NO:31 -August 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
٣١ هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی ناوه‌ڕۆك
خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی)
دیدگا ب ه كه‌وتنی ده‌مامكی ئۆپۆزسیۆنی ده‌سه‌اڵتخوازدا؛3................................. دیدار مەسعود عەبدولخالق :دەسەاڵىت کوردیی تا ئێستاش بریتییە لە حکومەتێک و دوو میرنشین4................................................................. راپۆرت ئه‌ولێدانه‌ىبه‌رپشتتده‌که‌وێتگه‌رپشتتنه‌شکێنێتئه‌وابه‌هێزتده‌کات11.
سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی) نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی
وتار دارا مه‌حمود پێشبینی ئایندەی دەوڵەتان و چارەنووسی کورد18...........!.. سیاوه‌ش گۆده‌رزی :تیۆری ناخه‌تی ،پاشبه‌ره هڵستکاری ،ناتوندوتیژی28.... پ.د.ساالر باسیره:جه‌نگی سوریاو ڕۆل و سیاسه‌تی ئیقلیمی و نێوده‌وڵه‌تی خوێندنه‌وه‌یه‌کی سیاسی و ئابووری34.................................. و .کارزان عزیز :سەرەتایەک بۆ ماتریالیزمی مێژوویی51.......................... عەلی مەحمود :چەپی ئەمەریكای التین و هەڵبژاردنەكانی مەكسیك59... ع .ئۆجاالن :تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری66..
راوێژكاری یاسایی پارێزه‌ر هیالل ئیبراهیم په‌یوه‌ندییه‌كان له رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن 07702227274 goran.a.hesen@hotmail.com www.komelge.com facebook.com/ Azadi Komelge چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :د.ع
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،چوارباخ ،سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی چاوه‌كه
دیدگـ ـ ــا ه كه‌وتنی ده‌مامكی ئۆپۆزسیۆنی ده‌سه‌اڵتخوازدا؛ ب ئیدی سه‌رده‌می ئۆپۆزسیۆنی ئازادیخواز و دیموكراتیخوازی نیشتمانییه ئه‌وه‌ی ئێستا ل ه باشووری كوردستان و ته‌واوی ئێراق ده‌گوزه‌رێت؛ شكستی ئه‌قڵییه‌تی ده‌سه‌اڵتدارێتییه. ده‌سه‌اڵتدارێتی به‌هه‌موو ئه‌قڵییه‌ت و داموده‌زگا و یاسا و رێساكانییه‌و ه نغرۆی له‌یه‌كهه‌ڵوه‌شانه‌و ه هاتوو ه و ئیدی ده‌سه‌اڵتدارێتی باشوور و ئێراق ناتوانن وه‌ك رابردوو له‌سه‌رپێی خۆیان رابوه‌ستن و ره‌وایه‌تی ب ه سته‌مكاریی و تااڵنكاریی و ساخته‌كارییه‌كانیان بده‌ن .به‌اڵم گرنگ ه ئه‌و راستییه‌ش بزانین كه؛ تا جێگره‌و ه (ئه‌لته‌رناتیف)ێكی ده‌ره‌وه‌یده‌سه‌اڵتدارێتیله‌ئاستیئه‌قڵییه‌تورێكخستنبوون و ده‌زگاییه‌و ه ل ه گۆڕه‌پانه‌كه‌دا پێشنه‌كه‌وێت ،ئه‌وا ئه‌و ده‌سه‌اڵتدارێتیی ه به‌و هه‌موو كێش ه و قه‌یران و گێژاوه‌ی تێیكه‌وتوو ه و كۆمه‌ڵگ ه و مرۆڤی ئه‌م واڵته‌ی تێخستووه، ئه‌وا وه‌ك خان ه شێرپه‌نجه‌ییه‌كان تادێت خۆی و كۆمه‌ڵگ ه و كه‌رامه‌تیمرۆییمرۆڤله‌یه‌كهه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه. مسۆگه‌ر ده‌سه‌اڵتدارێتی باشوور و ئێراقیش له‌وپه‌ڕی بێهێزیی و بێتوانایی خۆیان دان .ئه‌وه‌ی زیاتر ده‌سه‌اڵتدارێتی بێهێزتر كردووه ،كه‌وتنی ده‌مامكی ئۆپۆزسیۆنی ساخت ه و ده‌سه‌اڵتخوازه .راستینه‌ی ئه‌و ئۆپۆزسیۆن ه (به‌هه‌موو ئاراست ه و ده‌ست ه و الیه‌نه‌كانییه‌وه) بۆ گه‌له‌كه‌مان له باشوور ئاشكرا بوو ك ه ئۆپۆزسیۆنێك ه به‌رده‌وام خوێنی نوێ و توانستی زیاتر ب ه ده‌سه‌اڵت ده‌به‌خشێت و بۆته دارشه‌قی ده‌سه‌اڵت و پێی ده‌ڕوات .هه‌ڵبه‌ت ه ئه‌و ئۆپۆزسیۆنه ده‌سه‌اڵتخواز ه خه‌ون و هیوای چه‌ندین ساڵه‌ی كۆمه‌ڵگه سته‌ملێكراوه‌كه‌مانی كرد ه ئاوی ئا�شی ده‌سه‌اڵتدارانه‌وه. به‌مه‌ش ئه‌و ده‌سه‌اڵتدارێتیی ه هیچ باكی ب ه داخوازی و ناڕه‌زاییه‌تییه‌كانی گه‌له‌و ه نه‌بوو .ئێستا ك ه ده‌سه‌اڵتدارێتی له‌ته‌نگه‌تاویی زیاتر دای ه هۆكاره‌كه‌ی بۆ ئه‌و ه ده‌گه‌ڕێته‌و ه كه ی هیواكانی خه‌ڵكیان به‌با ئه‌و ئۆپۆزسیۆن ه ده‌مامك كه‌وتوو ه دهدا چیدی ناتوانێت خه‌ڵك بخه‌ڵه‌تێنێت و متمانه‌ی خه‌ڵك به‌ده‌ستبێنێته‌وه .ئه‌مه‌ش واتا؛ چیدی ناتوانێت به‌هانای ده‌سه‌اڵته‌و ه بێت و رزگاریی بكات. ئه‌وه‌ی جێی گرنگیی و بایه‌خ ه ئه‌وه‌ی ه كه ؛ ئێستا زه‌مینه‌ی ده‌ركه‌وتن و پێشكه‌وتنی زياتری ئۆپۆزسیۆنی راسته‌قینه‌ی
ئازادیخوازی دیموكراتخوازی نیشتمانیی تا دوا راد ه ره‌خساوه.بۆی هئۆپۆزسیۆنیئازادیخوازیدیموكراتیخوازی نیشتمانیبه‌هه‌مووئاراست هوگروپوده‌سته‌كانییه‌و هخۆیان ل هئۆپۆزسیۆنیساخته‌یده‌سه‌اڵتخوازته‌واوجودابكه‌نه‌وه، نه‌ك روو ل ه ده‌سه‌اڵت به‌ڵكو روو ل ه خه‌ڵك و له‌نێو خه‌ڵك تێكۆشانی هوشیاربوونه‌و ه و رێكخسته‌بوون و چاالكوانێتیی گه‌شه‌پێبده‌ن.پێویسته ؛له‌ڕوویئه‌قڵییه‌تورێكخسته‌بوون و چاالكوانێتییه‌وه ،له‌ئاستی به‌رنامه‌ی سیا�سی ،ئابووری، كۆمه‌اڵیه‌تی و چاندییه‌و ه خۆی ل ه ده‌سه‌اڵتدارێتی و سێبه‌ره‌كه‌ی ده‌سه‌اڵتدارێتی -ك ه ئۆپۆزسیۆنی ده‌مامك هه‌ڵماڵدراوه -رێ و ئاراسته‌ی خۆی جیابكاته‌وه. بێگومان ره‌وره‌وه‌ی گۆڕانكاری و پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگه، ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌یه‌كیش بوه‌ستێنرێت یان له‌مپه‌ری بۆ دروست بكرێت و ب ه ئاراسته‌ی هه‌ڵدێریی بڕوات ،به‌اڵم سه‌ره‌نجام كۆمه‌ڵگ ه -به‌هه‌موو چین و توێژه‌كانییه‌وه بوون و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆی له‌سه‌رووی ههمووكۆسپ و ته‌گه‌ره‌یه‌كدا ده‌بینێت و له‌دژی ده‌سه‌اڵتداراندا تێكۆشانی ئازادیخوازانه‌ی خۆی په‌ره‌پێده‌دات .مسۆگه‌ر هیچ كاتێك به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ده‌سه‌اڵتداران و كۆمه‌ڵگه یه‌كانگیر نابنه‌وه ،بۆی ه پێویست ده‌كات كۆمه‌ڵگ ه ئومێد و داخوازییه‌كانی خۆی ن ه ب ه ده‌سه‌اڵتدارێتی و ن ه به ئۆپۆزسیۆنی بێكاریگه‌ر و سێبه‌ری ده‌سه‌اڵت هه‌ڵواسێت، به‌ڵكو له‌ده‌وری ئه‌و هێز و الیه‌نان ه خۆی به‌رێكخستن بكات ك ه خاوه‌نی فیكر و پارادیگما و رێكخستنی تۆكم ه و به‌رنام ه و ستراتیژیی دیموكراتی و نیشتمانیین ،ك ه ئه‌مڕۆ «ته‌ڤگه‌ری ئازادی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستان» و «به‌ره‌ی دیموكرا�سی گه‌ل» خاوه‌ن ئه‌و تایبه‌تمه‌ندێتییه‌ی ئۆپۆزسیۆنی ئازادیخواز و دیموكراتیخواز و نیشتمانیین .به‌مه‌ش گه‌ل ب ه ئیراده‌ی ئازاد و رێكخستووی خۆیه‌وه ،ب ه پێشه‌نگیی ئۆپۆزسیۆنی راسته‌قینهگۆڕانكارییبنچینه‌ییل هسیسته‌میده‌سه‌اڵتداریی ده‌كات و وه‌ك كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد له‌سایه‌ی سیسته‌مێكی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری ی دیموكراتییدا ب ه كه‌رامه‌ت و ئازادی و دادپه‌روه‌رییه‌و هبژیت.
NO:31 -August 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
مەسعود عەبدولخالق :دەسەاڵتى کوردیی تا ئێستاش بریتییە لە حکومەتێک و دوو میرنشین
سازدانی:دانا عومه‌ر نووسەر و چاودێرى سیا�سى ،مەسعود ەبدولخالق ،پێیوایە لە دواى ٢٧ساڵ لە حکومڕانى دەسەاڵتى کوردیی ،لە باشوورى کوردستان، تاوەکو ئێستا هەر حکومەتێک و دوو میرنشین هەیە ،دەشڵێت پێویستە بەرەو دەوڵەتى نیشتیمانى هەنگاو بنێنین و دەوڵەتى نەتەوەیى تێپەڕێنین. دەوڵەتى نەتەوە و نەتەوە پەرەستى چەندین گەلى ڕۆژهەاڵتى ناوڕاستى ڕووبەڕووى جینۆساید و لەناوبردن کردووەتەوە کە گەلى کوردیش یەکێکە لەو گەالنە ،ئەو کێشانەى دەوڵەت نەتەوە بۆ گەلەکانى ڕۆژهەاڵتى ناوڕاستى دورستکردووە تاوەکو ئێستاش بەردەوامە و 4
www.komelge.com
کەمە نەتەوە و نەتەوە ژێردەستەکان ماوە ماوە ڕووبەڕووى کۆمەڵکوژییەکى گەورە دەبنەوە، کۆتا کۆمەڵکوژى ،کۆمەڵکوژکردنى ئێزیدییەکانى نیشتەجێى شارۆچکەى شەنگال بوو لەالیەن چەتەکانى داعش-ەوە ،بۆیە ئێستا گفتوگۆیەکى چڕ لەسەر ئەوە هەیە کە لە ڕۆژهەاڵتى ناوڕاستدا دەوڵەت نەتەوە تێپەڕێت و چەمکى دەوڵەتى دیموکرات و نەتەوەى دیموکرات و پێکەوە ژیانى گەالن پێش بکەوێت. مەسعود عەبدولخالق ،چاودێرى سیا�سى و چاالکوانى کۆمەڵى مەدەنى ،لەم چاوپێکەوتنەى ئازادیی کۆمەڵگه-دا نەنگییەکانى دەوڵەت نەتەوە و نەتەوە پەرستى �شى دەکاتەوە ،باس لە مێژووى
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
سەرهەڵدانى دەوڵەت نەتەوە و چەمکەکانى نەتەوەپەرستى و ڕەگەزپەرستى دەکات ،هەروەها شیکردنەوە بۆ دەسەاڵتى باشوورى کوردستان و دەوڵەتانى ناوچەکە دەکات ،بەوردى تیشک دەخاتە سەر ئەو بەندە دەستووریانەى لە دەستورى تورکیا و عێراق و سوریا –دا هەن و پەرە بە ڕەگەزپەرستى و نەتەوە پەرستى دەدەن.
ئێمە خۆمان داوەتە دەست پێناس و تێڕوانینی سیستەمێك كە ناسنامە و ئامانج و شین و شایمان لێك ناكاتەوە
دەقى چاوپێکەوتنەکە: ل ه باشووری كوردستان ،شێواندنێكیبهرچاوی زۆربه‌ی چه‌مكه‌كان له‌ئارادایه، به‌ڕاده‌یه‌ك هیچ چه‌مكێك نه‌ماو ه رووبه‌ڕووی شێواندن و داخوران و بێناواخنكردن نه‌بووبێته‌وه ،ئایا بۆئه‌وه‌ی ببین ه خاوه‌ن سیسته‌مێكی فیكری – ده‌كرێ چۆن سه‌رله‌نوێ واتا و پێناس ه ب ه چه‌مكه‌كان بدرێته‌وه؟ مەسعود عەبدولخالق :بینای پیشكەوتنی میلەتان لە زاراوە و فەرهەنگ دەستی پیكردوە،
ێ یەكەم جار لە جیهان (یونگلدادیان) دەگۆتر كۆن ترین ئینسیكلۆبیدیایە لەچین نوسراوەتەوە، وەك ناویش لەالیەن (ئەفرایم تچیپریز) ناوی (ئەنسیكلۆبیدیا)هاتە كایەوە ،یەكەم ئەنسیكلۆبیدیا لە ئەوروپا بریتی بوو لە(موسوعە الفنون والعلوم والحرف) لەالیەن دیدرۆ( )1784-1713نوسرا، هەر زاراوەیەك یان چەمكێك لە الیەن هەر دەزگا و سەرچاوە و سیستەمێك بێت بەپ ێ ی بەرژەوەند و ڕوانگەی تایبەتی خۆیەوە دەیخاتە بەری لە هەموو بوارەكانی سیا�سی ،یاسایی، شارستانی ،فەرهەنگی ،كەلتووری ،كۆمەاڵیەتی، ئابووری .. ،هەتا زانستیش ،ئەو زاراوانە یەك مانای نەماوە ،سەرنج بدە هەر تەنها (تیرۆر) تا ساڵی 1983ز ( )109پێنا�سی جیاجیای ڕەسمی سەرەكی هەبوو كەلە دەستوور و یاساكان تۆمار كرابی ،جگە لە ناڕەسمیەكانیش تا ئێستا ڕەنگە گەیشتبێتە هەزاران ،كەواتە ڕێكەوتنی جیهانی نیە لەسەر چەمك و زاراوە و هەریەكە بە پێی بەرژەوەندی و لە خزمەتی كەلتوور و هەڵوێستی سیا�سی و ئابووری خۆی پێنا�سی دەكا ،ئیتر ئەوەی بە ڕوانگەی بەرژەوەندی تر پێناسەكان دابڕێژێ ئەوا دۆڕاندی ،بۆیە بنچینەی شكستمان ،دەردی پاشكۆیی و چاولێكەریمان ،لێرەوە سەرچاوە دەگرێ ،كە ئێمە خۆمان داوەتە دەست پێناس و تێڕوانینی سیستەمێك كە ناسنامە و ئامانج و شین و شایمان لێك ناكاتەوە ،هەر بە نموونە ئەگەر بە ڕوانگەی جیهان خۆرەكان بڕوانیە چەمكێكی وەك (تیرۆر) دەبینین مەبەستیان (بزوتنەوەی ڕزگاری خوازیشە) ،كەواتە مێژووی نوێمان هەمووی كەوتە خانەی تاوان و دادگای نێو دەوڵەتی، هەروەك ئێستا نیوەی كوردستانمان وەبەر ئەو حوكمە كەوتوون،لە توركیا تەنها داوای خوێندنیان www.komelge.com
5
NO:31 -August 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بیسەروبەریەكی زۆر بەرچاودەكەوی.
نەتەوایەتی دەبێتە ئینتمایەكی كۆمەاڵیەتی ێ دۆخ و سیاسی ،لە هەند جۆرێك لە ڕەوایی وەردەگرێت، ئەگینا بە سیاسی كردنی ئینتما كۆمەاڵیەتیەكان سەرچاوەی ستەم و نا دادگەرییە بە زمانی كوردی كرد لە وەاڵما وتیان ئەو داوایە تیرۆریە! دوور نیە لە ماوەیەكی كورتی تر هەموومان بەركەوین ،ڕەنگە ئینتیمای شارستانیەكەشمان بگرێتەوە واتە بەكورتی ناسنامەی ئێمە بەدەر لەو تەرازوانەی سەروو لەو جیهانە ب ێ (مۆر) ی ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاوا نەیخواردووە و نایخوا، بۆیە ناب ێ بەو پێناسانە قایل بین ،هەر لێرەشەوەیە بناغەی ڕزگاری هەمەالیەنیمان (لە بیناكردنی كەسێتی و سەربەخۆیی و داهێنان و بەرەو پێشڕەوی چوونمان) لەوە دەست پ ێ دەكات كە ئێمەش ل ێ تێگەیشتن و پێنا�سی تایبەتی خۆمان هەبێت بۆ ئەو چەمك و زاراوانە ،ئەگینا بوونمان نیە و لە كەلتوور و فەرهەنگ و بوونێكی تر تواینەوە ،واتە داڕشتنەوەیەكی تری تێڕوانینمانە لە پاشكۆیەتیەوە بۆ سەربەخۆیی كە بەشێكی گرنگی ڕزگاری نیشتمانیە ،ئینجا رزگاری كۆمەاڵیەتیش. بەداخەوە لە هەریمی كوردستان زۆر بەكەمی گرنگی بەو بابەتە چارەنوسسازە دراوە بۆیە 6
www.komelge.com
چه‌مكه‌كه‌كانی «نه‌ته‌وه ،نه‌ته‌وه‌بوون،«نیشتمان، هه‌روه‌ها نه‌ته‌وایه‌تی» له‌و هاونیشتمانیی» نیشتمانپه‌روه‌ری، چه‌مكانه‌ن ته‌واو بێ واتا و بێپێناس ه كراون، به‌ڕاده‌یه‌ك جیاوازییه‌ك له‌نێوان ئه‌و چه‌مكان ه و پێچه‌وانه‌كه‌یان نابینرێت .له‌مڕووه‌و ه چۆن له‌و چه‌مكان ه ده‌ڕوانن؟ مەسعود عەبدولخالق :هەڵبەتە نەتەوە و نەتەوایەتی لێكجیان ،هەتا لەگەل ئایدیۆلۆجیای نەتەوایەتیش لیكجیان ،هەموشیان لەگەل چەمكی نیشتمانی لیكجیان ،لەتەوەرەكانی یەكەم هاونەتەوەیی دروست دەبیت لەتەوەری دوەما هاونیشتمانی ،نەتەوە ئینتمایەكی كۆمەاڵیەتی سروشتیە ،بەالم نەتەوایەتی دەبێتە ئینتمایەكی ێ دۆخ جۆرێك كۆمەاڵیەتی و سیا�سی ،لە هەند لە ڕەوایی وەردەگرێت ،ئەگینا بە سیا�سی كردنی ئینتما كۆمەاڵیەتیەكان سەرچاوەی ستەم و نا دادگەرییە ،لەباشترین دۆخیدا بریتیە لەو بیر و بەرنامەیەی كە دەیەوێت جم و جۆڵی سیا�سی و جیهانبینییەكەی بە تەرازووی بەرژەوەندی ێ و دەگەڕیتەوە نەتەوەیی بۆ مرۆڤایەتی داڕێژ سەر بنەمای (أنصر أخاك ظاملا أو مظلوما) ،هەر چەندە خاوەنانی ئەو بیرە ویستویانە وەسفی بە : بیری مرۆڤایەتی ،بیری سەردەم ،بیری رەسەن، بكەن ،بەاڵم لەبەرامبەریشدا وەسفی بەبیری رەگەزپەرستی و تەسك و نەژادی و ..كراوە. نەتەوایەتی لەئەورپا جیاكاریەكی هەبوو زیاد لە ڕادەی خۆی تێكەڵ بە نیشتمانی بوو، نەتەوایەتی مانای پەیوەستی هاوخوێنییە،بەاڵم نیشتمانی مانای پەیوەستی هاواڵتیە ،بەاڵم
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
سەرەتای هەردووكیان نەتەوایەتیە ،هەر یەكە لە هیگل ،نیتچە لە (ئەڵمانیا) گۆپینۆ ،شامپرلن، مازینی ئیتاڵیا چەمك ى شۆفینی لە فەرەنساو دوای چەمكەكانی فا�شی لەئیتاڵیا ،نازی لەئەملانیا، فالنژی�سی لە ئیسپانیا ،زیاتر بیرۆكەی نەتەوایەتیان گەیاندە ترۆك وگەڕانەوە ،بەاڵم زۆر واڵتی تریش لەسەر بنچینەی نیشتمانی دروست بون، بەشێكیش لە چەند نەتەوەو كەمایەتی وڕەگەزی دروستبون لەسەرەتادا دوای بەهۆی پەیرەوی دیموكرا�سی تەوافوقی وەرچەرخا بۆ نیشتمانی وچەمكی (هاواڵتی دەستوری) ،لەوانە :لەنەمسا، بلجیكا ،هولندا جاران ،بێجگە لە ئەزمونەكانی چیكۆسلۆڤاكیاو قوبرس ولبنان وعیراقی نوێ تا ڕادەیەك ئیماراتی عەرەبیش ،یەكەم ڕوو بەڕوو بونەوەی نەتەوایەتی(ناسیۆنالیزم) لەگەڵ نیشتمانی لە شۆر�شی ئەمریكا 1776دروست بوو، چونكە ئەو شۆڕشە لەسەر بنچینەی نیشتمانی لێك جیا دروست بوو ،ئەگینا شۆڕشگێڕانی ئەمەریكی و داگیركەرانی بەریتانی یەك نەتەوە (ئینگلیز) بون، بەسەركەوتنی ئەمریكاو دامەزراندنی دەوڵەت زیاتر بیرۆكەی دەوڵەتی نیشتمانی بەرجەستە كرد ،بەرە بەرە لەگەڵ شكستی تیۆرەكانی فا�شی و نازی زیاتر واڵتانی ئەورپا دەوڵەتی نیشتمانیان پەیڕەوكردو چەمكی (هاونیشتمان)ی جیی هاونەتەوەیی گرتەوە لەدەستور و ئەزمونێكی سەركەوتووتری دا بەدەست و جێگەی كەمایەتی جیاجیاش لە واڵتا بووەوە ،تاوای لێهات دەوڵەت لەسەر بنچینەی ێ هاوبەش دابمەزرێت ،هەرچەندە بەرژەوەند ت ئەڵمانیا لەسەر بنچینەی وەك باوە دەوترێ ڕەچەڵەك دروست بووە ،فەرەنسا لەسەر بنچینەی بەرژەوەندی هاوبەش ،ئیتالیا لەسەر بنچینەی نیشتمانی هاوبەش.
ئەوەی گرنگ بوو لە وەرچەرخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوو بۆ توركیای نوێ ومیراتەكانی تری (سایكس پیكۆ) تا ئەو ساتەش دەوڵەتی ێ دروست نەبوو نیشتمانی ل ئەوەی گرنگ بوو لە وەرچەرخانی ئیمپراتۆریەتی ێ ومیراتەكانی تری عوسمانی بوو بۆ توركیای نو (سایكس پیكۆ) تا ئەو ساتەش دەوڵەتی نیشتمانی ل ێ دروست نەبوو ،بەڵكو دەوڵەتی نەتەوەیی لێ دروست بوو ،یان ووردو دروستتر بڵێین :لێی دروست كرا ،ئەوەش فاكتەریكی هەرە گرنگی قەیرانەكانی رۆژهەالتی ناوەراستە ،كە دۆزی كوردی�شی لێ دروست بووە . نه‌ته‌وە بوونێك ك ه له‌سه‌ر بنهمایت له‌ئاكامدا سڕینه‌وه‌ی جیاوازییه‌كانی بێ فاشیزمی لێده‌كه‌وێته‌وه ،نه‌ته‌وه‌بوونێكیش ك ه له‌سه‌ر بنه‌مای یه‌كێتی جیاوازییه‌كانی بێت نه‌ته‌وه‌یه‌كی دیموكرات (گه‌لێكی دیموكرات)ی لێده‌كه‌وێته‌وه .ئه‌م ه دوو جیهانبینی جیاوازن بۆ نه‌ته‌وه‌بوون .ئێو ه له‌مباره‌به‌و ه چۆن ده‌ڕوانن؟ مەسعود عەبدولخالق :سەرەرای زۆر الیەنی نەرێنی لە عوسمانیەکاندا كەچی لە دەوڵەتەکەیاندا نەتەوەو پیكهاتەو كەمایەتی جیای تێدابوو ،تاڕادەیەكی چاك پێكەوە ژیان هەبوو(تا پیش هاتنی ئیتحادیەكان) ،ڕەگەزێك www.komelge.com
7
NO:31 -August 2018
بەسەر ڕەگەزێكی تر فەزل نەكرابوو،لە دەستوری عوسمانی(مەشروتیە) كە پێك هاتبوو لە 119مادە و 4368ووشە بەیەك ووشەش ناوی توركی تیا نەهاتوە ،بە پێی مادەی()71ی دەستوری عوسمانی (مەشروتیە) ئەوا نوینەر(مەبعوس) نوینەرایەتی هەموومیللەتان دەكا نەك هەر بازنەكەی خۆی، ێ لە مادەی كەچی دوای لە دەستوری توركیای نو ()66ی بە ئەدری�سی (تورك فەتەنلەر)وادەلیت هەرچی لە توركیا بێت توركە لە دەستوری توركیای نوێ()ANA YASAلە مادەكانی 64تا 68تەنها نەتەوەی توركی تیا تۆماركرا،كەواتە كورد یان عەرەب یان الز چی بكەن ،پێیان دەلێن دەب ێ لەناو توركیا بن وتوركیش بن ئەگینا ئەوەتە زیندانی و سزاو تۆپ و فڕۆكە،هەڵبەتە سەرەنجامێكی لۆژیكیە شۆڕش و بەرگری كورد ێ دروست بێت ،ئەگەر دروست نەبێت ئەو لەو میلەتە مردوەو لە پلەی (ظالمى انفس) ،بە هەمان شێوەو خراپتر لە دەستوری ووالتانی عربی ،لە دەستوری سوریاش 1970و :1973 ،املادة األولى ..القطر العربي السوري جزء من الوطن العربي ،لەو دەستورە 59جار ووشەی عەرەب هاتووە، بۆ یەكجاریش ناوی كوردی تیا نەهاتوە،تەنانەت فەلستین ژێردەستیشە كەچی لە مادەی ()1 دەستوریان تۆماریان كردوە كە فلستین بەشێكە لە نیشتمانی عەرەبی !! دەستوری عێراق :1968املادە االولی .. :الشعب العراقي جزء من األمة العربية هدفه الوحدة العربية الشاملة وتلتزم الحكومة بالعمل على تحقيقها ،)..ویک چووی مادەی ()4 ی پەیڕەوی ناوەخۆی حزبی نازی پەیڕەو دەكرا ئەوانە ریك ئەومادانە بوون كەدەولەتی ئەملانیای نازی لیدروست بوو ،بووە هۆى جینۆسایدی نەتەوەو ئاینی تر . 8
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لە ئەنجامی ئەو سیستەمە ڕەگەز پەرستیە بەالیەن كەمەوە یەكسانی لە نێو هاووالتی دروست نابێت ئەو نەریتە یاسایی وسیاسیە گەیشتۆتە ناوەڕكی حزبەكانی پێكهاتەی گەورە ،نمونەی حزبی بەعس لە مادەی 7ی دەستوری حزبی بەعس نكوڵی لە بوونی پیكهاتەو كەمایەتی تر دەكاو دەڵێت :الوطن العربي هو هذه البقعة من االرض التي تسكنها االمة العربية .لةمادةى ( -: )15الرابطة القومية هي الرابطة الوحيدة القائمة في الدولة العربية التي تكفل االنسجام بين املواطنين وانصهارهم في بوتقة واحدة ،لەوەوە دروشمی (امە عربیە واخدە ذات رسالە خالدە) هاتوە ...كەواتە بەو شێوەیەناكرێ چەند گەڵێك لەناویەك دەوڵەت بژین ،مادام ئەو دەوڵەتانە پرانسێپی (هاونەتەوەیی) پیادە دەكا لەجیاتی (هاوالتی بوون) لەدەستورو دام و دەزگاكان ،جارى واش هەیە بە گۆتە دانی پیا دەنێت ،لەڕاستیدا ئەوە بەرجەستەی تیۆری (گراهام سمنەر)ە لەبارەی كۆبونەوە لەدەوری ڕەگەز كە پێی دەووترێت (ئسنۆ سەنتریالیزم) . لە ئەنجامی ئەو سیستەمە ڕەگەز پەرستیە بەالیەن كەمەوە یەكسانی لە نێو هاووالتی دروست نابێت بەلكو هاووالتی پلە یەك ودوو دروست دەبێت ،چارەسەری سێیەم ئەوەیە مادام دەوڵەت نەیتوانیە بگاتە ئاستی هاووالتی یەكسان بوون ئەوا سیستەمی تەوافوقی پەیڕەو بكەیت ،ئەگەر ئەوەش
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
لە واڵتانی ئەوروپا و جیهانی مەدەنیەت وا ڕێكکەوتووە چەند پیكهاتەو نەتەوەیەك لەیەك دەوڵەتدابن ،بەهۆی ئەوەی دەسەاڵتەكە هەوڵی ئەوەی نەداوە نەتەوە بچوكەكە لەناو گەورەكە بتوێنیتەوە نەكریت ناچار میلەتانی دوەم دەبیت خەباتی رزگاری دەست پیبكەن وەك ئەوەی كورد دەستی داوەتی . ئایا ناكۆكییه‌ك له‌نێوان چه‌مكی - نه‌ته‌وه‌بوون و دیموكراتیبووندا هه‌یه؟ له‌كوێدا یه‌كانگیر ده‌بن و له‌كوێشدا ناكۆكن؟ مەسعود عەبدولخالق :لە واڵتانی ئەوروپا و جیهانی مەدەنیەت وا ڕێكکەوتووە چەند پیكهاتەو نەتەوەیەك لەیەك دەوڵەتدابن ،بەهۆی ئەوەی دەسەاڵتەكە هەوڵی ئەوەی نەداوە نەتەوە بچوكەكە لەناو گەورەكە بتوێنیتەوە بەڵكو هەوڵیداوە هەمویان لە دەوڵەتەکەدا بتوێنیتەوەو سیستەمی هاواڵتیبوونی لێبەرپا بكا ،ئەوانە كیشەی نەتەوەیی وكەمایەتی نەهێشتووە بەڵکو پانتای هاوبەش دروست بوو ،كەچی واڵتانی وەك عیراق وتوركیا هەوڵیان داوە كورد لە نێو
عەرەب وتورك بتوێننەوە لێرەوە ناكۆكی دروست دەبێت ،بۆیە بەرگری كورد لە بوونیەتی نەك مافی چارەنوس ،زیاتر لەوەش ئەو واڵتانە ئامادە بوون هەموو سازشێك لەگەڵ بێگانە بكەن تەنها بۆ ئەوەى كورد مافی سەرەتایی نەبێت،عیراق لە سالی 1975كۆمەڵێك خاك و ئاوی بە ئیران دا بۆ ئەوەی بزوتنەوەی كورد الواز بكات ،واتا هەردەم كوردستانی بەبەشێك لە واڵت هەژمار نەكردووە . بوار هەیە لەو پانتاییە هاوبەشە ئاشكرای بكەین كەسایكس پیكۆو نائارامی ناوچەكە پێكەوە بەستراون ،كە بریتیە لەو سنورو دێزاینەی بەهەڵە بۆرۆژهەالتی ناوەڕاست داڕژراوە، كەواتە لەو سەردەمە هەموو الیەك كۆكن كە ئەو سنورانەی رۆژهەالتی ناوەڕاست دەستكردە وە بە مەبەستی ئیستعماری ودژ بە گەالنی ناوچەكە دروست بوە،هەرچی لەسەری�شی دروست بوە لە (دەوڵەت،دام ودەزگا ،ڕێكەوتنەكان)..،هەمان مەبەستیان هەیە،ئەوەی پارێزگاری لەو نەخشە سیاسیە دەكات هەرئیستعمارە چ ڕاستەوخۆ چ ناڕاستەوخۆ ،داڤید فرۆكمین ،لە كتێبێكی (سالم ینهی كل سالم) دەلێت لە بنەچەدا ئەو نەخشەو واڵتانەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ دژایەتی عەرەب دروست بووە ،كەواتە چارەسەری كورد هەڵقواڵوی ئیرادەی میلەتانی ناوچەكەیە ،مانای ئەوەیە ئەونەخشە هەڵوەشینرێتەوە نەخشەیەكی سروشتی واداڕێژرێت كە كۆتایی بە ناكۆكی ودووبەرەكی ونەفامی بهێنێت،لەو ڕوەوە كاتی خۆی شیخ سعیدی پیران گەاڵڵەیەكی سازدا نزیكە لەو گەاللەیەی (عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن)كە پێشنیاری پێكهێنانی كۆنفیدراڵی میللەتانی رۆژهەالتی ناوەڕاستی كردووە ،دە�ش ێ ئەوە قۆناغی گواستنەوە بێت بۆ هاریكاری و گەشە ،پابەندی بە یاسای نێو www.komelge.com
9
NO:31 -August 2018
تائیستاش دەسەاڵتی كوردی بریتیە لە حكومەتێك و دوو میرنشین و شتێك زیاتریش، ناسنامەكەشی بریتیە لە : -1سیتەمی دیارشی كۆنی یۆنانی -2سیستەمی مۆبۆكراسی -3تەوافوقیەكی دەگمەن -4ڕەگێكی عەشایری دەوڵەتی و جاڕنامە مرۆییەكان ودیموكرا�سی وخزمەتی ناوچەكە بكرێت لە چوارچێوەی هەریەكەو دەوڵەت وچارەنو�سی بەدەستی خۆی بێت. كۆمه‌ڵگه‌ی باشوور له‌دوای راپه‌ڕینی1991و ه كرانه‌وه‌یه‌كی به‌ڕووی ده‌ره‌وه‌دا به‌خۆوه‌بینی ،به‌اڵم ئه‌م كرانه‌وه‌ی ه دۆخێكی وه‌های خوڵقاند ك ه مرۆڤ ده‌توانێت بڵێت: پرۆسه‌ی هاڕینی كه‌سێتی مرۆڤی كورد و كولتووره‌كه‌ی و نامۆكردنی ب ه خودی خۆی و مێژووه‌كه‌ی ،لێره‌دا به‌ها نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانیی و دیموكراتییه‌كان دووچاری جۆرێك ل ه داڕمان هاتوون .له‌مڕووه‌و ه ده‌كرێ هه‌ڵسه‌نگاندنێكی 10
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
چۆن بۆ كۆمه‌ڵگه‌كه‌مان له‌دوای 1991و ه بكه‌ین؟ ل ه دۆخی ئێستادا پرۆسه‌ی نه‌ته‌وه‌بوونی كورد به‌گشتی ل ه چ ئاستێك دایه؟ مەسعود عەبدولخالق :هەڵبەتە ئەو هەموو بارودۆخە ناوەكی و دەرەكییەی بەسەر كورد هاتبوو لە ناكۆكی و براكوژی و بەهاكانی عەملانی و ڕێبازی میكاڤیلی لە سیاسەت و شكستەكان.. هەموو لەالیەك ،لەالیەكی تریش وەك بەشێك لەو عێراقە لەو ماوەیەی ( )76ساڵیدا جگە لە دیكتاتۆری و بیری ناسیۆنالیزمی عەملانی عەرەبی و ئینقالب و ڕەگەزپەرستی و تااڵن و سوتان و.. شتێكی واچاكی ل ێ نەبینرا ،لەچاو ئەوانە ئەزموونی دەسەاڵتی كوردی لەدوای ڕاپەڕینی 1991زۆر خراپ نیە ،بەاڵم باری ئێستای كۆمەڵگەی كوردی لەچاو 1991زۆر خراپتر بووە ،ڕاستە دوژمن لە تەقەال ونەخشە و پالنی بێ‌ووچان بووە بۆ تێكدان و داڕزانی بناغەو ژێرخانی ئەخالقی كۆمەڵگەی كوردستانی تا بتوان ێ بە یەكجاری داگیری بكات ب ێ بەرگری و بۆی نەدەكرا ،بەاڵم هەتا ڕاپەڕینیش هێشتا ئەو كۆمەڵگەیە بەو ڕادەیەی ئێستا دانەڕزابوو ،ئینجا هەر ئەو میللەتە بوو خۆبەخشانە ئەركی نیشتمانی دەبینی چ لەشاخ چ لە دوای ڕاپەڕین ،كارمەند و ماموستایان هاتنەوە قوتابخانە بەب ێ مووچە ئەركیان بەج ێ دەگەیاند لە سەرەتای ئیدارەی كوردستان لە،1992 -1991 بەاڵم بەرپرسانی حزبە دەسەاڵتدارەكان لەو ساتیشدا خەریكی كۆكردنەوەو تااڵن بوون ،ئیتر حزبە دەسەاڵتدارەكانی كوردستان نەیان توانی ئەوەی دوژمن بە كۆمەڵگەی كوردی كردبوو نەك هەر چاكەنەوە ،بەڵكو ئەوان زۆر بە ترسناك تر درێژەیان پێ داو كاریگەریەكەی قووڵتر بوو، لەدوای 27ساڵ لە ئەزموونی دەسەاڵتی كوردیدا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ئێستا كۆمەڵگەی كوردی لە دۆخیكی ئەخالقی و سیا�سی و یاسایی و تەعلیمی و ئابووری و فەرهەنگی زۆر خراپدایە. تائیستاش دەسەاڵتی كوردی بریتیە لە حكومەتێك و دوو میرنشین و شتێك زیاتریش، ناسنامەكە�شی بریتیە لە -1:سیتەمی دیار�شی كۆنی یۆنانی -2سیستەمی مۆبۆكرا�سی -3تەوافوقیەكی دەگمەن -4ڕەگێكی عەشایری ،لە واڵاتانی عەرەبی (كە شۆڕشیان لەسەر كرا)یەك حزبی قائد هەبوو لەكوردستان دووحزبی قائد ،پێویستە
ئەزموونەكەی كوردستان چووەتەوە سەر ئەزموونی دەسەاڵتدارانی عەرەب ،ئیتر پاساوی گوایە دیموكراسی پێویستی بە كۆمەڵگەیەكی عەلمانی و مەدەنی و بازاڕی ئازاد و سەرمایەداری و.. هەیە لەسەر ئەوەش بوەستین دیموكرا�سی تەوافوقی لەو واڵتانە پیادەكراوە كە دوو پێكهاتەی جیان وەك چیكۆسلۆڤاكیای پێشوو ،قوبرس ،لبنان، عێراقی ئیستا ،لەهیچ كونجێكی ئەو جیهانە نەبووە لە نێو یەك میللەت سیستەمی تەوافوقی وەك ئیستای كوردستان ئەوە 27سالە وا پیادە دەكرێ،
لە شوێنان دیموكرا�سی تەوافوقیە ئینجا ئاوا زەحمەتە لە كوردستان تەوافوقیەكەی خەستەو دیموكراسیەكەی كاڵە،هەڵبەتە ئیئتالف كردن ئاساییە بەاڵم تەوافوقی نائاساییە . بەو شێوەیە ئەزموونی دیموكرا�سی لە كوردستان نەبووە نمونەیەكی سەرمەشق ،هەتا بۆ دەوروبەریش ،ئەوەتا لەئێران و توركیا و عێراقی نوێش وا دەستگۆڕی دەسەاڵت و دابە�شی و یاسایی و بوونی ئۆپۆزسیۆن و ئازادیەك ..هەیە، هەتا ئەزموونەكەی كوردستان چووەتەوە سەر ئەزموونی دەسەاڵتدارانی عەرەب ،ئیتر پاساوی گوایە دیموكرا�سی پێویستی بە كۆمەڵگەیەكی عەملانی و مەدەنی و بازاڕی ئازاد و سەرمایەداری و ..هەیە ،یان دەڵێن زۆرمان ماوە بگەینە قۆناغی دیموكرا�سی ،..ئەو جۆرە پاساوانە قەلۆشیە، پێشتریش لە سەردەمی گەرمەی مارك�سی دیسان نووسەران و سیاسەتمەداری كورد بە هەڵچونەوە دەیانگوت قۆناغێكی زۆر ماوە تا100سال بگەین بە ماركسیەت ،لە سۆشیالیستیەكەش هەروا، ئێستاش دیسان خۆیان دیموكراسیەكەیان پ ێ قەبوواڵ ناكرێ ،ئینجا دەیخەنە ئەستۆی كۆمەڵگەو زەمەن گوایە ئەوە پێویستی و ێ بۆ دیموكرا�سی ..كەچی دەبینین زەمینەسازیدەو كۆمەڵگەكانی ئەفریقی و هندی و ڕۆژهەاڵتی تر زۆر لە كورد پاشكەوتووترن ،بەاڵم وا دیموكراسین، كوردستانیش هەروا لە خولگەی نادیموكرا�سی دەخولێتەوە .
