NO:32 -September 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
32 هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی ناوه‌ڕۆك دیدگا رێکخستنبوون؛ ژیان و ئازادیی مسۆگه‌ر ده‌کات3............................................... دیدار نه‌جیب ه قه‌ره‌داغی :باشووری کوردستان قەیرانێکی قوڵی سیاسی ،ئیداری ،ئابوری، کۆمەاڵیەتی و تەنانەت فیکری و ئایدۆلۆژی هەیە4............................................ شیكاریی نه‌به‌ز سه‌مه‌د :بۆچی هیچ یاخیبوونێکی ڕاستەقینە لە هەرێمی کوردستان ڕوونادات؟15...................................................................................................... وتار دارا مه‌حمود :مافی بەرخۆدان لەنێوان دوو سیستەمی دەسەاڵتدارێتیی سەرکوتکەرودیموکراتیکدا20............................................................................. سیاوه‌ش:تیۆریناخه‌تی،پاشبه‌رهه‌ڵستکاری،ناتوندوتیژی36............................... كارزان عه‌زیز :سەرەتایەک بۆ ماتریالیزمی مێژوویی41........................................ عزسامن مه‌جید :دەوڵەتی ئیسالمی لەعێراق و شام (داعش)46............................ دیار غه‌ریب :بۆچی پارتی بەرامبەر بە تورکیا بێدەنگە؟ ئەو سیاسەتە پارتی بەرەو کوێ دەبات؟49................................................................................................... عه‌لی مه‌حمود :سەرکردە دەست سورەکان53.................................................... سه‌ردار ستار :پێکه‌و ه ژیانی دیموکراتیانه‌ی گه‌الن و ئه‌رک و مافه‌کانی56 ............ ع.ئۆجاالن :تازه‌گه‌ری دیموکراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری71.............
خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی) سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی) نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی راوێژكاری یاسایی پارێزه‌ر هیالل ئیبراهیم په‌یوه‌ندییه‌كان له رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن 07702227274 goran.a.hesen@hotmail.com www.komelge.com facebook.com/ Azadi Komelge چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :د.ع
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،چوارباخ ،سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی چاوه‌كه
دیدگـ ـ ــا رێكخستنبوون؛ ژیان و ئازادیی مسۆگه‌ر ده‌كات
سروشتیكۆمه‌ڵگ هل هسروشتیدره‌ختێكده‌چێت،كۆمه‌ڵگه‌ش وه‌ك دره‌خت ره‌گوڕیشه‌ی خۆی هه‌یه ،وه‌ك دره‌خت قه‌د و بااڵ و لق و چڵه‌پۆپ ه و گه‌اڵی هه‌یه ،وه‌ك دره‌ختیش هه‌م وزه‌به‌خش و هه‌میش وز ه وه‌رگره .هه‌روه‌ها وه‌ك دره‌ختیش له‌هه‌موو رووێكه‌وه رێكخسته‌ی ه و ب هڕێكخستنیی د هژیت و نه‌شونما و گه‌شه‌ده‌كات و خۆ نوێده‌كاته‌وه .هه‌ر نه‌خۆشیی و ده‌رده‌دارییه‌كیش رووی تێبكات ئه‌وامسۆگه‌ربه‌هۆیئه‌وه‌ی هك هله‌نگییوشێواوییه‌كل هسیسته‌میی رێكخستنییه‌كه‌یدا روویداوه .كاتێك رێبه‌ر عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن ب ه جه‌ختكردنه‌وه‌و ه ده‌ڵێت »:گه‌اڵی دره‌ختێكیش به‌بێ رێكخستن ناجوڵێته‌وه« ده‌رخه‌ری ئه‌و راستینه‌یه‌ی ه ك ه سروشتی كۆمه‌ڵگه ل ه سروشتی دره‌خت ده‌چێت ،نه‌ك هه‌ر گه‌اڵیه‌ك و دره‌ختێك، ته‌نانه‌ت كۆی گه‌ردوونیش ب هڕێكخستنی ده‌جوڵێته‌و ه و د هژیت. گه‌اڵی دره‌ختێك ب ه چڵ و لق و قه‌د و ره‌گی دره‌خته‌كه‌یه‌و ه گه‌اڵیه و د هژیت ،هه‌ڵبه‌ت ه ئه‌وانیش ب ه گه‌اڵكه‌و ه واتادارن .لێره‌و ه ئه‌و راستینه‌ی ه ده‌بینین ك ه رێكخستن هه‌ر ته‌نیا میكانیزم یان ئامرازێكی مانه‌و ه و گه‌شه‌سه‌ندن یان ئه‌سكه‌له‌یه‌ك (هه‌یكه‌لێك) نیی ه بۆ به زیندوومانه‌و هوگه‌شه‌سه‌ندن،به‌ڵكووه‌كدینامیكێكبه‌رجه‌سته‌ی ئه‌و رۆحه‌ش ه ك ه مسۆگ هریی ب ه مانه‌و ه و گه‌شه‌سه‌ندن و گۆڕانكاریی ده‌دات. ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگ ه وه‌ك دره‌ختێك ،ره‌گه‌كه‌ی وه‌ك مێژوو، قه‌ده‌كه‌ی وه‌ك چاند و فه‌رهه‌نگه‌كه‌ی ،پێكهات ه جیاوازه‌كانیش وه‌ك لق و چڵه‌كان و تاكی كۆمه‌ڵگاش وه‌ك گه‌اڵی دره‌ختێك بچوێنین، ئه‌وا ده‌بینین ك ه هه‌موو به‌شه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه وه‌ك هه‌موو به‌شه‌كانی دره‌خته‌ك هزیندووییوژیانوگه‌شه‌سه‌ندنیانبه‌یه‌كه‌و هپه‌یوه‌سته، سهرهڕای ئه‌وه‌ی هه‌ر یه‌ك له‌و پێكهاتان ه خاوه‌ن بووونی خۆس هریی و س هربه‌خۆن ،به‌اڵم له‌هه‌مانكاتیشدا ئه‌و بوون ه خۆس هریی و س هربه‌خۆیی ه له‌نێو گشتدا مسۆگ هریی خۆیان ده‌پارێزێن .لێره‌دا تاك وه‌ك بوونێكی كۆمه‌اڵیه‌تی و خودی (خۆسه‌ر و س هربه‌خۆ) له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌داده‌كرێخۆیب هزیندووییوگه‌شه‌سه‌ندووییبهێڵێته‌و هتا ئه‌وكاته‌یپه‌یوه‌ست هب هسروشتیكۆمه‌ڵگاكه‌یه‌وه،به‌هه‌مانشێوه‌ی په‌یوه‌ستیی گه‌اڵیه‌ك به‌‌سروشتی دره‌خته‌یه‌كه‌وه .له‌ب هرامبه‌ر به‌م راستینه‌یه‌دا؛ چه‌مك و تێگه‌یشتنێكی هه‌ڵه‌ش هه‌ی ه سه‌باره‌ت به
په‌یوه‌ندی تاك ب ه كۆمه‌ڵگه‌وه ،هه‌ڵه‌ك ه له‌وه‌دا خۆی ده‌بینێته‌و ه ك ه تاك خۆی دابڕاو ل ه كۆمه‌ڵگ ه ده‌بینێت ،ئه‌مه‌ش ب ه س هربه‌خۆیی له‌قه‌ڵه‌م ده‌دات .ئه‌م ه له‌كاتێكدا تاك خۆی بوونێكی كۆمه‌اڵیه‌تی خودییه ،پابه‌ندبوونی ب ه كۆمه‌ڵگه‌وه ،به‌ئیراده‌ی خودیی خۆی،ل هڕێی رێكخستن ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانه‌و ه مه‌یسه‌ر ده‌كات .هه‌ڵبه‌ت ه ئه‌و جۆر ه خۆدابڕاندن و خۆس هربه‌خۆ بینینه‌‌ی تاك ل ه كۆمه‌ڵگه‌كه‌یدا، له‌هه‌ڵو هرینی ئه‌و گه‌اڵی ه ده‌چێت ك ه ل ه دره‌خته‌كه‌ی جودا ده‌بێته‌وه، ك ه هه‌م ئیراده‌ی خۆی نامێنێت و هه‌میش سه‌رچاوه‌ی ژیان و ئازادیییه‌كه‌ی .ئیدی ژیانیی په‌یوه‌ست ب ه دره‌خته‌كه‌یه‌و ه نامێنێت و له‌هه‌موو وز ه و توانست و زیندوویی دره‌خته‌ك ه بێبه‌‌ش ده‌بێت. ل هڕاستیدا؛ ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی نێوان تاك و كۆمه‌ڵگه رێكده‌خات رێكخستنه .رێكخستن به‌هه‌موو جۆر و شێو ه و ئاست و قه‌باره‌یه‌كییه‌وه ده‌توانێت رێسا بنچینه‌ییه‌كانی كۆمه‌ڵگه «هاوسه‌نگی ،ئازادیی ،دادپه‌رو هریی ،زیندوویی ،به‌یه‌كه‌و هژیان، یه‌كسانیی نێوان تاك و كۆمه‌ڵگه ،تاك و تاك ،تاك و پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگه » بپارێزێت و په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوانیان ب ه گه‌شه‌سه‌ندوویی و گۆڕانكاریی به‌رده‌وام بهێڵێته‌وه .رێكخستن بۆ تاك و كۆمه‌ڵگه وه‌ك چۆن پردی به‌ستنه‌وه‌ی هزر و كردار (په‌روه‌رد ه و چاالكی)ییه به‌یه‌كه‌وه ،له‌هه‌مانكاتیشدا مسۆگ هریی ب ه هه‌بوونی واتادارانه‌ی هه‌ردووكیشیان ده‌دات .رێكخستنبوونی تاكه‌كان و پێكهاته‌كان، بوون و ئازادیییه‌كانیان و هاوسه‌نگیی و دادپه‌رو هریی و یه‌كسانیی و به‌یه‌كه‌و هژیانی نێوانیان ده‌پارێزێت نه‌ك به‌پێچه‌وانه‌وه له‌ناویان ببات .هه‌ڵبه‌ت ه بێ رێكخستنیی تاك و پێكهاته‌كانی نێو كۆمه‌ڵگه، ده‌یانكات ب ه پاروویه‌كی ئاسانی ده‌ستی سیسته‌می ده‌سه‌اڵتدارێتیی، بێگومان سیسته‌می ده‌سه‌اڵتدارێتی بۆخۆی سیسته‌مێكی دژ‌ه تاك و دژ‌ه كۆمه‌ڵگه‌یی ه و مانه‌و ه و به‌هێزیی و گه‌شه‌سه‌ندوویی خۆی له‌ناهوشیاریی و نارێكخستنی و ناچاالكبوونی تاك و پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگه‌و هوه‌رده‌گرێت.بۆی هرێكخستنبوون؛زیندووییوژیانب هرێسا بنچینه‌ییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌بوون و مرۆڤبوون و تاكبوون ده‌به‌خشێت. له‌بنچینه‌دا ترس و هه‌اڵتن ل ه رێكخستن و رێكخستنبوون ترس و هه‌اڵتن ه ل ه هاوسه‌نگی و ئازادیی و دادپه‌رو هریی و یه‌كسانیی و به‌یه‌كه‌و هژیان ،ترس و هه‌اڵتن ه ل ه ب هرپرسیارێتی ،ترس و هه‌اڵتن ه ل ه سروشتیكۆمه‌اڵیه‌تیانه‌یتاكوپێكهات هكۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان.
NO:32 -September 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
ه قه‌ره‌داغی :باشووری کوردستان قەیرانێکی نه‌جیب قوڵی سیاسی ،ئیداری ،ئابوری ،کۆمەاڵیەتی و تەنانەت فیکری و ئایدۆلۆژی هەیە.
سازدانی:ئازادیی كۆمه‌ڵگه ده‌قی دیداره‌كه: نووسه‌ر و ڕۆژنامه‌وان و ئه‌ندامی ئه‌كادیمیایی ژنۆلۆژی نه‌جیب ه قه‌ره‌داغی ،له‌م دیداره‌ی له گه‌ڵ گۆڤاری ئازادیی كۆمه‌ڵگ ه الیوای ه سیستەمی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی دەکرێت مۆدێلێک بێت بۆ تێپەڕاندنی ئەو دۆخە چەقبەستووەی هەیە، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت :پێشتر هەندێ الیەنی سیا�سی باسیان لە سیستەمێکی ناناوەندێتی کردووە ،بەاڵم جارێکی تر لە بواری تیۆری و کردەییەوە پاڵپشت بە زهنیەتی دەسەاڵتداری قسەی لەسەر کراوە.
