڤانێ ل ساال1877ز دبونه()8000 هه‌شت هزار که‌سن ،ل ساال1882ز خێالتا سبکى یا ئێزدى ل روژئاڤایێ بایه‌زیدێ خوجه بویه، دژیان لبن سه‌روکاتیا عومه‌ر ئاغاى ،ل چاره‌دوندا خوجه بوینه.ل دویڤ سه‌رژمێریا روسیا قه‌یسه‌رى ل ساال1897ز 14726که‌س ئێزدى ل روسیا دژین( ل ساال 1912ژمارا وان زێده دبیتن www.komelge.com
19
NO:30 -July 2018
په‌رستگه‌ی اللش
17000که‌سا پێترى بو()24508که‌س، ل یه‌ریڤان دژیان2000 ،که‌س لتفلیس، 5000که‌س ل ویالیه‌تێن بروسیا ،سه‌رژمێرا وا دگه‌هشته24882که‌س ل پشتا قه‌فقا�سێ ،پرانیا ئێزدیا ل تفلیس دگه‌هشتن 4000که‌سا. ل ساال1918ز ئوسمانلى بشه‌ره‌کى رادبن ل کومارا یه‌ریڤانێ ،ل باکورێ چیایێ ئاراکاتس هه‌شتێ ئێزدى دهێنه کوشتن ،ل سه‌ردار ئابادێ هێزه‌کا 4000له‌شکه‌رێ ئه‌رمنیا سینگێ ئوسمانلیا دگرن ،ژڤان 700شه‌رکه‌ر ئێزدى بوینه، بسه‌روکاتیا جهانگیر ئاغاى ،پا�شى دوو روژان 200شه‌رکه‌رێن ئێزدى هاریکاریا له‌شکه‌رێ ئه‌رمه‌نى دکه‌ن ل چیایێ ئاراراتىن بسه‌روکاتیا جهانگیر ئاغاى ،په‌یوه‌ندى و هاریکارێن ئێزدى و ئه‌رمه‌نیا زوردباش بوینه ...ل ساال1919 دهه‌لبژاتنێن به‌له‌دیا یه‌ریڤانێ دا کورسیه‌ک بو ئێزدیان دهێتن دیار کرن و یوسف به‌گ کورێ ته‌یموربه‌گێ سه‌رمالو ڤێ کورسیێ دگریتن. 20
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
یوسف به‌گ سه‌روکێ خێال بسمیرا دبیتن سه‌ره‌ک خێالتێن ئێزدیێن پشت قه‌فقاسیا ،ل ساال1923 ل ده‌مێ له‌شکه‌رێ سور ده‌ڤه‌ر گرتى دهێتن دویر کرن ،لێ پشتى ده‌ڤه‌ر ڤه‌گه‌ریایه ڤه دووباره دبیتن سه‌رکردێ هه‌مى ئێزدیێن چیایێ ئاراراتى. خێالته‌کا دیا ئێزدان بسه‌روکاتیا چوپان ئاغابه‌گێ ل چاخێ هه‌ژدێ ده‌ربازى چیایێ ئاراکاتس دبیتن ، ده‌ربازى جورجیا دبن و پا�شى جاره‌کا دى(-1762 )1798ل چیایێ ئاراکاتس خوجه دبن ،ل ده‌مێ شاهێ فار�سى ده‌ڤه‌را خوێ ئێخستیه بن ده‌ستهه‌التا ئێزدیان ،زوربه‌یا وان بونه بسلمان،ل ساال1905ز گه‌روکه‌کێ رو�سى گونده‌کێ ئێزدیا یێ شوینه‌وارى دادیار کرن ،ل گوندێ(جه‌بارلو) ،کو بیست وپێن مال تێدابون. سه‌رژمێریا ساال1926ز دده‌تن دیار کرن14523 ،که‌س کوردێن ئێزدى ل روسیا دژیان(12237ل ئه‌رمنیا 2262،ل جورجیا ،ل ساال 1920یاسا رو�سى مافێ خوجهى و ژیانێ دا ئێزدیان ،عه‌رد ژ سه‌ره‌ک خێال هاته وه‌رگرتن
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
بایه‌زید به‌گ کورێ ئیسماعیل به‌گى چ رادبیتن بسه‌ردانا کوردێن ئه‌رمنستانێ ،ل ساال1980 ئێزدى ده‌ستکه‌ڤتێن باش بده‌ست خو دئێخن بایه‌زید به‌گ کورێ و دبنه تائیفه‌یه‌کا سه‌ره‌کى ل ئه‌رمه‌نه‌ستانێ، ئیسماعیل به‌گى چ ل ساال 1939ئێکه‌تیا کوما هاریکاریا ئێزدى و ئه‌رمه‌نى دروست دبیتن ،ل کونگرێ وێ یىچ سیێ رادبیتن بسه‌ردانا کوردێن ل ساال 1979پشتى ده‌وله‌تێ مایێ خو تێ کرى، بتنێ 600مه‌ندوب ئاماده دبن ،گوڤارا دجه‌نگێ ئه‌رمنستانێ ،ل ساال1980 ئێزدیاتى هه‌یزێ حجاره‌کێ ده‌ر دکه‌ڤیتان، ئێزدى ده‌ستکه‌ڤتێن باش هه‌ردیسانێ ئیزگێ یه‌ریڤانێ ژى دئێخنه کارى، لیژنا وان هه‌مى ژ شێخانه و �سێ ئه‌ندامێن وان: ه بده‌ست خو دئێخن و دبن بروف ده‌روێش ،شه‌مویان،زایلحه‌سنیان یێنکو تائیفه‌یه‌کا سه‌ره‌کى ل ساال()189-1990ێ مرین ،حه‌سه‌ن حسنیان دبیتن شیره‌تکارێ ئیزدیا لده‌ڤ ده‌وله‌تا ئه‌رمه‌نى، ئه‌رمه‌نه‌ستانێ لومگرا وان یا چارێ هاتیه گرێدان ل ساال1992ز و داجوتیارا ،ل وى ده‌مى یوسف به‌گ وه‌کى کو دڤێ کونگرێ دا ئێکه‌تیا ئێزدیان هاتیه سه‌روکێ ئێزدیان نه‌ما لجهێ خو ،هاته ته‌قاعد راگه‌هاندن بوجارا ئێکێ ژ ساال.1914 کرن ،ل ساال 1924که‌سه‌ک بناڤێ شامیر یوف فیتچ ته‌یموروف شیا وه‌زیفێن بلندێن ده‌وله‌تێ بده‌ست خو بێخیتن و دبیتن سه‌رکرده‌یه‌کێ پارتیا شوعیا رو�سى.تاکو ڤى ده‌مى دیانه‌تا وان بهه،بونا حه‌فت قه‌واالن هه‌ریا ساخ بویه ،ل ده‌مێ ساال 1914شه‌رێ جیهانه ده‌ست پێ کرى، ئه قه‌واله هاتنه دابه‌ش کرن ل سه‌ر(تفلیس، باتوم باکو، یه‌ریڤان،ئه‌لکساندروبول، سه‌روکێ وان دچیتن گوندێ ئه‌لکساندروبول... ل ساال1917ز عه‌ره‌بێ شه‌موى دبیتن دبیتن ئه‌ندامه‌کێ مه‌زنێ پارتیا شوعى ،ل ساال 1926 ئێزدى سیامه‌ند عه‌لییفیج سیابندف دبیتن ئه‌ندامێ په‌رله‌مانێ ئێریڤانێ ،پا�شى ژمارا ئێزدیێن ئه‌رمنیا دهێتن زێده‌کرن تاکو دبیتن55000که‌س، ژوان 5000که‌س لئێریڤانێ دژین ،ل ساال 1977ز www.komelge.com
21
NO:30 -July 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
شاری سەردەشت قوربانیەکی دیکەی شەڕی کۆنەپەرستانە
عەلی مەحمود و عەلی ڕەحیمی
(( ئەم بابەتە پێشکەشە بە مام عەلی ڕەحیمی پیاوە هەرە دڵسۆزەکەی دۆسیەی کیمایابارانکردنی شاری سەردەشت و هەموو ئازیزانی شاری سەردەشتم )) دوای 73ڕۆژ لە کیمیابارانکردنی گوندی شێخ وەسانان لە بەرواری ،1987-4-16 هێشتا بریندارەکانی ئەو دەڤەرە بە دەم ئازار و خۆشاردنەوەوەو زیندەبەچاڵکردن لەناو سەربازگە تاریک و نوتەکان دەیان نااڵند، شارێکی دیکەی کوردستان کەوتە بەر شااڵوی 22
www.komelge.com
کیمیابارانکردن لە الیەن فڕۆکە جەنگییەکانی ئێراقەوە ،ئەویش شاری سەردەشتی بناری قەندیل بوو ،کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت پێشبینی هاتنی هەڵەبجەی بە گوێی هەموو الیەک دا ،وەلێ هێزە سیاسییە پاشکۆکانی ئێران کە ئەوکات هەمووو گرەویان لەسەری دەکرد، عەقڵیان لێوەرنەگرت ،سەردەشت دەروازەی شار کیمیابارانکردنی لە الیەن بەعسەوە خستە سەر پشت ،ئیتر بەعس لە کیمیابارانکردنی شاری پڕ دانیشتوان سڵی نەکردەوە ،بە کۆمەڵکوژی الدێنشینەکان دڵی ئاوی ناخواردەوە ئیتر. بریندارەکانی ئەو شارە دەڵێن و دەگێڕنەوە دوای کیمیابارانکردنی شارەکەیان پێکەوە دەستیان دەگرت و ڕێیان دەکرد ،چاوەکانیان بینایی لێ سەندرابووەوە ،شار لە ناو گازباراندا بە بێ کە�سی بە دیار تەرم و بریندار و کەالوەکانییەوە دەینااڵند ،بوو بووە شاری مردووەکان ،تابلۆیەک وێناکراوە پاش ژەهر بارانکردنیان تەنها لە خەیاڵدانی رۆمانووسەکاندا بووە.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
لە ناو شاردا مرۆڤەکان و مانگاو مەڕو بزن و هەموو جۆرە ئاژەڵ و پەلەوەرێک پێکەوە بە مردوویی و مردارەوە بوویی کەوتبوون ،بۆنی بۆ گەنی گازی کیمیاوی شارە هاوینە هەوارەکەی سەردەشتی داگرتبوو ،وێرانەیی و چۆڵی و تەرم و بۆن و بەرامە دیمەنێکی ترسناکیان لەو شارە چۆڵ و کاولە درووست کردبوو ،ترسناکی شەقام و کوچەو کۆاڵنە چۆڵ و هۆڵەکانی پاش کیمیابارانەکە وێنای شاری زیندوخۆرەکانی نەخشاندبوو. دەگێڕنەوە ژمارەیەکی زۆر لە هاوواڵتیان لە شوێن لێدانەکە بە مردوویی کەوتبوون ،شار نیمچە وێران ،نزیکەی چارەکی دانیشتووانی شاریش بریندار ،ئەوی دیکەش ئاوارەی شارو شارۆچکەو الدێکان دەورو بەر ببوون. مرۆڤە مردووەکان و ئاژەڵ و پەلەوەرە مردارەوە بووەکان نزیک بە مانگێک لە سەر شەقامەکان بە پاڵ یەکەوە راکشابوون و کەوتن و کەسێک نەبوو هەڵیان گرێتەوە ،تارمایی مەرگ ئەو شارە وێرانەیی داگرتبوو ،تاوانی کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت زۆر لەوە گەورەترە لەوەی هەستی پێ دەکەین و گوێ بۆ حەکایەتەکانی دەگرین. دوای کیمیابارانەکە تا نزیک 13مانگ خەڵکەکەی لە ئاوارەییدا ژیان نایان وێرا بگەڕێنەوە ئەو مەرگەستانە ،مەرگی دوایی کیمیابارانەکە ئازارەکەی زیاتر بوو لە مەرگی سەروبەندی کیمیابارانەکە ،دانیشتووانەکەی تا شەڕی نەگری�سی کۆنەپەرستانەی عێراق – ئێران بە کۆتا نەگەیشت هەموو چرکە ساتەکانی ژیانیان لە دڵە ڕاوکێی مەرگێکی نوێدا دەژیان، ترسیان لە هاتنەوە بوو بۆ سەر زێدی باو
باپیریان ،ئەو ترسەی کە بەعس چاندی و شارێکی کرد بە دۆزەخستان بۆ دانیشتووانەکەی. واز لە مردووەکانی کیمیابارانەکە نەهێنرا، تەنانەت دوای مردن و ناشتنیشیان لە گۆڕ دەردەهێنران و گیرفانەکانیان دەپشکنراو زێڕ و دراوی گیرفانیان دەردەهێنرا ،شاری وێرانە بۆ دزەکانی رژێم کرا بە نێچیر ،دزی و تااڵن الی جەنگاوەرانی ئاینی جیهادە. حەمامچی شار مەحمود وسوش بە زۆر ناچار کرا شار بە جێ نەهێڵێت ،بۆ ئەوەی لە گەرماوەکەی پیاوانی کۆماری ئیسالمی دزەکانی شەو خۆیان بشۆن ،دوای یەک مانگ لە تاوانەکە شارێکی دەیان هەزاری تەنها 11 کە�سی تێدا مابووەوە ،ئەوانەیش بریتی بوون لە (( حەمامچی ،مردو شۆر .))....،سەرەتا 67 مردوویان بۆ شار هێنایەوە ،ئەو 11کەسەی کە لە شار مابونەوە ناشتیانیان ،گۆڕی 67کەسیان هەڵکەند ،قوربانیانی کیمیابارانەکە بەشێکیان خەڵکی الدێکان دەوروبەر بوون کە ئەو رۆژە بۆ ئەنجامدانی کارەکانیان هاتبوون بۆ شار. حەسەن کەریمی خەڵکی شاری سەردەشت لە دادگایی فرانس ڤان ئانرات ،بازرگانی چەکی کیمیاوی هۆڵەندی ،کە بە تۆمەتی فرۆشتنی چەکی کیمیاوی لە هۆڵەندا دادگاییکرا، بەمشێوەیە حەکایەتی ئەو ڕۆژەی خۆی گێڕایەوە (( پاش ئەوەی چووە بۆ مهاباد بۆ چارەسەری بریندارییەکەی بە چەکی کیمیاوی لە ئەنجامی کیمیابارانکردنی شار ،بە داواکاری و رێنیوێنی پزیشک دووشیکردووە ،بەاڵم بە دووشکردن یەکسەر بینایی لە دەست دەدات ،خێزانەکەی سکی پڕ بووە ،لە نێوان ژن و منداڵەکەی ناو سکی ،کە لە ناو مانگ و ڕۆژی خۆی بووە ،بە www.komelge.com
23
NO:30 -July 2018
که‌سانی ئاگادار و ته‌نانه‌ت ه کۆبوونه‌وه‌ی به‌شدار ل به‌ره‌ی کوردستانی، وه‌ک سیخوڕ به‌رپرسانی ه شوێن و عێڕاقیان ل کاتی کۆبوونه‌وه ئاگادار کردۆته‌وه. وتەی خۆی :پزیشک داوای لێمکرد یەکیان هەڵبژێرم لە نێوان هاوسەرەکەی و منداڵەکەی ناو سکی ،کەچی دوایی هەردووکیانم لە دەست دا ،ئەو لە درێژەی وتەکانیدا وتی :لە خێزانی خۆم و براکەم 9قوربانیمان هەیە بە چەکی کیمیاوی، ئەو وتی :کە ئێستاش قسە دەکەم شتێک لە دەممەوە دەرەچێتە دەرەوە ،بۆیە شەرمە کەم لەگەڵ خەڵکدا گفتوگۆی نزیک و ڕاستەوخۆ بکەم (( پەرتووکی ڤان ئانرات (بارزرگانی مەرگ ) -نووسین و کۆکردنەوەی :عەلی مەحموود محەمەد)). بۆ سەردەشت هەڵبژێردرا؟ مێژووی نوێی کورد بریتیە لە کۆمەڵێک تاوانی گەورە ،لە ناو ئەوانە بڕێکیان خودی الیەنە سیاسیەکانی بەرپرسن لە خۆشکردنی زەمینەی ئەنجامدانی ،بۆیە پێویستە بە چاوی ڕەخنەگرانەو بە بوێرییەکی سەربەخۆیانە و ڕاستگۆیانەوە لێکۆڵینەوەیان لەسەر بکەین بۆ 24
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەوەی بگەینە ئەنجامی ڕاستییەکان و دیاریکردنی هۆکارەکان ،لە گەیشتن بە ڕاستییەکانیشەوە بگەینە نووسینەوەی واقعی کارەسات و تاوانەکان ،ژیاندنەوەی ڕابردوو ،پشکنینی ڕابردوو بۆ ئەوە نییە هەر لە ڕابردوودا بژێین و لێی دەرنەچین ،بەڵکە بۆ ئەوەیە نەبردرێینەوە بۆ هەمان مەرگەسات و رێگه لە دووبارەکردنەوەی بگرین ،هەرچەندە بەردەوام لەم مەرگەسات و نوشستییەوە بەرەو ئەو مەرگەسات و نوشیستی دەمان بەن ،هاوکات مێژوو لە درۆ ڕزگار بکەین ،ئەو مێژووەی هەمیشە دەسەاڵتداران و هەژمونگەرایان لە بەرژەوەندی خۆیان دەینووسنەوە. با لە زمانی شایەد حاڵەکانەوە بزانین هۆکاری کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت و لەو چرکە ساتەیا چی بوو؟ ،بۆچی عێراق شاری سەردەشت و خەڵکە سڤیلەکەی کردە نیشانەی خۆی لەو کات و زەمەندا؟ با بزانین لەم بارەیەوە چی وتراوە ((:له پاش روودانی ئه‌و کاره‌ساته و رۆژێک دواتر له نێو خه‌ڵکی شاردا باڵوبۆوه ،که به‌ره‌ی کوردستانی (باشووری کوردستان) له شوێنێکی شاری سه‌رده‌شت کۆبوونه‌وه‌یان کردووه و رێژیمی عێراق له‌و کۆبوونه‌وه‌یه ئاگادار بوون. به واتایه‌کی دیکه ،ئه‌وکات با�سی ئه‌وه ده‌کرا، که که‌سانی ئاگادار و ته‌نانه‌ت به‌شدار له کۆبوونه‌وه‌ی به‌ره‌ی کوردستانی ،وه‌ک سیخوڕ به‌رپرسانی عێڕاقیان له شوێن و کاتی کۆبوونه‌وه ئاگادار کردۆته‌وه .شایانی باسه ،که هیچ کام له به‌رپر�سی حیزب و رێکخراوه سیاسییه‌کانی باشووری کوردستان باسیان له دروستی و ناڕاستی ئه‌و هه‌واڵه نه‌کردۆته‌وه و ته‌نانه‌ت له راگه‌یاندنی فه‌رمی خۆیاندا زۆر به که‌می با�سی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ئه‌و کاره‌ساته ده‌که‌ن 22 -.ساڵه‌ی یادی کاره‌ساتی بۆمبارانکرانی شاری سه‌رده‌شت به بۆمبی شیمیایی -ئا :عه‌زیز شێخانی ))» لەوکاتە بەرەی کوردستانی پێک نەهاتبوو ،دواتر هەندێ الیەنی بەرەی کوردستانی دژ بە شەڕی هاوبە�شی ئێران پێشمەرگە بوون دژ بە سوپای عێراق». بەاڵم لێکۆڵەری بە ناو بانگی هۆڵەندی یۆست هلتەرمان کە توێژینەوەیەکی وردی لەم بارەیەوە کردووە»هەرچەندە لێرەو لەوێ لە نوسینەکەیدا کەوتۆتە ناو هەڵەوە « لە بارەی کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت و هۆکارەکەی دەڵێت ((سەردەشت کە شارۆچکەیەکی کورد نشینی سەر سنوور و نزیکی بەرەبوو (مەبەست بەرەی شەڕی عێراق -ئێرانە) ،بوو بووە داڵدە و پەناگای گوندنشینە ئاوارەکان و سەربازگەی هێزەکانی ئێران ،کە وەک ناوچەیەکی پشتی بەرە بەکاریان دەهێنا ،پێشتر سەردەشت گەلێ جار بە فڕۆکە بۆردمان کرابوو چەند ڕۆژێک پێش هێرشە کیمیاویەکەش ،هێزەکانی ئێران و عێراق کەوتبوونە شەڕەوە لە نزیک چیای مامەندە و پاشان لە هێڵەکانی بەرەدا ،یەکەمجار ئێرانییەکان بە یارمەتی پێشمەرگەکانی ینک ،بەر لە هێرشێکی عێراق بگرن و بیانشکێنن ،بەاڵم وەک حەمەی حەمە سەعید ،کە بەشداربوویەکی ینک بوو لەو شەڕانەدا (چاوپێکەوتنێکی ساڵی2002دا) دەیگێڕێتەوە کە هێزەکانی عێراق خۆیان کۆکردەوە و جارێکیتر هێرشیان کردەوە و کۆنترۆڵی تەواوی ناوچەکەیان کرد ،ئا لەم کاتەدا بوو کە عێراق بە کیمیاوی پەالماری شارۆچکەکەیدا .گەلێ شایەتحاڵ لە سەردەشتدا دەگێڕنەوە کە فڕۆکەکانی عێراق چەندین بۆمبی کیمیاییان خستووەتە خوارەوە و پاشان بۆ
وونی شەڕی هاوبەشی ئێران-یەکێتی لە ناوچەی مامەندەی قەاڵدزێ بە سەرچاوەی ئەو هێرشە کیمیاوییەیە بۆ سەر شارەکە دەزانێت ! ماوەی بیست دەقیقە بە ئاسمانی ناوچەکەدا سوڕاونەتەوە ،پێش ئەوەی لە ئاسۆدا لە چاو ونبن کارێکی ژەهراوی-یۆست هلتەرمان ،وەرگێڕانیمحەمەد حەمە ساڵەح تۆفیق-کۆمپانیای ئاوێنە- ل.))112 لەم دوو شایەدییەدا ئەوەی زیاتر لە ڕاستییەوە نزیکە و بە بەڵگە لێکۆڵینەوەی لە سەر کردووە، بۆچوونەکەی یۆست هیلتەرمانە ،بوونی شەڕی هاوبە�شی ئێران-یەکێتی لە ناوچەی مامەندەی قەاڵدزێ بە سەرچاوەی ئەو هێرشە کیمیاوییەیە بۆ سەر شارەکە دەزانێت ! خەڵکی شارەکە لە کۆڕ و کۆبونەوەکان، نەیان شاردۆتەوە ڕاشکاوانە لێرەو لەوێ ئۆباڵی کیمیابارانکردنی شارەکەیان خستۆتە سەر هاوکاری ئێران-پێشمەرگە ((جێگه‌ی ئاماژه‌کردنه، که نه ئێران و به‌رپرسانی رێژیمی تاران له بیری هه‌زاران برینداری کاره‌ساتی ٧ی پووشپه‌ڕدان و نه به‌رپرسه کورده‌کانی باشووری کوردستان، که هۆکارێک بوون بۆ ئه‌و په‌الماره به هیچ جۆر ئاوڕیان له قوربانییه‌کان و ئازاردیتوه‌کانی ئه‌و www.komelge.com
25
NO:30 -July 2018
رووداوه ژانهێنه‌ره نه‌داوه‌ته‌وه 22-.ساڵه‌ی یادی کاره‌ساتی بۆمبارانکرانی شاری سه‌رده‌شت به بۆمبی شیمیایی-ئا :عه‌زیز شێخانی )). لێرەوە دەگەینە کردنەوەی سەرەداوێک ئەویش ئەوەیە ،شاری سەردەشتیش قوربانییەکی دیکەی شەڕە هاوبەشەکانی پێشمەرگە و ئێرانە. ژمارەی قوربانیان: تاکو ئێستا ئامارێکی ورد لە سەر ژمارەی شەهیدان و بریندارانی کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت لە بەردەستدا نییە ،ئامارێکی زانستیش بۆ ژمارەی قوربانیان و زەرەر و زیانەکانی نەکراوە ،تاکو وەک سەرچاوەیەکی باوەڕ پێکراو لە بەردەستدا بێت و کەڵکی لێ وەربگرترێت .ئەوانەی لە کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت بوونە قوربانی بەسەر چەند تیمێکدا دابەش دەکرێن (( خەڵکی شارەکە ،خەڵکی گوندەکانی دەوروبەر ،ڕێبواران ،هێزەکانی ڕژێم.، ))..بۆیە ئامارکردنی ئەمانە گرانە ،بەاڵم ئەرکی سەردەشتییەکانە ئاماری وردی قوربانیانی ناو شار و گوندەکانی دەوروبەری بکەن ،ئەو سەرچاوانەی ئاماژە بە قوربانیان دەکەن، ژمارەی جۆراو جۆرمان دەدەنێ ،کە من لێرەدا ئەوانەی خوێندومەتەوە و ئاگاداریانم سەرجەمی دەخەمە بەر دەست خوێنەرانی خۆشەویست. مامۆستا جەماڵ نەبەز ژمارەی قوربانیان بەم شێوەیە دیاری دەکات (( رۆژی 1987-6-28رژێمی عێراق بە بۆمبای ژەهراوی بۆردومانی شاری سەردەشتی کوردستانی ژێر دەسەاڵتی ئێرانی کرد و 122کەس کوژران و 5000کەسیش بریندار بوون ((جینۆسایدی گەلی کورد-مارف عومەر گوڵ-چاپی پێنجەم دەزگای ئاراس ،2010ل.)45 26
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سەرەتا 30کەس ،مانگی یەکەم 66کەس1988 ،دا 8کەس 13 ،ساڵی دواتر 7کەس کۆی گشتی تاکو 2002گەیشتە 111کەس شەهید بوون. جەمال نەبەز ،ستۆکهۆلم -1989ئێستا و پاشەڕۆژی نەتەوەی کورد لە بەر ئاگری جەنگی عێراق و ئێراندا ل.)).94 بەاڵم بۆست هیلتەرمان بەم شێوەیە ژمارەی شەهیدانی شاری سەردەشت دیاریدەکات (( سەرەتا 30کەس ،مانگی یەکەم 66کەس1988 ،دا 8کەس 13 ،ساڵی دواتر 7کەس کۆی گشتی تاکو 2002گەیشتە 111کەس شەهید بوون -کارێکی ژەهراوی -یۆست هلتەرمان ،وەرگێڕانی محەمەد حەمە ساڵەح تۆفیق -کۆمپانیای ئاوێنە ،ل.))112 بەاڵم سەردەشتییەکان بۆ خۆیان بەم شێوەیە ئاماژە بە کۆی زیانە مرۆییەکانی شارەکەیان لەو پەالمارە کیمیاوییە دەکەن (( به پێی ئاماره کان زیاتر له 8025که س له و شاره دا شه هید و بریندار بوونه .ئه وه له کاتێکدایه که زۆربه ی زامداره‌کان ناویان له ریزی لیستی بریندار وکۆژراون تۆمار نه کراوه-.شوانە سەردەشتی )). (( کاتژمێر چوار و نیوی پاش نیوه‌ڕۆی .٧پووشپه‌ڕی ١٣٦٦هه‌تاوی به‌رامبه‌ر به ٢٨ژوئه‌نی ١٩٨٧زایینی شاری سه‌رده‌شت
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ڕژێم ئامێری تایبەتی لە شارەکە داناوە بۆ هەڵمژینی مادەی کیمیاوی بۆ کەمکردنەوەی کاریگەری لێدانە کیمیاویەکە. (رۆژهه‌اڵتی کوردستان) که‌وته به‌ر په‌الماری چه‌کی قه‌ده‌غه‌کراو .له ئاکامی ئه‌و په‌الماره نا مرۆڤانه‌یه‌دا سه‌دان که‌س له خه‌ڵکی بێتاوان و دانیشتوانی شار بوونه قوربانی و زیاتر له پێنج هه‌زار که‌سیش بریندار بوون 22-ساڵه‌ی یادی کاره‌ساتی بۆمبارانکرانی شاری سه‌رده‌شت به بۆمبی شیمیایی-ئا :عه‌زیز شێخانی )). هەرچی ڕێکخراوی سەنتەری ئەنفالە سەبارەت بە ژمارەی قوربانیانی ئەم تاوانە لە بەیاننامەی خۆیاندا لە 23هەمین ساڵیادی تاوانەکەدا دەنووسن :بەپێی نووسراوێکی فەرمی حکومەتی ئێران لە ئاماری کیمیابارانەکەدا لە ساڵی( ،)1987ناوی ( )4500شەهید و برینداری پێشکەش بە نەتەوە یەکگرتووەکان کردووە ،بەاڵم ئامارە ناڕەسمیەکان باس لە شەهید و برینداربوونی( )8000هاوواڵتی دەکەن -بەیاننامەی (سەنتەری ئەنفال) لەیادی کیمیابارانکردنی شاری (سەردەشت)ی رۆژهەاڵتی کوردستان. هەرچی هەواڵگری ئێراقییە بەم شێوەیە ئاماژە بۆ لێدانی کیمیاوی شاری سەردەشت دەکات
(( :بە پێی بەڵگه‌نامەیەک کە بۆ یەکەمجار لە الیەن نوسەری ئەم بابەتەوە باڵو دەکرێتەوە، کە لە 1987-8-4لە سکرتاریەتی سەرۆکایەتی کۆماری ئێراق ،بەڕێوەبەرایەتی هەواڵگری کەرتی ڕۆژهەاڵت دەرچووەو لە الیەن عەمیدی ڕوکن بەڕێوەبەرەکەیەوە واژۆ کراوە و بۆ هەواڵگری گشتی شوعبەی 5ی ڕۆژهەاڵت نێر دراوە، خاڵی 11الپەڕەی سێی دۆکۆمێنتەکە تایبەتە بە لێدانی شاری سەردەشت ،بەم شێوەیە ئاماژە بە زیانەکانی دەکات : ڕژێم ئامێری تایبەتی لە شارەکە داناوە بۆ هەڵمژینی مادەی کیمیاوی بۆ کەمکردنەوەی کاریگەری لێدانە کیمیاویەکە ،لە ئاکامی ئەو لێدانە کیمیاویەی کە ئاراستەی گردبوونەوەی هێزەکانی دوژمن لە شاری سەردەشت کرا ،کە ئەنجامی زیانەکانی بەم شێوەیە بوو: ا-کوژرانی 155کەس لە خەڵکی شاری سەردەشت. ب-بریندار بوونی 4600کەس لە خەڵکی شاری سەردەشت. ج-بریندار بوونی 900کەس لە هێزەکانی بەسیج و سوپای پاسداران لە ناویاندا فەرماندەی هێزەکانی جونداڵلەی شاری سەردەشت )). تاوانی کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت وەک تاوانی جەنگ پێشێلکردنی یاساکانی جەنگ و پەالماردانی ناوچەی سڤیل نشین بە یەکێک لە تاوانە مەزنە نێو نەتەوەییەکان دێتە ژماردن ،کە تێپەڕ بوونی کات نابێتە هۆی بەسەر چوون و کۆنبوونی و تاوانکار لە دادگایی کردن قوتار ناکات. بۆمبارانی ناوچەی سڤیل نشین لە ساڵی www.komelge.com