www.komelge.com
11
NO:31 -August 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
راپۆرت
ئه‌و لێدانه‌ى به‌ر پشتت ده‌که‌وێت گه‌ر پشتت نه‌شکێنێت ئه‌وا به‌هێزت ده‌کات
ئاماده‌كردنی :هیوا علی
«پاتریۆتیزم ،یان نیشتمانپه‌روه‌ری ،به مانای ئه‌وینداری له ئاست واڵت ،که هه‌ر که‌سێک به چه‌شنێک هه‌ستی پێ ده‌کات .ئه‌و هه‌سته له کۆمه‌ڵێ شتی جۆراوجۆره‌و ه پێک هاتووه .له سه‌ره‌تاییترین هه‌سته‌و ه تا گۆڕاوترین بێچم و ناسکترینی ئه‌وانه‌وه ،که له ئاکامدا به‌ستراوه‌ته‌و ه به ئاستی که‌لتووری که�سی دیاریکراوه‌وه. باشوری کوردستان دۆخێکی تاقان ه و سینگوالری هه‌یه .بۆی ه ده‌بێت هه‌موو مامه‌ڵکردن و به‌رکه‌وتنێکیش له‌گه‌ڵی دا تاقان ه و سینگوالر بێت، له‌م خاڵه‌و ه به‌ر ل ه هه‌موو شت ده‌بێت عه‌قڵییه‌تی کۆپیکردن واڵو ه بنێین و هه‌روه‌ها واز ل ه ڕێکخستنی ته‌قلیدی و حیزب ه کالسیکیی ه کۆمۆنیستییه‌کان بهێنین ک ه چه‌قبه‌ستوو و وشکهه‌اڵتوون ،به‌دیل ل ه ئێستادا سه‌نتێزکردنی پراکتیکی سیاسیی مارکسیزمی کالسیک و هزری فه‌یله‌سوفانی چه‌پ نوێی ه ک ه له‌ده‌رنجامدا به‌گوێره‌ی واقیع و هه‌لومه‌رجی باشوری کوردستان ستراتیژ و 12
www.komelge.com
که‌ره‌سته‌ی نوێی ڕێکخستن و مۆبۆلیزه‌کردنی کۆمه‌اڵنی خه‌ڵکی لێبه‌رهه‌مبێت .به‌ده‌ربڕینێکی تر ده‌بێت به‌ره‌نگاریییه‌کی سه‌رتاسه‌ری و ناونشین له باشوری کوردستان سه‌رپێ بکه‌وێت ک ه هه‌موو ئه‌مانه‌ش چه‌پی نوێ دروستده‌کات .چه‌پێک که خۆی ل ه پاشه‌ڕووی ڕابردوو ،داماڵیو ه و بوو ه به پێشه‌نگی داهاتوو. هه‌ڵوه‌ست ه کردن له‌سه‌ر قه‌یران و گێژاوی باشووری کوردستان پێویستی و ناچاریه .کێشه بێ شووماره‌کان کۆمه‌ڵگه‌یان گه‌یاندۆت ه دۆخی داڕمان و بێ ئومێدی و بێ ئیراده‌یی ،بێ چاره‌یی له‌ده‌رگای هه‌مووان ده‌دات ،له‌سایه‌ی چه‌مکی حزبی چه‌واشه‌کار و وابه‌ست ه و دژ ه شۆڕشه‌وه، له‌سایه‌ی ئه‌قڵیه‌ت و زهنیه‌تی میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی به‌کرێگیراو ه و ه کۆمه‌ڵگ ه به‌ده‌ردێک براو ه ک ه له‌هه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی تر زیاتر پێویستی به‌ئه‌لف و بێی شۆڕش و چه‌مک و پێوانه‌ی شۆڕشگێڕی و سه‌رله‌نوێ تێکۆشان و پێهه‌ڵگرتن هه‌یه ،شۆڕ�شی چه‌واش ه له‌باشووردا به‌هه‌موو پێودانگێک ،له‌هه‌موو جوڵ ه و کایه‌کانی سیا�سی و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
چه‌کداری و ئابووری و کولتووری و کۆمه‌اڵیه‌تی و … هتد نوێنه‌رایه‌تی وابه‌سته‌یی و دژ ه شۆڕ�شی کردوو ه شکست و تێکدان و نه‌هامه‌تی به‌بااڵی خه‌ڵکدا بڕیوه .ئه‌م شۆڕش ه چه‌واشه‌ی ه هێنده‌ی ئه‌وه‌ی کاری له‌سه‌ر پوچکردن و بێ ئیراد ه کردن و بێ ڕۆح کردن و به‌لومپه‌ن کردنی کۆمه‌ڵگه کردوو ه و بێ به‌هایی و بێ پێوانه‌یی کردۆت ه سه‌نگی مه‌حه‌کی به‌ڕێوه‌بردنی ژیان ،له‌هه‌گبه‌یدا نرخێک، جوانیه‌ک ،پیرۆزیه‌ک نادۆزیته‌وه. حزب و هێز ه ده‌سه‌اڵتدار و ده‌ستڕۆیشتووه‌کانی باشوور هیچیان له‌سه‌ره‌تای دامه‌زراندنیانه‌وه تا ئێستا فیکر و ئایدۆلۆژیا و تێزی شۆڕش و شۆڕشگێڕیان نه‌کردۆت ه بنه‌ما بۆ خه‌بات و تێکۆشان ،هێنده‌ی ئه‌وه‌ی یاخیبوونێکی کوێرانه و خه‌باتێکی چه‌کداری بێ سه‌ر ه و به‌ر ه مۆرکی خۆی داو ه له‌جوڵ ه و په‌یڕه‌ویان ،ته‌رزێکی تێکۆشانی نه‌ته‌وه‌یی دیموکراتی و پێوانه‌ی ئه‌خالقی شۆڕشگێڕی و پرنسیپی پڕ هزر و ئیراد ه مۆرکی خۆی له‌جوڵه‌ی ئه‌م حزبان ه نه‌داوه ،سیاسه‌تی ڕۆژان ه و وابه‌سته‌یی به‌داگیرکه‌ران ،دوو خاڵی گرنگن ک ه وای کردوو ه ئه‌م حزبان ه نه‌توانن به‌درێژایی مێژوویان شایانی هه‌ڵگرتنی پێودانگی شۆڕش بن ،هێزگه‌لێک سه‌رچاوه‌ی بوون و نه‌ش و نمایان به‌پشت به‌ستن به‌ئیراده‌ی ئازاد و خۆیی نه‌بێت بێگومان ناتوانین چاوه‌ڕێی ده‌رئه‌نجامێکی نه‌ته‌وه‌یی و دیموکرا�سی و مرۆییان لێ بکرێت، هه‌ر بۆی ه کاتێ حوکمی ئه‌قڵ و هزری فه‌لسه‌فی و دیموکرا�سی و ئیراده‌ی خۆیی غائیب بوو ئیتر ناکرێت چاوه‌ڕوانی ده‌سه‌اڵتێکی دیموکرا�سی و مرۆڤ دۆست و ژیان دۆست بکرێت ،ئه‌وه‌ی خۆی نمایش ده‌کات ده‌سه‌اڵتێکی سته‌مکار و نادیموکرات و دژ ه ئینسان و گه‌نده‌ڵ و واڵتفرۆش
ده‌بێت ،ئاخر چۆن هێزگه‌لێک ک ه سه‌رتاپایان نوقمی نێو نه‌ته‌وه‌په‌رستی کۆنه‌پارێزی به‌کرێگیراو بن ،نابن ه سته‌مکار و دیکتاتۆر ،مرۆڤ ناتوانێت چاوه‌ڕێی سیسته‌م و ستاتۆیه‌ک له‌م هێزگه‌ل و ده‌سه‌اڵت ه بکات ک ه تێیدا یه‌کسانی و دادپه‌روه‌ری و شکۆی مرۆڤ و ئاشته‌وه‌یی کۆمه‌اڵیه‌تی تێدا به‌رقه‌رار بێت ،مسۆگه‌ر سیسته‌م و ده‌سه‌اڵتێکی به‌م ڕه‌نگ ه جگ ه له‌چاو بڕین ه حوکم و درێژه‌دان به‌مانه‌و ه و تاکڕه‌وێتی و سته‌مکاری ،شتێکی تری لێ چاوه‌ڕوان ناکرێت ،گه‌لی باشوور کوشته‌ی ده‌ستی ئه‌م مۆدیل ه حوکومڕانیه‌ی ه و هێشتا باجی نه‌ته‌وه په‌رستی سه‌ره‌تایی وابه‌ست ه ده‌دات. باری شۆڕش له‌باشووری واڵتمان قورس و گرانه ،حزب و الیه‌ن ه سیاسیه‌کان هه‌ریه‌که‌یان ڕۆڵی گه‌وره‌ی هه‌بوو ه له‌تێکدان و شێواندن و به‌الڕێدا بردنی چه‌مک و پرنسیپی شپڕز و ڕێکخستن ،هێنده‌ی ئه‌وه‌ی ئیش کراو ه له‌سه‌ر ئه‌و چه‌مک و پرنسیپانه‌ی ک ه دژ ه شۆڕش و دژ ه ڕیکخستنێکی تۆکم ه و هاوچه‌رخن ،ئیش نه‌کراو ه ناواخنه‌که‌ی پڕ بکرێته‌و ه به‌پێوان ه و به‌ها و هزری نه‌ته‌وه‌یی دیموکراتی مرۆڤ و ژیان دۆستانه ،کاتێک ئامانج و ستراتیژیه‌ت بچووک و به‌رژه‌وه‌ندیخوازان ه بوو بێگومان شۆڕش و ڕێکخستنیش به‌گوێره‌ی ئه‌و ئامانج و ستراتیژیه‌ته داده‌ڕێژرێت ،مرۆڤ ده‌توانێت بڵێ ک ه شۆڕش و ڕیکخستن له‌باشووردا بێ بناغ ه و بێ کۆڵه‌که‌ن، نه‌ک هه‌ر ئه‌وه‌ند ه به‌ڵکو باری�شی گران کراوه، بۆی ه کاتێ ده‌ست به‌رین بۆ ڕێکخستن و شۆڕش ده‌بێت وه‌ک ئه‌وه‌ی هیچ نه‌بوو بێت و له‌سه‌ره‌تاوه بناغه‌ی شۆڕش و ڕێکخستن دابڕێژرێت ،مسۆگه‌ر ئه‌مه‌ش پێویستی به‌په‌روه‌رده‌یه‌کی گشتگیری ئه‌و تاکان ه هه‌ی ه ک ه بۆ شۆڕش و ڕێکخستنێکی به‌ئیراده www.komelge.com
13
NO:31 -August 2018
و شۆڕشگێڕ و هاوچه‌رخ پشتی پێ ده‌به‌سترێت، په‌روه‌رده‌ی هزری و چه‌مکی که‌سێتی و سه‌رله‌نوێ پێناسه‌کردنه‌وه‌ی حزب و سه‌رۆکایه‌تی و ڕێکخستن و سیاسه‌ت و شه‌ڕ و تێگه‌یشتنی قوڵ و بابه‌تیانه‌ی مێژوو و هه‌موو ئه‌مان ه ده‌بن ه کۆڵه‌که‌ی سه‌ره‌کی و چه‌خماخه‌ی شۆڕش و ڕێکخستنی پۆاڵیین و هاوچه‌رخانه ،هه‌تا ئه‌و زهنیه‌ت و ئه‌قڵیه‌ت و چه‌مک و تایبه‌تمه‌ندیان ه گۆڕ ون نه‌کرێت که حزبه‌کانی باشوور به‌به‌ر تاک و کۆمه‌ڵگه‌یاندا بڕیوه ،مه‌حاڵ ه بتوانین باس له‌شۆڕش و ڕێکخستن و کیانێکی ئازاد و شه‌ره‌فمه‌ندان ه بکه‌ین. پایه‌ی شپڕش و ڕێکخستنێکی به‌رهه‌مدار که ئازادی و دیموکرا�سی و هاوواڵتیبوون بکات سه‌نگی مه‌حه‌کی به‌ڕێوه‌بردنی ژیانی تاک و کۆمه‌ڵگ ه خۆی له‌وه‌دا ده‌بینێته‌و ه ک ه سه‌ره‌تا ده‌ست ببرێت بۆ ئه‌ڵق ه الوازه‌کان ،شکستی مۆریلی حزبایه‌تی و کوردایه‌تی له‌باشووردا به‌ده‌ره‌جه‌ی یه‌که‌م بۆ نه‌بوون و به‌رکه‌نارگیر کردنی ڕۆڵ و پێگه‌ی ژنان له‌نێو شۆڕشدا ده‌گه‌ڕێته‌وه .میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی وابه‌ست ه به‌درێژایی جوڵ ه و شۆڕ�شی چه‌واشه ،ئاسته‌نگ بوو ه له‌به‌رده‌م بوون و ڕه‌نگ و جوڵه‌ی ژنان له‌هه‌موو کایه‌کانی شۆڕشدا، شۆڕش و ڕێکخستن بێ به‌ری کراو ه له‌هێز و ئیراده‌ی ژنان ،ئه‌م ه له‌کاتێکدا شۆڕش و ڕێکخسنی هاوچه‌رخ و حوکومڕانیه‌کی شایست ه به‌کۆمه‌ڵگه، به‌بێ پێشه‌نگی ژنان و جێگرتنی گشتگیرانه‌ی له‌کای ه سیا�سی و ڕیکخستنی و چه‌کداری و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیدا ،به‌دی نایه‌ت .سته‌م و دیکتاتۆری و نادادی و وابه‌سته‌یش هه‌ر له‌ڕێگه‌ی کاره‌کتارت ژنانه‌و ه ده‌توانرێت گۆڕ ون بکرێت .هه‌روه‌ها الوان ک ه به‌ده‌ردێکی نه‌خوازراو براون له‌سایه‌ی ده‌سه‌اڵت و حوکمڕانی بێ هزر و بێ پرنسیپ، 14
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
زهنیه‌ت و ئه‌قڵیه‌تی نه‌ته‌و ه په‌رستی سه‌ره‌تایی بێ ئیراد ه له‌باشووردا ڕابماڵرێت و سه‌رله‌نوێ ژن به‌ژن و مرۆڤ به‌مرۆڤ ه به‌کۆمه‌ڵگه و کۆمه‌ڵگ ببێته‌وه ده‌بێ وه‌ک کۆڵه‌که‌یکی سه‌ره‌کی ڕیکخستن و شۆڕش په‌روه‌رد ه بکرێن و هزر و ئیراده‌ی ئازادی بکرێت به‌به‌ریاندا و له‌نێو سه‌رجه‌م سه‌نگه‌ره‌کانی تێکۆشاندا ،به‌ئه‌قڵیه‌تی نه‌ته‌وه‌یی دیموکراتی پێشکه‌وتوخواز ،جێگه‌ی شیاو و پێشه‌نگ بگرن. هزر و فه‌لسه‌ف ه و تێزی ڕێبه‌ر ئۆجاالن که تێری شۆڕ�شی گه‌الن و هه‌موو مرۆڤایه‌تی ده‌کات، ده‌بێت و ناچاری ه ئه‌و تێز و فه‌لسه‌فه‌ی ه ب ه بنه‌مای شۆڕش و ڕێکخستنێکی هه‌مده‌میان ه له‌باشووردا به‌هه‌ند وه‌ربگیردێت و له‌ڕێی فیکر و تێز ه ئینسانی و دیموکراتیی و چاره‌سه‌رئامێزه‌کانی ڕێبه‌ر ئۆجاالن، زهنیه‌ت و ئه‌قڵیه‌تی نه‌ته‌و ه په‌رستی سه‌ره‌تایی بێ ئیراد ه له‌باشووردا ڕابماڵرێت و سه‌رله‌نوێ ژن به‌ژن و مرۆڤ به‌مرۆڤ و کۆمه‌ڵگ ه به‌کۆمه‌ڵگه ببێته‌و ه و پای ه و به‌ها و پیرۆزیی ه کولتووری و ڕۆحیه‌کان له‌نێو تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌دا بچێنرێت. له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى ئایا ده‌کرێت ل ه باشورى کوردستاندا ،ئه‌لته‌رناتیڤێکى شۆڕشگێرى ببێته چاره‌سه‌ر ،ناوبراو وتى »:گۆڕانکاری ڕاماڵینی هه‌ر
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
هێشتا له‌باشووری هو کوردستان قۆناغی گه‌ش ه گرنگه‌کانی بونیادنانی پای ه و هزری نه‌ته‌وه‌یی کۆمه‌ڵگ دیموکراتی و پێکه‌وه ژیانی ئازادانه ده‌ستی پێ نه‌کردووه ده‌سه‌اڵتێکی تاکڕه‌و و سته‌مکار به‌کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک به‌دی دێت ک ه له‌به‌رزترین ئاستا بیر بکاته‌و ه و هزر بئافرێنێت و نه‌ریتی سیا�سی و ئه‌خالقی شۆڕشگێڕی بونیاد بنێت ،ته‌نیا کۆمه‌ڵگ ه ژیر و هوشیاره‌کان ده‌توانن ڕێگربن له‌به‌رامبه‌ر تاکڕه‌وی و سته‌م و پاوان ،له‌سایه‌ی ئه‌م سیسته‌م و ده‌سه‌اڵته به‌کرێگیراوه ،زهنیه‌تی کۆماڵگا داڕماوه ،کاتێ زهنیه‌تی کۆمه‌ڵگ ه داڕما بێگومان مرۆڤ بێ به‌ش ده‌بێت له‌سیاسه‌ت و ئیراد ه و شۆڕش و ڕێکخستن، هه‌ربۆی ه به‌ئافراندنی هزر و بونیادنانه‌و ه و به‌گه‌ڕخستنی زهن و ژیری و دواتریش ئه‌نجامدانی چاالکی شۆڕشگێڕی ده‌توانین باس له‌ئه‌لته‌رناتیڤی شۆڕشگێڕی بکه‌ین. هێشتا له‌باشووری کوردستان قۆناغی گه‌شه و بونیادنانی پای ه گرنگه‌کانی کۆمه‌ڵگ ه و هزری نه‌ته‌وه‌یی دیموکراتی و پێکه‌و ه ژیانی ئازادانه ده‌ستی پێ نه‌کردووه ،چونک ه گه‌ش ه و په‌ره‌پێدان و بونیادنان پێویستی به‌پایه‌ی هزری و چه‌مک و فه‌لسه‌ف ه و دونیابینی هاوچه‌رخ هه‌ی ه و هیچ
یه‌ک له‌م حزبانه‌ی باشوور ئه‌م پایانه‌یان به‌بااڵدا نابڕێت .هه‌ر بۆی ه به‌ره‌ی گه‌ل و سیسته‌می تاک و هاوواڵتی ئازاد باشترین ئه‌لته‌رناتیڤ و جێگره‌وه و به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی به‌ره‌ی حزبی نه‌ته‌و ه په‌رست و دژ ه شۆڕش ه بۆ دۆزینه‌وه‌ی ڕێگ ه چاره‌ی دیموکراسیانه‌ی گشتگیر و ڕیشه‌یی کێش ه و قه‌یرانه‌کان و خولقاندن و بونیادنانی پای ه فیکری و ژیاریه‌کانی کۆمه‌ڵگه ،پێویست ه سه‌رله‌نوێ پێناسه و پێوان ه بۆ په‌یڤیشۆڕشگێڕی بکرێت و دابنرێت. په‌یڤی شه‌رعیه‌تی شۆڕشگێڕی ک ه سیاسیه‌کانی باشوور کردویان ه به‌بااڵی گرگنی خۆیاندا، گه‌وره‌ترین سوکایه‌تی ه به‌ڕه‌هه‌ند و خودی شۆڕشگێڕیه‌ت .ئاشکرای ه له‌باشووری کوردستاندا له‌سایه‌ی ده‌سه‌اڵتێکی به‌دفه‌ڕی سه‌پێنراو به‌سه‌ر خه‌ڵکا ،زۆر له‌چه‌مک و پێوان ه مرۆیی و سیا�سی و کۆمه‌اڵیه‌تی و کولتووری و فه‌رهه‌نگی و ڕۆشنبیری و هونه‌ری و … .هتد ،ڕووبه‌ڕووی له‌ڕێالدان و شێواندنی گه‌ور ه بۆته‌وه .شۆڕ�شی بونیادنراو و چه‌واش ه له‌باشووردا که‌بناغه‌یه‌کی یاخیبوونی کوێرانه‌ی نا زانستی و خێڵه‌کی و ناوچه‌یی و باوه‌ڕ نه‌بوون به‌خۆی هه‌بوو ه و هه‌یه ،هیچ کات به‌پێویستی نه‌بینیو ه ئیش له‌سه‌ر پێوان ه بااڵکان بکات بۆ خولقاندنی که‌سێتیه‌کی به‌ئیراد ه و پڕ هزر ک ه ده‌ره‌قه‌تی زه‌حمه‌تیه‌کانی شۆڕش بێت. هیچ گومانی تێدا نی ه ک ه ده‌ست بردن بۆ شۆڕش و ئازادی ل ه کوردستانێک ک ه سروشتی دۆز و سه‌رسه‌ختی دوژمنه‌کانی هێند ه زه‌حمه‌ت و تاقه‌ت پڕوکێن بێت ،ئه‌وا ئه‌و شۆڕش ه ناچاره به‌ئافراندنی که‌سێتیه‌که‌ی شۆڕشگێڕی وه‌ها که خۆنه‌ویستان ه ئاماد ه بێت بۆ هه‌موو زه‌حمه‌تی و ئه‌و ئه‌رکانه‌ی ده‌که‌وێت ه سه‌ر شانی .چونکه مه‌رجی سه‌رخستنی شۆڕ�شی کوردستان پابه‌نده www.komelge.com
15
NO:31 -August 2018
ئه‌مانه نه‌ک شۆڕشگێڕ نه‌بوون به‌ڵکو واڵتپارێز و نیشتمان په‌روه‌رێکی سه‌ره‌تاییش نه‌بوون، گه‌ر بزانین شۆڕشگێڕ ئه‌و ه بۆ خۆی ناژی که‌سه‌ی ه و بۆ که‌سان و مرۆڤ سته‌م لێکراوه‌کانی تر هو ئه‌ژی ،موڵکی خۆی نی موڵکی ئه‌وانی تر ،هیچ ماف و ده‌ستکه‌وتێکی بۆ خۆی ناوێت و بۆ ماف و ده‌ستکه‌وتی ئه‌وانی تر تێده‌کۆشێت.
16
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئاماده‌یی و بوونی که‌سێتی به‌هێز و به‌ئیراد ه و شۆڕشگێر تاوه‌کو بتوانێت پێشه‌نگایه‌تی بۆ دۆزێکی وه‌ها قورس و زه‌حمه‌ت و پڕ دوژمن و نه‌یار بکات .ئازادی له‌کوردستاندا به‌شۆڕ�شی هه‌رزان و که‌سێتی هه‌رزان به‌دی نایه‌ت ،حاشا هه‌ڵنه‌گر ه ک ه له‌باشووردا هه‌موو ئه‌و هێزانه‌ی بانگه‌شه‌ی شۆڕشیان کردوو ه و ده‌که‌ن، نه‌یانتوانیو ه به‌گوێره‌ی چه‌مک و پێوانه‌یه‌کی بااڵ ک ه ڕزگاری و ئازادی کوردستان و دۆز ه ڕه‌واکه‌ی ده‌یسه‌پێنێت ،که‌سێتی و تێکۆشه‌ری شۆڕشگێڕ بخولقێنن و ئاماد ه بکه‌ن .ئه‌و بانگه‌شانه‌ی بۆ شه‌رعیه‌تی شۆڕشگێڕی ده‌یکه‌ن و ناوزه‌د کردنی که‌سێتی و جوڵه‌ی سیا�سی و چه‌کداریان وه‌ک شۆڕشگێڕێک جگ ه له‌چه‌واشووه‌کاری و پوچ کردن و بچووککردنه‌وه‌ی ناوه‌ڕۆک و پێوانه‌ی شۆڕشگێڕی هیچی تر نیه. گه‌ر مرۆڤ به‌ڕاستی و دروستی و به‌گوێره‌ی پێوانه‌ی بااڵ و ئه‌زموونی که‌ڵه‌که‌بووی که‌سێتییه شۆڕشگێڕه‌کانی مێژوو تاو و توێی په‌یڤ و چه‌مکی شۆڕشگێڕی بکات ئه‌و کات بۆمان ده‌رده‌که‌وێت ئه‌وانه‌ی پێشه‌نگایه‌تی ئه‌م به‌ناو شۆڕشه‌یان کردوو ه له‌باشووری کوردستان ،نه‌ک هه‌ر شۆڕشگێڕ نه‌بوون ،به‌ڵکو زۆر ڕاشکاوانه ده‌توانرێت په‌یڤی یاخی بوونی کوێران ه و نه‌ته‌وه په‌رستی سه‌ره‌تایی به‌کرێگیراو و بازرگانی شه‌ڕ و خێڵ په‌رستی و ناوچ ه په‌رستی ،ببڕیت به‌بااڵیاندا. ئه‌مان ه نه‌ک شۆڕشگێڕ نه‌بوون به‌ڵکو واڵتپارێز و نیشتمان په‌روه‌رێکی سه‌ره‌تاییش نه‌بوون ،گه‌ر بزانین شۆڕشگێڕ ئه‌و که‌سه‌ی ه بۆ خۆی ناژی و بۆ که‌سان و مرۆڤ ه سته‌م لێکراوه‌کانی تر ئه‌ژی، موڵکی خۆی نی ه و موڵکی ئه‌وانی تر ،هیچ ماف و ده‌ستکه‌وتێکی بۆ خۆی ناوێت و بۆ ماف و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ده‌ستکه‌وتی ئه‌وانی تر تێده‌کۆشێت .گه‌ر بزانین شۆڕشگێڕ مرۆڤێک ه چاوه‌ڕوانی سوپاس و ستایش و ده‌ستخۆ�شی له‌که‌س ناکات و هه‌میش ه ئاماده‌ی ڕه‌خن ه و ڕه‌خن ه له‌خۆگرتن و دادگای گه‌له به‌رامبه‌ر هه‌ر هه‌ڵ ه و که‌مووکورتیه‌ک ئه‌نجامی
زۆرجار ده‌وترێت ئه‌و لێدانه‌ى به‌ر پشتت ده‌که‌وێت گه‌ر پشتت نه‌شکێنێت ئه‌وا به‌هێزت ده‌کات بدات ،گه‌ر بزانین شۆڕشگێڕ هیچ کات ره‌نج و ماندووبونی خۆی نافرۆشێته‌و ه و نایکات ه منه‌ت به‌سه‌ر خه‌ڵک و له‌کوێ زوڵم و سته‌م هه‌بێت خۆبه‌خش و خۆنه‌ویستان ه له‌سه‌نگه‌ری ئازادی و دادپه‌روه‌ری و دژ به‌سته‌م و چه‌وسانه‌وه‌دا شوێنی خۆی ده‌گرێت .گه‌ر بزانین که‌سێتی شۆڕشگێڕ پڕێتی له‌فیکر و فه‌لسه‌ف ه و ئه‌خالقی مرۆڤدۆستی و ژیاندۆستی و ئاشتیخوازانه .گه‌ر بزانین شۆڕشگێڕ هیچ کات مه‌ڕاقی کۆکردنه‌وه‌ی سه‌ره‌ت و سامانی نی ه و گیرفانی ته‌نیا له‌ت ه نانێکی تیای ه له‌پێناو ژیان و به‌گه‌ڕخستنی وزه‌ی شۆڕشگێڕی ،ئه‌وا بێگومان بۆمان ده‌رده‌که‌وێت و تێده‌گه‌ین ک ه ئه‌م توخمه به‌ناو سه‌رکردانه‌ی باشوور نه‌ک هه‌ر شۆڕشگێڕ نه‌بوون و نابن به‌ڵکو له‌ئاست ئه‌م وشه‌یه‌دا زۆر گرگن و نزمن و حه‌دی ئه‌وه‌شیان نی ه توخنی ئه‌م وشه‌ی ه بکه‌ون و به‌بااڵی خۆیاندا بیبڕن.
خولقاندنی شۆڕشگێڕ کارێکی زه‌حمه‌ت ه و ته‌نیا هێزێک ده‌توانێت مرۆڤی شۆڕشگێڕ بخولقێنێت که گه‌نجینه‌ی پڕی بێت له‌فیکر و هزر و تێزی فه‌لسه‌فی و دونیابینی و تێڕوانینێکی ژیاری و ئینسانیانه‌ی هه‌بێت بۆ کێش ه که‌ڵه‌که‌بووه‌کانی ناوچه‌ک ه و مرۆڤایه‌تی ،په‌روه‌رد ه و په‌نج ه خستن ه سه‌ر پرس و کێش ه که‌سایه‌تیه‌کان و شیته‌ڵکردنی تایبه‌تمه‌ندیه چینایه‌تی و نه‌ته‌وایه‌تی و ڕه‌گه‌زی و شوێنگره‌وه‌ی تایبه‌تمه‌ندی ه سروشتی و ئینسانیه‌کان به‌ردی بناغه‌ی خولقاندنی مرۆڤی شۆڕشگێره ،تاوه‌کو مرۆڤێکی به‌م ڕه‌نگ ه نه‌خولقێنرێت ئاسته‌م ه نتوانین باس له‌هزر و زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌یی دیموکراتی بکه‌ین و مه‌حاڵ ه بتوانین باس ل ه پێکه‌و ه ژیانی ئازادانه‌ی گه‌الن بکه‌ین. زۆرجار ده‌وترێت ئه‌و لێدانه‌ى به‌ر پشتت ده‌که‌وێت گه‌ر پشتت نه‌شکێنێت ئه‌وا به‌هێزت ده‌کات ،ل ه ڕوانگه‌ى ئه‌م وته‌یه‌شه‌و ه تاکه‌کانى هه‌رێمى کوردستان سه‌ڕه‌ڕاى ئه‌وه‌ى بریندارن ب ه ڕوودانى ئه‌و ڕووداو ه ناخۆشانه‌و له‌ده‌ستدانى که‌رکوک و ناوچ ه دابڕاوه‌کان ،له‌هه‌مان کاتدا هیوایه‌کیان ب ه هه‌ستانه‌و ه و گۆڕینى ئه‌م ده‌سه‌اڵته تااڵنچیی و سته‌مکار ه الدروست بووه ،بیر له دروستکردنى هێز و وز ه ده‌که‌نه‌و ه بۆ گۆڕین و ڕاماڵینى سه‌ته‌مکارى ل ه هه‌رێمى کوردستاندا، بۆی ه ڕه‌نگ ه ئێستا له‌هه‌موو کات زیاتر باشورى کوردستان پێویستى ب ه هێزێکى ڕادیکاڵ و بوێر و خاوه‌ن بیر و ئایدۆلۆژیا بێت بۆ ئه‌وه‌ى پێشه‌نگایه‌تى خواسته‌کانى جه‌ماوه‌ر بکات.
www.komelge.com
17
NO:31 -August 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
پێشبینی ئایندەی دەوڵەتان و چارەنووسی کورد!..