4
www.komelge.com
رێكخستن چییه؟ كه‌سێتی رێكخستنیی و ژیانو تێكۆشانی رێكخستنیی چۆن بونیاد ده‌نرێن؟ تا چه‌ند رێكخستنبوون په‌یوه‌ندی ب ه پره‌نسیپه‌كانی واڵتپارێزیی و شۆڕشگێڕێتییه‌و ه هه‌یه؟ مرۆڤ هەبوونێكی کۆمەاڵیەتی دانەبڕاوە لەسروشت و کۆمەڵگە ،ژیان و مردنی�شی پەیوەستە بەو پرەنسیپەوە .کۆبونەوەی مرۆڤ بە دەوری یەکدا لە قۆناغی یەکەمی کۆمەڵگەبوون لە مێژوودا پێویستی بە رێکخستنی ژیانی بووە بۆ دابین کردنی پێویستیەکانی خۆراک ،پاراستن و زۆربوون .ئەم رێكخستنە کۆمەاڵیەتیە کە زیاتر لەسەر بنەمای
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
ژیری هەستیاری ( سادەیی ،کاردانەوەی خێرا، راهاتن ،بوێری ،جیاکردنەوەی باش و خراپ، ئاراستەکردن ،کۆکەرەوە ،خوڵقکاری ،ناتوندتیژ و هاوسەنگ ،بە بنەماگرتنی کۆمەڵگەبوون) لە دەوری دایک-ژن پەرەیسەند ،تایبەتمەندییەکانی ئەو ژیرییە بە زیادەوە پێویستیەکانی مرۆڤمان لە رووی مەعنەوییەوە پێ نیشان دەدات و زیاتریش
کاتێ باس لە چیەتی رێکخستن بکەین ناکرێت ئاماژە بە پێویستی رێکخستنێک بۆ گەرانەوە بۆ بەهاکانی کۆمەڵگەی دایکایەتی نەکەین لە ماددی .ئەوەی لەو سەردەمەدا رووی داوە لە مێژووی مرۆڤایەتی دا وەک شۆڕش دا پێناسە دەکرێت ،هەر وەک گۆردن شیلد لە لێکۆڵینەوە ئەرکۆلۆژییەکانی دا لە کتێبێکی دا بە ناوی» لە مێژوودا چی رووی دا؟» بە فراوانی ئاماژەی پێکردووە .لەبەرامبەر بەم شۆڕشە هەڵکشانی زهنیەتی پیاوساالری ،پلەداری ،دەوڵەت و سەرمایەداری بە درێژایی مێژوو رێكخستنێکی دژە شۆڕ�شی ئەو شۆڕشەی گوند-کشتوکاڵ و کۆمەڵگەبوونی مرۆڤە. کاتێ باس لە چیەتی رێکخستن بکەین ناکرێت ئاماژە بە پێویستی رێکخستنێک بۆ گەرانەوە بۆ
بەهاکانی کۆمەڵگەی دایکایەتی نەکەین ئەگەر ئامانجمان دیموکراتیەکی راستەقینە ،ئازادی و دادوەری و هاسەونگ کردنی مرۆڤ و ژینگە بێت!، هەروەها ناکرێ باس لە پێویستی رێکخستنبونێک نەکەین کە خۆراگرانە و بەرخودانڤانانە لەدژی میکانیزم و دەزگاکانی دژە شۆڕش نەوەستێتەوە. ئەگەر بەو پێوەرە ئێستامان هەڵسەنگێنین دەبێ بلێین کە چەند لە عەقلیەت و بەهای دەسەاڵتدارییەوە نزیک ببینەوە ئەوەندە دەکەوینە بەرەی دژەشۆڕش -دژ بە کۆمەڵگە ،چەندەش پێویستی و بوارەکانی ژیان بە پێی کۆمەڵگە رێكخستن بکەینەوە ئەوەندە نزیک دەبینەوە لە بەها ئەخالقی و ویژدانیەکانی مرۆڤبوونەوە. لە هەرێمێک دا کە کۆمەڵگەکەمان روبەروی ستەمی نەتەوەیی ،چینایەتی و رەگەزیی دەبێتەوە، مەگەر بە رێكخستنێكی دەرەوەی مۆدێلی باو بتوانین گۆڕانکاری ریشەیی بکەین نەک پینەکردنی سیستەم .لە الیەک لە نێو هێز و رێكخستنێكی کە لە ئارادایە چەمک و بیرکردنەوەی بااڵدەست هەمان ئەو بیرکردنەوەییەی قۆناغی دوای شۆڕ�شی فەرەنسایە کە «شۆڕش رۆڵەکانی خۆی دەخوات» بە ئاماژەکردن بە لە گیوتین دان ،لە سێدارەدان و سوتاندن و کوشتنی ئەوانەی کە رۆڵیان بینی لە سەرخستنی شۆڕش دا کە زیاتر وەک هەنگاونان بۆ کور�سی دەستەاڵتداری گوزارەی لێکرا و ئێستاش هەر کار بەم چەمک و بیرکردنەوەیە دەکرێت لە رێکخراوەی و پارتی سیا�سی دا و بەدەر لەوە رێکخراوەبوونێکی دیموکراتیانە نیە کە وەاڵمدەرەوەی پێویستی کۆمەڵگە بێت .کۆمەڵگە هەمیشە بۆ هێزی باالدەستی ئەم هەرێمەی ئێمە ئامرازی هەرزانترین جۆری سیاسەتکردنە، کە هەڵبژاردنە .بە دەر لە میکانیزمی هەڵبژاردن www.komelge.com
5
NO:32 -September 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مامەڵەی بەرژوەندخوازانە لەگەڵ کۆمەڵگە بکات ئەوە بەردەوام خۆی و کۆمەڵگەش لە نێو قەیران رێكخستنبوونێکی شۆڕشگێرانە دا دەبینێتەوە و ناتوانێ لە ژێر کاریگەری دەرەکی و بوونی بە ئامرازی سەرمایە و داگیرکاری رزگار پەیوەستە بە خولقاندنی بکات .رێكخستنبوونێکی شۆڕشگێرانە پەیوەستە زەمینە ،تیۆری ،کردە و چاالکی بە خولقاندنی زەمینە ،تیۆری ،کردە و چاالکی و تێكٶشانی بەردەوامەوە بۆ گەیاندنی کۆمەڵگە بەو و تێكۆشانی بەردەوامەوە ئاساتەی خۆبەرێوەبەرێت ،نەک بەرێوەی ببات، بۆ گەیاندنی کۆمەڵگە بەو پەیوەستە بەوەی چۆن زەمینە بۆ هاتنە ئارای ئاساتەی خۆبەرێوەبەرێت، وزەی ژن ،گەنجان و بەشەکانی تری کۆمەڵگە برەخسێنێت و هانیان بدات لە خۆرێکخستنکردن کۆمەڵگە لە هیچ میکانیزمایەکی تردا نە جێی هەیە بەرەو وەرچەرخانی دیموکراتیانە و خۆبەرێوەبردن و نە رۆڵ .بۆ ئەوەش پێویست بە رێکخستنبوونێکە و وەاڵمدانەوەی پێویستیەکانیان. کە وەاڵمدەرەوەی دۆخی داگیرکارییەکی سەر کۆمەڵگە بێ کە هەم رەهەندێکی مێژوویی هەیە تاچه‌ند بنه‌مای «هوشیاری – رێكخستنبوونو هەم رۆژانەیی هەیە ،داگیرکاری سەر خاک – ،چاالكی» بنه‌مایه‌ك ه بۆ تێكۆشانی ئازادی و کۆمەڵگە و تاکەکانی چ جا داگیرکاریەکی کە سه‌ركه‌وتن؟ چ په‌یوه‌ندییه‌ك له‌نێوان په‌روه‌رده رەهەندێکی لەوە قوڵتری هەیە لە داگیرکاری و چاالكی نواندن و رێكخستنبوونه‌و ه هه‌یه؟ جەستە ،زایەند ،رۆح ،ناسنامە ،هەبوون و چۆن كاریگه‌رییان به‌سه‌ریه‌كه‌و ه هه‌یه؟ پێگەی کۆمەاڵیەتی ژنە کە سەرچاوەی هەموو پەیوەستە بەوەی کە چ جۆرە وشیارییەکداگیرکارییەکان و هەڵکشانەکانی هەموو جۆرەکانی بۆ کۆمەڵگە پێویستە یان بە چ دامودەزگا و دەسەاڵتدارێتیە بە کارێکتەرێکی پیاوساالری. دامەزراوەیەکەوە وشیار بالو دەکرێتەوە ،داخۆ سەرەتا پێویست بە لێكجیاکردنەوەی ئەو وشیارییەک لە سەر بنەمای زانین و زانیاری کەلتور و نەریتە دەکات کە پارت و رێکخستنی ناوەندەکانی مەعریفەی دەستەاڵت یان ئەو زانین دەسەاڵتدار لە ژێر ناوی بزوتنەوە و شۆڕش و زانیاریانەی کە ناوەندەکانی کۆمەڵگەیە .ئەڵبەت دا لە ماوەی ٧٠ساڵی رابردووەوە لە الی تاکی دەزگا و دامەزراوەکان و سەرچاوەکانی مەعریفەی کورد لە باشوری کوردستان دروستی کردووە کۆمەڵگە بە درێژایی مێژوو لەوانەی دەسەاڵت لەگەڵ ئەو کەلتور و نەریتەی کە سەرچاوەی و دەوڵەتەکان جیاواز بووە .ئەوانەی دەوڵەت و خۆی لە کۆمەڵگەی سروشتی هەزاران ساڵە ئەم دەسەاڵتداری بەردەوام ئامانجیان بەستنەوەی جوگرافیەمانەوە گرتووە .رێكخستنبوونێک تاکەکان بووە بە میکانیزمەکانی ناوەندێکەوە لە هەر پارچەیەکی کوردستان بەها و کەلتوری کە بەزهنیەتی پیاوساالری بەرێوەدەبرێت و کۆمەڵگەی سروشتی بە بنەما نەگرێت و بیەوێت ئامانجیش ئەوەیە کە تاک بە تاکی کۆمەڵگە بخەنە 6
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
خزمەت توێژێکی دەسەاڵتدار ،ئەم مۆدێلە تا بچوکترین یەکە کە خێزان و تاکەکانی ،خانەدان، دەوڵەتشارەکانی قۆناغەکانی رابردوو و دواتریش لە مۆدێلی دەولەت-نەتەوەی مۆدێرن دا شۆر دەبێتەوە .بەردەوامیش کۆمەڵگە بە دوای دەزگا و دامەزراوەی و ناوەندی وشیارکردنەوەی جێگرەوە بووە. رێكخستن ،پەروەردە و چاالکی سێیانەیەکی دانەبراون لەیەک .ئەگەر وشیاری ،زانین و زانیاریمان لە کردە و چاالکی دا بەردەوام رێخۆشکەر بێت بۆ بەردەوامی کێشە و تەنانەت گەیشتنی بە ئاستی قەیران و چارەسەر نەبوونی، ئەوە بە دڵنیاییەوە دەبێ مۆدێلی رێکخستن، ماهیەت و ناوەرۆک و میکانیزمەکانی پەروەردە و لە سەر بنەمای ئەوانەش چاالکی و کردەکانمان بخەینە ژێر لێپرسینەوە و بزانین لە چی دا هەڵە و چەوتی هەیە. رێكخستنی ناوەندگەرا و شاقولی کە ئیرادەی کۆمەڵگە نەنا�سێ و بەشداری راستەوخۆی تاکەکان و دەوڵەمەندییە کەلتورییەکانی فەراهەم نەکات، دەبێتە هۆکاری بەردەوام قەیران و قوڵبونەوەی کێشە و ملمالنێی تاقەتپڕوکێن و بێباوەڕکەر ،لە خودنامۆ و بێ بەرهەم و زەمینەیە بۆ هەموو جۆرە داگیرکاری و کەلتوری بەرخۆری و خەمساردی و تاکڕەوێتی کراوەیە ،ئەوەش بە زەقی لە بارودۆخی سیا�سی و کۆمەاڵیەتی باشوری کوردستان دا و لە ژێر کاریگەر و هەژەمونی پارتە دەسەالتدارەکان دا دەبینرێت کە تا دوا رادە ئەم مۆدێلە کۆمەڵگەی بۆ کاریگەری داگیرکاری کردۆتەوە. تاقیکرنەوەی گەران بە دوای ئەلتەرناتیڤ دا قۆناغێکی درێژی بڕیوە وەلێ هەمان رێبازی باو و کالسیک تاقی کراوەتەوە کە تەنانەت لە والتانی
رێكخستنی ناوەندگەرا و شاقولی کە ئیرادەی کۆمەڵگە نەناسێ و بەشداری راستەوخۆی تاکەکان و دەوڵەمەندییە کەلتورییەکانی فەراهەم نەکات ،دەبێتە هۆکاری بەردەوام قەیران و قوڵبونەوەی کێشە و ملمالنێی تاقەتپڕوکێن و بێباوەڕکەر. دیکەش بۆ تێپەراندنی قەیرانەکانیان جێی باوەڕی نیە ،ئەگەر لە زۆرێک لە واڵتانی ئەوروپا کە لە دیدی زۆرێک لە کۆمەڵگەکانی رۆژهەالت « ئەوروپا جێی گەشەکردنی دیموکراسیە» هەڵبژاردن بۆتە زۆرەملێی و هەرکەس نەچێتە سەر سندوقی دەنگدان ،سزا دەدرێت ،ئەوە مرۆڤ تێدەگات کە هەڵبژاردن و « دیموکرا�سی ناراستەوخۆی نوێنەرایەتی» کەوتۆتە چ حاڵێکەوە چ جا لە رۆژهەاڵتی ناوین کە بۆتە مۆڵگەی دکتاتۆری، دەسەاڵتی بنەماڵەگەرێتی و هەڵکشانی فاشیزم و نەتەوەپەرستی ،دەبێ هەلبژاردن چی بگۆڕێت؟ .مسۆگەر لەم قۆناغەدا لەهەموو کاتێک زیاتر پێویستی بە رێکخستنێکی شۆڕشگێرانە هەیە « شۆڕش نەک تەنیا بەو واتایەی کە هەندێ نوسەر و بەناو رۆشەنبیر بانگەشەی ئە ئەوە دەکەن کە تەنیا بە چەکە و ئەنجامەکەی ماڵوێرانیە»، www.komelge.com
7
NO:32 -September 2018
بەڵکو رێکخستنێکی کە لە رووی چۆنێتیەوە ژیانی کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگە بگۆڕێت و کۆمەڵگە بە بەها ئەخالقیی ،ویژدانیەکانی ئاشنا بکاتەوە لەو جێیانەی کە دەستوەردانی هزری لە کۆمەڵگەدا کراوە و هەروەها بەرپاکردنی شۆڕشێكی هزری لە رێی تیۆری ،رێکخستن و چاالکی لەسەر بنەمای بونیادنانی ناوەندەکانی پەروەردەی ئەلتەرناتیڤ کە دوور بێت لە نەتەوەپەرستی ،ئاینگەرێتی و هەژمون و کەلتوری دەسەاڵتدارێتی و داگیرکاری.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هێزی دەسەاڵتدارێتی و دامودەزگاکانی شتێک نامێنێت بە کاری نەهێنێ بۆ تێکشکاندنی رایەڵەی کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگە
له‌به‌رامبه‌ر به‌و رێكخستنبوون(ده‌زگابوون) و شێواندنی ئەخالقهی سیسته‌می ده‌سه‌اڵتدارێتی بۆ مانه‌و ه و و ویژدانی و هێزی
خۆسه‌پاندن و فراوانخوازیی به‌سه‌ر تاك كۆمه‌ڵگه‌دا؛ تا چه‌ند ه مرۆڤ (ب ه تاك و كۆمه‌ڵگه‌یه‌وه) پێویستیی ب ه رێكخستنبوون هه‌یه؟ ئایا بێ رێكخستنبوون ده‌كرێ باس له تێكۆشان و سه‌ركه‌وتن بكرێت؟ هێزی دەسەاڵتدارێتی و دامودەزگاکانی شتێکنامێنێت بە کاری نەهێنێ بۆ تێکشکاندنی رایەڵەی کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگە و شێواندنی ئەخالق و ویژدانی و هێزی بزوێنەرەکەی ،لەبەرئەوەی بێ شکاندن و شێواندن ،هزری دەسەاڵتداری و پیاوساالری ناتوانێ خۆی رێکخستن بکات و خۆی بەسەر کۆمەڵگەدا بسەپێنێ .هێز و رێکخستنی دەسەاڵتدار سەرەتا کاریان لەسەر زەقکردنەوەی ئازادییەکی ساختە کرد کە بەردەوام قەیرانئامێز بووە و ئەو قەیرانەش بەردەوام ژنی کردۆتە ئامانج .تێبینی بکە کە با�سی ئازادی دەکرێت بواری تاکڕەوێتی تاک قوڵ دەکرێتەوە ،بەرپرسیارێتی لە ئاست کۆمەڵگەدا دەکوژێت ،رۆحی تێکۆشان لە تاک دا لە ناودەبات و تاک دەباتەوە ناو قاوغی تێرکردنی رەمەکە زایەندی ،ژیانی مادی و بەرخۆری 8
www.komelge.com
بزوێنەرەکەی. و سەرگەرمی رۆژانەیی و لە ژیانی هەروەزەییانەی دادەبرێت کە ئەمە تا دوا رادە دژ بەو بەهایانەیە کە لە ژێر دەیان هەزار ساڵ لەم هەرێمەی ئێمەدا لەسەر دەستی کەلتور و کۆمەڵگەی دایکانە پەرەیسەندووە و تەنانەت هێزی دەسەاڵتداران نەیانتوانیوە لەناویبەرن. کۆمەڵگە ئەگەر خاوەن رێ و شوێنی و دامودەزگای خۆی نەبێت هەنگاو بە هەنگاو بەکێ�شی نێو راڕەوەکانی دەسەاڵتداری و بەکارهێنانی وەک ئامرازێک دەکرێت .بۆ خۆبونیادنانەوەی کۆمەڵگە و ئاشنا کردنەوە و خۆرێکخستنەوە سەرەتا کۆمەڵگە پێویستی ناسینی دوژمنەکانی هەیە. هزری دەسەاڵتداری بە رێی دەزگاکانی پەروەردە هێزی کۆمەڵگە بۆ ناسینی دوژمنەکانی لەناودەبات و لە خۆی نامۆی دەکات .مێژووییەکی پێدەناسێنێ مێژووی کۆمەڵگە نیە بەڵکو مێژووی دەسەالت، قارەمانە داگیرکەرەکان ،جەنگاوەرە فەتحکارەکانە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
ئەلتەرناتیڤ بەپێی پێویست خۆی رێکخستن نەکردووە و تێکۆشانی ئازادی لە ئاستێکی الواز دایە. چەمکی رێکخستن دەکرێت لە ئاست بێرێکخستنی کۆمەڵگەدا چەمکێکی چەوتی ئازادی لە ئارادایە کە تاکەکەسیە و هاوسەنگ نیە لە تاک خۆیەوە دەست بە بەرپرسیارێتی لە ئاست کۆمەڵگەدا .چەمکەکانی تێکۆشان ،رێکخستن و فیکر و ئیرادە وەک پێبکات و لە ئاستی گۆشت و نینۆک پەیوەستن بەیەکەوە ،بەاڵم نە لە کۆمەڵگەیی دا بەهایەکی مۆدێلی رێکخستن ،نەک لە سیستەمی پەروەردە و تەنانەت بەرنامەی زۆرێک هێزە سیاسیەکان دا هەروەزی لە خۆبگرێت. پرەنسیپەکانی دیموکراتی ،ناناوەندێتی دەسەاڵت و تاکێکی بێرێکخستن ئازادی رەگەزی جێی باس نیە .نەک هەر جێی باس نیە بەڵکو وەک بابەتێکی پەراوێز مامەڵەی لەگەڵ ناتوانێ پەرە بە چەمکی دەکەن .ئەگەر لە ئاست هێرشەکانی داگیرکەران بۆ سەر کوردستان ،گەندەڵبونی دەسەاڵت و رێکخستنێکی هەرەوەزی هەیکەلی سیستەمی دەسەاڵتداری لە هەرێم دا کۆمەڵگەیی بدات بێدەنگی هەیە و کاردانەوەکان تەنیا تاکەکەسین و هەموو�شی بە کارێکتەرێکی پیاوساالرانەیە .بەرێز ئەوە سەرچاوەی خۆی لە کارێکی مەنهەجیانەی لە ئۆجاالن دەلێ» مێژووی کۆیالیەتی نەنوسراوە ،پەلوپۆخستنی کۆمەڵگە و تاکەکانی دەکرێت. مێژووی ئازادی چاوەریی نوسینەوەیە» .مەحاڵە ئێمە لە بەرێی دەزگاکانی پەروەردەی دەوڵەت و ئه‌وه‌ی ل ه كوردستاندا ده‌بینرێت؛دەسەاڵتداری خۆمان ،کۆمەڵگە ،ژن،ژینگەنا�سی هێڵی خیانه‌ت و به‌كرێگیراوێتییش خۆی به کۆمەاڵیەتی ،ئازادی ،راپەرین و بزوتنەوەکانی رێكخستنبوون و به‌ده‌زگابوون كردووه، ئازادی بناسین. ته‌نانه‌ت وه‌ك به‌شێكی جیانه‌كراو ه ل ه سیسته‌می لە الیەکی تر چەمکی رێکخستن دەکرێت لە تاک داگیركاریی ل ه جموجۆڵ دای ه دژ ب ه گه‌ل و خۆیەوە دەست پێبکات و لە ئاستی کۆمەڵگەیی واڵت ،هه‌ڵسه‌نگاندنتان بۆ ئه‌م ه چییه؟ بۆ ده‌بێ دا بەهایەکی هەروەزی لە خۆبگرێت .تاکێکی ئه‌و هێڵ ه تا ئه‌و راد ه كوشنده‌ی ه وه‌ك خانه‌یه‌كی بێرێکخستن ناتوانێ پەرە بە چەمکی رێکخستنێکی شێرپه‌نجه‌یی دژ ب ه گه‌له‌كه‌ی بكه‌وێت ه خزمه‌ت هەرەوەزی کۆمەڵگەیی بدات .ئەگەر ئەمڕۆ لە سیسته‌می داگیركاریی و سه‌رمایه‌دارییه‌وه؟ باشوری کوردستان قەیرانێکی قوڵی سیا�سی، لە واقیعی ئێستای کۆمەڵگەکەمان بروانین وئیداری ،ئابوری ،کۆمەاڵیەتی و تەنانەت فیکری ئەو هێزانەی کە حکومڕانی دەکەن و تەنانەت لە و ئایدۆلۆژی هەیە .ئەوە تەنیا لەبەرئەوە نیە کە بەشەکانی تری کوردستانیش دەبینین تۆڕەکانی هێزە دەسەاڵتدارەکان هۆکارن ،بەڵکو هێزی بەکرێگیراوێتی و سیخوڕی بە دوو جۆر و زیاتریش www.komelge.com
9
NO:32 -September 2018
ناوەندەکانی بازرگانی لەگەڵ داگیرکەران بە هاوردەکردنی کەلوپەلێکی کە لەرووی چۆنێتی خراپ و هەم لەناوبردنی کەلتوری خودژێنی چ نیە جگە لەوەی کە دەکەوێتە خانەی سیخورێتی و بەرێگیراوێتیەوە.