27
NO:30 -July 2018
1949ەوە وەک تاوانی جەنگ لە ئاستی جیهانی دەناسرێت ،بێشک بە پێی ئەو بەڵگە نامەیەی پێشکەشمان کرد وەک دانپێنانی خودی دەسەاڵتدارانی پێشووی ئێراقە ئەو تاوانە مەزنەیان دژ بە خەڵکی سڤیلی شاری سەردەشت ئەنجامداوە. لە کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت سەرپێچی مەزن دەرهەق بە ڕێککەوتنامەی جنێف کراوە .هەردوو ڕژێمی ئێران و ئێراق لە هەڵەبجە و سەردەشت لە بەرامبەر بە خەڵکی سڤیل شەریعەتی دارستانیان پیادە کردووەو دەستیان لە پەالماری خەڵکی سڤیل نەپاراستووەو یاسای جەنگیان پێشێل کردووە. ئەم تاوانانە ((تاوانی جینۆساید ،تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی ،تاوانی جەنگ ،تاوانی عدوان (( هەڕەشە)) سروشتی جیهانیان هەیە و لە یاسای نێو دەوڵەتیدا وەک پێشێلکاری گەورەی یاسای نێو دەوڵەتی مرۆیی دەناسرێن ،مرۆڤایەتی لە ئاستی جیهانی بەرپر�سی ئەخالقی دەکەوێتە سەر. ڕێککەوتنامەی جنێف کە لە بەرواری -8-12 1949دا دەرچووە بۆ پاراستنی قوربانییەکانی شەڕ ،بەندەکانی ئەو پێشێلکاریانەی تێدا دیاریکراوە. بەکار هێنانی گازی کیمیاوی لە ملمالنێ نێو نەتەوەییەکاندا و پەالماردانی خەڵکی سڤیل لە پایەکانی تاواندا وەک تاوانی جەنگ ناسێنراوە، سەرباری ئەوەی ئێستا بەکار هێنانی لە ملمالنێی ناوخۆییشدا وەک تاوانی جەنگ سەیر دەکرێت، بەکار هێنانی گازی کیمیاوی بەرامبەر بە خەڵکی شاری سەردەشت ،پێشێلی ئاشکرای پرۆتۆکۆڵی ساڵی1925ی جنێفە ،سەبارەت بە قەدەغەکردنی بەکار هێنانی چەکی کیمیاوی. 28
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لە دادگایی فرانس ڤان ئانرات لە واڵتی هۆڵەندا دۆسیەی کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت و گوندی ڕەشە هەرمێی قەراغی شاری سەردەشت یەکێک بوو لەو دۆسیانەی گرنگی زۆری پێدرا و بە تاوانی جەنگ هاتە ناسین، دەشێت لە پای ئەم تاوانانە ((هەڵەبجە ،گۆپتەپە، زێوە )) (( سەردەشت ،ئالوت ،زەردە ،شنۆ ....، ))* بە تاوانی بەشداری ،هاندان ... .،خەڵکی دیکەش دادگایی بکرێن پاش ئەوەی پشکنینی ورد لە سەر بەشداریکردنیان لەو تاوانانە دەردە کەوێت. لەو بەڵگەیەی باڵومان کردۆتەوە ،لە سەر زمانی دەزگای هەواڵگرییەوە ئەوە سەملێنراوە کە *** : -1پەالماری خەڵکی سڤیل دراوە. -2لە پەالمارەکە گازی کیمیاوی بەکار هاتووە. -3تاوانەکە مەزن بووە ،نزیک 4755هاوواڵتی کوژراوەو بریندار بوونە. -4ئەم تاوانە حیزبی بەعس ئەنجامی داوەو لە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
زیندوڕاگرتنی سااڵنەی یاده‌وەریی کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت و دروست کردنی مۆنمێنت بۆ قوربانیان ،مۆزەخانە و پەیکەری یاده‌وەری ،کە دەبنە هۆی پاراستنی یادگای گشتی قوربانییەکان الیەن دەزگای هەواڵگرییەوە بە پێی ئەو بەڵگە نامە باوەڕ پێکراوە کە لە بەردەستدایە دانی پێدا نراوە. وێرای ئەوەی بەکار هێنانی چەکی کیمیاوی بۆ خۆی تاوانی جەنگە ،هاوکات پەالماردانی خەڵکی سڤیل بە تاوانی جەنگ دێتە ژماردن ،لە خوارەوە بەشێک لەو بڕگانە ببینن **. نەهاتنە پێشەوەی کەی�سی شاری سەردەشت لە دادگای بااڵی تاوانی عێراقی بەهۆی بە کەم سەیر کردنی تاوانەکەوە نییە ،بەڵکە بە هۆی سنووری جوگرافیای ئەنجامدانی تاوانەکەوەیە ،کە لە سەر خاکی ئێران ئەنجام دراوە( وەک فەرمییەتی نێو دەوڵەتی) ،ئەو دادگایە تایبەت بوو بە تاوانە ناو خۆییەکان نەک تاوانە دەوڵەتییەکان ،بەم هۆیەوە کەیسەکە نەهاتە پێشەوە ،ئەو کەیسە بەشێکە لە زنجیرەیەک تاوان لە درێژەی شەڕی عێراق ئێران بەرامبەر بە گەالنی ئێران ئەنجام
دراون ،کە ئەمەش ناڕەوایە و پێویستە هەموو قوربانیانی دەستی رژێمی پێشوو بە هاوواڵتیانی رۆژهەاڵتی کوردستانیشەوە لە هاوواڵتیانی سڤیل و پێشمەرگەکانی دیموکرات و کۆمەڵە مافی خۆیان لە روی مادی و مەعنەوییەوە بۆ بگەڕێتەوەو قەرەبوو بکرێنەوەو تاوانکارانیش لە سزا دەربازیان نەبێت. چی پێویستە بکرێت بۆ سەردەشت و سەردەشتیەکان ؟ خوێندنەوەی حەقیقەتەکانی ڕابردوو دیاریکردنی هۆکارە زۆرەکانی ئەو تراژیدیا و تاوان و کارەساتانەی یەک لە دوای یەک بەسەرماندا هاتوون ئەرکی هەموو مێژوونووسێکی خاوەند ویژدانە ،لەم ئاستەیا بۆ تاوانی کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت هیچ نەکراوە ،نە تاوانەکە وەک خۆی لێکۆڵینەوەی مێژوویی و سیا�سی و یاسایی لە سەر کراوە ،نە ئاماری وردی قوربانیان و زەرەر و زیانی هاوواڵتیان کراوە. یاده‌وەریی سااڵنەی زیندوڕاگرتنی کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت و دروست کردنی مۆنمێنت بۆ قوربانیان ،مۆزەخانە و پەیکەری یاده‌وەری ،کە دەبنە هۆی پاراستنی یادگای گشتی قوربانییەکان ئەرکی هەموو الیەکە، کە ئەمەش هۆشیاری و مەعنەوی درووست دەکات سەبارەت بەپێشێلکاریەکانی ڕابردوو ،بۆ ئەوەی ببێتە بەربەستێک لە داهاتوو لە بەردەم دوبارە بونەوەی. ئەرکی هەموو ئەو الیەنانەی پاسداریان هێنا بۆ کوردستان بە گشتی و یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بڕیاربەدەستە سیا�سی و فەرماندە سەربازییەکانی ئەو کاتی بە تایبەتی بەهۆی www.komelge.com
29
NO:30 -July 2018
ڕۆڵیان لە دروست کردنی زەمینەیەکی وا شاری سەردەشت ببێتە بەشێک لە بەرەی شەڕی عێراق – ئێران : بە نامەی تایبەتی سەرۆکی ینک و الیەنەکاندیکەی کوردستانی ئەوانەی پاسداریان هێنایە باشووری کوردستانەوە داوای لێبوردن لە خەڵکی شاری سەردەشت بکەن. قەرەبووی مەعنەوی بکرێنەوە بەدرووستکردنی مۆنمێنت و یادکردنەوەی یادەکە و کردنەوەی شوێنی تایبەتی لە باشووری کوردستان بە تایبەتی لە پایتەخت و شاری هەڵەبجە بە ناوی شاری سەردەشتەوە. مەرزی سنووری سەردەشت –قەاڵدزێبکرێتەوە وەک هاوکارییەکی مادی بۆ دانیشتوانی ئەم دو جێگەیە. قوربانیانی شاری سەردەشت و سەرجەمقوربانیانی رۆژهەاڵت ،ئەوانەی بوونە قوربانی شااڵوەکانی بەعس بە شەهید بناسرێن. ** (( املادة ،)2(8ب املادة ،)2(8ب 1، جريمة الحرب املتمثلة فى الهجوم على املدنيين االركان -1ان يوجة املرتكب الجريمة هجوما. -2ان يكون هدف الهجوم سكانا مدنيين بصفتهم هذة او افرادا مدنيين ال يشاركون مباشرة فى االعمال الحربية. -3ان يعتمد مرتكب الجريمة جعل هدف الهجوم السكان املدنيين بصفتهم هذة او او افرادا مدنيين ال يشاركون مباشرة فى االعمال الحربية. -4ان يصدر السلوك فى السياق نزاع مسلح دولى ويكون مقترنا به. 30
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
-5ان يكون مرتكب الجريمة على علم بالظروف الواقعية التى تثبت وجود نزاع مسلح. املادة()2(8ب)2، جريمة الحرب املتمثلة فى الهجوم على االعيان املدنية االركان -1ان يوجة مرتكب الجريمة هجوما. -2ان يكون هدف الهجوم اعيانا مدنية،اب االعيان ال تشكل اهدافا العسكرية. -3ان يعتمد مرتكب الجريمة استهداف هذة االعيان املدنية بالهجوم. -4ان يصدر السلوك فى السياق نزاع املسلح دولى و يكون مقترنا به. -5ان يكون مرتكب الجريمة على علم بالظروف الواقعية التى تثبت وجود نزاع مسلح .ل.288 املادة ()2(8ب)5، جريمة الحرب املتمثلة بالهجوم على االماكن عزالء. -1ان يهاجم مرتكب الجريمة واحدة او اكثر من املدن او القرى او املساكن او املباني. -2ان تكون تلك املدن او القرى او املساكن مفتوحة لالحتالل بدون املقاومة. -3اال تشكل تلك املدن او القرى او املساكناو املبانى االهداف العسكرية. -4ان يصدر السلوك فى السياق نزاع مسلح دولى او يكون مقترنا به. -5ان يكون مرتكب الجريمة على العلم بالضروف الواقعية التى تثبت وجدود نزاع املسلح. املادة ()2(8هه)1 جريمة الحرب املتمثلة فى الهجوم على املدنيين االركان
ك2718 ز \ خه‌رمانان2018 ته‌مووز30 ژمارە....... جڤاكی مانگانەیە، هزریی،گۆڤارێكی سیاسیی
on against military and civilian people in a war against Iran and in an internal campaign against the Kurdish population in .the northern part of Irak The defendant has been charged as an accessory to violations of the laws and customs of war، resulting in death and .grievous bodily harm of the Wet 8 At the time Article Oorlogsstrafrecht (Wartime Offences 23 Act) was applicable to the charges.On the District Court in The 2005 December Hague sentenced the defendant to fifteen years imprisonment. Both the defendant .and the public prosecutor appealed The Court of Appeal sentenced the to a term of 2007 May 9 defendant on imprisonment of seventeen years. The Court of Appeal disallowed the claims for damages، submitted by the injured parties، based on the ground that those claims are not of an uncomplicated nature، a requirement for having such (civil) claims .judged by a criminal court Proceedings at the Supreme Court The defendant has appealed in cassation at the Supreme Court. His counsel، Mr. G. Spong، has argued that a Netherlands Court has no jurisdiction to try a case concerning 8 criminal acts as mentioned in Article 31
www.komelge.com
.ان يوجة املرتكب الجريمة هجوما-1 ان يكون هدف الهجوم سكانا مدنيين-2 بصفتهم هذة او افرادا مدنيين ال يشاركون .مباشرة فى االعمال الحربية ان يعتمد مرتكب الجريمة جعل هدف-3 الهجوم السكان املدنيين بصفتهم هذة او او افرادا .مدنيين ال يشاركون مباشرة فى االعمال الحربية ان يصدر السلوك فى السياق نزاع مسلح-4 .غيردولى ويكون مقترنا به ان يكون مرتكب الجريمة على علم بالظروف-5 .307 ل.الواقعية التى تثبت وجود نزاع مسلح ((وثائق اساسية مختارة ذات صلة باملحكمة الجنائية الدولية «منشورات محكمة الجنائية .)) 2009 طبعة الثانية،»الدولية *دەقی به‌کورتی بڕیاری دادگای هۆڵەندی کە،لەم لینکانەی خوارەوەدا بخوێننەوە کیمیابارانکردنی شاری سەردەشت لە پاڵ زەردە، زێوە» لە باشوور، گۆپتەپە،«هەڵەبجە و شنۆ و ئالۆت لە ڕۆژهەاڵت وەک تاوانی جەنگ بڕیاری دادگای شاری الهای لە،دەناسێنێت .هەموو واڵتانی یەکێتی ئەوروپا کاری پێدەکرێت Conviction Van A. for supplying raw materials for mustard gas to the Hussein regime During the - 2009 june 30 ،the Hague 1980s the defendant has supplied the Hussein regime with large quantities of raw material (TDG) for the production of mustard gas. The mustard gas thus produced by the regime، has been used by the Hussein regime from the mid eighties
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
NO:30 -July 2018
has jurisdiction to judge a case concerning criminal acts as mentioned in Article Wartime Offences Act. This article 8 furthermore defines sufficiently the criminal .acts and behaviour to be prosecuted The Court of Appeal has argued and found proven that the defendant has .committed these crimes deliberately The Court of Appeal has held that، based :on the available evidence the defendant knew، at least from on، that his supplies of TDG were 1986 being used for the production in Irak of poisonous gas and mustard gas، during a longlasting war with Iran and he also knew that this poisonous gas would be used in ;this war the defendant knew that he was supplying the means for actually using mustard gas in the war، due to his deliberate contribution to the production of ;mustard gas the TDG delivered by the defendant has actually been used for the production of mustard gas as ammunition، and has been used during the attacks mentioned in the ;indictment on the Iraqi regime 1985 from depended solely on TDG supplies by the defendant for its production of mustard
Wartime Offences Act. Moreover، he argues that the description of the criminal acts in .Wartime Offences Act is too vague 8 Article He also argues that the Court of Appeal has ruled on insufficient evidence that the defendant committed the crimes deliberately. His further complaints in cassation deal with evidence and the sentence itself rendered by the Court of .Appeal According to counsels for the injured parties، Mr. A.A. Franken and Ms. L. Zegveld، the Court of Appeal should have ruled in the matter of the claims for .damages Advocate-general mr. A.J.M. Machielse advised the Supreme Court in his advisory to reject the 2008 November 18 opinion of complaints of the defendant. Furthermore he advised the Supreme Court to rule in .favour of the injured parties The ruling of the Supreme Court :In the case against the defendant The Supreme Court rejects the appeal in cassation by the defendant. It finds that the defendant has been rightfully charged an accessory to the violations of the laws and customs of war، resulting in killings and .inflicting grievous bodily harm It also rules that a Netherlands Court www.komelge.com
32
ك2718 ز \ خه‌رمانان2018 ته‌مووز30 ژمارە....... جڤاكی مانگانەیە، هزریی،گۆڤارێكی سیاسیی
.be sixteen years and six months This is an unofficial summary of the ruling of the Supreme Court of the The ruling .2009 June 30 Netherlands of has been published in Dutch on www. rechtspraak.nl and can be retrieved via An English translation of .number BG4822 .the full ruling will be published in due time The decision by the Court of Appeal can be retrieved on www.rechtspraak.nl via the in Dutch) and BA6734( numbers BA4676 .in English) respectively( 2009 June 30 ،The Hague ms. Eveline Hartogs، registrar 3611236-70)0( 31 00 :Tel LJ Nummers BA4676 BA6734 Bron: Hoge Raad der Nederlanden 2009 juni 30 :Datum actualiteit http://www.rechtspraak.nl/…/Coxnvicti …on+Van+A.+for+supplying http://zoeken.rechtspraak.nl/resultpage. …aspx http://zoeken.rechtspraak.nl/resultpage. …aspx http://www.kurdocide.com/ku/news. 5800=php?readmore
33
www.komelge.com
gas، causing the on-going policy of the regime to use hundreds of tons of this on، to 1984 poisonous gas per year، from .be continued The Supreme Court holds that the facts assessed by the Court of Appeal allow to conclude that the defendant has acted .deliberately Several other complaints concerning the years of 17 evidence and the sentencing to imprisonment have been rejected by the .Supreme Court As the proceedings in cassation have taken an unreasonably long period، the Supreme Court has reduced the defendants term of imprisonment to sixteen years and .six months :In the case of the injured parties The Supreme Court rules that the Court of Appeal had decided correctly in disallowing the claims for damages by the injured parties، on the grounds that those (civil) claims are too complicated to be .judged in this criminal case Consequences of the ruling of the Supreme Court The sentence by the Court of Appeal has become 2007 May 9 in The Hague of final، except for the term of imprisonment. The Supreme Court has ruled this term to
NO:30 -July 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
توێژینەوە
جه‌نگی سوریاو ڕۆل و سیاسه‌تی ئیقلیمی و نێوده‌وڵه‌تی خوێندنه‌وه‌یه‌کی سیاسی و ئابووری
(جه‌نگ درێژه‌پێدانی سیاسه‌ت ه به • شێوه‌یه‌کی تر) ل ه پێناسه‌که‌ی Clausewitzجه‌نگ به‌واتای درێژه‌پێدانی سیاسه‌ت ه ب ه ئامرازی تر .هه‌ول ئه‌دات جه‌نگ وه‌ک ڕوداوێک تێبگات ک ه تێیدا الیه‌نێکی به‌شداری جه‌نگ ئیراده‌ی خۆی به‌سه‌ر الیه‌نێکی تری به‌شداربووی جه‌نگه‌ک ه بسه‌پێنێ. پ .د .ساالرباسیره جه‌نگ ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌یه‌کی به‌رفراوانی دوو الیه‌نه‌و شێوازێک ل ه کردار ه به‌ئامانجی ئه‌وه‌ی به‌رامبه‌ره‌که‌ی گێڕ بکات یان سنوری بۆ دابنێت یان بیخات ه ژێر خواستی خۆی .جه‌نگیش هه‌روه‌ک ئاشتی سیاسه‌ته .ئاشتی سیاسه‌ت ه به‌بێ شه‌ڕ، به�شی یه‌كه‌م جه‌نگیش سیاسه‌ت ه به‌رێگه‌ی جه‌نگ و خوێن ڕشتنه‌وه .سیاسه‌تیش بریتی ه ل ه هونه‌ری که‌لک وه‌رگرتن له‌بارودۆخه‌ک ه بۆ به‌رژه‌وه‌ندیه‌کی تایبه‌ت. ناوه‌ڕۆک «ئه‌و کات ه ده‌توانین ل ه ناوه‌ڕۆکی جه‌نگ بگه‌ین ئه‌گه‌ر ده‌رباره‌ی سیاسه‌تی دووفاقیی جه‌نگه‌که جه‌نگ درێژه‌پێدانی سیاسه‌ت ه ب ه شێوه‌یه‌کی تر • بکۆڵینه‌و ه به‌ر ل ه هه‌ڵگیرسانی .جه‌نگ هه‌ر ته‌نیا کورته‌یه‌ک ده‌رباره‌ی سوریا • پێکدادانی چه‌کداریی نێوان الیه‌نه‌کان نی ه به‌ڵکو سه‌ره‌تای دروستبوونی ناکۆکی و جه‌نگی سوریا • ملمالنێی توندوتیژ ه له‌نێوان ئابوری و سیاسه‌ت و سیاسه‌تی ئێران ل ه سوریا • ئایدۆلۆژیای الیه‌نه‌کان .ب ه ده‌ستپێکردنی جه‌نگ هه‌موو ئه‌م الیه‌نانه‌ی ئاماژه‌یان پێدرا ئاڕاسته‌ی 34
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ئیدیۆلۆژی کارایی سایکۆلۆژی و کۆمەاڵیەتی هەیە .فرۆید دەبێژێ نائاگایی (ال شعور) لەنێو جیهانی سیاسەتدا پتر لە هەر جێیەکی دیکە خۆی مانیفێست دەکات. سه‌رکه‌وتن و هێنانه‌دی ئامانجه‌کانی جه‌نگ ده‌کرێن» .به‌الم هه‌موو جه‌نگه‌کانیش هاوشێوه نین .هۆی ئه‌وه‌ش ده‌گه‌رێته‌و ه بۆ جیاوازی هه‌لومه‌رجی مێژویی سه‌رهه‌لدانی جه‌نگ و هۆکانی هه‌لگیرسانی جه‌نگه‌که .هه‌روه‌ها ئه‌و ئامانجانه‌ی ک ه ل ه پێناویاندا جه‌نگه‌کان به‌رپاکراون .جگه له‌و ه جه‌نگه‌کان له‌ڕووی شوێن و زه‌مه‌ن ،چه‌ک و تفاق و شێوازی چاالکیه‌کان هه‌روه‌ها ژماره‌ی پێکدادانه‌کان و به‌رفراوانیه‌و ه جیاوازیان هه‌یه. به‌الم جه‌نگ هه‌میش ه شێوه‌یه‌کی توندوتیژ بوو ه بۆ چاره‌سه‌رکردن و به‌الدا خستنی ملمالنێ .هه‌موو پێکدادانێکی چه‌کداریی به‌جه‌نگ دانانرێت چونکه به‌بێ هه‌بوونی ئامانجی سیا�سی توندوتیژترین پێکدادان به‌جه‌نگ ناژمێردرێ .لێره‌دا پێویسته سه‌رنج بۆ ئه‌و ه ڕابکێشین ک ه به‌رژه‌وه‌ندی سیا�سی و ئابوری ئه‌و چین و ده‌وله‌ته‌ی له‌جه‌نگدان ئامانجی جه‌نگه‌ک ه دیاری ده‌که‌ن بۆنمون ه جه‌نگی عێراق /ئێران ،عێراق /کوێت ،جه‌نگی سوریا ،یه‌مه‌ن، ڤێتنام....