دارا مەحمود
مرۆڤ هەمیشە خولیایی پێشبینیکردنی داهاتووی لەسەردا بووە وخەونی بەمەوە دیتووە کە مێتۆدو ئامرازێکی وای لەبەردەستدا بێت ،کە ئایندەی خۆی بەبا�شی ببینێت .تا بتوانێ خۆی لەمەترسیەکان ،هەڵەخودییەکان، وکارییگەرییە خراپەکان بپارێزێت .یان رەنگە بەبیری هەرکامێکماندا هاتبێ کەبەگریمانە گوتبێتمان ئەگەر لەتوانادابووایە زەمان چەند دەهەی تر بگێڕدرێتەوە بۆدواوە ،بەجۆرێکی تر ژیانی خۆمانمان دادەڕشتەوە .ویانیش ئەگەر ئامرازێکمان لەبەردەستدا بووایە کە چەند 18
www.komelge.com
دەهە پێش ئێستامان پێ دیتبایە ،ئێستا لەپلەیەکی بەرزتری سەرکەوتندا دەبووین .و هەر ئەم جۆرە خەون و خەیااڵنەیە کەهەر لەکۆنەوە ،بۆتەهۆی هێنانەکایەی کۆمەڵێک پیشەی وەک :فاڵگرتنەوە، قاوەگرتنەوە ،کتێبگرتنەوە ..و گەلێکجاریش تێکەڵکردنی ئەم پرسە بەزانستەکانی وەک ئەستێرەناسیی و هیترەوە و هەر ئەم بابەتانەشن بوونە ناوەرۆکی چەندان رۆمانی جیهانی و فیلمی هۆلیۆدی .بەاڵم هەوڵدان بۆ پێشبینی داهاتوو تەنیا بەمانە سنووردار نەبووە و رەهەندی جدیتری�شی بەخۆیەوە گرتووە ،کەلەسەدەی نۆزدەهەمەوە بەمالوە بۆتە مژارێکی فەلسەفیش. و ناوی کەسایەتیەکانی وەک ،نیچە ،کارل مارکس، دیلتای ،شپلنگەر ،ئارنۆلد توین بی ...لەپەیوەندی لەگەڵ پر�سی پێشبینیکردنی داهاتوودا لەئارادان. فەلسەفیەکان بیروباوەڕە بێگومان لەمڕووەوە نەک بەشێوازی ئارەزوو ،وخەیاڵ، یان فاڵگرتنەوە ،بەڵکو لەسەر بنەمای کۆمەڵە گریمانەیەک داڕێژراون .ئایندەگەرایی سەدەی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
نۆزدەهەم لەسەر دوو گریمانە بەڕێوەدەچوو -١باوەڕهێنان بەوەی پێشکەوتن حەتمیەو پێ�شی پێناگیرێت -٢ .باوەڕهێنان بەوەی دیرۆک لەسەر بنەمای نموونەیەک بەڕێوەدەچێت ،کە لەچاالکی کۆمەڵە هێزێکی دیارییکراو وخاوەن خەسڵەتی جۆربەجۆرەوە پەیدادەبێت. بەاڵم ئایندەگەرایی سەدەی بیستەم گۆڕانی بەسەرداهات و لەسەر بنەمای چەند گریمانەیەکی تر دامەزرا .کە داهاتووی مرۆڤایەتی رووبەڕووی رەوت و گۆڕانکارییەکی زێدەگەورەو لەناکاو دەبێتەوە .کە یان ژیان دەخاتە سەر رێگای بەختەوەریی ،ویانیش وێرانیی هەمەالیەنە بەدوای خۆیدا دەهێنێت و دەبێتە ئاخیری زەمان .بەواتایەکی تریش پێشکەوتنی مرۆڤایەتی حەتمی نییە ،وئەگەر مرۆڤایەتی میکانیزمەکانی پێشکەوتن دابین نەکات ،ئەگەری پاشکەوتن و بگرە لەناوچوونیش لەئارادایە. بێگومان ئەم بیروباوەڕە فەلسەفیانە لەگەڵ ئەوەدا کە بەدوور لە فاکتەری خەیاڵ نین و هیچکات ناتوانرێ بەشێوەیەکی رەها پشتیان پێ ببەسترێت .بەاڵم دیسانیش ئەمە فاڵگرتنەوە نییە و بە چەمک و واژەکانی وەک (ئەگەر) ،و (یان)، دەبنە فاکتەری واقیعی واتادار .بۆنموونە دەڵێین: ئەگەر مرۆڤایەتی نەتوانێت پێش بە پاشماوەو زبڵەکانی پیشەسازی و گازە زیانبەخشەکان وتیشکە رادیۆئەکتیڤەکان بگرێت ،ژینگە بەجۆرێک خراپ دەبێت ،کە ئیتر بواری بەردەوامی ژیان لەئارادا نامێنێت. یان لەنموونەیەکی تردا دەڵێین :ئەگەر کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ،و سیستەمی حوکمڕانی جیهان نەتوانێ ئەلتەرناتیڤی نوێ بخوڵقێنێت، ئەوە کێشەکان بەئاستێک دەگەن ،کە یان
لەڕێگای جەنگەوە ژیانی مرۆڤ لەناودەچێت، یانیش مرۆڤ دەبێتە بوونەوەرێکی بێ فەرهەنگ و بێ ئەخالق. یان لەسەر ئاستی بچوکتر دەتوانین بڵێێن: ئەگەر لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاستا گۆڕانکاریی ریشەیی بەسەر سیستەمی حوکمڕانیدا نەیەت، چەندان جەنگی خوێناوی تر بەدوای یەکتردا روودەدەن. دیارە کە هەمووان سەبارەت ئەم جۆرە پێشبینیانە هاوڕانین و دەتوانین ئاماژە بەچوار دەستەیان بکەین: -١مەزهەبگەرایان :ئەمانە باوەڕیان وایە هەرشتێک چ باش یان خراپ کەڕوودەدات خواستێکی غەیبی لەپشتەوەیە لەمڕووەوە مرۆڤ هیچی لەدەستنایەت. -٢الیەنگرانی مۆدیرنیزمی پیشەسازیی: ئەمانەش هێندە گەشبینن کە باوەڕیان وایە پێشکەوتنە تەکنەلۆژیاکان و پیشەسازیی مۆدێرن ،خزمەت بەمرۆڤایەتی دەکەن و نەک هەر کێشەیەک ناخوڵقێنن بەڵکو گشت کێشەو گرفتەکانیش چارەسەر دەکەن. -٣بێهیوایان :ئەمانە پێیانوایە ،کە جیهان و ژیانی مرۆڤایەتی گەیشتونەتە ئاستێک کە گەڕانەوەو هەموارکردن هەڵناگرن و ژیان بەگشتی لەلێواری لەناوچوونەو تەنیا پەیوەستەی کاتە. -٤الیەنگرانی کاروخەبات :ئەمانەش لەو باوەڕەدان کە ئەوەی لەجیهاندا روودەدات، بەرهەمی مرۆڤ خۆیەتی ،نەک هیچ هێزێکی غەیبی .وئاکامی ملمالنێی نێوان دیدو باوەڕو بەرژەوەندیی وزهنیەتی جۆربەجۆرن .و جیهانیش بەتەکنەلۆژیاو مۆدێرنیزمی پیشەسازیی پێشناکەوێت .بەاڵم لەئاکامدا بێهیواییش هیچ www.komelge.com
19
NO:31 -August 2018
پاساوێکی بۆ نییەو مرۆڤایەتی لە توانایدایە، لەڕێگای عەقڵ وژیریی و زانستی مرۆڤانەو سیستەمێکی سیاسیی کۆمەاڵیەتی ئەخالقگەراوە بەسەر کێشەو قەیرانەکاندا زاڵ بێت .ئەمەش هەروا لەخۆڕا بەدینایەت و پێویستی بە کاروخەباتی بێوچانە. بەاڵم سیاسەت و پر�سی خوێندنەوەی ئایندە و پێشبینی داهاتوو ئەم بابەتەیە کەمن لێرەدا دەخوازم با�سی لێوەبکەم .و بۆچوونە ناو ئەم بابەتەش پێویست بەئاماژەکردن بە چەند بنەما دەکات: -١جیهان ،بەجۆرێک گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە ،کە هیچ رووداوێکی بچوک یان گەورە نییە کە لەچوارچێوەو سنووری خۆیدا بمێنێتەوە. بەڵکو کارییگەرییەکەی جیهانییە. -٢ماف و یاسا ئەو پرەنسیپە پیرۆزو نەگۆڕانەنین کە بەپشتبەستن پێیان ،هەر گرفتێک چارەسەر بێت .بەڵکو لەپاڵ ئەمانەدا فاکتەری هێزو هەژمونگەرایی زۆرجار کێشەکان بەدوور لەهەر ماف و یاسایەک یەکالدەکەنەوە. -٣گۆڕانکاریی هەمیشە بەدووهێڵی تەریب لەنێوان ئاکامی گەش یان وێرانکارییدا بەردەوام نابێت و سەرئەنجام بەیەکێک لەم دووانە کۆتایی دێت. لەگەڵ ئەوەدا کە سیاسەت گۆڕەپانێکی ئاڵۆزە ،و پێشبینیکردن لەسیاسەتدا لەهەر بوارو بابەتێکی دیکە زەحمەتترە ،بەاڵم دیسانیش کەسانێک هەن تائاستێکی زۆرو هەندێجار بەوردەکارییشەوە پێشبینییەکانیان راست دەردەچێت .عەبدواڵ ئۆجاالن ساڵی ٢٠٠٥گووتبووی :ئەو شەڕانەی ئێستا لەعێراق روودەدەن سبەینێ دەپەڕنەوە سوریا .هەروا 20
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کاتێک ساڵی ٢٠١٤داعش شەنگالی داگیرکرد، ئۆجاالن ڕایگەیاند ،مەبەستی سەرەکی لەو هێرشە ئابڵوقەدانی رۆژئاوای کوردستانە ولەئایندەیەکی زۆر نزیکدا داعش هێرش دەکاتە سەر رۆژئاوای کوردستان .لەتورکیاش پێشبینی کودەتای کردبوو .چەندانجاریش بەبەرپرسانی دەوڵەتی تورکیای راگەیاندووە کە ئەگەر پر�سی کورد چارەسەر نەکەن ،ئەوان ناتووانن کورد گۆشەگیربکەن ،ولەئاکامدا دەوڵەتانی زلهێز، دەست لەپرسەکە وەردەدەن وئەوکات تورکیا باجێکی سیاسیی زۆری دەکەوێتە سەر لەبەرانبەر ئەو دەوڵەتانەدا ...ئەمانەو چەندان پێشبینی تر، یەک بەیەکیان بەدیهاتن. ساڵی ١٩٩٥رۆژنامەوانی ئەمریکایی جیفری بارتۆلد لەهەفتەنامەی نیوزویکدا دیدارێکی لەگەڵ دیرۆکنو�سی نیزامی و راوێژکاری سوپاو پسپۆری سەربازیی ئیسرائیل مارتین ڤان کرێفیلد ،سازکردو ئەوەی لەو دیدارەدا بەکەڵکی ئام بابەتەی ئێمەدێت و جێگای سەرنجە، باس لەپێشبینی ئایندەیە .و ڤان کرێڤیلد لەو دیدارەدا پێشبینی دەکات کە رۆڵی دەوڵەت لەسەر ئاستی گشتیی جیهان روو لەکەمبوون و بچووکبوونەوەیەو لەوەاڵمی پرسیارێکدا کە ئایا چ شتێک جێگای دەوڵەتان دەگرێتەوە دەڵێت: (سەدان رێکخراو ودامەزراوەی نێودەوڵەتی. ئەم رێکخراوانە هەر لە ئێستاوە دیارە کە چۆن ئەرکەکانی دەوڵەت وەئەستۆدەگرن ،وهەستی وەفاداریی وگوێڕایەڵیش لەدەوڵەتەوە بەرەو رێکخراوی بچوکترو چەندان جۆر لەلکوپۆپەکانی خوارتر لەدەوڵەت دەچن .کەئەمانەش رەنگە بریتی بن لەکۆمپانیا ،یان خێڵ ،یانیش تایەفە.. و دەوڵەت لەسەروخوار ،لەژێر گوشاردایەو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
گۆڕانکارییەکی گەورە بەسەر خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا هاتووە ،زۆر هێزی سیاسیی گەورەی کالسیک لەشێوازی چەپ وکۆمۆنیستەکان، ناسیونالیستانی عەرەب.. لەگۆڕەپانی سیاسییدا نەمان و هێزی تر شوێنیانی گرتۆتەوە خەریکە وردوخاش دەبێت ،).هەروا هەر لەم دیدارەدا ناوبراو پێشبینی دەکات لەگەڵ ئەوەدا کەرۆڵی دەوڵەتان تا دێت بچوکتر دەبێتەوە، کەچی ژمارەی دەوڵەتانی جیهان لەسەدەی بیستویەکەمدا بەرەوزۆربوون دەچێت ،بەاڵم زۆربەی هەرەزۆری ئەم دەواڵتانە خاوەنی هیچ سەوەریی وفەرمانڕەواییەکی تۆکمە نابن و بۆخۆپاراستن لەتوانەوەو لەناوچوون دەبنە پاشکۆی واڵتانی تر .و لەوەاڵمی پرسیارێکی تردا کە ئایا ئەم پێشبینییانە ئیسرائیلیش دەگرێتەوە؟ وەاڵمدەداتەوە( :بەشێوازێکی رەهاو دڵنیاییەوە لەماوەی پەنجاساڵی داهاتوودا ژمارەیەکی زۆرتر جولەکە روو لەئیسرائیل دەکەن .بەاڵم گەلێک بەگومانم دەوڵەتێک ،بە فەرمانڕەوایی
نەتەوەیەک بەناوی ئیسرائیل هەبوونی بمێنێت، ئەمەش پەیوەستەی ئەمەیە کە فەرمانڕەوایی نەتەوەیی چۆن پێناسە دەکەین ).پاشان لەوەاڵمی پرسیارێکی تردا کە ئایا لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاست چ شێوازێکی دەوڵەت و حوکمڕانی لەئارادا دەبێت.؟ وەاڵمدەداتەوە( :شتێک لەشێوازی یەکیەتی ئەوروپا).١ جێگای سەرنجە کە ساڵی ١٩٩٥واتا کاتی ئەم دیدارەی سەرەوە ،هێشتا یەکیەتی ئەوروپا لە قۆناغی کۆرپەیی دابوو .و جگە لەمەش هێشتا کارەساتی ١١ی سێپتامبری ٢٠٠١لەئەمەریکا رووی نەدابوو ،بەواتایەکی دیکە نەشەڕەکانی ئەفغانستان وعێراق رویاندابوو .نە باسێکیش لە رێکخراوەکانی وەک ئەلقاعیدە و داعش و هاوشێوەکانیان(مەگەر لەدۆسیەی رێکخراوە جاسوسییەکاندا) لەئارادانەبوو .و لەکاتی ئەم چاوپێکەوتنەوە تا ئێستا واتا لە ١٩٩٥ەوە تا ٢٠١٨دەکاتە ٢٣ساڵ ،گۆڕانکارییەکی گەورە بەسەر خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا هاتووە ،زۆر هێزی سیاسیی گەورەی کالسیک لەشێوازی چەپ وکۆمۆنیستەکان ،ناسیونالیستانی عەرەب ..لەگۆڕەپانی سیاسییدا نەمان و هێزی تر شوێنیانی گرتۆتەوە کە کوردیش بەشێوازی رێکخراوەیی یەکێکە لەم هێزانە ،چەندان رژێمی دکتاتۆری لەناوچوون کە دیارترینیان رژێمەکەی سەدام حوسێن بوو ،چەندانی تریش بەرەو لەناوچوونن .بێگومان هەموو گۆڕانکارییەکان ئەرێنی نەبوون .و ئەمەش ئاکامێکی سروشتیی ئەو ملمالنێ قواڵنەیە .ولەمڕووەو دەتوانین ئاماژە بەدوو نموونە وەک پاشەکشە بکەین. یەکەمیان پەرەسەندنی فاشیزمی ئاکەپەیی لەتورکیا .دووەم ،پڕڕەنگتربوونی دەوڵەت- www.komelge.com
21
NO:31 -August 2018
نەتەوەی جوویی لەئیسرائیل کە بە ناساندنی قودس وەک پایتەختی هەمیشەیی ئیسرائیل لەالیەن ئەمەریکاوە ،و دوایین بڕیاری کنێسێتی ئیسرائیلیش بە ناساندنی ئیسرائیل وەک دەوڵەتی ناسیونالیستیی جوویی .هەردوو رووداویش ئەوەی تورکیاو ئەمەی ئیسرائیلیش لەڕوواڵەتدا پێچەوانەی پێشبینییەکانی مارتین ڤان کرێفیلدە، بەاڵم ناوەرۆکەکەی بەشێکە لەئاکامە سەرەتایی و سروشتیەکانی ئەم پرۆسەیە کە بەڕێوەیە. چونکە لەم ملمالنێیەدا ،هێزو ئایدیۆلۆژیا، ودەسەاڵتگەلێک هەن ،خەریکی لەدەستدانی پێگەکانیانن ،و ئەم هەواڵنە جۆرێکە لەپەلەقاژەی خۆقوتارکردن لە فەوتان .وبەگشتی تاکە وەسف و پێناسەیەک بۆ ئەم گۆڕانکارییانە دەتوانین بڵێین کە ژانی لەدایکبوونێکی نوێیە کە رەنگە دەیان ساڵی تر بخایەنێت. لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی لەناوەرۆکی ئەم دیدارەو چەندان باس و لێکۆڵینەوەی تردا بەدەستی دەخەین ئەمەنییە کە ئایا بەراستی دەقاودەق پێشبینییەکان بەدیدێن یان نا؟ بەڵکو گرنگی ئەم بابەتەو دیتنەوەی وەاڵمی ئەم پرسەیە کە ئایندەی دەوڵەتان بەکوێ دەگات ،و چی بەکورد دەبڕێت؟ ئەمڕۆ لەجیهاندا کۆمەڵێک دەوڵەت هەن کە بە شکەستخواردوو ناودەبرێن .ئەمەش ئەو دەوڵەتانەن ،کەدەسەاڵت و فەرمانڕەوایی سیاسیی ،ئەرکەکانی خۆی لە دابینکردنی وئارامیی، ئاسایش خزمەتگوزاریەکان، پاراستنی گیان وماڵی هاواڵتیان ،کارودەرامەد ...پێ راناپەڕێنرێت ،ولە بەرانبەردا گەندەڵی دەسەاڵت وکۆمەڵگا کرمۆڵ دەکات ،ودەسەاڵت بەکۆمەڵە کێشەیەکی الوەکی ،گروپی ،شەخ�سی... 22
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
خەریک دەبێ .و زۆربەی دەوڵەتانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست ،بەتایبەتیش عێراقی دوای ،٢٠٠٣ بەهەرێمی کوردستانیشەوە ،سوریا ،لیبیا، یەمەن ..هەروا لەئاسیا واڵتانی تری وەک بەنگالدش ،پاکستان ،ئەڤغانستان ..لەئەفریقاش سۆمال ،سودان ،چاد ،وزیمابۆی ،لە ئەمەریکای التین ،ڤەنزوێلال لەنموونە هەرە دیارەکانی واڵتانی شکەستخواردوون. هەروا چەند دەهەیەکیشە چەمکێکی نوێ لەجیهانی سیاسەت و دەوڵەتداریدا هاتۆتە ئاراوە کەبە (دەوڵەتی بێ ناوەرۆک) ناودەبرێت. بەکارهێنانی ئەم چەمکەش بەتایبەتی دوای لەناوچوونی یەکیەتی سۆڤیەت و یوگوسالڤیا و دابەشبوونی ئەو دوو واڵتە بەسەر چەندان واڵتی تردا ،پتر رەواجی پەیداکرد .وتەواوی ئەمجۆرە دەوڵەتە بێ ناوەرۆکانەش ،یان دەوڵەتی فرەنەتەوە وفرە مەزهەبین ،یانیش ئەوانەن کە باندو رێکخراوەکانی مافیاو قاچاخچێتیی لەوێدا گەلێک چاالکن. بەاڵم جگە لەمانەش بەشێوەیەکی گشتیی، دەوڵەتی نەتەوەیی ،لەجیهاندا بەرەبەرە بەرەو لەدەستدانی ناوەرۆکەکەی خۆی دەچێت .ئەمەش نەک تەنیا واڵتانی شکەستخواردوو ،یان واڵتانی خاوەن قەیرانی گەورەی ئابووریی و سیاسیی ..یان واڵتانی دوواکەوتوو ..بەڵکو تەواوی دەوڵەتان دەگرێتەوە .و تا فۆرمی دەوڵەت-نەتەوەش پەرەسەندووتر بێت ،ئاستی ئەم بێناوەرۆک بوونەش پتر دەبێت .هەڵبژاردنی فۆرمی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیک وەک ئەلتەرناتیفی دەوڵەت-نەتەوە لەالیەن ئۆجاالنەوە هەر لەم چوارچێوەیەدا هەڵدەسەنگێنرێت. هەروا ،نوسەرو بیرمەندیی ئینگلستانی،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ومامۆستای زانستگا بۆب جسۆپ ، Bob Jessop ساڵی ١٩٩٠لە پەرتوکێکی خۆیدا بەناوی( :تیۆری دەوڵەت ،دانانی دەوڵەتی سەرمایەداریی لەشوێنی خۆیدا) ،٢ئاماژە بەم جۆرە دەوڵەتانە دەکات ،کە ئەو ئەرکانەی کەدەبووایە وەئەستۆیان گرتبایەو ڕایانپەڕاندبایە ،بەرەبەرە کەوتۆتە ئەستۆی کۆمەڵ ونێوەندی تر .ونموونەی ئەو واڵتانەش، سەرەڕای واڵتانی پاشماوەی یەکیەتی سۆڤیەت، ئەو واڵتانەش کە کوردیان تێدایە ،وهەندێ نموونەی تریش وەک تامیلەکان ،و (ئیبۆ)کان لەنایجیریا ..وتەنانەت دەوڵەتانی پێشکەوتووی خۆرئاواش لەخۆدەگرێت .و نووسەری ناوبراو، هۆکاری ئەم وەرچەرخانە گەورەیەش سەبارەت ئایندەی دەوڵەتان لە�سێ فاکتەردا خڕدەکاتەوە کەبریتییە لە: -١گلۆبالیزم :ئەمەش بەم واتایەیە کە توانای دەوڵەتان لەژێر کارییگەرییە جیهانییەکاندا، لەرووی ئابووریی و سیاسییەوە سنوورداربووە. وکۆنتڕۆڵی کۆمپانیا فرەنەتەوەییەکان لەالیەن دەوڵەتەوە تادێت کەمترو زەحمەتتر دەبێت. -٢هەموارکردنی دەوڵەت :ئەمەش لەو دەوڵەتانەدا پتر جێگای باسە ،کە پر�سی الیەنگیریی لەکەرتی تایبەت و الوازکردنی کەرتی گشتی (دەوڵەت) لەئارادایە .و بەتایبەتیش لەدوو دەهەی ١٩٩٠-١٩٨٠الیەنگرانی راستی نوێ ،و دژبەرانی ئەوەی پێی دەگوترا بلۆکی رۆژهەاڵت، دژایەتیکردنی تۆتالیتاریزمی دەوڵەتی وەرگەڕایە سەر ،سڕینەوەی کۆنتڕۆڵی دەوڵەت ،بازاڕی ئازاد ..وبەرزکردنەوەی درووشمی(،تایبەتی باشە، گشتیی خراپە) بوون بەهۆی بچوککردنەوەو الوازکردنی رۆڵی دەوڵەت. -٣بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەئاستی دووەمدا:
ئەمەش پر�سی کێشەو ملمالنێی نێوان نێوەندگەرایی و نانێوەندگەرایی لەخۆی دەگرێت. هەرچەندە ئەمە پرسێکی جیهانی نییە ،بەاڵم بەشێکی زۆر لەدەوڵەتان بەدەستیییەوە دەناڵێنن. بەتایبەتی دەوڵەتانی فرە نەتەوەو مەزهەب وکولتوور ،کەداوای دابەشکردنی دەسەاڵت، خۆبەڕێوەبەریی ئەو هەرێم وناوچانەی خاوەن تایبەتمەندیی فەرهەنگی و زمانەوانیی ،مەزهەبیی.. جیاوازن ،لەئارادایە. ئەم فاکتەرانەو بەگشتیی پر�سی بێ ناوەۆکبوونی دەوڵەت ،کاردانەوەی جۆربەجۆری لەالیەن دەوڵەتانەوە لێکەوتۆتەوە کە بەگشتی دەتوانین لە�سێ جۆردا پۆلێنیان ببکەین: -١واڵتانی خاوەن ئەزموونی دیموکراسیی: ئەم واڵتانەی کە بەئەزموون بۆیان دەرکەوتووە، کە فۆرمی دەوڵەت نەتەوە شکەستخواردوو، قەیرانزایە .هەروا پەیڕەوکردنی نێوەندگەرایی لەدەسەاڵتی دەوڵەتیدا رێگرە لەبەردەم ئازادیی و دیموکراسیدا ..ئەمانە ،بەشێوازێکی ئەرێنی مامەڵە لەگەڵ �سێ فاکتەری ناوبراودا دەکەن. و البردنی سنوورەکان ،گواستنەوەی دەسەاڵتی دەوڵەتی لە نێوەندگەراییەوە بۆ نانێوەندگەرایی. کەمکردنەوەی دەسەاڵتی ناوخۆیی دەوڵەت، لەهەژموونگەراییەوە ،بۆ رێنمایی و چاوەدێریی و کۆنترۆڵ .البردنی سنوورەکانی نێوان واڵتانی هەرێمیی و پێکهێنانی پەیوەندیی نوێ لەفۆرمی فیدرالیزم یان کۆنفیدرالیزمدا ..بەرێگاچارەو چارەسەریی گەلێک کێشەو گرفتیی گەورەی ئابووریی ،وکۆمەاڵتیی و سیاسیی دەزانن و دیارترین نموونەی ئەمەش یەکیەتی ئەوروپایە. کە ماوەی چەند ساڵێکیشە دەوڵەتانی دوو کیشوەری ئەفریقاو ئەمریکای التین لەهەوڵی www.komelge.com
23
NO:31 -August 2018
ئەم جۆرە واڵتانە، بەتایبەتی ئەوانەی کە هێشتا بیری ناسیونالیستیی رەواج وکارییگەریی هەیە بەباشی ئەم راستییەیان بۆ ئاشکرا بووەو خۆ لەهەر رێگایەک دەدەن تاشەبەردێک لەبەردەمی خۆیاندا دەبینن. دامەزراندنی یەکیەتیەکن لە شێوازی یەکیەتی ئەوروپا .هەرچەندە تائێستا لەمڕووەوە سەرکەوتنێکی ئەوتۆیان بەدەستنەهێناوە بەاڵم خودی بیرکردنەوە لەم کارە .نیشانەی ئەمەیە کە ئەزموونی یەکیەتی ئەوروپا بەسەرکەوتوو دەزانن ،کەبێگومان ئەویش هەروا بێ گرفت وگرێ وگۆڵی گەورەو بەهەند نییە. -٢واڵتانی سەر لێشێواو :ئەمەش کۆمەڵە واڵتێکی بەتواناو گەورەن کە لە دووفاقیەیی و ناکۆکییەکی مەزندا بەسەر دەبەن ،لەسەرێکەوە دەخوازن لەرووداوە جیهانییەکاندا رۆڵ و قورساییان هەبێت و بەرژەوەندییەکانیان پارێزراوبێت ،ولەدامودەزگاو دامەزراوە نێودەوڵەتیەکاندا خاوەن رۆڵ وقسەبن، لەسەرێکی تریشەوە ناخوازن ئەو بەهایانە بدەن و ئەو ئەرکانە بەجێ بهێنن کەلەم رێگایەدا 24
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەکەوێتە ئەستۆیان .بەریتانیا یەکێکە لەم نموونانە کە نەیتوانی لەبەرانبەر دەسەاڵتەکانی یەکیەتی ئەوروپادا واز لە دەسەاڵتە نەتەوەییەکانی بهێنێت و سنوورەکانی بەکراوەی بەردەوام بێت .و نموونەیەکی پڕ لەناکۆکیی و سەرنجڕاکێش تریش لەمڕووەوە واڵتی تورکیایە. کە ئەو بەپێچەوانەی بەریتانیا خەون بەمەوە دەبینێت ببێتە ئەندامی یەکیەتی ئەوروپا ،کەچی تازە بەتازە دەسەاڵتی نێوەندیی تائاستی دکتاتۆری تاکەکە�سی چڕتر دەکاتەوە ،و بەوپەڕی هێزەوە، گوڕوتین بەبیروباوەڕی ناسیونالیستی فاشستی دەبەخشێت .هەروا لەسەرێکەوە تەواوی کەرتی گشتی بەکەرتی تایبەتی فرۆشتووەو سنوورەکانی لەبەردەم سەرمایەگوزاریی دەرەکیدا بەتەواوەتی خستۆتە سەرپشت ،کەچی تەحەموللی ئازادیی تۆڕەکۆمەاڵیەتییەکانی نییە .دیسان چەندان نموونەی تر لەواڵتانی وەک :ئیسرائیل، عەرەبستانی سعودی ،ئێران ..لەدووفاقەیی و ناکۆکی سەبارەت بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا بەسەردەبەن. ئەم جۆرە واڵتانە ،بەتایبەتی ئەوانەی کە هێشتا بیری ناسیونالیستیی رەواج وکارییگەریی هەیە بەبا�شی ئەم راستییەیان بۆ ئاشکرا بووەو خۆ لەهەر رێگایەک دەدەن تاشەبەردێک لەبەردەمی خۆیاندا دەبینن .یان دەبێ گۆشەگیریی و پەراوێزبوونی خۆیان ،وتەواوی ئاکامەکانیان پێ قبوڵ بکرێت ولەچاوەڕوانی مەرگی بەرەبەرەی خۆیاندا بەسەربەرن .یانیش دەبێ دەستبەرداریی دەوڵەتداریی بەشێوازی فۆرمی دەوڵەت- نەتەوەو رەواجبەخشین بەناسیونالیزم بن. وەک چۆن کورد گوتەنی دووشووتی بەدەستێک هەڵناگیرێت ،هەرئاواش ناکرێ لەیەک کاتدا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
هەم ناسیونالیست وهەمیش دیموکراتخواز. هەم دراوسێیەکی باش وهەمیش دەستدرێژکار. هەم دەوڵەتێکی تۆتالیتار ،هەمیش کۆمەڵگەیەکی خۆشگوزەران و ئازاد ..پێکەوە خڕبکرێنەوە. -٣واڵتانی الواز :ئەمەش ئەم واڵتانە قەبارەوە کەلەڕووی لەخۆدەگرێت، بچوک .وکەم توانای سەربازیی وسیاسین .و لەژێرهەژموونگەرایی واڵتانی هەرێمی یان جیهانی لەخۆیان گەورەتردان .و ئەمانە بەتەواوی واتا بێناوەرۆکن و ئەگەر خاوەن ئابووری و پارەوسامان بن ئەوە تەنیا بوار بۆ چارەسەری کێشەکانیان پارەیە .خۆئەگەر پارە لەئارادا نەبێت یان بەپارە چارەسەر نەکرێت ،ئەوە دەستەوەستانن و خاوەن هیچ شتێکی خۆیان نین و بەتەواوی لەژێر رەحمەتی واڵتانی تردان. لەمڕووەوە واڵتانی کەنداو باشترین نموونەن. لەهەموو ئەمانەش گرنگتر بێناوەرۆکبوونی دەوڵەت ئاکامێکی تری لێکەوتۆتەوە کە سەرنجی نێوەندەکانی لێکۆڵینەوە و توێژەروچاوەدێرانی سیاسیی خۆرئاوای بۆ الی خۆی راکێشاوە. لەماوەی چەند دەهەی رابردوودا هێزو رێکخراوی بەتوانای وەها لە جیهاندا درووست بوون کە هاوتای دەوڵەتان بوون .لێرەشدا پتر لەناسنامە وپر�سی با�شی و خراپی ،با�سی خودی دیاردەکەیە. ولەخۆرهەاڵتی ناوەراستدا نموونەی هەرەدیاری ئەم رێکخراوانە ئەو بزووتنەوەیە کە بە پەیڕەوی لە بیروباوەڕەکانی عەبدواڵ ئۆجاالن ،ورێبەرایەتی پارتی کرێکارانی کوردستان لەئارادایە .هەروا رێکخراوی حزبواڵی لوبنان وپێشتریش بزووتنەوەی پڵنگەکانی تامیل ٣لەسریالنکا ..لەم چوارچێوەیەدا هەڵدەسەنگێنرێت .دیارە کە لەجیهاندا گەلێک رێکخراو ،بزووتنەوە ،شۆڕش..
لەهەموو ئەمانەش گرنگتر بێناوەرۆکبوونی دەوڵەت ئاکامێکی تری لێکەوتۆتەوە کە سەرنجی نێوەندەکانی لێکۆڵینەوە و توێژەروچاوەدێرانی سیاسیی خۆرئاوای بۆ الی خۆی راکێشاوە. بەئاستی جیاواز لەهێزوتوانادا لەئارادابوون و هەن بەاڵم هەموو ئەمانە ناچنە چوارچێوەی هاوتابوونی دەوڵەت .و ئەو رێکخراوانەی کە پێناسەیەکی وەها دەیانگرێتەوە خاوەنی چەند تواناو خەسڵەتن لەمانە :رێبەرایەتیی لێهاتوو ،هێزی شەڕکەری خۆپاراستن ،ریشەی جەماوەریی و کۆمەاڵیەتیی ،رێکخستن و دیسپلین ،دامودەزگای راگەیاندن ،سەرچاوەی ئابووریی خودیی ،توانای خۆبەڕێوەبردن ودەستەبەرکردنی ژیان وخزمەتگوزاری بۆ خەڵک.. لێرەشدا ئەم ئەگەرە دێتە ئاراوە ،کە لەبەر ئەوەی ئەم جۆرە رێکخراوانە لەسەر زەوی خاوەن هێزو توانای جۆربەجۆرن ،خاوەن کارتی سیاسیشن و دەتوانن لە زۆر بواردا و لەمامەڵەکردن لەگەڵ دەوڵەتاندا وبۆچارەسەریی کێشەو قەیرانەکان جێگای دەوڵەتان بگرنەوە. www.komelge.com
25
NO:31 -August 2018
ئەمەش زۆر بەبا�شی لە قەیرانی سوریادا بەدیارکەوت ،لە ناو ئەم هەموو هێزو الیەنە نێوخۆیی و دەرەکیانەی سوریادا ئەمەریکاو واڵتانی خۆرئاوا کوردیان وەک هاوپەیمان هەڵبژارد .وگەرچی ئەم هاوپەیمانێتییە ،بەدوور لەبازاڕیی و سەوداومامەڵەی چەپەڵیش نەبوو، بەاڵم ئەم شێوازی پەیوەندیی و هاوپەیمانێتییە، خەسڵەتێکی جیهانییەو لەنێوان واڵتان بەزلهێزەکانیشەوە هەر بەم جۆرەیە .ئیتر ئەوە دەکەوێتەوە سەر کورد خۆی کە چۆن سوود لەم پەیوەندییانە وەربگرێت و چۆنیش نەبێتە کارتێک لە گەمە سیاسییە چەپەڵەکاندا .ئەمەش ئەوە دەسەملێنێت کە کورد ئیتر پێویستیی بەدەوڵەتی سەربەخۆ بەتایبەتی لەفۆرمی دەوڵەت-نەتەودا نییە .وشێوازی دیکەی کاراتر لەئارادایە ،کەلەچاو دەوڵەتی سەربەخۆدا پتر مایەی پەسەندە لەسەر ئاستی جیهان و کەمتریش کێشەو قەیران بەدوای خۆیدا دەهێنێت .رۆژئاوای کوردستان و باکوری سوریاش لەمڕووەوە جێگای ئاماژەو هەڵسەنگاندنە .بێگومان هەرچیەک بکەین، ناتوانین رێگای خەبات گوڵڕێژ بکەین ،وهەموو شتێک هەروا بەئاسانیی وبەپێی خواستەکانمان بەدەست بخەین .گەلێک ئەوانەی بۆماوەیەکی درێژ بەسەرکەوتن راهاتبوون ،داگیرکردنی عەفرینیان بۆ هەرس نەکرا ولەگەڵ ئەوەدا کە لەرووی خەمخۆریی و دڵسۆزیشەوە بوو بەاڵم دەستیان لەکرا�سی بێهیوایی هێنایەدەرێ و گوتیان هەموو رەنج وخوێن و فرمێسکەکان بەهەدەر رۆیشتن ،وئاوا بڕوات بەهەمان شێوە تەواوی خاکە ئازادکراوەکانمان لەدەست دەدەین! ئەمەش بەبێ مەبەست لەگەڵ شایلۆغانی دوژمن و نەیارو نەحەزان یەکی گرتەوە ،کە لەکەناڵەکانی 26
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئێمە دەبێ شۆڕش لەسەر ئاستی ستراتژیک و درێژخایەن هەڵسەنگێنین وشڕۆڤەی بکەین ،نەک لەچوارچێوەی چەند گوندوشاروناوچەدا قەتیسی بکەین.
راگەیاندنەوە دەیانگووت :سانتیمەترێک بۆ کورد ناهێڵینەوە! گومانێک لەوەدا نییە کە ئێ�شی داگیرکردنی عەفرین و ئەو هەموو قوربانی وخوێنە بایەخدارەی لە رێگای بەرخۆداندا پێشکەش کرا ،لەتوانای وەسفکردن بەدەرە .بەاڵم لەرووبەڕووبوونەوەی ئەم جۆرە کارەسات و پێشهاتە زیانبەخشانەدایە کە خەباتکارانی ڕاستەقینەی خاوەن ورەو هیوا بەدیاردەکەون. ئێمە دەبێ شۆڕش لەسەر ئاستی ستراتژیک و درێژخایەن هەڵسەنگێنین وشڕۆڤەی بکەین، نەک لەچوارچێوەی چەند گوندوشاروناوچەدا قەتی�سی بکەین .دەوڵەتی تورک عەفرینی داگیرکردو رەنگە تا پر�سی ئدلبیش یەکال دەبێتەوە ،بوارودەرفەتی هەندێ مانۆڕو دەستدرێژی داگیرکارانەی تری�شی هەبێت .بەاڵم زۆرێک ناخایەنێت کەبواری ئەم دەستدرێژیانەی لێ دادەخرێت .عەفرین درەنگ یان زوو دەگەڕێتەوە باوە�شی نیشتمان .وبەدووری نازانم دۆخێک بێتە ئاراوە تورکیا بەبێ شەڕ ،ولەئاکامی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ئایندەی کورد وشۆڕشەکەی ،پەیوەستەی ئەو سیاسەتە راست ودروستەیە کە رێبەرایەتییەکەی دایدەڕێژێت .وکاتێکیش سیاسەت بەباشی پەیڕەوبکرێت
نوقمبوون لەقەیرانەکانی خۆیدا عەفرین چۆڵ بکات. ئایندەی کورد وشۆڕشەکەی ،پەیوەستەی ئەو سیاسەتە راست ودروستەیە کە رێبەرایەتییەکەی دایدەڕێژێت .وکاتێکیش سیاسەت بەبا�شی پەیڕەوبکرێت ،نە هیچ قوربانییەک بەفیڕۆدەڕوات .و نەپێویستیشە تر�سی شکەستی سەربازیمان هەبێت .و هەرچی هێزوتوانای سەربازیی ،جەماوەریی، رێکخراوەیی ،ودیپلپماتیکیە تەنیا لە سیاسەت و چۆنیەتی پەیڕەوکردنیدا بەرهەم دەبەخشن، پێچەوانەکە�شی تواناکان چەندە زۆر بن، لەسیاسەتی هەڵەدا هەموویان بەفیڕۆ دەچن. پەراوێزەکان -١مارتن وان کرولد ،جنگهای آیندە وسرنوشت مبهم دولتها. بۆ خوێندنەوەی ئەم بابەتە بڕوانە :عزت ەللا فوالدوند .خرد در سیاست .طرح نو ١٣٧٧-
ص٥٦٦-٥٦٢ Stat Theory: Putting )1990( .Jessop, B -2 Capitalist Stat in Their Place (Oxford: polity .)Press -٣پڵنگەکانی تامیل ،ناسراو بە (،)Eelam بزووتنەوەیەکی چەکداریی لەنێوان سااڵنی ،٢٠٠٩-١٩٧٦لەسریالنکا ،خەباتێکی سەختی خوێناوی لەپێناو بەدەستخستنی سەربەخۆیی بۆ تامیلەکانی باکوروخۆرهەاڵتی سریالنکا بەڕێوەبرد .و وەک بەهێزترین بزووتنەوەیەک لەجیهاندا هەڵدەسەنگێنرا و ئەو بزووتنەوەیە، کە دەوڵەت نەبوو ،بەاڵم خاوەنی هەموو هێزو توانایەکی دەوڵەتیی بوو .وتەنانەت خاوەن هێزی ئاسمانیی و دەریایی خۆ�شی بوو .ولەئاکامدا شکەستی خوارد .وهۆکاری شکەستەکە�شی نە لەبەر ئەمەبوو کە شەڕیان پێنەکرا ،نەلەبەر کۆمپلۆی نێودەوڵەتیش بوو .بەڵکو لەئاکامی هەڵەی سیاسیی خۆیانەوە بوو .هەڵەیەک کە نەیانتوانی بەبا�شی دەستنیشانی بکەن .کەنگین شەڕ بکەن و کەنگیش سیاسەت .ئەوان بەهێزوتوانای سەربازیی وجەنگیی خۆیان دەنازیی و وەها لەخۆ بایی بووبوون پێیانوابوو ،هەموو شتێک بەشەڕو فیداکاریی یەکال دەبێتەوە. زۆرجار بەرپرسانی ئاکەپە ئەمەیان راگەیاندووە کە دەخوازن ئەزموونی شکەستپێدانی پڵنگەکانی تامیل بەسەر پەکەکە وشۆڕ�شی کوردستاندا دووبارە بکەنەوە .وئەوهێزەی تورکیا بۆ ئەم مەبەستەی تا ئێستا خستوێتیە گەڕ .چەندان ئەوەندی ئەو هێزەیە کە دەوڵەتی سریالنکا لەشکەستپێدانی پڵنگەکانی تامیل بەکاریهێنا. بەاڵم ئاکام پێچەوانە بووە ،وشۆڕش هەروا لەگەشەسەندندایە. www.komelge.com