لە نێو کۆمەڵگەدا خۆی رێكخستن کردووە کە کاری سەرەکیان دوورخستنەوە کۆمەڵگەیە لە ئامانجەکانی و لەخۆنامۆکردن و بەکارهێنانێتی بۆ ئامانجی داگیرکەران و هێزگەلێکی دەستەالتدار. یەکێکیان سیخوڕێتی و بەکرێگیراوێتی خودییە و ئەوەی دیکەیە بابەتیە .ئەوەی یەکەم راستەوخۆ کارکردن و گرێدانە بە ئامانجەکانی داگیرکەر و هێزە سەردەستەکانەوە .تاکەکانی کۆمەڵگەیەک تا ئاستی رێکخراوەیی کاتێ دەبێتە بەکرێگیراو و سیخوڕی هێزێکی داگیرکەر یان هێزگەلێکی کە لە ملمالنێی ملشکاندنی یەکتر دا بەکاردەهێنرێت، بە رێی جیاوازی وەک دەستکەوتی ئابوری و پلە و پایە یان هەڕەشەی و خستنیان بە رێی دیکە و ناچارکردنیان بە کاری سیخوڕی و بەکرێگیراوێتی 10
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و خیانەتکردن لە کۆمەڵگە و رێکخراوەکەی خۆی بە رەزامەندی یان ناچارکردنی بۆ کاری سیخوڕی، ئەم رێبازە لە راستی دا لەم سااڵنەی دواییەدا لە الیەن داگیرکەرانی تورکیا و ئێرانەوە تا ئاستێکی ترسناک لە نێو کۆمەڵگەدا پەرەیسەندووە و لە ماوەی ٢٨ساڵی رابردوودا سەدان تێکۆشەری کورد لە هەموو بەشەکانی کوردستان بونەتە قوربانی کاری سیخوڕی و بەکرێگیراوێتی .جۆرێکی تری بابەتییە کە بە مانەوەی کۆمەڵگە لە دۆخی دواکەوتوویی و نەبوونی وشیاری و نەبوونی سیستەمێکی دیموکراتی و ناعەدالەتی کۆمەاڵیەتی و ئابوری ،زەمینەی بابەتیانە دەرەخسێنێت و لە الیەن تاکەکانی کۆمەڵگە بە هەڵگرتنی کارێکتەری هێزی بااڵدەست و باڵو کردنەوەی کەلتوری داگیرکەر و بێ واتاکردنی تێکۆشان و کوشتنی رۆحی بەرەنگاربونەوە ناراستەوخۆ خزمەت بە ئامانجەکانی داگیرکەران دەکەن ،تا ئەو ئاستەی ئەوەی داگیرکەران راستەوخۆ ناتوانن ئەنجامی بدەن ،بە دەستی ئەم جۆرە کارێکتەرانە ئەنجامی دەدەن زۆرێک لە دەزگاکانی راگەیاندن، ناوەندەکانی پەروەردە ،ناوەندەکانی بازرگانی لەگەڵ داگیرکەران بە هاوردەکردنی کەلوپەلێکی کە لەرووی چۆنێتی خراپ و هەم لەناوبردنی کەلتوری خودژێنی چ نیە جگە لەوەی کە دەکەوێتە خانەی سیخورێتی و بەرێگیراوێتیەوە. هه‌ندێك چه‌مكی هه‌ڵ ه و كوشند ه ههنسهبارهت ب ه رێكخستنبوون ،وه‌ك؛ ئه‌وه‌ی رێكخستنبوون ب ه كارێكی زۆر زه‌حمه‌ت و نهكرد ه تێده‌گه‌ن و خۆیانی لێ به‌دوور ده‌گرن، یان ئه‌وه‌ی؛ رێكخستنبوون دژ ب ه ئازادی و سه‌ربه‌خۆبوونی تاك بێت و ئه‌وانه‌ی له‌هیچ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
رێكخستنێكی(كۆمه‌اڵیه‌تی ،سیا�سی ،ئابووری، كولتووری...هتد)دا كار ناكه‌ن پێیان وایه سه‌ربه‌خۆ و ئازادن .ئه‌م چه‌مك ه هه‌اڵن ه و چه‌ندین چه‌مكی دیك ه تا چه‌ند زیان ب ه تاك و كۆمه‌ڵگ ه و تێكۆشانی ئازادی ده‌گه‌یه‌نێت؟ ئازادی و سەربەخۆیی مرۆڤێک بەوەوەپەیوەست نیە کە ئەندامبوونی یان نەبوونی لە حزبێکی سیا�سی دایە کە لە راستی دا ئەوە بۆتە پێوەرێك ،بەڵکو لە ماهیەتی ژیانی ئێمەدایە کە لە ئاست روداوەکان دا هەلوێستمان و بەدیلمان چیە؟ چی دەخۆین و چی دەپۆشین؟ گوێ لە چ میوزێک دەگرین و بژارمان بۆ چ شێوازێکی ژیانە؟ لە کوێ دەخوێنین؟ کاتەکانمان بە چیەوە سەرقاڵ دەکەین؟ وزە بەو چ ئامانجێک کەنالیزە دەکەیت؟ بیرکردنەوەت و بە پێی ئەوەش پالنی ژیانت چۆن دادەدرێژیت؟ خزمەت بە چی دەکەی؟وەاڵمی ئەمانە و زۆرێکی تریش دەکرێت یەکالکەرەوە بێت لەوەی کە تۆ کەسێکی سەربەخۆی یان ئازادی .لە راستی دا دەکرێت مرۆڤ قەت ئەندامی پارتێکی سیاسیش نەبێت بەاڵم لە شێوازی ژیانی خۆی دا تا دوا رادە خزمەت بە سیستەمێک بکات کە شێوەی بە ژیانی داوە و تا ووردترین ساتەوەختی ژیانی رۆژانەی کاریگەری لێکردووە ،تاکڕەو، خەمسارد و بێدەربەستی کردووە ،دەکرێت بە کەسێکی وەها بگوترێت سەربەخۆ و ئازاد؟ .کە تۆ کۆمپانیاکانی جلوبەرگ و مۆدێل ژیانی تۆ ئاراستە بکات؟ مۆڵەکان ببنە جێی سەرەکی بۆ بازاڕکردنی تۆ لە جێی دوکانە بچوکەکان؟ نێرگەلە و سەرگەرمی گفتوگۆ ناکۆتا و بێ ئەنجامەکان ببنە جێژوانی تۆ ،کوێت ئازاد و سەربەخۆیە؟ کە تۆ بڕیارت بۆ بدرێت چی بپۆ�شی و چی بخۆیت ،دواجار بۆ سەرجەست کارەساتی گەورەی لێبکەوێتەوە،
ئازاد و سەربەخۆییت بە چ واتایەکە؟ لە راستی دا لێرەدا خودبوون ،خودوشیاری لە واتای مێژووییی و رۆژانەییی دا دەکرێت سەرەتاییەک بێت بۆ سەربەخۆیی و ئازادی .مرۆڤێکی خاکەکەی، کۆمەڵگەی ،مێژووەکەی ،کەلتورەکەی و بەو پێیەش تێکۆشان و ئاراستەکردنی وزەی لەو پێناوی ئازادییەکی کۆمەڵگەیی دا دەکرێت مرۆڤ ئازاد و سەربەخۆ بکات .کاتێ ئازادییە تاکەکەسییەکانی خۆت لەگەڵ کۆمەڵگەدا هاوسەنگ بکەیت دەکرێت مرۆڤ ئازاد و سەربەخۆ بێت. پێویستبوو ده‌گووترێ؛ وه‌ك «رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی» رێكخراوی كۆمه‌ڵگ ه بن نه‌ك هی ده‌سه‌اڵتدارێتی ،كه‌چی لێره‌دا ب ه پێچه‌وانه‌وه؛ زۆربه‌ی رێكخراوه‌كان به‌جۆرێك له‌جۆره‌كان په‌یوه‌ست و پابه‌ندن به ده‌سه‌اڵته‌وه .ئایا ئه‌م ه تا چه‌ند له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانی رێكخستنبوونی كۆمه‌ڵگادا یه‌كانگیر ده‌بێته‌وه؟ تا چه‌ند له‌بری چاره‌سه‌ریی گرفت و كێشه‌كان خۆیان بوونه‌ت ه كێش ه و گرفت؟ www.komelge.com
11
NO:32 -September 2018
دوو بەشی کۆمەڵگە کە بەو رێیە زیاترین چەواشەکاریان لەسەرە گەنجان و ژنان .بە ئاگاییەوە لە الیەن دەسەاڵتەوە ئەو دوو بەشەی کۆمەڵگە پاسیف دەکرێت بە رێی رێکخراوەگەلێکی کۆمەڵگەی مەدەنی هەر لە الیەن پارت و هێزەکانی دەسەاڵتەوە خۆی دامەزراوە. خۆی لە خۆی دا کاری رێکخراوەکانیکۆمەڵگەی مەدەنی ئەوەیە کە وەک بوارێکی ناوبەری نێوان دەسەاڵت و کۆمەڵگە رۆڵ ببینن لەوەی کە چۆن دەسەاڵت بخەنە خزمەت کۆمەڵگەوە بەاڵم ئەم هاوکێشەیە لە هەرێمی کوردستان و بە گشتیش لە رۆژهەاڵتی ناوین پێچەوانەوە بۆتەوە، بەشێکی زۆر لە رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بە ئەجێندای نادیار و بە دەمامکەوە کۆمەڵگە دەخەنە خزمەت دەسەاڵت و هێزە سیاسیەکانەوە. ژمارەی ئەو رێکخراوانەی کە دەیانەوێت کار لەسەر گۆڕینی زهنیەت بکەن یەکجار کەمن و 12
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کاروبارەکانیان لە رووبەرێکی تەسک دایە .چ جا ئەوەی کە رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی ئامانجیان گۆرینی ناهاوسەنگی رەگەزی بێت، تەواو لە دۆخی مەرجیناڵبووندایە ،ئەمە خۆی لە خۆی دا لە جێی چارەسەری کێشەیەکی گەورەیە لەبەرئەوەی لێگەڕینی کۆمەڵگە بە دوای ئەلتەرناتیڤ و چارەسەری ریشەیی دا بەالرێدا دەبات و چەواشەی دەکات .دوو بە�شی کۆمەڵگە کە بەو رێیە زیاترین چەواشەکاریان لەسەرە گەنجان و ژنان .بە ئاگاییەوە لە الیەن دەسەاڵتەوە ئەو دوو بەشەی کۆمەڵگە پاسیف دەکرێت بە رێی رێکخراوەگەلێکی کۆمەڵگەی مەدەنی هەر لە الیەن پارت و هێزەکانی دەسەاڵتەوە خۆی دامەزراوە. تێبینی بکە لە کار لەسەر ژن و گەنجان دەکەن هەموو هیوا و ئومێدیان بە بوارەکانی دەسەاڵت و ملمالنێی گەیشتن بە ئیمتیاز و پلە و پۆست و ژیانێکی ماددییەوە دەبەستنەوە .دەستەواژەیەکی کە زیاترین لە گەنجان و ژنان دەبیسترێت « هیچمان بۆ نەکراوە» ،یان « دەسەاڵت باوکی کۆمەڵگەیە چۆن دەبێت باوک وەها لەگەڵ رۆڵەکانی خراپ بێت؟» ئەم حاڵەتی چاوەڕوانیی و زهنیەتە پیاوساالرییانە وزەی سەرەکی کۆمەڵگەی کوشتووە کە ژنان و گەنجانن و هەمیشە بەستنەوەی ئومێدیان بە سیستەم و دەسەاڵتەوە حاڵەتێکی ترسناکی لە بێ ئیرادەیی دروست کردووە ،ئەوەش بۆتە هۆکاری کۆچ و رەوێک کە زۆر جیاوازە لەگەڵ کۆچ و رەوی گەنجان بۆ دەرەوەی واڵت لە قۆناغی رابردوودا. دەبێ ئەوەش بلێم کە مایەی دڵخۆ�شی و ئومێدە کە لێگەڕینێکی زۆر بە هێز لە نێو گەنجان و ژنان دا هەیە ،هەر بێ باوەڕیان بە رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بە تایبەتی ئەوانەی لە الیەن دەسەاڵتەوە ئاراستە دەکرێن خۆی لە خۆی دا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
دەالقەیەکی نوێیە بۆ روبەرێکی نوێی کارکردن و دەستپێکێکی نوێ .ئەم دەستپێکە نوێیە بە دەر نیە لە کاریگەری شۆڕ�شی رۆژائاڤای کوردستان و الیەنە ئەرێنیەکانی ئەو شۆڕشە و ئەو بەشەی کوردستان کە نەک تەنیا کوردستان بەڵکو بۆتە جێی ئومێد بۆ بزوتنەوە کۆمەاڵیەتی و بزوتنەوە ئەلتەرناتیڤەکان لە ئاستی نێونەتەوەیی دا.
کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی بەرێی دامەزراندنی ئەنجومەن ،یەکە بچوکەکانی خۆبەرێوەبەری
-له‌چوارچێوه‌ی سیسته‌می كۆنفیدراڵی کە دەکرێت ناوی کۆمین
دیموكراتییدا؛ تاچه‌ند شێو ه رێكخستنییه‌كانی
«ئه‌نجوومه‌ن و كۆمین و كۆمه‌ڵ ه و پارت...هتد یان هەر ناوێکی تر ده‌توانن داخوازییه‌كانی تاك و كۆمه‌ڵگ ه دابین خۆی رێکخستن بکات.