ده‌سپێکی جه‌نگ پێشتر ب ه ناکۆکی سیا�سی ده‌ستپێده‌کات .به‌م شێوهی ه ده‌کرێ جه‌نگ وه‌ک درێژکه‌ره‌وه‌ی سیاسه‌ت ببینرێت و جه‌نگ ده‌بێته ئامرازی ب ه ده‌ستهینانی ئامانجی سیاسیش . قه‌واره‌ی جه‌نگ هه‌میش ه ده‌گه‌رێنرێته‌و ه بۆ ئامانج ه سیاسیه‌که‌ی الیه‌نه‌کانی جه‌نگه‌که .جه‌نگ چاالکیه‌کی رێکخراو ه ک ه هێز ه سه‌ربازیه‌کان و ده‌زگا غه‌یر ه سه‌ربازیه‌کان و هه‌روه‌ها کۆمه‌لگای سڤیلیش دێنێت ه نێوی .چۆنایه‌تی و چه‌ندایه‌تی چه‌ک زۆربه‌ی کات بریارده‌ری سه‌رکه‌وتن و دۆڕاندنی سوپاو نه‌ته‌وه‌شه .سه‌رده‌می کۆن میتالی باشترو چه‌ندایه‌تی چه‌ک بریاری سه‌رکه‌وتن بووه .ئه‌مرۆک ه مرۆڤایه‌تی خاوه‌نی ته‌کنه‌لۆژیای چه‌کی مۆدێرنه .شتێکی سه‌یر نی ه له‌به‌ر ڕۆشنایی ژماره‌ی جه‌نگ ه زۆره‌کان ل ه مێژوودا ئه‌و قه‌ناعه‌ته حوکم بکات ک ه جه‌نگ به‌شێکی گه‌وره‌ی مێژووی مرۆڤایه‌تیه .لیره‌دا ده‌گه‌م ه ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی ک ه سه‌رجه‌م ئه‌و جه‌نگانه‌ی ل ه مێژودا ڕویانداوه چاره‌نوسێکی ڕێکه‌وتی مرۆڤایه‌تی نین. کورته‌یه‌ک ده‌رباره‌ی سوریا • کۆماری سوریا ل ه سالی 1930دامه‌زراو ل ه سالی 1946بوو ه ده‌وله‌تێکی سه‌ربه‌خۆ .ل ه سالی 1963وه ل ه ئه‌نجامی کوده‌تاو ه حیزبی به‌عس ب ه شێوه‌یه‌کی دیکتاتۆران ه حوکمی سوریا ده‌کات. کۆماری عه‌ره‌بیی سوریا ده‌وله‌تێک له ڕۆژهه‌التی نزیک .ل ه باشوره‌و ه سنوری له‌گه‌ل ئیسرائیل ،ل ه ڕۆژئاواو ه سنوری ب ه لوبنان و ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاسته‌و ه هه‌یه .ل ه باکوره‌وه سنوری ب ه تورکیاو ،ل ه به‌ره‌ی ڕۆژهه‌التیشه‌وه سنوری ب ه عێراق و ل ه باشوریش ب ه ئه‌رده‌نه‌وه هه‌یه .دورگه‌ی قوبروس نزیکه‌ی 125کم له www.komelge.com
35
NO:30 -July 2018
قه‌راغ ده‌ریای سوریاو ه دووره .ب ه ڕووبه‌ری 185 هه‌زار کم دووجا سوریا نیوه‌ی ڕوبه‌ری ئه‌ڵمانیا ده‌بێت .ل ه سالی 2010دانیشتوانی سوریا نزیکه‌ی 21ملیۆن که‌س بووه .زیاتر ل ه نیو ملیۆن مرۆڤی تێدا کوژراوه ،زیاتر ل ه پێنج ملیۆن سوریی به هۆی بارودۆخی جه‌نگه‌که‌و ه هه‌التوون بۆ والتانی ناوچه‌که‌و بۆ ئه‌وروپا .زیاتر ل ه شه‌ش ملیۆن سوریی له‌ناو خاکی سوریا خۆی ئاوار ه بوون .به‌واتا نزیکه‌ی 12ملیۆن هاوالتی سوریی له‌ناو ده‌وله‌ت و ده‌ره‌وه‌ی ده‌وله‌تدا بوونه‌ت ه په‌ناهه‌نده ،ئه‌وه‌ش ژماره‌یه‌کی زۆر ه بۆ دانیشتوانی سوریا. زۆرینه‌ی دانیشتوانی سوریا عه‌ره‌ب ه ک ه ده‌کاته %80و زۆرینه‌ی سون ه مه‌زهه‌به‌و زمانی فه‌رمی ل ه سوریا عه‌ره‌بیه .کورد دووه‌م گه‌ور ه گه‌ل ه له سوریا ک ه خاوه‌ن مێژوو ،زمان و که‌لتوری تایبه‌ت ب ه خۆیه‌تی .ئه‌رمه‌نه‌کان ل ه نێوان ساالنی 1025و 1935وه‌ک په‌ناهه‌ند ه ل ه تورکیاو ه چونه‌ت ه سوریا. دوو له‌سه‌ر سێیان ل ه حه‌له‌ب نیشته‌جێن و نزیکه‌ی %20یش ل ه دیمه‌شق .ئه‌وانه‌ی تریان به‌سه‌ر ناوچه‌کانی شار ه گه‌وره‌کانی وه‌ک ناوچه‌ی جه‌زیره نیشته‌جێ بوون .هه‌روه‌ها تورکومان و چه‌رکه�سی سون ه مه‌زهه‌ب و ئاشوری ل ه سوریا هه‌ن .به‌ده‌ر له‌و ه نزیکه‌ی نیو ملیۆن په‌ناهه‌نده‌ی فه‌له‌ستینی ل ه سوریا ده‌ژی و ب ه هۆی بارودۆخی جه‌نگی عێراقیشه‌و ه ل ه کۆن و نوێدا باس ل ه دوو سه‌د هه‌زار په‌ناهه‌نده‌ی عێراقی ده‌کرێت ل ه سوریا که ژماره‌یه‌کیان ل ه ئاسوریه‌کانن .به‌الم عه‌له‌ویه‌کان نزیکه‌ی %12ی دانیشتوان پێک ده‌هێنن ک ه حوکمی زۆرینه‌ی سوریا ده‌که‌ن .بنه‌ماله‌ی ئه‌سه‌د له عه‌له‌ویه‌کانه .جگ ه له‌وان ه ل ه سوریا دروزی و یه‌زیدی و ژماره‌یه‌کی که‌میش جوله‌که‌ی تێدا ده‌ژی. یه‌زیدیه‌کان خۆیان وه‌ک کورد پێناس ه ده‌که‌ن که 36
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نه‌خشه‌ی سوریا
زۆربه‌یان ل ه نێوان حه‌له‌ب و عه‌فرین و له گونده‌کانی الی عه‌موده‌و قامیشلۆ ده‌ژین. ئه‌و ئاماژانه‌ی سه‌ره‌و ه ئه‌و ڕاستیه‌مان نیشان ئه‌دات ک ه سوریا وه‌ک ده‌وله‌تێکی ده‌ستکرد کۆمه‌لگایه‌کی پلورالیستی و فره‌ییه‌و نه‌بوونی مافی گه‌الن و که‌مینه‌و ئێتنیکه‌کان و مه‌زهه‌به جیاوازه‌کان ئه‌مانیش هۆکارێکن بۆ ناکۆکییه‌کانی نێوان گه‌النی سوریاو ده‌سه‌التی مه‌رکه‌زیی که‌مینه .گونجاوترین چاره‌سه‌رێک بۆ سوریایه‌کی فره‌یی و قۆناغی ئێست ه سیسته‌می فیدرالیه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نیزامی سوری دوور ه له‌م بیرۆکه‌ی ه هه‌ربۆیه فاکته‌ری ده‌ره‌کی ده‌توانێت ئه‌و ڕۆل ه ببینێت، وه‌ک ئه‌وه‌ی ئه‌مریکاو هاوپه‌یمانه‌کانی دوای جه‌نگی دوه‌می جیهانی ل ه ئه‌ملانیا کردیان بۆ بوون ب ه ده‌وله‌تێکی فیدرالی المه‌رکه‌زی ،دابه‌شبوونی ده‌سه‌الته‌کان به‌سه‌ر هه‌رێمه‌کانداو بێهێز کردنی ده‌سه‌التی مه‌رکه‌زیی .ئه‌م مۆدێل ه بۆ ده‌وله‌ته‌کانی تری وه‌ک تورکیا ،ئێران و عێراق و هاوشێوه‌کانی گرنگ و پێویستن. سه‌ره‌تای دروستبوونی ناکۆکی و • جه‌نگی سوریا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
دوای ئه‌وه‌ی ک ه ب ه به‌هاری عه‌ره‌بی ناوده‌برێت و دواتر سوریا�شی گرته‌وه ،سه‌ره‌تا ب ه خۆپیشاندانی ئاشتیان ه ده‌ستی پێکرد ،دواتر گۆڕدرا بۆ ئاڕاسته‌یه‌کی توندوتیژی و دروستبوونی ده‌یان هێزو رێکخراوی سیا�سی و چه‌کدار ب ه ئاڕاسته‌ی سیا�سی جیاوازو په‌یوه‌ندی ده‌ره‌کی جیاوازه‌وه. ئه‌م جه‌نگه ،ک ه ب ه خوێناویترین و ئالۆزترین جه‌نگ ل ه ئێستای ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاستدا هه‌ژمار ده‌کرێت ئه‌ویش ل ه ده‌رئه‌نجامی چوون ه ناوه‌وه‌ی چه‌ندین ل ه ده‌وله‌تانی ئیقلیمی و نێو ده‌وله‌تیی تێیدا ک ه هه‌ریه‌که‌و ب ه دوای ئامانج و به‌رژه‌وه‌ندی سیا�سی و ئابوری خۆی که‌وتووه ،دیارده‌یه‌ک نه‌ک هه‌ر جه‌نگه‌که‌ی خوێناویترو ئالۆزو درێژخایه‌ن کردو ه به‌لکو چاره‌سه‌ره‌کانی�شی قورس کردوه. گه‌وره‌ترین قوربانییش له‌م جه‌نگ ه قێزه‌ون ه خه‌لکی مه‌ده‌نیه.. ل ه مانگی 5ی 2015داعش نیوه‌ی خاکی سوریای کۆنتڕۆل کردبوو ،ک ه ته‌نیا %15ی دانیشتوانی سوریای له‌سه‌ر ده‌ژی ،ل ه کاتێکدا ل ه ناوچه‌کانی تری ڕۆژئاوای سوریا ل ه 13پارێزگا 10ی که‌وتۆته ئه‌و ناوچان ه ک ه زۆرینه‌ی دانیشتوانی سوریای لێ ده‌ژی وه‌ک حه‌له‌ب ،الزقیه ،حمص ،حه‌ما، ئیدلیب و دیمه‌شق و ...ک ه به‌شێکی به‌رچاوی له‌ژێر کۆنتڕۆلی حکومه‌تی سوریایه‌و ئه‌وه‌ی تری له‌الیه‌ن سوپای ئازادی سوریا ،کورد ،سوپای دیموکراتی سوریا ،هه‌روه‌ها داعش ،القاعیده‌و به‌ره‌ی نوصر ه ک ه ب ه هاوکاری الیه‌نی ده‌ره‌کی وه‌ک تورکیا تانوسینی ئه‌م وتار ه کۆنترۆل کراوه. به‌شێکی هێز ه ئۆپۆزیسیۆنه‌کانی ناو سوریا هاوکات دژ ب ه یه‌کتریش ده‌جه‌نگن .جگ ه ل ه کورد ک ه هاوپه‌یمانی ئه‌مریکایه‌و فه‌ره‌نساش هات ه سه‌ر خه‌ت چیتر ئه‌وانی دی ل ه الیه‌ن سعودی (ئێست ه لێی
کشاوه‌ته‌وه) ،قه‌ته‌رو تورکیاو ه پشتگیری ده‌کرێن، به‌تایبه‌ت حکومه‌ته‌که‌ی ئه‌ردۆگان. شه‌ڕه‌کانی سوریا بریتی نی ه ته‌نیا ل ه یه‌ک شه‌ڕ به‌لکو چه‌ندین شه‌ڕه‌و له‌الیه‌ن شوێن و زه‌مه‌نیشه‌و ه گه‌مه‌که‌ره‌کان و هه‌روه‌ها ئامانجه‌کانیشیان هاوشێو ه نیه. به‌هاتن ه ناوه‌وه‌ی داعش بۆ ناو جه‌نگی سوریاو خێرا گه‌شه‌کردنی و ئیدیعای دروستکردنی خه‌الفه‌تێکی ئیسالمیی ( ل ه ده‌وله‌ته‌و ه بۆ خه‌الفه‌ت) ک ه ل ه عێراق و شامه‌و ه ده‌ست پێبکات ڕویه‌کی به جیهانی کردنی جه‌نگی سوریای لێکه‌وته‌و ه به‌تایبه‌ت ک ه داعش بوو ه هه‌ڕه‌ش ه بۆ ئه‌وروپاو ڕۆژئاوا به‌گشتی و بوو ه هه‌ڕه‌ش ه بۆسه‌ر ئاسای�شی جیهانی و به‌رژه‌وه‌ندی ه نێوده‌وله‌تیه‌کانیان ل ه ناوچه‌که‌ش و کار ه تیرۆریستیه‌کانیان گه‌یشت ه به‌رده‌م ده‌رگای ئه‌وروپاو ڕۆژئاوا ب ه گشتی. ئه‌و ناوچه‌یه‌ی ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست ،که هه‌ریه‌ک ل ه هێز ه ئیقلیمی و نێوده‌وله‌تیه‌کان به دوای به‌رژه‌وه‌ندی خۆیه‌و ه بوو ه ب ه سوریاشه‌وه‌و هه‌ریه‌که‌شیان ب ه دوای هاوپه‌یمانی خۆیدا ده‌گه‌ڕێت و جه‌نگه‌کان بوون ه جه‌نگی ب ه وه‌کاله‌ت، بێ ئه‌وه‌ی ئه‌مریکاو ڕوسیا ڕاسته‌وخۆ ل ه ڕووی سه‌ربازیه‌و ه ڕوبه‌ڕووی یه‌کتر ببنه‌وه .ئه‌گه‌ر له سه‌ره‌تای جه‌نگی سوریاو ه هێزه‌کان کۆک بووبن له‌وه‌ی داعش دوژمنێکی هاوبه‌شه‌و هاوبه‌ش شه‌ڕ بۆ له‌ناو بردنی بکرێت ،ئه‌وا چیتر هێزه‌کان دوای سه‌رکه‌وتنیان به‌سه‌ر داعیشدا (النی که‌م ل ه ڕووی سه‌ربازیه‌وه) شه‌ڕ له‌سه‌ر ده‌ستکه‌وته‌کانیان ده‌که‌ن ل ه ئاینده‌ی سوریاداو بۆ ئه‌م ئامانج ه شه‌ڕی یه‌کتریش ده‌که‌ن .ئه‌و الیه‌نه‌ی بتوانێت کۆنتڕۆلی سوریا بکات ئه‌وا سنورێکی ڕاسته‌وخۆی به ده‌وله‌تی ئیسرائیله‌و ه ده‌بێت .ئه‌گه‌ر ئه‌و کۆنتڕۆل www.komelge.com
37
NO:30 -July 2018
کردن ه ل ه الیه‌ن هێزێکی دژ ب ه ئیسرائیل بێت ئه‌وا ئاسای�شی ئیسرائیل ده‌که‌وێت ه مه‌ترسیه‌وه. ئه‌گه‌ر ب ه پێچه‌وانه‌و ه هێزێکی دۆستی ئیسرائیل کۆنترۆلی سوریا بکات ئه‌وا به‌شێکی به‌رچاوی سنوری ئیسرائیل پارێزراو ده‌بێت .لێره‌دا لبنان عه‌زل ده‌بێت و په‌یوه‌ندی نێوان حیزبوال و ئێران ده‌بچرێت. خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌و ده‌سه‌التی کۆنتڕۆل که‌ره ئه‌ندامێکی ناتۆ بێت له‌گه‌ل سوریایه‌کی بێ ئه‌سه‌د پێکه‌و ه له‌گه‌ل تورکیای ناتۆدا (نه‌ک تورکیای ئه‌ردۆگان) و هه‌روه‌ها ئه‌رده‌نی هاوپه‌یمان ده‌توانن پێکه‌و ه پشتێنێکی ئه‌منی ب ه ده‌وری ئیسرائیلدا دروست بکه‌ن ئه‌گه‌ر هاوکات بوون و کاریگه‌ریی ڕوسیاو ئێران که‌م بکه‌نه‌وه .ڕوخانی سوریای ئه‌سه‌د کاریگه‌ریی نه‌رێنی گه‌وره‌ی ده‌بێت له‌سه‌ر حیزبوالو الیه‌ن ه ئیسالمی ه فه‌له‌ستینیه‌کانیش وه‌ک حه‌ماس ،هاوکات بچڕانی هاوکاری و په‌یوه‌ندیه‌کانی ئێرانیش به‌و الیه‌نانه‌و ه ک ه به‌رێگه‌ی سوریای ئه‌سه‌ده‌و ه ده‌کرێت ،ئه‌وه‌ش هۆکارێکه بۆچی ئێران پشتگیریی ڕژێمی ئه‌سه‌د ده‌کات. سیاسه‌تی ئێران ل ه سوریا • یه‌کێک ل ه ئامانجه‌کانی ئێران ل ه سوریا دروستکردنی رێگه‌یه‌کی وشکانی ه بۆ سه‌ر ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاست .بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ده‌بوو پشتیوانی ل ه ڕژێمی به‌عس بکات ل ه سوریا .ئێران ل ه ناو کۆمه‌لگای نێوده‌وله‌تیدا پێگه‌یه‌کی الوازی هه‌یه .بۆ به‌هێزکردنی ئه‌م پێگ ه الوازه‌ی ،ئێران ده‌یه‌وێت له‌سه‌ر ئاستی ناوچه‌ک ه خۆی به‌هێز بکات و ب ه شوێن په‌یداکردنی کارتی سیاسیه‌وه‌یه .بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ده‌ست ده‌خات ه ناو کاروباری لوبنانه‌وه ب ه رێگه‌ی حیزبوالوه‌و پشتگیری که‌رێکی قور�سی 38
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
حه‌ماسه .ل ه یه‌مه‌ن پشتگیری سه‌ربازیی ل ه حوسی ه شێعه‌کان ده‌کات و بۆت ه هه‌ڕه‌ش ه له‌سه‌ر سعودیه، ده‌ستی خستۆت ه ناو کاروباره‌کانی سوریاوه، هه‌روه‌ها ل ه هه‌وڵی دروستکردنی چه‌کی ئه‌تۆمدایه. ئێران ب ه ڕکابه‌ریی ئه‌مریکا خۆی ل ه ڕوسیا نزیک ده‌کاته‌وه‌و له‌گه‌ل ڕوسیاو سوریادا چونه‌ته هاوپه‌یمانیه‌کی هاوبه‌شه‌وه .خاوه‌ن نفوز ه له عێراقداو پشێوی دروست ده‌کات و پشتگیری له‌و الیه‌ن ه شێعان ه ده‌کات وه‌ک مالیکی و هادی عامری ک ه نزیکن ل ه ئێرانه‌وه‌و دژ ب ه ئه‌مریکاو سعودیه‌ن وکار بۆ هاتن ه سه‌ر ده‌سه‌التی ئه‌وان ه ده‌کات که ل ه حکومه‌تی پێنجه‌مه‌ی عێراقدا و هاوکات بوونی ئێران ل ه سوریادا جێگه‌ی قبوول کردن نابێت بۆ ئه‌مریکا. سوریا بۆ ئێران بنکه‌یه‌کی گرنگ ه بۆ پشتگیری کردنی حیزبوالی شێعه‌ی لبنانی له‌سه‌ر ئاسته جیاوازه‌کان و ئامرازێکی گرنگ ه بۆ دروستکردنی کاریگه‌ریی له‌سه‌ر لبنان ک ه حیزبوالی لێیه‌و هه‌والگریی سوریاش تێیدا ڕۆلی خۆی بینیوه. ده‌کرێ �سێ کوچکه‌ی سوریاو ئێران و حیزبوال به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌و ه ئاماژ ه پێبده‌م: جه‌نگی سوریا بۆت ه مایه‌ی هه‌ڕه‌ش ه بۆ سه‌ر هاوپه‌یمانیی ستراتیجی ئێران و سوریاو حیزبوال. ڕژێمی سوریی په‌یوه‌ندیه‌کی ژیانی ه ل ه نێوان ئێران و حیزبوال .به‌م جه‌نگه‌ی سوریاو الواز بوون یان ڕوخانی ئه‌سه‌د هه‌ڕه‌شه‌ی تێکچوونی له‌سه‌ره. پشتگیریی سعودیه‌و ده‌وله‌ته‌کانی که‌نداو به تورکیاشه‌و ه بۆ میلیشیا سونه‌کانی ک ه ده‌یانه‌وێت ڕژێمی سوری بڕوخێنن سوریای کردۆت ه ناوچه‌ی شه‌ڕی ده‌سه‌الت ل ه نێوان الیه‌ن ه شێعه‌کانی سه‌ر ب ه ئێران و سونه‌کانی سه‌ر ب ه الیه‌ن ه تورکی و عه‌ره‌بیه‌کان .هه‌ربۆی ه ل ه سوریا جه‌نگێکی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
به‌وه‌کاله‌ت ڕووده‌دات .لێره‌دا ئێران پشتگیری ماددی و پێدانی چه‌ک و هه‌والگری و پاسداران و هێنانی شێعه‌کانی ده‌وله‌ت ه عه‌ره‌بیه‌کان ده‌کات بۆ پشتگیری ڕژێمی سوری .ئێران ڕێگری ده‌کات ل ه دروستکردنی ناوچه‌ی دژ ه فڕین ل ه سوریا چونک ه ڕێگای هه‌وایی خێراترین ئیمکانیه‌ت ه بۆ گواستنه‌وه‌ی پێداویستیه‌کانی بۆ سوریا. سوریا بۆ ئێران و حیزبوال هه‌موو شتێکه. ل ه ئه‌گه‌ری ڕوخانی ڕژێمی سوریی و ل ه ئه‌گه‌ری هاتن ه سه‌ر ده‌سه‌التی ڕژێمێکی سونی ئه‌وا حیزبوال هه‌ڕه�شی مان و نه‌مانی له‌سه‌ر ده‌بێت و گواستنه‌وه‌ی چه‌ک و پار ه ب ه رێگه‌ی دیمه‌شقه‌وه بۆیان کۆتایی دێت. به‌پێی پڕۆژه‌یه‌ک ئێران ب ه سه‌رپه‌رشتی خۆی ده‌یه‌وێت ب ه رێگه‌ی حیزبوالی لوبنانه‌و ه ئه‌ندامانی میلیشیا شێعه‌کانی سه‌ر ب ه ئێرانن وه‌ک ئه‌وانه‌ی ئه‌فغانستان و لبنان ...ل ه سوریا نیشته‌جێ بکات، له‌و شوێنانه‌ی ک ه هه‌زاران خێزانی سوری به‌هۆی جه‌نگه‌و ه یان ئۆپۆزیسیۆن بونیانه‌و ه شوێنی ڕه‌سه‌ن و نیشته‌جێ بوونی خۆیان جێهێشتوه .به بڕیارێکی حکومه‌تی به‌شار ئه‌سه‌د ده‌ست به‌سه‌ر خانو و موڵک و ماڵی ئه‌و هاوالتیان ه ده‌گیرێت که سوریایان جێهێشتو ه ئه‌گه‌ر ل ه ماوه‌ی یه‌ک مانگدا نه‌گه‌رێنه‌و ه ناوی ،دیار ه بریاره‌ک ه بۆ پرۆژه‌که‌ی ئێران و حیزبوالیه .ئه‌و ڕاستی ه نیشان ئه‌دات که ئێران و ئه‌سه‌د کار له‌سه‌ر گۆرینی دمیوگرافیای سوریا ده‌که‌ن .لێره‌دا ب ه ڕوونی ده‌بینرێت که جه‌نگی سوریا ب ه ته‌نها جه‌نگێکی ئابوری نی ه به‌لکو سیاسیشه. لێره‌دا ده‌گه‌رێمه‌و ه سه‌ر ئه‌و پرسیاره‌ی ،ئایا هه‌لوێستی ئه‌مریکاو ئیسرائیل چۆن ده‌بێت ئه‌گه‌ر ل ه کۆتایدا ڕوسیاو ئێران ڕژێمی ئه‌سه‌د ل ه ڕوخان
ڕزگار بکه‌ن و خۆیان ل ه باکگراوندا کۆنتڕۆلی سوریا بکه‌ن و مه‌ترسیه‌که‌ش له‌سه‌ر ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی ئیسرائیل بمێنێته‌و ه وه‌ک هاوپه‌یمانێکی ستراتیژی ئه‌مریکاو پای ه گرنگه‌که‌ی ل ه ناوچه‌که؟ له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا ئێران دیار ه حسابێکی بۆ دۆڕاندنی ئه‌سه‌دیش کردبێت و لێره‌دا چه‌ند ئۆپشنێک هه‌ن چۆن له‌گه‌ل ڕوخانی ڕژێمی ئه‌سه‌د مامه‌ل ه بکرێت: پێکه‌و ه له‌گه‌ل ڕوسیا جێگرێک بۆ ئه‌سه‌د بدۆزنه‌و ه ک ه جێگه‌ی متمانه‌ی سوپاو عه‌له‌ویه‌کان بێت و سه‌رۆکێکی به‌هێزو جه‌ماوه‌ریی بێت ک ه ڕێگر نه‌بێت ل ه دورخستنه‌وه‌ی ئێران ل ه سوریا .دلنیا کردنه‌و ه له‌وه‌ی ئێران ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ مافی ڤیتۆی هه‌بێت ل ه پڕۆسه‌ی گواستنه‌وه‌دا دوای ئه‌سه‌دو هه‌روه‌ها به‌رده‌وامیدان ب ه ئێرانی کردنی سوپاو هه‌والگریی سوری و ب ه رێگه‌ی پاسداران و حیزبوالو ه بۆ دژایه‌تی کردنی به‌ره‌ی ڕۆژئاواو سعودیه‌و ئیسرائیل. له‌م جه‌نگه‌دا بۆ ئێران ته‌نیا مه‌سه‌له‌ی سوریا نیه به‌لکو مه‌سه‌له‌ی پردێکی وشکانیش ه ک ه شێعه‌کانی ئێران ب ه شێعه‌کانی عێراق و عه‌له‌ویه‌کانی سوریاو هه‌روه‌ها حیزبوالی شێعه‌و ه ل ه لبنان ببه‌ستێته‌وه به‌واتا ئێران کار له‌سه‌ر دروستبوونی هیاللێکی شێعی ده‌کات .سعودی وه‌هابیی تێکدانی ئه‌و �سێ کوچکه‌یه‌ی کردۆت ه ئه‌رکێکی پیرۆزی خۆی .لێره‌دا دیو ه ئاینی و مه‌زهه‌بیه‌که�شی جه‌نگی سوریا به‌ده‌ر ده‌که‌وێ گه‌رچی به‌ناوی ئاینه‌و و مه‌زهه‌به‌وه سیاسه‌ت پیاد ه ده‌کرێت بۆ ئامانجی تر.
www.komelge.com
39
NO:30 -July 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتار
سەرەتایەک بۆ ماتریالیزمی مێژوویی
Alan Woodsو Rob Sewell له ئینگلیزییه‌وه :کارزان عزیز
به�شی یه‌كه‌م
کاتێک تەماشای مێژوو دەکەین ،وادەردەکەوێت فەوزایەک یان پرۆسەیەکی پڕ لە ناکۆکی بێت. ڕووداوەکان لە سەرلێشێوانی شۆڕشەکان، جەنگەکان ،ماوەی گەشە و داڕووخاندا لەناودەچن. ملمالنێی چینەکان و نەتەوەکان لە ناو فەوزای گەشەی کۆمەاڵیەتیدا دەخولێنەوە .چۆن دەتوانین لەم ڕووداوانە تێبگەین و ڕوونیان بکەینەوە کە وادەردەکەون هیچ ڕیشەیەکی عەقڵییان نییە؟ 40
www.komelge.com
لە سەرەتادا ،مرۆڤ بەدوای دۆزینەوەی ئەو یاسایانەدا دەگەڕا کە حوکمیان بەسەر ژیانەوە دەکرد و جیهانیان ئاراستە دەکرد .تیۆرەکان هەر لە دیدی سەروسرووشتییەوە تاوەکو ڕابەرایەتی مرۆڤە مەزنەکان بەشێوەی جیاواز جیاواز لە هەوڵی دۆزینەوەو ڕوونکردنەوەی ئەمەدابوون .هەندێک بڕوایانوایە لەبەرئەوەی هەر کەسێک سەربەخۆ لەوانیتر کردار دەنوێنێت بۆیە تیۆرییە گشتییەکانی سەبارەت بە کۆی گەشەی مرۆڤ ب ێ بایەخن. بۆ نزیکەی دوو هەزار ساڵە بیرۆکەکانی پەیمانى کۆن (جێنەسس) لە ڕۆژئاوادابااڵدەستە. ئەوانەی هەوڵی ڕەخنەکردنی ئەم ئایدیانەیان دەدا بە شوێنکەوتووانی شەڕو شەیتانیان ناودەبردن. لەکاتێکدا کە هێشتان تەمەنی قبووڵکردنی تێڕاوانینی دژە ئاینیانە دەربارەی مێژوو و پەرەسەندن کورتە. بۆ چینی سەرمایەدار و بیرۆکراتەکانی نێو زانکۆ و قوتابخانە و ناوەندەکانی فێربوون ،دەبێت مێژوو ڕەهایانە بەشێوەیەکی الیەنگیرانەو ب ێ هیچ پەیوەستییەک بە ئێستاوە بەشێوەیەکى ئەکادیمى
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
مارکسیزم بریتییە لە زانستی گۆشەنیگاکان بە بەکارهێنانی میتۆدی ماتریالیزمی دیالێکتیکی لە کرنەوەی گرێکانی نێو پرۆسەی گەشەی مێژوودا. وەک وانە بووترێتەوە .بە مەبەستی پاکانەبۆکردن بۆ سرووشتی ناوەکیی و جەوهەریانەی قۆرخکاری سەرمایەدارانە و ،هەروەها ئانارشییەتی ئابووریانەی هەناوی ئەم قۆرخکارییە هەردەم جەخت لەوە دەکەنەوە کە ئەفسانەی چینەکان و خاوەندارێتی تایبەت هەمیشە بونیان هەبووە .لەگەڵ ئەمەشدا ،لەالیەن ناوەندە ئەکادیمییە گەورەکان و پرۆفیسۆرەکانەوە ژمارەیەکی زۆر لەو بەرهەمانە نووسراون و خراونەتە بازاڕەکانەوە کە لە پرۆسەی گەوجاندندان بۆ بەهەڵەدابردنی مارکسیزم و لەسەرووی هەمووشیەوە چەمکی ماتریاڵیزمیی مێژوویی. مارکسیستەکان بایەخی زۆر بە لێکۆڵینەوەی مێژوو دەدەن :نەک لەبەر خوودی مێژوو بەڵکو لەبەر ئەوەی کە خوێندنەوەی مێژوو پێمان دەبەخشێت. بەب ێ تێگەشتن لەگەشەی ڕووداوەکان ناتوانین داهاتووش بە ڕوونی ببینین .لینین ،بۆ نموونە، پارتی بۆلشڤیکی بۆ شۆڕ�شی ئۆکتۆبەری ساڵی 1917 ئامادەکرد لەڕێگەی خوێندنەوەو شیکارێکی وورد بۆ کۆمۆنەى پاریس و ڕووداوەکانی ڕوسیای ساڵی 1905