27
NO:31 -August 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
تیۆری ناخه‌تی ،پاشبه‌رهه‌ڵستکاری ،ناتوندوتیژی
دەخوڵقێنێ. نواندە میکانیکە خەتییەکان لە هێزە هۆکارییە ناهاوسەنگەکان لە تیۆری گێژاودا تەنانەت پەرهەرەنگرێن و سیاوەش گۆدەرزی بەرەوخوار دادەکشێن :کردەوە بچووکەکان دەبنە هۆی کاردانەوەی یەکجار گەورە .ناسراوترین لەم بارەوە شەقەی باڵی پەپوولەیەکە کە دەبێتە هۆی پێکهێنانی بورکان لەو بەری گۆیی زەوی .ئەگەر ئەمەش لە سەر بەرهەڵستکاری و هەڵمەتە سیاسییەکان وەڕاست گەڕێ ئیتر ئەمە بە هیچ به�شی دووه‌م جۆرێک بەو مانایە نییە کە هەتا خەڵکێکی زۆرتر لە هەڵمەتە سیاسییەکاندا بەشداری بکەن ئەوە کاردانەوەو کاریگەری سیا�سی زۆرتری هەیە .هەر گێژاووپێچەڵپێچی ی زۆ ویلهێلم دیلتی پێیوایە مرۆڤەکان و مێژوو هەر دوو لەم ڕوانگەیەوە زۆر باوەڕ باو بە گرینگی ریی و نادێتێرمێنیستیکن .بەاڵم هاوکات ئەو لەو باوەڕەدایە هەڵمەتی بەرفراوان دەڕەوێنەوە. کە سروشت و فیزیک خەتی دێتێرمینیسک و تیۆری پێچەڵپێچی لە تیۆری گێژاو جیاوازە. چاوەڕوانکراون .لە تیۆری گێژاودا بەپێچەوانە ن نەپێشبینیەکراوەکان لە دێترمینیسمەوە سەرچاوە تیۆری پێچەڵپێچی لەوە دەکۆڵیتەوە کە چۆ نەزم دەگرن .ئەوە دێتێرمینیسمە کە خۆی لە خەتیبوون و ڕێکی جارێکی دیکە بە هۆی بێنەزمی و ناڕێکی خۆی دادەبڕێ .دێتێرمینیسم وەک پێویستی ناخەتیبوون ڕێکدەخاتەوە .ڕێکی و نەزم پەیوەستە بە ناڕێکی و 28
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
بێنەزمی ،بەاڵم ڕێکی لە ناڕێکییەوە پەیدا نابێ و بڕیاری کۆتایی بۆ پێکهێنانی ڕێکی لە ناڕێکییەوە نادرێ. تیۆری پێچەڵپێچی نیشان دەدا کە چۆن پێوه‌ندییە سادەکان پێچەڵپێچی پێکدێنن .لە ئەنجامی ئەم پێچەڵپێچییەوە زۆر جار سەقامگیری دێتە گۆڕێ. سەقامگیری وەک چۆن لە زۆر تیۆری کۆندا هاتووە هاوکێش نییە وەک باوەڕەکان لە سەر ئیکۆلۆژی و ئێکۆنۆمی هاوکێش .سەقامگرتووی ئەو ناهاوکێشە سەقامگیرانەن ،وەک لێشاو و ئاڵووگۆڕەکان. هەربۆیە سەقامگیری هاوسەنگ نییە. پێوه‌ندییەکان و دووبارەکردنەکان هەم سەقامگرتوویی و هەم ناسەقامگیری و هەم بێنەزمی و هەم نەزم پێکدێنن .کە بێنەزمی ل ه خۆیدا شتێکی چاوەڕوواننەکراوە ڕەنگە ڕاست بێت .بەاڵم لە هەمانکاتدا نەزم و ڕێکیش وەک چاوەڕوانکراوی هۆکاریی دەبێندرێ .تیۆری پێچەڵپێچی نیشان دەدا کە پێوه‌ندییە لۆژیکە ساناکان دەبنە هۆی سازکردنی دیاردە پێچەڵپێچەکان .باوەڕێکی کۆنی ناخەتی هەیە کە دەبێژێ تەواوەتی شتێک گەورەترە لە کۆی بەشەکانی ئەو شتە .پێچەڵپێچی لەوە بەو الوە نیشان دەدا کە پێوه‌ندییەکان شتێکی دیکە جگە لە بەشەکان پێکدێنێ .ئەوەی کە ڕوو دەدا ناکرێ تەنیا لە تایبەتمەندی بەشەکانەوە هەڵێنجێندرێ. تیۆری پێچەڵپێچی هاوکات دەسەملێنی کە خەتیبوونهەیەوەکلەمیکانیکدابەاڵمناخەتیبوونە کە لە کۆمەڵگا و جیهانی ئێمەدا سەردەستی هەیە. چاوەڕواننەکراوەکان دەکرێ ببن بە چاوەڕووانکراو ڕاست لە نێو چاوەڕواننەکراوییەتییەوە .لە بەر ئەوەی ژماردنە خەتییەکان و لۆژیکەکان بەکار نابرێن لە باتی ئەوە ل ه ژماردنە مەزەندەیی کەمپیوترییەکان کەڵک وەردەگیردرێ .ئەمانە نەزمە شیانەکان نیشان دەدەن .پێچەڵپێچی بۆ نموونە لە هەواناسیدا یان لە
ناسینی هەڵسووکەوتی ڕەوەکاندا بەکار دەبرێ .ئەوە تەواوەتی نییە کە مەزەندە دەکرێ بەڵکوو پێوه‌ندی و هامووشۆی نێوان بەشەکانە. کاتێک با�سی ناسینی هەڵسووکەوتی ڕەوەیە، تیۆری پێچەڵپێچی ڕوونکردنەوە کۆنەکانی سەروژێر کردووە .ئەوە ڕەوە لە تەواوەتی خۆیدا نییە کە لە سەر هەڵسووکەوت و خووخدەی ئەندامانی نێو ڕەوە کاریگەرە .بەڵکوو لە ئاکامی هەڵسووکەوتی نێوان ئەواندایە کە خودی ڕەوە پەیدا دەبێ. پێوه‌ندییە بچووکە ساناکان دەتوانن هەڵسووکەوتی ڕەوە ڕوون بکەنەوە .وەک نموونە هەر ماسییەکی نێو ڕەوە ماسییەک یان چۆلەکەیەکی نێو پۆلە چۆلەکەیەک پێیخۆشە زۆر لە نزیکی ئەندامانی دیکەی ڕەوە بڕوا ،بەاڵم نەک ئەوەندە نزیک کە خۆی بەوانی دیکەدا بدا .بە یارمەتی ئەو دوو پێوه‌ندییە لۆژیکە دەکرێ مەزەندەی ئەو دژکردەوەی ئاسکێک بکەین کاتێک لە گەڕانەوە بۆ نێو گەلەکەیدا کە چۆن خۆی لە نێو ئاڵقەی گەلە دەترنجێنێ .کاتێک لە نزیکی گەلە ئاسکێکەوە شتێک ڕوو دەدا بە پێی ئەو دوو پێوه‌ندییە سانا لۆژیکە زنجیرەیەک کاردانەوە ڕوودەدا کە ڕەنگە گەلە ئاسکەکە بە خێرایی بجووڵنەوەو هەڵبێن بەاڵم بەو حاڵەشەوە هەموو گەلە پێکەوە دەبن و دەست لە یەکتری بەرنادەن و بە بێ ئەوە بپەڕنە سەر سەروکۆڵی یەکتری پێکەوە دژکردەوە نیشان دەدەن .ڕوونکردنەوە خەتییە کۆنه‌کان بە پێچەوانە وای بۆده‌چوون کە ڕەوە لە تەواوەتی خۆیدا دژکردەوە نیشان دەدا و ئەوە ڕەوەیە کە لە سۆنگەی هەڵسووکەوتی ڕەوە لە تەواوەتی خۆیدا دژکردەوە نیشان دەدا. ئەمە سەرەتاییەکی کورت بوو بۆ ئەوانەی کە بە بیروباوەڕە ناخەتییەکان ئاشنا نین .ئەمە لە خۆیدا دەکرێ یارمەتیدەری ئەو تێسکتە سەربەخۆیانەی www.komelge.com
29
NO:31 -August 2018
دواتر بێت کە من لەواندا کێشەی جیاواز لە پێوەندی لە گەڵ بەرهەڵستکاری سیا�سی ناخەتی و تیۆرییە ناخەتییەکان دەخەمە بەر تاووتوێ کردن. *** ڕوانگە باوە خەتییەکان بەدوای تایبەتمەندی لە الی ڕێکخراوەکان ،هەڵمەتەکان ،کولتوورەکان، تاکەکان ،کۆمەڵگا یان ماتریا (مادە) دەگەڕێن. گۆڕانی سیا�سی لە جیهانێکی خەتیدا لە ژێر کاریگەری ئەو تایبەتمەندییانەدایە. بە پێچەوانە ،ڕوانگەی ناخەتی نیشان دەدا کە تایبەتمەندییەکان لە ئاکامی پێوەندییدا پێکدێن هەتاکوو کاریگەری تاک و تاقانە .سیاسەت ئەوە نییە کە کاریگەری لە سەر شتێک دابنێ بەڵکوو سیاسەت ئەوەیە کە پێوەندییەکان دەگۆڕێ .من لێرەدا هەوڵ دەدەم بە یارمەتی تیۆری پێچەڵپێچی کۆمەڵناسیی جۆن ئوری John Urryنیشان بدەم کە چۆن بەرهەڵستکاری و سیاسەتی ڕادیکاڵ دەتوانێ لە جیهانی ناخەتیشدا جێگە بگرێ. جۆن ئوڕی لەو باوەڕەدایە کە ئێمە پێویستمان بەو جۆرە کۆمەڵنا�سی و کۆمەڵگانا�سی هەیە کە سیاسەت ،کۆمەڵگا و نەزمە جیهانییەکان لە سۆنگەی پێوه‌ندییەکانەوە تێبگا هەتا لە سۆنگەی تەواوەتی و ژمارەیەک تایبەتمەندی نێوخۆیی و کۆمەڵنا�سی. ڕێکخراوەکان هەروەک هەموو مەتریایەکی دیکە سەرلەنوێ خۆ وه‌بەرهەم دێننەوەو دەبنە خاوەن تایبەتمەندی نوێ ،لە سۆنگەی پێوەندییەکانیان و لێکنزیکبوونەوە لە یەکتری .ئەم پێوەندییانە تایبەتمەندی نوێی وا وەبەرهەم دێنن کە ناکرێ تەنیا لە سۆنگەی تایبەتمەندی بەشەکان ڕوونبکرێنەوە. لە ڕاستیدا ئەمە پێوەندی بە تایبەتمەندیی جیاوازی فرەبە�شی شتێکەوە نییە. 30
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بۆ گرووپە بەرهەڵستکار و گرووپە سیاسییەکانی دیکە ئەمە بەو شێوەیە ڕەنگ دەداتەوەو مانا دەدا کە قورسایی کار دەخرێتە سەر کاری نێوخۆیی و ئەمەش دەبێتە بەربەستێک بۆ گەڕانەوەو هەروەها بەتاڵکردنی سیاسەت لە سیاسەت و ناسیا�سی کردن .گۆڕانی سیا�سی لە کار و هەڵسووکەوتی نێوخۆیی و بڕیاری خۆیی وەبەرهەم نا‌هێندرێ بەڵکوو لە میانەی هاوپەیمانی ،هاوکاریی و دژبەری چەند الیەنەوە پێکدێت . دانس و چەند پاتە کردنەوە بۆ ئەوە هاوپەیمانی و دژبەریکردن لە ڕاستیدا گۆڕانی سیا�سی وەدیبێنێ پێویست بە دڵئاوااڵیی و ڕاهێنان و چەند پاتەکردنەوە هەیە .لەم ڕوانگەوە بەرهەڵستکاری و سیاسەت شێوازێکن لە دانس (هەڵپەڕکێ). ئەو گرووپە بەرهەڵستکارییەی کە قورسایی کارەکەی دەخاتە سەر ئەوە کە کاریگەری لە سەر حکوومەت ،بیرووڕای گشتی و ڕێکخراوەکانی دیکە دابنێ ،ئەوە خۆی خۆی بێ ئامانج دەکا .کەرەستە بێ ئامانجەکان ناکێشرێنە ڕاهێنان و چەندپاته‌کردنەوە. کاریگەری هەڵمەتی وا هیچ گۆڕانێک لە گەڵ خۆی ناهێنێ بێجگە لە پێوه‌ندییە خەتییە ساناکان کە ناگەنە ئاستی پێچەڵپێچی و کۆمپلێکس .ئەمە وەک نموونەی ئەو الشانە زیادییانەن کە لە قەراغی پردەکانەوە ساز دەکرێن بۆ ئەوە تەنیا باری ئاسایشیی چوونی پاسکیلەکان دەستەبەر بکەن .کاریگەری سیا�سی باوەڕێکی خەتییە .بەاڵم ناکرێ ئەم باوەڕە لە بنەوە فڕێ بدرێ .هێندێک جار لە کات و وەختی تایبەتدا بەکەڵکە ئەویش لە ژمارەیەک پێوه‌ندی سانا و خەتیدا کە ناخەتی و پێچەڵپێچی ناتوانێ ئامانجی خۆی بپێکێ.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ئەگەر کاریگەری سیا�سی لە کات وساتی تایبەتدا بێتە گۆڕێ ئەوە دەبێ تێفکرینەوە و ڕامان لە سەر کاروباری سیا�سی بکرێ .ڕوانگەیەکی ناخەتی سیا�سی بە هۆی خودی ئاڵووگۆڕەوە ئاڵووگۆڕ پێکدێنێ .ئەو گرووپ یان ڕێکخراوەیە کە دەیهەوێ ئاڵووگۆڕ بکا دەبێ پێش لە هەموو شتێک ئاڵووگۆڕ بە سەر خۆیدا بکا .بێجگە لەوە دەبێ ئەم ئاڵووگۆڕە پێکهاتووە جێگەو شوێنی دیکەی ئاڵووگۆر وێرای گرووپ و ڕێکخراوەکانی دیکە پێکبێنێ . کەوابوو گۆڕانی سیا�سی لە خۆیدا شێوازێک لە هەڵپەرکێیە کە لەودا بە هۆی گوێڕایەڵی و دڵئاوااڵیی لە ڕیتم ،ڕاهێنان و چەندپاتەکردنەوەیەکدا لە گەڵ کەسانی دیکە و بەهاوکاری یەکتری وەدیدێت . بە بێ گوێڕایەڵی و دڵئاوااڵیی زەحمەتە بەرهەڵستکاری پەیدا ببێ ،قایم ببێ و بکەوێتە ناو ڕیتم و ڕاهێنان .بەو پێیە سیاسەت مانای ڕاهێنان، چەند پاتەکردنەوە پێکەوەیی کەسەکان لە گەڵ یەکتری دەدا .فێربوونی ڕیتم و چەند پاتەکردنەوەش کاتی دەوێ و پێویستی بە پرۆڤەکردنی هاوبەش هەیە. بەرهەڵستکاری و کاری سیا�سی بە هۆی تیۆری کۆمەڵگایی ناخەتی جۆن ئوری دەکرێ ڕوونبکرێنەوە بەهەمان شێوە دەوڵەتەکان ،ئەنیستیتۆکان و شەریکەکانی پێ ڕووندەکرێتەوە .لەو سۆنگەوە ڕوانگەی ناخەتی یەکگرتووی ڕێکخراوەیی ،هاوکاری یان داڕمان؛ لە نەزمی کۆمەڵگایی و گۆڕانی سیا�سی؛ لە دەسەاڵت و بەرهەڵستکاری لە شێوازێکی سیمتریکدا .ئەوانە پەیدابوون یان نەبوونیان لە سۆنگەی پێوه‌ندیی و ڕیتمەکانیان دەخوێندرێنەوەو تێگەیشتنینان بۆ ساز دەبێ .دەوڵەتەکان و شەریکە کاپیتالیستییەکان دەکەونە نێو ڕیتمێکی ئاواو خۆ قایم دەکەن .پرسیارەکە ئەوەیە کامە ڕیتمە کە وەک کارێکی ڕادیکاڵی سیا�سی خۆی دەخاتە نێو
ئەم کایەوەو دەبێتە هۆی قایمکردن و جێگەگرتن. ئاڵووگۆڕ چۆن پێکدێ؟ *** لە حاڵەتێکدا ئەگەر باوەڕمان وایە کە ڕوانگە خەتییەکان لە سەر ئاڵووگۆڕە سیاسییەکان لە سۆنگەی کاریگەرییەوە پێکدێن ،ئەوە پێویستمان بە ڕوونکردنەوەی باشتر هەیە .تیۆریی ه ناخه‌تییه‌کان ل ه سه‌ر پێوه‌ندیی ه چاوه‌ڕووانکراوه‌کان ئه‌و ه نیشان ده‌دەن ک ه ڕه‌هه‌ندی ئاڵووگۆڕه‌کان به‌ره‌و الی پێچه‌وانه‌ی ده‌ڕوا ئه‌مه‌ش ڕاست ب ه پێچه‌وانه‌ی ئه‌و باوه‌ڕه‌ی ه ک ه له‌سه‌ر کاریگ هریی سیا�سی هه‌یه .ئه‌مه ڕه‌هه‌ندی ئاڵووگۆڕه‌کان به‌ره‌و الی خۆی ڕاده‌کێ�شێ هه‌تاکوو ب ه س هریدا بازبدا. ئه‌وه‌ی ک ه کارل مارکس ل ه ساڵی ١٨٤٥دا له ڕه‌خنه‌که‌ی ل ه سه‌ر فاورباخ ناوی نا ماتریالیسمی ڕه‌هه‌ندی یان ڤۆلگه‌ر ماتریالیزم من ناوی ده‌نێم پاڵپێوه‌نان ب ه ڕوانگه‌کان .ئه‌وان وا بیر ده‌که‌نه‌وه ک ه جیهانیش وه‌ک تۆپه‌کانی بیلیارد ده‌سووڕێ .به پێی ڕاده‌ی هێزی هه‌ڵمه‌ته‌کان ،ڕاده‌ی کاریگه‌ریش له ده‌وره‌به‌ردا پێکدێت .هه‌تا هێز ل ه هه‌ڵمه‌تدا به‌رفره بێت ئه‌و ه کاریگه‌ری قورستره. زۆر ڕوانگه‌ی پاڵپێوه‌نانی جیاواز ل ه سه‌ر گۆڕانه سیاسییه‌کان هه‌یه :هه‌ڵمه‌تی پان و به‌رفراوان کاریگه‌ری قورستری ل ه هه‌ڵمه‌تی بچووک هه‌یه. زێده‌بوونی زانیاری ده‌بێت ه هۆی باشتر بڕیاردان هه‌م الی تاک و هه‌م الی بڕیاربه‌ده‌ستانیش. له‌سه‌ره‌وه‌بوونی هوشیاری سیا�سی ده‌بێت ه هۆی باشتربوونی هه‌ڵسووکه‌وته‌کان .بیروڕای گشتی و چێکردنی بیرووڕای گشتی ده‌توانێ کاریگه‌ری ل ه سه‌ر حکوومه‌ت و پارملان دابنێن ک ه بڕیاری باشتر بده‌ن. ل ه نێو چه‌پدا ئه‌و ڕوانگ ه هه‌ی ه ک ه ئاژیتاسیۆن ده‌بێت ه هۆی وشیاری زیاتری چینایه‌تی ک ه ئه‌مه‌ش له www.komelge.com
31
NO:31 -August 2018
نۆره‌ی خۆیدا ده‌بێت ه هۆی شۆڕش .به‌رهه‌ڵستکاری و خه‌باتی س هرپێچی مه‌ده‌نی زۆر جار وه‌ک به‌شێک له‌م ڕوانگ ه پاڵپێوه‌نانان ه ده‌بینرێ .ه هربۆی ه خه‌باتی س هرپێچی مه‌ده‌نی وه‌ک هێزی کاریگه‌ری ل ه کاری سیاسیدا چاوی لێده‌کرێ .ئه‌م ه به‌و مانایه‌ی ه که ڕوانگه‌یه‌کی مێکانیکی ل ه سه‌ر به‌رهه‌ڵستکاری هه‌یه ڕاست هه‌روه‌ک چۆن ل ه گه‌مه‌ی بیلیاردا هه‌یه. له‌گه‌ڵ خۆڕاکێشان له‌باتی پاڵپێوه‌نان ژماره‌یه‌ک زۆر ل ه سۆسیۆلۆژ ه ناخه‌تییه‌کان نیشان ده‌ده‌ن ک ه هێزی ڕاکێشان باشتر ئاڵووگۆڕه سیاسییه‌کان هه‌تا کاریگه‌ریی ڕوونتر ده‌که‌نه‌وه. ئێم ه ده‌توانین ئه‌م ه ناو بنێین ڕوانگ ه له‌گه‌ڵ خۆڕاکێشانه‌کان .وه‌ک دواتر ده‌مهه‌وێ نیشانی بده‌م هێزی ڕاکێشان رێگه‌وبانی دیک ه ساز ده‌کا که ل ه خۆیاندا هێندێک جار ده‌بن ه هۆی گۆڕانی سیا�سی. ڕوانگه‌ی کاریگه‌ری و پاڵپێوه‌نان ناکرێ به‌ته‌واوه‌تی فڕێ بدرێن .میکانیک زۆر جار له کرده‌و ه ڕۆژانه‌ییه‌کانی ئێمه‌دا ڕه‌نگ ده‌داته‌وه .ئێمه تابڵۆکان ب ه هۆی بزمار ،چه‌کوش و هێز ل ه چه‌کوش لێداند ا هه‌ڵده‌واسین .ئه‌گه‌ر پرد و خانووی به‌رز سازده‌که‌ین ئه‌و ه ده‌بێ ل ه سۆنگه‌ی کارکردی ڕیتمی ناخه‌تی هه‌موو الیه‌نێکی قایم و بتۆڵی له‌به‌رچاو بگرین ده‌نا هه‌ر زوو ده‌ڕووخێن. هه‌روا ل ه ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تی و مه‌تریالی ده‌وربه‌رماندا «کاریگه‌ری» ل ه هێندێک کاتی به‌ده‌گمه‌ن ل ه پێوه‌ندیی ه سانا و خه‌تییه‌کاندا که کێش ه سیاسییه‌کان پێچه‌ڵپێچ نین ده‌گونجێ. ده‌سه‌اڵت و به‌رهه‌ڵستکاری هێزی ڕاکێشانی قورسایین من لێره‌دا هه‌م به‌رهه‌ڵستکاری و هه‌م ده‌سه‌اڵت 32
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ک ه وه‌ک هێزی ڕاکێشانی قورسایی ده‌بینم ،تاوتوێ ده‌که‌م .ب ه هۆی نه‌بز و ڕیتمه‌کانه‌وه ،ڕاچڵه‌کان، سه‌رنجڕاکێشان و کاردانه‌و ه پێکدێ .ئه‌م له‌گه‌ڵ خۆڕاکێشان ه ڕێگ ه و بانی جۆراوجۆری دیک ه بۆ وه‌رسووڕان ده‌کاته‌وه. کۆمەڵگه‌کان ل ه سیسته‌می هه‌تاو ناچن .ئه‌وان له سیسته‌می ئه‌ستێره‌کان ده‌چن ب ه ه هزاران ئه‌ستێره‌وه یان سیسته‌می هه‌تاوێک ب ه هه‌تاوگه‌لێکی زۆره‌وه. ئه‌ستێره‌کان ب ه سه‌ر ڕێگایه‌کدا ب ه ده‌وری هه‌تاودا سووڕ ده‌خۆن هه‌تا ئه‌و ه دواتر ڕێگای سووڕانه‌وه‌یان بگۆڕن و ب ه ده‌وری هه‌تاوێکی دیکه‌دا خول بخۆن یان ئه‌و ه ته‌نیا به‌ره‌وشوێنی مه‌به‌ستی سوڕان توزقاڵێک بگۆڕدرێ. ئه‌گه‌ر من ڕاست ل ه ماته‌ماتیک تێگه‌یشتبم ده‌کرێ ب ه هۆی فۆرموله‌کانه‌و ه مه‌زه‌نده‌ی ڕێگای جیۆمیتریکی نێوان دوو له‌ش بکرێ .به‌اڵم فۆرموولێکی وا نیی ه ک ه مه‌زه‌نده‌ی جیۆمیتریکی وه‌رسووڕانی ڕێگایه‌ک بکا ک ه �سێ له�شی تێداهه‌ڵکه‌وتوون .لێره‌دا ل ه باتی فۆرموول پێویسته چه‌ند جاران حسێبی وه‌ک ئالگورتیم algoritmو simuleringسیمۆلێرینگ (دوو مێتۆدی مه‌تماتیک) چه‌ند پات ه بکرێته‌وه .هه‌تا ڕێژه‌ی له‌شه‌کان زۆرتر بن مه‌زه‌نده‌کردنه‌کان زه‌حمه‌تر ده‌بن .ئێم ه ده‌توانین ئه‌مان ه ناو بنێین جواڵنه‌و ه یان ڕێگاوبان ه سووڕانه‌وه ناخه‌تییه‌کان ک ه ل ه خۆیاندا ناچاوه‌ڕووانکراون و مه‌زه‌نده‌کرنیان زه‌حمه‌ته. کاتێک توو�شی «له‌گه‌ڵ خۆ ڕاکێشان» و وه‌رسووڕان ل ه کۆمەڵگه‌دا ده‌بین بڕێک توو�شی س هرلێشێواوی ده‌بین .ئه‌مه‌ش ڕه‌نگ ه به‌و هۆیه‌وە بێت ک ه ئێم ه ل ه ده‌ر�سی قوتابخان ه کۆنه‌کانی ئه‌ستێره‌ناسیدا ل ه نێوان رێگاکانی سووڕانه‌وه‌و جیهانی ئه‌ستێره‌کاندا جیاوازیمان داناوه .ڕه‌نگه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
کاتێک باشتر ل ه کۆمەڵگ ه بگه‌ین ک ه ئێم ه ل ه باتی زۆری ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تی ئێم ه ب ه هۆی ڕیتم و نه‌بزه‌کان ئه‌وه‌ی سه‌ره‌وه ،با�سی مولوکوله‌کان و ئه‌تۆمه‌کان ک ه نه‌بز و ڕێتمه‌کانی دیک ه ل ه گه‌ڵ خۆڕاده‌کێشن بکه‌ین .ڕه‌نگ ه ل ه ئافی�شی قوتابخانه‌شدا ئه‌وه‌مان یان ده‌سووڕێنه‌وه ،هه‌ڵده‌سووڕێ. دیبێ ک ه ته‌نانه‌ت ناوکی ئه‌تۆمه‌کان ل ه پێشدا ئه‌و ئه‌ستێران ه بوون ک ه له‌گه‌ڵ ئه‌لێکترۆکه‌کان هاوپه‌یمانه‌تی ،فره‌چه‌شنی و هێزی له‌گه‌ڵ خۆ ل ه سوڕاندا بوون .ل ه باتی ئه‌و ه ناوکی ئه‌تۆمێک ڕاکێشان ده‌سه‌اڵت هه‌روه‌ک به‌رهه‌ڵستکاری ده‌بێ وه‌ک وه‌ک ئه‌ستێره‌یه‌ک بکێشرێته‌و ه جه‌وجێی ه که بیر ل ه کێشانی رێگاوبانی دیکه‌ی سووڕانه‌وه‌یی پێوه‌ندی چڕوپڕ ببیندێ .بۆالی خۆڕاکشان ،هێزی بکرێته‌وه .ل ه کاتێکی وادا ناوکی ئه‌تۆمه‌کان کۆگایی ڕاکێشان و له‌گه‌ڵ خۆڕاکێشان ل ه چڕوپڕیدا دێنه و ستاتیستیکی نین .ته‌نانه‌ت ناکرێ وه‌ک ئه‌تۆم گۆڕێ .ئه‌م ه هه‌م ل ه سه‌ر ده‌سه‌اڵت و هه‌م ل ه سه‌ر به‌رهه‌ڵستکاری و هه‌م ل ه سه‌ر هه‌موو پێوه‌ندییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی دیک ه و هڕاست ده‌گه‌ڕێ. زۆر بزووتنه‌وه‌ی به‌رهه‌ڵستکاری و ئازادیخوازی ه تێده‌گه‌ین هک لێره‌دای ده‌توانن ب ه هۆی چه‌ندپات ه کردنه‌وه‌و چڕوپڕی بۆچی نافه‌رمانی مه‌ده‌نی به له‌گه‌ل هێزی له‌گه‌ڵ خۆڕاکێشانی خۆ پێوه‌ند بده‌ن. له‌م سۆنگه‌و ه ڕێگه‌وبانی وه‌رسووڕانه‌وه‌ی پێچه‌ڵپێچی ه گه‌ڵ خۆدووباره کردنه‌و ه ل ساز ده‌بن ک ه له‌ودا له‌گه‌ڵ خۆڕاکێشان به‌ره‌و الی ئه‌نیستیتۆ و ڕێکخراوه‌کانی جیاجیا ده‌ڕوا به‌اڵم سه‌ر هڕای ئه‌وه‌ش پێكه‌و ه ده‌بن و له‌یه‌ک نابچڕێن .ک ه چه‌ندپاته‌کردنه‌و ه هاته‌گۆڕێ، ه به‌ستراوه‌ته‌وه. دیک ئه‌و ه وزه‌ش فره‌چه‌شنی ده‌بێ .چه‌ندپات ه کردنه‌وه (ئه‌وه‌ی ک ه لێکجیاناکرێته‌وه) ناودێر بکرێن .ده‌کرێ ئاوا پێناس ه بکرێ ک ه وزه‌یه‌کی که‌م ده‌توانێ هه‌روه‌ها مولوکوله‌کان ناکرێ وه‌ک لێگۆ (تیکه‌ی وه‌ک به‌رهه‌م کاریگه‌رییه‌کی زۆری لێ په‌یدا ببێ. گه‌مه ،ئه‌وانه‌ی ل ه سه‌ریه‌ک داده‌ندرێن) یان تیکه ن بۆچی نافه‌رمانی مه‌ده‌نی لێره‌دای ه ک ه تێده‌گه‌ی مێکانۆ (تیکه‌ی جیاوازی ده‌زگایه‌ک ک ه له‌سه‌ریک ب ه خۆدووبار ه کردنه‌و ه ل ه گه‌ڵ ئه‌نیستیتۆ هه‌ڵده‌بسترێنه‌وه) ساز بکرێن .ئه‌وان ل ه خۆیاندا و ڕێکخراوه‌کانی دیک ه به‌ستراوه‌ته‌وه .له‌گه‌ڵ شتی سووڕانه‌وه‌ی پێچه‌ڵپێچن ک ه تیکه‌کانیشیان خۆڕاکێشان ،ڕێگه‌وبان ه سووڕانه‌وه‌ییه‌کان ده‌کرێ هه‌روا سووڕانه‌یی پێچه‌ڵپێچن. ب ه هۆی وه‌رگرتنی نه‌بز ل ه کاتی تێکه‌ڵی و کۆبوونه‌وه بۆ ئه‌و ه ل ه گۆڕان ه سیا�سی و کۆمەڵگه‌ییه‌کان ل ه گه‌ڵ مرۆڤه‌کان و جێگاکان وه‌دیبێن .ئه‌م تێبگه‌ین باشتر ه ب ه شێوه‌ی کاتیش بوو ه ڕوانگه‌ی نه‌بز و ڕیتمان ه ده‌کرێ ل ه قسه‌کردن ،قاوه‌خانه، چه‌قیبوون و کونستانت ل ه بیر خۆمان ب هرینه‌وه .جێژن ،شه‌وی شێعر ،هه‌ڵپه‌ڕکێ ،تێفکرین و کۆمەڵگ ه ل ه نێو ڕێگا و بان ه سووڕانه‌وه‌ییه‌کان و ڕێگا هاوکاری پێکبێن .به‌رهه‌ڵستکاری زیاتر پێوه‌ندی به سووڕانه‌وه‌ییەکان ب ه ده‌وری خۆیدا ده‌ژی .به‌شێکی هاوپه‌یمانه‌تی ل ه گه‌ڵ ده‌ره‌و ه هه‌ی ه هه‌تا تێکه‌ڵی www.komelge.com
33
NO:31 -August 2018
نێوخۆیی ل ه نێو خودی گرووپی به‌رهه‌ڵستکاریدا. ڕووداو و هه‌ڵمه‌ت ه تاکوته‌رکان قه‌د ئه‌و شانسه‌یان نابێت ،چه‌ندپات ه کردنه‌وه‌و ڕێسۆنانس پێکبێنن. ل ه گه‌ڵ خۆڕاکێشان و ڕێگه‌ی وه‌رسووڕانه‌وه‌ی ب ه ته‌واوه‌تی به‌ستراوه‌ییان ب ه نه‌بز ه یه‌ک له‌دوای یه‌که‌کان هه‌یه .که‌وابوو به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه، به‌رهه‌ڵستکاری ڕاستی قه‌د وه‌دینایه .به‌رهه‌ڵستکاری ل ه کارنه‌ڤاڵ و جێژنه‌کان جیاناکرێته‌وه .ئه‌گه‌ر هاتوو مه‌به‌ستمان پێکهێنانی به‌رهه‌ڵستکارییه‌کی به‌هێز بێت. به‌شێکی زۆر ل ه هێزی له‌گه‌ڵ خۆڕاکیشانی به‌رهه‌ڵستکاری و له‌و سۆنگه‌و ه به‌ره‌والی خۆڕاکێشان ل ه سه‌ر بنه‌مای دۆستایه‌تی و ئه‌ڤین، ئاخافتنی زیندوو و سه‌رنجڕاکیش یان تووڕه‌یی و لێکهه‌ڵبه‌زینه‌و ه وه‌دیدێ .ئه‌م ه ب ه نۆره‌ی خۆی ده‌بێت ه هۆی کێشه -چه‌ندپاته‌کراوه‌یی سه‌خت و به‌زه‌حمه‌ت هه‌روه‌ک چه‌ندپاته‌کردنه‌و ه باڵکێش و سه‌رنجڕاکیشه‌کانی دیکه‌ی نێو کۆمەڵگه. له‌گه‌ڵخۆڕاکێشان ل ه نێوان به‌رهه‌ڵستکاری و ده‌سه‌اڵتدا ل ه سه‌ره‌و ه با�سی ئه‌وه‌م کرد ک ه به‌رهه‌ڵستکاری ل ه هاوپه‌یمانه‌تی ده‌ره‌کی پێکهاتوو ه هه‌تا کاری نێوخۆیی ل ه نێو گرووپی به‌رهه‌ڵستکاریدا .له‌وێدا ت «له‌گه‌ڵ خۆڕاکێشان» و ڕێگه‌ی بوو ک ه ته‌نان ه وه‌رسووڕانه‌و ه ل ه گه‌ڵ ده‌سته‌و گرووپی دژبه‌ریش چێ ده‌بێ .وات ه ل ه نێوان به‌رهه‌ڵستکاری و ئه‌وه‌ی به‌رهه‌ڵستکاری له‌دژ ده‌کرێ دێت ه ئاراوه .بێجگ ه له‌وه ل ه نێوان به‌رهه‌ڵستکاری و داموده‌زگای سیسته‌می داد وه‌ک پۆلیس ،مه‌حکه‌م ه و سزا .من لێره‌دا به ئه‌نقه‌ست سیسته‌می دادم وه‌ک سیسته‌مێکی ته‌واو به‌کار نه‌هێناوه‌و ب ه سه‌ر پۆلیس ،مه‌حکه‌م ه و سزا 34
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دابه‌شم کردووه. ل ه پێوه‌ندی به‌رده‌وام و به‌هه‌ست و خرۆشه‌کانی به‌رهه‌ڵستکاریدا ،خودی به‌رهه‌ڵستکاری و هێزی ڕاکێشانی دژبه‌ر پێکه‌و ه ساز ده‌بن. ل ه میانه‌ی رێسۆنانس و به‌هه‌ست و خرۆ�شی له پێوه‌ندییه‌کان ل ه نێوان مه‌حکه‌مه‌کان ،بڕینه‌وه‌ی سزای زیندانیکردن ،کارنه‌ڤاڵه‌کان ،جێژنه‌کان و هاوپه‌یمانه‌تی سیا�سی ،هێزی ئێجگار گه‌وره‌ی ڕاکێشان دێت ه ئاراوه .هه‌موو ئه‌مان ه چاوه‌ڕوواننه‌کراو زۆر جار هه‌ر ئه‌م پێوه‌ندیی ه ناتاکتیکییه‌کانه‌ن که ده‌بن ه هۆی پێکهێنانی هێزی له‌گه‌ڵ خۆڕاکێشانی به‌رهه‌ڵستکاری .ڕاست هه‌روه‌ک ئه‌و ه وای ه که ل ه گیتارێکدا کێشه‌ی ژێیەک هه‌بێت ک ه ببێته هۆی خەراپی ده‌نگ و تێکچوونی هەموو ئاهه‌نگی گیتارەکە ،ل ه به‌رهه‌ڵه‌ستکاریشدا ئه‌گه‌ر گوێڕایه‌ڵی و هاوکاری نه‌بێت ئه‌و ه رێگ ه وه‌رسووڕانه‌وه‌ییه‌کان پێکنایه‌ن. من له‌و باوه‌ڕه‌دام به‌هۆی تیۆری پێچه‌ڵپێچی ناخه‌تی شیانی ئه‌و ه هه‌ی ه که ڕوانگه‌ی «کاریگه‌ریی سیا�سی» باو بگۆڕدرێ و ل ه باتی ئه‌و ه چه‌مکگه‌لێکی پڕبه‌پێستر وه‌ک «له‌گه‌ڵ خۆڕاکێشان» و هێزی ڕاکێشان جێگه‌ی بگرێته‌وه .ده‌کرێ ڕوانگه‌ی خه‌تی پاڵپێوه‌نان ل ه سه‌ر ئاڵووگۆڕ ه سیاسییه‌کان جێگه‌که‌ی ل ه گه‌ڵ تیۆری ناخه‌تی پێکه‌وه‌و له‌گه‌ڵیه‌ک ڕاکیشان بگۆڕێته‌وه. *** کۆمه‌ڵناس و سۆسیۆلۆژ ه ناخه‌تییه‌کانی وه‌ک جۆن ئوری John Urryو جۆن الو John Lawڕوانگه باوه‌کان ل ه سه‌ر بوونی ده‌سه‌اڵتدارییه‌تی په‌سه‌ند ناکه‌ن .تیۆریی ه باوه‌کان ل ه سه‌ر سیاسه‌ت و گۆڕانی کۆمەڵگ ه له‌وه‌و ه سه‌رچاوه‌ده‌گرن ک ه ده‌سه‌اڵت شتێک ه ک ه ده‌بیت ه خاوه‌نی و دەتبێت و هه‌ته.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ده‌سه‌اڵت مڵک نییه .ده‌سه‌اڵت شتێک نیی ه ک ه ل ه ده‌ستتدایه .جۆن ئوری ده‌سه‌اڵت وه‌ک پێوه‌ندی ده‌بینێ. له‌م سۆنگه‌و ه ناکرێ بگوترێ ک ه حکوومه‌ت، ده‌سته‌ی کارگێڕی ،چین یان جینس ده‌سه‌اڵتیان هه‌یه. سۆسیۆلۆژی ناخه‌تی ڕوانگه‌یه‌کی پڕل ه هیوای له سه‌ر گۆڕان ه کۆمەڵگه‌ییه‌کان هه‌ی ه هه‌تا ڕوانگه‌ی ده‌سه‌اڵتداران .ده‌سه‌اڵت شتێک نیی ه ل ه دووره‌وه یان ل ه سه‌ری سه‌ره‌و ه هه‌یه. ده‌سه‌اڵت ل ه سه‌ره‌و هڕا نایه‌ت ه خوارێ ل ه مێتافۆری پیرامیدیدا ده‌سه‌اڵت ل ه سه‌ره‌و هڕا دێت ه خوارێ .لێره‌دا تیۆری کۆمەڵگه‌یی ناخه‌تی ب ه پێی جۆن الو ده‌کرێ ل ه سه‌ر لێکدانه‌وه‌ی میشێل فۆکۆ Michel Foucaultل ه سه‌ر ده‌سه‌اڵتدا بنیاد بندرێ: فۆکۆ له‌و باوه‌ڕه‌دای ه ک ه ده‌سه‌اڵت و به‌رهه‌ڵستکاری یه‌کتری وه‌به‌رهه‌م دێنن .ته‌نیا کاتێک ده‌سه‌اڵتێک وه‌به‌رهه‌م دێت ک ه به‌رهه‌ڵستکاری هه‌بێت .به‌رهه‌ڵستکاری شتێک نیی ه ک ه جیاواز ل ه ده‌سه‌اڵت بوونی هه‌یه .هه‌روا به‌رهه‌ڵستکاری ته‌نیا شتێک نیی ه ک ه ده‌بێت ه کۆسپ و ڕێگه‌گری ل ه ده‌سه‌اڵتدا .ڕاست هه‌روه‌ک ده‌سه‌اڵت، به‌رهه‌ڵستکاریش وه‌به‌رهه‌م دێت و چێ ده‌بێ. ده‌سه‌اڵت و به‌رهه‌ڵستکاری ،فه‌رمانی و نافه‌رمانی ل ه تانووپۆی هه‌موو ڕێکخراوه‌کان و کۆمەڵگه‌دا هەن. پێشتر من با�سی ئه‌وه‌م کرد ک ه چۆن ماین دو بیران )١٨٢٤-١٧٦٦( Maine de Biranو پۆل ڕیکۆر Paul Ricoeurنیشانیاندا ک ه به‌رهه‌ڵستکاری ده‌بێته هۆی شیانی وشیاری .مه‌به‌ستم ئه‌وه‌ی ه ک ه ئێمه ده‌توانین بۆچوونی ئه‌وان به‌و شێوه‌ی ه به‌کار ببه‌ین ک ه چۆن به‌رهه‌ڵستکاری ده‌بێت ه هۆی پێکهێنانی
خودی کۆمەڵگ ه و له‌و سۆنگه‌شه‌و ه به‌رهه‌ڵستکاری ده‌بێت ه هۆی چێ بوونی ده‌سه‌اڵت .که‌وابوو ده‌سه‌اڵت ل ه پێشه‌وه‌ی به‌رهه‌ڵستکارییه‌و ه نایه‌ت .ده‌بێ به‌ر ل ه ده‌سه‌اڵت ،به‌رهه‌ڵستکاری هه‌بێت .ب ه بێ به‌رهه‌ڵستکاری ده‌سه‌اڵت ناتوانێ خۆی بۆ خۆی وه‌به‌رهه‌م بێنێت .ده‌سه‌اڵت وه‌به‌رهه‌م دێت ڕاست ی ل ه دژی ده‌سه‌اڵت هه‌یه. ل ه به‌ر ئه‌و ه به‌رهه‌ڵستکار دواتر جیاوازییه‌کان ،لێکترازانه‌کان و شان له‌ته‌ک شاندانه‌کانیی نێوان ئه‌م دووان ه ئاشکرا ده‌بن .ئێستا ئه‌و پرسیار ه دێت ه گۆڕێ ک ه شه‌رعییه‌تی کام ه له‌وانه ل ه پێشدا ده‌خرێت ه ژێر پرسیار. جۆن ئوری و جۆن الو ل ه سیمێتری (ڕێسایی، ڕێکووپێکی) وه‌ک شێوازێکی زانستی که‌ڵك وه‌رده‌گرن. ئه‌گه‌ر بێتوو ئێم ه ده‌سه‌اڵت و به‌رهه‌ڵستکاری له شێوازی سیمێتریدا ئانالیز بکه‌ین ئه‌و ه به‌هه‌مان شێوازی سیمێتریکی و ئانالیزیش له‌وان تێده‌گه‌ین. ئه‌وان زۆر لێکجیا نین .له‌و سۆنگه‌وه‌یه‌و ه ب ه سانایی ئه‌و جیاوازییانه‌ش ده‌رده‌که‌وێ ک ه ده‌سه‌اڵت پێ به‌پێی کات گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت .ده‌سه‌اڵت و به‌رهه‌ڵستکاری ڕه‌هه‌ندی پێچه‌ڵپێچی وا پێکدێنن که ل ه پێشدا چاوه‌ڕواننه‌کراون یانێ ناخه‌تین. شێوازێکی ساده‌ی سیمێتریک ئه‌وه‌ی ه که چه‌مکه‌ک ه بگۆڕدرێ :ده‌سه‌اڵت ل ه گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی دیک ه شاخ به‌شاخ ده‌بێت .یان ب ه شێوه‌یه‌کی دیک ه ده‌کرێ بگوترێ :به‌رهه‌ڵستکاری ل ه گه‌ڵ به‌رهه‌ڵستکاری ڕووبه‌ڕوو ده‌بێ .گرووپێکی به‌رهه‌ڵستکاری هه‌میش ه ل ه گه‌ڵ به‌رهه‌ڵستکاری ل ه شێوازی دژبه‌ری پۆلیس و پاسه‌وان به‌ره‌وڕوو ده‌بێ .گرووپێکی به‌رهه‌ڵستکاریش ل ه نێوخۆ له گه‌ڵ به‌رهه‌ڵستکاری نێوخۆیی ل ه الیه‌ن ئه‌ندامانی گرووپه‌و ه وه‌ک زه‌حمه‌تی هاوکاری ل ه نێو گرووپ و ماندوویه‌تی جه‌سته‌یی و ڕۆحی ئه‌ندامانی گرووپ www.komelge.com
35
NO:31 -August 2018
به‌ره‌وڕوو ده‌بێ. ه هربۆی ه نابێ ئێم ه شکڵ به‌و تیۆرییانه بده‌ین ک ه گرووپ ه به‌رهه‌ڵستکارییه‌کان وه‌ک گرووپگه‌لی ژێره‌وه‌ی ڕیزی ده‌وڵه‌تان و شه‌ریکه فره‌نه‌ته‌وه‌ییه‌کان پێناس ه ده‌که‌ن .ل ه سۆنگه‌ی تێکه‌ڵی و به‌ره‌ڕووبوونه‌وه‌ی بۆ نموون ه نافه‌رمانی مه‌ده‌نی ،ڕێکخراوگه‌لی جیاواز و تێکۆشانه‌کانیان ڕووبه‌ڕوو و ل ه گه‌ڵ یه‌کتری شاخ ب ه شاخ ده‌بنه‌وه. لێره‌دای ه ک ه ڕه‌هه‌ند ه پێچه‌ڵپێچه‌کان دێن ه ئاراوه. ناخه‌تی لێره‌دا ده‌بێت ه ناپێشبینی و چاوه‌ڕواننه‌کراو. ئێم ه ده‌توانین لێره‌دا جیاوازی ده‌سه‌اڵته‌کان ببینین. هه‌روه‌ها ده‌توانین نه‌زم ه سه‌قامگرتووه‌کان ببینین. به‌اڵم ئه‌مان ه کۆنستانت نین به‌ڵکوو مێژوویی و ڕه‌هه‌ندین .له‌و ڕوانگه‌یه‌و ه مه‌زه‌نده‌ی ئاکامه‌کانی به‌رهه‌ڵستکاری ناکرێ .ئێم ه ده‌توانین تیۆرییه به‌رهه‌ڵستکاریی ه ناخه‌تییه‌کان باشتر وه‌پێش بخه‌ین. *** پێشتر من ل ه با�سی تیۆری ناخه‌تی ده‌سه‌اڵت و به‌رهه‌ڵستکاریدا ،ده‌سه‌اڵت و به‌رهه‌ڵستکاریم وه‌ک ڕێگه‌کانی وه‌رسووڕانه‌و ه ل ه «له‌گه‌ڵ خۆڕاکیشان» باس کرد .ده‌سه‌اڵت و به‌رهه‌ڵستکاری ب ه هۆی نەبز و ڕێفلێکسه‌کانه‌و ه وه‌جووڵ ه ده‌که‌ون .به‌اڵم ئه‌وان به‌ره‌و کوێ ده‌جووڵێن و ده‌ڕۆن؟ زۆربه‌ی تیۆرییه‌کانی نێو تیۆریی ه ناخه‌تییه پێچه‌ڵپێچه‌کان ل ه سه‌ر چه‌مکێکی ماتماتیکی ب ه ناوی ڕاکێشه‌ر (ئاتراکتۆر) دانراون .ڕاکێشه‌ر ل ه کاتی نزیکایه‌تیدا ده‌بینین .نزیکایه‌تی ئه‌گه‌ر بگات ه پێشه‌وه‌و شوێنی مه‌به‌ست ئیتر نزیکبوونه‌و ه مانای نامێنێ .ڕه‌نج و زه‌حمه‌ت و خۆ�شی گه‌یشتن ب ه مه‌به‌ست ده‌کرێ ل ه چه‌مکی نزیکایه‌تی ب ه بێ ئه‌وه‌ی هه‌موو مه‌به‌ست بێت ه دی و گه‌یشتبێت ه خاڵی کۆتایی مانا دهدا .ئه‌گه‌ر 36