بكات؟ دەبێ ئەوە بلێم کە سیستەمی کۆنفیدرالیزمیدیموکراتی دەکرێت مۆدێلێک بێت بۆ تێپەڕاندنی ئەو دۆخە چەقبەستووەی هەیە ،پێشتر هەندێ الیەنی سیا�سی باسیان لە سیستەمێکی ناناوەندێتی کردووە بەاڵم جارێکی تر لە بواری تیۆری و کردەییەوە پاڵپشت بە زهنیەتی دەسەاڵتداری قسەی لەسەر کراوە ،لە کاتێکدا کە سیستەمی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی سیستەمێکە کە ژێر بۆ ژوورە واتە ئیرادەی کۆمەڵگە و خۆرێکخستنکرندی خۆسەرییانەی کۆمەڵگە بە پێی پێویستیەکانی بە بنەما دەگرێت .پەیوەندیەکانی نێو ئەو سیستەمە پەیوەندی هێز نین بەڵکو پەیوەندییەکی زیندوو، یەکتر تەواوکەر ،هاوسەنگ ،ئازادیخواز و دادوەرانەیە و لە سەر بنەمای پێویستیە نەک قازانج و سەرمایە و بەرژوەندی ناوەند .کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی تەنیا بواری هەیکەلێکی خۆبەرێوەبەری نیە ،بەڵکو وەالم و ئەلتەرناتیڤە بۆ چارەسەری ریشەیی بۆ دەستێوەردانێکی مەترسیدار کە لە زهنیەتی تاک و کۆمەڵگەدا کراوە ،زهنیەتێک
رۆڵی پارتی سیاسی لەم سیستەمەدا ئەوە نیە کە شێوە بە هەموو کۆمەڵگە بدات بەڵکو ئامرازێکە، کەرەستەکەیە بۆ گەیشتنی کۆمەڵگە بە ئیرادەی خۆبەرێوەبەری کە ناوەندگەرایە ،ژن و گەنجان وەک ئۆبژە دەبینێت ،سیستەم دابەش دەکات بۆ بەرێوەبەر و بەرێوەبراو ،ناوەند و پەراوێز .کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی بەرێی دامەزراندنی ئەنجومەن، یەکە بچوکەکانی خۆبەرێوەبەری کە دەکرێت ناوی کۆمین یان هەر ناوێکی تر خۆی رێکخستن بکات .رۆڵی پارتی سیا�سی لەم سیستەمەدا ئەوە نیە کە شێوە بە هەموو کۆمەڵگە بدات بەڵکو www.komelge.com
13
NO:32 -September 2018
ئامرازێکە ،کەرەستەکەیە بۆ گەیشتنی کۆمەڵگە بە ئیرادەی خۆبەرێوەبەری ،پارتی سیا�سی هەموو شتێک نیە و تەواو بەپێچەوانەی ئەو دۆخەیە کە ئێستا لە هەرێمی کوردستانە و پارتی سیا�سی کراوەتە ئەو ناوەندەی کە کۆمەڵگە ناچار دەکرێت خولگەییانە بە دەوری دا خۆی رێکخستن بکات. مەرجە کە سیستەمی دیموکراتیانە سیستەمی هاوسەرۆکایەتی لە مۆدێلی خۆی دا بچەسپێنێت بۆ وەاڵمدانەوە لەو مۆدێلەی کە تاک سەرۆک، تاک بەرێوەبەر کە لە زۆربەی بارودۆخەکان دا لە پیاوانێکی کە تا دوارادە پیاوساالرن و باوەریان بە پرەنسیپی یەکسانی نیە .گرفتی سەرەکی گەیشتن بە مۆدێلێکی دیموکراتی ،ئازادیخواز و ژینگەدۆست زهنیەت و عەقلیەتێکە کە باوەڕی بە هاوسەنگی رەگەزی نیە ،ناوەندگەرایە تا ئەو زهنیەتە گۆرانکاری بەسەر دا نەیە سەختە هەنگاوی دیموکراتیانە بنرێت .گۆرینی زهنیەت بە دلنیاییەوە بەم مۆدێلە حوکمرانی و پارتی سیاسییەی کە هەیە زۆر زەحمەت و تەنانەت مەحاڵە ،تەنانەت ئەوانەی کە بانگەشەی بەرهەڵستکاریان کرد لە ئاست ئەم زهنیەتە ناوەندگەرا ،پیاوساالر و قۆرخکارییانە، ئەگەر لە دەرگاییەک بیانویستیانە لەم عەقلیەتە بێنە دەرەوە ،بە دە دەرگای دیکەدا هێننایانەوە ناو ئەو زهنیتە لەبەرئەوەی کە خودی ئەو هێزە بەرهەڵستکارانە بەرنامەیەکی کورت مەودا، مامناوەند و درێژخانیان نەبوو کە چۆن گۆرانکاری بکەن ،یەکسەر ویستیان لە سەروو هەرەمی دەسەاڵتەوە گۆرانکاری بکەن ،بەمیکانیزمەکانی دەسەاڵتداری دەستیان بۆ چارەسەری کێشەکانی کۆمەڵگە برد ،خۆرێکخستنکردنی کۆمەڵگەیان بە بنەما نەگرت و دابەشکاریی حزبیان لە نێو کۆمەڵگەدا قوڵترکردەوە .ئەمانە هەموویان 14
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
گرفتن لەبەردەم دروستبوونی ئەلتەرناتیڤێکی دیموکراتیانەدا .لە هەموو�شی گرنگتر پێکەوە کارنەکردنی ئەو هێزانەی کە بەریفۆرم-چاکسازی دەیانەوێ عەقلیەت بگۆڕن و ئەوانەی کە بە دوای چارەسەری ریشەییانەوەن .هەموو دانوستاندن و گفتوگۆکان لە پێناوی دابەشکردنی دەسەاڵت و ئیمتیازاکانێتی ،ئەوەش خۆی لە خۆی دا بەکێشکردنەوەی هەموو هێزەکانە بۆ بازنەی زهنیەتی دەسەاڵتداری ،بەدیلەکەی بیرکردنەوە، کردە ،چاالکی و تێکۆشانە لە دەرەوەی ئەو بازنەیە ،بێ ئەوە نە هیچ حوکمرانییەک دەکەویتە خزمەت کۆمەڵگە و نە هیچ دەسەاڵتێک دەست لە قۆرخکارییانەی خۆی بەردەدات .ئەگەر ئەمڕۆ تا ئاستێک لە واڵتانی ئەوروپا جۆرێک لە دیموکرا�سی هەیە کە خۆی لە خۆی دا ئەو دیموکراسیە ئەمڕۆ جەدەلێکی زۆری لە سەر دەکرێت ،لەبەرئەوەی کە هەم خودوشیاری هەیە لە ئاست ماف و ئەرکەکان دا ،هەم رێکخراوەی کۆمەڵگەی مەدەنی بە شێوەی رۆژهەالتی ناوەراستەوە بە ناوەندەکانی هێزەوە نەبەستراوەتەوە و تا ئاستێک سەربەخۆیی جوڵەیان هەیە لە کارەکانیان دا ،لە جێی خۆی دایە کە بلێم ئێستا سیستەمی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی لە ناوەند ،ئاکادیمیا و نێو بزوتنەوە ئەلتەرناتیڤ و جێگرەوەکانی ئەوروپا و جیهانیش دا جێی باسە .ئەم سیستەمە دەکرێت لە دەرفەتێکی تردا قسەی لەسەر بکرێت.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
شیكاریی
بۆچی هیچ یاخیبوونێکی ڕاستەقینە لە هەرێمی کوردستان ڕوونادات؟
ئا :نه‌به‌ز سه‌مه‌د
بۆچی لە هەرێمی کوردستان سەرەڕای ئەم هەموو نەهامەتی ،بێمووچەیی ،برسیکردن، بێئاوی ،بێکارەبایی ،گەندەڵێ ،کوشتن ،تێرۆرکردن … هتد ،هیچ یاخیبوونێکی ڕاستەقینە ،هیچ سەرهەڵدانێک ،هیچ شۆڕشێک ڕوونادات؟ ئەمەی لە هەرێمی کوردستان ماوەی پتر لە ٢٥ساڵە لەژێر دەستی دەسەاڵتی حیزبی کوردی [نامەوێ بڵێم حکوومەت ،چونکە ئێمە لە بنەڕەتەوە لەم هەرێمەدا حکوومەتمان نییە ،ئەوە حیزبە لەم هەرێمەدا دەسەاڵتدارە و بەڕێوەی دەبات] دەگوزەرێت ،لە هەر واڵت و هەرێمێکی زیندوو، هۆشیار بوایە ،ئەوا دەسەاڵتە سیاسییەکەی دەمێک بوو کۆتایی هاتبوو .لەم وتارەدا دەمەوێ چەند هۆکارێک بۆ نەبوونی یاخیبوونی ڕاستەقینە دیاری بکەم. هۆکاری یەکەم ،حیزبی کوردی بەتایبەتی یەکێتی و پارتی بەڕێی حیزباندنی سەرجەم کۆمەڵگەی
کوردییەوە توانیویانە کۆمەڵگەی کوردی بەرەو حەشامات و ئاپۆرەیەکی بێشێوە وەربگۆڕن .لەم ڕێگەیەشەوە مرۆڤی کوردیان بێئیرادە ،بێهەڵوێست و بە کۆیلەکردووە ،ڕێزمەندی و شکۆمەندی مرۆڤی کوردیان لەکەدار کردووە ،مرۆڤی کوردیان لەنێو پڕۆسەی نامرۆڤاندندا لە مرۆڤبوون خستووە. پرۆسەی نامرۆڤاندن �سێ هەنگاو لەخۆدەگرێت، هەنگاوی یەکەم ،مرۆڤەکان مافی یاسایی و هاوواڵتیبوونیان لێدەسەنرێتەوە ،واتا چیدیکە یاسا نایان پارێزێت .وەک ئێمە دەبینین لەم هەرێمەدا یاسا سەروەر نییە ،یاسا تەنیا بەرپرسەکان، سەرۆک عەشیرەت و پیاوساالرەکان [ژنکوژەکان!] دەپارێزێت و هەر بەدەست خۆشیانەوەیە .مافی ئازادی ڕادەربڕین بە یاسا نەپارێزراوە ،بۆیە دەبینین لەم هەرێمەدا مرۆڤ لەسەر دەربڕینی بۆچوون و ڕوانگەی خۆی دەکوژرێت ،کوشتن و تیرۆرکردنی ڕۆژنامەنووسان بەڵگەنەویستە .هەنگاوی دووەم، کە�سی مۆڕاڵی لەنێو مرۆڤدا دەکوژرێت ،واتا هەموو کردارنواندن ،هەڵبژاردنێکی ئازاد لە مرۆڤەکە www.komelge.com
15
NO:32 -September 2018
دەسەنرێتەوە ،هەنگاوی سێیەم ،شکۆمەندی و ڕێزمەندی مرۆڤ تێکدەشکێندرێ .ئێمە ئێستا لەم هەرێمەدا بە پرۆسەی نامرۆڤاندندا تێدەپەڕین. هۆکاری دووەم ،جنێودان ،لە کۆمەڵگەی کوردیدا جنێودان بووە بە خوو ،کوردەکان ئالوودەبوونە بە جنێودان .مرۆڤی کورد جنێو بە هەموو شتێک دەدات .کاتێک تووڕەیە ،ناڕازییە، جنێو دەدات ،جنێو بە مەسعوود بارزانی، بە جەالل تاڵەبانی ،بە سەرکردەکانی دی ،بە دەسەاڵت ،بە حکوومەت ،بە حیزب ،بە ڕێگەوبان، بە گەرما ،بە سەرما ،بە بێئاوی ،بە بێکارەبایی، بە فەرمانگەکان ،بە دین ،بە خوا ،بە مەال … هتد دەدات .کورد هیچ شتێکی نەهێشتۆتەوە کە جنێوی پێنەدات .ئالوودەبوون بەم جنێودانە زیانی هەیە، چونکە بەڕێی جنێودانەوە خۆی خاڵی دەکاتەوە و پێی وایە تەواو بە�شی ڕۆژەکەی سیاسەت کردووە. بۆیە تووڕەییەکەی ،ناڕەزاییەکەی نابێت بە کردار، نابێت بە ئەکت ،چونکە لە ڕێگەی جنێودانەوە خۆی خاڵی دەکاتەوە و ئاسوودە لێی دادەنیشێت. هۆکاری سێیەم ،بەشێک لە کورد هەموو شتێکی داوەتە دەست خوا ،خۆی هیچ کردارێک نانوێنێت ،هەر دەڵێ خوا چاکی بکات ،حەواڵەی خوابن ،خوا بیان گرێت ،خوا تۆڵەیان لێ دەکاتەوە. ئەم لێگەڕانە بۆ خوا ،وەهای کردووە کە بەشێکی زۆری خەڵک بێهەڵوێست بن ،بێکرداربن ،ناچاالک بن ،بەشداری هیچ ناڕەزاییەک نەکەن ،بەڵکو دانیشتوون دەستەوەستان داوا لە خوا دەکەن چاکی بکات و لە خوا دەپاڕێنەوە و نزا دەکەن ،ژیان و گوزەرانیان خۆش بکات. 16
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هۆکاری چوارەم ،گلەیی و گازەندە و زۆربڵێیی: زۆرینەی کورد لەبری ڕەخنەی جیدی و هەڵوێستی کارا و کردارنواندن ،خەریکی گلەیی ،گازەندە ،پرتە و بۆڵە و زۆربڵێین .دەمی هەر کوردێک دەکەیەوە لەم هەرێمە نەگبەتییە گلەیی و گازەندەی هەیە و پرتە و بۆڵەیەتی ،تەنانەت بە دەسەاڵتداران و مەکتەب سیا�سی حیزبەکانیش لەم پرتە و بۆڵە و چەقە چەقە بێبەش نین .کاکی بەرپرس و مەکتەب سیا�سی ،خۆی لە دەسەاڵتدایە ،خۆی بەرپرسیارە لەم دۆخەی کە دروستبووە کەچی گلەیی هەیە و خەریکی زۆر بڵێییە .هەمووان ناڕازین ،بەاڵم تا ئەو کاتە ناڕازین ،پرتە و بۆڵەیانە کە بێبەشن ،کە بەرژەوەندییان نییە ،کە ئێسکێکیان بۆ هەڵدرا ،کە بڕێک پارەیان پێدرا ،کە زەوییەکیان پێدرا ،ئیدی چیدی ناڕازی نین ،لەبەر ئەوەی لێرە هەمووان تەنیا بۆ خۆیان هەوڵدەدەن ،نەک بۆ چاکەی گشتی و بەرژەوەندی هەمووان .لێرە لەم هەرێمە نەگبەتییە ،هەمووان خەون بەوەوە دەبینن کە لە جێگەی بەرپرسەکان بن ،بۆئەوەی ئەوانیش وەک بەرپرسەکان بتوانن گەندەڵی بکەن ،نەوت بدزن، خۆش بژین ،دەسەاڵتیان هەبێت ،لە سەروو یاساوە بن … ،هتد نەک بۆئەوەی دۆخەکە بگۆڕن و ژیانی خەڵکی بگۆڕن. هۆکاری پێنجەم ،فەیسبووک و تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان :جاران کورد لە دیوار و دەرگەی توالێتی مزگەوتەکان هەرچی جنێو و قسەی ناشرین و پیس هەبوو دەیان نوو�سی، چۆن دواوەیان خاڵی دەکردەوە ،ئاواش سەر و سنگیان لێ خاڵی دەکردەوە ،ئێستا دیواری فەیسبوکی کوردی بۆ زۆرێک لە کوردان هەمان ڕۆڵی دیواری توالێتی مزگەوتەکان دەبینێت .هەرچی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
پیس و پۆخڵی ،ناشرینی و جنێو هەیە بە دیواری فەیسبوکییەوە هەڵدەواسێت .لە فەیسبووک لە پشتی الپتۆپەکەیەوە قسەی زل دەکات ،داوای خۆپیشاندان و ڕووخاندنی حکوومەت و دەسەاڵت دەکات ،کەچی سبەی خەوی لێکەوتووە و تاکو
تاکو ئێستا لەم هەرێمەدا هیچ بزووتنەوەیەکی ئۆپۆزیسیۆنی ڕاستەقینە دروست نەبووە ،نە بزووتنەوەی سیاسی ،نە کۆمەاڵیەتی ،نە ڕۆشنبیری سەعات ١٢و ١نیوەرۆ بێدارنابێتەوە .تۆ کە شەو و ڕۆژت لێتێکچووە لەبەر فەیسبووک ،چۆن دەتوانیت یاخی ببیت ،چۆن دەتوانی کرداربنوێنی و هەوڵوێستت هەبێت .ئەوەی لە فەیسبووک دەینووسن و لە الیڤەکانیانەوە دەیڵێن پێیان وایە کە ئەمە سیاسەتکردن و یاخیبوونە ،بەاڵم سیاسەت لە فەزای گشتیدا دەکرێت ،سیاسەت بە کردار دەکرێت نەک بە قسەی زلی پشت الپتۆپەکانەوە.
ی جاران ،بەزمی بەزم ،ستوننوو�سی قۆشمەیی، بۆ خاڵیکردنەوە و بەتاڵکردنەوەی خەڵک و قاقا پێکەنین بەدیاریانەوە و بێئاگا لەوەی کە ئەمە چ مەبەستێکی لە پشتە .دۆبالژکردنی درامای تورکی بێمانا و ئاستنزم و سووک ،چۆن کەرەستە و خواردەمەنیی تورکی بازاڕی کوردستانی داگیرکردووە ،بە هەمان شێوە درامای تورکیش هۆش و دڵ و دەروونی مرۆڤی کوردی داگیرکردووە. چۆن دەسەاڵتە سیاسییەکەت پاشکۆی تورکیایە، بازاڕ و ڕاگەیاندنەکانی�شی بوونە بە پاشکۆی تورکیا. هۆکاری حەوتەم ،نەبوونی ئۆپۆزیسیۆنی ڕاستەقینە :تاکو ئێستا لەم هەرێمەدا هیچ بزووتنەوەیەکی ئۆپۆزیسیۆنی ڕاستەقینە دروست نەبووە ،نە بزووتنەوەی سیا�سی ،نە کۆمەاڵیەتی، نە ڕۆشنبیری .ئۆپۆزیسیۆنێک کە ئەلتەرناتیڤی هەبێت ،ڕێکخراو بێت ،پەروەردەکراو بێت و بزانێ سیاسەت بکات ،فەلسەفەی سیا�سی هەبێت ،نەک وەک حیزبە دەسەاڵتدارەکان عەشایەری و خێڵەکی بێت .ئێستا بەناو ئۆپۆزیسیۆنێکت هەیە ،قاچێکی لە حکوومەتدایە و قاچێکی لە ئۆپۆزیسیۆندایە، خۆی وەزیرەکانی دەرکراوە ،مافی زەوتکراوە، سەرۆک پەرلەمانەکەی دیپۆرتی ئەو دیوی دێگەڵە کراوەتەوە ،لەبری ئەوەی ئۆپۆزیسیۆن مافی خەڵک بسەنێت ،ناڕەزاییەتییەکان ئاڕاستە و ئۆرگانیزە بکات ،ئەو چاوەڕێیە خەڵک ڕاپەڕینی بۆ بکات و مافەکانی بۆ بەدەستبهێنێتەوە.