و فیبریوەری 1917ەوە. بەم مانایەیە کە ئێمە دەتوانین سوود لە خوێندنەوەی مێژوو وەربگرین .مارکسیزم بریتییە لە زانستی گۆشەنیگاکان بە بەکارهێنانی میتۆدی ماتریالیزمی دیالێکتیکی لە کرنەوەی گرێکانی نێو پرۆسەی گەشەی مێژوودا. فەلسەفەی مارکسیزم تاقیکرنەوە و خوێندنەوەی شتەکان نییە لە دۆخی وەستاندا، بەڵکو لە دۆخی جوواڵن و بزاوت و ژیاندا .ڕووداوە مێژووییەکان وەستاو نین و بریتین لە پرۆسە. هەرچەندە پەرەسەندن مانای ئەوە نییە کە شتەکان لە نزمەوە بۆ بەرز هاتوون .وەکو لینین دەڵێت: ژیان و کۆمەڵگ ه بەشێوەی دیالەکتیکی گەشە دەکەن ،نەک وەکو هێڵێکی ڕاست ،بەڵکو وەک بازدانی گەشەیی و قەیران و شۆڕش و پچڕان و گۆڕینی ژمارە بە جۆر و پاڵنەری ناوەکی کە لەڕێگەی ئاراستەو هێزی جۆراوجۆری ناکۆکەوە دەردەکەون و سەرهەڵدەدەن. ئەنگڵز پێیوایە کە دیالەکتیک بریتییە لە بنەڕەتی سەرەکی فکر کە تێیدا ،ناتوانین لەسەرەتادا وەکو ئەوە لە جیهان تێبگەین کە بوونی-ئامادەی شتە ئاڵۆزەکان لەخۆبگرێت ،بەڵکو جیهان بریتییە لە کۆیەک پرۆسە کە تێیدا شتەکان کەمتر لە وێنە عەقڵییەکان لە مێشکماندا سەقامگیر ناکەن. چەمکەکان بە گۆڕانێکی نەپچڕاودا بۆ ناو بوون دێن و کۆتایشیان دێت. ئەم میتۆدە لە شێوەدا ،ماتریالیستییە .بیرۆکە و تیۆر و بەرنامەی حیزبەکان لە ئاسمانەکانەوە دانەبەزیون ،بەڵکو هەمیشە ڕەنگدانەوەی جیهانی ماتریالی و بەرژەوەندییە ماتریالییەکانن .وەک چۆن مارکس ڕوونیدەکاتەوە کە مۆدی بەرهەمهێنانی ژیانی ماتریالی بارودۆخی کۆمەاڵیەتی و سیایی و فکری www.komelge.com
41
NO:30 -July 2018
مرۆڤە سەرەتاییەکان نزیکەی ێ ملیۆن ساڵ پێش ئێستا س لە جۆرێکی گەشەسەندووی مەیموونەوەگەشەیانکردووە. بەشێوەیەکی گشتی ڕەنگڕێژ دەکات .ئەوە ئاگایی مرۆڤ نییە کە بڕیار لەسەر بوونی کۆمەاڵیەتییان دەدات ،بەڵکو بە پێچەوانەوە ئەوە بوونی کۆمەاڵیەتییە کە بڕیار لەسەر ئاگاییان دەدات. مارکس بە بەکارهێنانی ئەم میتۆدە توانی ئاماژە بەو ڕیگا گشتگیرە بکات کە تێیدا پرۆسەکانی سەرهەڵدان و گەشەسەندن و الوازبوونی سیستمە ئابووری-کۆمەاڵیەتییەکان ڕوودەدەن .مرۆڤ خۆی مێژووی خۆی درووستدەکات ،بەاڵم پرسیار ئەوەیە کە ئەو مۆتیڤانەی خەڵک و کۆمەڵ دەجووڵێنێن کامانەن ،یان چی دەبێتە هۆی بەریەککەوتنی بیرۆکە و کۆششە ناکۆکەکان؟ سەرجەم ئەم ملمالنێ و ناکۆکی و بەریەککەوتنانەی نێوان مرۆڤەکان لە کوێوە سەرچاوەیان گرتووە؟ هەلومەرجە ئۆبێکتیڤەکانی بەرهەمهێنان لە ژیانی ماتریالیدا کە دەبنە هۆی بنەڕەتی چاالکی مێژوویی مرۆڤ چین و کامانەن؟ یاسای گەشەسەندنی ئەم هەلومەرجانە چییە؟ مارکس ،بۆ هەموو ئەم پرسیارانە ،سەرنجمان بۆ خوێندنەوەیەکی سیستماتیکیانەی مێژوو ڕادەکێشێت وەکو پرۆسەیەکی تاقانە کە لەگەڵ هەمەچەشنی و دژیەکێکانیدا ،هێشتان یاسای سنووردار و دیاریکرا و ئاراستەی دەکات. 42
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کۆمیونیزمی سەرەتایی مرۆڤە سەرەتاییەکان نزیکەی �س ێ ملیۆن ساڵ پێش ئێستا لە جۆرێکی گەشەسەندووی مەیموونەوە گەشەیانکردووە .بەرەبەرە ،مرۆڤە سەرەتاییەکان لە دارستانەکان و جەنگەڵەکانەوە بەرەو دەشتەکان کۆچیانکرد :گواستنەوەیەک کە بەهۆی زیادبوونی ئەزموونی خۆگونجاندن و کاری دەستی ئەو مرۆڤانەوە هاتەبوون ،هەروەها جەستەی ئەم مرۆڤانە ڕێکتربووەوە یان وەستاوتربوویەوە. لەکاتێکدا ،ئاژەڵەکانیتر ئەندامی دیکەی بەرگرییان هەبوو بۆ بڕین و قووڵکردن و هەڵکەندن و خۆگەرمکرنەوە ،ئەو مرۆڤانە هیچ کام لەمانەیان نەبوو .ئەوەی مرۆڤەکان بۆ مانەوە لە ژیان دەیانتوانی بەکاریبهێنن دەستەکان و عەقڵیان بوو .لەڕێگەی هەوڵدان و هەڵەکردنەوە فێری بەهرە و توانستی جیاوازبوون کە توانییان ئەم ئەزموونانەیان لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکیتر دەستاودەست پێبکەن. پەیوەندیگرتن لە ڕێگەی قسەکردنەوە پێویستییەکی زۆر گرنگ بوو. هەروەکو ئینگلز دەڵێت زاڵبوون و هەژموونیەتی مرۆڤ بەسەر سرووشتدا لە دەست و کارەوە دەستیپێکردووەو ئاسۆی مرۆیی بۆ داهاتوو گەشکردەوە .ژن و پیاو بوونەوەری کۆمەاڵیەتین کە ناچارانە پێویستیان بە هاتنەوەیەک و هاریکاری یەکتر هەبووە لەپێناو مانەوەدا .جیاواز لە هەموو شانشینە ئاژەڵییەکانیتر ،توانییان گشتاندن بکەن و بیربکەنەوە. کار لەگەڵ درووستکردنی کەرەستەکاندا دەستیپێکرد .لەڕێگەی کەرەستەکانەوەبوو مرۆڤ توانی ژینگەکەی لەپێناو پێویستییەکانیدا بگۆڕێت. وەک ئینگلز دەڵێت ئاژەڵەکانی دیکە کاریان گۆڕینی ژینگەیان نییە ،بەڵکو تەنها بەکارهێنانیەتی ،ئەمە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
لەکاتێکدا کە مرۆڤ بە ئامادەیی لەنێو جیهاندا گۆڕان چێدەکات .مرۆڤ بە گۆڕانەکانیەوە خزمەت بە ئامانجەکانی دەکات و کۆنتڕۆڵی دەکات .ئەمە دوا جیاوازی نێوان مرۆڤ و ئاژەڵەکانی دیکەیە ،ئەم جیاوازییەش تەنها لەڕێگەی کارەوە هاتووەتە بوون. فۆرمە ئابوورییەکان زۆر ساکاربوون .مرۆڤ بوونەر یان ئاژەڵێکی ناوازە و تایبەتە ،بە گرووپ دەستیان بە گەڕان کردووە بۆ دەستکەوتنی خۆراک. ئەم ژیانە کۆچەرییە بەتەواوی لەژێر سایەی گەڕاندا بووە بۆ خواردن .شوێنەوارناسەکان بەم کاتە مێژووییە دەڵێن چاخی بەردین .بۆ نموونە هێنری مۆرگن کە ئەنترۆپۆلجیستێکی کۆنە ئەم چاخە بە چاخی دڕندەیی ناوزەد دەکات .هێشتان پاش هەزاران ساڵیش بەم چاخە ،خاوەندارێتی تایبەت درووست نەبووبوو .هەرشتێک کە درووستدەکرا، کۆدەکرایەوە یان بەرهەمدەهات بە خاوەندارێتی گشتی یان بە موڵکی کۆمۆن دادەنرا. لەنێوان دە بۆ دوازدە هەزار ساڵ پێش ئێستادا، ماوەیەکى نوێى گەشەسەندووتر سەریهەڵدا کە بە چاخى نوێى بەردین یان بەربەریەت ناسرا .لەجیاتى گەڕان بە دواى خواردندا ،هەندێ پێشکەوتنى گرنگ لەبوارى بەرهەمهێنانى دانەوێڵە و ماڵیکردنى ئاژەڵدا هاتەئاراوە .لێرەوە ،ژن و پیاو توانییان ئازادانە لە ناوچەیەکى دیاریکراودا نیشتەجێببن و سەرئەنجام کەرەستەى دیکەیان بۆ کارە نوێکانیان بەرهەمهێنا، هەروەها ئابوریى بەرهەمهێنانى خۆراک داهێنرا. کۆمەڵە و خێڵە سەقامگیرەکان لەم ساتە مێژووییەدا سەریانهەڵدا .تەنانەت تاکو ئەم ساتەش ،بەهۆى کۆمەڵە هۆکارێکەوە خێڵگەلێک لە ئەفریقا، باشورى هێمن و باشورى ئەمریکادا هەن ،لەم قۆناغەى بەربەریەتدا دەژین .بەاڵم هێشتان لەگەڵ لەدایکبوونى نیشتەجێبوونى هەمیشەیشدا،
لەنێوان دە بۆ دوازدە هەزار ساڵ پێش ئێستادا ،ماوەیەکى نوێى گەشەسەندووتر سەریهەڵدا کە بە چاخى نوێى بەردین یان بەربەریەت ناسرا. نیشتەجێبوونى تایبەت ( )privateتاکو ئەو ساتە نەهاتبووە بوون؛ بە پێچەوانەوە ،شوێنە گەورەکانى نیشتەجێبوون بۆ بەکارهێنانى گشتى و کۆمۆن دروستکرابوون .لەم قۆناغەدا ،هیچ خێزانێکى تایبەت بوونى نەبوو. منداڵەکان موڵکى هەموو خێڵەکە بوون. لە قۆناغى کۆمیونیزمى سەرەتاییدا (دڕندەیى و بەربەریەت ،کە هەر یەکێک لەم قۆناغانە نزمتر و بەرزتربوو لە ئەویتر بەشێوەى یەک لە دواى یەک) ،هیچ خاوەندارێتییەکى تایبەت و چین و نوخبەى خاوەن ئیمتیاز و دەزگا (ئەپارەتووس)ى پۆلی�سى و تایبەتى سەرکوتکەر ،وەکو ( دەوڵەت )، لەئارادا نەبوون .خێڵەکان خۆیان بەسەر یەکەى کۆمەاڵیەتى بچوکتردا دابەشببوون کە پێیان دەوترا تیرە و هۆز و بە�شى بچوک .لەڕاستیدا ئەمانە ،گروپى خێزانى زۆر گەورەبوون کە هێڵى خێزانى خۆیان تەنها لە هێڵى مێینەوە درێژ دەکردەوە .ئەمە ئەوەبوو کە ناوی لێنرابوو کۆمەڵگه‌ى دایکساالرى .بەاڵم پرسیار ئەوەیە کە ئایا چۆن دەکرا ئەمە ڕووبدات ،یان چۆن جیاکردنەوە و دەستنیشانکردنى باوکى ڕاستەقینەى منداڵ بەم شێوەیە مەحاڵ دەبوو؟ ڕێگە پێنەدراوبوو www.komelge.com
43
NO:30 -July 2018
میسرییە کۆنەکان کە خاوەندارێتى تایبەتیان وەکو خودایەکى پیرۆز دەبینى ،هەروەها بە چاوى سوکایەتییەوە لەم کۆمەڵگه‌یانەیان دەڕوانى .بەاڵم بۆ خەڵکە خێڵەکییەکان ،خاوەندارێتى تایبەت شتێکى نامۆ و نەزانراو بوو. ئەگەر پیاوێک بیویستایەت لەگەڵ ژنێک لە هەمان تیرە یان هۆزدا بمایەتەوە یان بژیبایەت ،بۆیە، خێڵەکان لە هاوپپەیمانێتییەک لە تیرەکان درووست کرابوون .لە هەندێ کاتى دیاریکراودا ،فۆرمێک لە هاوسەرگیرى گروپى لەنێوان تیرەکاندا بوونى هەبوو. ئەم فۆرمە بێ چینەى کۆمەڵگ ه بەڕادەیەکى زۆر دیموکراتى بوو .هەموو کەسێک لە شورادا کۆدەبوویەوە بۆ بڕیاردان و یەکالیکردنەوەى هەر پرس و ڕووداوێک کە ڕووى دەدا ،وە سەرکردە و سەربازەکانیان بۆ مەبەستى تایبەت هەڵدەبژێردران. وەک ئەوەى کە ئینگلز لە کتێبەکەیدا ئاماژەى پێداوە ،ڕیشەکانى خێزان ،خاوەندارێتى تایبەت و دەوڵەت: “ئەم دەستورە چەند جوانە بە هەموو 44
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سادەییەکانیەوە! نە سەرباز و نە جێندرمە و نە پۆلیس ،نە خانەدانى و پاشا و نە ڕاسپێردراو لەسەر تەختى پاشایەتى و نە دادوەر و نە زیندانى و نە سکااڵى یاسایى ،بەاڵم هێشتانیش کاروبارەکان بە نەرم و نیانى و لەسەرخۆیى بەێوەدەچوون .هەموو دەمەقاڵێ و ناکۆکییەکان لەالیەن هەموو کۆمەڵگه‌وە یەکالدەکرێنەوە کە تێیدا بەشدارن ،یان لە هۆزەکە یان خێڵەکە یان لەالیەن هۆزە جیاوازەکانەوە لەنێو خۆیاندا ئەمە ئەنجامدەدرێت .تەنها لە هەندێ کەیسدا نەبێت کە تۆڵەى خوێن ،بە پلەیەکى زۆر دەکەوێتە مەترسییەوە .ئەو سزاى مەرگەى کە ئەمڕۆ هەمانە بە ڕوونى و سادەیى فۆرمێکى مەدەنیانەى ئەم تۆڵەى خوێن سەندنەوەیەیە ،کە کەوتووەتە ژێر کاریگەرى سود و زیانەکانى شارستانییەتەوە .خێزانى کۆمۆنیستى هاوبە�شى پێکراوە لەالیەن ژمارەیەک خێزانەوە ،زەوی موڵکى خێڵە ،تەنها باخچەکان بەشێوەیەکى کاتى دەبن بە موڵکى خێزانەکان .ناکرێت هەژار و بێدەرەتان هەبن – خێزانە کۆمۆنیستەکان و هۆزەکان ئەرکەکانى خۆیان دەزانن بەرامبەربە بەسااڵچووان ،نەخۆشەکان و خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان .هەموو ئازاد و یەکسانن – بە ژنیشەوە. هێشتان جێگه‌ى کۆیلە نابێتەوە ،تەنانەت جێگه‌ى ملکەچپێکردنى خێڵە بیانییەکانیش نابێتەوە”. بۆ میسرییە کۆنەکان کە خاوەندارێتى تایبەتیان وەکو خودایەکى پیرۆز دەبینى ،هەروەها بە چاوى سوکایەتییەوە لەم کۆمەڵگه‌یانەیان دەڕوانى. بەاڵم بۆ خەڵکە خێڵەکییەکان ،خاوەندارێتى تایبەت شتێکى نامۆ و نەزانراو بوو .مێژوونووس “هێکیوێڵدەر” دەڵیت هندییەکان پێیانوابووە کە “رۆحە مەزنەکە لەپێناو چاکەى کۆمۆن و گشتیدا زەوى دروستکردووە ،وە هەموو ئەو شتانە�شى کە تێیدایە ،کاتێک واڵتى دروستکرد و یارى و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
گەمەى تەواوى پیبەخ�شى نەیویست چاکەکە تەنها بۆ هەندێک بێت ،بەڵکو بەسەر هەموواندا دابەشیکرد. لە ژیانى کۆمۆندا ،هەموو شتێک بۆ مرۆڤ و نەوەکانیەتى .هەر شتێک کە لەسەر زەوى دەژى، هەر شتێک کە لە زەوییەوە دەڕوێت ،وە هەموو ئەوانەى کە لە ڕووبار و ئاوەکاندان بە شێوەیەکى یەکسان بە هەمووان بەخشراوە ،وە هەموو کەسێک خاوەندارێتى لە پشکى خۆى دەکات”. خاوەندارێتى هاوبە�شى خێڵەکیانە بەرمەبناى هەوڵى گەشەى خێزانى تایبەت بوو ،هەروەها گەشەى بنیاتنانى ماڵ و خانوى تایبەت بوو شانبەشانى نیشتەجێبوونى کۆمۆنى .بە تێپەڕینى کات ،دواتر زەوى هاوبەش لەپێناو خاوەندارێتى هەرەوەزانە و بە کۆمەڵى خێزانیدا بۆ هەر خێزانێک دابەشکرا .خێزانى دایکساالر ڕێگاى بۆ باوکساالرى خۆشکرد (هەیمەنەى نێرساالرى) ،کە زۆر سەرەکیبوو لە هێشتنەوەى خاوەندارێتى هەرەوەزى یان پێکەوەییدا. هەرچەندە ،پێویستە وەک خێزانى ئەمڕۆ لەو خێزانانە نەڕوانین .وەک پۆل الفارگ دەڵێت“ :خیزان بۆ کۆتاترین و سادەترین دەربڕین کەرتنەکرابویەوە، وەک ئەوەى کە ئەمڕۆ خێزان کورتکراوەتەوە، کە پێکهاتووە لەم �سێ گرنگترین توخمانە :باوک، دایک وە وەچە؛ پێکهاتووە لە باوک وەک سەرۆکى دانپێدانراوى خێزان؛ ژنى شەرعى ،هەروەها ژنە کۆیلە بەکرێگیراوەکانى بۆ ئارەزووى سێک�سى کە لەژێر ئاسمانى هەمان ماڵدا دەژین؛ منداڵەکانى و برا بچووکەکانى ،لەگەڵ ژن و منداڵەکانیاندان، هەروەها خوشکە شونەکردووەکانیان :خێزانێکى لەم شێوە لە ئەندامگەلێکى زۆر پێکهاتبوو. گەشەى خاوەندارێتى تایبەت لە قۆناغەکانى
کۆمۆنیزمى سەرەتاییدا لەالیەن مارکسییەکانەوە بە توخمەکانى کۆمەڵگه‌ى نوێ لەقەڵەم دەدرێت کە لەنێو کۆمەڵگه‌ى کۆنەوە سەرچاوەیگرتووە. دواترى کۆمۆنیزمى سەرەتاییدا لەالیەن مارکسییەکانەوە بە توخمەکانى کۆمەڵگه‌ى نوێ لەقەڵەم دەدرێت کە لەنێو کۆمەڵگه‌ى کۆنەوە سەرچاوەیگرتووە .لەکۆتاییدا ئەم کەڵەکەبوونە چۆنایەتییانەى توخمە نوێکان بووبەهۆى پچڕان و دابڕانە چۆنایەتییەکە لە کۆمەڵگه‌ى کۆن. لەگەڵ گەشەى کەرەستەى نوێدا و بەتایبەتى لە کشتوکاڵدا ،ئەو بڕیارە درا کە دەبێت کێ خاوەندارێتى لەو کەرەستە و ئامرازانە بکات؟ خاوەندارێتى لە کەرەستەکان ،چەکەکان ،کانزا نوێکان ،لەسەرو هەموو ئەمانەشەوە ،ئەو کەرەستانەى کە ئەمانە دروستدەکەن ،وایکرد کە خێزانەکان دژ بەو ئاستەى ژیان ڕابوەستنەوە کە بریتیبوو لە ملمالنێى سامناکى ژیان و مەرگ بە هێزى سروشتەوە. پاشان بەهۆى گەشەى زیاترى هێزەکانى بەرهەمهێنانەوە (سەرەتا بازرگانى لەنێوان جڤاتە جیاوازەکاندا گەشەیکرد) ،نایەکسانى لەنێو کۆمەڵگه‌دا سەریهەڵدا .ئەمە کاریگەرییەکى قوڵى لەسەر نەزم و ڕێکخستنە کۆنەکە هەبوو .بۆ یەکەمجار ،ژن و پیاو توانییان “زیادە” لەسەروى www.komelge.com
45
NO:30 -July 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پێویستییەکانیانەوە بەرهەمبهێنن ،کە ئەمە بەدەستهێنا کاتێک کە کۆیلە ناچار دەکرا بۆ ئاغاکەى بووبەهۆى بازدانێکى شۆڕشگێڕانەى ڕوولەپێش لە کاربکات .دواتر ،ئەو زیادەیەى کە لە زیادبوونى ڕێژەى کۆیلەدا دەستدەخرا لەالیەن چینێکى نوێى مرۆڤایەتیدا. خاوەن کۆیلەوە دەستى بەسەرداگیرا .بەاڵم ئایا چۆن کۆیلەکان کۆنترۆڵدەکران و ناچاردەکران بە کارکردن؟ لە ڕێگەى زۆرەملێ و ناچارکردنە کۆنەکە. بەرهەمهێنانى هەر تاکێک ئازاد و جەنگاوەر بوو. بەرهەمى زیادە فۆرمە بەرهەمهێنانى بەرهەمى زیادە فۆرمە کۆنەکانى کۆمەڵگه‌ى تێکشکاند ،بووبە هۆکارى جیابوونەوەى کۆنەکانى کۆمەڵگه‌ى چینەکان .بوونى ئەم چینانە ئەو دەزگایانەى تێکشکاند ،بووبە هۆکارى دەخواست کە بۆ ناچارکردن و ملدانى چینێک بۆ چینەکەى تر پێویستبوو .دەوڵەمەند و هەژار ،خاوەن جیابوونەوەى چینەکان. زەوى و کرێگرتە ،قەرزدەر و قەرزار هەموو رووکارى بوونى ئەم چینانە ئەو خۆیان لە کۆمەڵگه‌دا دروستکرد .ئەو هۆزانەى کە لە ڕیشەوە بەهۆى پەیوەندى خوێنییەوە یەکەى دەزگایانەى دەخواست کە کۆمەاڵیەتی بوون ،دەستیانکرد بە هەڵوەشانەوە و لەبەریەک ترازان .دەوڵەمەندەکانى نێو هۆزە بۆ ناچارکردن و ملدانى جیاوازەکان خاڵى هاوبە�شى زیاتر و بەرژەوەندى چینێک بۆ چینەکەى تر زیاتریان پێکەوە هەبوو لەوەى لەگەڵ هەژارەکانى نێو هۆزەکەى خۆیاندا هەیانبوو. پێویستبوو. لە ڕابردوودا ،کە جەنگ لەنێو دوو خێڵدا ڕوویدەدا ،هەر بە دیل گرتنێکى وەک کۆیلە ،دەبوو بە هەوڵێکى نائابوریانە .لەگەل ئەوەشدا ،دەستبەسەر تەنها دەیتوانى خواردن بۆ خۆى بەرهەمبهێنێت. نەیدەتوانى هیچ زیادەیەک بەرهەمبهێنێت .تەنها سود و قازانجى کە�سى دەستبەسەر لەوەدابوو خواردنى کەمى پێبدرایە و پاشان وەکو سەرچاوەیەکى گۆشت بەکاربهێنرایەت .ئەمە بنەرەتى مرۆڤخۆرى بوو. بەاڵم ئەو کاتەى کە زیادە بەرهەمدەهات ئیتر پاراستنى کۆیلە بە شێوەیەکى ئابوورى سەرکەوتنى 46
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
وتـــار
ئه‌نفال ه مێژووی هه‌زاران ساڵه‌ی كوردستاندا ل
حه‌سه‌ن جودی
بێگومان ناكرێ رووداوێك یان پرۆسه‌یه‌ك به‌بێ بنچین ه مێژووییه‌كه‌ی لێكدانه‌وه‌ی زانستیانه‌ی بۆ بكرێ ،به‌تایبه‌تی ئه‌و رووداو و پرۆسانه‌ی ره‌گ و ریشه‌یه‌كی مێژووییان هه‌ی ه و به‌رده‌وامییان به‌خۆیان داوه ،ئه‌گه‌ر ئه‌م راستینه‌ی ه سه‌ملێنراو بێت ،ئه‌وا ده‌بێت پێناسێكی مێژووییان ه بۆ هه‌ر رووداو و پرۆسه‌یه‌ك بكه‌ین و هۆكار و قۆناخ و مه‌وداكانیش لێكبده‌ینه‌وه .له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ده‌كرێ زانستیان ه ئه‌نجامگیر بین و ئه‌مڕۆ و داهاتوو راست بخوێنینه‌وه.
«ئه‌نفال»یش یه‌كیك ه ل ه كۆنترین ئه‌و پرۆسانه‌ی ك ه به‌درێژایی مێژووی شارستانیه‌تی کۆمەڵگه‌كانی مرۆڤایه‌تی جێ به‌جێ كراو ه و سیمای هه‌میشه‌یی وه‌رگرتووه .جوگرافیای یه‌كه‌می ئه‌و پرۆسه‌یه‌ش خۆرهه‌اڵتی ناوین بوو ه و هه‌ر له‌م جوگرافیایه‌شدا گه‌یشت ه لوتكه .كه‌وات ه ئه‌نفال چییه؟ ئه‌نفالكاری و ئه‌نفالبوون بۆچی؟ قۆناخه‌كانی ئه‌نفالكاری كولتوری سامیگه‌رایی و ئه‌نفال ،ئیسالم و ئه‌نفال ،به‌عسیزم و ئه‌نفال هه‌یه؟ بۆچی مێژووی كوردان مێژووی ئه‌نفالبوونه؟ چۆن سۆنگه‌ی ئه‌نفال و ئه‌نفالبوون له‌مێژوودا دیاربكه‌ین و تا چ راده‌یه‌ك ئاقاری رووداوه‌كان و ئاراسته‌ی مێژووی گۆڕیوه؟ داخوا ئه‌نفال وه‌ك پرۆسه‌ی مێژووكرد چ ئایدیۆلۆژیا و كولتور و ئه‌قڵیه‌تێكی له‌پشتییه‌وه وه‌ك پاشخانێك راده‌وه‌ستێ؟ تاكه‌ی ئه‌نفال و ئه‌نفالبوون؟ له‌وانه‌ی ه ئه‌و بڕ ه پرسیار ه ساد ه و سكار بێنه به‌رچاو ،وه‌لێ هێشتا به‌شێوه‌یه‌كی سه‌راپاگیر و بابه‌تیانه‌ش به‌رسڤ نه‌دراونه‌ته‌وه .له‌رۆژگاری www.komelge.com
47
NO:30 -July 2018
ئه‌مڕۆشدا ك ه ئه‌و پرۆسه‌ی ه شه‌رمه‌زار و مه‌حكوم ده‌كرێ و شیوه‌نی بۆ ده‌گێڕدرێت ،رووداوه‌كانی ئه‌و پرۆسه‌ی ه دیكۆمێنت ده‌كرێ ،به‌اڵم به‌رسڤی ئه‌و بڕ ه پرسیار ه ساده‌یه‌ش نادرێته‌و ه و هێشتا نه‌برداوه‌ته سه‌ر سه‌كۆ نیوده‌وڵه‌تییه‌كان، شێلگیرانه‌ی كه‌مته‌رخه‌مییه‌كی ئه‌مه‌ش رۆشنبیر و مافپه‌روه‌رانه ،چونك ه ئه‌و پرۆسه‌یه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی سیمای هه‌میشه‌یی وه‌رگرتووه و به‌رده‌وامه ،كه‌چی تائێستا شینه‌كراوه‌ته‌وه و تیۆریز ه نه‌بووه ،بۆی ه پرسیاره‌كان شاكار ده‌بینرێت ،له‌هه‌مانكاتیشدا بێ وه‌اڵم ماونه‌ته‌وه. له‌م نووسینه‌دا ،ئه‌گه‌ر زۆر به‌كورتیش بێت، هه‌وڵده‌ده‌ین تاوتوێی ئه‌و مه‌سه‌الن ه بكه‌ین، ئه‌گه‌ر به‌رسڤی ته‌واویش به‌ده‌ست نه‌خه‌ین، ئه‌وا وروژاندنیان سه‌ره‌تایه‌ك ه بۆ گه‌یشتنه به‌رسڤ و هه‌نگاوێك ه بۆ خۆده‌ربازكردن له لۆژیكی « له‌گه‌ڵ چووان مه‌چوو» یان لۆژیكی «هه‌زار نووسین بارته‌قای گیانی ئه‌نفالكراوێك نییه« هه‌روه‌ها خۆده‌ربازكردنیش ه له‌هه‌ڵویستی شه‌رمه‌زاركردنێكی سه‌رپێیانه‌ی بێ ئه‌نجام و شیوه‌نكارییه‌ك ی سواو و به‌كه‌فوكوڵ .ته‌نانه‌ت ئه‌و وروژاندنه‌وه‌ی ه ده‌هێڵێ ئه‌گه‌ری ئه‌نفالبوونی دیكه ببینین ك ه هێشتا زه‌مین ه و فاكته‌ره‌كانی له‌ئارادان و هه‌مان ئه‌قڵیه‌تی ئه‌نفالكاریش بااڵده‌ستن ،هه‌روه‌ها ده‌هێڵێ به‌دوای ئه‌و رێگه‌یانه‌دا بگه‌ڕێین ك ه له‌بری ئه‌نفالبوون چاره‌سه‌ری بۆ ئه‌و كێش ه و ناكۆكییه هه‌ڵپه‌سێردراوانه‌ی ئه‌نفالییان لیده‌كه‌وێته‌وه ده‌ئافرێنێ.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئه‌نفالكردنكولتورێكیتااڵنكاریی هبۆسه‌رده‌مه‌كانی شه‌ڕی عه‌شیره‌ت و هۆزه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه، هه‌روه‌ها پرۆسه‌یه‌كی سڕینه‌و ه و وێرانكردنی هه‌مه‌الیه‌نه ،به‌اڵم ل ه شوێنیشیدا هیچ بونیادنان و ئاواكردنێكی به‌دواو ه نایه‌ت .ئه‌نفالكردن :واته به‌ده‌ستخستنی ده‌سكه‌وت»غه‌نیمه«ی شااڵو و هێرش ه داگیركاری و ڤه‌بوونه‌كان»فتوحات» .له‌نێو پرۆسه‌ی ئه‌نفال كردندا؛ داگیركاری ،كۆمه‌ڵكوژی، زینده‌به‌چاڵكردن ،وێرانكردن و سوتاندنی هه‌ر شوێنێكی ئاوه‌دانی ،تااڵن ،هه‌تككردن، كۆیله‌كردن ،ملكه‌چكردن ،چه‌ته‌گه‌ری ،راگواستن و ده‌ربه‌ده‌ری و ئاواره‌كردن...هتد پراكتیزه ده‌كرێت .ده‌كرێ ئه‌م پێناسه‌ی ه پیناسه‌یه‌كی ساده بێت ،هه‌ڵبه‌ت ه كاتێك قۆناخه‌كانی ئه‌و پرۆسه‌یه تێده‌په‌ڕن ،ئه‌وا مه‌ودای جوداتریش له‌خۆیه‌وه ده‌گرێت ،به‌مه‌ش ئه‌م پێناسه‌ی ه كه‌موكورتی تێده‌كه‌وێ .بۆی ه هه‌ر قۆناخ ه و پیویستی به پێناسه‌ی فراوانتر و گشتگیرتر هه‌یه.