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئامانج و مه‌به‌ست ب ه ته‌واوه‌تی وه‌دی بێت ئه‌و ه ئیتر خۆ�شی گه‌یشتن ب ه ئامانجیش کۆتایی پێدێت. ڕێکخراو و کۆڕوکۆمه‌ڵ ه ئه‌تۆپییه‌کان له کۆمەڵگه‌یه‌کدا ده‌ژین ،ب ه بێ ئه‌وه‌ی هه‌موو ئامانجه‌کانیان تێدا وه‌دیهاتبێ .ئه‌وانه‌ی ک ه وابیر ده‌که‌نه‌و ه ب ه هه‌موو ئامانجه‌کانیان گه‌یشتوون دواتر توو�شی ماندوویی و بێ هیوایی ده‌بن .ل ه ئه‌وتۆپیسمێکی پێچه‌ڵپێچدا گۆڕان ،هێدی و به‌ره‌به‌ر ه ل ه نێوخۆو ه پێکدێ. ڕاهێنان و چه‌ندپاته‌کردنه‌و ه ل ه ئاتراکتۆرێک نزیک ده‌بێته‌وه .ئاتراکتۆره‌کان ،ڕاکێشان و هێزی بۆالی خۆڕاکێشان ئه‌و ه ڕوون ده‌که‌نه‌و ه ک ه چۆن پێچه‌ڵپێچی بێنه‌زمی ،نه‌زم و ڕێکوپێکی و باروودۆخی سه‌قامگرتوو ساز ده‌کا ک ه ئه‌م ه بۆخۆی ده‌کرێ وه‌ک گۆڕان ناودێر بکرێ. ل ه ڕێکخراوگه‌لی پێچه‌ڵپێچدا بۆ ئه‌و ه نه‌زم چێ ببێ پێویست ه بێنه‌زمی هه‌بێ .لێره‌دا ده‌مهه‌وێ ئه‌و ه نیشان بده‌م ک ه ته‌نیا ل ه کارووبار ه ساده‌و خه‌تییه‌کان وه‌ک ڕێبه‌ری ناوه‌ندی و کوۆنترۆڵی ناوه‌ندیدای ه ک ه نه‌زم پێکدێ .ل ه سیسته‌می پێچه‌ڵپێچیدا، ڕێبه‌ریی ناوه‌ندی ده‌بێت ه هۆی سستی ،که‌مکاری، کێشه‌وگرفت و ناسه‌قامگرتوویی. ڕێبه‌ری ناوه‌ندی له‌و ڕوانگه‌و ه ده‌بێت ه ڕێبه‌رییه‌کی الواز .کێشه‌ک ه له‌وه‌دای ه ک ه ڕێبه‌ری ناوه‌ندی له خۆیدا نابێت ه هۆی ده‌سه‌اڵتی زیاتر به‌ڵکوو ده‌بێته هۆی الوازی ده‌سه‌اڵت و ده‌سته‌ووه‌ستانی له چاره‌سه‌ری کێشه‌کاندا .لێره‌دا نابێ تووندوتیژی، سه‌رکوت و پاوانخوازی ل ه الیه‌ن ژماره‌یه‌ک ڕێبه‌ری ناوه‌ندییه‌و ه ل ه گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی ڕاسته‌قین ه تێکه‌ڵ بکرێ .ده‌سه‌اڵت مانای به‌رفراوانییه .ده‌سه‌اڵت زۆرتر مانای ئ هرێنی پرۆدێکتیڤ و به‌رهه‌مهێن هرانه دهدا هه‌تا ن هرێنی ،کۆسپ و سه‌ره‌ڕۆیی.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
توێژینەوە
جه‌نگی سوریاو ڕۆل و سیاسه‌تی ئیقلیمی و نێوده‌وڵه‌تی خوێندنه‌وه‌یه‌کی سیاسی و ئابووری
پ .د .ساالرباسیره
به�شی دووه‌م ناوه‌ڕۆک • • • • • • • • •
جه‌نگ درێژه‌پێدانی سیاسه‌ت ه ب ه شێوه‌یه‌کی تر کورته‌یه‌ک ده‌رباره‌ی سوریا سه‌ره‌تای دروستبوونی ناکۆکی و جه‌نگی سوریا سیاسه‌تی ئێران ل ه سوریا سیاسه‌تی تورکیا ل ه سوریا ئه‌مریکا ،ڕوسیاو تورکیا ل ه جه‌نگی سوریادا ڕۆلی کورد ل ه کوردستانی سوریا سوریاو تاقیکردنه‌وه‌ی چه‌ک وز ه هۆکارێکی گرنگی جه‌نگی سوریا
سیاسه‌تی تورکیا ل ه سوریا • تورکیا وه‌ک هێزێکی ئیقلیمی ل ه ڕووی مێژویی و جوگرافیشه‌و ه وه‌ک ناوچه‌ی نفوزی خۆی ده‌ڕوانێت ه سوریا ئه‌ویش به‌وه‌ی ک ه سوریاش به‌شێک بوو ه ل ه ئیمپراتۆیه‌تی تورکی /عوسمانی، النی که‌م ئیدیعای ئه‌و ه ده‌کات .تورکیا وا ده‌یڕوانیه ڕژێمی سوری ک ه وه‌ک سه‌رکرده‌کانی تری به‌هاری عه‌ره‌بی ب ه ئاسانی ده‌ڕوخێت و تورکیاش ل ه ڕێگای به‌کرێگیراوه‌کانی خۆی به‌ناو ئۆپۆزیسیۆنی سوری حوکمی سوریا ده‌کات و فاکته‌رێکی تری یارمه‌تیده‌ر بێت تورکیا بکات ه خاوه‌ن هێزێکی ئیقلیمی له ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاستدا به‌الم ل ه هاوکێشه‌که‌دا بوو ه الیه‌نێکی الوازی جه‌نگی سوریا هه‌رچه‌نده خاوه‌ن سوپایه‌کی گه‌وره‌یه‌و ب ه پێچه‌وانه‌ی ئێرانه‌وه سنوری جوگرافی�شی ب ه سوریاو ه هه‌یه. ئامانجێکی سه‌ره‌کی درێژخایه‌نی تورکیا رێگری کردن ه ل ه دروستبوونی کیانێکی کوردی ئه‌گه‌ر ته‌نانه‌ت به‌هێزبوونی داعشی�شی لێ بکه‌وێته‌وه، ئامانجێکی تری ڕوخانی ڕژێمی ئه‌سه‌د بوو. تورکیا ده‌یه‌وێت وه‌ک ئێران ببێت ه خاوه‌ن هێزێکی ئیقلیمی ل ه ناوچه‌که‌دا .به‌الم ده‌رئه‌نجامی ئه‌و جه‌نگه‌ی تورکیا ل ه سوریاو پشتگیری مادیی بۆ الیه‌نه‌کانی سه‌ر ب ه خۆی ،تورکیای ڕوبه‌ڕووی www.komelge.com
37
NO:31 -August 2018
خه‌رجیه‌کی زۆرو ملیۆنان په‌ناهه‌ند ه کردۆته‌و ه ل ه تورکیا .به‌الی تورکیاو ه باشتر ه داعش بگاته سه‌ر سنوره‌که‌ی وه‌ک ل ه دروستبوونی کیانێکی کوردی ل ه ته‌واوی کوردستانداو بیانووی ئه‌وه‌ی کورد ل ه ڕۆژاڤاو باکور ده‌بێت ه هه‌ڕه‌ش ه بۆ سه‌ر ئاسای�شی تورکیا ده‌ستی کردو ه ب ه هێرشێکی سه‌ربازی دڕندان ه بۆ سه‌ر کوردو تر�سی ل ه به‌هێز بوونی کورد هه‌یه .ئه‌گه‌ر بڕوانین ه مێژووی سیا�سی تورکیا ب ه ئه‌ردۆگانیشه‌و ه ب ه ڕوونی ده‌بینرێت تورکیا نه‌خۆ�شی و فۆبیای کوردی هه‌یه .تورکیای ئه‌ردۆگان دوژمنایه‌تی کوردی ل ه باکورو ڕۆژاڤا�شی خستۆت ه پێش به‌رژه‌وه‌ندی ه نیشتیمانیه‌کانیه‌وه‌و تر�سی ئه‌وه�شی هه‌ی ه ک ه سه‌رکه‌وتنی ڕۆژاڤا کاریگه‌ریی ئه‌رێنی هه‌بێت بۆ باکوری کوردستانیش و هه‌روه‌ها ب ه پێچه‌وانه‌شه‌وه. ئه‌ردۆگان ب ه الواز کردنی سوریا گه‌وره‌ترین خزمه‌تی ب ه ده‌وله‌تی ئیسرائیل کرد .جگ ه له‌وه شه‌ڕڤانانی ڕۆژاڤا ب ه هه‌لته‌کاندنی داعش له باکوری سوریا گورزێکی کوشنده‌ی ل ه ڕژێمه‌که‌ی ئه‌ردۆگان دا چونک ه ئامرازێکی کاریگه‌ری له‌ده‌ست ڕژێمی تورکیا ده‌رهێنا ک ه پشتگیریی ل ه داعش ده‌کرد ل ه جه‌نگی سوریاشدا .شتێکی شاراوه نی ه ک ه ڕژێمی تورکیا له‌سه‌ره‌تای جه‌نگه‌که‌وه پشتگیریکه‌ری هێز ه ئیسالمی ه توندڕه‌وه‌کان بووه ب ه داعشیشه‌وه‌و ل ه هه‌ڵه‌ی ستراتیژی گه‌وره‌دایه چونک ه تورکیا به‌و ه دۆسیه‌یه‌کی مه‌ترسیداری داوه‌ت ه ده‌ست ئه‌مریکاو فه‌ره‌نساو هاوپه‌یمانه‌کانی ک ه ده‌توانن دژ ب ه تورکیا به‌کاری بهێنن ل ه حاله‌تی پێویستدا. تورکیای ئه‌ردۆگان ده‌یه‌وێت هاوشێوه‌ی ئێران ببێت ه هێزێکی ئیقلیمی و ئه‌میش به‌شوێن کارتی سیاسیه‌وه‌ی ه (تورکیا ل ه سوریا ،ب ه هێزی سه‌ربازی 38
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و پڕۆژه‌ی ئابوری ل ه سۆدان ،ل ه صۆمالیا ،قه‌ته‌ر، باشوری کوردستان ،قوبرص و هه‌ڕه‌شه‌کانی ل ه یۆنان .) ...جیهان ب ه پێچه‌وانه‌ی سه‌رده‌می جه‌نگی سارد ک ه دوو جه‌مسه‌ریی بوو ئێسته بوه‌ت ه فر ه جه‌مسه‌ریی (ڕوسیا ،ئه‌مریکا ،صین، یه‌کێتی ئه‌وروپا) و هێزی تری ئیقلیمی ده‌یانه‌وێت ده‌ربکه‌وون وه‌ک ئێران و تورکیا ل ه ناوچه‌که‌دا. ڕوسیاو صین له‌وانه‌ی ه ببن ه پشتگیریکه‌ری ئه‌م الیه‌نان ه وه‌ک ئه‌وه‌ی کۆریای باکور دژ ب ه ئه‌مریکاو ڕۆژئاوا ،به‌الم ئایا ئه‌مریکاو ئه‌وروپا ئه‌و ه په‌سه‌ند ده‌کات ک ه به‌رژه‌وه‌ندی ه نێوده‌وله‌تیه‌کانی بکه‌ونه مه‌ترسیه‌وه‌و تورکیاش وه‌ک ئێران خوازیاری دروستکردنی چه‌کی ئه‌تۆمه .له‌به‌ر ڕۆشنایی ئه‌م ڕاستیان ه نه‌خشه‌ی سیا�سی ناوچه‌که‌و ناکۆکیه نێوده‌وله‌تیه‌کان به‌ره‌و کوێ ده‌ڕوات؟ ئایا چه‌ندین جه‌نگی تر ڕوده‌که‌ن ه ناوچه‌کانی ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست .ئه‌وه‌ی ل ه سوریا ده‌گوزه‌رێت نمونه‌یه‌کی به‌رچاو ه ک ه تێیدا ده‌کرێت سیاسه‌ت و شه‌ڕ ه ئیقلیمی و نێوده‌وله‌تیه‌کانی تێدا ب ه ڕوونی ببینرێت .ئه‌ی کوردێکی بێ ده‌وڵه‌تی کۆلۆنی والته ئیقلیمیه‌کان له‌ناو ئه‌م گێژاوه‌دا چاره‌نو�سی چۆن ده‌بێت و چۆن سیاسه‌ت پیاد ه بکات؟ هه‌رچه‌نده گه‌ل ه بێ ده‌وله‌ته‌کان و که‌مین ه سیاسیه‌کان له‌ناو ئه‌و ده‌وله‌تانه‌دا ده‌کرێ ڕۆل ببینن ل ه ناکۆکیه ئیقلیمی و نێوده‌وله‌تیه‌کاندا ئه‌گه‌ر ل ه یاریه سیا�سی و دبلۆماسیه‌کان سه‌رکه‌وتوبن .باشوری کوردستان ئه‌م ده‌رفه‌ته‌ی بۆ هات ه پێشه‌وه‌و بووه ده‌وله‌تێکی ئیعالن نه‌کراو به‌الم ئه‌قلی سیا�سی تێیدا سه‌رکه‌وتو نه‌بوو. به به‌رامبه‌ر ئه‌ردۆگان تورکیای به‌رهه‌ڵستیه‌کانی عه‌فرین زۆرێک خۆی بچووک کرده‌و ه چونک ه به‌و هه‌موو هێزه‌و ه نه‌یتوانی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ئامانج ه سه‌ربازیه‌کانی خۆی بپێکێت له‌وه‌ی ک ه له‌به‌رده‌م ڕای گشتی تورکیا ئیدیعای بۆ ده‌کرد ک ه ل ه چه‌ند ڕۆژێکدا عه‌فرین داگیر ده‌کات به‌الم شکۆی سه‌ربازیی شکا .ب ه هۆی ڕه‌فتاره دڕنده‌ییه‌کانی ئه‌ردۆگان دژ ب ه کورد ل ه باکورو ڕۆژاڤا بابه‌تی کوردی کردۆت ه بابه‌تێکی ئیقلیمی و نێوده‌وله‌تی و پر�سی فه‌له‌ستینی تا ڕاده‌یه‌کی زۆر وه‌ال ناوه .کێشه‌یه‌کی تری تورکیا کێشه‌ی ئه‌و ژمار ه زۆره‌ی په‌ناهه‌ند ه سوریه‌کانیش ه ک ه تورکیا خۆی پشکی سه‌ره‌کی به‌رده‌که‌وێت لێی به‌هۆی به‌شداربوونی ل ه جه‌نگی سوریاداو بۆت ه کێشه‌یه‌ک بۆ تورکیاو ناوچه‌ک ه ب ه ئه‌وروپاشه‌وه .لێره‌دا ئه‌و به‌ناو ئۆپۆزیسیۆنه‌ی سوپای ئازادی سوریا به‌شێکیان بوونه‌ت ه تیرۆریست له‌ژێر کۆنتڕۆلی تورکیادا .له‌م جه‌نگه‌ی سوریادا ب ه ڕۆژاڤای کوردستانیشه‌و ه ئه‌وه‌نده‌ی گه‌مه‌که‌ره‌کان تێیدا به‌شدار بن ئه‌وه‌ند ه زیاتر وه‌ک ده‌یبینین ڕه‌وشه‌که ئالۆزتر ده‌کات .تورکیا وه‌ک ئه‌ندامێکی هاوپه‌یمانی ناتۆ و گوای ه هاوپه‌یمانی ئه‌مریکاو ئه‌وروپای ه که‌چی ل ه سه‌ره‌تای جه‌نگی سوریاو داعیشه‌و ه ته‌واوی سیاسه‌ته‌کانی دژ ب ه ئه‌مریکاو ئه‌وروپا بووه. بۆ گونجاندنی کۆمه‌لگه‌ی تورکی له‌گه‌ل سیاسه‌ت و ئایدیۆلۆژیاکه‌ی خۆیدا تورکیای ئه‌ردۆگان کار بۆ کۆمه‌لگایه‌کی ئیسالمی ،ئیخوانی َ تۆتالیتێر ده‌کات .تورکیای توندڕه‌وی ناسیۆنالیستی ئه‌ردۆگانیش هاوشێوه‌ی سیسته‌م ه تۆتالیتاره‌کان ده‌یه‌وێت په‌ل بۆ ده‌ره‌وه‌ی سنوره‌کانی خۆی بهاوێژێت ،به‌الم پێشتر ده‌بێت سه‌قامگیری ناو ده‌وله‌ته‌که‌ی ده‌سته‌به‌ر بکات و ئه‌وه‌ش ته‌نها به حوکمی ئیرهاب ده‌کرێت .ئه‌ردۆگان خه‌و ب ه دوباره دروستکردنه‌وه‌ی ئیمپراتۆریه‌تی تورکی عوسمانی ده‌بینێت و خۆی ببێت ه سولتانی ئیمپراتۆره‌ک ه ک ه بۆ
سه‌رده‌م و زه‌مه‌نی ئێسته‌ی نێوده‌وله‌تیی له‌خه‌وی دیکتاتۆرێک زیاتر هیچی تری لێ دروست نابێت، ئه‌و دیکتاتۆرانه‌ی ک ه ل ه مێژووی سیا�سی فێر نابن، به‌الم ئێست ه تورکیا خۆی گرفتاری کێشه‌و جه‌نگی سوریاو کورد کردو ه ک ه ده‌ره‌نجامه‌کانی بۆ سه‌ر ناوخۆی والت نه‌رێنین و خه‌رجی جه‌نگه‌که�شی ل ه سوریاو ڕۆژاڤاو باکوری کوردستان ڕێژه‌یه‌کی زۆر ه هه‌مان ئه‌وه‌ی ڕووی ل ه ئێرانیش کردوه‌و باری ئابوری ئه‌و دوو ده‌وله‌ت ه ل ه قه‌یراندایه‌و ئابورییش بڕبڕه‌ی پشتی ده‌وله‌ته .ئابوری تورکیا ل ه دۆخێکی خراپدایه‌و به‌های لیره‌ی تورکی ب ه ڕێژه‌یه‌کی زۆر هاتۆت ه خواره‌وه. ئه‌مریکا ،ڕوسیا ،تورکیاو سعودی له • جه‌نگی سوریادا ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی ب ه سیاسه‌تی ویالیه‌ته یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکاو ه هه‌ی ه له‌و ه ده‌چێت چیتر که‌وتنی ڕژێمی به‌شار ئه‌سه‌دی ئه‌وه‌ند ه به‌الوه گرنگ نه‌بێت ئه‌وه‌نده‌ی الواز کردنی داعش و ڕوسیاو ئێرانی مه‌به‌ست ه به‌تایبه‌ت ک ه زلهێزه‌کان به‌دوای هاوسه‌نگیی هێزه‌وه‌ن ل ه سوریاش و له‌وه ده‌چێت ئه‌مریکا پێویستی ب ه هاوپه‌یمانی به‌هێز هه‌بێت ل ه سوریا ک ه ل ه هاتنی فه‌ره‌نساش خۆی نمایش ده‌کات .من وای ده‌بینم ئه‌مریکا سوریا جێناهێلێت بێ ئه‌وه‌ی شوێن پێی خۆی قایم نه‌کات تێیدا ،کشانه‌وه‌ی بێ مه‌رجی ئه‌مریکا ل ه سوریا واتای دۆڕاندن و جێهێشتنی سوریای ه بۆ ڕوسیاو ئێران و تاڕاده‌یه‌کیش تورکیا ،هه‌روه‌ها مه‌تر�سی داعش هێشتا ل ه ئارادایه. سیناریۆیه‌کی تر بۆ ئه‌مریکا ئه‌گه‌ر بۆی بکرێت هه‌مان ئه‌و ئه‌زمون ه له‌گه‌ل ڕژێمی به‌شار ئه‌سه‌د دوبار ه بکاته‌و ه ک ه له‌گه‌ل صدام حسێن کردی www.komelge.com
39
NO:31 -August 2018
دوای ڕزگار کردنی کوێت و ڕاپه‌ڕینی گه‌النی عێراق ،ئه‌ویش مانه‌وه‌ی ڕژێمی به‌شار ئه‌سه‌د بێت ،به‌الم ڕژێمێکی بێهێز بۆ ده‌ره‌و ه ک ه نه‌بێته هه‌ڕه‌ش ه بۆ سه‌ر ئیسرائیل و هاوپه‌یمانه‌کانی ئه‌مریکاو تواناکانی سنوردار بکات به‌الم به‌شار ئه‌سه‌دێکی تاڕاده‌یه‌ک به‌هێز بتوانێت سه‌قامگیری ناو سوریا ڕابگرێت و ل ه شه‌ڕی به‌رده‌وامدا بێت له‌گه‌ل الیه‌ن ه جیهادیست ه دژه‌کان ،هاوکات پشتگیرییه‌کی سنورداری ئه‌مریکا بۆ هه‌ندێک ل ه ئۆپۆزیسیۆنه‌کانی ناو سوریای دژ ب ه ئه‌سه‌د ئه‌ویش ب ه مه‌به‌ستی بێهێز کردنی ڕژێمی سوری و سه‌رقال کرنی ب ه ناکۆکی ه ناوخۆییه‌کانه‌و ه به‌الم له‌م سیناریۆیه‌دا ده‌بێت تفوزی ئێرانی ل ه سوریا نه‌مێنێت .لێره‌و ه بۆی بڕوانین دوور نی ه سوریا دابه‌ش بکرێت به‌سه‌ر چه‌ند ناوچه‌یه‌کی جوگرافی و سیا�سی جیاواز ک ه عه‌له‌ویه‌کان و ڕژێمی ئه‌سه‌د ل ه ناوچه‌ی دیمه‌شق و کورد ل ه سه‌روی سوریاو له‌وانه‌ی ه به‌شێک ل ه ئۆپۆزیسیۆن ه جیهادیه‌کانیش ل ه ناوچه‌ی تر بن به‌الم بێئه‌وه‌ی ئه‌وان ه شه‌ڕی یه‌کتر بکه‌ن ،ئه‌ویش ل ه ئه‌نجامی ڕێکه‌وتنی سیا�سی الیه‌ن ه ناوخۆو ده‌ره‌کیه‌کان. وه‌ک ده‌بینرێت خوێندنه‌و ه بۆ بابه‌ته‌که کارێکی ئاسان نی ه ،به‌الم هێز یه‌کالکه‌ره‌وه‌ی ه بۆ ستراتیژ ه دورو نزیک ه گه‌مه‌که‌ره‌کانی ناو سوریاو لێره‌دا سه‌وابیتی سیاسیش هه‌ی ه ک ه بۆ ئه‌مریکاو ئیسرائیل ئێران مه‌ترسیداره ،چ ل ه سوریاو چ له ناوچه‌ک ه ب ه گشتی و چ وه‌ک هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک بۆ سه‌ر ئاسای�شی ئیسرائیل .ئێران کار له‌سه‌ر بوون ه هێزێکی ئیقلیمی ده‌کات و ل ه پشت په‌رده‌و ه کار له‌سه‌ر بوون ه ده‌وله‌تێکی ئه‌تۆمیی ده‌کات و ئه‌مریکا تر�سی له‌و ه هه‌ی ه ک ه ئێران ببێت ه کۆریایه‌کی تری باکور ب ه هاوپه‌یمانیی ڕوسیاو چین وه‌ک هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک 40
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
به‌رامبه‌ر ب ه ئه‌مریکا ،به‌الم له‌و ه ده‌چێت کۆریای باکور له‌ژێر فشاری ئه‌مریکادا یان ب ه هۆی رێککه‌وتنی ژێربه‌ژێری زلهێزه‌کان بۆ یه‌کتر ته‌نازول بکات .له‌و ه ده‌چێت ئه‌مریکاو ئیسرائیل ب ه ئامرازی َ جۆراوجۆر و پێشوه‌خت سنورێک بۆ ئێران دابننن پێش ئه‌وه‌ی ببێت ه کۆریایه‌کی تر. دۆستایه‌تی نێوان سوریا له‌گه‌ل یه‌کێتی سۆڤیه‌تدا ده‌گه‌رێته‌و ه بۆ سه‌رده‌می جه‌نگی سارد. به‌الم ئه‌مریکا سوپای دیموکرا�سی و په‌یه‌ده‌ی هه‌لبژارد چونک ه به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌ش پێکیانه‌وه ده‌به‌ستێت .له‌ناوبردنی داعش و هاوشێوه‌کانی له سوریاو عێراق ئامانجێکی گرنگی ئه‌مریکایه ،دژ به مانه‌وه‌ی ئێران ه ل ه ئاینده‌ی سوریا .به‌الم ڕوسیا النی که‌م بۆ ئه‌م ستراتیژیه‌ی ئێسته‌ی ئێران و تورکیای کرد ه هاوپه‌یمانی خۆی ل ه سوریا. هێزه‌کانی سوریای دیموکرات و لێره‌دا به‌تایبه‌ت په‌یه‌ده‌و یه‌په‌گ ه پالپشتێکی گرنگی مانه‌وه‌ی ئه‌مریکان به‌تایبه‌ت ک ه کورد له‌و به‌شه‌دا خاوه‌ن پڕۆژه‌ی سیا�سی و رێکخستن و فکره‌و خاوه‌ن جیهانبینیه‌کی عه‌ملانیه‌و ڕۆلی ژن تێیدا ئه‌رێنیه، شتێک ک ه بوونی ل ه هه‌رێمی کوردستاندا نیه. هاوکات سعودیه‌و هاوشێوه‌کانی ل ه که‌نداو خوازیاری مانه‌وه‌ی ئه‌مریکان ل ه سوریاش به‌تایبه‌ت ک ه هه‌ڕه‌شه‌و مه‌ترسیه‌کانی ئێران به‌رامبه‌ریان ب ه جدی وه‌رده‌گرن و ئاماده‌ی هاوکاری کردنی ئه‌مریکان ل ه سوریا چونک ه ئه‌و ه ته‌نیا ئه‌مریکایه بتوانێت بیانپارێزێت ،پێشتریش ل ه هه‌ڕه‌شه‌کانی صدام حسین .هه‌واڵه‌کان وا ده‌گه‌یه‌نن ل ه ئه‌گه‌ری کشانه‌وه‌ی ئه‌مریکا ل ه سوریا (بێگومان پشتگیری لۆجیستیکی و زانیاری هه‌والگری و چه‌ک به‌رده‌وام ده‌بێت ل ه الیه‌ن ئه‌مریکاوه) سعودیه‌و ده‌وله‌تانێکی تری هاشێو ه ل ه که‌نداو جێگای ئه‌مریکا بگرنه‌وه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ه بۆ حکومه‌تی دۆخه‌ک سعودی باس نه‌ڕۆیشت به‌وه‌ی ڕوخانی ڕژێمی صدام ه پله‌ی حسین ،ئێران ب یه‌که‌م سوودمه‌ند بوو لێی ل ه باکوری سوریاو خه‌رجیه‌که�شی ب ه سعودی ه بکرێت ،لێره‌دا به‌ریه‌ک که‌وتنی ئێران و سعودی ه له سوریا ب ه دوور نازانرێت. سعودی عه‌ره‌بی و ده‌وله‌ته‌کانی که‌نداو له حاله‌تی ڕوخانی سوریا ده‌کرێت پێکه‌و ه له‌گه‌ل ئیسرائیل سیاسه‌تی ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست دیاری بکه‌ن ب ه سه‌رپه‌رشتی ئه‌مریکا ،شتیک ک ه جێگای ڕه‌زامه‌ندی مۆسکۆ نیه. چ ڕوسیاو چ ئێران ب ه ئاشکرا باس ل ه یه‌کێتی خاکی سوریا ده‌که‌ن و رێگا نه‌دان ب ه دروستبوونی هیچ بۆشاییه‌ک ل ه سوریا ئه‌گه‌ر کوردسان ـ سوریا به‌نمون ه بهێنینه‌وه .که‌وات ه شیوازێکی تر ل ه ئالۆزی ڕوو ده‌کاته‌و ه سوریا ،لێره‌دا هێز ه ئه‌قلیمیه‌کان ڕوبه‌رووی یه‌کتر ده‌بنه‌وه‌و سعویه‌ش هه‌ر وه‌ک ئێران بۆ هاوسه‌نگی هێزو به‌هێز بوونی له ناوچه‌که‌دا ب ه دوای کارتی سیاسیه‌و ه ده‌بێت. سعودیی عه‌ره‌بی و ده‌وله‌ته‌کانی که‌نداو خه‌ریکن تیده‌گه‌ن له‌وه‌ی ک ه جه‌نگی ب ه وه‌کاله‌تیان ل ه سوریا دژ ب ه ئێران سه‌رکه‌وتو نه‌بووه .ل ه پال بابه‌تی ده‌سه‌الت بۆ سعودی وه‌ک سیسته‌مێکی ئیسالمی وه‌هابیی جیهانبینیه‌کی که‌ش ڕۆلی خۆی َ ده‌بینێت به‌وه‌ی وه‌هابیه‌کانی سعودی شیعه
ب ه دوژمنی سه‌ره‌کی خۆیان ده‌زانن .په‌یوه‌ندی سعودی عه‌ره‌بی و ئێرانی شێع ه دوای هاتنی خومه‌ینی بۆ سه‌ر ده‌سه‌الت ل ه 1979ک ه سعودی عه‌ربیی وه‌ک هه‌ڕه‌ش ه نیوزه‌ند ده‌کرد .ئێران به رێگای شێعه‌کانی سعودیه‌و ه ده‌ست ده‌خات ه ناو کاروباری ئه‌و ده‌وله‌ته‌وه‌و سعودیه‌ش ل ه جه‌نگی عێراق ـ ئێراندا پشتگیریی صدام حسینی ده‌کردو بوو ه هاوپه‌یمانێکی ویالیه‌ت ه یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا .سعودی ل ه جه‌نگی سوریاشدا دوبار ه دژ ب ه ئێران وه‌ستایه‌وه‌و یه‌کبوو له‌گه‌ل دژه‌کانی دژ به رژێمی ئه‌سه‌د. به‌الم دۆخه‌ک ه بۆ حکومه‌تی سعودی باس نه‌ڕۆیشت به‌وه‌ی ڕوخانی ڕژێمی صدام حسین، ئێران ب ه پله‌ی یه‌که‌م سوودمه‌ند بوو لێی دوای ئه‌وه‌ی زۆرایه‌تی شێع ه ل ه عێراق ده‌سه‌التیان له به‌غدا گرت ه ده‌ست .هه‌روه‌ها ل ه جه‌نگی یه‌مه‌ندا حوسی ه شێعه‌کان ب ه هاوکاری ئێران توانییان بگه‌ن ه باشوری یه‌مه‌ن و سنوری ب ه سعودیه‌وه هه‌ی ه هه‌رچه‌ند ه ڕاپه‌رینی حوسیه‌کان ل ه یه‌مه‌ن هیچ په‌یوه‌ندیه‌کی ب ه ئێران و حیزبوالشه‌و ه نه‌بوو، یان له‌الیه‌ن ئه‌مانه‌و ه قیاد ه کرابێت هه‌روه‌ک ئه‌وه‌ی حکومه‌تی سعودی ئیدیعای ده‌کات ،به‌الم ل ه شه‌ڕی ده‌سه‌الته‌و ه له‌ناو یه‌مه‌ن بوو ه جه‌نگی ب ه وه‌کاله‌ت ،جه‌نگێکی بێبه‌زه‌یی سعودی ل ه یه‌مه‌ن ک ه هاوتای ه له‌گه‌ل ئه‌وه‌ی ئه‌سه‌دو ڕوسیا ل ه سوریا دژ ب ه خه‌لکی مه‌ده‌نی و داموده‌زگا مه‌ده‌نیه‌کان ده‌یکات .هاوپه‌یمانی سعودی ل ه جه‌نگی یه‌مه‌ندا ئیماراتی عه‌ره‌بی ه ک ه جگ ه ل ه که‌ره‌سه‌ی جه‌نگ به سه‌دان خه‌لکی والت ه هه‌ژاره‌کانی وه‌ک به‌نگالدیش و پاکستان ده‌نێرێت ه جه‌نگی یه‌مه‌ن هه‌مان ئه‌وه‌ی ئێرانیش له‌گه‌ل ئه‌فغانیه‌کان ده‌یکات ک ه مافی مانه‌وه‌یان ئه‌داتێ و هاوکاری ده‌کرێن ئه‌گه‌ر بچنه www.komelge.com
41
NO:31 -August 2018
ه کاتێکدا که ل له‌شکرکێشیه‌کانیتورکیاش ه سوریا پێشیل کردنی ل ه چونکه یاسای مافی گه‌الن تورکیا بێ ڕه‌زامه‌ندی ده‌وله‌تی سوریا سنوری ده‌ولیی به‌زاندوه
سوریا بۆ شه‌ڕ کردن .کاتێکیش دشکوژرێن ل ه گۆڕستانی شه‌هیدان ل ه ئێران به‌خاک ناسپێردرێن روون ه هه‌موو ئه‌وان ه وه‌ک به‌کرێگیراو ناوزه‌ند ده‌کرێن. ئه‌وروپاش بوون ه الیه‌ن تێیدا به‌وه‌ی چوونه ته‌ره‌فی ئه‌مریکاوه‌و هه‌موو داوای البردنی ئه‌سه‌د ده‌که‌ن بێ ئه‌وه‌ی بیر ل ه ده‌رئه‌نجامه‌کانی و ئالته‌رناتیڤه‌کان بکرێته‌وه .لێره‌دا به‌شێکی به‌رچاوی دیارده‌ی ئاوار ه بۆ ئه‌وروپاش ده‌گه‌رێته‌و ه بۆ سیاسه‌تی زلهێزه‌کان و ئه‌وروپاش خۆی. بۆ ئه‌مریکاو ئه‌وروپا ب ه گشتی شتێکی نه‌خوازراو ه تورکیا بکه‌وێت ه باوه�شی ڕوسیاوه‌و دوور نی ه هه‌ندێک نه‌رمییش به‌رامبه‌ر حکومه‌ته‌که‌ی ئه‌ردۆگان بکرێت له‌و پێناوه‌دا، به‌الم هاوکات مه‌به‌ستیشیان ه سنورێک بۆ الدانه‌کانی تورکیا دابنرێت. ب ه پێچه‌وانه‌ی سه‌رده‌می یه‌کێتی سۆڤیه‌ت ڕوسیای ئه‌مڕۆک ه پراگماتیکان ه ڕه‌فتار ده‌کات نه‌وه‌ک ئایدیۆلۆژیانه .ڕوسیا ب ه دوای
42
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هاوپه‌یماندا ده‌گه َ ریت ب ه سه‌رۆکایه‌تی خۆی بۆ ِ جێگا پێکردنه‌وه‌ی خۆی ل ه سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌و ل ه ناوچه‌که‌کانی ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاستیشدا بۆ سه‌قامگیری هێز به‌رامبه‌ر ب ه ئه‌مریکاو ڕۆژئاوا به‌گشتی .ڕه‌زامه‌ند بوو به‌رامبه‌ر له‌شکر کێشیه‌کانی تورکیا ل ه کانتۆنی عه‌فرین به‌الم ڕوسیا ل ه تورکیای گه‌ره‌ک ه جه‌نگێکی به‌وه‌کاله‌ت ل ه ناوچه‌کانی وه‌ک مه‌نبه‌ج به‌رامبه‌ر ئه‌مریکاو فه‌ره‌نسا بۆ ئه‌نجام بدات ک ه به‌رژه‌وه‌ندی تورکیا خۆی�شی تێدای ه بۆ لێدانی په‌یه‌ده‌و یه‌په‌گه .لێره‌دا ئه‌مریکاو فه‌ره‌نسا هێزیکی سه‌ربازیی زۆریان هێناوه‌ت ه مه‌نبه‌ج و ڕۆژاڤاو دروستکردنی بنکه‌ی سه‌ربازیی تێیدا کراوه‌ت ه ستراتیژ ک ه دیار ه مه‌به‌ستی تری زۆری ل ه پشت ه بۆ هه‌نگاوه‌کانی ئه‌مریکا بۆ ناوچه‌که. ئه‌و ه ل ه کاتێکدا ک ه له‌شکرکێشیه‌کانی تورکیاش ل ه سوریا پێشیل کردنی یاسای مافی گه‌الن ه چونکه تورکیا بێ ڕه‌زامه‌ندی ده‌وله‌تی سوریا سنوری ده‌ولیی به‌زاندوه‌و جه‌نگی دژ ب ه به‌شێکی دانیشتوانی سوریا ئه‌نجام ده‌دات .تورکیا ناتوانێت مافی به‌رگری کردن ب ه مادده‌ی 51ی کارتای رێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان بدات به‌خۆی چونک ه هیچ هێرشێکی چه‌کداری نه‌کراوه‌ت ه سه‌ر ده‌وله‌ته‌که‌ی هه‌ربۆیه ئه‌و هێرش ه سه‌ربازیانه‌ی تورکیا ده‌یکات ه سه‌ر سوریاو باکوری سوریا ،یان له‌شکرکێشیه‌کانی بۆ ناو عێراق و هه‌رێمی کوردستان پێشێل کردنی یاسای مافی گه‌الن ه به‌الم پرسیاره‌ک ه له‌وه‌شدایه رێکخراوی نه‌ته‌و ه یه‌کگرتوه‌کان ئه‌و یاسایانه‌ی بۆچی و بۆ کێی دروستکردو ه ئه‌گه‌ر هیچ الیه‌نێک پاند نه‌بێت پێوه‌ی. ڕوسیا به‌هۆی ئالۆز بوونی په‌یوه‌ندیه‌کانی نێوان ئه‌مریکاو تورکیا بوو ه یارمه‌تیده‌ری تورکیا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
بۆ هێرش کردن ه سه‌ر عه‌فرین ب ه ئامانجی ئه‌وه‌ش تورکیا ببێت ه هاوپه‌یمانی ڕوسیاو هه‌روه‌ها ده‌ستبه‌ردار بوونی تورکیا ل ه هه‌ندێ ناوچه‌ی تری سوریا بۆ به‌رژه‌وه‌ندی ڕوسیاو ل ه ئاینده‌دا ده‌ستبه‌رداری ئه‌مریکا بێت .لێره‌دا ده‌رده‌که‌وێت هێر�شی سه‌ر عه‌فرین ده‌رئه‌نجامی ملمالنێ و به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی نێوان دوو زلهێزی وه‌ک ئه‌مریکاو ڕوسیایه .ڕوسیا ل ه ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاست له‌سه‌ر که‌ناری سوریا بنکه‌یه‌کی سه‌ربازیی ده‌ریایی دامه‌زراندو ه ک ه ڕۆکێته‌کانی هه‌لگریی چه‌کی ئه‌تۆمین ،ئه‌وه‌ش هۆکارێکی تر ه بۆ پشتگیریی و مانه‌وه‌ی ڕژێمی سوریا له‌الیه‌ن ڕوسیای پوتینه‌وه. لێره‌دا الیه‌ن ه سه‌ربازیه‌که�شی سوریا بۆ ڕوسیا به‌ده‌ر ده‌که‌وێت .لێره‌دا هاوکێش ه سیا�سی و سه‌ربازیه‌کان ل ه ئاینده‌ی سوریادا چۆن ده‌بێت ته‌نیا ده‌کرێت گریمانه‌ی بۆ بکرێت .بۆچونێکی واهه‌ی ه جه‌نگی سوریا هۆکارێکی گرنگ بێت ببێته هۆی گۆڕینی نه‌خشه‌ی سیا�سی ناوچه‌که .ئه‌گه‌ر چیتر پێکهات ه سیا�سی و جوگرافیه‌که‌ی ناوچه‌ی ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست به‌و شێوازه‌ی دوای جه‌نگی یه‌که‌می جیهانی ل ه به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌مریکاو ئه‌وروپا نه‌بێت ئه‌وا ب ه دوور نازانرێت ک ه ناوچه‌ک ه بکه‌وێته به‌ر جۆرێک ل ه گۆڕانکاری. کۆتایی هێنان به‌و جه‌نگ ه به‌ند ه ب ه بریاری سیاسیه‌وه‌و بریاری چاره‌نوسسازیش الی ئه‌مریکاو ڕوسیایه ،ته‌نانه‌ت ئه‌ورپاش خاوه‌نی بریاری سه‌ره‌کی نی ه تێیدا ،الی کوردو تورکیاو ئێران و حکومه‌تی سوریاش نیه ،هه‌رچه‌ند ه ئه‌م الیه‌نانه‌ی دوایی ده‌توانن جۆرێک ل ه ئالۆزی دروست بکه‌ن ل ه بریار ه سیاسیه‌کانی سه‌ر جه‌نگ یان ئاشتی ل ه سوریا لێره‌و له‌وێ ئه‌مانیش قسه‌ی خۆیان هه‌بێت.
مێژووی کوردستانی سوریا به داڕمانی ئیمپراتۆریه‌تی تورکی /عوسمانی ده‌ست پێده‌کات
چه‌کی ڕو�سی ل ه سوریا ڕۆلی کورد ل ه کوردستانی سوریا • مێژووی کوردستانی سوریا ب ه داڕمانی ئیمپراتۆریه‌تی تورکی /عوسمانی ده‌ست پێده‌کات دوای جه‌نگی یه‌که‌می جیهانی ل ه سالی 1918و دروستبوونی سوریا ک ه له‌ژێر مانداتی فه‌ره‌ن�سی بوو .به‌شێک ل ه کوردستان خرای ه سه‌ر ده‌وڵه‌تی دروستکراوی سوریا ک ه ده‌که َ ویت ه باکوری ِ سوریاو سنوری له‌گه‌ل ده‌وله‌تی تورکیاو عێراق هه‌یه .کورد ل ه سوریا دوه‌م گه‌وره‌ترین گه‌له (که‌مایه‌تیه‌کی نه‌ته‌وه‌ییه) .ل ه چوارچێوه‌ی جه‌نگی سوریاداو دروستبوونی بۆشایی ،کورد له‌م به‌شه‌دا ب ه سه‌رۆکایه‌تی په‌یه‌د ه توانی �سێ کانتۆن دروست بکات ب ه ناوه‌کانی جه‌زیره ،کۆبانێ و عه‌فرین ک ه ب ه ڕۆژاڤا ناسراوه .هه‌روه‌ها پێکهێنانی ئیداره‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆو سوپایه‌کی سه‌ربازیی که ڕۆلێکی به‌رچاوی گێڕاو ه ل ه شه‌ڕی دژ ب ه داعش. ئازاد کردنی ناوچ ه کوردیه‌کان (باکوری سوریا) و دروستکردنی بنکه‌ی سه‌ربازیی ئه‌مریکی تێیدا بۆت ه دڕکێک بۆ سه‌رانی تورکیاو ڕوسیاو هێزه ئیسالمیه‌کان. کورد ل ه ڕۆژاڤا به‌رگری سه‌خت ل ه خاک و www.komelge.com
43
NO:31 -August 2018
ه گۆڕه‌پانی سوریا بووه‌ت ه تاقیکردنه‌وه‌ی چه‌ک نوێکانی زلهێزه‌کانیش.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نوێکانی زلهێزه‌کانیش .بۆنمون ه ڕوسیا ده‌یان جۆر چه‌کی نوێی ل ه سوریا تاقیکردۆته‌وه‌و نیشانی دونیای ئه‌دات ک ه به‌رهه‌می سه‌ربازیی ڕو�سی کارایه‌و تاقیکردنه‌وه‌ی چه‌کی نوێی ل ه جه‌نگی سوریادا بۆت ه هۆی به‌رزکردنه‌وه‌ی فرۆشتنی به‌رهه‌می سه‌ربازی ڕو�سی .ب ه ته‌نیا له‌سالی 2016 زیاتر ل ه 200جۆر چه‌کی ڕو�سی ل ه جه‌نگی سوریادا سه‌رکه‌وتوان ه به‌کارهێنراوه‌و تاقیکراوه‌ته‌وه. لێره‌دا شتێک نامێنێت پێی بوترێت ڕه‌وشت و به‌زه‌یی ئینسانیی و چه‌ک به‌سه‌ر خه‌لکی سڤیل و ژن و مندال و پیرو په‌ککه‌وت ه تاقیده‌کرێته‌و ه که ئه‌و جه‌نگ ه ل ه بنه‌ڕه‌تدا جه‌نگی ئه‌وان نیه. ژماره‌ی ئه‌و ده‌وله‌تان ه که‌م نین ک ه چه‌ک و ته‌قه‌مه‌نی ب ه والتانی شوێن قه‌یرانه‌کان ده‌فرۆشن، هه‌ندێک جار ده‌وله‌تانێک خۆیان ده‌بن ه هۆی دروستبوونی قه‌یران و جه‌نگ و دواتر بۆ فرۆشتنی چه‌ک پێیان و هه‌ر خۆشیان پڕۆژه‌ی ناوچ ه وێران کراوه‌کان ده‌گرن ه ده‌ست ب ه سه‌روه‌ت و سامانی ئه‌و ناوچه‌ی ه خۆی و پابه‌ند کردنیان ل ه ڕووی ئابوری و سیا�سی و ته‌کنه‌لۆژیاو قه‌رزه‌و ه به خۆیانه‌وه .ئه‌وه‌ش هیچیتر نی ه ل ه جه‌نگ و وێرانی و کوشتن به‌الم ب ه شێوه‌یه‌کی تر .هیچ جیاوازیه‌ک نی ه ل ه نێوان ئه‌وه‌ی ڕاسته‌وخۆ مرۆڤێک بکوژیت یان ببیت ه هۆی کوشتنی.