هۆکاری شەشەم ،ڕاگەیاندنەکان :ڕاگەیاندنە کوردییەکانی ئەم هەرێمە نەگبەتییە هەموویان ئیش لەسەر خاڵیکردنەوە و دامرکاندنەوەی هەستی هۆکاری هەشتەم ،شێواندن و لێڵکردنی ناڕەزایی خەڵک دەکەن ،لە ڕێگەی بەرنامەی بێمانا ڕاستییەکان :لەم هەرێمەدا بە بەرنامە ئیش بەناوی کۆمیدی کە پڕیەتی لە سوکایەتی بە مرۆڤ لەسەر شێواندن ،لێڵکردن و تەمومژاویکردنی و بەتایبەتی بە ژنان ،وەک بەرنامەی (بەرنامە) زانیارییەکان ،هەقیقەتەکان و ڕاستییەکان www.komelge.com
17
NO:32 -September 2018
مێنتاڵێتی خێڵەکی و ناوچەگەری و شارچێتی، کورد سروشتێکی خێڵەکی هەیە ،پتر ئینتیمای بۆ خێڵەکەی و عەشیرەتەکەی هەیە نەک بۆ چاکەی گشتی و بۆ نیشتیمان، هەر بۆ نموونە ،زۆرینەی کورد تەنیا ماڵەکەی خۆی و بەردەرگەی خۆی پاک ڕادەگرێت ،بەاڵم بەالیەوە گرنگ نییە کۆاڵنەکەی کە موڵکی گشتیییە و بۆ هەمووانە پاک ڕابگرێت. دەکرێت .ڕاگەیاندنەکان لەمەدا ڕۆڵی سەرەکی دەبینن ،چونکە سەرچاوەی هەواڵیان فەیسبووکە و مانشێتەکانیان مەتەڵە .ئێستا هەموو کورد دەزانێ ئەم حیزبانە گەندەڵن ،نەوت دەدزن ،خەڵک بر�سی دەکەن … هتد ،بەاڵم ئەمانە هەموو شتی گشتی و زانیاری گشتین ،وردەکارییەکان شێوێندراون، تەمومژاوی کراون ،ئاڵۆزکراون ،سەرچاوەکانیان دیارنین .ئاخر یەکێک لە ڕستە دیارەکانی ڕاگەیاندنی 18
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کوردی ئەوەیە لە سەرچاوەیەکەوە کە نەی ویست ناوی خۆی ئاشکرا بکات! ئەندام پەرلەمانەکان زانیارییەکان وەک مەتەڵ دەڵێن ،دەبێ بۆ خۆت هەڵی بهێنی مەبەستیان کام حیزب ،کام بەرپرس و مەکتەب سیاسییە .ئەندام پەرلەمانێک دەڵێ: بەرپر�سی حیزبی هەیە ٢٠٠شوقەی لە ئەڵمانیا هەیە ،بەرپرسەکان پارە دەنێرنە دەرەوە لە ئەوروپا و ئەمریکا ڤێالیان هەیە .ئەمانە هەموو قسەی گشتی و زانیاری گشتین ،ئەگەر ناوی بەرپرسەکە و بەڵگەکە باڵونەکرێتەوە ،ئەوا ئەو زانیارییە کەڵکی هیچی نییە. هۆکاری نۆیەم ،زانیارییەکان نابن بە کردار: زانیاری ،زانین و مەعریفەیەک کە نەبێتە دەسەاڵت ،نەبێتە هێز و نەبێتە هۆی هەڵوێست و کردارنواندن هیچ سوودێکی نییە و بێکەڵکە. با هەموو کورد بزانێ یەکێتی و پارتی گەندەڵن، نەوت دەدزن ،خەڵک بر�سی دەکەن ،نووسەر، ڕۆژنامەنووس تیرۆر دەکەن ،ڕۆشنبیر و مامۆستای زانکۆ بەرشەق دەدەن … هتد ئەگەر ئەم زانینە نەبووە هۆی هێنانەگۆڕێی هەڵوێست ،یاخیبوون، هێز و دەسەاڵت ،نەبووە هۆی کردارنواندن، نەبوو بە ئەکت ،هیچ سوودێکی نییە و بێکەڵکە. بۆ نموونە ،ڤیدیۆیی هاوواڵتییەک کە قسە بەم دەسەاڵتە دەڵێ و ناڕازییە لێی ،لە nrtنزیکەی دوو ملیۆن بینەری هەبووە .ئەگەر ئەم دوو ملیۆن بینەرە هەر لە فەیسبووکەوە نەڵێ قسەی چاکی کرد ،ڕیسوای کردن ،بەڵکو بێت بە کردەوە پشتگیری لە قسەکانی ئەم هاوواڵتییە بکات و بەیەک دەنگ و بەیەک جار دوو ملیۆن کەس ناڕەزایی خۆی دەرببڕێت ،یەکێتی و پارتی چۆن دەتوانن بەرگەبگرن ،بەڵکو دەلەرزن و دەڕووخێن.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
گرتۆتەوە .لەنێو ئەم پارێزگا و شارۆچکانەشدا هۆکاری دەیەم ،مێنتاڵێتی خێڵەکی و ناوچەگەری هەموو خەڵکەکە پێکەوە نەبووە بەڵکو چەند چین و شارچێتی ،کورد سروشتێکی خێڵەکی هەیە ،پتر و توێژێکی کەم ناڕەزایی دەربڕیوە. ئینتیمای بۆ خێڵەکەی و عەشیرەتەکەی هەیە نەک بۆ چاکەی گشتی و بۆ نیشتیمان ،هەر بۆ نموونە، هۆکاری یازدەیەم ،کورد ئەوەندی بە ژیانی زۆرینەی کورد تەنیا ماڵەکەی خۆی و بەردەرگەی تایبەتی ئەویدییەوە خەریکە و قسەی لەبارەوە خۆی پاک ڕادەگرێت ،بەاڵم بەالیەوە گرنگ نییە دەکات ئەوەندەی باسکردن لە چاوساندنەوەی کۆاڵنەکەی کە موڵکی گشتیییە و بۆ هەمووانە خۆی لەالیەن ستەمکارەکانییەوە پێ گرنگ نییە .بۆ پاک ڕابگرێت .کورد لەم هەرێمە نەگبەتییە نموونە ،ئەوەندەی بە الیەوە گرنگە دراوسێکەی، �سێ (چوار) پارێزگاییە خەریکی ناوچەگەری و هاوڕێکەی ،خزمەکەی … ،هتد چ دەکات ،چ لەبەر دەکات ،چ دەخوات ،دەچێ بۆ کوێ ،لەگەڵ کێ پەیوەندی هەیە … ،هتد ،بەالیەوە گرنگ نییە بوجەی واڵتەکەی چی لێبەسەر دێت ،کارەبای کورد ئەوەندی بە ژیانی نییە ،مووچەی نییە ،ئاوی نییە … هتد .ئەوەندەی تایبەتی ئەویدییەوە چاودێری لەسەر دەوروبەرەکەی ،هاوڕێ و خزم و دراوسێکانی داناوە و چاودێریان دەکات و تەداخولی خەریکە و قسەی لەبارەوە ژیانی تایبەتیان دەکات ،ئەگەر نیو ئەوەندە چاودێری دەکات ئەوەندەی باسکردن لەسەر حکوومەتەکەی دابنابوایە ،نیو ئەوەندە لە حیزبەکانی بپرسیبوایەوە ،نیو ئەوەندە تەداخولی لە چاوساندنەوەی خۆی کاروباری حکوومەت و حیزبەکانی بکردبوایە، ئەوا ئێستا دۆخێکی دیکە دەهاتە ئاراوە و بەناو لەالیەن ستەمکارەکانییەوە حکوومەتەکەمان زۆر شەفاف (ڕۆشن)تر دەبوو، پێ گرنگ نییە گەندەڵی کەمتر دەبوو .ئەو چاوبزی و چاوتیژییەی بۆ ئەوانی دی و دەروبەرەکەی هەیەتی ،گەر بۆ حکوومەتە گەندەڵەکە و حیزبەکان هەیبوایە ئەوا ئێستا بێمووچە نەدەبوو ،بێکارەبا و بێئاو نەدەبوو، شارچێتییە ،ئەوەندەی ئیش لەسەر ناشرینکردن حیزبەکان ئەوا نەدەبوونە ستەمکار بەسەرییەوە. و نوکتە لەسەر شارەکانی یەکدی دروستدەکەن (وەک بەزمی هەولێری و سلێمانی) ،ئەوەندە ئیش لەسەر یەکدەنگی و پێکەوەیی ناکەن .بۆیە ئەو ناڕەزاییانەی ڕووشیانداوە ،سەرتاسەری نەبوونە، بەڵکو یەک پارێزگا ،و چەند شار و شارۆچکەیەکی www.komelge.com
19
NO:32 -September 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
مافی بەرخۆدان لەنێوان دوو سیستەمی دەسەاڵتدارێتیی سەرکوتکەرو دیموکراتیکدا..
دارا مەحمود
لێدوان و پێناسەکردنی واژەوچەمکی دەسەاڵت ( ،)Powerکارێکی سەخت وپڕدەردیسەرە .چونکە بەرلەهەر شت ئەم چەمکە تێکەڵ بەگەلێک واژەو چەمکی تری وەک :فەرمانڕەوایی ،هێزوتوانا، سەپاندن وناچارکردن ،نفوزوکارییگەریی ...دەبێت و زۆرجاریش لەجیاتی یەکتر بەکاردەهێنرێن. ولەالیەکی تریشەوە چەمکی دەسەاڵت هەم لەسیاسەت و هەمیش لەپەیوەندییە کۆمەاڵیەتیی و ئابوورییەکاندا ،و تەنانەت لەزانستیشدا بەکارهێنراوەو دەهێنرێت .وجگەلەمانەش هەمیشە بیرو باوەڕو ئایدیۆلۆژیاو هەلومەرجی 20
www.komelge.com
جۆربەجۆر ...کاریگەرییان لەسەر ئەمە هەبووەو دەبێت کەچۆن پێناسەو شڕۆڤەی چەمکی دەسەاڵت بکەین .لەگەڵ ئەمەشدا دەسەاڵت پتر لەگەڵ سیاسەتدایە .چونکە سیاسەت بۆخۆی هەمیشە پەیوەستەی دەسەاڵتە ،و دیراسەکردنی سیاسەتیش یان سیاسەتی ئەکادیمیک لەراستیدا دیراسەکردنی دەسەاڵتە. بەاڵم لەگەڵ ئەمانەشدا لەپێناسەکردنی دەسەاڵتدا ،چەند جۆر پێناسەهەن کە هەرچەند ناتەواون بەاڵم وەک سەرەتایەک و بۆپتر شۆڕبوونەوە بە باسەکەماندا دەتوانین پەنایان بۆ ببەین ،بۆ نموونە دەگوترێت؛ دەسەاڵت بریتیە لەتوانای بەدەستهێنانی خواستەکانمان .یان ،بریتییە لەتوانای کەس والیەنێک بەناچارکردنی کەس والیەنێکی تر بەئەنجامدانی کارێک .یاخود توانای رێگرتن لەئەنجامدانی کارێک لەالیەن کەسێکی ترەوە کەدژی خواست و بەرژەوەندییەکانی ئێمەبێت ...ولەمڕووەوە بیرمەندان بەمجۆرەی خوارەوە پێناسەی چەمکی دەسەاڵت دەکەن:
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
دەسەاڵت کۆمەڵە کارێکە بەسەر کۆمەڵێک کاری ئیحتیمالی تردا پەیڕەودەکرێت ،ودەتوانرێ پێڕستێکی فراوان لەو چەمکانە لەبەرچاو بگیرێت کە نیشاندەری پەیوەندی نێوان هێزەکان یان دەسەاڵتن و خوڵقێنەری کردارن بەسەر کاری تردا ماکس وێبەر دەڵێت( :دەسەاڵت توانای تایبەتی تاک ،یان گروپێکە ،بەپشتبەستن بە پێگەیەک کەلە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکاندا، لەبەردەستیدایە ،تا بتوانێت بەهەبوونی هەر بەرەنگاربوونەوەیەکیش ،پەیڕەوی لەخواستەکانی خۆی بکات)()١ ماک ئایور دەڵێت( :مەبەست لەهەبوونی دەسەاڵت توانای نێوەندمەندیی ،رێکخستن ،یان ئاراستەکردنی رەفتاری خەڵک یان کردارەکانە). ()٢ شوارزنبێرگر دەڵێت( :دەسەاڵت توانای سەپاندنی خواستەکانمانە بەسەر خەڵکانی تردا، بەو مەرجەوە کە ئەگەر هات و رەتیش بکرێتەوە کاریگەریی و توانای راپەڕاندنی هەر هەبێت)()٣
مێشێل فۆکۆ دەڵێت( :دەسەاڵت کۆمەڵە کارێکە بەسەر کۆمەڵێک کاری ئیحتیمالی تردا پەیڕەودەکرێت ،ودەتوانرێ پێڕستێکی فراوان لەو چەمکانە لەبەرچاو بگیرێت کە نیشاندەری پەیوەندی نێوان هێزەکان یان دەسەاڵتن و خوڵقێنەری کردارن بەسەر کاری تردا وەک: هاندان ،ئارەزوووەبەرنان ،هەڵخەڵەتاندن، ئاسانکردن یان کێشەخوڵقاندن ،بەرفراوانکردن یان سنووردارکردن ،کەمتر یان زۆرتر تەحەمولکردن ...ئەمانە چەمکی دەسەاڵتن)()٤ بەاڵم عەبدواڵ ئۆجاالن بە دیدوشێوازێکی تر لەپر�سی دەسەاڵت نزیک دەبێتەوەو شڕۆڤەی دەکات کە تائاستێک لە شێوازەکانی تر جیاوازە. و لەگەڵ ئەوەدا کە ئەویش خۆی لەمە دەپارێزێت کە هەوڵ بدات پێناسەی دەسەاڵت لە یەک یان چەند رستەدا بکات ،وبەسەر چەند جۆری سیاسیی ،ئابووریی ،کۆمەاڵیەتیی ،سەربازیی... دابە�شی دەکات بەاڵم لەکۆدا ،گشت جۆرەکانی دەسەاڵت لەدوو شێوازدا پۆلێندەکات کەبریتییە لە :دەسەاڵت ،ودەسەاڵتی دیموکراتیک ،و کرۆکی هەرەسەرەکییش کەلەم ناوەدا ماهیەتی دەسەاڵت لەخۆی دەگرێت بریتییە لە چەمکی زەوتکردن ،و لەگشت شێوازەکانی دەسەاڵتدا ئامانج هەمیشە زەوتکردنی شتێکە کەلەهەموو بوارە مادیی و مەعنەویەکاندا دەبینرێنەوە. لەبەرانبەر هێزی زەوتکردنیشدا دەسەاڵتی بەرگریکردن وخۆپاراستن و رەتکردنەوەی زەوتکردن و داگیرکارییش لەئارادایە ،کەهەمان دەسەاڵتی دیموکراتیکە .و سەرەتا دەڵێت: دەسەاڵت گۆڕەپانێکی چاالکی کۆمەاڵیەتییە، بەتایبەتی لەکۆمەڵگا شارستانییەکاندا ،دەسەاڵت بەردەوام لەناو مەیلێکی بەمجۆرەدایە کە لە www.komelge.com
21
NO:32 -September 2018
بوارەکانی قوڵی وبەرفراوانییەوە ،رادەی زێدە- بەرهەم زیاد بکات )٦(.وهەرچەندە ئاماژەکردن بە چەمکی زێدە-بەرهەم لەرواڵەتدا سنووردارکردنی دەسەاڵتە بە بواری ئابووریی .بەاڵم ئۆجاالن بۆ پاراستنی ئەم پێناسەیە لە شڕۆڤەی هەڵە بابەتەکە رونتر دەکاتەوەو لەم ناوەدا جەخت لەسەر چەمکی زەوتکردن دەکاتەوەو دەڵێت: ...تەنیا سنووردارکردنی ئەم رەوشە بە زێدە- بەرهەمی ئابووریی وبەهاکانییەوە هەڵوێستێکی زۆر بەرتەسکە .لەم بارەیەوە زەوتکردن ئامانجی راستەقینەیە .بەاڵم لەم رێگایەوە بەهەزاران بەهای دیکە لەالیەن هێزەکانی دەسەاڵتەوە دەستی بەسەردا دەگیرێت .کاتێک کۆی ئەمەش بەدەسەاڵت ناوببرێت واقیعیتر دەبێت.)٧(٠. جگە لەم پێناسانە ،شێوازێکی تریش بۆ شرۆڤەکردنی دەسەاڵت و ناسینی چۆنیەتی پەیڕەوکردنی ،وئەو گەمەو خەاڵتاندنانەی لە پەیوەندیەکان وساختاری دەسەاڵتدا پەنایان بۆ دەبردرێت ،و رۆڵی بیروباوەڕەکانی وەک رەفتارگەرایی ،پلورالیزم ،وگرفتە گەورەکانی وەک پیسبوونی هەواو ژینگە ،هەژاریی ،بەرفرەبوونی شارنشینیی ...ورەنگدانەوەیان لەسەر چۆنیەتی پەیڕەوکردنی دەسەاڵت ..کاری لەسەر کراوە. لەناو ئەمانەدا دەتوانین وەک نموونە ئاماژە بە پەرتووکێکی سیاسەتنا�سی بەریتانیایی ستیڤان لوکس ( )Steven Lukesبکەین بەناوی دەسەاڵت، هەڵسەنگاندنی رادیکال .و لەم پەرتووکەدا شرۆڤەکردنی دەسەاڵت لەسەر بنەمای �سێ دید ئەنجامدراوە: -١دیدی یەک رەهەندی دەسەاڵت :لەم دیدەدا ،کەبەدیدی فرەگەرا (پلورالیست) ناسراوە ،و پتر واڵتەیەکگرتووەکانی ئەمەریکا 22
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وەک نموونە لەبەرچاو گیراوە ،کەدەسەاڵت بەشێوەیەکی پەراکەندەو بەرباڵوە ،جەخت لەسەر توانای بڕیاردان دەکرێتەوە .پلزبی دەڵێت( :دەستنیشانکردنی ئەوەی چ کەسێک لە بڕیارداندا خاوەن بااڵدەستییە ،باشترین رێگایە بۆ دیارییکردنی ئەوەی چ گروپ ،یان تاکێک، لەژیانی کۆمەاڵیەتیدا خاوەن زۆرترین دەسەاڵتە) ( ،)٧روبێرت دال دەڵێت :پەیوەندیەکانی دەسەاڵت پەیوەستەی کۆششێکی سەرکەوتووانەی (ئا) یە بۆ ناچارکردنی (بێ) بەئەنجامدانی کارێک کە بەبێ ئەمە ئەنجامی نەدابێت ،)٨() .جگەلەمەش ئەم دیدە ،رەفتارگەرایانەیەو لەسەر بنەمای رەفتارەکانی مرۆڤ نەک زهنیەت و بیرکردنەوە مرۆڤ پەیڕەودەکرێت. -٢دیدی دوورەهەندی دەسەاڵت :لەم دیدەدا، ئەم باوەڕە لەئارادایە کەدەسەاڵت ،تەنیا لەحاڵەتی ملمالنێی کرداریی بەدیاردەکەوێت ،و بەواتایەکی تریش ملمالنێیەکی پراکتیکی پێویستی حەتمی هەبوونی دەسەاڵتە .هەروا بەپێچەوانەی دیدی یەک رەهەندییەوە ،تەنیا جەخت لەسەر توانای بڕیاردان ناکاتەوە ،بەڵکو توانای بڕیارنەدانیش پەیوەستەی هەبوونی دەسەاڵتەو کەسێک دەتوانێت لەشوێنێکدا کە پێویستە بڕیارنەدات، کەخاوەنی دەسەاڵت بێت .بەواتایەکی تریش بڕیارنەدان بۆخۆ�شی هەر جۆرێکە لەبڕیاران. و(بریتییە لەبڕیارێک کە کەئاکامەکەی بریتی بێت لە لەپوچەڵکردنەوەی ئەو رووبەڕووبوونەوە شاردراوە یان ئاشکرایانەی کە بایەخ یان بەرژەوەندییەکانی بڕیاردەر دەخەنە ژێر مەترسیەوە)( )٩هەروا لەم دیدەدا کاتێک با�سی دەسەاڵت دەکرێت ،فەرمانڕەوایی ،و سەپاندن و نفوزیش دەگرێتەوە .و رەخنەی الیەنگرانی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