مێژووی هه‌زاران ساڵه‌ی ئه‌نفال پرۆسه‌ی ئه‌نفال سه‌ره‌تا له‌پێناو دابینكردنی پێداویستیی ه مادییه‌كان ،هۆزێك له‌به‌رامبه‌ر هۆزێكی دیكه ،به‌هێرش و شااڵو ئه‌نجامیده‌دا. ئه‌م ه له‌كاتێكدا بوو ك ه هیشتا کۆمەڵگ ه جودایی و دابه‌شبوونی چینایه‌تییانه‌ی به‌خۆو ه نه‌بینیبوو. به‌تایبه‌تی كاتێك ئه‌و له‌ڕووی پێداویستییه‌كانه‌وه ته‌نگه‌تاو ده‌بوون .كام ه هۆز له‌وه‌ی دیكه به‌هێزتر بووای ه ئه‌وا ده‌یتوانی ئه‌و پرۆسه‌یه ئه‌نجام بدات .خاڵی هه‌ر ه گرنگ له‌و قۆناخه ئه‌نفال چییه؟ سه‌ره‌تاییه‌دا ره‌وا و پیرۆز دیتنی ئه‌و پرۆسه‌یه‌یه. ئه‌نفال :پرۆسه‌یه‌ك ه له‌كاتی جه‌نگ و ئه‌و ره‌وایه‌تی و پیرۆزییه‌شیان له‌میانی په‌رستنی یه‌كالبوونه‌وه‌ی جه‌نگه‌كان جێ به‌حێ ده‌كرێ ،ته‌وته‌مه‌كان و بااڵده‌ستی كولتوری به‌شانازییه‌وه
48
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
به‌ده‌ستخستووه .به‌گوێره‌ی ئه‌وجۆر ه په‌رستن و كولتوره‌ش به‌تااڵنبردن و تااڵنكردنی هۆزێك له‌الیه‌ن هۆزێكی دیكه‌و ه له‌پێناو سه‌رخستنی هێزی ئه‌و ته‌وته‌مه‌یه ،ك ه ده‌یپه‌رستن و بنكه‌وتنی ئه‌و ته‌وته‌مه‌ش ك ه هۆزی بنكه‌وتوو ده‌یپه‌رستێ. بێگومان ئافراندنی گیانی سه‌ركه‌وتنیش له‌ئه‌نجامی په‌یڕه‌وی كولتوری شامانیزمی و «طقوس»ه‌كانییه‌و ه به‌دیدێت .بۆی ه شااڵوبردن و تااڵنكردن و زه‌فتكردنی جێنشینی هۆزێكی دیكه ك ه خۆی له‌خۆیدا بنه‌مای لۆژیكی ئه‌نفالكردنه به‌پشت به‌ستن به‌و هێز و وره‌یه‌ی لهتهوتهمیپهرستراو و كولتوره‌كه‌ی جۆرێك له‌ره‌وابوون و پیرۆزی به‌پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردن داوه. بێگومان ئه‌و پرۆسه‌ی ه زیاتر له‌كۆتاییه‌كانی سه‌رده‌می نیۆلۆتیك(چه‌رخی به‌ردینی نوێ) و سه‌رده‌می شااڵو ه كۆچبه‌رییه‌كانی هۆزه سامییه‌كان په‌ره‌ی سه‌ندوو ه و پێشكه‌وتووه. ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ خۆیدا زێده‌به‌رهه‌می و سه‌ره‌تای كۆیله‌كردنی مرۆڤی هێنای ه ئاراوه .چونك ه پرۆسه‌ی ئه‌نفال گردبوونه‌وه‌ی به‌رهه‌م و فراوانكردنی له‌وه‌ڕگاكان و دیلكردنی مرۆڤی له‌كاتی هێرش و شااڵوه‌كاندا خوڵقاند .به‌مه‌ش له‌سه‌ره‌تای دابه‌شبوونی چینایه‌تییانه‌ی کۆمەڵگ ه ده‌ست پێده‌كات .لێره‌دا بنچینه‌ی ماددی و مه‌عنه‌وی ئه‌نفالكردن به‌دیار ده‌كه‌وێت .ئه‌مه‌ش ره‌وایه‌تی و پیرۆزی به‌و پرۆسه‌ی ه ده‌دات. كاتێك سۆمه‌رییه‌كاندا؛ له‌سه‌رده‌می دابه‌شبوونی چینایه‌تییانه‌ی کۆمەڵگ ه روو له گه‌شه‌سه‌ندن دای ه و شاره‌كان بونیاد ده‌نرێن، بنچینه‌كانی به‌ده‌وڵه‌ت بوون سه‌قامگیر ده‌بن و له‌په‌رستگاكانیشدا راهیبه‌كان میتۆلۆژیا به‌رهه‌م دێنن و پاسه‌وانی له‌به‌رهه‌می زێد ه و
گردكراو ه ده‌كه‌ن و به‌لێكدانه‌وه‌ی میتۆلۆژی به‌چینایه‌تیبوونی کۆمەڵگ ه ره‌واده‌كه‌ن .هه‌روه‌ها له‌وكاته‌شدا ك ه ته‌كنه‌لۆژیای به‌رهه‌مهێنان و شه‌ڕ په‌ره‌ده‌ستێنێ ،ئه‌وا پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردنیش ده‌كه‌وێت ه قۆناخێكی پێشكه‌وتووتره‌و ه و زێد ه و به‌رفراوان ده‌بێت ،ئه‌مجاره‌یان له‌بری گونده‌كان شاره‌كان به‌ر شااڵوی ئه‌نفالكردن ده‌كه‌ون .ئیدی ئه‌و ره‌فتارانه‌ی پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردن شێوازی جیاجیا له‌خۆو ه ده‌گرێت .به‌اڵم دیسان سیمای ره‌وایه‌تی و پیرۆزی له‌ده‌ست نادات ،به‌ڵكو له‌چوارچێوه‌ی لێكدانه‌و ه و میتۆلۆژیاكاند ا وه‌ك فه‌رمان و ئه‌ركێك ك ه له‌الیه‌ن خواوه‌نده‌كانه‌وه به‌پادشاخواییه‌كان»امللك االله» دراو ه و ده‌بێت پێكبهێنرێت. بێگومان له‌شه‌ڕی نێوان خواوه‌نده‌كاندا – كه خواوه‌ند ه ژنه‌كان تێیدا بنده‌كه‌ون و هه‌روه‌ها گه‌لێك شێوازی دیكه‌ی شااڵو و شه‌ڕ و شۆڕ، سه‌ره‌تایه‌كن بۆ چه‌كه‌ره‌بوونی ئه‌قڵییه‌تی ئه‌نفالكردن ،چونك ه له‌ڕاستیدا شه‌ڕی نێوان خواوه‌نده‌كان و ئه‌و شێوازانه‌ی دژی یه‌كدی گرتوویانه‌ته‌به‌ر بریتین له‌شێوازه‌كانی ئه‌نفالكردن، كه‌دواتر له‌ناو کۆمەڵگه‌دا به‌كارده‌برێن ،هه‌ڵبه‌ته رۆڵی راهیبه‌كان ل ه به‌میتۆلۆژیاكردنی ناكۆكی و ملمالنێی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان نكوڵی لێناكرێ، چونك ه شه‌ڕ و ناكۆكی نێوان خواوه‌نده‌كان وێن ه و ماكێتێكی میتۆلۆژیانه‌ی ناكۆكی و ملمالنێی ه نوێیه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان بوو و گوزارشتی لێده‌كرد. میتۆلۆژیا به‌رهه‌مهێنانی له‌ڕاستیدا له‌الیه‌ن راهیب ه سۆمه‌رییه‌كانه‌و ه وه‌ك یه‌كه‌م ئایدیۆلۆژیای چینایه‌تی ،له‌ڕووێكه‌و ه بۆ ره‌وا و پیرۆزكردنی كرداره‌كانی پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردن بوو .ئه‌و پرۆسه‌یه‌ش گوزارشت ل ه به‌چینایه‌تی www.komelge.com
49
NO:30 -July 2018
بوونی کۆمەڵگ ه ده‌كات ،ده‌كرێ له‌م رووه‌و ه راستییه‌كی دیكه‌ش بخه‌ین ه روو كه :ئه‌گه‌ر یه‌كه‌م دابه‌شبوونی چینایه‌تیانه‌ی کۆمەڵگ ه دابه‌شبوونی نێوان ره‌گه‌زی پیاو و ژنه ،ئه‌وا یه‌كه‌م پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردنیش له‌به‌رامبه‌ر ژندا ئه‌نجام ده‌درێت، بنكه‌وتنی خواوه‌ند ه ژنه‌كان – خواوه‌ندی دایك – گوزارشت له‌و دابه‌شبوون و پرۆسه‌ی ه ده‌كات. له‌ڕۆژگاری ئه‌مڕۆشدا زۆرترین قوربانییه‌كانی ئه‌نفالكردن دیسان هه‌ر ژنه!!. له‌سه‌رده‌می ئه‌كه‌دییه‌كاندا – به‌تایبه‌تی له‌سه‌رده‌می حوكمڕانی سه‌رگۆنی ئه‌كه‌دی به‌دواوه پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردن ده‌كه‌وێت ه قۆناخێكیدیكهو ه و زیاتر گه‌شه‌ده‌سێنێ ،به پالن و به‌رنامه و به‌رێكخستوویی به‌ڕێوه‌ده‌برێت و سیسته‌ماتیك ده‌بێت .ئه‌كه‌دییه‌كان له(نه‌ژادی) سامیین، پێشتریش خاوه‌نی كولتورێكی به‌مجۆره‌ن .چونكه دژواربوونی بارودۆخی بیابان و ته‌نگه‌تاوبوونیان و پاشان كۆچبه‌ربوونیان به‌چه‌ندین قۆناخی جیاجیا بۆ لێواره‌كانی دیجل ه و فرات و نیل له‌پێناو دابینكردنی مه‌رجه‌كانی ژیان و گوزه‌ران ،زه‌مینه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی كولتوری ئه‌نفالكردنی ره‌خساندووه. بۆ نمونه :هه‌مان ئه‌و ره‌وش ه به‌شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان به‌سه‌ر ئه‌و هۆز ه توركان ه دادێت ك ه له ئاسیای ناوین به‌ره‌و خۆرهه‌اڵتی ناوین ناچار ده‌بن كۆچبه‌ر ببن و هه‌مان كولتوری تااڵنی و چه‌ته‌گه‌ری و كرداره‌كانی دیكه‌ی پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردن ده‌ئافرێنن. لێره‌دا گرنگ ه قۆناخه‌كانی ئه‌و پرۆسه‌ی ه بخه‌ینه روو .به‌اڵم ده‌توانین له‌و قۆناخی به‌كولتوربوونی پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردندا ئه‌و ه ده‌ستنیشان بكه‌ین ك ه هۆز ه سامییه‌كان هه‌م له‌به‌رامبه‌ر یه‌كدی و هه‌م له‌به‌رامبه‌ر نه‌ژاده‌كانی دیك ه ئه‌و 50
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پرۆسه‌یه‌یان له‌چوارچێوه‌ی ره‌وابوون و پیرۆزیدا گه‌یاندۆت ه ئاستی به‌كولتوربوون .بێگومان كاتێك كاروان ه بازرگانییه‌كان روو له‌زیادبووندا ده‌بن ئه‌و كولتوره‌ش زیاتر پێشده‌كه‌وێ و شێو ه و شێوازه‌كانی�شی زیاتر ده‌بێت .هه‌ڵبه‌ته بااڵده‌ستبوونی ئه‌و كولتور ه هۆزایه‌تییه‌ی ئه‌نفال به‌سه‌ر هۆز ه سامییه‌كانه‌و ه وایكردووه ك ه كولتوری سامیگه‌رایی به‌هه‌موو سیما و مه‌وداكانییه‌و ه به‌سه‌ر هۆز ه ناسامییه‌كانیشدا بااڵده‌ست بێت. ئه‌م بااڵده‌ستبوون ه له‌ڕووی زمان و كه‌له‌پوریشداره‌نگدانه‌وه‌یخۆی زیاتر سه‌پاندووه. ته‌نانه‌ت له‌نێوان هۆز ه سامییه‌كانیشدا هۆزێك به‌سه‌ر هۆزه‌كانی دیكه‌دا بااڵده‌ست بوو ه و له‌ڕووی كولتورییه‌و ه ره‌نگدانه‌وه‌ی خۆی داوه .بۆ نمونه: له‌هه‌ندێ قۆناخدا بااڵده‌ستی هۆزه‌كانی ئه‌كه‌دی و ئارامی و ئاسوری و كه‌نعانی خۆیان سه‌پاندوو ه و ئه‌وانی دیكه‌یان خستۆت ه ژێر كاریگه‌ری خۆیانه‌وه. هه‌روه‌ها له‌سه‌رده‌می ئه‌مه‌وی و عه‌باسییه‌كانیشدا هه‌ردوو هۆز كاریگه‌رییه‌كانی خۆیان سه‌پاندووه. مه‌رج نیی ه ئه‌و كاریگه‌ریی ه گشتگیری بێت، به‌ڵكو له‌وانه‌ی ه له‌هه‌ندێ رووی كولتورییه‌وه بووبێت ،وه‌ك زمان ،شێوه‌یه‌كی زمان»له‌هجه«، داب و نه‌ریت...هتد .ئه‌م ه به‌و واتای ه نایه‌ت هه‌ر كاریگه‌ركردن و بااڵده‌ستبوونیك پرۆسه‌یه‌كی ئه‌نفالكردنه ،به‌اڵم ئه‌و راستییه‌ش له‌ئارادایه ك ه به‌ڕێوه‌بردنی پرۆسه‌یه‌ك له‌پرۆسه‌كانی ئه‌نفالكردن له‌گه‌ڵ خۆیدا كاریگه‌ری و بااڵده‌ستییه‌كه�شی هێناوه .ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری نێگه‌تیفانه‌ی دروستكردووه .وه‌ك الوازكردن و سنوورداركردنی زمان و شێوه‌زاری‌زمانێك، یان سڕینه‌وه‌ی كولتوری و كۆمه‌ڵكوژی و تااڵنی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ئه‌و قه‌وم و هۆزانه‌ی ئه‌نفالكراون سه‌پاندووه. ئیدی تاكو هاتوو ه ئه‌و كاریگه‌ری و بااڵده‌ستبوونه فراوان بوو ه و چوارچیوه‌ی چینایه‌تی تێپه‌ڕاندووه و مه‌ودای نه‌ژادی و ئه‌تنیكی�شی وه‌رگرتووه. ئه‌نفال و ئیسالم به‌اڵم له‌سه‌رده‌می ئیسالمیدا ئه‌و پرۆسه‌یه گشتگیرتر و فراوانتر ده‌بێت و مه‌ودای دیكه‌ش وه‌رده‌گرێت .یه‌كێك له‌و مه‌ودایانه‌ش مه‌ودای ئایدیۆلۆژییه .ئه‌و ئایین ه له‌منداڵدانی كولتوری سامیگه‌رایی له‌دایك ده‌بێت .به‌مه‌ش پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردن راسته‌وخۆ به‌خوداو ه په‌یوه‌ست ده‌كرێت و به‌فه‌رمانێكی خودایی داده‌نرێت و ده‌بێت له‌كاتی پێویستدا ئه‌نجام بدرێت .بۆی ه له‌و سه‌رده‌مه‌شدا پرۆسه‌ی ئه‌نفال ره‌وایه‌تی و پیرۆزی خۆی وه‌رده‌گرێت و به‌كۆڵه‌گه‌یه‌كی باوه‌ڕی ئایینی له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت ،گوزارشتی خۆ�شی ل ه زاراوه‌ی «جیهاد» و «فتوحات»دا ده‌رده‌بڕێت .چونكه به‌گوێره‌ی ئه‌و باوه‌ڕیی ه كۆمه‌ڵ به‌سه‌ر موسڵمان و گاور و ئه‌هلی زیممه‌ت و موشریكین دا دابه‌ش ده‌كرێت .مادام یه‌ك خودا هه‌ی ه و خودای هه‌موو جیهان ه ده‌بێت هه‌موو كه‌س بێ جودایی نه‌ژاد و قه‌وم و هۆز و ئایین و مه‌زهه‌ب باوه‌ڕی به‌و خودای ه بهێنن ،چ به‌زۆر چ به‌خۆ�شی .ئه‌گه‌ر باوه‌ڕی نه‌هێنن ئه‌وا جیهاد و شه‌ڕ له‌دژیان ئه‌ركێكی پیرۆزی خودایی ه و له‌مپێناوه‌شدا ڤه‌بوونكردنی ئه‌و گه‌ل و واڵتانه‌ی باوه‌ڕی ناهێنن كۆڵه‌گه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تی باوه‌ڕییه ،هه‌روه‌ها هه‌ر ده‌ستكه‌وتێكیش كه به‌ده‌ست بهێنرێت ره‌وا و حه‌اڵڵه. ئه‌وجۆر ه بیركردنه‌وه‌یه‌ش بنچینه‌ی تیۆری ئه‌نفال ه ل ه ئیسالمدا .كاتێك به‌قووڵی له‌و تیۆره بگه‌ین ،ئه‌وا باشتر له‌و ئایه‌ت ه تێده‌گه‌ین كه
َُ َ ُ ْ َ ْ َ ُ َّ ْ َْ َ ل دهڵێتَ »:ي ْسألون َك َع ِن النف ِال ۖ ق ِل النف ال ِ ِ َّ َ َ َ ُ صل ُحوا َذ َ َ َّ ُ َو َّ ُ ات َب ْي ِنك ْم ۖ ول ۖ فاتقوا الل وأ ْ ِ الرس ِ َ ُ َّ ْ يعوا َ َو َأط ُ الل َو َر ُسول ُه ِإ ْن ك ْن ُت ْم ُمؤ ِم ِن َين(االنفال - ِ .»)1بێگومان ئه‌و تیۆریزه‌بوونه‌ی پرۆسه‌ی ئه‌نفال به‌وتای به‌زاراوه‌بوونی ئه‌نفال دێت و مه‌ودایه‌كی ئایدیۆلۆژی وه‌رده‌گرێت .تاكو به‌ر ل ه ئیسالم ئه‌و پرۆسه‌ی ه خۆی نه‌گه‌یاندبوو ه ئاستی تیۆری و به‌زاراوه‌بوون و له‌رووی ئایدیۆلۆژییشه‌وه بنچینه‌ی خۆی دانه‌كوتابوو .هه‌ڵبه‌ت ه گه‌یشتنی�شی به‌م ئاست ه گه‌یشتنییه‌تی ب ه قۆناخێكی جودا و پێشكه‌وتووتر .هه‌رچه‌ند ه میتۆلۆژیا وه‌ك یه‌كه‌م ئایدیۆلۆژیای چینایه‌تی بنچینه‌یه‌كی بۆ پرۆسه‌ی ئه‌نفالكدن داڕشتبێ ،به‌اڵم ئه‌و بنچینه‌ی ه زیاتر وه‌ك باوه‌ڕی گوزارشتی له‌خۆی ده‌كرد ،له‌م رووه‌شه‌و ه نه‌رماییه‌كی پێو ه دیاربوو و قه‌ناعه‌تی به‌بنه‌ما وه‌رده‌گرت ،واتا نه‌گه‌یشتبوو ه ئاستی یاسایه‌كی ره‌ها و مرۆڤ ناچاری جێبه‌جێ كردن ده‌كرێت ،واتا له‌و سه‌رده‌مه‌دا مه‌ودایه‌كی یاسایی ره‌ها و ناچاری وه‌رده‌گرێت و به‌كۆڵه‌گه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تی باوه‌ڕیش ده‌بینرێت. ئیدی له‌و چوارچێوه‌یه‌دا هه‌رچی موسڵمان نه‌بووبێ ده‌كه‌وێت ه به‌ر شااڵو ه ڤه‌بوونییه‌كان و جیهادیان له‌دژ راده‌گه‌یه‌نرێت ،له‌ژێر ئه‌و ناوه‌دا گاور و ئه‌هلی زیمه‌ت و موشریكه‌كان ناچاری به‌موسڵمانبوون ده‌كرێن ،ئه‌گه‌رنا ئه‌نفال ده‌كرێن ،هه‌روه‌ها دوایی به‌په‌ره‌سه‌ندنی جواڵنه‌و ه مه‌زهه‌بییه‌كان ئه‌و پرۆسه‌ی ه له‌نێو خودی کۆمەڵگه‌ی ئیسالمیشدا جێبه‌جێ ده‌كرێت و به«هه‌ڵگه‌ڕاو ه و له‌ڕێ ده‌ركه‌وتن و گاور» ناوزه‌دده‌كرێن .له‌م رووه‌و ه جواڵنه‌وه مه‌زهه‌بییه‌كانی وه‌ك ئه‌لخه‌واریج و شیع ه و موعته‌زیل ه به‌ر ئه‌و شااڵو ه ئه‌نفالییان ه ده‌كه‌ون و www.komelge.com
51
NO:30 -July 2018
جواڵنه‌وه‌كانیان داده‌مركێننه‌وه .ئه‌مه‌وییه‌كان ك ه سه‌ركێ�شی له‌و ئه‌نفالكردنه‌دا ده‌كه‌ن نوێنه‌رایه‌تی مه‌زهه‌بی سونیگه‌رایی ده‌كه‌ن ،عه‌باسییه‌كانیش به‌هه‌مان شێو ه ئه‌و پرۆسه‌یه‌یان درێژ ه پێداوه، به‌اڵم دیسان ره‌وابوون و پیرۆزی و ره‌هابوونی خۆی له‌ده‌ست نه‌دا. ئه‌نفال و كورد به‌رله‌وه‌ی باس له‌په‌یوه‌ندی به‌عسیزم و ئه‌نفالكردن بكه‌ین ،ده‌كرێ له‌و مێژووه‌دا هه‌ندێك له‌په‌یوه‌ندی كورد و ئه‌نفال وردبینه‌وه .له‌ڕاستییه‌وه دوور ناكه‌وین ئه‌گه‌ر بڵێین مێژووی كوردان مێژووی تراژیدیا مه‌زنه‌كانه ،پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردنیش زۆرینه‌ی ئه‌و تراژیدیایانه‌ی ئافراندووه .به‌اڵم داخۆ كورد كه�سی ئه‌نفالكردووه؟ تایبه‌تمه‌ندییه‌كی كوردان هه‌بوو ه ك ه زێد ه ده‌ستبه‌رداری شوێنی نیشته‌جێی خۆیان نه‌بوون ه و پێویستیان ب ه شااڵوی داگیركاریی نه‌بووه .به‌ڵكو خۆیان پێشه‌نگایه‌تی شۆڕش ه مه‌زنه‌كانی نیشته‌جێبوونیان ل ه هیاللی زێڕین له‌و سه‌رده‌مانه‌دا كردووه .واتا هانایان وه‌به‌ر شااڵو و هێر�شی تااڵنكاری و داگیركاری نه‌بردووه .له‌سه‌رده‌می سۆمه‌ری و ئه‌كه‌دی و ئاشووری و گریكی و رۆمانی هه‌میش ه خۆیان له شااڵو و هێرشه‌كانی ئه‌و ده‌سه‌اڵتداران ه پاراستووه و سروشتی دژواری و سه‌ختی واڵته‌كه‌ی بۆته په‌سارگه‌ی هه‌ر ه قایم بۆ خۆپاراستن .به‌واتایه‌كی دیك ه له‌به‌رئه‌وه‌ی هه‌میش ه له‌ده‌ره‌وه‌ی خۆی شااڵو و هێر�شی براوه‌ت ه سه‌ر ئه‌ویش خۆپاراستنی كردۆت ه ستراتیژی گوزه‌ران و ژیانی خۆی .بۆیه ئه‌گه‌ر خۆپاراستن ستراتیژی بنه‌ڕه‌تی بووبێت، ئه‌وا تواناكاری هێرش و شااڵوی بۆ ده‌ره‌وه‌ی خۆی له‌ده‌ست داوه .ئه‌مه‌ش به‌و واتای ه دێت ك ه كورد 52
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردنی پراكتیز ه نه‌كردووه. به‌اڵم ئه‌ی بۆچی هه‌میش ه ئه‌نفالكراوه؟ چۆن ئه‌و پرۆسه‌یه‌ی به‌سه‌ردا پێكهێنراوه؟ ده‌كرێ بۆ به‌رسڤی ئه‌و دوو پرس ه بگه‌ڕێینه‌و ه بۆ داستانی گلگامێش .له‌و داستانه‌دا هێمای دوو مه‌سه‌له‌ی گرنگ ده‌رده‌كه‌وێت: یه‌كه‌م :هێرش و شااڵوی ده‌شتنشینه‌كان بۆ سه‌ر چیانشین و دارستانه‌كان ،بۆ به‌ده‌ستخستنی دار و ئاسن و برۆنز و كانه‌كانی دیكه .دووه‌م :كه‌سێتی ئه‌نكیدۆ كه‌سێتییه‌كی به‌كرێگیراو ه و كارئاسانی بۆ ئه‌و هێرش و شااڵوان ه ده‌كات ،بۆ ئه‌وه‌ی رۆڵ و شوێنگه‌ی خۆی له‌ده‌ست نه‌دات ئاماده‌ی ه هاوكاری له‌كوشتنی هاونه‌ژاده‌كه‌ی خۆ�شی بكات و دارستان و جێنشینی هاونه‌ژاده‌كه�شی به‌ده‌شتنشینه‌كان بسپێرێ. به‌م لێكدانه‌وه‌ی ه ده‌گه‌ین ه ئه‌و راستییه‌ی كه كورد هه‌م ئه‌نفال كراو ه و هه‌م خۆی�شی خۆی ئه‌نفالكردووه ،ئه‌و راستینه‌ی ه به‌درێژایی مێژووی كوردان دووپات بۆته‌وه ،واتا هۆز ه كورده‌كان بۆ ئه‌وه‌ی خۆیان بپارێزن و به‌ر شااڵوی ده‌ره‌وه نه‌كه‌ون هاوكاری هیز ه ده‌ره‌كییه‌كانیان كردووه و به‌یه‌كه‌و ه هێرش و شااڵویان بردۆت ه سه‌ر هۆزه هاونه‌ژاده‌كانی دیكه .ئه‌و هۆزانه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌نفالكردن و هێرش و شااڵویان لێكراو ه یان ملكه‌چ بوون ه و هاوكاری هێز ه شااڵوبه‌ره‌كانیان كردوو ه یان یاخیگیر بوونه و له‌ئه‌نجامی ئه‌و یاخیبوونه‌ش شكستیان هێناو ه و به‌ر شااڵوی ئه‌نفالكردن كه‌وتوون .ئه‌و راستینه‌یه له‌سه‌رده‌مه‌كانی به‌ر ل ه ئیسالم و له‌كاتی جواڵنه‌وه ڤه‌بوونییه‌كانی موسڵمان ه ڤه‌بوونخوازه‌كان و هه‌روه‌ها دوای ئه‌وه‌ش هه‌میش ه دووپات بۆته‌وه. له‌میانی ئه‌و نووسینه‌دا ده‌توانین زیاتر تیشك
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
بخه‌ین ه سه‌ر جه‌وهه‌ر و مه‌وداكانی ئه‌نفالكردنی كوردان له‌الیه‌ن موسڵمان ه ڤه‌بوونخوازه‌كان .به‌ر له‌هه‌موو شتێك كولتوری سامیگه‌رایی به‌گشتی، سه‌ره‌ڕای بااڵده‌ستبوونیشیان ،به‌اڵم ئاریه‌كان نه‌چوونه‌ت ه ژێر ركێفی ئه‌وان و به‌هۆی شااڵوه سامییه‌كانه‌و ه هه‌میش ه له‌چیا خۆیان حه‌شارداوه و پاراستووه .هه‌روه‌ها له‌به‌رئه‌وه‌ی كولتوری سامیگه‌رایی كولتورێكی ده‌شت و بیابانه‌كان ه و ئه‌و كولتوره زێد ه كاریگه‌ری نه‌كردۆت ه سه‌ر كوردان، واتا كولتوری سامیگه‌رایی كولتورێكی ب ه كوردان نامۆ بوو ه و جێی خۆی نه‌كردۆته‌وه. ده‌سه‌اڵتدارێتییه له‌سه‌رده‌می به‌اڵم ئیسالمییه‌كان «چوار خه‌لیفه‌كه ،ئه‌مه‌وی و عه‌باسییه‌كان» ئه‌گه‌ر ئه‌و نامۆبوون ه به‌ته‌واوی ك الیه‌نه‌وه الواز و كزیش نه‌بووبێت ،ئه‌وا ل ه گه‌لێ كاریگه‌ری نێگه‌تیفانه‌ی خۆی سه‌پاندووه. هه‌رچه‌ند ه ئایینی ئیسالم وه‌ك ئایینێكی نامۆش هاتبێت ه كوردستان ،به‌اڵم كوردانی�شی ل ه ئایین و باوه‌ڕییه‌كانی خۆی�شی دوورخستۆته‌وه .به‌تایبه‌تی ئایینی زه‌رده‌شتی ب ه ئایینێكی ناخودایی له‌قه‌ڵه‌م داو ه و دژایه‌تی باوه‌ڕی و كولتوری ئه‌و ئایینه‌ی كردووه. بۆی ه ده‌توانین بڵێین :شااڵو ه ڤه‌بوونییه‌كانی ئیسالم به‌ر له‌هه‌موو شتێك شااڵوێكی ئایدیۆلۆژی بووه .ده‌كرێ ئه‌مه‌ش ب ه ئه‌نفالی ئایدیۆلۆژی یاخود ئه‌نفالی كولتوری ناوزه‌د بكه‌ین .هه‌لبه‌ته ئه‌گه‌ر ئه‌و شێوازه‌ی ئه‌نفالكردنی ئه‌نجام دابێن، ك ه له‌هه‌موو شێوازه‌كانی دیكه‌ی ئه‌نفالكردن دژوارتر و ترسناكتره ،ئه‌وا به‌ئاسانی شێوازه‌كانی دیكه‌ی ئه‌نفالكردنی په‌یڕه‌و كردووه .ل ه شیعرێكی «پیرشالیار»دا ك ه شاعیرێكی سه‌رده‌می جواڵنه‌وه‌ی ڤه‌بوونه‌كانی ئیسالم بووه ،ده‌رده‌كه‌وێت كه