ئامانجێکی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی خۆی ده‌کات و جه‌نگێکیان به‌سه‌ردا سه‌پاندوه .ئه‌گه‌ر که‌وتنی ئه‌سه‌د قورس بێت به‌هۆی پشتگیری ئێران و ڕوسیاو ه ئه‌وا له‌وانه‌ی ه کورد ل ه ڕۆژاڤا ناچار بێت له‌گه‌ل ڕژێمی ئه‌سه‌د رێک بکه‌وێت به‌الم په‌یه‌ده سوریایه‌کی دیموکراتی فیدرالی مه‌به‌سته .له‌به‌ر ڕۆشنایی ڕاستی ه ئاماژ ه پێکراوه‌کان ئه‌وا داهاتووی سوریا ب ه پله‌ی سه‌ره‌کی به‌ند ه ب ه ڕوسیاو رێکی به‌رچاوه ئه‌مریکاوه .لێره‌دا ڕوسیا بریارده ِ بۆ داهاتووی سوریا ب ه تایبه‌ت ک ه نایه‌وێ ڕژێمی ئه‌سه‌د بڕوخێت. واده‌بینرێت ڕوسیاو ئێران بیانه‌وێ کورد به جۆرێک له‌گه‌ل ئه‌سه‌د رێکبکه‌وون ک ه تورکیاش قبوولی بێت ،تورکیاش به‌رده‌وام که‌وتۆت ه ژێر کاریگه‌ریی ڕوسیاوه‌و ناچار ده‌بێت مانه‌وه‌ی ڕژێمی سوری قبول بکات ،به‌تایبه‌ت ک ه دۆخی ناوخۆو نێوده‌وله‌تیه‌که‌ی له‌ئاستێکی وادا نیه هه‌رچی ده‌وێت ل ه سوریا بیکات .کوردیش ل ه سوریا وز ه هۆکارێکی گرنگی جه‌نگی سوریا • به‌شێک ه ل ه چاره‌سه‌ره‌کان و پارویه‌کی بچووک نیه هه‌رچه‌ند باس ل ه جه‌نگ بکرێت وه‌ک قووت بدرێت .هه‌موو ئه‌مان ه به‌ند ه ب ه داهاتووی درێژکه‌ره‌وه‌ی سیاسه‌ت به‌الم ل ه بنه‌ڕه‌تدا بڕیاری سیاسیه‌وه. به‌رژه‌وه‌ندی ئابوری بۆت ه پایه‌یه‌کی سه‌ره‌کی جه‌نگه‌کان ،له‌وه‌ش مێژوی مرۆڤایه‌تی بریتی سوریاو تاقیکردنه‌وه‌ی چه‌ک • سوریا بووه‌ت ه گۆڕه‌پانی تاقیکردنه‌وه‌ی چه‌که بوو ه ل ه هه‌وڵدان ل ه پێناوی ده‌سه‌الت و ئابوری و جه‌نگیش ڕێگایه‌ک بوو ه بۆ گه‌یشتن به‌م ئامانجه، 44
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
به‌الم پرسیاره‌ک ه له‌وه‌دای ه ده‌سه‌الت و ئابوری له ده‌ستی کێداو بۆ کام ئامانج به‌کار ده‌هێنرێت. وز ه (نه‌وت و گازی سروشتی و دۆزینه‌وه‌ی بازاڕ و که‌ره‌سه‌ی خاو ،و ده‌ستی هه‌رزانی کار )...یه‌کێک بوو ه ل ه هۆکاره‌کانی ملمالنێ و جه‌نگه‌کان له جیهانداو هه‌ربۆی ه کاریگه‌ریی خۆی هه‌بو ه له‌سه‌ر بڕیاری سیاسیشدا .جه‌نگی سوریاش ل ه پال چه‌ند فاکته‌رێکی تری سیا�سی و جیۆستراتیژی و خاڵی کردنی ل ه هێز ه ئیسالمی ه توندڕه‌وه‌کانی وه‌ک داعش وه‌ک ل ه باسه‌که‌دا ده‌رده‌که‌وێت جه‌نگی وزه‌شه (ڕێگای گواستنه‌وه‌ی وزه) یه ،به‌تایبه‌ت گازی سروشتی ک ه ئه‌مڕۆک ه به‌تایبه‌ت ئایند ه گرنگیه‌کی تایبه‌تترو زۆرتری به‌خۆیه‌و ه گرتو ه به‌راورد به نه‌وت به‌تایبه‌ت په‌یوه‌ست ب ه ژینگه‌و ه ل ه والتانی ڕۆژئاوا .ب ه حوکمی به‌ره‌و پێش چوونی بواری پیشه‌سازی و ته‌کنه‌لۆژیای پێشکه‌وتوی سه‌رده‌م و زۆریی شمه‌ک ه به‌رهه‌مهێنراوه‌کان نه‌ک هه‌ر توانای ده‌رهێنانی گازی سروشتی په‌ره‌ی پێدراو ه به‌ڵکو پێویستیی بۆ وز ه ل ه زیاد بوندایه .ل ه پێناوی وزه‌و رێگاکانی گواستنه‌وه‌یدا وه‌ک فاکته‌رێکی گرنگی ئابوری و به‌هه‌رم هێنان ده‌یان جه‌نگ ل ه پێناویدا به‌رپا کراوه‌و ده‌کرێت. «رێکخراوی والتانی هه‌نارده‌کردنی پیترۆل (ئۆپێک) ل ه 8ی نۆڤه‌مبه‌ری 2016ل ه ڕاپۆرتی ساالنه‌ی خۆیدا دایناو ه ک ه ڕێژه‌ی به‌کار بردنی نه‌وت ل ه جیهاندا به‌بری %40زیاد ده‌کات تا ساڵی .2040به‌مه‌ش خواست له‌سه‌ر نه‌وت بۆ هه‌ر ڕۆژێک ده‌کات ه ( )17ملیۆن به‌رمیل .ل ه دوای شۆڕ�شی پیشه‌سازی و سه‌ده‌ی نۆزده‌و ه که زیاتر ل ه 150سال ه نه‌وت و ئینجا گازی سروشتی سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌کی وزه‌ن ل ه جیهاندا .دۆزینه‌وه‌و ده‌رهێنان و به‌بازاڕ کردن و کۆنتڕۆل کردنی
سوریا هه‌رچه‌ند ه خاوه‌نی ه له ڕێژه‌یه‌کی ئه‌وتۆ نی نه‌وت و گازی سروشتی ه ڕووی جوگرافیه‌وه به‌الم ل (جیۆستراتیژیه‌وه) ڕۆلێکی گرنگی به‌ر ده‌که‌وێت بۆ تێپه‌ڕبوونی بۆری گواستنه‌وه‌ی نه‌وت و گازی سروشتی بۆ ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاست
هۆکارێکی سه‌ره‌کی جه‌نگ و ناکۆکی ه هه‌رێمایه‌تی وجیهانیه‌کانه‌و به‌کار هێنانی سه‌رجه‌می وزه‌ی جیهان ل ه زیادبوندایه« . سوریا هه‌رچه‌ند ه خاوه‌نی ڕێژه‌یه‌کی ئه‌وتۆ نی ه ل ه نه‌وت و گازی سروشتی به‌الم ل ه ڕووی جوگرافیه‌و ه (جیۆستراتیژیه‌وه) ڕۆلێکی گرنگی به‌ر ده‌که‌وێت بۆ تێپه‌ڕبوونی بۆری گواستنه‌وه‌ی نه‌وت و گازی سروشتی بۆ ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاست و له‌وێشه‌و ه بۆ ئه‌وروپا .قه‌ته‌رو سعودیه مه‌به‌ستیان ه گازی سروشتی ب ه بۆری ب ه رێگای ئه‌رده‌نه‌وه‌و دواتر سوریاو ه بگوازنه‌و ه بۆ ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاست و له‌وێو ه ڕه‌وانه‌ی ئه‌وروپا بکرێت و پێشبرکێی ڕوسیا�شی پێ بکه‌ن وه‌ک یه‌کێک له خاوه‌ن گازی سروشتیی بێشومار ل ه جیهاندا. www.komelge.com
45
NO:31 -August 2018
ده‌وله‌ته زلهێزه‌کانی ه ه ویالیه‌ت ڕۆژئاوا ب یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا بۆ والته نه‌وتیه‌کانی ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست وه‌ک ه که مانگایه‌کی درێژ وای سه‌ری له‌ناو ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاستدایه‌و له‌وێ خواردن ده‌کرێت به‌ده‌میداو کلکیشی ه که ه ئه‌مریکاو ڕۆژئاوای ل له‌وێ نه‌وت و سامانه‌که ئه‌دۆشرێ. نه‌وت و گازی سروشتی وه‌ک دوو سه‌رچاوه‌ی گرنگی وز ه ل ه جیهاندا به‌شێکی گرنگی که‌وتۆته ناوچه‌کانی ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست و ب ه هۆی باری جوگرافیه‌و ه گواستنه‌وه‌ی بۆ بازاڕه‌کانی جیهان ب ه تایبه‌ت ئه‌وروپا ئاسانتره‌و تێچوونی ماددی�شی که‌متره .لێره‌دا کێبرکێی گه‌ور ه هه‌ی ه بۆ گه‌یشتن به‌و سه‌رچاوانه‌ی وزه‌و بۆت ه به‌شێکی بواری ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌ییش (ئاسای�شی وزه) و لێره‌دا ناوچه‌کانی ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست بۆت ه به‌شێکی به‌رچاوی ناکۆکی و ملمالنێی زلهێزه‌کان. ده‌وله‌ت ه زلهێزه‌کانی ڕۆژئاوا ب ه ویالیه‌ته 46
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا بۆ والت ه نه‌وتیه‌کانی ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست وه‌ک مانگایه‌کی درێژ وای ه ک ه سه‌ری له‌ناو ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاستدایه‌و له‌وێ خواردن ده‌کرێت به‌ده‌میداو کلکی�شی له ئه‌مریکاو ڕۆژئاوای ه ک ه له‌وێ نه‌وت و سامانه‌که ئه‌دۆشرێ .ئه‌و الیه‌نه‌ی بیه‌وێ ل ه جیهانی ئابوری و بازرگانیدا ببێت ب ه شتێک ده‌بێت قاچێکی له ڕۆژهه‌التی ناوه‌راستدا بێت .ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست چ ده‌وله‌ته‌کانی به�شی ڕۆژهه‌التی ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاست ده‌گرێته‌و ه ک ه بریتین ل ه تورکیا ،میسر، سوریا ،لبنان ،ئیسرائیل ،ئوردون و قوبرس، هه‌روه‌ها ده‌وله‌ته‌کانی که‌نداو (یه‌کێتی ئیماراتی عه‌ره‌بی (به‌حره‌ین ،قه‌ته‌ر ،عومان و شارقه)، یه‌مه‌ن و سعودی عه‌ره‌بی) و ده‌ریای سوور ،ئێران، عێراق .ئه‌و ناوچه‌ی ه چه‌ند ڕۆلێکی گرنگ ده‌بینێت بۆ زلهێزه‌کان ک ه بریتین له: . 1پاراستنی ڕێگای هاتوچۆی نه‌وت. . 2بۆ سیاسه‌تێکی نزمی نرخی نه‌وت. . 3ناوچه‌ی هه‌رزانی که‌ره‌سه‌ی خاو و ده‌ستی هه‌رزانی کار . 4کۆنتڕۆل و به‌ره‌نگاریکردنی ئه‌و الیه‌نانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی ده‌وله‌تانێکی ناوچه‌و زلهێزه‌کانی هاوپه‌یمان ده‌خه‌ن ه مه‌ترسیه‌وه، هه‌روه‌ها ڕێگریکردن ل ه به‌رزبوونه‌وه‌ی کاریگه‌ریی سیا�سی تاک ده‌وڵه‌ت و ناده‌وله‌تیی ل ه ناوچه‌که‌دا. ئه‌مریکا له‌به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی خۆی ( هه‌ر هێشتا تاک ه زلهێزی سه‌ربازیی ل ه جیهاندا) ده‌بێت به‌رژه‌وه‌ندی والت ه پیشه‌سازیه‌کانی هاوپه‌یمانیی بپارێزێت .ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌مریکا خۆی ده‌ست له نه‌وتی ناوچه‌که ،یان که‌نداویش ه هَلبگرێت به‌الم قه‌یرانی وز ه ل ه والت ه ئه‌وروپیه‌کاندا یان ل ه یابان کاریگه‌ریی گه‌وره‌ی ده‌بێت له‌سه‌ر ئابوری ئه‌مریکی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
چونک ه به‌شێکی شمه‌کی ئه‌مریکی ل ه ئه‌وروپاو یابان ساغ ده‌بنه‌وه. ل ه جه‌نگی دوه‌می که‌نداویشدا پاراستنی ئه‌وروپاش کرای ه ئامانج ونه‌هێلدرا عێراق ده‌وله‌تی کوێت بۆ هه‌میش ه داگیر بکات و مامه‌ل ه به‌نرخی نه‌وت و پاشه‌که‌وتی نه‌وت بکات له‌بازاڕه‌کانی جیهاندا .ناردنی نه‌وت بۆ یابان نزیکه‌ی %70ی به گه‌روی هۆرموزدا ده‌ڕوات .ئێران له‌جه‌نگی یه‌که‌می که‌نداودا هه‌ڕه‌شه‌ی داخستنی ئه‌و گه‌روه‌ی ده‌کرد بۆ ئه‌وه‌ی کێشه‌ک ه بکات ه کیشه‌یه‌کی نێوده‌وله‌تی چونک ه ئێران ده‌زانێ ک ه ئه‌و ه په‌یوه‌ندی به‌ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی بۆ سه‌ر ویالیه‌ت ه یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکاش هه‌ی ه چونک ه %25ی کاالی ئه‌مریکاش له‌یابان ساغ ده‌بێته‌وه .بۆ ئه‌مریکا ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌یی به‌ته‌نیا داعش و قاعیده‌و ئیرهاب نیه به‌لکو ئابوری وسیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌شه .ئه‌مه‌یان نه‌گۆڕه‌و په‌یوه‌ندی به‌ئاسای�شی نه‌ته‌وه‌ییه‌و ه هه‌یه ئیتر هه‌ر الیه‌نێکی سیا�سی له‌سه‌ر ده‌سه‌الت بێت. به‌پێی ڕاپۆرتێکی “ ”Financial Timesل ه سالی 2015به‌شێکی سه‌ره‌کی جه‌نگی سوریا په‌یوه‌ندی ب ه جوگرافیای هه‌نارده‌کردنی نه‌وت و گازی سروشتیه‌و ه هه‌ی ه بۆ بازاڕه‌کانی ئه‌وروپا .ڕوسیاو هێزه‌کانی ڕۆژئاواو ده‌وله‌ته‌کانی که‌نداو ته‌نیا له‌و ناوچ ه تایبه‌تان ه ل ه سوریا ده‌جه‌نگن ک ه په‌یوه‌ندی ب ه جوگرافیاو ستراتیژی ئه‌و بوار ه هه‌یه .ل ه تێبینی گشتیدا مرۆڤ ئه‌و جه‌نگه‌ی سوریای ته‌ماوی دێته به‌رچاو به‌الم کاتێک ده‌ڕوانێت ه جه‌نگ له‌پێناوی وزه‌دا ئه‌وا سه‌رپۆشه‌ک ه له‌سه‌ردا داده‌گیرێت و ده‌موچاوه‌کان ڕونتر ده‌رده‌که‌ون .مه‌سه‌له‌ی شه‌ڕی حه‌له‌ب په‌یوه‌ندی ب ه دوو گرنگترین بازاڕی نه‌وته‌و ه هه‌ی ه ک ه نزیکن ل ه مه‌نبه‌جه‌و ه ( 60کم) و له‌ژێر کۆنتڕۆلی ئه‌مریکیه‌کاندایه‌و هه‌روه‌ها الباب.
گرنگترین بۆری گواستنه‌وه‌ی نه‌وت ک ه له‌عێراقه‌وه هه‌نارد ه ده‌کرێت ل ه ڕێگای موصل و قائیمه‌وه به‌و دوو ناوچه‌یه‌ی سوریادا تێده‌په‌رن .ل ه به‌ری ڕۆژهه‌التیشه‌و ه ب ه شاری حه‌له‌بدا تێده‌په‌رێت تا ده‌گات ه ئیدلیب .کۆنتڕۆل کردنی مه‌نبه‌ج به‌واتای بوونی کاریگه‌ریی گه‌ور ه بۆ گواستنه‌وه‌ی نه‌وت له سوریا ،هه‌ربۆی ه تورکیا چاوی بڕیوه‌ت ه مه‌نبه‌جیش ئه‌و ه جگ ه ل ه ئامانجی تێکدانی کیانێکی کوردی تێیدا. هه‌مان شت بۆ حه‌له‌ب و ئیدلیبیش ه ک ه که‌وتونه‌ته به‌ری ڕۆژئاوای سوریاوه .ئه‌و الیه‌نه‌ی کۆنتڕۆلی حه‌له‌ب بکات ئه‌وا کۆنتڕۆلی کلیلی بۆری ه نه‌وتیه‌کان ده‌کات .ل ه ئه‌گه‌ری ده‌ست به‌سه‌ردا گرتنی مه‌نبه‌ج له‌الیه‌ن تورکیاو ه ئه‌وا تورکیا ده‌توانێت کاریگه‌ریی دروست بکات به‌سه‌ر سیسته‌می بۆری ه نه‌وتیه‌کان. ب ه هه‌مان شێو ه حومص و حه‌ماو پاملیره‌ش ئه‌و ئاڕاسته‌یه‌یان به‌رده‌که‌وێت .ئه‌و ناوچانه‌ش که شه‌ڕی قورسیان به‌رکه‌وتو ه ئه‌و ناوچانه‌ن که بریار ه دواڕۆژ بۆری ه نه‌وتی ه نه‌خش ه کێشراوه‌کانی قه‌ته‌ر /تورکیا�شی پێدا بڕوات. کۆنتڕۆلی به�شی ڕۆژئاوای سوریا بۆ ڕوسیا گرنگ ه بۆ رێگا گرتن ل ه گواستنه‌وه‌ی وز ه ب ه رێگای بۆری ه نه‌وتیه‌کانه‌و ه بۆ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وروپاو ڕۆژئاوا .ئیسرائیل هاوکات ب ه ڕوخانی ڕژێمی ئه‌سه‌د نه‌خشه‌ی گواستنه‌وه‌ی بۆری نه‌وت و گازی هه‌یه ل ه به‌رزاییه‌کانی جۆالنه‌و ه ب ه دیمه‌شقدا بۆ تورکیا. به‌الم ل ه دیدی ڕوسیاو ه ده‌بێت رێگری له‌و پڕۆژه‌یه بکرێت ،ڕوسیا کێبڕکێکه‌ری ناوێت ل ه بازاڕی گازی سروشتیدا .هاتن ه ناوه‌وه‌ی هێزی ڕو�سی بۆ ناوچه کوردیه‌کان ئامانجی وزه‌و سیاسی�شی هه‌یه .چ به کوردستاندا (سه‌روی سوریا) و چ ب ه تورکیادا نه‌وتی عێراقی ده‌گوازرێته‌و ه به‌ری ڕۆژئاوای سوریاو له‌وێو ه زۆرتر بۆ ئه‌وروپا بۆ بازاڕی وزه www.komelge.com
47
NO:31 -August 2018
ده‌ڕوات .به‌الم ڕوسیا دژی ئه‌و مه‌مه‌ڕه‌ی ه چونک ه ِڕوسیا ده‌یه‌وێت ئه‌وروپا وه‌ک موشته‌ری وز ه الی خۆی بهێلێته‌وه‌و پابه‌ندی بکات. ته‌نانه‌ت ئه‌و گرێبه‌سته‌ی «حکومه‌تی هه‌رێم» له‌گه‌ل ڕۆزنه‌فتی ڕو�سی کردویه‌تی بۆ به‌رژه‌وه‌ندی تاک الیه‌نێکی نانیشیمانی ده‌بێت ئه‌مریکای نیگه‌ران کردبێت چونک ه ئامانجێکی سه‌ره‌کی کۆمپانیای ڕۆزنه‌فت کڕینی بۆری نه‌وتی هه‌رێمی کوردستان ه ک ه ده‌سه‌التی سیا�سی هه‌رێم به برێک دۆالر پێی فرۆشت .شه‌رعیه‌تی پاراستنی ئه‌و بۆری ه نه‌وتان ه الی ڕوسیایه ،به‌واتا دابه‌زینی هێزی ڕو�سی ل ه هه‌رێمی کوردستاندا و له‌وانه‌یه کاریگه‌یی له‌سه‌ر سیاسه‌تی عێراقیش دروست بکات .حکومه‌تی به‌غدا دڵخۆش نی ه به‌و ڕێکه‌وتنه به‌الم به‌هۆی هلوپه‌یمانیه‌تی نێوان ڕوسیاو ئێران، ئێران کاریگه‌ریی دروستکردو ه له‌سه‌ر حکومه‌تی به‌غدا ک ه بێده‌نگی هه‌لبژێرێت .شتێک ک ه دژ به ئاسای�شی وزه‌و به‌رژه‌وه‌ندی ه ئابوری و سیاسیه‌کانی ئه‌مریکاو یه‌کێتی ئه‌وروپای ه ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به سیاسه‌تی ڕوسیاو ه هه‌یه .هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌و رێکه‌وتن ه به‌ند ه ب ه بڕیاری مۆسکۆوه .له‌وانه‌یه بێده‌نگیی ئه‌مریکا له‌م کاته‌دا به‌ند بێت بۆ دوای هه‌ڵبژاردنه‌کان ل ه عێراق ،ک ه حکومه‌ت ل ه کێ دروست ده‌بیچت ،ئه‌و کات ه کاردانه‌وه‌ی ئه‌مریکا به‌رامبه‌ر ب ه هه‌ولێر ده‌رده‌که‌وێت. ئه‌و ه ل ه کاتێکدا ک ه ل ه ڕاپه‌رینی 1991وه ئه‌مریکاو یه‌کێتی ئه‌وروپا هه‌رێمی کوردستانیان پاراستوه .بگه‌رێینه‌و ه بۆ ئه‌و جه‌نگه‌ی ل ه سوریادا هه‌ی ه ک ه به‌هۆی پێکدادانی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانه ،له نیوانیاندا وز ه ل ه نێوان ئه‌مریکاو ئه‌وروپا ،ڕوسیاو تورکیاو ده‌وله‌تانێکی تری ناوچه‌ک ه ...لێره‌دا هه‌رێم چۆت ه به‌ره‌ی تورکیاو ڕوسیاو ه دژ ب ه به‌ره‌ی 48
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئه‌مریکاو یه‌کێتی ئه‌وروپاو واده‌ڕوات هه‌رێمی کوردستان بکات ه ناوچه‌ی نفوزی ڕو�سی /تورکی. ئایند ه ڕاستی هاوکێشه‌کان و ده‌رئه‌نجامه‌کانی ده‌رده‌خات. ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی ب ه ویالیه‌ت ه یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکاو ه هه‌ی ه پالنی ئه‌و ه کرابوو بۆریه‌کی تری نه‌وت ل ه که‌نداوی فارسیی عه‌ره‌بیه‌و ه تا ده‌گاته باکوری عێراق و دواتر ب ه باکوری سوریادا بڕوات. به‌و ه نه‌وتی عێراقی چ ل ه رێگای تورکیاوه‌و چ به باکوری سوریاو ه بنێردرێت ه ئه‌وروپا بۆ بازاڕی وزه. به‌الم نه‌خشه‌ی دروستکردنی مه‌مه‌رێکی کوردیی هیچی لێ دروست نه‌بوو چونک ه ڕوسه‌کان هاتن ه ناو سوریاوه. ساڵی 2009قه‌ته‌ر پێشنیازی دروستکردنی بۆری گواستنه‌وه‌ی گازی سروشتی قه‌ته‌ریی کرد، ک ه ب ه سعودیه‌و ئه‌رده‌نداو دواتر ب ه سوریادا بۆ تورکیاو له‌وێشه‌و ه هه‌نارده‌ی ئه‌وروپا بکرێت وه‌ک ل ه نه‌خشه‌که‌دا ده‌بینرێت و تێچونی�شی که‌متره. شتێک ک ه ڕۆلی قه‌ته‌ریش ئێسته‌ش ل ه جه‌نگی سوریادا ده‌رده‌خات و رێکه‌وت نی ه ک ه قه‌ته‌رییش وه‌ک ئێران و تورکیاو زلهێزه‌کان بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌و دروستکردنی کاریگه‌ریی خۆی ل ه سوریادا پشتگیریی هێز ه ئیسالمی ه توندڕه‌وه‌کانی کردو ه به داعشیشه‌و ه ل ه شێوازی جه‌نگی ب ه وه‌کاله‌ت. والت ه پیشه‌سازیه‌کانی ڕۆژئاوا پشتگیرییان له‌م پڕۆژه‌ی ه کردو ه ب ه ئامانجی بێهێز کردنی سه‌کته‌ری وزه‌ی ڕو�سی و که‌مکردنه‌وه‌ی پابه‌ند بوونی ئه‌وروپا ب ه گازی ڕوسیه‌وه .به‌الم ڕوسیا هه‌وڵی تێکدانی ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ی داو کاری له‌سه‌ر پڕۆژه‌یه‌کی مونافس کرد به‌وه‌ی بۆری گواستنه‌وه‌ی وزه‌و گازی ئێرانیی ب ه عێراق و سوریادا بۆ التاکیاو له‌وێشه‌وه بۆ ئه‌وروپا هه‌نارد ه بکرێت .دیارده‌یه‌ک که
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
جه‌نگه‌که‌ی سوریای ئالۆزتر کرد. لێره‌دا ده‌بینرێت هه‌موو ئه‌و هێزانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی ئابوری و وزه‌و بازرگانییان ل ه سوریادا هه‌ی ه کار بۆ سه‌رخستنی پڕۆژه‌ی خۆیان ده‌که‌ن و هاوپه‌یمانیی ده‌به‌ستن و زۆر جاریش به‌پێی دۆخه‌که هاوپه‌یمانێته‌کانیش ده‌گۆڕێن ،به‌و تیۆریه‌ی نه هاوڕێی هه‌میشه‌یی و ن ه دوژمنی هه‌میشه‌یی هه‌یه به‌ڵکو ته‌نیا به‌رژه‌وه‌ندی هه‌میشه‌یی هه‌یه .وه‌ک هێنری کیسینجه‌ر وته‌نی سیاسه‌ت ن ه باوکی هه‌یه‌و ن ه دایک ته‌نیا به‌رژه‌وه‌ندی هه‌یه ،جا به‌رژه‌وه‌ندی بۆ ئامانجی باش یان خراپ بێت. ده‌رئه‌نجام • جه‌نگ هه‌میش ه شێوازێکی توندوتیژ بوو ه بۆ به‌الدا خستنی ناکۆکی و ملمالنیکان ،ته‌نانه‌ت الیه‌نی براوه‌ش زیانمه‌ند ده‌بێت تێیدا .ل ه کاتی جه‌نگدا ئامانج و ستراتیژی ه سیا�سی و ئابوری و ئایدیۆلۆژیاکان ڕوبه‌ری جه‌نگ ده‌کرێنه‌و ه بۆ به‌ده‌ستهێنانی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کان. ئه‌گه‌ر نه‌خشه‌ی سیا�سی و جوگرافی له • ناوچه‌که‌دا گۆرینی قورس بێت ئه‌وا باشترین رێگا بۆ چاره‌سه‌ری سوریاو ده‌وله‌ته‌کانی هاوشێوه سیسته‌می فیدرالی ه چونک ه له‌م سیسته‌مه‌دا ده‌سه‌الته‌کان دابه‌ش ده‌بن به‌سه‌ر هه‌رێم (کانتۆنه‌کاندا) و ده‌سه‌التی مه‌رکه‌زی الواز ده‌بێت. مۆدیلی سفیدرالی ل ه سویسرا ب ه گونجاو ده‌بینم. فیدرالیزم ده‌بێت ه هۆی دروستبوونی دیموکرا�سی و سه‌قامگیریی ک ه هه‌ردوکیان مه‌رجی گرنگن بۆ سیسته‌می فیدرالی. سیاسه‌ت و ناکۆکی و پێکدادان ه • نێوده‌وله‌تی و ئیقلیمیه‌کان ل ه سه‌ر نمونه‌و گۆڕه‌پانی جه‌نگی سوریادا ب ه ڕوونی به‌دی ده‌که‌وێت.
جه‌نگی سوریا جه‌نگێک • نی ه ل ه پێناوی به‌ها مرۆییه‌کان به‌لکو جه‌نگی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانه ،جیۆپۆله‌تیک وش ه گرنگه‌که‌یه تێیدا .ئه‌و وشه‌ی ه ِڕوونی ده‌کاته‌و ه بۆچی ڕاپه‌رینی به‌شێکی خه‌لکی سوریا دژ ب ه ئه‌سه‌د ل ه کاتێکی کورتدا کرای ه جه‌نگی ب ه وه‌کاله‌ت و ئاستێکی نێوده‌وله‌تی به‌خۆیه‌و ه گرت .جه‌نگی به‌رژه‌وه‌ندیه نێوده‌وله‌تی و ئیقلیمیه‌کان ،به‌رژه‌وه‌ندی ه سیا�سی و سه‌ربازی و ئایدیۆلۆژی و ئابوریه‌کانی تێدا به‌دی ده‌کرێت .جه‌نگی هاوسه‌نگی هێزیشه .دوور نی ه جه‌نگی سوریا ببێت ه هۆی گۆرینی جوگرافیای سیا�سی ناوچه‌که .ئه‌مریکاو ئیسرائیل و سعودیه ئێران وه‌ک هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی جدی ده‌بینن بۆ سه‌ر ئاسای�شی خۆیان و ناوچه‌و ئاسای�شی وزه‌ش، ئێران ب ه شوێن کارتی سیاسیدا ده‌گه‌رێت و ده‌ستی خستۆت ه ناو کاروباری چه‌ندێک ل ه والتانی ناوچه‌که ...وا ده‌بینرێت ک ه ده‌بێت سنورێک بۆ ئێران دابنرێت .سیناریۆکانی ئه‌و ئامرازانه‌ش چی ده‌بن و چۆن ده‌بن که‌م نین.. له‌سه‌ر خاکی سوریا ئه‌مریکاو • ڕوسیا ئێران و سعودی عه‌ره‌بی هه‌روه‌ها تورکیا شه‌ڕی ده‌سه‌الت و نفوز و خۆسه‌پاندن ده‌که‌ن به‌الم گه‌مه‌که‌ر ه سه‌ره‌کیه‌کان ل ه 2012و ه واشنتن و مۆسکۆیه .بێ ته‌ده‌خوالتی ئه‌کته‌ر ه ده‌ره‌کیه‌کان هه‌رگیز گه‌وره‌ترین هه‌التنی خه‌لک و ئاواره‌یی دروست نه‌ده‌بوو ل ه سوریا ل ه جه‌نگی دوه‌می جیهانیه‌وه‌و بوو ه هۆی به‌تینتر کردنی پۆالریزه‌ی کۆمه‌الیه‌تی کۆمه‌لگه‌ی سوریا. جه‌نگه‌که‌ی سوریا هه‌روه‌ک ته‌واوی • جه‌نگه‌کانی تری دوای جه‌نگی دوه‌می جیهانی بریتیه ل ه جه‌نگی وه‌کاله‌ت .جه‌نگی وه‌کاله‌ت بۆ زلهێزه نێوده‌وله‌تی و هێز ه ئیقلیمیه‌کان به‌الم ده‌وله‌تی www.komelge.com
49
NO:31 -August 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئیقلیمیش هه‌ی ه جه‌نگی ب ه وه‌کاله‌ت بۆ زلهێزه‌کان ده‌کات. زۆری ژماره‌ی به‌شداربوان و • هاوپه‌یمانانی ده‌ره‌و ه ل ه جه‌نگه‌که‌دا ب ه به‌رژه‌وه‌ندیه جیاواز ه کۆتایی هینانی جه‌نگه‌که‌ی نادیار کردوه ئه‌وه‌نده‌ی جه‌نگه‌ک ه دریژ بخیه‌نیت ئه‌وه‌ند ه زیاتر مه‌تر�سی دروستبوونی نالسه‌قامگیریی ل ه ناوچه‌که فراوانتر ده‌بیت و قه‌یران به‌دوای قه‌یراندا دینیت دۆراوی گه‌ور ه گه‌النی سوربایه. چاره‌نو�سی مرۆڤ و گه‌الن و نه‌ته‌وه‌کان • الی ستراتیژ دارێژه‌رانی جیۆپۆله‌تیک هیچ گرنگیه‌کی نیه .جه‌نگی سوریاش ب ه ڕوونی ئه‌و راستیه‌ی نیشاندا ک ه یه‌که‌م قوربانی ل ه هه‌موو جه‌نگێکدا بریتی ه ل ه ڕاستیه‌که ،دو ه قوربانیش بریتی ه ل ه خه‌لکی مه‌ده‌نی به‌شدار نه‌بوو له‌و جه‌نگه‌دا ک ه جه‌نگی ئه‌وان نیه. مرۆڤ ده‌بێت ل ه سایکۆلۆجیه‌ت و • باری کۆمه‌الیه‌تی بڕیارده‌ره‌کانی سیاسه‌ت و جه‌نگی ناڕه‌وا و خوێن ڕێژ تێبگات .تینوو بوون بۆ ده‌سه‌الت و نه‌خۆ�شی گه‌وره‌یی یان خۆ به‌که‌م زانینی خۆی ،یان ناسه‌قامگیریی که‌سایه‌تی .هه‌ر که‌سێک له‌م ڕاستیان ه تێنه‌گات ل ه ڕاستی ئه‌وه تێناگات بۆچی ئه‌ردۆگان ده‌یه‌وێ ببێت ه پاشاو سولتانی ئیمپراتۆریه‌تێکی نوێ ،بۆچی پوتین ده‌یه‌وێ ببێت ه قه‌یسه‌رێکی نوێی ڕوسیا ،بۆچی ـــــــــ صدام ده‌یویست ببێت ه قائیدی ئومه‌ی عه‌ره‌بی ،یان تێبینی /به‌م نزیکان ه کتێبێکی نوسه‌ر له‌ژێر ئه‌وانه‌ی شه‌ڕیان بۆ دروستکردنی ئیمپراتۆریه‌ت ناونیشانی «جه‌نگه‌کان ل ه مێژوداو په‌یوه‌ندی به ده‌کردو ده‌یانویست ببن ه خودای سه‌ر زه‌وی....؟ سیاسه‌ت و ئابوریه‌و ه « ئاماده‌ی چاپ کردن بۆچی هه‌ندێک ل ه سیاسه‌تمه‌داره‌کانی والتی ده‌بێت. ئێمه‌ش توو�شی هه‌مان نه‌خۆ�شی بوون؟ نه‌خۆ�شی ئه‌وه‌ش کێ له‌گه‌ل ئه‌و نه‌بێت به‌واتا دژی ئه‌وه .ئه‌وه ئه‌رکی ده‌رونناس و کۆمه‌لناسه‌کانی کوردیش ه کار
له‌سه‌ر ئه‌م دیاردان ه بکه‌ن ،ل ه والتێکدا ک ه جه‌نگ بۆت ه به‌شێک ل ه مێژوه‌که‌ی. هیچ کام له‌و هێزانه‌ی ئێسته‌ی جه‌نگی • سوریا ن ه ئه‌وه‌ند ه به‌هێزن جه‌نگه‌ک ه بۆخۆی به‌رێته‌وه ،و ن ه ئه‌وه‌نده‌ش بێهێزن جه‌نگه‌که بدۆرێنێت ،هه‌ربۆی ه جه‌نگه‌ک ه درێژه‌ی کێشاوه. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی جه‌نگ دیارده‌یه‌کی • توندوتیژو قێزه‌ون ه به‌الم هه‌ندێک جار جه‌نگیش ده‌کرێ رێڕه‌وی مێژوو بگۆرێت ..ل ه ئه‌نجامی جه‌نگی سوریادا کورد توانی ل ه باکوری سوریا کیانێک بۆخۆی دروست بکات هه‌رچه‌ند ه ل ه ژێر مه‌تریشدایه .هه‌مان شت بۆ باشوری کوردستان ل ه ئه‌نجامی جه‌نگی عێراق و ئه‌مریکا ل ه سالی .1991
50
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
وتار
سەرەتایەک بۆ ماتریالیزمی مێژوویی
Alan Woodsو Rob Sewell له ئینگلیزییه‌وه :کارزان عزیز
به�شی دووه‌م کۆمەڵگه‌ى کۆیلەداری سەرەڕاى ئەو هەموو ترس و تۆقانەى کە یاوەرى ئەمەیکرد ،سەرهەڵدانى کۆمەڵگه‌ى چین لەو کۆمەڵگه‌نەى کە لەگەشەى زیاتردابوون بەشێوەیەکى گەورە لەپێشەوەچووندا بوو .بۆ یەکەمجار لەو کاتەوەى کە مرۆڤ لە مەیمونى جۆرى (ئەیپ)ەوە گەشەیکرد ،بەشێک لە کۆمەڵگه ئازادبوو لە کارى تەنها و تەنها دەستگرتن بە بوونەوە .ئەوانەى لەو کاتەدا
خۆیان لە کار ئازاد کرد ،کاتەکانى خۆیان بۆ زانست و فەلسەفە و کلتور تەرخانکرد. کۆمەڵگەى چین بە پیاوانى ئاینى و پلەدارانیەوە جۆرێک لە شارەزایى بەهرەداری وەکو کارى دەستییان لەگەڵ خۆیاندا هێنا .بەهانە مێژووییەکە و ئەرکى چینى بااڵدەست ئەوەبوو هێزە بەرهەمهێنەرەکان پێشبخەن و لەوێوە کۆمەڵگە ببەنە پێشەوە .ڕێک لەم کاتەدابوو کە شارستانیەت سەریهەڵدا. پاشان دەزگا تایبەتەکان لەپێناو پاراستنى بااڵدەستدا، چینى بەرژەوەندییەکانى دروستکران .هێزى پڕچەکیان لە پیاو ،بە ئامانجەکانیانەوە ،دادگاکانیانەوە ،جێبەجێکاران و …هتد،ەوە بنیاتنا ،هەروەها ئەو یاسا نوێیانە بوون بە پێویستى کە پێویستبوون بۆ پاراستنى خاوەندارێتى تایبەتى بۆ ئەوانەى کە خاوەن کۆیلە بوون .دەوڵەت بە پاشکۆ و زیادەکانیەوە هاتە ئاراوە و ئازادى و یەکسانى خێڵە کۆنەکان تو�شى دواشکست بوویەوە .ئایدیا و ئەخالقیاتى نوێ www.komelge.com
51
NO:31 -August 2018
گەشەیانکرد بۆ پاساو هێنانەوە بۆ ڕێکخستنە نوێیە کۆمەاڵیەتیی و ئابورییەکە .لە سەدەى حەوتى پێش زایندا ،ئەریستۆکراتیەتى خێڵەکى یۆنان بووبە چینێکى بااڵدەستى خاوەن کۆیلە لەگەڵ خاوەندارێتیکردنى زەویوزاریشدا .بەپێى فەیلەسوفى کۆنى یۆنانى ،ئەرستۆ ،زۆرینەى دانیشتوانى ئەتیکا بەکۆیلەکرابوون. لەگەڵ گەشەى دەوڵەت-شارەکاندا، بەرزبوونەوەى زیاترى کاردابەشکردن، زیادبوونێکى بەرچاوى بەخۆیەوە بینى .نەک تەنها لەنێوان شارۆچکە و واڵتاندا ،بەڵکو لەنێوان بازرگانى و داراییدا ،لەنێوان بازرگان و سوخۆراندا؛ توانایى دەستى نوێ سەریانهەڵدا لەگەڵ دەستەى هونەرى زیاتر بۆ بەرهەمهێنان و دروستکردنى چێژ و کلتورى چینى بااڵ. پاڵنەرى دەوڵەت شارەکان لە کۆیلەى زیاتر و زیاتردا بووبەهۆى جەنگى بەردەوام .لە جەنگى دژ بە مەکدۆنیا لەالیەن ڕۆمانەکانەوە لە ساڵى 169ى پێش زایندا ،بە تەنها لە ئیپرەس حەفتا شار تااڵنکران و ڕوخێنران و پاشان سەدو پەنجا هەزار کەس لە دانیشتوانەکانیان وەکو کۆیلە فرۆشران .ئەمە لەکاتێکدا کە ئابورى و داهاتى کۆیلە وێرانکەر و لەکیسچووبوو ،هەروەها بۆ مانەوەى ،پێویستى بە کۆمەکێکى بەردەوامى کۆیلە هەبوو بۆئەوەى جێگاى ئەوانەى پێبگرێتەوە کە بریندار بوون یان کوژران. هەرچەندە ،دووبارەبەرهەمهێنانەوە بە شێوە سروشتییەکەى لەنێو کۆیلەکاندا زۆر خاوبوو بەهۆى سنوردارێتییەکەیانەوە ،بۆیە تەنها میتۆدى پڕکردنەوە بریتیبوو لە داگیرکردن. هەرچەندە کۆیلە زۆر لە جوتیار کەم بەرهەمهێنەرتر بوو ،بەاڵم بڕى کەمتر لە 52
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تێچوونى هێشتنەوەیان بەرامبەر بە جوتیار وایکرد کۆیالیەتى بەسودتربێت .یەکگرتنەوەى کشتوکاڵکارە ئازادەکان وایکرد ژمارەیەکى زۆر بەرەو شارەکان هەڵبێن بۆپێکهێنانى ئەو کۆمەڵگه کۆیالنەى کە لە چینخراون و لە ژێر-چینەوە بوون ((.de-classed lumpenproletariat ئەم چینەى دووەمیان پشتیى بە خێرى چینە بااڵکان دەبەست ،کە یارییە سێرکییەکانیان بۆ چێژ بۆ ئەنجامدەدان .لەم سەردەمەدا بوو کە بزوتنەوەى شۆڕشگێڕیى مەسیحى دەرکەوت. بە شێوەیەکى ڕەسەن ،گروپێکى سەرەتایى سێکتى کۆمۆنیزمى بە ڕقێکى قوڵەوە بەرامبەر بە ڕۆمانییە داگیرکەرەکان و خزمەتکارى دەوڵەمەندەکانیانەوە توانییان سەرکەوتنێکى گەورە بە پشتیوانى هەژار و چەوساوەکان تۆماربکەن .ئەم مەسیحییە شۆڕشگێڕانە بۆ ئەوە ئامادەکرابوون کە چینە بااڵدەستەکان بڕوخێنن و “ئاسمان بهێننە سەر زەوى”. بۆیە لەالیەن دەسەاڵتەوە ڕاونران و بێبەزەى و بێڕەحمانە بە بەهانەى خیانەت دژ بە ئیمپراتۆر کوژران .پاشان ،مەسیحییەت دواى پاکبوونەوەى لە ڕقى بەرامبەر بە چین ،بۆ پلەى ئاینى دەوڵەت بەرزبوویەوە .چینى بااڵدەست، مەسیحییەتى وەکو چەکێک بۆ خەڵەتاندن و بێدەنگکردنى چینەکانى خوارەوە بەکارهێنا بۆ ئەوەى وایان لێبکات بە بەش و پشکى زەمینى خۆیان ڕازى بن و هانى ئەوەیان بدات کە دەست بە وەهمەکانیانەوە بگرن سەبارەت بە ژیانێکى باشتر لە پاش مەرگ .هەتا خاوەن کۆیلەکان دەیانتوانى زیادەى زیاتریان لە خراپ بەکارهێنانى کۆیلەکاندا دەستدەکەوت ،ئەوا بەفیڕۆدان و دەستنەگیرى و زیرەکى و لوتبەرزى و بێ ئیشییان
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
زیاتر دەبوو .هەڵگیرسانى جەنگەکان تا دەهات زیاترو زیاتر دەبوون لەپێناو زیادکردنى ڕێژەى کۆیلە لەڕێگەى داگیرکارییەوە ،ئیمپراتۆریەتى ڕۆمان زیاد لە سنور خۆى درێژ کربوویەوە. جەنگەکان بەبێ جەنگاوەران ئەنجامنەدران و باشترین جەنگاوەرانیش بریتیبوون لە کشتوکاڵکاران .بەشێوەیەکى خێرا ئەم توێژە توایەوە و لەناوچوو ،وە لە جێگایاندا ،جا�شى بیانییان بە پێدانى پارەیەکى زۆر دەهێنا .سەردەمى “کۆیلەى هەرزان” بەخێراى کۆتایى پێهات کە لەگەڵ خۆشیدا کۆتاى بە ئیمپراتۆریەتەکانى کۆیلە هێنا .سەرەڕاى شۆڕشگێڕە کۆیلەکان – کە بەناوبانگترینیان لەالیەن سپارتاوە پێشڕەوى کرا – بەاڵم کۆیلەکان نەیانتوانى ئەوە بسەملێنن کە چینى شۆڕشگێڕ دەتوانێت کۆمەڵگه بەرەوپێشەوە ببات .وەک ئەوەى کە مارکس دەیوت ،ملمالنێى چین “بە شێوەیەکى گشتى یان بە دووبارە بنیاتنانەوەیەکى شۆڕشگێڕانەى کۆمەڵگه یان بەوێرانبوونێکى هاوبە�شى چینە ملمالنێکەرەکان کۆتایدێت” .مارکسیستى ئەڵمانى “کارل کاوتسکى” ،ئەوەیخستەڕوو کە “کۆچە گەورەکان” لێشاوى ئیمپراتۆریەتى ڕۆم بەهۆى گروپە ئەڵمانییە دڕندەکانەوە ،ماناى زوو کاولبوونى کلتورێتى بااڵى گەشەسەندوو نەبوو، بەڵکو ماناى ئەنجامى کۆتایى شارستانیەتێک بوو کە خۆى لەسەرەمەرگدا بوو ،وە هەروەها ئاماژەبوو بۆ فۆرمەلەبوونى بنەڕەتێک لە گەشەکردنى شارستانیەتێکى نوێ”. شارستانیەتە گەورەکانى کۆیلە هەنگاوێکى گەورەیان لە بەرەوپێشچوونى کۆمەڵگه‌دا سەرڕێخست .توو�شى سەرسوڕمان دەبین لە بەرامبەر دەستکەوتە کلتورییەکانى میسرییە
کۆنەکان و بابلیەکاندا .یونانى و ڕۆمەکان توانییان مەعریفەى زانستى بۆ چەندین پێگەى بااڵ بەرزبکەنەوە .فەیلەسوف ،هیرۆ، پرەنسیپ و بنەما سەرەکییەکانى مەکینەى هەڵمى دۆزییەوە .بەشدارییە داهێنەرانەکانى ئەرخەمیدس و پیساگۆراس و یوکلید، پرەنسیپە بنەڕەتییەکانى بیرکارییان تا ئاستێک بردە پێشەوە کە لە ڕێگەیەوە ئیتر سەرەتاکانى ئەندازیارى میکانیکى دەرکەوتن .سەرەڕاى ئەمانەش ،کۆمەڵگه‌ى کۆیلە گەشتە سنورەکانى خۆى و گەنینى ناوخۆى و پاشانیش هۆکارە دەرەکییەکان بوونەهۆى ڕوخانى. سەرهەڵدانى فیودالیزم “دوا سەدەکانى الوازبوونى ئیمپراتۆریەتى ڕۆم و داگیرکردنى لەالیەن بەربەریەکانەوە بووبەهۆى لەناوچوونى ژمارەیەک لە هێزى بەرهەمهێنەر :کشتوکاڵ الوازبوو ،پیشەسازى لەبەردەم ویستى بازاڕدا شیبوویەوە ،بازرگانى نەما یان بەشێوەیەکى توند بەهەڵواسراوى مایەوە ،ژمارەى دانیشتوانى شار و دێهاتەکان کەمیانکرد”( .کارل مارکس ،ئایدۆلۆژیاى ئەڵمانى) .بۆ چەند سەدەیەک ،بەربەریەکان ئەوروپایان بەڕێوە دەبرد؛ لە ڕۆژهەاڵت، گۆتەکان ،ئاڵمانییەکان و هانەکان؛ لە باکور و ڕۆژئاوا و سکەندەناڤییا؛ لە باشوریش، عەرەبەکان .هەروەها لە داگیرکردنى ناوچەکانیاندا ،شارۆچکەکانیان تااڵنکرد و لە ناوچە گوندنشینەکاندا سەقامگیربوون ،لەو جێگەیەى کە بەهۆى کشتوکاڵى سەرەتاییەوە لێیدەژیان. لەم جڤات و کۆمەاڵنەدا ،سەرۆک گوندیان www.komelge.com
53
NO:31 -August 2018