ئەم دیدە لەدیدی یەک رەهەندیی پتر الیەنە رەفتارگەراییەکەیەتی .لەم دیدەدا دەسەاڵت بریتییە لە( :کۆمەڵێک بایەخ و بیروباوەڕو، رێورەسم ،و پرۆسەیەکی بەدامودەزگاکراو وبنەماگەلی گەمەی سەردەست ،کە بە شێوازێکی سیستەماتیکی و پایەدار لە خزمەتی کەسان و گروپگەلیکدا ،بە بایەخی بێبەشبوونی هیتر، تەواوبێت .لەوێدا بەهرەمەندان بۆ بەرفرەکردنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان و بەرگری کرندن خاوەن پێگەی باشترن)١٠().. -٣دیدی �سێ رەهەندی دەسەاڵت :لەم دیدەدا، تەنیا ملمالنێی پراکتیکی نیشانەی سەملێنەری دەسەاڵت نییە .بەڵکو ملمالنێی پۆتانسێلیش ،یاخود ئەو ملمالنێ شاردراوانەی لەنێوان بەرژەوەندیی کەسانێک کە دەسەاڵت پەیڕەودەکەن و ئەوانەش کە لەپەراوێزدا شاردراونەوە .لەمە گرنگتریش لەم دیدەدا دەتوانرێت دەسەاڵت وەک فۆرمێکی کۆنتڕۆڵکردنی بیرکردنەوەش هەڵسەنگێنرێت .واتا توانای کاریگەریی لەسەر خەڵکانێک لەرێگای فۆرم بەخشین بەوشتانەی بیری لێدەکەنەوە. دەسەاڵت وفەرمانڕەوایی، دەسەاڵت ومەشروعیەت فەرمانڕەوایی ( ،)Authorityبنەڕەتیترین، بابەتی زانستە سیاسییەکانە .دەگوترێت کە تەواوی ئەو شڕۆڤەو دیراسانەی پەیوەندییان بەدەوڵەتەوە هەیە ،بریتییە لە توێژینەوە لە ماهیەتی فەرمانڕەوایی سیاسیی. فەرمانڕەوایی ،بۆخۆی هەر یەکێکە لە فۆرمەکانی دەسەاڵت ،بەاڵم وەک دەسەاڵتی مەشروع ناودەبرێت .ولەکاتێکدا دەسەاڵت فەرمانڕەوایی هێزوتوانایە، پەیوەستەی پەیوەستەی حەق ومەشروعیەتە .هەروا لەکاتێکدا
دەسەاڵت لەسەر بنەمای سەپاندن وخەڵەتاندن بەڕوەدەچێت ،فەرمانڕەوایی لەسەر بنەمای گوێڕایەڵی پەیڕەودەکرێت .لێرەدا دەبینین چەمکی مەشروعیەت لەپەیوەندی لەگەڵ فەرمانڕەواییدا رۆڵێکی ناوکیی هەیە .لەبەر ئەمە پێویستە وەاڵمی ئەم پرسەش بدرێتەوە کە مەشروعیەت چییە؟ وئایا هەرفەرمانڕەواییەک ،هەمیشە رەواو خاوەنی مەشروعیەتە ،ودەبێ خەڵکی گوێڕایەڵ وملکەچی بن ،ولەواقیعدا ئەم کارە پەیڕەودەکرێت؟ بەواتای (،)Ligitimacy مەشروعیەت ئینسافیش دێت .و سیفەت وتایبەتمەندیی فەرمارمانڕەوایانە ،بەهەر فەرمان و دەستورێک دەبەخشێت .و لەم رێگایەوە دەسەاڵت وەردەگێڕێتە سەر فەرمانڕەوایی .و مەشروعیەت لە فەلسەفەی سیاسییدا پێناسە ولێکدانەوەو شرۆڤەی جۆربەجۆری لەبارەوە دەکرێت .بەاڵم بەشێوەیەکی گشتیی ،وەک ئەو بنەما ئەخالقییە هەڵدەسەنگێنرێت ،تا دەوڵەت لە میانییەوە بتوانێت خواستی گوێڕایەڵی لە هاواڵتیان هەبێت. وبەواتایەکی تر فەرمانڕەوایی دەبێتە هۆی ئەوەی دەسەاڵت ببێتە مایەی پەسەندی خەڵک .بەاڵم مەشروعیەت چۆن بەدەست دێت و بە چ شتێک دەگوترێت مەشروع ،وچ کاتێک مەشروعیەت دادەماڵرێت ،کێشەو بابەتێکی زۆر کۆن ولەمێژینەی بەر لەفەلسەفەی سیاسییە .و لەبەر ئەمە پێویستە ئاماژەیەکی کورت بەسەرچاوەکانی مەشروعیەت بکەین .وبەشێوەیەکی گشتیش دەربارەی چەمکی مەشروعیەت دوو دید لەئارادایە -١ :دیدی فەلسەفی -٢ .دیدی کۆمەڵناسیی .لەفەلسەفەی سیاسیی کۆندا ،ئاماژە بەعەدالەت و فەزیلەت، وەک خەسڵەتی دەست لێبەرنەدراوی فەرمانڕەوایی دەکرا .لەشێوازە هاوچەرخەکەشیدا هەر www.komelge.com
23
NO:32 -September 2018
مەشروعیەتی نەریتیی: بەوجۆرە مەشروعیەتە دەگوترێت ،کە هەمیشە، یان ماوەیەکی دوورودرێژی دیرۆکی رابردوو ،هەبوونی هەبووەو ئەو هەبوونە بەس دەبینێت کە مەشروعیەتی پێ ببەخشێت. لەسەر بنەمایەکی ئەخالقی مامەڵە لەگەڵ چەمکی مەشروعیەتدا دەکرێت ،بەوپێیەی مەشروعیەت لەخودی گوێڕایەڵی خەڵک گرنگترەو نابێ بنەمای مەشروعیەت تەنیا بەئاست و چۆنیەتی گوێڕایەڵی خەڵک بپێورێت .لەحاڵیکدا لەزانستی سیاسەتدا باس لەوە نییە داخوا ئەو مەشروعیەتە چۆن ولەکوێوە بەدەستهاتووە ،بەڵکو تەنیا باس لەپر�سی گوێڕایەڵیەکەیە .ودەبینین زۆربەی هەرەزۆری دەوڵەتان لەسەر ئەم بنەمایە مەشروعیەتی خۆیان بەدەست دەهێنن ،کە مادام خەڵکی لێیان رازین و پشتیوانیان لێدەکەن کەواتە هەرچی بیکەن مەشروع ورەوایە .لەم ناوەدا چەندان نموونەی خراپ لەجیهاندا هەن کە دوونموونەی تورکیاو ئیسرائیل لەهەرە خراپەکانن .کە هەرگیز نەبینراوە پشت بە هیچ بنەمایەکی ئەخالقی یان یاسای نێودەوڵەتی ،یان تەنانەت ئەو بنەما مەزهەبیانە 24
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ببەستن کەخۆیان بانگەشەی بۆدەکەن.. هەروا ،لەدیدی کۆمەڵناسییەوە باس لە �سێ جۆر مەشروعیەت :نەریتیی ،کاریزمایی ،یاسایی، دەکرێت. -١مەشروعیەتی نەریتیی :بەوجۆرە مەشروعیەتە دەگوترێت ،کە هەمیشە ،یان ماوەیەکی دوورودرێژی دیرۆکی رابردوو، هەبوونی هەبووەو ئەو هەبوونە بەس دەبینێت کە مەشروعیەتی پێ ببەخشێت .ئەمەش پتر بەدەسەاڵتە پادشاییە نەریتییەکان دەگوترێت، بۆنموونە لەعەربستانی سعودی مەشروعیەتەکە تەنیا ئەمەیە کەدامەزرێنەریی ئەم واڵتە پادشا عەبدولعەزیزی باوک ئەم واڵتەی دامەزراندووەو پاراستنی شوێنەوارە پیرۆزەکانی ئیسالمی وەئەستۆگرتووەو بۆهەمیشە ئەو مەشروعیەتەی لەدەستدایە کەوەچە لەدوای وەچە بگوازرێتەوەو بەردەوام بێت. -٢مەشروعیەتی کاریزمایی :ئەم شێوازی مەشروعیەتەش ،لەسەر بنەمای تواناو لێهاتوویی تاکێکی پیرۆز ،یان بەتوانا بەڕێوەدەچێت. لەدیرۆکی کۆن و نوێی مرۆڤایەتیدا گەلێک لەم جۆرە مەشروعیەتە لەئارادابوون ،لەرۆژگاری ئەمڕۆماندا تورکیای ئاکەپەیی مەشروعیەتەکەی تەنیا لەسەر تواناو لێهاتوویی تاکی سەکردەکەی واتا ئەردۆگان ،دادەڕێژێت و ئەومەشروعیەتە تەواوی یاساو رێساو ،نەریتی سیاسیی و دامودەزگاگەلی دەوڵەتی بێ رەنگ و بێواتا دەکات و یانیش تەنیا لەخزمەتی کەسایەتی سەرکردەدا درێژە بەهەبوونی دەدات ..ئەمەش هەر لەشێوازی هێتلەرو موسولینی و سەدام حوسێن و هەر کوداچیەک دەچێت ،کەهیچ سنوورێک بۆ دەسەاڵتەکەی لەئارادا نییە وخەڵکیش بێ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
ئەوەی مافی پرسیاری چۆن و بۆچی ..هەبێت دەبێ ملکەچی دەسەاڵتی ئەو تاکەبن ..هەر هەڵبژاردن وراپر�سی و پرۆسەگەلێکی دیموکراسیش رواڵەتین و لەپێناوی بەدەستهێنانی زۆرینەی الیەنگیریی، پەنا بۆهەرکارێکی وەک تەزویر ،تێرۆرو تۆقاندن، بەتاڵکردنەوەی ئەنجامێک کە لەبەرژەوەندیی خۆیدا نەبێت ،تۆمەتبارکردنی رکەبەرانی بەکارێک کە نەیانکردووە ،قوربانیکردنی تەواوی گیان وماڵی خەڵک لەپێناو پێگەو ناوووناونیشانەکەی خۆیدا.. -٣مەشروعیەتی دەسەاڵتی یاسایی -عەقاڵنیی: ئەمەش ئەو جۆرە مەشروعیەتەیە کە لەسەر بنەمای کۆمەڵێک یاسا کەبەشێوازێکی رۆشەن پێناسە دەکرێن ،بەڕێوەدەچێت وزۆربەی دەسەاڵتە مۆدێرنەکان هەوڵدەدەن و بانگەشەی ئەمەدەکەن کە لەچوارچێوەی ئەم جۆرە مەشروعیەتەدا خۆیان ببیننەوە. بێگومان هەرچەند ،جیاوازیی لەنێوان جۆرەکانی مەشروعیەت و دەسەاڵتە سیاسییەکان لەجیهاندا هەیە ،کە هەندێکیان لەخراپیدا هیچ سنوورێک و بایەخێکی ئەخالقی لەبەرچاوناگرن، هەندێکی تریشیان پەیوەستەی کۆمەڵک یاساو رێسای وەهان ،کە کەم یان زۆر بەچەند هێڵ و سنوور دەستنیشانکراون ..لەگەڵ ئەمەشدا پر�سی مەشروعیەت هەمیشە لەتەمومژو چەندوچۆندا دەمێنێتەوەو بەواتایەکی تر بواری تیۆریی کەدەسەاڵت وفەرمانڕەوایی دەبێ چۆن بێت زۆر جیاوازە لەو دەسەاڵت و فەرمانڕەواییەی لەواقیعدا هەیە .لەبەر ئەمە پێویستە بەر لەهەرشت دوو شێوازیی فەرمانڕەوایی و دووجۆر سەرچاوەی مەشروعیەت لەیەکتر جیاکەینەوە-١ . فەرمانڕەوایی ئەمری واقیع ()De facto authority -٢ ،فەرمانڕەوایی رێگاپێدراو (Legitimate
ئێمە لەجیهاندا نموونەگەلێکی هێجگار زۆر لە فۆرمەکانی فەرمانڕەوایی دەبینین کە مەشروعیەتی خۆیان لەهیچکام لەو سەرچاوە ناسراوانەوە وەرنەگرتووە، کە بەشێوازێکی تیۆریی لەفەلسەفەو سیاسەتدا باسیان لێوەکراوە. .)authority ئێمە لەجیهاندا نموونەگەلێکی هێجگار زۆر لە فۆرمەکانی فەرمانڕەوایی دەبینین کە مەشروعیەتی خۆیان لەهیچکام لەو سەرچاوە ناسراوانەوە وەرنەگرتووە ،کە بەشێوازێکی تیۆریی لەفەلسەفەو سیاسەتدا باسیان لێوەکراوە. بۆنموونە ئەفسەرێکی ئەرتەش لەگەڵ کۆمەڵێک هاوکارانی و بەسوودوەرگرتن لەهەلومەرجێکی تایبەت کودەتایەک ئەنجامدەدات و دەیان ساڵ لەسەر کور�سی دەسەاڵت وفەرمانڕەوایی حوکم دەکات ،سەدام حوسێن ،عومەر حەسەن بەشیر ،موعەممەر قەزافی ،حافز ئەسەد ...چەند نموونەیەکن .یانیش قۆرغکردنی دەسەاڵت لەرێگای هێزەوە ،بۆ تاکە ماڵباتێک و www.komelge.com
25
NO:32 -September 2018
گواستنەوەی دەسەاڵت ،بۆ نەوەکانی دواتری ئەم دەسەاڵتدارانە لەکاتێکدا باس لە سیستەمی کۆماریی و هەڵبژاردن و دیموکراسیش دەکرێت. لەرۆژگاریی ئەمڕۆماندا ،زۆرترینی واڵتانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست ،لەناوخۆی کوردستانیش پارتی دیموکراتی کوردستان ،دیارترین نموونەی ئەم شێوازی دەسەاڵتداریەن. لەپەیوەندیی نێوان دەسەاڵتی فەرمانڕەوایی و خەڵکدا ،هەمیشە باس لە ئەرکی گوێڕایەڵی و رێزدانان دەکرێت کەدەکەوێتە ئەستۆی خەڵك لەبەرانبەر دەوڵەتدا .بەاڵم لە فەلسەفەی سیاسیی هاوچەرخدا با�سی ئەوە ناکرێت کە خەڵک بۆچی دەبێ ملکەچی دەوڵەت وەک چەمکێکی گشتیی وئەبستراکت بن..؟ بەڵکو دەبێ ئەمەش روونبێتەوە، کەبا�سی چ جۆرە دەوڵەتێکە..؟ بەواتایەکی دیکەش کێهە دەوڵەتە شایستەی ملکەچکردنی خەڵک و رێزگرتنە .وکێهەش ئەم شایستەیەی نییە .و هەروا ئەو هەلومەرجانە چین کە هانی خەڵک دەدەن تا دەوڵەتێک بە حەقانیەت بناسن. .؟ ئەمەش بەرۆڵی خۆی ئەو پرسیارە دەهێنێتە کایەوە کە هەلومەرجی سەقامگیریی دەوڵەتێک کامانەن..؟ وئەمەش رووبەرووی پرسێکی ترمان دەکاتەوە بەناوی قەیرانی مەشروعیەت! مارکسیستە کالسیکیەکان هەر لەریشەوە مەشروعیەتیان رەتدەکردەوە و بەئەفسانەی بورژوازی ناویان دەبرد .بەاڵم مارکسیستە نوێیەکان لە نموونەکانی وەک ئەنتۆنیۆ گرام�شی، یورگن هابرماس ،کالوس ئوفە ...دان بەمەدا دەنێن کە سیستەمی سەرمایەداریی خاوەن پشتیوانی خەڵکییە .بەاڵم سەرنجێکی وردیش بە ئایندەی دیموکراسیی ،و ملمالنێی حزبایەتی، وخۆشگەزەرانی کۆمەاڵیەتی ..دەدەن. 26
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
فەیلەسوفی ئەڵمانی یورگن هابرماس ،لە پەرتوکێکدا بەناوی: قەیرانی مەشروعیەت، لەوباوەڕەدایە کە دیموکراسیی سەرمایەداریی لەبەر هۆکاری وەک زۆرکردنی باج وماڵیات.. بۆهەمیشە ناتوانێت خواستە گشتییەکان لەدەستەبەرکردنی خۆشگوزەرانیی دابین بکات فەیلەسوفی ئەڵمانی یورگن هابرماس ،لە پەرتوکێکدا بەناوی :قەیرانی مەشروعیەت، لەوباوەڕەدایە کە دیموکراسیی سەرمایەداریی لەبەر هۆکاری وەک زۆرکردنی باج وماڵیات و هەڵکشان وگرانی خەرج ومەسرەف ..بۆهەمیشە ناتوانێت خواستە گشتییەکان لەدەستەبەرکردنی خۆشگوزەرانیی دابین بکات ،چونکە لەنێوان دابینکردنی خواستەکانی خەڵک و سەقامگیریی بازاڕی ئازادو و قازانجی تایبەتیدا ئیتر تا هەمیشە، پارسەنگەکەی پێ راناگیرێت .ولەئاکامدا یان دەبێ رووبەڕووی خواستە گشتیەکان ببنەوە ،یانیش
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
لەکۆمەڵگەی ئێمەدا، پێویستە سیستەمی سزادان لەشێوەیەکی (ئابووریی سیاسیی) جەستەدا شوێنی بۆ بکرێتەوە .تەنانەت ئەگەر سیستەمی سزادان بە سزادانی توندڕەویانە ،یان خوێناویش کۆتایی نەیەت ئابووریەکەیان دابڕمێت .و لەم ناوەدایە کەقەیرانی مەشروعیەت سەرهەڵدەدات .چونکە کاتێک پر�سی مەشروعیەت بناغەی سەقامگیریی سیاسیی بێت ،و ئەم سەقامگیرییەش درزی تێ بکەوێت ،ئیتر بەم واتایەیە کەپێگەی مەشروعیەتیش دەلەرزێت و دەکەوێتە ژێر پرسیار!