هه‌موو شێوازه‌كانی ئه‌نفالكردن دژی كوردان جێبه‌جێ كراوه ،ته‌نانه‌ت ژنانی كوردیش به‌شێك بوون له‌و ده‌سكه‌وتانه‌ی ك ه موسڵمانه ڤه‌بوونخوازه‌كان له‌گه‌ڕانه‌ویاندا بۆ عه‌ره‌بستان له‌گه‌ڵ خۆیان بردوویانن و وه‌ك جاریه‌ی خۆیان په‌سندیان كردوون. بێگومان چینی بااڵده‌ستی كورد ،سه‌رۆك هۆز و عه‌شیره‌ته‌كان زۆربه‌یان له‌م رووه‌و ه ئاسانكارییه‌كی ته‌واویان بۆ موسڵمان ه ڤه‌بوونخوازه‌كان كردووه ك ه به‌مه‌رجێك زیان ب ه ده‌سه‌اڵت ه هه‌رێمییه‌كانیان نه‌گه‌یه‌نن .هه‌ڵبه‌ت ه یه‌كانگیربوونه‌وه‌ی سیسته‌می ده‌سه‌اڵتدارێتی فیوداڵیانه‌ی ئیسالم له‌گه‌ڵ شێوازی ده‌سه‌اڵتدارێتی عه‌شیره‌تگه‌ریانه‌ی كوردان ،زه‌مینه‌ی ئه‌و پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردنه گشتگیرییه‌ی زیاتر ره‌خساندوو ه و سه‌پاندووه. به‌گشتی؛ پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردن له‌و قۆناخه‌دا به‌رگێكی ئایینی و مه‌زهه‌بی ده‌پۆ�شێ .هه‌روه‌ها به‌شێوه‌یه‌كی ره‌ها وه‌ك ئه‌ركێكی خودایی پیرۆز و ره‌وا و ناچار ده‌بینرێت و ره‌وایی ئایدیۆلۆژی و كولتوریش وه‌رده‌گرێت .بۆ نمونه :له‌ڕووی كولتورییه‌وه ،له‌سه‌رده‌می ئه‌مه‌وییه‌كاندا – به‌تایبه‌تی له‌سه‌رده‌می خه‌لیفه‌ی ئه‌مه‌وی «مه‌روان و كوڕه‌كه‌ی عه‌بدومله‌لیك بن مه‌روان» – زمانی عه‌ره‌بی وه‌ك زمانێكی خودایی و زمانی قورئان داده‌نرێت و ب ه بڕیارنامه‌یه‌ك ده‌بێت ه زمانی ئایین و ده‌وڵه‌ت و بازرگانی و زمانه‌كانی دیك ه قه‌ده‌خه ده‌كرێن. بێگومان به‌كولتوربوونی پرۆسه‌ی ئه‌نفال و گه‌یشتن ه ئاستی تیۆری و به‌زاراوه‌بوون ئه‌نجامی گردبوونه‌وه‌یه‌ك ك ه وه‌ك پاشخانێكی گه‌ور ه و ره‌گداكوتاو خۆی ده‌گه‌یه‌نێت ه ئاستی به‌كولتوربوون و تیۆری و به‌زاراوه‌بوون .ئه‌گه‌رچی www.komelge.com
53
NO:30 -July 2018
گه‌یشتنی به‌و ئاست ه له‌چوارچێوه‌ی كولتوری سامیگه‌راییدا به‌رجه‌ست ه ده‌بێت ،به‌اڵم ئه‌م ه به‌و واتای ه نایه‌ت جگ ه ل ه سامییه‌كان هیچ نه‌ژادێكی دیك ه ئه‌و پرۆسه‌یه‌یان ئه‌نجام نه‌داوه .ئه‌گه‌ر وابیر بكه‌ینه‌و ه ئه‌وا ده‌كه‌وین ه نێو هه‌ڵه‌یه‌كی سۆسیۆلۆژییه‌وه ،چونك ه له‌میانی هه‌ڵسه‌نگاندن و شرۆڤه‌كردنی مێژووی شارستانییه‌تی مرۆڤایه‌تی ده‌گه‌ین ه ئه‌و راستییه‌ی ك ه ئه‌و مێژوو ه به‌هه‌موو لق و پۆپه‌كانییه‌و ه له‌ڕووێكه‌و ه شارستانییه‌تی تراژیدیا و ئه‌نفال ه مه‌زنه‌كانه .بێگومان ده‌ڵێین له‌ڕووێكه‌و ه نه‌ك به‌شێوه‌یه‌كی سه‌رتاپاگیری. هه‌ڵبه‌ت ه ئه‌گه‌ر ئه‌م ه راستی بێت ئه‌وا تاڕاده‌یه‌ك ئه‌و تراژیدیا و ئه‌نفال ه مه‌زنان ه ئاقار و ئاراسته‌ی مێژووییان دیاریكردوو ه و سیماكانی شارستانییه‌تیان ره‌نگڕێژكردووه .به‌اڵم سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌و راستیانه ،كولتوری سامیگه‌رایی دوای كولتوری نیۆلۆتیك و هیاللی زێرین وه‌ك كۆنترین و بااڵده‌ستترین كولتور ه و له‌گه‌لێك رووه‌و ه پیشینه‌ی هه‌ی ه و كۆڵه‌گه‌یه‌كی گرنگی مێژووی شارستانیه‌تی مرۆڤایه‌تییه .بۆی ه ئه‌گه‌ر بڵێین :ده‌ركه‌وتن و په‌ره‌سه‌ندن و به‌كولتوربوون و گه‌یشتن ه لوتكه‌ی «پرۆسه‌كانی ئه‌نفال» له‌نێو پانتایی كولتوری سامیگه‌راییدا پێكهاتووه و ره‌واه‌یتی پیرۆزی پێدراوه ،ئه‌وا زێده‌ڕۆیی له‌خستنه‌رووی راستییه‌كان ناكه‌ین. ئه‌نفال و به‌عسیزم له‌ڕوانگه‌ی ئه‌و راستییانه‌ی مێژوو و به‌و لێكدانه‌و ه پووخت ه ده‌توانین په‌یوه‌ندی ئه‌نفال ب ه به‌عسیزمه‌و ه زیاتر تێبگه‌ین .چونكه به‌عسیزم به‌رهه‌می ئه‌و پاشخان ه كولتورییه‌ی سامیگه‌راییه‌ی ه ك ه له‌نه‌ژادپه‌رستی و شۆڤێنیزمی 54
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
عه‌ره‌بیدا چڕبۆته‌و ه و فۆرمیل ه بووه .به‌عسیزم وه‌ك ئایدیۆلۆژیایه‌كی نه‌ژادپه‌رست و شۆڤێنیست و موتوربه‌كراو ب ه ده‌مارگیری ئایینی و مه‌زهه‌بی خاوه‌ن پرۆژه‌یه‌ك بووه .له‌م پرۆژه‌یه‌دا عه‌ره‌ب وه‌ك خاوه‌ن په‌یامێكی نه‌مر «ذات رسالة خالدة» پێناس ه ده‌كات و ده‌ناسێنێت ،به‌گوێره‌ی ئه‌و پرۆژه‌یه‌ش عه‌ره‌ب پێشه‌نگی هه‌موو مرۆڤایه‌تییه و باشترین ئوممه‌تن له‌سه‌ر رووی زه‌وی. بێگومان ئه‌مه‌ش له‌و فه‌رمووده‌یه‌ی پێخه‌مبه‌ر هه‌ڵهێنجراو ه ك ه ب ه عه‌ره‌بان ده‌ڵێت« :كنتم خير أمة أخرجت للناس» ئیدی بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و پرۆژه‌یه سه‌ربكه‌وێ ك ه له‌ده‌ستنه‌دانی ئه‌و په‌یام ه نه‌مره‌یه، ئه‌وا پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردن شێوازی پراكتیزه‌كردنی ئه‌و پرۆژه‌یه‌یه .هه‌روه‌ها له‌م پرۆژه‌یه‌دا ئێراق پارچه‌یه‌ك ه ل ه واڵتی عه‌ره‌ب و ده‌رگای مه‌زنی رۆژهه‌اڵتی نیشتمانی عه‌ره‌ب ه و ئه‌ركێكی به‌مجۆره‌ی له‌سه‌ر شانه .بۆی ه ئه‌و پرۆژه‌ی ه گوزراشت له‌وه ده‌كات ك ه ده‌بێ عه‌ره‌ب وه‌ك باشترین ئوممه‌ت بمێننه‌و ه و به‌شێوه‌یه‌كی ره‌ها هه‌میش ه پێشه‌نگی مرۆڤایه‌تین ،ئه‌مه‌ش په‌یامێكی نه‌مری سه‌رشانی عه‌ره‌ب ه و ده‌بێ وه‌ك ئه‌ركێك پێكبهێنرێت. له‌ڕاستیدا له‌پشت ئه‌و پرۆژ ه و په‌یامه‌دا پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردن هه‌یه ،هه‌روه‌ها گرێیه‌كی سایكۆ-سۆسیۆلۆژی هه‌ی ه ك ه عه‌ره‌ب دوای سااڵنی 1500ئیدی له‌په‌راوێزی مێژوودا ده‌مێننه‌وه و ئه‌مه‌ش گرێیه‌كی سایكۆ-سۆسیۆلۆژی له‌الی عه‌ره‌ب ئافراندوو ه ك ه هه‌ست ب ه كه‌می -الشعور بالنقص بكه‌ن .بۆی ه له‌ڕۆژگاری ئه‌مڕۆدا کۆمەڵگه‌ی عه‌ره‌بی ئه‌وه‌نده‌ی له‌گه‌ڵ رابردووی خۆیدا ده‌ژی ،ئه‌وه‌ند ه له‌گه‌ڵ ئه‌مڕۆ و داهاتوودا ناژی و بیری لێناكاته‌وه .ئه‌وه‌نده‌ی به‌شان و شكۆی میژوویدا هه‌ڵده‌دات ئه‌وه‌ند ه راستینه‌ی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ئه‌مڕۆی خۆی و ئاسۆی داهاتووی نابینێ .ئه‌مه‌ش له‌ڕووی ده‌روونی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ه گرێیه‌كی كوێری له‌الی تاك و کۆمەڵگه‌ی عه‌ره‌بدا دروست كرددوه ،مه‌كه‌ر ته‌نیا به‌زه‌بروزه‌نگ و پرۆسه‌ی ئه‌نفال له‌به‌رامبه‌ر گه‌النی دراوسێیان وه‌ك» كورد ،به‌ربه‌ر ،ئاسوری »...،بكرێته‌وه .ئه‌و گرێیه وای ل ه كه‌سێتی عه‌ره‌بی كردوو ه ك ه له‌به‌رامبه‌ر جیهانی ده‌ره‌وه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناوین خۆی به‌كه‌م بزانێ ،هه‌رچه‌ند ه له‌ڕووكاردا هه‌میش ه دیرۆكی خۆی ده‌كات ه شاهید ،له‌به‌رامبه‌ر گه‌النی دیكه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناوین ،به‌تایبه‌تی گروپ ه ئتنیكییه‌كان و ئه‌وانه‌ی نه‌بوونه‌ت ه خاوه‌ن قه‌واره‌ی نه‌ته‌وه‌یی ،خۆی باشتر و شكۆدارتر ببینێ ،بۆیه له‌به‌رامبه‌ریاندا زه‌بروزه‌نگی به‌كارهێناوه .خاڵێكی دیكه‌ی په‌یوه‌ست به‌م مه‌سه‌له‌ی ه كاتێك چینی خانه‌دان و بۆرژوازی بااڵده‌ست ده‌بن و ده‌گه‌ن ب ه ده‌سه‌اڵت ئه‌وا له‌به‌رامبه‌ر ب ه گه‌لی خۆشیان هه‌مان زه‌بروزه‌نگ به‌كارده‌هێنن ،ره‌و�شی ئیستای ده‌سه‌اڵت ه مۆنار�شی و ئۆتۆكرات و پادشاییه‌كانی عه‌ره‌ب گه‌واهی ئه‌م راستییه‌ن. له‌راستیدا ئه‌و پرۆژه‌یه‌ی به‌عسیزم – به‌عسیزم خۆی�شی كاردانه‌و ه و ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و گرێیه‌یه هه‌رچه‌ند ه وه‌ك پرۆژه‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌یی ره‌وا و پیرۆز ببینرێت – ناسیۆنالیزمیش خاوه‌نی هه‌مان پرۆژه بوو .به‌اڵم له‌ناواخنی خۆیدا پاشخانێكی كولتوری هه‌زاران ساڵه‌ی هه‌یه .مرۆڤ ده‌توانێ به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌و ه ئه‌و پاشخان ه كولتوریی ه ریزبه‌ند بكات: له‌نێو هه‌موو كولتوره‌كاندا كولتوری سامیگه‌رایی، له‌نێو كولتوری سامیگه‌رایشدا كولتوری عه‌ره‌بی، لنێو كولتوری ئه‌ویشدا كولتوری ئیسالمی و له ئیسالمیشدا كولتوری سوننیگه‌رایی ،ده‌كرێ بڵێین راستینه‌ی ئه‌و پرۆژه‌ی ه بریتیی ه ل ه پرۆژه‌یه‌كی
نه‌ژادی ،شۆڤێنیستی و مه‌زهه‌بی. ئه‌و پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردن ه له‌میانی ده‌سه‌اڵتی 39ساڵه‌ی به‌عسییه‌كان ل ه ئێراقدا ئه‌نجام دراوه، ته‌نیا ئه‌نفاله‌كانی ساڵی 1988دا له‌خۆی ناگرێت، به‌ڵكو به‌درێژایی ته‌مه‌نی ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه سه‌رجه‌م شێوازه‌كانی ئه‌نفالكردن په‌یڕه‌وكراوه .بۆنمونه: سوتاندنی هه‌زاران گوند و شارۆچك ه له‌نێوان سااڵنی – 1963تاوه‌كو ئه‌مڕۆ ،شونبزركردنی هه‌شت هه‌زار بارزانی ل ه ساڵی 1983و كیمیابارانكردنی هه‌ڵه‌بج ه و بالیسان و دۆڵی جافایه‌تی و باڵه‌كه‌یاتی و ده‌شتی هه‌ولێر و بادینان ل ه ساڵی 1988و زینده‌به‌چاڵكردنی دووسه‌د هه‌زار ژن و منداڵ و پیر و په‌ككه‌وت ه له‌بیابانی عه‌رعه‌ر له‌میانی هه‌شت هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی ئه‌نفال له‌ساڵی ،1988له‌سێداره‌دان و گوهلل‌بارانكردنی ده‌یان هه‌زار كه‌س له‌زیندانه‌كاندا ،هه‌روه‌ها وشككردنی زۆنگاوه‌كان ب ه باشووری ئیراق ك ه شوێنی نیشته‌جێی زیاتر ل ه نیو ملیۆن كه‌س بوو .له‌الیه‌كی دیكه‌وه په‌یڕه‌وكردنی به‌رده‌وامی سیاسه‌تی راگواستن، به‌عه‌ره‌بكردن ،به‌به‌عسیكردن» به‌شێوه‌یه‌كی سه‌رتاپاگیر ز زۆردارانه...هتد ئه‌و نمونان ه كه به‌شێكی به‌رچاوی پرۆسه‌كانی ئه‌نفالكردنن له‌الیه‌ن به‌عسییه‌كانه‌و ه ئه‌و ه ده‌خه‌ن ه روو كه پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردن پرۆسه‌یه‌كی درێژخایه‌ن و هه‌م ه الیه‌نه و گشتگیر بوو ه و گه‌وهه‌ری پرۆژه نه‌ته‌وه‌ییه‌كه‌ی به‌عسیزم پێك ده‌هێنێ. خاڵی هه‌ر ه سه‌رنج راكێش ئه‌وه‌ی ه ك ه له‌میانی هه‌شت هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی ئه‌نفالی ساڵی 1988دا ب ه ئاشكرا له‌ده‌زگا راگه‌یاندنه‌كانی خۆیدا پروپاگه‌نده‌ی بۆ ده‌كرد و وه‌ك كرده‌یه‌كی ره‌وا و پیرۆز و ئه‌ركێكی خودایی و نیشتمانی له‌قه‌ڵه‌م ده‌دا ،بێ ئه‌وه‌ی له‌جیهاندا كه‌سێك ناڕه‌زاییه‌كی www.komelge.com
55
NO:30 -July 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بچوكیش له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردنه‌دا ده‌رببڕن. هه‌روه‌ها له‌میانی ئه‌و هه‌ڵمه‌تانه‌دا ئه‌فواجی خه‌فیف ه « جاش ه كورده‌كان» رۆڵێكی گرنگیان له‌سه‌رخستنی ئه‌و هه‌ڵمه‌تانه‌دا بینی .رژێم له‌و رووه‌و ه خاڵی الوازی كوردانی بینیبوو ،بۆ نمونه جاشه‌كانی بادینانی ده‌برد ه ناوچه‌كانی سۆران و ئه‌وانی سۆرانی�شی ده‌برد ه بادینان ،یان جاشه‌كانی گه‌رمیانی ده‌برد ه كوێستان و ئه‌وانی كوێستانی�شی ده‌برد ه گه‌رمیان و ...هتد و كرده‌كانی ئه‌نفالیان پێ ئه‌نجام ده‌دا .بێگومان ئه‌و ئه‌فواج ه خه‌یفانه زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆریان سه‌رۆك هۆز و عه‌شیره‌ته‌كان راوێژكار»مستسار»یان بوون و چه‌كداره‌كانیشیان بریتیبوون ل ه ئه‌ندامانی ئه‌و هۆز و عه‌شیره‌تانه. ئه‌و واقیع ه تراژیدیایه‌ی كوردان له‌گه‌ڵ راستینه‌ی ئه‌نكیدۆ و خمبابا له‌داستانی گلگامێش دا یه‌كانگیر ده‌بێته‌و ه و گوزارشت له‌یه‌كدی و ته‌واوی مێژووی كوردان ده‌كه‌ن .ئه‌مه‌ش له‌دووپاتبوونه‌وه‌ی دیرۆك زیاتر هیچ واتایه‌كی دیكه‌ی ناگه‌یه‌نێ.
مێژوویی خۆی به‌هه‌موو شێوازێك ببپارێزێ. له‌ئاكامدا ده‌توانین ئه‌و لێكدانه‌وه‌ی ه به‌وه كۆتایی بهێنین و بڵێین :ده‌كرێ ب ه پرۆژه‌یه‌كی شارستانی دیموكرا�سی و ئازادی و له‌سه‌ر بنه‌مای به‌یه‌كه‌وه‌ژیانی یه‌كسان ،ك ه سه‌رجه‌م كولتوره‌كان یه‌كدی په‌سند و به‌هێز بكه‌ن و ته‌واوكه‌ری یه‌كدی بن .رێگ ه له‌به‌رده‌م ئه‌و پرۆژه ترسناكه‌ی ئه‌نفالكاری بگیرێت ،ئه‌مه‌ش ته‌نیا به به‌رپاكردنی رێنیسانسێكی گشتگیری خۆرهه‌اڵتی ناوینی ئه‌نجامگیر ده‌بێت ،بێگومان سه‌ركه‌وتنی رێنیسانسێكی به‌مجۆر ه ك ه ئه‌مڕۆ بۆته پێداویستییه‌كی ژیانیی له‌سه‌ر بنچینه‌ی شۆڕشێكی ویژدانی و ئه‌قاڵنییه‌ت به‌دیدێت ،گه‌ره‌نتی هه‌ره مه‌زنیش بۆ ژیانێكی ئازاد و دیموكرات و بێ پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردن و ئه‌نفالبوون ته‌نیا ئه‌و رێنیسانس ه شكۆدار ه چاوه‌ڕوانكراوه‌ی ه.
ده‌رئه‌نجام له‌پووخته‌ی ئه‌و لێكدانه‌وه‌یه‌دا و له‌میانی دیتن و تێگه‌یشتنی ره‌و�شی ئه‌مڕۆی ئێراق به‌گشتی ده‌گه‌ینه ئه‌و راستینه‌یه‌ی هێشتا پرۆسه‌س ئه‌نفالكردن له‌ئارادایه ،به‌تایبه‌تی له‌ڕووی به‌عه‌ره‌بكردن و راگواستن و به‌به‌عسیكردن و له‌مه‌ش زیاتر ئه‌و ئه‌قڵیه‌ته‌ی كه‌وا له‌پشت پراكتیزه‌كردنی پرۆسه‌ی ئه‌نفالكردندا خۆی مه‌اڵس و حه‌شارداوه ،هێشتا بااڵده‌ست و حوكمڕانه ،ئه‌و كولتوره‌ی كه‌وا ئه‌و پرۆسه‌ی ه به‌رده‌وام به‌رهه‌م دێنێته‌و ه ئه‌ویش هێشتا به‌رگری له‌ره‌واه‌تی و پیرۆزی ره‌هابوونی خۆی ده‌كات و ده‌خوازێ پانتایی و شوێنگه‌ی
*تێبینی نووسه‌ر :ئه‌م وتار ه ل ه گۆڤاری «كوردستانی ئیمڕۆ» ژمار ه (16و)17ی ساڵی 2002دا الپه‌ڕ ه 52تا 59 باڵوكراوه‌ته‌وه ،ك ه گۆڤارێك بوو كاتی خۆی ل ه ئه‌وروپا ده‌رده‌چوو .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ل ه باشوور ئه‌و گۆڤار ه و ئه‌م وتاره‌ش نه‌گه‌یشتۆت ه ده‌ستی خوێنده‌واران ،بۆی ه له‌به‌ر گرنگیی بابه‌ته‌ك ه ب ه پێویستم زانی ل ه گۆڤاری «ئازادیی كۆمه‌ڵگه«ش باڵوی بكه‌مه‌وه.
56
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
وتـــار
ئایا گۆرانیە تورکیەکە تەواو بوو؟
رێکەوت ئیسماعیل ئیبراهیم
پێشەکی: هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی و پارلەمانی تورکیا لە ٢٤ی حوزەیران ،ئیتر تورکیایەکی نوێ و جیاواز لە قۆناغی رابووردوو دەهێنێتە کایەوە .راستە ئه‌ردۆغان و ئاک پارتی بەر لەو هەڵبژاردنەش دەسەاڵتدار و بەڕێوەبەری واڵت بوون ،بەاڵم ئیتر ئاک پارتی و ئه‌ردۆغانی ئەمڕۆ، لە ئێستا بەدواوە ،نەخشەو ستراتیژی مەودا درێژی خۆیان دەخەنە سەر مێز .ئێستا ئه‌ردۆغان پشت ئەستوور بە دەستووری تازە و شەرعیەتی هەڵبژاردن و ئاک پارتیش وەک حزبێکی بارگاوی بە
هەناسەی عوسمانی و فاشیزمی ئایینی کار بۆ ئەوە دەکەن تورکیایەکی نوێ بە تێگەشتن و خواستی خۆیان لە دایک بێتەوە ،تورکیایەک کە وەک ئه‌ردۆغان هەمیشە ئاماژەی بۆ کردووە ،لەنێو چوارچێوەی ئەو سنوورانەی ئێستادا قەتیس نابێت و بۆ جوگرافیای جارانی سەردەمی عوسمانی پەل دەهاوێت .پەلهاویشتنی ئه‌ردۆغان بەهەردوو ئامرازی (سۆڤت پاوەر و هارد پاوەر) ،لە نزیکترین سنوورەکانی خۆیەوە دەستپێدەکات کە پێدەچێت و هەرێمی کوردستان و خورئاوای کوردستان، یەکەمین گۆڕەپانی ئەو پەلهاویشتنە بن .لە دوای ئەم هەڵبژاردنەو «سەرکەوتنی ئه‌ردۆغانەوە» جەمسەرگیریی سیا�سی لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست توندتر دەبێتەوە ،فاشیزمی ئیسالمی و جەنگی مەزهەبی قوڵتر دەبنەوە .ئه‌ردۆغان بەر لە هەڵبژاردنەکان لە چەندین بۆنەدا با�سی ئەوەی دەکرد کە نەوەی نوێ لە تورکیا دەبێت خۆی بۆ ساڵی ٢٠٧١بۆ یادکردنەوەی هەزارساڵەی شەڕی مەالزگرد و بیرەوەری سەرکەوتنی سوڵتان ئالپ www.komelge.com
57
NO:30 -July 2018
ئیسالمی سیاسی بە جیاوازی شەبەنگەکانیەوە، دیموکراسیەتی وەک ئامراز و تاکتیک بەکارهێناوە و هیچ کات ئەوانە باوەڕیان بە دیموکراسیەت وەک فەلسەفەو پەیڕەوێکی سیاسی نەبووە. ئارسالن بەسەر مەسیحیەکاندا ئامادە بکات، ئەمڕۆ ئیتر بە بردنەوەی هەڵبژاردنەکان خۆی بە زەعیمێکی رۆحی سەلجوقی دەزانێت و بەرەو ئەو یادە هەنگاو دەنێت .لەم نوسینەدا هەوڵ دەداین هەنگاوەکانی ئه‌ردۆغان بەرەو ئەو خەونە شرۆڤە بکەین و بزانین لە ناوەندی رێگ ه و لە کوێدا دووچاری ئاستەنگی و تێکشاندن دەبێت. سەرۆک یان سوڵتان؟ بەر لە ئه‌ردۆغان هەریەکە لە تۆرگۆت ئوزال و سلێمان دەمیریل داوای سیستەمی سەرۆکایەتیان کردووە بۆ تورکیا ،بەاڵم ئامانجی ئەم دوو سەرۆکە تەواو جیاواز بووە لە ئامانجی ئه‌ردۆغان و ئاک پارتی .چونکە ،لەژێر سێبەری سیستەمی سەرۆکایەتیدا ئه‌ردۆغان دەیەوێت خۆی بکاتە سوڵتانێک و تورکیاش بەرەو عوسمانگەرایی و خەالفەت بەرێتەوە .هەر کەسێک با�سی سیستەمی 58
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سەرۆکایەتی کردبێت لە تورکیا یەکەم پاساوی ئەوە بووە ،کە تورکیا ئیدی بووە بە واڵتێکی زۆر بەهێز ،ئیتر سیستەمی پەرلەمانی بەکەڵکی نایەت و دەبێت بکرێت بە سیستەمێکی سەرۆکایەتی بەهێز. لە راستیدا ئەگەر کەمێک بگەڕێنەوە بۆ مێژوو ،زۆر خێرا لەو راستیە دەزانین کە هەمیشە لە جوگرافیا جیاوازەکاندا ،ئیسالمی سیا�سی بە جیاوازی شەبەنگەکانیەوە ،دیموکراسیەتی وەک ئامراز و تاکتیک بەکارهێناوە و هیچ کات ئەوانە باوەڕیان بە دیموکراسیەت وەک فەلسەفەو پەیڕەوێکی سیا�سی نەبووە ،بەڵکو باوەڕیان بە نیوەی دیموکرا�سی هەبووە .سەندوقەکانی دەنگدان دەکەنە باشترین ئامراز بۆ گەیشتن بە دەسەاڵت، هەر هێندەی دەسەاڵتیشیان بە دەستەوە گرت ئیتر هەموو بەهاکانی دیموکرا�سی ژێرپێ دەخەن. ئاک پارتیش زۆر بە وردی ئەم پەیڕەوەی جێبەجێ کرد .سەرەتا لە رێگه‌ی سەندوقەکانی دەنگدانەوە هاتنە سەر دەسەاڵت ،بەهێوا�شی و لە پرۆسەیەکی درێژ خایەندا ،کاریان بۆ ئیسالمیزەکردنی واڵت و لەناوبردنی بەهاو نۆرمەکانی سیکیوالریزم کرد. یەکەم کاریان ئەوە بوو کە دەست بەسەر دەوڵەتدا بگرن ،چونکە دەیانزانی حکومەتەکان تەنها دەستکەالو بوکەڵەن بەدەستی دەوڵەتەوە و لە هەر ئان و ساتێکدا بێت ،هاوشێوەی بزاوتە ئیسالمیەکانی بەر لە خۆیان گورگانخواردوویان دەکەن ،بۆیە ئەگەر ئەوان بخوازن تورکیا بگەڕێتەوە بۆ رەچەڵەکی (عوسمانیی – ئیسالمیی – خەالفیی – سوڵتانیی) ،ئەوە دەبێت دەست بەسەر دەوڵەت و سیستەمدا بگرن .سەرۆک و دامەزراوەی سەرۆکایەتیش (وەک یەکێک لە پایە گرنگەکانی دەوڵەت) بەشێکن لەو ئاڵوگۆڕە و مەحاڵە بەبێ بوونی سەرۆکێکی مەچەک ئاسنین و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ئێستا ئیتر سیستەم لە تورکیا دەبێتە سەرۆکایەتی ،لەو سیستەمەدا هیچ واتایەک بۆ پەرلەمان و دامەزراوەکانی دیکەی دەوڵەت نامێنێتەوە. دامەزراوەیەکی تۆکمەی سەرۆکایەتی ،ئەو کارەیان بۆ مەیسەر بێت .ئاک پارتی لە تورکیا هەنگاو بەهەنگاو ئەم کارەی کرد .یەکەم جار لەگەڵ بزوتنەوەی گولەن کاری کرد بۆ الوازکردنی دامەزراوەی سەربازی و پەلوپۆکردنی ،دواتر جومگە کۆمەاڵیەتی و پەروەردەیی و ئایینیەکانی واڵتیان کردە ئامانج ،دواتر بۆ تەفرەدان و خاپاندنی کورد ،پرۆسەیەکی ئاشتیان وەک شانۆگەری نمایش کرد ،دواتر کودەتای سەربازیی دروستکراویان ئەنجامدا ،پاشان کاری بە فەتحواڵگولەن نەماو گەڕایەوە بۆ الی مەهەپە و فاشیستە ناسیۆنالیستەکان. دەبێت ئەوەش لەیاد نەکەین کە ئاک پارتی بە تەنها خۆی ئەم کارەی نەکردووە، بەڵکو ئەوە فەشەل و فیاسکۆی پارتە چەپ و سکیوالرسیتەکان بوو ،کە دیاردەی ئه‌ردۆغانیان هەڵتۆقاند .ئەوانە جگە لەوەی کە بەردەوام لە زەلکاوی گەندەڵی و پاشاگەردانیدا بوون ،هیچ کات نەیانتوانیوە حکومەتێکی بەهێز بۆ تورکیا دروست