هەڵبژارد ،هەرچەندە ،بە تێپەڕبوونى کات، سەرۆک گوندەکان لەالیەن هەمان خێزانەوە دەستنیشاندەکران .سەرۆکى خێزانە خاوەن ئیمتیازەکە ،پشتاوپشت دەبوو بە سەرۆکى سروشتى هەڵبژێردراو .گوندەکان لە جەنگى بەردەوامدابوون لەگەڵ گوندەکانى دراوسێیاندا ،کە بە دابەشکردنى زەوى داگیرکراو و پێدانى گەورەترین بە�شى بە سەرۆکەکە ،کۆتایدەهات .لێرەوە ،سەرکردەکە دەبوو بە بەهێزترین و خاوەنى زۆرترین موڵک لە جڤاتەکەدا .لەکاتى جەنگ و کۆششکردندا، سەرکردەکە گەرەنتى پاراستنى بە ئەوانە دەدا کە بەڵێنى جێبەجێکردنى ئەرکەکانیان دەدا و خزمەتى سەربازییان پێشکەش بە سەرۆک دەکرد .دواتر ئەم کشتوکاڵکەرانە دەیانتوانى لەبەرامبەر جۆرێک لە ستایش و تەقدیردا واز لە خزمەتى سەربازى بهێنن. دەسەاڵتى لۆردەکانى ئەم گوندە بۆ گوندنشینەکانى دەورەبەر فراوانتر دەبوویەوە. “لۆردەکان قەرزدارى دادپەروەرى ،کۆمەک و پارێزگاریکردن بوون لە بەکرێگیراوانى ،پاشان ئەوانیش لەبەرامبەر پاشادا قەرزدارى دڵسۆزى و ملکەچى دەبوون”( .الفارگ ،پەرەسەندنى موڵک) .جەنگ و داگیرکارى بووبەهۆى زیاتر جیابوونەوەى ئەم پەیوەندییە دەرەبەگییانە. لۆرد و بارۆنەکان پێکەوە لەگەڵ پیاوە چەکدارەکانیاندا ،هیرارشیەت و هەڕەمێکى نوێى کۆمەاڵیەتییان پێکهێنا ،کە لەڕێگەى ئەو کارەوە بەهێزکرابوو ،دەدرا بە ژێردەستەکانیان. وەک ئەوەى الفارگ ڕوونیکردەوە“ :هەر زوو کە دەسەاڵتى خانەدانى فیوداڵ دروستبوو، لەبەرامبەردا ،بووبە سەرچاوەى کێشە بۆ 54
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
واڵت کە بەرگریکردنى درایە پاڵ .بارۆنەکان بۆ فراوانکردنى ناوچەکانیان هێزیان گەورەتر دەکرد ،هەمیشە لەم پێناوەدا یەکتریان دەخستە شەڕى بەردەوامەوە ،تەنها ئەوە نەبێت کە ناوبەناو لەڕێگەى ڕاگەیاندنى هودنەوە (دۆخى نە شەڕ و نە ئاشتى) کە ئەویش بەهۆى کات و کارى جوتیارى و کێاڵنى زەوییەوە بوو ئەگینا شەڕیان ڕانەدەگرت ،ئەگینا هەمیشە لە جەنگى بەردەوامدابوون. ئەوەى نەدەکوژرا دەبەزێنرا ،کتوپڕ و بەتەواوى لە هەموو خاوەندارێتییەک خاڵی و بێبەشدەکرا ،وە دەبوون بە ژیردەستەى ئەو داگیرکەرەى کە دەستى بەسەر بەشێک لە خاکەکەیان و ژێردەستەکاندا دەگرت .وردە بارۆنەکان لەپێناو قازانجى بارۆنە گەورەترەکاندا ونبوون ،ئەوانەى کە بوون بە فیوداڵى خاوەن زەوى شاراوە و پاشان دادگاى پاشایى کە تێیدا ژێر دەستەکان ناچار بە بەشداربوون دەکران. کە پەیوەندییە فیوداڵییەکان پێگەیشتن، زۆربەى زەوى کێڵگەى ئەوروپا بەناوى دەرەبەگ) (کێڵگەى مانۆرەکانەوە دابەشبوبوون ،هەر مانۆرێک لەالیەن لۆرد و پلەدارى خۆیەوە خاوەندارێتى لێدەکرا کە ئەرکیان بەڕێوەبردنى موڵکەکان بوو .زەوى بە پیتى کشتوکاڵى بەسەر دوو بەشدا دابەشبوبوو، نزیکەى �سێ بە�شى موڵکى لۆردەکە بوو (کە پێیدەوترا دێمینز) ،لەکاتێکدا ئەوەى دەمایەوە بریتیبوو لە یەک لەسەر �سێ بەسەر ژێر دەستەکاندا ،دابەشدەبوو .لەوەڕگا و تەختە و مێرگەکان وەکو زەوى کۆمۆن بەکاردەهێنران – کە لەڕاستیدا مانەوە (بقا‌و) یەکى سەرەتایى کۆمۆنیزمى بوو .ئامانج لە کشتوکاڵ هەنگاونانى
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
گەورەى بەرەوپێشچوون بوو لەگەڵ داهێنانى “سیستەمى �سێ کێڵگەیى” (کە بریتییە لە چاندنى دانەوێڵە لە وەرزى جیاواز جیاوازدا بە گوێرەى وەرزەکە و لەڕێگەى دابەشکردنى زەوییەکە بۆ �سێ بەش.و.ک) .ژێردەستە و ملکەچەکان هەرچەندە ،هاوبە�شى دەکەن لە زەوییەکەدا، بەاڵم پارچەپارچەبوونى زیاترى بەخۆوە بینى کە دابەشبوو بەسەر کێڵگەدا ،کە مەبەست لێى ئاوەڕۆ و چاندنى بەرهەمهێنانى زۆر بوو. ئەو ستراکتۆرە کۆمەاڵیەتیەى کە لەسایەى دەرەبەگایەتیدا گەشەیکرد ،بووبەهۆى سەرهەڵدانى چین و گروپیتر .چوارچێوە کۆمەاڵیەتییەکە لە ستراکتۆرى هەرەمێک دەچوو ،کە پاشا ،ئەریتۆکرا�سى ،پیاوانى کڵێسا و سەرۆک قەشە ،سەرۆکى بوو .لە خوار ئەمانەوە ،خاوەن مافە تایبەتەکانى وەکو بارۆنەکان ،حاکمى شار ،خانەدانەکان ،ئەسپ سوارەکان ،دەهاتن .لە پلەکانى خوارەوەى ڕێکخستنە کۆمەاڵیەتییەکەدا ،پیاوە ئازادەکان و خزمەتکار و ئەڵقە لەگوێ و کۆیلەکان دەهاتن. نەک وەک ئەمڕۆ ،کە جەستەى سەرەکى سەروەت و سامان لە کارگەکانەوە بەرهەمدێت، ئەو کات زەوى دەیتوانى نزیکەى هەموو پێویستییە کۆمەاڵیەتییەکان بەرهەمبهێنێت. بۆیە زەوى بووبە گرنگترین موڵک لە سیستەمى دەرەبەگایەتیدا .تاکو کەسێک زەوى زیاترى هەبوایە ،ئەوا هێز و دەسەاڵتى زیاتری�شى دەبوو. چینى بااڵدەست دەستیان بەسەر زەوییەکاندا گرتبوو ،ئەو زەوییانەى کە ژیانى جوتیارانى لەسەر بەندبوو .بەشێوەى تیۆرى ،پاشا خاوەنى هەموویان بوو ،بەاڵم لەڕاستیدا هەندێک ناوچە و زەوى فراوان بەخشرابوون بە حاکمان ،ئەو
حاکمانەى کە موڵکى بەکرێدانیان لە بەرامبەردا پێدەخشین ،وە ئەوانەى کە ژمارەیەکى زۆرى ژێردەستەیان هەبوو ،زەوى کەمتریان پێدەدرا .دەبوو هەموو خزمەتیان پێشکەش بە بااڵکانیان بکردایە لە زەمانەتکردنى کرێى پیاوە چەکدارەکان ،هتد. جوتیار کرێچى لۆرد بوو ،نەک وەک کۆیلە کە خاوەنى هیچ شتێک نەبوو .جیاواز لە کۆیلە ،جوتیار بەرژەوەندییەکى یاسایى لەو پارچە زەوییەدا هەبوو .مافى زیاترى لە کۆیلە هەبوو :نەدەتوانرا بفرۆشرێت (تەنانەت هەندێک نەدەفرۆشرا)، خێزانەکە�شى سەالمەتى بۆ دابینکرابوو ،هەرچەندە، ڕێژە و پلەى جوتیارى و ئەرکەکانى گۆڕانیان بەسەردا دەهات .لە بەرامبەر ئەم مافانە و زەوییەکەدا ،جوتیارەکە ناچار دەکرا بۆ چەند کاتێک لە هەفتەکەدا بۆ لۆردەکە کار بکات ،ئەمە بەبێ ئەوەى لەبەرامبەردا هیچى پێبدرێت .داخوازى خزمەتگوزاریترى لە کاتى دروێنەدا لێدەکرا (لە ڕۆژانى خێروبەرەکەتدا)، هەروەها هەر کاتێک کە لۆردەکە پێویستى بە کۆمەک و هاوکاری هەبوایە ،ئەوا دەبوایە ئەو پێویستییانەى لۆردەکە یەکەمین شت بن بۆ بەدیهێنان .جوتیارەکە بۆینەبوو زەوییەکە جێبهێڵێت ،وە ئەگەر منداڵەکانى هاوسەرگیرییان ئەنجامبدایەت لە دەرەوەى ئەو شوێنە ،ئەوا پێویستى بە ڕوخسەتى لۆرد دەبوو ،ئەگەرنا، مافى جێهێشتن و کارنەکردنى لەسەر زەوییەکەى بۆ ماوەیەکى کەمیش نەبوو .باج بەسەر میراتى جوتیارەکەدا سەپێنرابوو ،هەروەها میراتگریى ژن پێویستى بە مۆڵەتى سەرگەورەى دەرەبەگەکان هەبوو. www.komelge.com
55
NO:31 -August 2018
گەشەى شارۆچکەکان دەست لەناو دەست لەگەڵ گەشەى بازرگانیدا ڕوویدا .چینى بازرگانان کە لە شارۆچکەکانەوە سەریانهەڵدا ،توشى بەرکەوتن بوونەوە لەگەڵ ستانداردە نەریتییەکان و کۆت و بەندەکانى دەرەبەگایەتیدا. ڕێکخستنى نوێی کۆمەاڵیەتی کە بنەڕەتەکەى خاوەندارێتى زەوى بوو ،بووبەهۆى سەرهەڵدانى پیشکەوتنى زیاتر لە هێزى بەرهەمهێنان .ئەو بەها زیادەیەى ئەمجارە کە لەالیەن کارى جوتیارەوە بەرهەمدەهات لەالیەن چینى ئەریستۆکرات و چینى بااڵدەستى پیاوانى ئاینییەوە دەستى بەسەردا دەگیرا .بە دەربڕینى مێژوونووس، مێلى :ڕاستییەکى ئاشکراى ئابورییە کە ڕێژەى بەرهەمهێنان زیاتر دەبێت ،کاتێک دەستورێکى ئازادترى کۆمەڵگه ،کرێکارەکان لە بە�شى زیاترى زامنکراوى بەرهەمى کارەکەیان ،دڵنیادەکاتەوە. بە دەربڕینێکیتر ،فۆرمە کۆمەاڵیەتییە ئازادترەکان کاریگەرى ڕاستەوخۆیان لەسەر هاندانى بەرهەمهێنان هەیە”. 56
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەهۆى جیابوونەوەى چینە نوێکانەوە، فۆرمى نوێی دەزگاى دەوڵەت لەپێناو پاراستنى فۆرمەکانى موڵکى دەرەبەگایەتیدا ،لەدایک بوون .ئەخالقیات و ئایدۆلۆژیاى نوێ کە لەم فۆرمانەوە سەریانهەڵدا ،پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانى پێکەوە گرێدایەوە .کەنیسە کە هەمیشە لە بەهێزتربووندا بوو ،بنەڕەت و ڕیشەى ڕۆحییان خستە پاڵ ڕێکخستن و نەزمە نوێکە و هەروەها پاپاکان لە پاشا و ئیمپراتۆر بەهێزتربوون ،کە بەڕێژەى نزیکەى �سێ و نیو لەسەر چوارى لە پشکى خاکى مەسیحیەتى لەژێردەستدا بوو .ئەو باج و سەرانەیەى کە کۆدەکرایەوە دەیکردە دە لە سەدى هەموو داهات و شمەک و هتد .بەشێوەیەکى گشتى، دەرەبەگایەتى لە سەنتەرەوە بە الوازى مایەوە تاکو سەرهەڵدانى پاشایەتى موتڵەق لە سەدەى شازدەدا. سەرئەنجام ،جەنگى بەردەوامى بارۆنەکان ناوچە پەراوێزەکانى هەژاند کە تێیدا بارۆنە چەتەکان هێز و دەسەاڵتى خۆیانیان بنیاتنابوو، لەگەڵ ئەوەشدا بوبون بە مەتر�سى لەسەر پاشایەتى ناوەند (مەرکەزى) .ملمالنێى پاشایەتى ناوەند بۆ ملکەچکردنى ناوچەکانیتر ،یەکێک بوو لە تایبەتمەندییە دیارەکانى سەردەمەکە. کۆتا بەزین و شکستى ئەم لۆردانەى ژێر قەڵەمڕەوى پاشایەتى لەگەڵ کۆشش و جەنگە بەردەوامەکەیاندا ،ڕێگاى بۆ گەشەکردنى بازرگانیانى خۆشکرد بۆ ئاستێکى بەرزتر. بازرگانى لە ئاستێکى نزمدابوو .ئەوە زەوی بوو کە لە ڕاستیدا بەشێوەیەکى فیعلى توانى هەموو شتێک بەرهەمبهێنێت .ئەوە ئابورییەکى سروشتى بوو بەرەو ئیکتیفاى زاتى .هەرچەندە،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
بۆیە پێویسبوو تەحەداى پەیوەندییە کۆنەکان بکرێت بۆئەوەى بگۆڕدرێن. شارۆچکەکان دەستیانکرد بە داواکردنى ئازادى و سەربەخۆى لەگەڵ دەرکەوتنى خاچپەرستەکاندا ،هەروەها هەوڵەکانیان لەپێناو خاکى پیرۆزدا ،پێداویستى نوێ سەریانهەڵدا ،وە ئەو بازرگانانەى کە ئەم پێداویستییانەیان دابیندەکرد ،دەستیانکرد بە دامەزراندنى پێشانگاى گەورە لە فەڕەنسا، بەلجیکا ،ئینگلتەرا ،ئەڵمانیا و ئیتالیا .ئەم پێشانگا کاتییانە ڕۆڵێکى گەورەیان لە گەشەى بازرگانى ئەوروپادا بینى ،وە هاوکارى دروستبوونى چینێکى بەهێزى بازرگانە دەوڵەمەندەکان بوو. پەیوەندى پارە دەستیکرد بە داخورانى چاکەتە ڕێکەکەى بەر کۆمەڵگه‌ى دەرەبەگ. گەشەى شارۆچکەکان دەست لەناو دەست لەگەڵ گەشەى بازرگانیدا ڕوویدا .چینى بازرگانان کە لە شارۆچکەکانەوە سەریانهەڵدا، تو�شى بەرکەوتن بوونەوە لەگەڵ ستانداردە نەریتییەکان و کۆت و بەندەکانى دەرەبەگایەتیدا. بۆ نموونە ،کەنیسە مامەڵەکردنى لەگەڵ سودا بە تاوان دەبینى ،وە بڕیاری دەرکردنى هەر کەسێکى لە کەنیسە دابوو کە مامەڵە بە سووەوە دەکات. لیۆ هیوبەرمان ،لە کتێبە زۆر باشەکەیدا
بەناوى “شمەکە زەمینییەکانى مرۆڤ”، سروشتى بەیەکدادانەکەمان بۆ باس دەکات: “سەرتاپاى ژینگەى دەرەبەگایەتى ،ژینگەى لە قاڵبدان و سنوردارکردن بوو ،لەکاتێکدا، سەراپا ژینگەى چاالکى بازرگانى ژینگەى ئازادى بوو .زەوى شارۆچکەکان موڵکى لۆردە دەرەبەگەکان ،قەشەکان ،خانەدانەکان و پاشاکان بوون .سەرەتا ،ئەم لۆردە دەرەبەگانە بە بێ جیاوازى چاویان بڕیبووە سەر زەوى شارۆچکەکانى خۆیان وەک چۆن چاویان بڕیبووە زەوى ناوچەکانى دیکەش .هەموو ئەم فۆرمانە (حاکمیەتى دەرەبەگایەتى ،باج دانان و خزمەتگوزارى) دەرەبەگانە بوون ،کە پشتیان بە خاوەندارێتى زەوى و زار بەستبوو .وە گۆڕانى ئەم فۆرمانە لەو کاتەوە گۆڕانى بەسەرداهات، بایەخەکە گۆڕا بۆ سەر شارۆچکەکان. دەستورویاسا و دادپەروەرى دەرەبەگایەتى وەکو داب و نەریت چەسپیبوو ،بۆیە گۆڕانیان زۆر زەحمەت بوو .بەاڵم بازرگانى بە سروشتى خۆى چاالکە ،تواناى گۆڕانى شتەکانى هەیە و لەگەڵ ئەوەشدا ئارامى خۆڕاگرتنى نییە لەبەرامبەر سنورە داخراوەکاندا .لەبەرئەمەش بوو کە نەتوانرا بازرگانى لە چوارچێوە دەرەبەگایەتییە توندەکەدا ڕامبکرێت. بۆیە پێویسبوو تەحەداى پەیوەندییە کۆنەکان بکرێت بۆئەوەى بگۆڕدرێن. شارۆچکەکان دەستیانکرد بە داواکردنى ئازادى و سەربەخۆى ،وە بەرەبەرە دەستورى لەڕێگەى هەندێکیان شارۆچکەکان، ڕێککەوتنەوە و هەندێکیتریان لەڕێگەى زەبر و هێزەوە ،ملکەچکران .خودى بازرگانى بووبەهۆى سەرهەڵدانى فۆرمى نوێ لە سامان .چیتر زەوى www.komelge.com
57
NO:31 -August 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سیستەمى دەرەبەگایەتى الوازکرد .یاسا و داب و نەریتەکان بەو شێوە گۆڕان کە بتوانن لە شارۆچکەکاندا خزمەت بە پێشکەوتنە نوێکە بکەن و تەبابن لەگەڵیدا .لەگەڵ هەڵهاتنى جوتیارەکان بۆ دەوڵەمەندى ساماندارى شارۆچکەکان لەپێناو دەستکەوتنى سامان، ئۆلیگارشى لە دایکبوو کە لە بەهاى پارە پەیوەندییە کۆنەکانى بەرزکردەوە، کرێی کار گۆڕا بۆ موڵکى بەکرێگیراو .کاریگەرى ڕێگەى سیستەمى سەندیکا نەخۆ�شى تاعونى ڕەش ،لە سەدەى چواردەدا، گوڕى زیاترى بەم پرۆسەیەدا .مێژوونوسان (نقابە)وە هەم دەستى مەزەندەى ئەوە دەکەن کە لەنێوان 30بۆ 50 بەسەر بەرهەمهێنانى لەسەدى دانیشتوانانى ئینگالند ،ئەڵمانیا ،واڵتە نزمەکان و فەڕەنسا ،بەهۆى تاعونە گەورەکەوە تاکدا گرت و هەم گۆڕیشى. لەناوچوون .لەبەرامبەردا ،ئەمە بووبەهۆى کەمبوونەوەى یەک لەدوا یەکى کار ،خاوەن زەوییەکانى ناچارکرد کرێی دەستى کار لەپێناو تەنها سەرچاوەى هێز و ئیمتیاز نەبوو ،چونکە زاڵبوون بەسەر گرانى و زەحمەتییەکاندا، ئەوەى کە پارە لە بازرگانیدا بەدەستى دەهێنێت، دابهێنن. گەلێک لە زەوى گرنگتربوو .لە شارۆچکەکاندا دەوڵەمەندى ساماندارى ئۆلیگار�شى لە دایکبوو کە لە ڕێگەى سیستەمى سەندیکا (نقابە)وە هەم دەستى بەسەر بەرهەمهێنانى تاکدا گرت و هەم گۆڕی�شى .لەگەڵ کار دابەشبوونى زیاتردا، سەندیکاى پیشەوەران دامەزرا کە لە سەرۆکى سەندیکا و شاگردەکان و کرێکارە لێهاتوو و شارەزاکان پێکهاتبوو .وە تاکو سامانى زیاتر و زیاتر بەرهەمدەهات ،سەرۆکى سەندیکاکان ( خاوەنکاران) کەوتنە بەردا�شى ملمالنێیەکى توندەوە لەگەڵ کرێکارە بەهرەدارەکاندا .لە سەدەى پانزەدا ،یەکێتى کرێکاران بەشێوەیەکى فیعلى بۆ پاراستنى بەرژەوەندییەکانیان دامەزرا. داهێنانى ئابورى پارە (کە تایبەتمەندییەکى زۆر بچوکى کۆمەڵگه‌ى کۆیلە بوو) بەهێوا�شى 58
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
وتـــار
چەپی ئەمەریكای التین و هەڵبژاردنەكانی مەكسیك
عەلی مەحمود محەمەد
لە �سێ ساڵی رابردوودا ،چەپەكانی دوای 12 ساڵ لە فەرمانڕەوایی لە بە�شی زۆری واڵتانی ئەمەریكای التین ،تو�شی شكستی یەك لە دوای یەك بوونەوە ،ئەگەر كودەتاكانی هندۆراس و پاراگوای لێدەربكەین ،لە شیلی و ئەرجەنتین و گیانا و پیرۆ لە دەسەاڵت دور خرانەوە لە رێگای سندوقەكانی دەنگدانەوە ،لە ئیكوادۆر كودەتایەكی ناوخۆیی ئەنجامدرا لە ناو خێزانی چەپەكانەوە ،لە بەرازیل بە كودەتا راستگەراكان پارتی كرێكارانیان لە دەسەاڵت دەركرد و سەرۆكی پێشووی واڵتیشیان خستە زیندانەوە ،لە نیكاراگوا و پۆلیڤیا و فەنزوێال
راستگەراكان بە شێوازی جۆراو جۆر لە هەوڵی نانەوەی پشێوین . ..... بە پێچەوانەی ئەوروپای رۆژهەاڵتەوە كە پارتە كۆمۆنیستەكان لە دەسەاڵت دور خرانەوە، لە راست خۆیان وەك مۆز توانەوە ،كەچی لە ئەمەریكای التین پاش شكستە هەڵبژاردنیەكان پارتە چەپگەراكان بە گوڕو هێزو وزەی زیاترەوە دێنەوە مەیدان ،لە ئەرجەنتین یەك چركە سات گۆڕەپانی پالزا دی مایۆیان بەجێ نەهێشت ،لە شیلی بەردەوام بوون لە حەراكی شەقام ،لە هندۆراس وێڕای فرت و فێڵ و ساختەكارییەكانی هەڵبژاردن و ئەنجامدانی كودەتا چەپەكان بە پشو درێژییەوە بەردەوامن ،لە بەرازیل وێڕای ئەوەی لۆال لە زیندانە هێشتا لە راپرسییەكان دەری دەخات بە فرسەخ لە پێش دووەم كاندیدەوەیە ،لە هەمووی دڵخۆشتر دواین هەڵبژاردنی كۆڵۆمبیاو مەكسیكە، لە كۆڵۆمبیا كاندیدی چەپ غۆستاف بیدرۆ لە بزوتنەوەی كۆڵۆمبیای مرۆڤایەتی لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی واڵت ،توانی %41،8ی www.komelge.com
59
NO:31 -August 2018
دەنگەكانی بێنێتەوە ،ئەمەش یەكەمجار بوو چەپ لە كۆڵۆمبیا ئەنجامی وا لە هەڵبژاردنەكان بەدەست بهێنێت ،مەكسیكیش كە بابەتی ئەمجارەمانە ،لە هەڵبژاردنی 1ی یۆلی دا ،سەرتاپای هەرێمەكانیان بە سور نەخشاند ،بەشێوەی گشتی لە تەواوی واڵتانی ئەمەریكای التین و كاریبی چەپ ئەگەر لە دەسەاڵتدا نەبێت ئەوا ئۆپۆزسیۆنی سەرەكییە، ئەگەر هێزی یەكەمی واڵتەكانیان نەبن ،ئەوا دووەمن. لە ئەمەریكای التین راستگەراكان بە ئەندازەیەك لە هێزی چەپ دەترسن ،كەوتونەتە چەوساندنەوەی سیا�سی سەركردە چەپگەراكان لەوانە خاتوو كریستینا فرناندیز لە ئەرجەنتین، لۆال دا سلیڤا لە بەرازیل ،رۆفائیل كۆریا لە ئیكوادۆر ،چەپ هەر بەوەندەوە نەوەستاو لەو واڵتانە قەتیس نەما ،پەڕیەوە واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا و ئەلەكسەندریا ئۆكسایۆ كۆرتیز تەمەن 28ساڵە بووە كاندیدی دیموكراتەكان لە شاری مەزنی نیویۆرك بۆ پەرلەمانی ئەمەریكا،دوای ئەوەی لە هەڵبژاردنی ناوخۆیی دیموكراتەكان سەركەوت بەسەر جۆزیف كرۆلی پەرلەمانتاری دیموكرتەكان ،كە بۆ ماوەی 10خول پەرلەمانتاری بازنەی هەڵبژاردنە ،خاتوو كۆرتیز خۆی بە سۆسیالست و الیەنگری بیرنی سادەرز كاندیدی پێشووی سەرۆك كۆماری ئەمەریكا دەزانێت ،ئەو ئەندامی پارتی سۆسیالست دیموكراتی ئەمەریكایە كە خاوەند 47000ئەندامە ،تەنها لە نێوان 20بۆ 26ی یۆلی هەزار ئەندامی زیادیكردووە، ئەمەش دەربڕی پەیوەست بوونی خەڵكە بە بیری سۆسیالزمەوە.
60
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مەكسیك دووەم هێزی ئابوورییە لە ئەمەریكای التین دوای بەرازیل و ژمارەی دانیشتووانی 123675325 كەسە،داهاتی تاكی 9304 دۆالرە لە ساڵێكدا مەكسیك بەرەی شەڕ مەكسیك دووەم هێزی ئابوورییە لە ئەمەریكای التین دوای بەرازیل و ژمارەی دانیشتووانی 123675325كەسە،داهاتی تاكی 9304دۆالرە لە ساڵێكدا،بەمەش مەكسیك لە ریزی 69یەمینی جیهاندایە لە روی داهاتی تاكەوە،ئابوورییەكە�شی لە ریزی پانزەهەمینی پلەبەندی جیهاندایە ،كۆی گشتی داهاتی نەتەوەیەكەی 1،149،239ترلیۆن دۆالرە ،لە نایەكسانی لە دابەشكردنی سەروەت و سامان لە ریزی 68یەمینی جیهاندایە ،لە گەشەی مرۆیی لە ریز بەندی 77ەمینی جیهاندایە،لە گەندەڵیدا لە پلە بەندی 123مینی جیهانیدایە لە كۆی 176واڵتی جیهان.لێ لە 3دەیەی رابردوودا هێزی كڕینی مەكسیكیەكان بەرێژەی %80 دابەزی ،وێڕای گەشەی ئابوری واڵت ،بە�شی زۆری دەستكەوتی گەشەی ئابووری واڵت بۆ %1ی كۆمەڵگا رۆیی%99 ،یش رۆژ لە دوای رۆژ ئاستی ژیانیان لە دابەزیندایە. پانتایی خاكی مەكسیك وەك بەرەیەكی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
لۆبێز ئۆبرادۆر ناسراو بە ئەمیلۆ كاندیدی چەپی براوەی ئەمجارەی سەرۆك كۆماری مەكسیك ،دووجاری پێشوتر شانسی خۆی لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری تاقیكردەوە بەرفراوانی جەنگی بەردەوامە ،پارساڵ 26 هەزار كەس تیایدا كوژرا ،لە 10ساڵی رابردوودا كۆی گشتی 200هەزار كەس كوژراوە ،تەنانەت مەكسیك بۆ رۆژنامەنووسان و چاالكوانانی چەپ وەك بەرەی پێشەوەی جەنگ وایە ،تەنها لە بانگەشەی ئەمجارەی هەڵبژاردندا 523كەسایەتی سیا�سی و كاندید كوژران. سستەمی سیا�سی واڵت تەواو گەندەڵە، هاوواڵتیان متمانەیان بە سستەمی سیا�سی واڵت نەماوە ،تەنها %2ی هاوواڵتیان متمانەیان بە دیموكرا�سی بوونی سستەمی سیا�سی مەكسیك هەیە ،تەزویر و دەنگ كڕین و تەمویلی كارتلەكانی مادە هۆشبەرەكان رەوتی هەڵبژاردنەكان دیاریدەكەن. سەركەوتنی چەپ لۆبێز ئۆبرادۆر ناسراو بە ئەمیلۆ كاندیدی چەپی براوەی ئەمجارەی سەرۆك كۆماری مەكسیك، دووجاری پێشوتر شان�سی خۆی لە هەڵبژاردنی
سەرۆك كۆماری تاقیكردەوە ،لە هەڵبژاردنی ساڵی 2006دا رێژەی %35،3ی دەنگەكانی هێنایەوە لە بەرامبەردا فلیپ كالدیرۆنی سەرۆكی پێشوو كە %35،9ی دەنگەكانی بەدەستهێنا ،لە رێگای تەزویرەوە توانرا كالدیرۆن سەربخەن بۆ ئەوەی رێگا بگرن لە ئەمیلۆ ببێتە سەرۆككۆمار ،بەهۆی ئەو سكااڵیانەی ئەمیلۆ تۆماریكرد،بڕیاردرا 11،839سندوق بژمێردرێنەوە ،كە دەیكردە كۆی %9،2ی كۆی سندوقەكانی دەنگدان ،زۆربەشیان ئەوانە بوون گومانیان لەسەر نەبوو،لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری ساڵی 2012دا لۆبێز 15896999 دەنگی هێنایەوە كە دەیكردە %31،6ی دەنگەكان، لە بەرامبەردا ئینریك پینە نیتۆ 19226284دەنگ و %38،2ی دەنگەكانی هێنایەوەو بووە براوەی هەڵبژاردنەكە. لە هەڵبژاردنی ئەمجارەدا كە رێژەی دەنگدان %63،43بوو %0،35 ،زیاتر لە هەڵبژاردنی ساڵی ، 2012ئەمیلۆ 30113483دەنگی هێنایەوە كە دەكاتە %53،19ی دەنگەكان ،بەمەش بووە سەرۆكێك زۆرترین دەنگی لە مێژووی مەكسیكدا هێناوەتەوە ،كە دووجاری دەنگەكانی هەڵبژاردنی پێشووە ،هەرچەندە هاوپەیمانەكانی الوازترن لەوكاتە ،كاندیدی دووەم ریكاردۆ ئەنایە « بە داوای موچەی بنەڕەتی بۆ هەمووان هاتە مەیدان» 12610120دەنگ كە دەكاتە %22،28ی دەنگەكانی هێنایەوە. بە هەمان شێوەی سااڵنی 2006و ، 2012پێشتر لە مەكسیك لە هەڵبژاردنی 1988یش كواتیمۆك كاردیناس سەرۆكی چەپگەرای پارتی شۆر�شی دیموكراتی بردیەوە ،وەلێ بە ساختە كارلۆس سالیناس بە براوە درایە قەڵەم و دەنگەكانی بۆ %50،7زیادكرا. www.komelge.com
61
NO:31 -August 2018
كاتێك راپرسیەكان دەریانخست ئەمیلۆ لە پێشەوەیە ،پەیتا پەیتا دەسەاڵتدارانی ئەمەریكا و سەرمایەدارانی ناوخۆ لێدوانیان دژی دەداو هەڕەشەیان دەكرد لە ساڵی 1982ەوە كە میگۆل دی ال مەدرید بردییەوە بە هێنانی %74،3ی دەنگەكان ،كەس بەم رێژەیە براوە نەبووە لە مەكسیك وەك ئەمجارەی ئەمیلۆ . ئەمیلۆ كە سەرۆكایەتی هاوپەیمانی پێكەوە مێژوو تۆمار دەكەین لە ژێر دروشمی « دەستكەوت بۆ هەمووان ،یەكەم بۆ هەژاران « هاتە مەیدان، لە نێوان 3هێز « مۆرینا» لە ساڵی 2012لە الیەن لۆبزەوە دامەزراوە « و پارتی كرێكاران و پارتی یەكبونی كریستانی ئینجیلی» پێكهێنرا،مۆرینا %50و پارتی كرێكاران %25و پارتی ئینجیلی %25 كاندیدەكانیان بۆ پەرلەمان و ئەنجومەنی پیران دیاریكرد ،هەر�سێ الیەنیش لۆبێز ئۆبرادۆریان وەك كاندیدی خۆیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەڵبژارد. هەرچەندە مەكسیك لە ساڵی 1917ەوە كە پارتی كۆمۆنیست تیایدا دامەزراوە ،هاوكات ناوەندی هەڵسوڕاوانی چاالكانەی سەرجەم گرایشەكانی چەپە ،دەیان پارت و گروپی چەپ لە 62
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ترۆتسكیستەوە بۆ ماوی و ئانارشیزم و ستالینستی و سۆسیالزمی سەدەی 21و گیفارایی و ..... لەم واڵتە چاالكن ،زانكۆكانی ئەم واڵتە شوێنی هەڵسوڕانی ماركسیستەكانە ،بااڵدەستی سیاسیان پێوە دیارە وەك هەیمەنەی فكر ،هاوكات بەردەوام ئەم واڵتە دەستەوگروپی چەكداری چەپگەرای لێ نەبڕاوە ،بەهۆی پێگە جوگرافیاكەیەوە ،ئەمەریكا وەك باخچەی پشتەوەی ماڵی خۆی لێی روانیوە، بە حەرامی زانیوە چەپەكان لەم واڵتە دەسەاڵت بگرنە دەست ،بەردەوام هەوڵی سەركوتكردن و الواز كردن و دابەشكردنیانی داوە ،وەلێ ئەمجارە هەوڵەكانی بەری نەبوو. كاتێك راپرسیەكان دەریانخست ئەمیلۆ لە پێشەوەیە ،پەیتا پەیتا دەسەاڵتدارانی ئەمەریكا و سەرمایەدارانی ناوخۆ لێدوانیان دژی دەداو هەڕەشەیان دەكرد ،تر�سی سور و گۆڕینی مەكسیك بە فەنزویال حەژمانی لێ هەڵستاندبوون، تەنانەت سەرۆكی پێشوی واڵت فلیپ كالدیرۆنیش هاتە سەر خەت دژ بە ئەمیلۆ ،ئەو سەرۆكەی لە 2006بە تەزویر بە جیاوازیەكی كەم كورسیەكەی لێ داگیر كرد ،وەزیری ئاسای�شی ناوخۆیی ئەمەریكا جۆن كیلی رایگەیاند هەڵبژاردنی سەرۆكێكی چەپ بۆ مەكسیك باش نییە ،هاوكات راوێژكاری ئاسای�شی ئەمەریكی و تیلرسۆن وەزیری دەرەوە رایانگەیاند روسیا هەڵمەتی پشتیوانی لە لۆبێز دەست پێكردووە. لە 1ی یۆلی شەپۆڵی بەهێزی تسۆنامی سیا�سی چەپ لە مەكسیكەوە لە رێگای سندوقەكانی دەنگدانەوە هەڵیكرد ،ئەو رۆژە كۆی گشتی 3400 پۆست هەڵبژاردنی بۆ كرا ،چەپ پارتە كۆنە گەندەڵەكانی مەكسیكی راماڵی ،لە هەڵبژاردنی پەرلەمان لە كۆی 500كور�سی ،پارتی چەپگەرای
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
هەرچەندە سەرەتا هەوڵدرا بەرەی چەپ لە نێوان 4الیەندا» مۆرینا، كرێكاران» پارتی كرێكاران، پارتێكی ماوییە و لە 8ی دیسەمبەری 1990 دامەزراوە « ،شۆڕشی دیموكراتی ،پارتی بزووتنەوەی هاوواڵتی» پێك بهێنرێت ،وەلێ بەهۆی ملمالنێی ئەمیلۆ لە گەڵ سەركردەكانی دوو الیەنەكەی دی ئەم هاوپەیمانییە پێك نەهێنرا مۆرینا 191كور�سی ،پارتی كرێكاران»ماوی» 61 كور�سی ،پارتی شۆر�شی دیموكراتی 21كور�سی» بزوتنەوەی هاوواڵتیان 27كور�سی «دەرەوەی ئیتالفی براوە»،پارتی بەیەك گەیشتنی كۆمەاڵیەتی راستگەرای ئینجیلی 55كور�سی «لە ناو ئیتالفی دەسەاڵت» یان بەدەست هێنا ،چەپ بە شێوەی
گشتی 300كور�سی ،لێ ئیتالفی دەسەاڵت 307 كور�سی لە كۆی 500كور�سی پەرلەمانیان بردەوە. هەرچی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پیرانە ،لە كۆی 128كور�سی ئەنجومەنەكە ،مۆرینا 55كور�سی ،پارتی كرێكاران 6كور�سی ،پارتی شۆر�شی دیموكراتی 8كور�سی» پارتی شۆر�شی دیموكراتی كواوتیمۆك كاردیناس دایمەزراند كوری سەرۆك كاردیناس» ،پارتی بزوتنەوەی هاوواڵتی 7كور�سی و پارتی بەیەك گەیشتنی كۆمەاڵیەتی ئینجیلی 7كورسیان هێنایەوە ،واتا كۆی گشتی چەپ 76كور�سی ،ئیتالفی دەسەاڵت 68كورسیان بەدەست هێنا لە كۆی 128كور�سی ئەنجومەنی پیران ،هاوكات هاوپەیمانییەتیەكە شاری مەزنی مەكسیكۆی پایتەخت و 5لەو 9هەرێمەی هەڵبژاردنی تێدا كرا بردەوە. هەرچەندە سەرەتا هەوڵدرا بەرەی چەپ لە نێوان 4الیەندا» مۆرینا ،كرێكاران» پارتی كرێكاران ،پارتێكی ماوییە و لە 8ی دیسەمبەری 1990دامەزراوە « ،شۆڕ�شی دیموكراتی ،پارتی بزووتنەوەی هاوواڵتی» پێك بهێنرێت ،وەلێ بەهۆی ملمالنێی ئەمیلۆ لە گەڵ سەركردەكانی دوو الیەنەكەی دی ئەم هاوپەیمانییە پێك نەهێنرا، پێشتر هاوپەیمانی و لە یەك پارتیشدا بوون ،مۆرینا لە گەڵ پارتی یەكبونی كریستانی ئینجیلی راستگەرا هاوپەیمانی كرد ،كە بە پارتی پاراستنی خێزان بەناو بانگە لە مەكسیك ،هەڵوێستی پارێزگارانەی لە هاوەگەزەكان هەیە، هەمبەر لەباربردن و زەواجی ِ هەرچەندە بڕیار وایە حكومەتی داهاتوو حكومەتی 8ژن و 8پیاو بێت ،وە ئەمیلۆ سیاسییەكی كراوەیە لە بەرامبەر زەواجی هاوڕەگەزەكان و لەباربردن. ئەمیلۆ لە كۆی 31هەرێمی واڵت ،لە 20ی زۆرینە بوو ،ئەو دەنگەكانی زیاترە لە دەنگی هەر www.komelge.com
63
NO:31 -August 2018
سەرۆكێكی پێشوی مەكسیك ،هیچ سەركردەیەك بە ئەندازەی ئەمیلۆ جەماوەری نەبووە لە مێژووی مەكسیكدا ،كە بە دروشمی « هەژاران یەكەمن» هاتە پێشەوە ،جگە لە الزارۆ كاردیناس لە سیەكان» الرزۆ كاردیناس 1934بوو بە سەرۆكی مەكسیك ،بە هێنانی %98،2ی دەنگەكان و 2،225،000دەنگ « بوو بە سەرۆك كۆماری واڵت ،كە زۆر هەنگاوی گرنگی نا لەوانە» خوێندن بە خۆڕایی ،دابەشكردنی زەوی بەسەر جوتیاران، خۆماڵیكردنی كەرتی نەوت ،دانی بەڕێوەبەرایەتی هێڵی شەمەندەفەر بە كرێكاران «. هەرچەندە راگەیاندنەكان وا ئیدعا دەكەن كە یەكەمجارە چەپ لە مكسیك سەردەكەوێت ،لێ لە رابردوودا 3خول پارتی كرێكاران» ، 1940-1919 چەپ» كور�سی سەرۆك كۆماریان بە دەستهێناوە» 1928ئەلیڤارۆ ئۆربیگۆن 1925 ،پلۆتۆركۆ ئیالس كالیاس 1920 ،ئەلیڤارۆ ئۆبریگۆن « و الرزۆ كاردیناسیش لە ساڵی ،1934كە هەموو لەسەر چەپ دێنە هەژماركردن. زاباتێستەكان چیان وت و كرد زاباتێستەكان چیابایس نەیان هێیشت سندوقەكانی دەنگدان بچێتە ناوچەكانیانەوە و بایكۆتی دەنگدانیان كرد ،هەرچەندە لۆبێز یەكێكە لە داكۆكیكەرانی مافی هاواڵتیانی رەسەن ،وەلێ ماركۆس سەرۆكی زاباتێستەكان وتی :لۆبێز كاندیدی چەپی ساختەیە ،بۆیە پشتیوانی ناكەین، ئەوان الیەنگیری چەپی رادیكاڵی ریشەیین. بزووتنەوەی زاباتێست لە 1983-11-17 دامەزراوە ،پێك هاتووە لە هاوواڵتیانی رەسەن و الهوتی رزگاریبەخ�شی چەپگەرا .زۆرینەیان الدێین ،كەمایەتیەكی شاری ،باوەڕی سیاسییان 64
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بە سۆشیالستی رزگاریبەخشە،لە گەڵ كۆكتێلێكی ئانارشیزم و دژ بە نیولیبرالیزم و باوەڕ بە ئابووری هەرەوەزی كۆمەاڵیەتی ،بڕیار بە دیموكرا�سی راستەوخۆ لە رێگای دەنگدانی بە كۆمەڵی راستەوخۆوە دەدەن،زیاتر لە بۆچونەكانی پۆكچین خاوەند تیۆری كۆمەڵگای دیموكراتیكەوە نزیكن ،چیاباس و رۆژئاوا دوو دورگەن لە جیهاندا پەیڕەو لەم تیۆرییە سیاسییە دەكەن. ئەو رۆژەی پەیمانامەی بازرگانی ئازادی ئەمەریكای باكور»ئەمەریكا ،كەنەدا ،مەكسیك» ناسراو بە نافتا كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە ،واتا 1994-1-1ئەوان یاخی بوونی خۆیان راگەیاند،زیاتر لە 3000گەریالی زاباتیست پەالماری شارەكانی تشابایسیان داو زۆربەی شارەكانیان گرت و زیندانیانی سیاسیان ئازاد كرد2 ،ی مانگ حكومەت پەرچە كرداری نواند و شەڕ گەرم بوو ،دواجار ئاگربەست راگەیەنراو بوونە خاوەند بەڕێوەبەرایەتیەكی ئەمری واقع لە هەرێمەكەیان. هەرچەندە لۆبێز مێژووی نوێی مەكسیكی گۆڕی ،وەلێ بە�شی زۆری هێزە كۆمۆنیست و ماركسیستەكان پشتیوانی كەمپینی هەڵبژاردنەكەیان نەكرد. ئەمیلۆ چی دەوێت؟ ئەمیلۆ لە بەرواری 1953-11-13لە دایك بووە،ساڵی 1976تێكەاڵو سیاسەت بووەو پەیوەندیكردووە بە پارتی شۆڕ�شی دەستورییەوە، لۆبێز لە حكومەتی هەرێمی تاباسكۆ دەستی كێشایەوە و ساڵی 1988پەیوەست بوو بە حیزبی شۆڕ�شی دیموكراتییەوە* ،ئەمیلۆ لەو چەپانەیە دوای روخانی دیواری بەرلین لە بازنەی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
دەسەاڵتەوە پەیوەندی بە چەپەوە كرد. لە 2ی یۆلی 2000هەڵبژێردرا بە سەرۆكی حكومەتی پایتەختی نیشتمانی»مەكسیكۆ» بە هێنانی %38،3ی دەنگەكان ،لە میانی سەرۆكایەتی حكومەتی شاری مەزنی مەكسیكۆدا بووە یەكێك لە گەورە سیاسەتمەدارانی واڵت ،كە پۆستەكەی جێ هێشت %84ی هاوواڵتیانی پایتەخت پشتیوانیان لێی دەكرد%80،ی بەڵێنەكانی هەڵبژاردنی جێبەجێكرد ،دووەم پارێزگاری جیهان بوو لە روی جەماوەرییەوە لە ساڵی 2004دا»تەنها پارێزگاری تیرانا ئیدی راما لە پێش ئەوەوە بوو». ئەمیلۆ لە 2017-12-12ئیستقالەی لە مۆرینا دا و وەك سەربەخۆیەك خۆی كاندید كرد بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری مەكسیك. لە بانگەشەی هەڵبژاردندا بڕیاری دا كاربكات بۆ « زیاتر كردن و باشتر كردنی پشتیوانیە كۆمەاڵیەتییەكان و خزمەتگوزاری گشتی و هاوكاری هەژاران و گەشەدان بە كشتوكال و دابینكردنی ئاای�شی خۆراك ،دژایەتی گەندەڵی، هاوكاری قوتابیان و پیرەكان ،لێبووردن لە هەندێك تاوانباران ،هەڵوەشاندنەوەی پارەی خوێندن لە كولێجەكان ،پەیڕەوكردنی المەركەزیەت لە كارگێڕی و بەڕێوەبردنی واڵتدا ،گواستنەوەی دەسەاڵت بۆ هەرێمەكان. دوای دەرچوونی بڕیاری دا یەكەم هەنگاوی موچەی خۆی و ستافی حكومەتی دابەزێنێ و النی كەمی كرێ زیاد بكات ،بۆ ئەوەی بودجە بۆ هەمووان بێت ،خانەنشینی سەرۆك كۆماری رەت بكاتەوە . لۆبێز لە هەڵبژارنی پەرلەماندا دەنگی بە رۆزاریۆ ئیبارا دی بیدرا لە پارتی كرێكارانی ماوی دا نەك كاندیدانی پارتەكەی خۆی مۆرینا.