میشێڵ فۆکۆ ،دەسااڵت ومەعریفە: لەگەڵ هەر باس و تاوتوێکردنێکی چەمکی دەسەاڵت ،ناو وبەرهەمەکانی فەیلەسوف وبیرمەندێکی گەورە هەمیشە ئامادەیەو ئەویش جگە فەیلەسوف ،وبیرمەندی هاوچەرخی فەرانسەوی میشێل فۆکۆ (،)١٩٨٤-١٩٢٤ کەسێکی تر نییە. فۆکۆ ،بۆشرۆڤەکردنی دەسەاڵت ،لەبری
دیرۆک ،پەنا بۆ رەچەلەکناسیی (.)Genealogy دەبات .جیاوازیی و تایبەتمەندییەکە�شی ئەمەیە، کەدیرۆک رابردوو دەکاتە خاڵی دەستپێک ،وبەرەو دواتر یان ئێستا دێت .بەاڵم رەچەلەکناسیی، لەئێستاوە دەستپێدەکات ،بەقواڵیی رابردوودا شۆڕدەبێتەوە ،تا بگاتە دیاردەی دەسەاڵت. فۆکۆ ،لە توێژینەوەو شرۆڤەکانی خۆیدا چەندان چەمکی نوێ لەپەیوەندیی لەگەڵ چەمکی دەسەاڵتدا بۆیەکەمجار دادەدەهێنێت ئەمانەش وەك :ئابووریی سیاسیی جەستە ،تەکنەلۆژیای دەسەاڵت ،تەکنەلۆژیای دیسپلین ،تەکنەلۆژیای دانپێدانان ،و هەوڵدەدات مرۆڤ لەچوارچێوەی سیستەمی چاوەدێریی و دیسپلینی دەسەاڵت، دیراسەو تاوتوێ بکات .وئەو پێیوایە تەکنەلۆژیای دیسپلین وچاوەدێریی لەزیندان ،شێتخانە، کەمپەکانی سەربازیی ،قوتابخانە ،نەخۆشخانە... بەکاردەهێنرێت ولەرێگای ئەم تەکنەلۆژیایەوە رەفتارو رەوشتی کەسەکانی ناو ئەو شوێنانەی ناومان بردن هەڵدەسەنگێنرێت .وسزاو پاداشت لەسەر ئەو ئاکامە بەدەستهاتوانەوە پەیڕەودەکرێت. مەبەستی گشتی تەواوی ئەمانەش بەالی فۆکۆوە، پەروەردەکردنی مرۆڤی گوێڕایەڵە .ودەڵێت: (لەکۆمەڵگەی ئێمەدا ،پێویستە سیستەمی سزادان لەشێوەیەکی (ئابووریی سیاسیی) جەستەدا شوێنی بۆ بکرێتەوە .تەنانەت ئەگەر سیستەمی سزادان بە سزادانی توندڕەویانە ،یان خوێناویش کۆتایی نەیەت ،ویان رێگاوشوێنی نەرم کە بریتییە لە زیندان و چاککردن دیسانیش هەمیشە ئامانج هەر جەستەیە .جەستەو هێزوتواناکانی ،وسوودمەندیی و گوێڕایەڵی ودابەشکردن و گوێ بەفەرمانبوونی ئەو توانایانە)١١().. بوارێکی تری گرنگی کاروچاالکیەکانی www.komelge.com
27
NO:32 -September 2018
فۆکۆ دیتنەوەی پەیوەندیی نێوان دەسەاڵت و مەعریفەیە .سەبارەت پەیوەندیی نێوان ئەم دووانە ،فۆکۆ ئەم باوەڕە رەتدەکاتەوە، کە دەسەاڵت ،مەعریفە لەپێناوی خۆیداو لەبەرئەوەی سوودمەندە بەکاردەهێنێت ،بەڵکو هەر لەریشەوە بەبی لەبەرچاوگرتنی هەر سوودو قازانجێکی مەعریفە ،دەسەاڵت و مەعریفە بەبێ یەکتر بونیان نابێت ،ودەڵێت: (رەنگە پێویست بێت بۆ هەمیشە دەست لەم باوەڕە هەڵگرین کە مەعریفە تەنیا لەشوێنێکدا دەتوانێت بوونی هەبێت کە پەیوەندییەکانی دەسەاڵت لەوێدا سڕکرابێت ،و مەعریفە تەنیا لەدەرەوەی داوەرییەکان ،وپێویستییەکان ،و سوودەکانی دەتوانێ پەرەبستێنێت .هەروا رەنگە پێویست بێت بۆهەمیشە دەست لەم باوەڕەش هەڵگرین کە پێیوایە دەسەاڵت ،شێتی بەدواوەیە ودەستهەڵگرتن لەدەسەاڵت یەکێک لەمەرجەکانی داناییە .بەڵکو پێویستە قبوڵی بکەین کەدەسەاڵت مەعریفە بەرهەم دەهێنێت .و پێویستە قبوڵی بکەین کە دەسەاڵت و مەعریفە واتای یەکتر دەبەخشن)١٢(). بەاڵم ئەم شرۆڤەیەی فۆکۆ سەبارەت پەیوەندیی نێوان دەسەاڵت و مەعریفە ،جێگای هەندێ سەرنجە و بەباوەڕی من ئەمە تەنیا کاتێک راستە کە ئەم پەیوەندییە لە پرۆسەی گشتی ژیاندا هەڵسەنگێنین وهەرکات بەشێوازی بەش بەش بەڕێوەبچێت جۆرێکی تری لێدێت .بۆنموونە لەخۆرهەاڵتی ناویندا پەیوەندی نێوان دەسەاڵت و مەعریفە پێچەوانەی ئەم بۆچوونەی فۆکۆیە. چونکە لەحاڵێکدا هەموو خولیاییەکان لەپێناوی دەسەاڵتدایە ،دەبینین چاالکییە مەعریفیەکان لەنزمترین ئاستی خۆیاندان. 28
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
فۆکۆ هەروا ،لە پێناسە وشرۆڤەکردنی دەسەاڵتدا با�سی پرسەکانی وەک شکەنجە، وئیعدام ...دەکات وپاشان بەپر�سی دانپێدانان (ئیعتراف)ەوەی دەبەستێتەوە ودەڵێت: (گەڕان بەدوای حەقیقەتدا لەڕێگای شکەنجەوە ،رێگایەکە بۆ ئاشکراکردنی نیشانەیەک ،وبەڵکو گرنگترین نیشانە، کە دانپێدانانی تاوانبارە .بەاڵم دیسانیش ملمالنێیەکە کە سەرکەوتنی یەکێکیان بەسەر ئەوی تریاندا ،حەقیقەت بەپێی ئایینی قەزایی، بەرهەم دەهێنێت .لەشکەنجەدابۆ بەدەستهێنانی ئیعتراف هەم لێکۆڵینەوە لەئارادایە ،هەمیش جەنگی دەستەویەخە)( )١٣هەر سەبارەت پر�سی ئیعتراف فۆکۆ ،دەسەاڵتی کڵێساییش شڕۆڤە دەکات و بەو ئاکامە دەگات کە مەسیحیەت لەسەدەی ناوەڕاست ،بەجۆرێک لەچوارچێوەی کڵێسادا خۆی رێکخست ،وهەندێ بنەمای ئەخالقی وای هێنایە گۆڕێ ،کەمرۆڤەکان لەسەر ئەو بنەمایانە بەسەر باش وخراپدا دابەشببن ودەسەاڵتەکەی خۆ�شی لەسەر ئەو بنەمایانە رێکخست کە ئامانجەکەی رزگارکردنی مرۆڤ بێت لەرۆژی ئاخیرەتدا .لەمڕووەوە رێگاوشوێن و میتۆدێکی تایبەتی پەیڕەوکرد کەلە گەڵ تاکی مرۆڤدا سەروکاری هەبێت و بەقواڵیی ناخی مرۆڤەکاندا بچێتە خوارێ و لەڕێگای دانپێدانان (ئیعتراف) ،تاکەکان هەموو نهێنییەکانی ناخی خۆیان ئاشکرا کەن ولەم رێگایەوە دان بەتاوان وگوناه وخراپەکارییەکانی خۆیاندا بنێن .ئەمەش هەمان شتە کەلەم سەردەمەدا زانستە مرۆییەکان وەک دەروونناسیی و دەروونشیکاریی پەیڕەوی دەکەن .فۆکۆ ئەمە بەتەکنەلۆژیای دانپێدانان، ناودەبات .هەروا بەگەڕانەوە بۆ دیاردەکانی وەک
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
نمایشی دەسەاڵت ،ئەو نەخۆشیە وێرانکەرەیە کە لەرۆژگاریی ئەمڕۆماندا وەک بڵێی خۆرهەاڵتی ناوەراست لەسەدەکانی ناویندا بەسەردەبات، بە قێزەوەنترین شێواز بەرێوەدەچێت. شکەنجەو ئیعدام ..کەلەخۆرئاوا ،لەڕەواج کەوتوون ،و بەمێتۆدو میکانیزمیی زانستی شوێنیان پڕکراوەتەوە ،لە زۆربەی هەرەزۆری شوێنەکانی تری جیهان بەواڵت و کۆمەگاکانی ناو خۆشمانەوە، بەچەندان شێوازی ئاشکراوشاراوە ،کالسیک و مۆدێرن ..هەروا بەردەوامە و لەمڕووەوە فۆکۆ دەڵێت :شکەنجەی قەزایی ،دەبێ وەک ئاینێکی سیاسیی دەرکی پێبکرێت .شکەنجە تەنانەت لە سەرئاستی کەمبایەختریش ،بەشێکە لەرێورەسمێک کە دەسەاڵت لەمیانییەوە ،نمای�شی خۆی دەکات)١٤(). نمای�شی دەسەاڵت ،ئەو نەخۆشیە وێرانکەرەیە کە لەرۆژگاریی ئەمڕۆماندا وەک بڵێی خۆرهەاڵتی ناوەراست لەسەدەکانی ناویندا بەسەردەبات ،بە قێزەوەنترین شێواز بەرێوەدەچێت. دەسەاڵت کاتێک لە بەدەستهێنانی مەشروعیەتەکەی دەستەوەستان دەبێت ،و گومان
لەخۆی پەیدا دەکات ،حەقیقەتی دەسەاڵتەکەی دەکەوێتە ژێر گومان وپرسیارو شکۆوهەیبەتی دەسەاڵتەکەی دادەڕووشێت ،پەنا بۆ نمایشێک دەبات ،کەلەوێدا روخسارێکی ساختەکارانەی هێزوتوانا ولەهەمانکاتدا الوازیی دژبەرو رکەبەران لەفۆرمی تێکشکاودا نیشانبداتەوە. نیشاندانی عەبدواڵ ئۆجاالن بەدەست وچاوی بەستراوەوە ،لەکاتی رفاندنیدا ،نیشاندانی تەرمی گەریالو شەڕڤانان ،لەالیەن سوپای داگیرکەری تورکیاوە ،و نمایشکردن بە جەستەی لەتوپەتیانەوە ...بەشێکن لەو شانۆگەرییە ساختەبازانەیەی کەجگە لەنمای�شی دەسەاڵتێکی درۆیینە شتێکی ترنییە.. فۆکۆ هیچکات هەوڵی نەداوە ،تیۆرییەکی جیهانیی سەبارەت دەسەاڵت بهێنێتە کایەوە. هەروا تایبەتمەندیی فۆکۆ لەوەدایە کە ئەو بیروباوەڕانەی پێش خۆی سەبارەت دەسەاڵت کە بریتییە لەدەسەاڵتی سیاسیی و لەدیدی فۆکۆوە روونکردنەوەی کارکردنی دەسەاڵت لەبوارەکانی سیاسیی و کۆمەاڵیەتیدا لەتوانای هیچ تیۆرییەکی مەزندا نییە ،پرسیاری فۆکۆ ئەمە نییە کەبۆچی هەندێ کەس دەسەاڵتخوازن ،بەڵکو پرسەکەی ئەمەیە کەچۆن و لەژێر چ هەلومەرجێکدا سوبژێکت دەکەوێتە ژێر دەسەاڵت ورەفتارەکانی بۆ دیاریی دەکرێت؟()١٥ لەگەڵ ئەوەدا کە فۆکۆ سەبارەت شڕۆڤەکردنی دەسەاڵت خاوەن ناوناوبانگێکی بێ وێنەیە وکاریگەرییەکانی هەموو سنوورەکانی پێش خۆی تێپەڕاندووە ،لەگەڵ ئەمەشدا هەندێ لەبیرمەندان بیروباوەڕەکانی ئەو رەتدەکەنەوە .یەکێک لەو بیرمەندانەی لەهەمووان زۆرتر رەخنەی توند لەفۆکۆ دەگرێت و بیروباوەڕەکانی بە لەبایەخ www.komelge.com
29
NO:32 -September 2018
کەوتوو ناودەبات کۆمەڵناس وفەیلەسوفێکی تری فەرانسەوی ژان بودریار-١٩٢٩( Jean Baudrillard )٢٠٠٧ە .بودریار ،لەنامیلکەیەکدا بەناونیشانی: فۆکۆ لەبیر بکە ،دەڵێت کە فۆکۆ دەربارەی دەسەاڵتێک دەدوێت کەبوونی نییە و تێکشکاوە. وئەو دەسەاڵتەی کە فۆکۆ وەسفی دەکات تەنیا لەبیروباوەڕی خۆیدایەتی نەک لەواقیعدا. (گوفتاری فۆکۆ ئاوێنەی ئەو دەسەاڵتانەیە کەبۆخۆی وەسفی دەکات ،لەو ئاوێنەدایە کەتواناو فریودانی ئەو گوفتارانە جێگادەگرن ،و ئەو تواناو فریودانەش هەرگیز رەنگدانەوەی حەقیقەتەکەی نییە ،بەڵکو رەنگدانەوەی گوفتاری فۆکۆیە)١٦().. بودریار لەم خاڵە دەکۆڵێتەوە ،کە ئایا ئەوەی سەبارەت دەسەاڵت نیشاندەدرێت، لەراستەقینەدا دەسەاڵتە یان شتێکی تر؟ ولەئاکامدا رایدەگەیەنێت ،کە دەسەاڵت و فریودان ،بوونە دووانەی یەکتر وبەجۆرێک بەیەکەوە نووساون کە لەژیانی کرداریدا کارکردن بەهەریەکێکیان ئەوەی تریشیان لەخۆی دەگرێت، و وادەزانرێت ،کەدەبێ هەروابێت ،وتاوای لێهاتووە، پەیڕەوکردنی ئەم کارە بۆتە ئەرکێک و دەڵێت :بۆ هەر شوێنێک بنواڕین،دەبینین دەسەاڵت بۆتە دووانەی خەڵەتاندن .تا لەم رێگایەوە هەبوونی دووبارە بەدەستبێنێتەوە و ئەمڕۆ دووانەبوونی دەسەاڵت و خەڵەتاندن وەک فۆرمی ئەرکێکی لێهاتووە))١٧(. بودریار بەمەندە راناوەستێت و بەزمانێکی تەمومژاوی و ئاڵۆز تائەو جێگایە دەڕوات کە دان بەهیچ جۆرە دەسەاڵتێکدا نەنێت و بەڵکو هەر لەبناغەوە باوەڕی بەهەبوونی هیچ جۆرە دەسەاڵتێک نەکات و دەڵێت :دەسەاڵت هەمیشە خۆی وەک دەسەاڵت نەناسیوە .رازی شاراوەی 30