بکەن .تورکیا لەساڵی ١٩٥٠بەدوواوە کە یاسای فرە حزبی تێدا جێبەجێکراوە ٤٨ ،حکومەتی تێدا دروستکراوە کە ناوەندی تەمەنی ئەم حکومەتانە تەنها ١٦مانگ بووە .زۆر جار رویداوە کە تەنها لەبەر ئەوەی رێژەی یاسایی تەواو بکرێت حزبێکی راستڕەوی توند لەگەڵ حزبێکی چەپڕەودا حکومەتی دروستکردووە و بەردەوام ئەو حکومەتەش هەتا هەڵوەشاوەتەوە هەر ئیفجلیج و گۆج بووە! ئێستا ئیتر سیستەم لە تورکیا دەبێتە سەرۆکایەتی ،لەو سیستەمەدا هیچ واتایەک بۆ پەرلەمان و دامەزراوەکانی دیکەی دەوڵەت نامێنێتەوە ،چونکە لە پەرلەمانیشدا ئاک پارتی بە هاوبە�شی مەهەپە زۆرینەی کورسیەکانیان مسۆگەر کردووە ،ئەمەش وا دەکات کە ئیتر تێپەڕاندنی بڕیارەکانی سەرۆک ئاسان و بێ ئاستەنگ بن .ئەوەی دامەزراوەی پەرلەمان الوازتر دەکات ئەوەیە کە سەرۆک چوار نوسینگەی تابیەتی (دارایی ،سەرچاوەی مرۆیی، تەکنەلۆژیا ،وەبەرهێنان) دروست کردووە کە راستەوخۆ پەیوەست دەبن بە خۆیەوە. هاوشانی ئەو نوسینگانەش هەشت دامەزراوەی سەربەخۆی دیکەی (چاودێری دەوڵەت ،ئاسای�شی نەتەوەیی ،دەزگای موخابەرات ،سەرۆکایەتی ئەرکانی سوپا ،پیشەسازی سەربازیی ،کاروباری ئایینی ،سیاستی ستراتیژی ،موزانەی دەوڵەت) هەیە .ئەم دامەزراوە و نوسینگانە راستەوخۆ لەژیر بەرپرسیاریەتی سەرۆکدان و کەس مافی لێپرسینەوەیانی نیە .هەموو ئەو هەنگاوانە دڵنیایی ئەوەمان دەدەنێ کە قۆناغی ترس لە دروست بوونی حکومەتێکی تۆتالیتاری لە تورکیا ئیتر بووه‌تە واقع ،بەتایبەت کە خودی کەسایەتی ئه‌ردۆغان www.komelge.com
59
NO:30 -July 2018
ئەمەی سەملاندووە ،کە ئەمەش مەتر�سی بۆسەر دیموکراسیەت و فرەیی لە تورکیا دەخاتەوە. ئەوەی ئەمڕۆ لە تورکیادا دەگوزەرێت ئەوەیە کە سەرۆکێک بە دەسەاڵتێکی رەهاوە وەکو خەلیفە و سوڵتانێک خۆی دەبینێتەوە و رێگ ه نادات واتاو پێگەیەک بۆ ئۆپۆزیسیۆن و بیروباوەڕی جیاواز بمێنێتەوە. کۆتایی هێنانی یەکجاری بە سیستەمی سیکیوالریستی تورکیا و هێنانە کایەی سیستەمێکی ئیسالمی ئسوڵی لە شوێنیدا ،بنەڕەتی ترین دەرەنجامی گۆڕانە لە سیستەمی سەرۆکایەتیدا. وەزیری پەروەردەی تورکی عسمەت یەڵماز رایگەیاند کە ئەوان مەنهەجی پەروەردەی قۆناغەکانی خوێندنی بنەڕەتی دەگۆڕن. لەوانەش: ئەلیف -کورتکردنەوەی پیاهەڵدان و ناوبردنی مستەفا کەمال .ئەمەش هەنگاوێکە بۆ البردنی پیرۆزی لەسەر کەسایەتی ئەو یاخود گەڕانەوەی بۆ ئاستی مرۆڤێکی ئاسایی .بەاڵم هەندێ لە شەبەنگە سیا�سی و ئایدۆلۆژیەکانی کەمالیزم لەو باوەڕەدان ئەم کارە شااڵوێکە لە دژی سیستەمی سکیوالریستی واڵت. بێ -البردنی تیۆری پەرەسەندن (ئیڤۆلیوشن) ی چارلس داروین .یەڵماز لەم بارەوە رایگەیاند کە وەزارەتەکەیان پابەندە بەهەموو بابەتێکی زانستی و راستەقینە ،وەک ئاماژەیەک بۆ ئەوەی کە تیۆرەکەی داروین راستەقینەو زانستی نیە. جیم -خوێندنی زمانی بێگانە لە قۆناغەکانی پێنجەم دەست پێدەکات کە زمانەکانی ئینگلیزی و عەرەبی و ئەوروپیەکان دەگرێتەوە بە شێوەیەکی ئارەزوومەندانە ،ئەمەش پاشەکشەیە لەو بڕیارانەی کە پێشتر کاری لەسەر کرابوو ،بۆ 60
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مەنهەجی وانەکانی پەروەردە و ئایین و رەوشت ،گۆڕانکاری تێدا کراوە .بابەتێکی زۆر لەسەر رەوشت و ئاکارەکانی مرۆڤ البراون و لە شوێنی ئەوان بابەتی ئایینی وشک و قوڵ لەسەرقورئان و شەریعەتی ئیسالم دانراون. پاڵپشتیکردن خویندن بە زمانی ئینگلیزی لە قۆناغی یەکەمی بنەڕەتیەوە. دال -مەنهەجی وانەکانی پەروەردە و ئایین و رەوشت ،گۆڕانکاری تێدا کراوە .بابەتێکی زۆر لەسەر رەوشت و ئاکارەکانی مرۆڤ البراون و لە شوێنی ئەوان بابەتی ئایینی وشک و قوڵ لەسەرقورئان و شەریعەتی ئیسالم دانراون. هەروەها لە وانەکانی پۆلی حەوتەمدا ،بابەتی جیهاد لە پێناوی خوداو شەهید بوون دانراون. بڕیاری سیا�سی: سیستەمی سەرۆکایەتی لە تورکیا پرۆسەی بڕیاری سیا�سی لەو واڵتە دەخاتە ژێر گومان و پرسیارەوە .لە کاتێکدا دروستکردنی بڕیاری سیا�سی یەکێکە لە پرسە هەرە گرنگەکانی دەسەاڵت و بەڕێوەبردنی ملمالنێ سیاسییەکان ،بە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
تێڕوانی عوسمانگەرایی نوێ بۆ پرسی کورد هەمان تێڕوانی کالسیکی عوسمانییە. هاتنە گۆڕێ سیستەمی سەرۆکایەتی لە تورکیا ئەم پرسە تەواو دەبێتە پرسێکی مەترسیدار بۆ سەر گەالنی تورکیا و ناوچەکە ،چونکە ئەو شێوازە لە پیادەکردنی دەسەاڵت کە ئاک پارتی و خودی ئه‌ردۆغان بەڕێوەی دەبەن ،جگە لەوەی رۆل و جێگه‌یەک بۆ دامەزراوە دەستوری و یاساییەکانی واڵت ناهێڵێتەوە ،بازنەی بەشداربوونی سیا�سی و دروستکردن و بڕیاردانی سیاسیش لە بۆتەی تەنها یەک کەسدا کە خودی سەرۆک خۆی دەبێت، تەسک دەکاتەوە .لە سیستەمی سەرۆکایەتی ئه‌ردۆغاندا ،جگە لەوەی سەرۆک دەتوانێت ڤیتۆی هەموو بڕیارەکانی پەرلەمان بکات، دەشتوانێت لە هەموو ئانو ساتێکدا ،هەروەزیرێک یاخود سەرۆکی پەرلەمان دەربکات و پەرلەمانیش پەک بخات .هەروەها بوونی سەرۆکێکی حزبی لە تورکیا ،واتای ئەوە دەگەیەنێت کە جگە لە حزبی سەرۆک (هاوتای حزبەکەی سەدام و موبارەک و بن عەلی) ،هەمیشە حزبەکانی دیکە لەدەرەوەی دەسەاڵت و بەشداری سیا�سی دەمێننەوە، ئەگەریش بەشدارییان پێبکرێت ئەوە تەنها لە شکلیات و فۆرمی کارتۆنیدا دەمێنێتەوە .ئەوە جگە لەوەی کە خودی حزبەکەی خۆ�شی لەبەردەم سەرۆکێکی ستەمکاردا دووچاری ئیفلیجی دەبێت. گرفتێکی دیکەی ئەو سیستەمە سەرۆکایەتیە،
لە چوارچێوەی کەسایەتی و توانای خودی سەرۆکدا رەنگ دەداتەوە .ستراتیژی بیرکردنەوە لە پرۆسەی بڕیاردان و دروستکردنی بڕیاری سیا�سی، رۆڵی زۆر گرنگی هەیە ،دانایی ستراتیژی (Stategic )Intelligenceیەکێکە لە کۆڵەکە هەرەگرنگەکانی ستراتیژی بیرکردنەوە یاخود پێکهێنانی ئایدۆلۆژیای دەوڵەت ،لە سیستەمی دیموکراتیدا دامەزراوە دەستوری و یاسایی و رێکخراوە مەدەنی و حزبەکان و میدیاکان ئەو رۆڵە دەگێڕن و نایەڵن کەلێن بکەوێتە نێو جەستەی دەوڵەت ،بەاڵم لە سیستەمی تازەپیاکەوتووی کۆماری و ئه‌ردۆغانیدا جگە لەوەی ئەو دامەزراوانە وجودیان نەماوە و پەراوێزخراون ،بەڵکو خودی سەرۆک خۆی لەماوەی رابووردوودا سەدان بەڵگەی ئەوەی بەدەستەوەداوە کە خاوە هیچ جۆرە داناییەکی ستراتیژی نیە. تێڕوانین بۆ پر�سی کورد: مەترسیدارترین بارودۆخ لە سیستەمی سەرۆکایەتی تورکیا بەرامبەر بە کورد دەکەوێتەوە .تێڕوانی عوسمانگەرایی نوێ بۆ پر�سی کورد هەمان تێڕوانی کالسیکی عوسمانییە. �سێ بە�شی کوردستان (جگە لە بە�شی رۆژهەاڵت) بەر لە سەد ساڵ یەک کوردستان بوون ،کە کوردستانی ژێر دەستەی عوسمانی بوو ،لە پاش چەسپاندنی سیستەمی سەرۆکایەتی چاوتێبڕینی تورکیا بۆ ئەو بەشانەی کوردستان دەچێتە قۆناغی جدی و عەمەلی .ئەوەی تایبەتە بە رۆژئاوای کوردستان ئەوە تورکیا هەوڵ دەدات هاوشێوەی ئۆپراسیۆنی داگیر کردنی عفرین، زۆرترین ناوچەی رۆژئاوای کوردستان بخاتە ژێر دەسەاڵتی خۆی .ئامانجی راستەقینەی ئه‌ردۆغان www.komelge.com
61
NO:30 -July 2018
لێرەدا ئەوە دەبێت کە رۆژئاوای کوردستان بە تەواوی لە ژێر دەستی یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە) دەربێنێت و لە جیاتی ئەوان حکومەتی سوریا یاخود گروپە تیرۆرستەکانی هاوپەیمانی تورکیا فەرمانرەوایی ئەو ناوچانە بگرنە دەست، بەمەش نەک تەنها گەورەترین زەبر بە پر�سی کورد دەکەوێت ،بەڵکو هەڕەشەی جینۆساید و گۆڕینی دیموگرافیای بەشێکی گرنگی کوردستان دەبێتە واقع .سەبارەت بە باکوری کوردستانیش سیاسەتی گۆشەگیرکردنی هادەپ و دەستگیرکردن و کپ کردنی هێما و کەسایەتیەکانی ئەو پارتە بەردەوام پێدەدات .لە رێگه‌ی دەستوری نوێ و زۆرینەی پەرلەمانیشەوە نەک تەنها هادەپ بەڵکو لەمەودوا جەهەپەش دەبێتە ئامانج و هێماکانی ئەو پارتەش دەمکوت و گۆشەگیر دەکرێن .دەتوانین بێژین کە لەتورکیای نوێدا نەک ئۆپۆزیسیۆن ناتوانێت هیچ بەرهەڵستیەکی جدی حکومەت بکات ،بەڵکو پێگەیەکی ئەوتۆی بۆ سیاسەت و مانۆڕی سیا�سی نامێنیت .جەنگ لە دژی پەکەکە دەچێتە قۆناغێکی هەستیار و مەترسیدار ،هاوشێوەی هەنگاوەکانی دەوڵەتی عێراق چۆڵکردنی ناوچە کورد نشینەکان و سوتماککردنی خاکەکەی چاوەڕوان کراو دەبێت .لە پێناو جێبەجێکردنی ئەو ستراتیژانەی خۆیدا ئه‌ردۆغان باشوری کوردستان دەکاتە گۆڕەپانی راستەقینەی بەڕێوە بردنی جەنگ و ملمالنێکانی خۆی .ئەو لەشکر و سوپایەی کە لە باشوری کوردستان جێگیری کردوون ،ئەو هەموو تانک و زێپۆش و ئالیاتی سەربازی کە رۆژ لە دوای رۆژ زیاتر مۆڵیان دەدات ،هەمووی ئاماژەی خۆئامادەکردنی تورکیایە بۆ بە قوبروس کردنی باشوری کوردستان. 62
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەرەنجام: گۆاستنەوەی سیستەمی تورکیا بەرەو دیکتاتۆریەتی سولتانی و عوسمانی هەنگاوێک نین بەرەو گۆڕانکاری راستەقینە لە ئیدارەی واڵتێکدا، بەڵکو کودەتایەکی ترسناکی سیا�سی و سەربازیی ئەوتۆیە ،کە نەک تەنها تورکیا بەڵکو هەموو ناوچەکە دەخاتە بەردەم مەتر�سی برەو سەندنی فاشیزم لەفۆرمێکی ناسیۆنالیستی – ئیسالمی تورکیدا ،کە ناوچەکە زیاتر دەخاتە نێو دەستاڕی جەنگی خوێناوی .بە گواستنەوەی سیستەم لە تورکیا نەک دیموکراسیەتە کزو الوازەکەی تورکیا بەتەواوی دەخنکێت بەڵکو دیکتاتۆرێکی هاوشێوەی سەدام و موبارەک و قەزافی لە ناو دڵی خۆرهەاڵت قوت دەبێتەوە .دروستکردنی چەندین سەربازگا تایبەت بۆ تیرۆرستانی وەکو داعش و نوسرەو ئیگۆڕەکان لەناو تورکیا ،ئه‌ردۆغان وەک سەرکردەیەکی سەربازی مەست و مەلهوڕ دەخەمڵێنن. پەیوەندییە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیەکان: ئەو سیستەمەی کە ئه‌ردۆغان دەخوازێت بە زووترین کات لە تورکیا بنیادی بنێت ،سیستەمێکە تورکیالەعەملانیەتەوەدەگوێزێتەوەبۆسیستەمێکی ئیسالمی – سوننە مەزهەبی،موتوربەکراو بە فاشیزمی ئیسالمی .لەو جۆرە سیستەمەدا جەنگ و ملمالنێ ی تایفی و مەزهەبی نەک بەردەوام دەبن بەڵکو خوێناویتر دەبن .لەرووی پەیوەندی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیشەوە گەڕانەوە بۆ عوسمانگەرایی و سیستەمی خەالفەت هەڕەشە دەبێت بۆسەر ئاسای�شی نێودەوڵەتی .تورکیا دوور دەکەوێتەوە لەوەی کە رەگەزێکی گرنگ بێت لەناو سیستەمی نێودەوڵەتیدا .تورکیا لەم قۆناغەدا نەک ناتوانێت لەناو سیستەمی نێودەوڵەتیدا وەکو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
جاران پێگەی هەبێت ،بەڵکو خەریکە دەبێتە بار بەسەر ئەو سیستەمەوە .سیستەمی نێودەوڵەتی چوارچێوەیەکی دامەزراوەی و سیا�سی و دبلۆما�سی و یاسایی ئاڵۆزن کە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان رێکدەخەن .هەردەوڵەتێک لەناو ئەم سیستەمەدا یەکەیەکی سیا�سی گرنگە کە دەتوانێت لەرێگه‌ی پێگەی خۆیەوە بە میکانیزمەکانی هاوکاری و رێکەوتن و کێبەرکێ و تەنانەت جەنگیش رۆلی خۆی وازی بکات .ئەم سیستەمە نێودەوڵەتیە هەمیشە لەسەر جۆرێک لە تەوازن و هاوسەنگی دەژی .هەردەوڵەتێک بتوانێت لە پاراستنی ئەو هاوسەنگییەدا رۆلی گرنگی هەبێت ئەوا پێگەی جیوستراتیژی خۆی پتەوترو بەهێزتر دەکات. ئه‌ردۆغان لەمڕۆدا شەرعیەتی دیموکرا�سی بۆ لەناوبردنی خودی دیموکرا�سی بەکار دەهێنێت، دەخوازێت تورکیا بەرەو خەالفەت و دەسەاڵتی سولتانی بەرێتەوە ،بەمەش تورکیا نەک رۆلی میحوەری خۆی لەدەست دەدات بەڵکو بەتەواوی لە کۆمەلگەی نێو دەوڵەتی دووری دەخاتەوە. لێکەوتەی هەرە گرنگی ئەم سیستەمە نوێیە لە تورکیا سەرلەنوێ پرسیار کردنەوە دەبێت لە پێگەی جیوستراتیژی و سەربازیی تورکیا .دەبێت لەمەودوا پەیمانی ناتۆ پێگەی تورکیا وەک دووەم هێزی سەربازی لەو پەیمانە چۆن تەماشا بکات، بە تایبەت کاتێک دەبینین بە�شی هەرە زۆری ژەنراڵەکانی تورکیا لەو پەیمانەدا ئێستا لەو دیو شیشەکانی زیندانەوە چاوەڕوانی چارەنو�سی نادیار دەکەن؟ لە کۆی ٣٥٦ژەنراڵ ١٢٤دانە زیندان کراون و بە�شی زۆری ئەوانەی دیکەش لەبەردەم رەحمەتی دەرکردن و خانەنشینکردندان. چی لە سوپای تورکیا دەمێنێتەوە لەدوای ئەو هەموو ئەتککردن و ئابڕوچونە؟ ئایا ئێمە
لەمەودوا لەبەردەم سوپایەکی هاوشێوەی پاکستاندا دەبین کە سیخناخ کراوە بە ئەفسەری نەوەی نوێ لە ئیسالمی سیا�سی و لە جیاتی لۆیاڵ بوون بۆ دەوڵەت و بنەماکانی کەمالیزم ،لۆیاڵ دەبن بۆ ئاک پارتی و ئه‌ردۆغان؟ ئایا ئەم سوپایە لەنێو پەیمانی ناتۆ ،وەک ئەندامێکی ئەندامێکی خاوەن رێزو شکۆ تەماشای دەکرێت؟ کاتێک ئه‌ردۆغان تەنها سەرۆکی شارەوانی ئەستەنبول بوو .ئەوێ رۆژی ئه‌ردۆغان لەسەر چەند دێڕە شیعرێک شەش مانگ خرایە زیندانەوە. لە دوای ئازاد بوونی لە زیندان ئه‌ردۆغان کۆمەڵە وتارێکی خۆی لە دووتوێ ی �سی دیەک باڵو کردەوە ،ناونیشانەکەی بۆ ئەودەمە رەنگە جێگه‌ی سەرنج نەبووبێت ،بەاڵم لەمڕۆدا مرۆڤ باشتر ناواخنەکەی تێدەگات: Bu Şarki burada bitmiz ئەم گۆرانیە لێرەدا کۆتایی نایەت! www.komelge.com
63
NO:30 -July 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
تیۆری ناخه‌تی ،پاشبه‌رهه‌ڵستکاری ،ناتوندوتیژی
پەرهەرەنگرێن و سیاوەش گۆدەرزی
به�شی یه‌که‌م
ڕوانگه‌ی تیۆری ناخه‌تی تیۆریی ه ناخه‌تییه‌کان سروشت و گۆڕانه کۆمەڵگه‌ییه‌کان ب ه هۆی یه‌ک یان چه‌ند هۆکاره‌وه ڕوون ده‌که‌نه‌وه .ناسراوترین هۆکار له‌م پێوه‌ندییه‌دا میکانیکه .ئه‌م ه کاریگه‌ری ل ه سه‌ر ئه‌وی دیک ه داده‌نێ. ئه‌گه‌ر بێتوو ته‌نیا چه‌ند هۆکارێکی به‌ده‌گمه‌ن 64
www.komelge.com
له‌به‌ر چاو بگیردرێن ،پێی ده‌وترێ رێدوکسیۆنیزم. ل ه سایکۆلۆژی ،کۆمه‌ڵنا�سی ،تیۆریگه‌لی ئابووری و سیا�سی وه‌ک باو ه بۆ ڕوونکردنه‌وه‌ی ئاڵووگۆڕه‌کان ل ه ڕوانگه‌ی خه‌تی که‌ڵک وه‌رده‌گیردرێ .لێره‌دا کێشه‌یه‌ک ،پرسیارێک ل ه ته‌واوه‌تی خۆیدا له ڕێگای ڕێسا و پره‌نسیپ ه هۆکارییه‌کانه‌و ه ڕوون ده‌کرێته‌وه .ته‌نانه‌ت چاالکیی ه سیاسییه‌کان ل ه سه‌ر ئه‌و بنه‌ما ڕوانگ ه خه‌تیی ه باو ه ل ه سه‌ر چۆنییه‌تی کارکردی کۆمەڵگ ه داڕێژراون ،وه‌ک نموونە زانیاری ،بیروڕای گشتی ده‌رووژێنێ و بیروڕای گشتیش ب ه نۆره‌ی خۆی کاریگه‌ری ل ه سه‌ر بڕیاری ده‌وڵه‌ت داده‌نێ. ڕوانگه‌ی ناخه‌تی ناکرێ چوارچێوه‌ی بۆ دیاری بکرێ .ناخه‌تی و (پێچه‌ڵپێچی) یان (کۆمپلیسیته ) ل ه هێندێک الیه‌نه‌و ه ده‌کرێ وه‌ک هاوتای تیۆری پێچه‌ڵپێچی و تیۆری گێژاو (کاوس) دابنرێ .لێره‌دا بێجگ ه ل ه تیۆرییه‌کانی پێچه‌ڵپێچی و گێژاو چه‌ند نواندنێکی دیکه‌ی ناخه‌تی ئاماژ ه پێده‌که‌م ک ه له‌م تیۆرییان ه زۆر زیاتر پێچه‌ڵپێچترن هه‌تا نواندنه‌کانی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
من ،به‌اڵم ک ه تۆ توانیت تیۆرییه‌کی پێچه‌ڵپێچی ب ه سانایی نیشان بده‌ی و بیخه‌یت ه به‌ر ده‌ست ئه‌و ه ئه‌و ده‌م توانیوه‌ت ه ب ه سه‌ر ئه‌و پێچه‌ڵپێچییه‌دا زاڵ بی و تێیبگه‌ی.
سیسته‌م تیۆری ئه‌و ه هه‌ر هک ه هه‌ی ڕوانگ ه هه‌ڵسووکه‌وتێک چه‌شن ده‌بێته هۆی شیانی هه‌ڵسووکه‌وتی نوێی ه و هه‌ڵسووکه‌وتی دیک ه ئه‌مه‌ش فر ه چه‌شن ک له نۆره‌ی خۆیدا شیان و ه فره‌چه‌شنی نوێی دیک پێکدێنێ. نواندن ه ناخه‌تیی ه جیاوازه‌کان: ل ه بیرکردنه‌وه‌ی دیالکتیکیدا کێش ه و جیاوازییه چاوه‌ڕوانه‌کراوه‌کان ب ه شێوهی چۆنایه‌تی له سه‌ریه‌ککۆوەبوو پێکدێن؛ هه‌تا به‌ره‌و پله‌ی سه‌ره‌وه‌تر بڕۆی ،کێش ه و جیاوازی نوێ په‌یدا ده‌بن .چۆنایه‌تی ل ه سه‌ریه‌ککۆوەبوو به‌و مانایه‌یه ک ه پله‌یه‌کی ل ه سه‌رووتر ناکرێ و نابێ ب ه پێی پره‌نسیپی هۆکاریی ل ه پله‌یه‌کی ل ه خواره‌وه‌تر هه‌ڵێنجێندرێ .پله‌ی ل ه سه‌رووتر هه‌وێنی
کێش ه و جیاوازیی ه نوێیه‌کان ه و هه‌ر به‌و پێیه‌ش نه‌چاوه‌ڕووانکراو. ل ه سایبرنێتیک و سیسته‌م تیۆری ئه‌و ڕوانگه هه‌ی ه ک ه هه‌ر چه‌شن ه هه‌ڵسووکه‌وتێک ده‌بێت ه هۆی شیانی هه‌ڵسووکه‌وتی نوێی دیک ه و هه‌ڵسووکه‌وتی فر ه چه‌شن ک ه ئه‌مه‌ش ل ه نۆره‌ی خۆیدا شیان و فره‌چه‌شنی نوێی دیک ه پێکدێنێ .ته‌نانه‌ت له جیهانێکی یه‌کجار زۆر به‌رته‌سکی بۆ نموون ه مه‌یدانی ته‌خته‌ی شه‌تره‌نجێکدا ،ژماره‌یه‌ک هه‌ڵسووکه‌وت ده‌بێت ه هۆی شیانی ژماره‌یه‌کی یه‌کجار زۆر شیان و هه‌ڵسووکه‌وتی یه‌ک ل ه دوای یه‌کی دیکه‌دا، لێره‌دای ه سیسته‌م په‌یدا ده‌بێ .سیسته‌م ل ه به‌رانبه‌ر کرده‌و ه چاوه‌ڕواننه‌کراوه‌کاندا و ل ه به‌رانبه‌ر ڕووداو ه خێراکاندا خۆی ده‌پارێزێ و هاوکات خۆی ل ه جیهانی ده‌ره‌وه‌ی خۆی جوێ ده‌کاته‌وه .به‌مه‌ش سیسته‌م جارێکی دیک ه خۆی وه‌به‌رهه‌م دێنێته‌وه ب ه نواندن و شیانه‌کانی خۆی .ئه‌م ه پێی ده‌گوترێ «خۆ دووبار ه به‌رهه‌مهێنانه‌و ه یان» .autopoiesis سیسته‌م ل ه جیهانێکی چاوه‌ڕوواننه‌کراو و پێشبینینه‌کراو خۆی دووبار ه ساکا ر ده‌کاته‌وه. بێجگ ه له‌و ه سیسته‌م خۆی ل ه دژی جیهانی ده‌ره‌وه‌و پێشهات ه چاوه‌ڕوواننه‌کراوه‌کان ده‌پارێزێ هاوکات خۆی�شی ل ه دژی کاریگه‌ری سیسته‌مه‌کانی دیک ه ده‌پارێزێ .هه‌ر به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ی ه ک ه ئه‌و نواند ه خه‌تیی ه ک ه سیسته‌مێک کاریگه‌ری له سه‌ر سیسته‌مێکی دیک ه داده‌نێ ،ل ه نێو ده‌چێ. سیسته‌مه‌کان ده‌توانن بچن ه نێو یه‌کترییه‌و ه و شه‌رت و مه‌رجی بوونی یه‌کتری بخه‌ن ه ژێر پرسیار به‌اڵم ئه‌وان ناتوانن ب ه جۆرێک کاریگه‌ری یان بااڵده‌ستی ،ب ه شێوهی چاوه‌ڕووانکرا ل ه سه‌ر یه‌ک دابنێن. کاتێک من ب ه هۆی به‌له‌مێکی «ئالبین ڤێگا» له www.komelge.com
65
NO:30 -July 2018
بوهویسله‌ن (هه‌رێمێک ه ل ه سوید) پاڕوو لێده‌ده‌م، جه‌وجێ نیی ه ک ه حه‌تمه‌ن به‌و الیه‌دا با دێت بڕۆم، وه‌ک تۆپێکی مه‌ل ه با بمبا .ب ه پاڕوولێدانێکی چه‌ند الیه‌ن ه و جیاواز ده‌توانم که‌ڵک ل ه پێچه‌ڵپێچی یان کۆمپلیسیته‌ی با وه‌ربگرم و ته‌نانه‌ت ب ه پێچه‌وانه‌ی باش پاڕوو لێبده‌م و بڕۆم .من ده‌توانم ل ه بیۆرکئۆ بچم بۆ ئوروست ب ه بێ ئه‌وه‌ی سه‌رنج بده‌م به‌وه‌ی ک ه با ل ه کام ه الیه‌و ه دێ... .