بردنەوەی چەپ لە مەكسیك ،ورەیەكی بەرزو توانایەكی گەورە بە چەپی ئەمەریكای التین دەبەخشێتەوە بۆ هەڵسانەوەیەكی دیكە ،ئەو چەپەی رەگی لە خوێنی جیفاراوە بەر دەگرێت، چۆن مەكسیك بووە جێ ژوانی بەیەك گەیشتنی شۆرشگێڕان و دەروازەی پەروەردە كردنی جیفارا، ٍ لەم قۆناغەشدا چاوەڕوانی هەڵسانەوەیەكی كەین. *كواوتیمۆك لە 1ی مایۆی 1934لە شاری مەكسیكۆ سیتی لە دایك بووەو لەوكاتەی الزارۆ كاردیناس سولورزانۆی باوكی لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماریدا بوو ،شانازی دەكرد كورەكەی لە یەكی ئایار لە دایك بووە ،بە سەرۆكی ئەخالقی بەناو بانگە بەهۆی ئاكار و رەوشتییەوە، نەیاری لیبرالیزمی نوێیە ،پشتیوانی دەكات لە سیاسەتی كۆمەاڵیەتی لە بەرژەوەندی هەژاران، 25ساڵ لە ریزی پارتی پی ئاڕ ئای دەسەاڵتدار بوو، 25یش سەرۆكی پارتی شۆڕ�شی دیموكراتی بوو تا لە 2014دەستی كێشایەوە لە سەرۆكایەتی پارتەكەی. تەنانەت كواوتیمۆك كاردیناس بەشداری هیچ هەڵمەتێكی پارتەكەی نەكرد لە بەرامبەر لۆبێزی كۆنە قوتابی خۆی ،بەهۆی ئەوەی تیپی بانگەشەكەی زۆر كەسایەتی راستگەرای سەربەدەسەاڵتی تێدا بوو ،تەنها دەنگی بە پارتەكەی شۆڕ�شی دیموكراتی دا.
www.komelge.com
65
NO:31 -August 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری
به�شی چواره‌م ج ـ ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه ،مۆدێرنیته‌و كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتیك ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه به‌و سیفه‌ته‌ی سێیه‌مین و گرنگترین نابه‌رده‌وامی مۆدێرنیته‌ی ه سه‌ره‌كیترین شێوه‌ی چاالكی و كرده‌یی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن و كۆڵۆنیكردنی كۆمه‌ڵگای ه له‌الیه‌ن سه‌رمایه‌داریه‌وه. له‌كاتێكدا لیبڕالیزم خۆی وه‌ك یه‌كگرتوویی (هه‌مووێتی) ئامانجه‌كان (كۆی بانگه‌شه‌كان) پێشكه‌ش ده‌كات ،ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ش وه‌ك شێوه‌و فۆرمی سه‌ره‌كی ده‌سه‌اڵت واتادار ده‌بێت. ئه‌گه‌ر فۆرمی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه نه‌بێت ئه‌و فه‌تح و كۆڵۆنیكردن ه به‌رفراوانه‌ی ناوه‌وه‌و ده‌ره‌وه ئه‌نجامگیر نابێت ك ه كۆمه‌ڵگا له‌مێژووی خۆیدا دووچاری‌هاتووه. 66
www.komelge.com
دیسان ئه‌و بابه‌ته‌ی زانست ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان زیاترین بێ‌نرخكردن ،شێواندن و دۆگمای له‌باره‌و ه پێشخستوو ه ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌یه .تا ئێستاش زه‌حمه‌ت ه بگوترێت ك ه شیكارێكی به‌رفراوان له‌باره‌ی ده‌وڵه‌ته‌و ه كراوه .ته‌نانه‌ت ماركسیستێكی وه‌ك لینین یش كاتێك به‌ره‌و یه‌كێك ل ه گه‌وره‌ترین شۆڕش ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی مێژوو ده‌چێت ،ل ه رزگاركردنی شیكاره‌كانی «كێشه‌ی ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵت» ل ه پێچكه‌ی ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌ی مۆدێرنیت ه سه‌ركه‌وتوو نابێت .جگه له‌وه‌ی سه‌ركه‌وتوو نابێت ،سه‌رباری سه‌رجه‌م ره‌خنه‌كانی ،ته‌نانه‌ت وه‌رچه‌رخان و گۆڕینی سۆڤێته‌كان ـ رێكخستنه‌كانی كۆمه‌ڵگای دیموكراتی ـ بۆ ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه ،وه‌ك قایمكردن و پته‌وكردنی شۆڕش هه‌ڵده‌سه‌نگێنێت .ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌ی چین ك ه ئه‌مڕۆ گه‌وره‌ترین خزمه‌ت ب ه سه‌رمایه‌داری جیهان ده‌كات نموونه‌یه‌كی گه‌وره‌ی هه‌مان هه‌ڵوێسته. سه‌رباری ئه‌وه‌ی هه‌ڵوێستی ئه‌نتۆنی گیدنس
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
سه‌باره‌ت ب ه یه‌كانه‌یی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه الیه‌نی واقیعیش له‌خۆو ه ده‌گرێت ،به‌اڵم له‌باره‌ی په‌یوه‌ستبوونی زنجیریانه‌ی ب ه پاوانه‌كانی ده‌سه‌اڵتی كه‌ڵه‌كه‌بووی مێژوو باسێكی زۆر ناته‌واوه .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ل ه به‌رگه‌كانی پێشووتری بەرگرینامەکەمدا ب ه به‌رفراوانی هه‌وڵی پێناسه‌كردنی ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌مان دابوو ،لێره‌دا دووباره‌ی ناكه‌مه‌وه. ته‌نیا ل ه گۆشه‌نیگای جیاوازه‌و ه بابه‌ته‌ك ه رۆشن ده‌كه‌ینه‌وه ،له‌ڕێگای ئه‌و ئه‌نجامانه‌ی به‌ده‌ستی دێنین باسه‌ك ه تۆكمه‌تر ده‌كه‌ین. به‌ر ل ه هه‌موو شتێك پێویست ه ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه وه‌ك گه‌وره‌ترین (به‌رزترین) فۆرم و شێوه‌ی ده‌سه‌اڵت بیری لێبكرێته‌وه .چونك ه هیچ شێوه‌یه‌كی ده‌وڵه‌ت هێنده‌ی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه (ب ه نه‌ته‌وه‌ی ـ ده‌وڵه‌ت ناو ببرێت ده�ش ێ راستتر بێت) چوارچێوه‌و ده‌سه‌اڵتی به‌رفراوانی نییه. سه‌ره‌كیترین هۆكاری ئه‌مه‌ش ،ب ه راده‌یه‌كی زیاده‌و ه وابه‌سته‌بوونی توێژی سه‌رووی چینی ناوین ه ب ه قۆناخ و پرۆسه‌ی تاكانه‌ییه‌وه .پێویسته هیچ كاتێك ئه‌و ه له‌بیر نه‌كه‌ین ك ه خودی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه سه‌رتاسه‌ر هه‌مووی پاوانه .چونك ه له قۆناخی ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌دا پاوانخوازی بازرگانی، پیشه‌سازی و فینانس لەگەڵ پاوانخوازی ده‌سه‌اڵت زۆرترین دۆخی رێككه‌وتنیان هه‌یه، تەنانەت پێشكه‌وتووترین یه‌كێتی كۆی پاوانه‌كان جێگای باسە .له‌م چوارچێوه‌یه‌دا پێویست ه وه‌ك به‌شێكی دانه‌بڕاوی پاوانی ده‌سه‌اڵت بیر ل ه پاوانی ئایدیۆلۆژی بكرێته‌وه. زانسته گۆڕه‌پانانه‌ی له‌و یه‌كێك كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان زیاترین گفتوگۆی له‌باره‌وه ت پاوانه‌كانه .گرنگییه‌كی تایبه‌ت به‌و ه ده‌ده‌ن ده‌كا ك ه ئامێره‌كان(ده‌زگاكان)ی ده‌سه‌اڵت له‌سه‌رووی
ـ ئابووری ـ پاوانه‌كانی بازرگانی ،پیشه‌سازی و فینانس جێگیر بكه‌ن .به‌مجۆر ه ده‌خوازن به‌گ�شی ده‌سه‌اڵت ،به‌تایبه‌تیش ده‌وڵه‌ت وه‌ك دیارده‌ی جیاوازتر ل ه دیارده‌ی پاوان پێشكه‌ش بكه‌ن. ئه‌م ه یه‌كێك له‌و خاڵ ه سه‌ره‌كیانه‌ی ه ك ه زانسته كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی په‌كخستووه‌و ب ه ناته‌واوی هێشتۆته‌وه .جیاوازی نێوان پاوانه‌كانی سه‌رووی ئابووری و پاوانه‌كانی ده‌سه‌اڵت ته‌نیا ده‌توانرێت ل ه چوارچێوه‌ی دابه‌شكردنی كاردا روون بكرێته‌وه .جگ ه له‌م ه ئه‌و یه‌كێتی و یه‌كپارچه‌ییه‌ی نێوانیان مێژووییه‌و مسۆگه‌ره .ناچارم رسته‌یه‌كی فرناند براودل لێره‌دا باس بكه‌م ك ه زۆر‌كاریگه‌ره به‌المه‌وه .براودل ده‌ڵێت «ده‌سه‌اڵتیش وه‌ك سه‌رمای ه كه‌ڵه‌ك ه ده‌كرێت» .وه‌ك بڵێی ب ه یه‌كێتی نێوانیان گه‌یشتووه .وه‌ك ده‌زانرێت كه‌سایه‌تیه‌كی دانایه‌و له‌زۆر الیه‌نه‌و ه روونكردنه‌وه‌ی ده‌رهه‌ق به بابه‌ته‌ك ه كردووه. ده‌سه‌اڵت ته‌نیا وه‌كو سه‌رمای ه كه‌ڵه‌كه ناكرێت ،به‌ڵكو هه‌مان دۆخی هۆمۆژه‌ن ،پااڵوته‌و كه‌ڵه‌كه‌بووی مێژوویی سه‌رمای ه ل ه به‌رزترین ئاستدا هه‌یه .ئه‌گه‌ر ب ه پیتی گه‌ور ه بینووسم: ده‌سه‌اڵت دۆخی سه‌رمایه‌یه‌كی هۆمۆژه‌ن و پااڵوته‌ی ه ك ه به‌شێوه‌یه‌كی مێژوویی كه‌ڵه‌ك ه كراوه. ته‌واوی سه‌رمایه‌كانی دیكه‌ی سه‌رووی ئابووری به‌شێوه‌یه‌كی جیاوازتر كه‌ڵه‌ك ه ده‌كرێت ،له دۆخی ده‌ستگۆڕك ێ و رێكخستنیدایه .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌موویان له‌سه‌ره‌وه‌ی ئابوورین و ماهیه‌تی ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی به‌ها كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،به‌تایبه‌تیش زه‌وتكردنی (زه‌وتكردن = پاوان) زێد ه ـ به‌هاكانی كۆمه‌ڵگایان هه‌ی ه وه‌ك پاوان سه‌یر ده‌كرێن و واتادار ده‌كرێن .ئه‌گه‌ر قازانج به‌شێوه‌ی باج، خستنه‌كار یان تااڵنێكی زۆر ئاشكرابێت ،ته‌واوی www.komelge.com
67
NO:31 -August 2018
سه‌رباری ئه‌مه‌ش له‌میانه‌ی ه فۆرمه دابڕاندنی ل مێژووییه‌كانی دەوڵەتەوە ناتوانرێت تاكه‌نه‌یی ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌و ه روونبكرێته‌وه. ئه‌و دزینه‌‌ی ل ه كۆمه‌ڵگا ده‌كرێت ماهیه‌تی پاوانی هه‌یه .له‌به‌ر ئه‌م هۆكار ه دەستەواژەی پاوان له شوێنی خۆیدایەو پێویسته چاك ده‌ركی پێبكرێت. جیاوازی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه له‌مێژوودا، به‌شێوه‌یه‌كی تۆكم ه ته‌واوی ئه‌م پاوانانه‌ی له چوارچێوه‌ی خۆیدا كردوو ه ب ه یه‌ك .ده‌بێته به‌رزترین یه‌كپارچه‌یی (یه‌كگرتوویی) سه‌رمایه‌و هێزی خۆی�شی له‌م پێگه‌ی ه وه‌رده‌گرێت .هه‌ر له‌به‌ر ئه‌م پێگه‌یه�شی بوو ه ب ه به‌كاریگه‌رترین ئامرازی كه‌ڵه‌كه‌كردنی سه‌رمایه .كاتێك ئه‌و ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی پارتی به‌لشه‌فیك ئاوایكردبوو دوای حه‌فتا ساڵ ل ه دامه‌زراندنی وه‌ك ته‌رمێكی زه‌به‌الحی سه‌رمایه‌ی یه‌كگرتوو رووبه‌ڕوومان بوویه‌وه ،بۆ هه‌مووشمان جێگای حه‌په‌سان بوو .كه‌چی كاتێك ل ه روانگه‌ی شیكاری ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه ته‌ماشای بابه‌ته‌ك ه بكه‌ین ،ئه‌م ره‌وشه تا دواڕاد ه مایه‌ی تێگه‌یشتنه .چونك ه رێكخستنی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه ،قه‌دبڕترین دۆخ و نموونه‌ییترین رێكخستنی سه‌رمایه‌ی ه به‌شێوه‌ی ده‌وڵه‌ت. تایبه‌تترین سه‌رمایه‌داری ل ه رێگای ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌و ه رێكده‌خرێت نه‌ك سۆسیالیزم .چه‌نده 68
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ده‌رفه‌ت هه‌ی ه هێستر بكرێت ب ه ئه‌سپ ،هێند ه ده‌شێت ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه بكرێت ب ه سۆسیالیست یان بە سۆسیالیست ل ه قه‌ڵه‌م بدرێت. سه‌رباری ئه‌مه‌ش له‌میانه‌ی دابڕاندنی ل ه فۆرمه مێژووییه‌كانی دەوڵەتەوە ناتوانرێت تاكه‌نه‌یی ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌و ه روونبكرێته‌وه .جیاوازییه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ فۆڕم ه مێژووییه‌كانی ده‌وڵه‌تانی پێشووتر چه‌ند ه پێشكه‌وتووش بێت ،به‌اڵم دیسان ئه‌وه‌ی یه‌كالییكه‌ره‌وه‌ی ه كه‌ڵه‌كه‌بوون ه مێژووییه‌كه‌ی ده‌سه‌اڵته .با سه‌یرێكی ئینگلته‌را بكه‌ین كه یه‌كه‌مین واڵت ه ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌ی رێكخستووه: ل ه سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی شازده‌هه‌مدا ئینگلته‌را له‌ناو مه‌نگه‌نه‌ی ده‌سه‌اڵتی ئیسپانیا ،فه‌ره‌نساو نۆرمانه‌كاندا بوو .ئه‌گه‌ر خۆی وه‌ك ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌و ه رێكنه‌خات ،ئه‌وا مه‌تر�سی و هه‌ڕه‌شه‌كانی له‌ناوچوون زۆر ئاشكرایه .بۆخۆی سیسته‌مه‌كه‌ی پاشایه‌تییه ،یه‌ك به‌دوای یه‌ك خانه‌دانه‌كان دێن و ده‌چن .ئابوورییه‌كه‌ی له‌الیه‌ن ئه‌و كۆچانه‌وه ئاوا ده‌كرێت ك ه له‌سه‌رده‌می نیولیتیكه‌و ه بۆ ئه‌وروپا ل ه ئارادایه .جیاوازیه‌كه‌ی لەگەڵ واڵتانی دیكه‌ی ئه‌وروپا ،ل ه بنه‌ڕه‌تدا هه‌ڵكه‌وته‌كه‌ی وه‌ك دوورگه‌یه‌كه .له‌رێگای پشتبه‌ستن به‌م هه‌لومه‌رجه مێژوویی و به‌رجه‌ستان ه ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی خۆی ئاواكرد .مێژوو به‌شێوه‌یه‌كی كۆنكرێتی و روون و ئاشكرا باس له‌م قۆناخ ه ده‌كات ك ه زیادبوونی هێزی سته‌رلین و پاوان ه مه‌زنه‌كه‌ی به‌سه‌ر ئابوورییه‌وه چۆن به‌یه‌كه‌و ه به‌ڕێوه‌چوو .هه‌روه‌ك ده‌زانرێت له‌پێناو هه‌ژموونگه‌راییەوە ئینگلتەرا هه‌نگاوی بۆ شۆڕ�شی پیشه‌سازی هاوێشت .كه‌وات ه ئه‌گه‌ر پشتبەستن بە مێژووی ئینگلیز نەبێت ،به‌تایبه‌تیش مێژووی خانه‌دانێتی و خانه‌دان به‌خۆی نه‌بێت ،نه‌ك ته‌نیا نا�ش ێ ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی ئینگلیز ئاوابكرێت،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
ئاشكرای ه ك ه هه‌رگیز بیری لێناكرێته‌وه .به‌درێژایی مێژوو خانه‌دانێتی به‌رفراوانترین و درێژخایه‌نترین شێوه‌ی ده‌وڵه‌ته .تا ئێستاش ده‌ستبه‌رنه‌دانی ئینگلته‌را ل ه پایه‌و نمای�شی خانه‌دانێتی گرێدراوی ئه‌م الیه‌نه‌ی مێژووه‌كه‌یه‌تی .دیموكرا�سی و كۆمارییه‌كان زۆر سنووردارن .ئیمپراتۆریه‌ته‌كان فۆرمێكی جیاوازترن .ئه‌گه‌ر كه‌ڵه‌كه‌بوونی ده‌سه‌اڵت نه‌بێت ك ه به‌هه‌زاران ساڵ وه‌ك پاوانێكی پااڵوت ه هاتووه ،به‌گشتی ده‌وڵه‌ت ،به‌تایبه‌تیش ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌كان ئاوا ناكرێن. زۆر كه‌م با�سی په‌یوه‌ندی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه به سه‌رچاو ه تیۆلۆژیه‌كانه‌و ه كراوه ،به‌اڵم ئه‌م بابه‌ته تا دواڕاد ه گرنگه .كارل سمیت كاتێك ده‌ڵێت؛ سه‌رجه‌م دەستەواژە سیاسیی ه هاوچه‌رخه‌كان سه‌رچاوه‌كه‌یان ئیالهیات (خودانا�سی)ـه، له‌ڕوانگه‌یه‌كه‌و ه راستی رۆشنكردۆته‌وه .هه‌ر كه‌سێك که‌خاوه‌ن قاڵبوونه‌وه‌یه‌كی وردی سۆسیۆلۆژیان ه بێت ل ه ده‌ستنیشانكردنی ئه‌و راستیه‌دا زه‌حمه‌تی نابینێت ک ه ئایین و سیمبۆڵی خوداوه‌ند كۆنترین شێوه‌ی ناسنامه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تییه .له‌و ه زیاتر ك ه ئایین و خوداوه‌ند هه‌ر یه‌كه‌و ناسنامه‌یه‌كی وێناكراوی سیمبۆلی بن، پێویست ه وه‌ك پێداویستیه‌كی قۆناخی زهنیه‌تی خۆیان ده‌ركی پێبكرێت .وێناكردنی هاوبه‌ش له‌میانه‌ی دەستەواژ ە پیرۆزه‌كانه‌و ه وه‌ك یه‌كێك ل ه رێگاكانی خۆ به‌ناسنامه‌كردنی کۆمەڵگا بینراوە، کۆمەڵگا ئەو بە ناسنامەبوونەی وەک رێگایەکی له‌سه‌رپ ێ مانه‌و ه بینیوە .پیرۆزكردنی هه‌بوون و ژیانی كۆمه‌ڵگا ل ه ژێر ئیالهیبووندا شاراوه‌یه. كاتێك به‌پێی قۆناخ جیابوونه‌وه‌ی نێوان ده‌سه‌اڵت و ده‌وڵه‌ت لەگەڵ كۆمه‌ڵگا له‌ناو پرۆسه‌كه‌دا خێرا ده‌بێت ،پیرۆزی و ئیالهیبوون ل ه دۆخی ناسنامه‌ی
ه پره‌نسیپی عه‌لمانیه‌ت ك ه به ه ماسۆنیی سه‌ره‌كی گروپ ه كه ه یه‌هوودیه‌كان بنه‌چ له‌كاریگه‌ری كڵیس‌ا ناڕه‌حه‌ت بوون
هاوبه�شی ته‌واوی كۆمه‌ڵگا ده‌رده‌خرێت ،ده‌كرێت ب ه موڵكی ده‌سه‌اڵتداران و خاوه‌نه‌كانی ده‌وڵه‌ت. لێره‌دا هه‌ژموونگه‌رایی ئایدیۆلۆژی رۆڵێكی گرنگ ده‌بینێت .چونك ه بانگه‌شه‌ی ئه‌و ه ده‌كرێت كه خوداوه‌ند سه‌رچاوه‌ی ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵته ،لەو سۆنگەیه‌وە؛ به‌و سیفه‌ته‌ی خاوه‌نی ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵتن ،رێگای ئه‌وه‌ش ده‌كرێته‌و ه خۆیشیان به‌پیرۆزو ئیالهی راگه‌یه‌نن .ئیتر گه‌یشتن به ده‌سته‌واژه‌كانی پادشا ـ خوداوه‌ند و ده‌وڵه‌تی خوداوه‌ند زه‌حمه‌ت نییه .زاراوه‌كانی سێبه‌ری خوداو په‌یامبه‌ری خوداش یه‌ك به‌دوای یه‌كدا دێن و دره‌نگ ناكه‌ون. هه‌رچه‌ند ه دەستەواژەی ده‌وڵه‌تی عه‌ملانی خوازیار ه خۆی وەها پیشانبدات کە له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م پرۆسه‌یه‌یه ،به‌اڵم ئه‌م ه راست نییه .عه‌ملانیه‌ت ك ه پره‌نسیپی سه‌ره‌كی گروپ ه ماسۆنیی ه ب ه بنه‌چه یه‌هوودیه‌كان ه ك ه له‌كاریگه‌ری كڵیس ا ناڕه‌حه‌ت بوون ،هه‌ڵبه‌ت ه كاتێك ب ه سیفه‌تی جه‌مسه‌ری دژه پره‌نسیپی رۆحانی تا راده‌یه‌كی مه‌زن سه‌رچاوه‌ی هه‌بوونی خۆی له‌م ژێدەر ە وه‌رده‌گرێت ،ئه‌مه پێویستیه‌كی سروشته‌كه‌یه‌تی .پێویست ه زۆر راشكاوان ه بڵێین ،نه‌وه‌ك مه‌زند ه ده‌كرێت www.komelge.com
69
NO:31 -August 2018
ده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخیش به‌م ره‌نگدانه‌و ه كاریگه‌ر بووه .به‌درێژایی مێژوو ه به‌مجۆر ه شێلدراوه. زاراوه‌ك دەستەواژەكانی ده‌وڵه‌تی عه‌لمانی ناكۆك و ئاڵۆزن. عه‌ملانیه‌ت هێند ه دونیایی ـ سكۆالره ،نه‌هێنده‌ی مه‌زه‌نده‌ش ده‌كرێت رۆحانیه‌تیش ئاخیره‌تییه. هه‌ر دوو زاراوه‌ش دونیایین ،كۆمه‌اڵیه‌تین .دۆگما ئایینیه‌كانە کە جیاوازی نێوان هه‌ردووكیانی مه‌زن كردووه. له‌م سۆنگه‌وه؛ هه‌روه‌كو چۆن به‌درێژایی چاخه‌كان خه‌یاڵی ئیالهیبوون وه‌ك سه‌رچاوه‌ی ده‌سه‌اڵت و ده‌وڵه‌ته‌كان ل ه ئارادا بووه، چاوه‌ڕوانی ده‌كرێت وه‌ك خۆی ره‌نگدانه‌وه‌ی له‌م سه‌رده‌مه‌شماندا هه‌بێت .ده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخیش به‌م ره‌نگدانه‌و ه كاریگه‌ر بووه .به‌درێژایی مێژوو زاراوه‌ك ه به‌مجۆر ه شێلدراوه .دەستەواژەكانی ده‌وڵه‌تی عه‌ملانی ناكۆك و ئاڵۆزن. ل ه مه‌زه‌نده‌كان زیاتر ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه به دەستەواژ ە ئیالهیه‌كان باركراوه .به‌ڕاده‌یه‌ك وابه‌سته‌ی رێوڕه‌سمه‌كانی پیرۆزاندن ه ك ه له‌هیچ قۆناخێكی مێژوودا نه‌بینراوه .دەستەواژه‌ی له جۆری «نیشتیمان ،ئااڵ ،ناوەندێتی ،سه‌ربه‌خۆیی، پیرۆزی ،سروودی نەتەوەیی ،چیرۆكه‌كانی قارەمانێتی» ك ه پشتیان پێده‌به‌ستێت و وه‌ك 70
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سیمبۆل و ره‌مز هه‌ڵیبژاردوون ،ل ه پادشا ـ خوداوه‌نده‌كان زیاتر خاوه‌ن پایه‌ی ئیالهین .هیچ شێوه‌یه‌كی ده‌وڵه‌ت هێنده‌ی ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌و ه به قه‌ڵغانی ئایدیۆلۆژی ،حقوقی ،سیا�سی ،ئابووری و ئایینی په‌رده‌پۆش نه‌كراوه .هۆكاری سه‌ره‌كی ئەمە بۆ ئه‌و ه ده‌گه‌ڕێته‌و ه ك ه رێچكه‌ی سه‌ره‌كی گوزەرانی ئه‌و بیرۆكراسیی ه سڤیل ـ سه‌ربازیه‌یه ك ه زۆر قه‌ره‌باڵغ بووه .كورسیه‌كانی ده‌وڵه‌ت له‌ژێر بیرۆكراته‌كان ده‌ربخرێت (به‌ڕه‌ی ژێر پێیان ده‌ربخرێت) هه‌موویان وه‌ك ما�سی ل ه ئاو ده‌رهێنراویان لێدێت .بۆ بیرۆكرا�سی ده‌وڵه‌ت مه‌سه‌له‌ی مان و نه‌مانه .گه‌یاندنی ده‌وڵه‌ت به ئه‌وپه‌ڕگه‌ری پایه‌ی خوداوه‌ندێتی ،له‌نزیكه‌وه وابه‌سته‌ی ئه‌م خه‌سڵه‌ته‌ی بیرۆكراسییه. مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری له‌كاتێكدا هێنده هه‌ڵوه‌ست ه له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ت ده‌كات و باوو باهۆز لەپێناویدا هه‌ڵده‌كات ك ه ل ه هیچ مۆدێرنیته‌یه‌كی دیكه‌دا نه‌بینراوه ،دیسان هۆكاره‌كه‌ی گۆڕانكاری بونیاد ه چینایه‌تیه‌كه‌یه‌تی .پەیوەندی مۆدێرنیته، ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه ،به‌تایبه‌تیش پەیوەندیەکی نزیکی نێوان «یه‌کگرتوویی ـ ناوه‌ندێتی» و دەستەواژەی یه‌كێتی خوداوه‌نده‌و ه هه‌یه .هه‌روه‌كو چۆن له‌مێژوودا هەندێک لە هۆزو قه‌ومه‌كان به‌یه‌كه‌وه لەگەڵ خوداوەندەکانیان له‌ناوده‌بران و له‌ناو هۆز یاخود قه‌ومی زاڵدا توێنراونه‌ته‌وه، خوداوه‌نده‌كه‌شیان له‌ناو خوداوه‌ندی هۆزو قه‌ومی زاڵدا توێنراونه‌ته‌وه .كاتێك ل ه میانه‌ی ئه‌م راستی ه سۆسیۆلۆژییه‌و ه ته‌ماشای زاراوه‌ی یه‌كێتی خوداوه‌ند بكه‌ین ،ئه‌وا به‌شێوه‌یه‌كی ئاسانتر به واتاكه‌ی ده‌گه‌ین .داگیركه‌ری و ئاسیمیالسیۆن (تواندنه‌وه) ل ه خۆو ه ده‌گرێت. مێژووی ناوه‌ندێتی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 31أب 2018ز \ خه‌رمانان 2718ك
به‌شێوه‌یه‌كی زۆر خه‌ست ئیالهییه .ب ێ چه‌ككردنی ته‌واوی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌ی له‌سروشته‌كه‌یدا هه‌یه‌و گواستنه‌وه‌ی سه‌رجه‌م پاوانی چه‌ك بۆ ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ،له‌كاتێكدا رێگا له‌پێش ناوه‌ندێتی ده‌وڵه‌ت ده‌كاته‌وه ،له‌ناوه‌ڕۆكدا ئه‌وه‌ی رووده‌دات چه‌وسانه‌وه ،داگیركاری و پاوانخوازێتیه‌كی سه‌رسووڕهێنه‌ره .تیۆریسیه‌نه‌كانی سه‌روه‌ری له‌سه‌رووی هەمووشیانه‌و ه هۆبزو ماكیافیلی كاتێك به‌ناوی زانستگه‌راییەوە ده‌وڵه‌تی مۆدێرن پێناس ه ده‌كه‌ن ،گرنگترین خزمه‌ت پێشكه‌ش به پاوانخوازێتی سه‌رمایه‌داری ده‌كه‌ن .هه‌روه‌ها له‌ژێر ناوی ئارامی كۆمه‌ڵگا كۆكردنه‌وه‌و چڕكردنه‌وه‌ی سه‌رجه‌م چه‌كه‌كان ل ه بونیادێكی تاكخوازدا ،به‌ڕاده‌یه‌ك به‌واتای داماڵینی كۆمه‌ڵگا ل ه هێز ه سیاسیه‌كه‌ی ،داماڵینی ل ه هه‌بوونه ئابوورییه‌كه‌ی دێت ك ه ل ه هیچ قۆناخێكی مێژوودا نه‌بینراوه .به‌گوێره‌ی ئه‌وه‌ی له‌دوا شیكاردا ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵت وه‌ك پاوانێك ده‌كه‌ون ه گه‌ڕ، له‌میانه‌ی ئه‌و هێز ه چه‌كدارانه‌ی به‌ده‌ستیانه‌وه چڕبۆته‌و ه هیچ به‌هایه‌كی كۆمه‌ڵگا نامێنێت كه به‌ده‌ستی نه‌هێنن .به‌و شێوه‌یه‌ی خوازیارن شێوه ش له‌ناوده‌به‌ن كه ب ه كۆمه‌ڵگا ده‌ده‌ن ،ئه‌وانە خوازیاریان نین .ل ه راستیدا ئه‌وه‌ی ل ه مێژوودا روویداو ه له‌سه‌ر ئه‌م رێڕه‌و ه به‌ڕێوه‌چووه .لەو چوارچێوەیەشدا ژینۆسایدگەلێک روویداوە کە بە ئەقڵ و خەیاڵی مرۆڤدا نایەت. ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه به‌و سیفه‌ته‌ی هاوبه‌شێتی سه‌رجه‌م پاوانه‌كان ه ته‌نیا ب ه ئاوابوون له‌سه‌ر بنه‌مای زه‌وتكردن ،فه‌تحكردن و داگیركردنی كولتووری ماددی ناوه‌ستێت ،به‌ڵكو له تواندنه‌وه‌ی كولتووری مه‌عنه‌ویشدا رۆڵێكی دیاریكه‌ر ده‌بینێت .له‌ژێر ناوی كولتووری
ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه به‌و سیفه‌ته‌ی هاوبه‌شێتی ه ته‌نیا سه‌رجه‌م پاوانه‌كان ه ئاوابوون له‌سه‌ر بنه‌مای ب زه‌وتكردن ،فه‌تحكردن و داگیركردنی كولتووری ماددی ناوه‌ستێت ،به‌ڵكو له تواندنه‌وه‌ی كولتووری مه‌عنه‌ویشدا رۆڵێكی دیاریكه‌ر ده‌بینێت. نه‌ته‌وه‌یی پێوانه‌و رێسای كولتووری ئه‌تنیكێك یان گڕوپێكی ئایینی ده‌سه‌اڵتدار فه‌رمی ده‌كات ،شه‌ڕ به‌رامبه‌ر ته‌واوی قه‌وار ه كولتووریه‌كانی دیكه راده‌گه‌یه‌نێت .له‌ژێر بانگه‌شه‌ی «زیانی بۆ یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی هه‌یه« له‌رێگای توندوتیژی یان هاندانی ماددیه‌و ه كۆتایی به‌و زمان ،كولتوور ،نه‌ته‌وه، قه‌وم ،ئایین و ئه‌تنیكان ه دێنێت ك ه به‌هه‌زاران ساڵه هه‌ن .چه‌ندین زمان ،ئایین ،مه‌زهه‌ب ،ئه‌تنیك، خێڵ ،قه‌وم و نه‌ته‌و ه به‌جۆرێك بوون ه قوربانی ئه‌م سیاسه‌ته ،راستتر بوون ه قوربانی ژینۆساید كه له‌هیچ قۆناخێكی دیكه‌ی مێژوودا رووینه‌داوه .به به‌راورد ب ه ژینۆساید ه مه‌عنه‌ویی(کولتوری)ـه‌كان ژینۆسایدی ماددی (جه‌سته‌یی) زۆر که‌مه‌و وه‌کو ئه‌وه‌ی ه ک ه گوێچکه‌ی حوشتر ب ه حوشتربه‌راورد www.komelge.com
71
NO:31 -August 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بکه‌یت .لەمیانەی سه‌رشێتی چاالکی پیرۆزی وه‌ك «نیشتیمانی پیرۆز» وێنا ده‌كرێت .له‌راستیدا ئافراندنی «یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی» به‌های ئه‌و زمان و نیشتیمان كراو ه ب ه موڵكی هاوبه�شی هاوپه‌یمانێتی كولتوورانه‌ی به‌هه‌زاران ساڵ ل ه بێژنگ دراون پاوانه‌كان .ئه‌و سیسته‌مه‌ی له‌سه‌ری ئاوایان كردوو ه داگیركاریه‌ك ه زۆر ل ه داگیركاری كۆڵۆنییه كۆنه‌كان قووڵتره .ئه‌گه‌ر جاران یه‌ك واڵتی داگیركه‌ر هه‌بوو ،به‌اڵم ل ه ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌ی چه‌مكی «نیشتیمان»ی مۆدێرندا ب ه قه‌ده‌ر ژماره‌ی پاوانه‌كان جۆری ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه زۆر داگیركاری له‌سه‌ر «نیشتیمانی پیرۆز»ی خۆی هه‌یه .وه‌ك چۆن گه‌ل ه كۆڵۆنیه‌كان ب ێ چه‌ك به‌كێشه‌تره .ئه‌و سنووره كرابوون ،گه‌لی «نیشتیمانی پیرۆزی»ش ب ێ چه‌ك جوگرافیه‌ی لە هەرکام ده‌كرێت و به‌رامبه‌ر هه‌موو جۆره‌كانی چه‌وسانه‌وه ده‌خرێن ه دۆخی بێ‌به‌رخودانی و ده‌سته‌مۆییه‌وه. ه رێگاو رێبازەوە ده‌خرێت سه‌رجه‌م پێكهاته‌كانی كولتووری ماددی و ژێر فه‌رمانڕه‌وایی ده‌وڵه‌ت، مه‌عنه‌وی له‌سه‌روویانه‌و ه هێزه‌كانی كار ،دووچاری چه‌وسانه‌وه‌یه‌كی چه‌ند قاتی ده‌بنه‌وه .به‌جۆرێكی واته ده‌خرێته ژێر پاوانی دیك ه ناتوانن پاوانه‌كانی بیرۆكرا�سی تێر بكه‌ن ،كه ده‌وڵه‌ت ،وه‌ك «نیشتیمانی وه‌ك وه‌ره‌م گه‌وره‌بووه.
پیرۆز» وێنا ده‌كرێت.
له‌راستیدا نیشتیمان ه موڵكی هاوبه‌شی كراو ه ب هاوپه‌یمانێتی پاوانه‌كان.
و تا رۆژی ئه‌مڕۆمان هاتوون به‌یه‌كه‌و ه لەگەڵ گڕوپه‌كانیان كراونه‌ت ه قوربانی. چه‌مكی «نیشتیمان»ی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه زۆر به‌كێشه‌تره .ئه‌و سنوور ه جوگرافیه‌ی لە هەرکام رێگاو رێبازەوە ده‌خرێت ه ژێر فه‌رمانڕه‌وایی ده‌وڵه‌ت ،وات ه ده‌خرێت ه ژێر پاوانی ده‌وڵه‌ت، 72
www.komelge.com