لە الی ویلهێلم دیلتی تێگەیشتن لە مرۆڤەکانی دیکە الیەنی ئیندوڤیدوالیتی تاکییەتی و سایکۆلۆژی هەیە. ب ه پێی سیسته‌می تیۆری ناکرێ بانگه‌شه‌ی ئه‌و ه بکرێ ک ه به‌رهه‌ڵستکاری ،یان هه‌ڵمه‌تی جۆراوجۆری دیکه‌ی سیا�سی ده‌توانێ کاریگه‌ری به‌رچاو ل ه سه‌ر ده‌وڵه‌ت دابنێ .هه‌م ده‌وڵه‌ت و هه‌م به‌رهه‌ڵستکاری هه‌ر کام ه ل ه سیسته‌می خۆسازکه‌ری خۆیانه‌و ه سه‌ریان هه‌ڵداوه‌و هه‌ر کامه‌ش ل ه کاریگه‌ری یه‌کتری خۆیان ده‌پارێزن. ئه‌گه‌ر ئه‌و ه په‌سه‌ند بکه‌ین ک ه سیسته‌م تیۆری ڕاست ه ده‌بێ ئه‌وه‌ش په‌سه‌ند بکه‌ین ک ه ئاڵووگۆڕی سیا�سی ل ه ڕێگای دیک ه جگ ه ل ه کاریگه‌ری ئه‌م سیسته‌م بۆ ئه‌و سیسته‌م پێکدێ. تیۆرییه‌کانی تێگه‌یشتنی وه‌ک نموونه هێرمێنۆتیک ،تێگه‌یشتنی هۆکاریی ڕوون ناکاته‌وه. تێگه‌یشتن ل ه ڕێگای ناخه‌تییه‌و ه تێده‌گه‌یه‌ندرێت. ویلهێلم دیلتی Wilhelm Diltheyک ه لە نێوان 66
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ساڵه‌کانی ١٩١١ -١٨٣٣دا ژیاو ه پێیوای ه که دوالیزمێک ل ه نێوان ڕوونکردنه‌وه‌کانی هۆکاریی لە سروشت و تێگەیشتن لە میژوو هەیە .دیلتی لەو باوەڕەدایە کە سروشت خەتیی و هۆکارییە. هەر له‌و سۆنگه‌یه‌شه‌و ه ده‌بێ ڕوونبکرێتەوەو تێگەیەندرێ .بەاڵم مرۆڤێک لە مرۆڤێکی دیکە تێدەگا لە بەر ئەوەی ئەوان وەک یەکن و کەسێک دەتوانێ بیروهزر و ئەزموونەکانی کەسێکی دیکە بخوێنێتەوە .ئەمە لە خۆیدا دێتێرمینیکی تەواو نییە و هاوکات هۆکاریی خەتیش نییە. لە الی ویلهێلم دیلتی تێگەیشتن لە مرۆڤەکانی دیکە الیەنی ئیندوڤیدوالیتی تاکییەتی و سایکۆلۆژی هەیە .ئەوە «من» بووم کە لەوی دیکە تێگەیشتم. پاول ڕیکور Paul Ricoeurبە پێچەوانە تێگەیشتن وەک پێوەندی دەبینێ ،تێگەیشتن لە پێوەندی لە گەڵ ئەوی دیکەدا چێ دەبێ .تێگەیشتن، تیگەیشتنی «من» یان سۆبژە نییە ،تێگەیشتنی پێوەندییە. ماوریس مێرلۆ -پۆنتی Maurice Merleau- Pontyلە دوالیسمی نێوان سروشت و مرۆڤ، نێوان زانستی سروشت و زانستی ئینسانی دیتلی خۆی دادەبڕێ .ماوریس مێرلۆ -پۆنتی هەروەک پاول ڕیکور لەو باوەڕەدایە کە بیرکردنەوە لە نێو سۆبژەدا فرچک ناگرێ .بە پێی ماوریس مێرلۆ -پۆنتی بیرکردنەوە لە جیهاندا پێکدێ. ئێمە پێکەوە هاوڕێ لە گەڵ لەشەکانی دیکە بیردەکەینەوە ،ئێمە پێکەوە هاوڕێ لە گەڵ دار و بەرد بیردەکەینەوە .ئەمەش دوالیزم لە نێوەوەو لە دەرەوە لێکهەڵدەوەشێنێ .ئەمە هەروەها ئەو گومانە دەڕەوێنێتەوە کە پێی وایە تێگەیشتنی ناوەکی دەتوانێ جیهانی دەرەوە تێبگا.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
وتـــار
تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری
به�شی سێهه‌م ب ـ ره‌هه‌ندی ئیندوستریالیزمی مۆدێرنیت ه و تازه‌گه‌ری دیموكراتی راستیه‌كی به‌رچاو ه ك ه سه‌رده‌مه‌كه‌مان (شێوازی ژیانی هاوچه‌رخمان) تا راده‌یه‌ك گرێدراوی پیشه‌سازیی ه ك ه نموونه‌كه‌ی نه‌بینراوه. نكوڵی له‌وه‌ش ناكرێت ك ه دوای شۆڕ�شی كشتوكاڵ، شۆڕ�شی پیشه‌سازی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م دووه‌مین گه‌ور ه شۆڕ�شی كۆمه‌اڵیه‌تییه .هه‌روه‌كو له كه‌ڵه‌كه‌بوونی سه‌رمایه‌دا ل ه ئارادایه ،ئه‌و بانگه‌شه‌ش زێده‌ڕۆیی ه ك ه ده‌ڵێ پیشه‌سازیبوون تاقانه‌یی و ب ێ هاوتابوونێكی مۆدێرنیته‌مانه .له‌وانه‌ی ه ب ه پێوانه‌و قه‌باره‌ی ئه‌وه‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م نه‌بێت ،به‌اڵم چه‌ندین هه‌ڵمه‌تی پیشه‌سازی به‌گشتی ل ه سروشتی كۆمه‌اڵیه‌تی ،به‌تایبه‌تیش له
كۆمه‌ڵگه‌ی كشتوكاڵی نیولیتیك و كۆمه‌ڵگه‌كانی سه‌رده‌می شارستانیه‌ت ئه‌نجامدراون .به‌و سیفه‌ته‌ی سه‌رجه‌م پێشكه‌وتنه‌كانی ته‌كنیك (ئامراز) جۆرێك ل ه هه‌نگاوه‌كانی پیشه‌سازین ،له‌م چوارچێوه‌یه‌دا پەرەسەندن به‌رده‌وامه .هه‌رچی ئه‌وه‌ی ه ل ه قۆناخه‌كانی هه‌ڵمه‌تدا رووده‌دات ته‌قینه‌وه‌و قه‌ڵه‌مبازی چۆنایه‌تییه .ده‌توانرێت هه‌زاران دۆزینه‌وه‌ی بواری پیشه‌سازی ل ه جۆری پیشه‌سازی ده‌فرو دیزه ،ده‌ستاڕ ،ده‌زگاكانی ڕستن و چنین ،چه‌رخ ،داس ،ته‌ور ،چه‌كوش، چه‌قۆ ،شمشێر ،ئاش ،پاپیرۆس ،كاغه‌زو ئامرازی كانزا هه‌مه‌جۆره‌كان بژمێردرێت .به‌اڵم ئه‌وه‌ش راستیه‌كی حاشا هه‌ڵنه‌گر ه ك ه گه‌وره‌ترین شۆڕ�شی پیشه‌سازی ل ه سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م ب ه رێبه‌رایه‌تی ئینگلته‌را هه‌ڵمه‌تێكی مه‌زنی ئه‌نجامداوه .لەگەڵ ئه‌وه‌ی ئه‌م رەوشە جیاوازیه‌كی گرنگی مۆدێرنیته‌یه ،به‌اڵم تاقانه‌ییه‌كه‌ی گه‌رانتی ناكات ،تەنیا جیاوازیه‌كه‌ی ده‌خاته‌ڕوو. ل ه پیشه‌سازیه‌و ه گوزه‌ركردن بۆ ئیندوستریالیزم www.komelge.com
67
NO:30 -July 2018
دیارده‌ی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌و ێ دژواره‌كه‌ی نێوانیان كێبڕك په‌یوه‌ندی به‌م راده‌و ئاسته نوێیه‌ی قازانجه‌و ه هه‌یه. پیشه‌سازیبوون ،واته ئیندوستریالیزم پێش ه‌وه. هه‌موو شتێكی دای ره‌وشێكی جیاوازتره .ئیندوستریالیزم گوزارشت له‌و پیشه‌سازی ه ده‌كات ك ه ماهیه‌تی ئایدیۆلۆژی به‌ده‌ستهێناوه .پیشه‌سازیگه‌رایی ك ه له‌سه‌ر حیساب و دژی گوندو كشتوكاڵ به‌ره‌و پێشه‌وه‌چوو، هه‌روه‌ها دژایه‌تی پیشه‌كارانی شاری�شی كرد، ل ه كاتی سه‌رهه‌ڵدانیه‌و ه تا رۆژی ئه‌مڕۆمان سه‌رچاوه‌و ریشه‌ی ته‌واوی نه‌خۆشیه‌كانی مۆدێرنیت ه پێكدێنێت ،له‌سه‌رووی هه‌مووشیانه‌وه وێرانكاری و كاره‌سات ه ئیكۆلۆژیه‌كان .هه‌ڵبه‌ته پیشه‌سازیگه‌رایی (ئیندوستریالیزم) ئایدیۆلۆژیای پاوانه‌كانی سه‌رمایه‌یه .كاتێك ل ه كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌مدا گۆڕه‌پانه‌كانی به‌كارهێنانی ئه‌و پار ه ـ سه‌رمایه‌ی ه ته‌سك بوویه‌و ه ك ه ب ه بڕێكی زۆر له‌ده‌ستیاندا كۆببوویه‌وه ،هه‌نگاونانیان بۆ پیشه‌سازی ب ه ئامانجی به‌ربه‌ستكردنی كه‌مبوونه‌وه‌ی راده‌ی قازانج و ته‌نانه‌ت به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی قازانج (یاسای قازانج) بوو .به‌تایبه‌تیش پیشه‌سازی رستن و چنین 68
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
به‌مجۆره‌یه .كاتێك به‌رهه‌می میكانیكی لەگەڵ سه‌رچاو ه نوێیه‌كانی وز ه (خه‌ڵوز ـ هه‌ڵم ـ كاره‌با) ب ه یه‌كگه‌یشتن ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی ته‌قینه‌وه‌ی به‌خۆو ه بینی له‌ناكاو راده‌ی قازانجی گه‌یانده به‌رزترین ئاست .دیارده‌ی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌و كێبڕك ێ دژواره‌كه‌ی نێوانیان په‌یوه‌ندی به‌م راده‌و ئاست ه نوێیه‌ی قازانجه‌و ه هه‌یه .پیشه‌سازیبوون، وات ه ئیندوستریالیزم پێش هه‌موو شتێكی دایه‌‌وه. بۆخۆی بوو ب ه پیرۆزترین باوه‌ڕی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه. ئه‌م پێشبڕكێی ه به‌ب ێ ئه‌وه‌ی هیچ ل ه خێراییه‌كه‌ی ون بكات تا رۆژی ئه‌مڕۆمان به‌رده‌وامه .هاوفیكرییه‌ك له‌باره‌ی ئه‌نجامه‌كانیه‌و ه هه‌ی ه ك ه هه‌ر ل ه ئێستاوه ب ه ئاست و ره‌هه‌ندی مه‌ترسیدار گه‌یشتووه. مه‌سه‌له‌ك ه به‌واتا بەرته‌سكه‌كه‌ی ته‌نیا كاولكارییه ئیكۆلۆژییه‌كان ناگرێته‌وه ،به‌ڵكو كۆمه‌ڵكوژییه جه‌سته‌یی و كولتووریی ه ریشه‌داره‌كانیش ده‌گرێته‌وه ،ئه‌و شه‌ڕانه‌ی لەگەڵ هیچ قۆناخێكی مێژوودا به‌راورد ناكرێت و ره‌هه‌ندی جیهانگیری، هه‌رێمی و خۆجێیی به‌ده‌ستهێناوه ،ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی هه‌نگاو ب ه هه‌نگاو له‌میانه‌ی ئه‌و په‌یڕه‌وانه‌ی ئایدیۆلۆژیا ـ میتافیزیك و ده‌سه‌اڵت زیاد ده‌كات له‌ناسنامه‌ی ئه‌خالقی و سیا�سی خۆی دابڕێنراوه، له‌م سۆنگه‌وه؛ كۆمه‌ڵگه‌كوژییه‌كان ل ه نزیكه‌وه گرێدراوی مه‌یل یاخود ئایینی ئیندوستریالیزمه. له‌به‌ر ئه‌م هۆكاره‌ی ه ك ه ئه‌و زانست و ته‌كنۆلۆژیا (ئامراز)یه‌ی پیشه‌سازی به‌كاریدێنێت به‌ڕاده‌یه‌ك ماهیه‌تی ئایدیۆلۆژی به‌ده‌ستهێناو ه لەگەڵ هیچ قۆناخێكی دیکەی مێژوودا به‌راورد ناكرێت. ئیندوستریالیزم به‌و سیفه‌ته‌ی تاقانه بێ‌هاوتاكه‌ی مۆدێرنیته‌یه ،گه‌وره‌ترین هه‌ڕه‌شه‌ی ناواخن و به‌رده‌می كۆمه‌ڵگ ه پێكدێنێت. ئیندوستریالیزم رۆڵی فاكته‌ری سه‌ره‌كی ده‌بینێت
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ل ه زیادبوونی هه‌ره‌س ئاسایانه‌ی ده‌سه‌اڵت ك ه کۆمەڵگای كشتوكاڵ و گوندی رووخاندووه، هاوشێوه‌ی شێرپه‌نج ه شاری گه‌وره‌كردووه، سه‌رجه‌م كۆمه‌ڵگه‌ی خستۆت ه ژێر چاودێری و كۆنترۆڵی خۆیه‌و ه و هیچ مه‌میله‌یه‌كی کۆمەڵگا نه‌ماو ه تێیدا باڵو نه‌بووبێته‌وه .ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه به‌و سیفه‌ته‌ی فۆڕمی سه‌ره‌كی هه‌ژموونگه‌رایی ده‌سه‌اڵتی ئیندوستریالیزم ه ل ه ته‌واوی ئه‌م قۆناخ و پرۆسانه‌دا رۆڵی سه‌ره‌كی ده‌بینێت. مرۆڤایه‌تی ل ه كه‌سایه‌تی سروشتی كۆمه‌اڵیه‌تیدا له‌مێژ ه كه‌وتۆت ه ژێر هه‌ڕه‌شه مه‌حشه‌ریه‌كه‌ی ئیندوستریالیزمه‌و ه ک ه یەکێکه لە تاقان ه بێ‌هاوتاكانی مۆدێرنیته .ئه‌و كاره‌ساتانه‌ی ده‌ركه‌وتوون ته‌نیا ئه‌و فیشه‌كانه‌ن ك ه نیشانه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ی كاره‌ساته‌كانن .له‌مه‌دا زۆر ئاشكرایه ك ه ئه‌و سه‌رمایه‌یه‌ی لەسەر بنەمای «یاسای بەدەستهێنانی زۆرترین قازانج» ئاره‌زووی كه‌ڵه‌كه‌كردن و گه‌وره‌بوونی به‌رده‌وامی هەیە چه‌ند ه دژی كۆمه‌ڵگه‌یه .چونك ه به‌رده‌وام سه‌پاندنی یاسای كه‌ڵه‌كه‌كردن به‌سه‌ر سروشتی كۆمه‌ڵگه‌دا خودی كۆمه‌ڵگه‌كوژییه .ژینۆسایده ماددی و كولتوورییه‌كان بوونه‌ت ه یه‌كه‌مین هه‌نگاوی ئه‌م قۆناخ و پرۆسه‌یه .ئه‌و ئه‌نجامه هاوبه‌شه‌ی هه‌ر زانایه‌كی خاوه‌ن ئه‌قڵ و ب ه ویژدان پێیگه‌یشتووه ،ئه‌گه‌ر رێگری لێنه‌كرێت و ته‌گبیر وه‌رنه‌گیرێت راسته‌وڕاست به‌ره‌و مه‌حشه‌ر ده‌چێت .له‌م سۆنگه‌یه‌وه؛ ب ه سیفه‌تی بێ‌هاوتاكه‌ی مۆدێرنیته‌یه‌و وه‌ك دووه‌مین تاقانه‌كه‌ی پیشه‌سازیگه‌رایی «جمكی سێیانه« و به‌یه‌كه‌وه لەگەڵ سه‌رمایه‌داری ته‌نیا به‌مه‌و ه ناوه‌ستن مۆركی خۆیان ل ه مۆدێرنیت ه بده‌ن ،له‌رێگه‌ی مۆدێرنیته‌وه ته‌نیا رێگ ه له‌پێش قه‌یران ه ئابوورییه‌كان ناكه‌نه‌وه،
له‌رێگه‌یمۆدێرنیته‌وه ه ه له‌پێش قه‌یران ته‌نیا رێگ ئابوورییه‌كانناكه‌نه‌وه، به‌ڵكو رۆڵی سه‌ره‌كی له شێرپه‌نجه‌ی ته‌واوی توخم ه ژیانیه‌كانی ناو و شان كۆمه‌ڵگه‌داده‌بینن. به‌ڵكو رۆڵی سه‌ره‌كی ل ه شێرپه‌نجه‌ی ته‌واوی توخم و شان ه ژیانیه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌بینن. ته‌واو لەو چوارچێوه‌یه‌دا ب ه هه‌موو روونی و پێویستیه‌كه‌و ه پێگه‌ی تازه‌گه‌ری دیموكراتی له هه‌بوون و ژیانی كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت ه روو .یان ئەوەتا كۆمه‌ڵگ ه به‌هه‌موو خێراییه‌كه‌یه‌و ه به‌ره‌و مه‌حشه‌ر به‌رده‌وامی ب ه ئاراسته‌كه‌ی خۆی ده‌دات، ێ ئاواكردن، یاخود ل ه میانه‌ی هه‌ڵمه‌تی سه‌رله‌نو شكۆداری و خۆپێچان ل ه تازه‌گه‌ری دیموكراتیه‌وه به‌م راكردن ه ده‌ڵێت بوه‌سته .چونکە خشین و مانەوە له‌ناوه‌ڕاستی مه‌یداندا رۆژ به‌ڕۆژ خه‌رجی و باجه‌كه‌ی وه‌ك هه‌ره�سی به‌فر گه‌ور ه ده‌بێت. ئه‌م ده‌ستنیشانكردنان ه به‌و مانای ه نایه‌ت كه پیشه‌سازی ب ه ته‌واوی واتای نه‌رێنییه .به‌ڵكو سه‌رنج ڕاده‌كێشێت ه سه‌ر كاره‌ساته‌كانی ئیندوستریالیزم ك ه به‌دوای قازانجه‌وه‌یه .هه‌روه‌ك ل ه په‌یوه‌ندی ئه‌قڵی ئه‌نالیتیكیشدا بینرا ،كاتێك پیشه‌سازیش ب ه ئاراسته‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌خالقی و سیا�سی www.komelge.com
69
NO:30 -July 2018
ه راوه‌ستاندنی هه‌ڵبه‌ت ه یاسای قازانج پێویستی ب كرده‌و چاالكیه‌كی مه‌زنی ه هه‌یه .به‌گوێره‌ی كۆمه‌ڵگ ئه‌وه‌ی ره‌مه‌كی بنه‌ڕه‌تی و فاكته‌ر ه بزوێنه‌ره‌كه‌ی تازه‌گه‌ری دیموكراتی قازانج نییه. به‌كاربهێنرێت ،ده�ش ێ به‌ره‌و ژیانێكی به‌هه‌شت ئاسات ببات .پیشه‌سازیه‌ك لەگەڵ ئیكۆلۆژی و كشتوكاڵدا ده‌ستی یه‌كتر بگرن ،هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی ته‌نیا به‌چاره‌سه‌ركردنی كێش ه ئابوورییه سه‌ره‌كیه‌كان ناوه‌ستێت ،به‌ڵكو ده‌توانێت ته‌واوی كاریگه‌ری ه نێگه‌تیفه‌كانی كێشه‌كان بۆ الیه‌نی ئه‌رێنی وه‌رچه‌رخێنێت .ته‌نیا كاتێك بازرگانی زێده‌ڕۆییانه‌ی ئۆتۆمبێل و پارچەکانی بوه‌ستێت کە بە دۆخێکی زێدەڕۆییانە گەیشتووە ،ل ه بواره‌كانی په‌تڕۆڵه‌و ه تا ده‌گات ه رێگه‌كانی گواستنه‌وه ،له پیسبوونی ژینگه‌و ه تا ده‌گات ه بایۆلۆژیای مرۆڤ له‌چه‌ندین بواردا مه‌زه‌نده‌كردنی به‌ده‌ستهێنانی ئه‌نجامێك ك ه ل ه ماهیه‌تی شۆڕشدا بێت ئاسته‌م نییه .ئه‌گه‌ر ئه‌و ه ره‌چاو بكرێت ل ه دۆخێكدا پیشه‌سازی ده‌ریا به‌م خێرایی ە به‌رده‌وام بێت، ئه‌وا ده‌ریاو زه‌مین كه‌ڵكیان نامێنێت ،ئه‌و كاته باشتر ده‌ركی پێده‌كرێت ك ه سنووردانان بۆ 70
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بارو گواستنه‌و ه چه‌ند ه گرنگیه‌كی ژیانی هه‌یه. هه‌ڵبه‌ت ه ئه‌م چه‌ند دێڕان ه نابن ه جێگه‌ی باسه درێژو ورده‌كاریه‌كانی ده‌ره‌نجامی ئه‌و گۆڕانكارییه ریشه‌ییانه‌ی ك ه سنوورداركردنی هه‌زاران لقی پیشه‌سازیگه‌رایی رێگه‌ی له‌پێش ده‌كاته‌وه، له‌سه‌رووی هه‌مووشیانه‌و ه پیشه‌سازی ناوه‌كی و كولتووری�شی له‌ناودا .ته‌نانه‌ت سه‌رنج ڕاكێشان بۆ دەره‌نجامی سنورداركردنی پیشه‌سازیگه‌رایی و تێگه‌یشتنی ره‌هه‌ند ه شۆڕشگێڕیه‌كانی بایه‌خه مه‌زنه‌كه‌ی بابه‌ته‌كه‌مان بۆ روون دەکاتەوە. هه‌ڵبه‌ت ه راوه‌ستاندنی یاسای قازانج پێویستی ب ه كرده‌و چاالكیه‌كی مه‌زنی كۆمه‌ڵگ ه هه‌یه. به‌گوێره‌ی ئه‌وه‌ی ره‌مه‌كی بنه‌ڕه‌تی و فاكته‌ره بزوێنه‌ره‌كه‌ی تازه‌گه‌ری دیموكراتی قازانج نییه، له‌به‌ر ئه‌م هۆكاره‌ی ه ك ه وه‌ك گونجاوترین بژاری ژیارو شارستانێتی بایه‌خدار ده‌بێت .سیسته‌می كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌خالقی و سیا�سی ك ه پشت ب ه سیسته‌می چین ـ سه‌رمای ه ـ قازانج نابه‌ستێت نیگه‌رانییه سه‌ره‌كیه‌كه‌ی ئه‌وه‌ی ه ك ه چۆن بتوانێت ناسنامه‌ی خۆی ب ه ئازادی بهێڵێته‌وه ،له‌م پێناوه‌شدا ئامرازه‌كانی سیاسه‌تی دیموكراتیان ه به‌زیندوویی بهێڵێته‌وه .هه‌رچی لیبڕالیزم ه به‌شێوه‌یه‌كی بێ سنوور حه‌سره‌تی قازانج ده‌خات ه پێش تاك ،له‌م پێناوه‌شدا به‌رده‌وام مژده‌ی ئه‌و ه ده‌دات كه سه‌رمایه‌داری و مۆدێرنیته‌ی پیشه‌سازی تاكه شێوازی ژیانن .وه‌ك جۆرێك ل ه ئایینه‌كانی چاخی یه‌كه‌م پێویستی پیرۆزكردنی سیسته‌م ده‌بینێت. پیشه‌سازیگه‌رایی كولتوور شێو ه نوێیه‌كه‌ی ئه‌م پیرۆزكردن ه سنوور نه‌ناسه‌یه .لێره‌دا ملمالنێی چینایه‌تی ئابووری ،هه‌موو جۆره‌كانی تێكۆشان به‌رامبه‌ر ده‌سه‌اڵت ،هه‌روه‌ها بزاوت ه ئیكۆلۆژی و فێمێنیستیه‌كان ته‌نیا له‌میانه‌ی تازه‌گه‌ریه‌وه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 30ته‌مووز 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ده‌توانن مۆدێرنیت ه بوه‌ستێنن ك ه ب ه ڕه‌هه‌ندو ئاستێكی بڵندو زه‌به‌الح گه‌یشتووه .چوار سه‌د ساڵی هه‌ژموونگه‌رایی سه‌رمایه‌داری به‌پێی پێویست ئه‌م راستیه‌ی روونكردۆته‌وه. بۆ تێگه‌یشتنی ئه‌و راستیه‌ی ك ه هه‌ره‌سهێنانی ریال سۆسیالیزم سه‌رچاوه‌كه‌ی بۆ پێشنه‌خستنی مۆدێرنیته‌ی ئه‌ڵته‌رناتیف ده‌گه‌ڕێته‌وه ،پێویست ناكات زانایه‌كی گه‌وره‌ی سۆسیۆلۆژیا بیت. ب ه دڵنیاییه‌و ه ده‌توانین مه‌زند ه بكه‌ین ئه‌گه‌ر ریال سۆسیالیزم چاره‌سه‌ری بۆ کێشەی ئیندوستریالیزم دۆزیبایه‌و ه ئه‌وا ده‌یتوانی بااڵبوونی خۆی بپارێزێت .سەرجەم گڕوپ ه سه‌ره‌كیه‌كانی ئۆپۆزسیۆن (ئۆتۆپیاگه‌راكان ،ئه‌نارشیسته‌كان، بزووتنه‌كانی رزگاری نیشتیمانی ،بزاوت ه ئیكۆلۆژی و فێمێنیستیه‌كان) له‌سه‌رووشیانه‌و ه ئه‌وانه‌ی له‌سه‌ر رێبازی ریال سۆسیالیزم بوون ،به‌الی كه‌مه‌و ه ئه‌گه‌ر له‌پێناو سه‌ركه‌وتنی ئه‌و شه‌ڕه‌ی ك ه هه‌ژموونگه‌رایی سه‌رمایه‌داری به‌دوایه‌وه بوو و هه‌موو شتێكی ته‌رخانكردبوو بۆ ئه‌وه‌ی مۆركی خۆی لێبدات ،له‌پێناو تێكۆشانی تازه‌گه‌ری خۆیان له‌بواری تیۆری و پراكتیكی چوارچێوه‌و ئاراسته‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تییان جێگیر كردبوایه ،به‌هه‌ر حاڵ رووخسارو دیمه‌نی مۆدێرنیته‌ی ئه‌مڕۆی جیهان زۆر جیاوازتر ده‌بوو .ئه‌و تاك ه خاڵه هاوبه‌شه‌ی تێیدا ژێر كه‌وتن ئەوەبوو کە پرسیاری «كام ه مۆدێرنیته؟» یان ل ه خۆیان نه‌پر�سی و به‌یه‌كه‌و ه له‌پێناو وه‌اڵمه‌كه‌ی به‌دوای رێبازێكی تیۆری و كرداری و سیستەماتیكدا نه‌گه‌ڕان؛ تا بینه‌قاقا ژیانیان له‌ناو ئه‌و شێوه‌یه‌ی ژیاندا زیانبه‌خش و خراپ نه‌بینی ك ه سه‌رمایه‌داری و ئیندوستریالیزم پێشكه‌شیان ده‌كرد .له‌و ه زیاترو گرنگتر له‌جیاتی ئه‌وه‌ی وه‌ك فاكته‌رێكی مۆدێرنیته
ه الم جێگه‌ی بابه‌تێكیش ك ه سه‌باره‌ت سه‌رسووڕمان ه دروشمی «ده‌شێت ب دونیایه‌كی دیكه ئاوا بكرێت»ـه. نه‌ته‌وه‌په‌رستی ـ ده‌وڵه‌ت ره‌خن ه بكه‌ن ،دوای ئه‌وه‌ی وه‌ك فۆرمی سه‌ره‌كی شێوهی ژیان په‌سه‌ندیان كرد ،هه‌ڵبه‌ت ه ئیتر سه‌ركه‌وتنی ئۆپۆزسیۆن به‌گشتی ،به‌تایبه‌تیش سه‌ركه‌وتنی ئۆپۆزسیۆنی چه‌پ ل ه دۆزێكی سه‌ره‌كی ،نادیارو زه‌حمه‌تدا ده‌بێت. بابه‌تێكیش ك ه الم جێگه‌ی سه‌رسووڕمانه سه‌باره‌ت ب ه دروشمی «ده‌شێت دونیایه‌كی دیكه ئاوا بكرێت»ـه .پێشكه‌شكردنی ئه‌م دروشمه وه‌ك بڵێی دۆزینه‌وه ،په‌یام یاخود زهنیه‌تێك سه‌رسووڕمانه‌كه‌م زیاتر ده‌كات .له‌كاتێكدا كێشه زل و زه‌به‌الحه‌كانی مۆدیرنیت ه ئاشكرابووه ،له هه‌موو الیه‌كه‌و ه سیسته‌م درزی تێکه‌وتووه‌و ئاوی تێچووه‌و پووڵ پووڵ هه‌ڵده‌وه‌رێت ،ته‌نانه‌ت كڕۆك و رووی زه‌مین له‌یاخیبووندان ،پێشکەشکردنی دروشمێکی بەمجۆرە وەک دۆزینەوەیەکی نوێ مرۆڤ ناچار ده‌كات بڵێت «هێواش ،به‌سه« .ئایا له‌مرۆڤ ناپرسن له‌كاتێكدا مۆدێرنیته‌ی زاڵ (ئه‌و مۆدێرنیته‌یه‌ی سه‌رمایه‌داری و ئیندوستریالیزم مۆركی خۆیان لێداوه) به‌ته‌واوی كێشه‌و سه‌رشێتیه‌كانی (مه‌به‌ست شێوازی ژیانێتی) له‌مه‌یدانه ،تۆ به‌كام ه ئه‌ڵته‌رناتیفه‌و ه سه‌باره‌ت www.komelge.com
71
NO:30 -July 2018
ب ه فاكته‌ر ه سه‌ره‌كیه‌كانه‌و ه ته‌نیا به‌ڕه‌خنه‌كانته‌و ه سنووردار نابیت ،به‌ڵكو ده‌بیت ب ه وه‌اڵم ،یان ده‌توانیت وه‌اڵم بده‌یته‌وه؟
سه‌رجه‌م ئایین، ه فه‌لسه‌فه‌و باوه‌ڕیی ئه‌خالقیه‌كان و دانا فه‌زیڵه‌تداره‌كان له‌پێناو وه‌اڵمدانه‌وه‌ی كێشه‌كانی مۆدێرنیته‌ی سه‌رده‌می خۆیان سه‌ریانهه‌ڵداوه‌و پێشخراون .ده‌شێت گفتوگۆ له‌باره‌ی به‌سبوونیان یان به‌سنه‌بوونیانه‌وه ه بكرێت .به‌اڵم ئه‌وه‌ی گرنگ هیچ كاتێك هه‌وڵه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌خالقی و سیاسی كه‌م نه‌بۆته‌وه. سه‌رجه‌م ئایین ،فه‌لسه‌فه‌و باوه‌ڕیی ه ئه‌خالقیه‌كان و دانا فه‌زیڵه‌تداره‌كان له‌پێناو وه‌اڵمدانه‌وه‌ی كێشه‌كانی مۆدێرنیته‌ی سه‌رده‌می خۆیان سه‌ریانهه‌ڵداوه‌و پێشخراون .ده‌شێت گفتوگۆ له‌باره‌ی به‌سبوونیان یان به‌سنه‌بوونیانه‌وه بكرێت .به‌اڵم ئه‌وه‌ی گرنگ ه هیچ كاتێك هه‌وڵه‌كانی 72
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌خالقی و سیا�سی كه‌م نه‌بۆته‌وه .ته‌نیا كاتێك له‌ژێر رۆشنایی ته‌واوی ئه‌م ئه‌زموونانه تازه‌گه‌ری دیموكراتی له‌میانه‌ی شیكاری به‌رفراوان و وه‌اڵمدانه‌وه‌ی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری و كێش ه تایبه‌ته‌كانی رووبه‌ڕووی ده‌بێته‌و ه واتایه‌كی ده‌بێت .به‌پێچه‌وانه‌ی مه‌زنده‌كان مێژوو و ئێستا گۆڕه‌پانی بااڵده‌ستی ره‌های هێزه‌كانی شارستانیه‌ت نییه .ئه‌و بانگه‌شانه‌ی مێژوو به‌مجۆر ه له قه‌ڵه‌مده‌ده‌ن ،ب ه پڕوپاگه‌ند ه باركراون ،هه‌روه‌كو چۆن هه‌ر مێژووێكی نووسراو راست نییه ،ئه‌وه‌ی زانستی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌باره‌ی مۆدێرنیته‌ی رۆژی ئه‌مڕۆمانه‌و ه گووتویه‌تی هه‌مووی راست نییه ،تا راده‌یه‌كی زۆر ره‌وانبێژی شێواندن ،كوێركردن و دۆگماكردنی هه‌ژموونگه‌رایی ئایدیۆلۆژییه. به‌واتا به‌رته‌سكه‌كه‌ی سیاسه‌تی دیموكراتیانە ته‌نیا ئامرازی كاراكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی سیا�سی نییه ،به‌ڵكو چاالكی روونكردنه‌وه‌ی ته‌واوی الیه‌نه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مێژووییه .ته‌نیا كاتێك روونكردنه‌وه‌ی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری و ئیندوستریالیزم ل هرێگه‌ی سیاسه‌تی دیموكراتیانه لەگەڵ حه‌قیقه‌ت به‌یه‌ك گه‌یشتن ده‌شێت هێزی بڕیارو چاالكی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌خالقی و سیا�سی بێته ئاراوه .ئه‌و كات ه پرسیاری «چۆن مۆدێرنیته‌و ژیانێكی هاوچه‌رخ ؟» ب ه وه‌اڵمی شایسته‌ی خۆی ده‌گات .ئه‌زموونی ئه‌م چوار سه‌د ساڵه‌ی دوایی هه‌ژموونگه‌رایی سه‌رمایه‌داری سه‌ملاندوویه‌تی كه هیچ په‌یڕه‌وێكی دیك ه وه‌اڵمێكی پێویست و ئه‌وتۆی نه‌داوه‌ته‌و ه ك ه سه‌ركه‌وتن لەگەڵ خۆیدا بهێنێت. به‌اڵم تازه‌گه‌ری دیموكراتی له‌میانه‌ی كرداره نموونه‌یی و ب ه بانگه‌شه‌كانی وه‌اڵمێكی به‌هێزو تۆكمه‌ی ئه‌م ئه‌زموون ه مێژووییه‌یه.