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سیاسەتمەدارانی گەورە زانینی ئەم خاڵە بووە، کەدەسەاڵتێک لەئارادانییە .زانینی ئەوەی کەدەسەاڵت بریتییە لە فەزایەکی پرسپێکتیڤی خۆنواندن ).پاشان دەڵێت؛ (دەسەاڵت هەم لەرابردووداو هەمیش ئێستا تەنیا یەک تارمایی، یەک داهۆڵە)( ..)١٨لەدرێژەی باسەکەی خۆیدا وەک بڵێی پێشبینی دەکات کە لێی بپرسن ئەدی ئەوەی لەئارادایەو بەدەسەاڵت ناودەبرێت چییە؟ ئەو وەاڵم دەداتەوە کە ساختاری دەسەاڵتە ،نەک خودی دەسەاڵت .و لەمەشەوە پەنا بۆهەندێ نموونەو وێکچواندن دەبات ودەڵێت کە دەسەاڵت هەر لەشێوازی دراودایە ،کە هەبوونی نییە و تەنیا بانکدارەکان ئەم راستییە دەزانن .رەنگە مەبەستی�شی ئەمەبێت کە دراو لەراستیدا پارچە کاغەزێکی بی بایەخە ،بەاڵم لە فەزایەکی پرسپێکتیڤیدا بایەخی پێ دەبەخشرێت .هەروا بودریار هەبوونی خواوەندو باوەڕ بەو هەبوونەش هەر بەشێوازی هەبوونی دەسەاڵت و دراو دەزانێت ودەڵێت :کاتێک کەسێک ئەم هەمووە دەربارەی دەسەاڵت دەدوێت ،لەمەوەیە کە ئیتر لەهیچ شوێنێک دەسەاڵت نابینرێتەوە ،دەربارەی خواوەندیش هەر بەم جۆرەیە.. عەبدواڵ ئۆجاالنیش لە هەڵسەنگاندن و شڕۆڤەی خۆیدا بۆدەسەاڵت ،و تائاستێک لەگەڵ بۆچوونەکانی بودریار بەتایبەتیش سەبارەت خەسڵەتی خەڵەتاندن و درۆینەبوونی دەسەاڵت، یەکدەگرێتەوە .بەاڵم بەدوو جیاوازیی سەرەکیش ناکۆکی لەگەڵیدا پەیدا دەکات .یەکەم :ئۆجاالن گشت بیرو بۆچوونەکانی فۆکۆ رەتناکاتەوە، بەڵکو بە نیوەچڵ ،یان ناتەواویان لەقەڵەم دەدات ودەڵێت :مۆدێرنیەی سەرمایەداریی ،بەهرەیەکی ئەوتۆی هەیە کە هیچ شارستانییەک بەوشێوەیە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
تێیدا سەرکەوتوو نەبووە .وادەکات هەرتاکێک خۆی بەدەسەاڵت دابنێت ....ئەو بابەتەی کەکۆمەڵنا�سی فەرەن�سی ،مێشێل فۆکۆ هەرەزێدە مێشکی خۆی پێوە ماندووکردو تەواو وەاڵمی�شی نەدایەوە)١٩(.. دووەم :ئۆجاالن پێیوانییە کەدەسەاڵت هەبوونی نەبێت .بەڵکو دان بەهەبوون و فۆرم و شێوازەکانیدا دەنێت .بەاڵم خەڵەتاندن و ساختەبازیی و هێشتنەوەی لەئاڵۆزیی و تەمومژدا بەجۆرێک بەڕێوەدەچێت .کە ئەوەی لەرواڵەتدا دەبینرێت زۆر جیاوازە لەوەی لەپشتی پەردەی رازەوە خۆی حەشارداوە ودەڵێت: شڕۆڤەو پەیوەستەی (پرسەکانی روونکردنەوەی چەمکی دەسەاڵت( لەسەرووی ئەو بابەتانەوە دێت کە لەبارەی پێناسەکردنییەوە هەرەکەم بەبۆچوونی هاوبەش گەیشتوون، ئەمەش تەنیا لەبەر ئەوەنییە کە بابەتی پڕ لەنهێنی و ئاڵۆزن .بەڵکو لەبەر ئەوەی خۆیان خوازیارن بۆیە بەم جۆرەیە .بەم ئامانجەش خەباتێکی ئایدیۆلۆژی فراوان بەڕێوەدەبەن .بۆئەوەی ترس لەشتێک هەبێت ،یەکەمین مەرج ئەوەیە لەناو نهێنی و ئاڵۆزیدا بمێنێتەوە .ئەگەر رووی راستەقینەیان ئاشکرابێت ،دەبنە گاڵتەجاڕی هەموو کەسێک وئیتر نابێت بە فاکتەری ترساندن .بەمجۆرە هیوای گروپە بەرژەوەندیی پەرستەکانیش مایەپووچ دەبێت کە پەردەپۆش کرابوون)٢٠()... بەواتایەکی دیکەش ،ئۆجاالن دەخوازێت جیاوازیی لەنێوان خەسڵەتی کالسیکی دەسەاڵت و مۆدێرنەکەی ،ویانیش تێگەیشتنی کۆن ونوێی خەڵک بۆچەمکی دەسەاڵت بخاتە روو کە دەڵێت: (لەکاتێکدا لەچاخەکانی یەکەم و ناویندا دەسەاڵت زیاتر لەرێگای ئەم دەزگا
سەرکیانەوە(پیاوی بەهێزو فێڵباز ،پلەداری پیاوساالر ،دەوڵەت) بەتایبەتیش بەشێوەی دەوڵەت پراکتیزەدەکرا لەسەردەمی مۆدێرنیتەی سەرمایەدارییدا .تەواوی کۆمەڵگا لەدەسەاڵتەوە گلێنرا .بەگوتەیەکی دیکە تەواوی دەسەاڵت لەنەخۆ�شی خۆ بەدەسەاڵت زانینەوە گلێنرا)()٢١ بێگومان تێوەگالنی تەواوی کۆمەڵگا تەنیا بەواتای بەهێزبوونی دەسەاڵت نایەت .لەهەمان کاتدا بەمانای بێچارەیی کڵؤڵی ،گەیشتن بەدوا دۆخ و خێرایی قۆناخی هەڵوەشاندنەوەش دێت. هەرشتێک بەدوا دۆخی خۆی بگات دووشت روودەدات :یان ئەوەتا کەس و الیەنی پەیوەنددار شتی پێویست بەرانبەر دوادۆخەکە دەکات، یانیش پەیوەندیدارەکە هیچ ناکات و ئەو شتەی لەدوادۆخدایە دەڕزێت)()٢٢ دەسەاڵت وپر�سی خۆپاراستن هەموو دەزانین کەدەسەاڵت تەنیا کاتێک هەبوونی واقیعی بەخۆیەوە دەگرێت ،کە پەیڕەوبکرێت .بەاڵم دەبێ بشپرسین بەسەر کێدا پەیڕەودەکرێت؟ بەواتایەکی دیکەش لەبەرانبەر هەر دەسەاڵتێکدا الیەنێکیش هەیە کەدەسەاڵتی بەسەردا پەیڕەودەکرێت .و لێرەدایە کەچەمکەکانی وەک :دەسەاڵتدار ،بێدەسەاڵت، سەرکوتکەر، ستەملێکراو، ستەمکار، سەرکوتکراو ..وبەرەبەرە کۆمەڵێک چەمکی تریش وەک :داگیرکاریی ،جەنگ ..پەیوەندیی بەیەکتریەوە پەیدا دەکەن .چونکە هەر کەس والیەنێک خاوەنی دەسەاڵت نەبێت ،نەتوانای چەوساندنەوەو سەرکوتکردنی دەبێت و نە داگیرکاریی و جەنگی�شی پێ ئەنجام دەدرێت .بەاڵم ئایا خەسڵەت وماهیەتی نەگۆڕی هەر دەسەاڵتێک ئەمەیە کە ئەم کارانە www.komelge.com
31
NO:32 -September 2018
ئەنجام بدات؟ ئەگەر وایە ئەدی بەرپەرچدانەوەی دەسەاڵتیش هەر جۆرێک نییە لە دەسەاڵتداریی؟ ئەگەر کەسێک خاوەن تواناو دەسەاڵت نەبێت چۆن دەتوانێت بەرپەرچی شااڵوی دەسەاڵتێکی وێرانکارو خراپکار بداتەوە؟ کەواتە یان دەبێ دوو جۆر دەسەاڵتی باش وخراپ ،وتوانای هەڵبژاردنی یەکێکیان لەئارادابن .یانیش دەسەاڵتداریی و ملکەچکردن ،دوو واقیعی ئەزەلی و ئەبەدی نەگۆڕن و هەرکەس بە�شی کەوتە الی هەریەکیکیان دەبێ بەقەدەری خۆی رازی بێت .یان کێشەو ملمالنێی بێئاکام بۆهەمیشە بەردەوام بێت!. هەموو دەسەاڵتەکانی جیهان ،بەهەبوونی جیاوازیی بۆ ئەوەی خۆیان لەخانەی باشیدا پۆلێن بکەن ،هەوڵی مەشروع نیشاندانی خۆیان دەدەن. بۆ سەملاندنی ئەو مەشروعیەتەش (بەتایبەتی ئەگەر ئەو دەسەاڵتانە فەرمانڕەوا بن) پشت بەیاسا دەبەستن ،وخراپترین رەفتارو کردار، کاتێک پشتیوانەی یاسایی بەدەستدەخات ،رواڵەتی رەواو ئەخالقی بەخۆیەوە دەگرێت! بەاڵم یاسا چییە؟ مەگەر سەدام حوسێن بەپێی یاسا ملی پۆل پۆل هاواڵتیانی عەرەب وکوردی خۆی بەپەتدا نەدەکرد .مەگەر ئەردۆگان بەپێی یاسا ،ئەندامانی پەرلەمانی هەڵبژێردراوی کورد نانێرێتە زیندان، مەگەر ئۆجاالنیش بەپێی یاسا نییە کە نزیک بە بیست ساڵە لەزیندانی تاکەکە�سی گۆشەگیرو بەندکراوە؟ مەگەر هەر بەپێی یاسا نییە کە بزووتنەوەی کوردچۆتە ناو لیستی تێرۆرەوەو نکوولی لەهەبوونی نەتەوەیەکی خاوەن خەسڵەت ورەسەنایەتیی دەکرێ .مەگەر لەئێران وسوریاش هەر بەپێی یاسا نییە کە پاشڤەڕۆترین رەفتاری سیاسیی پەیڕەودەکرێت..؟ گومان لەمەدا نییە کە بێ هەبوونی یاساو رێساکان ژیان دەبێتە 32
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
جەنگەڵستان .بەاڵم یەکەمین پرسێک لەمڕووەوە ئەمەیە کە باس لەچ یاسایەکە؟ زاڵبوونی یاسا دژەمرۆیی و دژەئەخالقیەکان ،یان پێشێلکردنی یاسا باشەکان ،هەر بەنەبوونی یاسا دەژمێردرێن. (یاسا هەمیشە پێکهاتەیەکە لە یاسا شکێنییەکان کە یاسا بەرواڵەتەکانییەوە جیاوازیی بۆ دادەنێت .ئەوەندە بەسە کەسەرنج بە کۆمەڵگە بازرگانییەکان بدەین تا ببینین کە یاساکان دژی یاسا شکێنییەکان نین .بەڵکو هەندێک لەیاساکان بەئاشکرا خۆیان بۆ پووچەڵکرن و لەباربردنی هەندێ یاسای تر رێکدەخەن .یاسا بریتییە لە بەڕێوەبردنی یاسا شکێنییەکان .وهەندێ لەیاسا شکێنییەکان وەک ئیمتیاز بۆ چینی دەسەاڵتدار رێگا پێدراوە)٢٣(). فەیلەسوفی فەرانسەوی ژیل دلوز (Gilles ١٩٩٥-١١٩٢٥ )Deleuzeسەبارەت ئەم پرسانە ،و لەشرۆڤەکردنی دەسەاڵتدا ،لەپەرتوکێکی خۆیدا وبەناوی ئانتی ئۆدیپ ،وبەهاوکاری فلیکس گاتاری سوود لەچەمکێکی تر وەردەگرێت کە بریتییە لەخواست و ئارەزووی مرۆڤ .و پێیوایە خواست و ئارەزوو لە دوو حاڵەتدا جێگیر دەبێت .یان ئەوەتا لە ناخی زاتدا بێت ،و هەر بۆخۆ�شی بگەڕێتەوە. یانیش لەدەرەوەی خۆی و دەسەاڵت ببێتە ئامانج. و لە سیستەمی سەرمایەدارییدا خواست وئارەزوو بەگشتی پەیوەستەی دەسەاڵتن .دلوز پێیوایە کە خواست خاوەن ماهەتێکی شۆڕشگێڕانەیە و هەوڵدەدات بنەما دژە مرۆییەکانی سەرمایەداریی تێک بشکێنێت وبە خوو ،ورەوشتی شایستە شوێنیان بگرێتەوە .هەروا دلوز بە پێچەوانەی هەندێ فەیلەسوفانی تر خواست و ئارەزووی مرۆڤ وەک دیاردەیەکی نێگەتیڤ هەڵناسەنگێنێت .بەڵکو بەماشێنێکی دەچوێنێت
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
کە خەسڵەتی بەرهەمهێنان و خوڵقاندنی هەیە. ئەمەش هەر لە تیۆریەکەی نیچە ،سەبارەت خواستی دەسەاڵت دەچێت .و پێیوایە خواستی خوڵقاندن لەبەرانبەر خواستی سەرکوتکردندایە. بەواتایەکی دیکەش باس لە دووجۆر دەسەاڵتە. دەسەاڵتی خوڵقاندن و دەسەاڵتی سەرکوتکردن. دەسەاڵتی خوڵقاندن ،خواستی مرۆڤی بااڵو شایستەیە .و دەسەاڵتی سەرکوتکردنیش خواستی مرۆڤی زەلیل و بێ ناوەرۆکە .بەهەمان شێواز الی ئۆجاالنیش رووبەرووی دووجۆر دەسەاڵت دەبینەوە .دەسەاڵتی سەرکوتکردن ،الی ئۆجاالن دەسەاڵتی زەوتکردنە .دەسەاڵتی خوڵقاندنیش الی ئەو دەسەاڵتی دیموکراتیکە ،کە بەرخۆدانیش لەخۆی دەگرێت. دەسەاڵتی ،بەتایبەتی ئەگەر شێوازە دەوڵەتیەکەی بێت .و ئەو دەوڵەتەش سەرکوتکەرو زەوتکاربێت ،هەوڵدەدات لەڕێگای کۆمەڵە میکانیزمێکەوە وەک :یاسا ،وکۆنترۆڵی ئابوورییەوە ...مەشروعیەت بەخۆی ببەخشێت و لەبەرانبەر ئەم مەشروعیەتەدا کەجێگای گومان وپرسیارە گوێڕایەڵی کۆمەڵگا بەدەست بخات. وئەگەریش بۆی مەیسەر نەبوو ،لەرێگای میکانیزم و ئامرازەکانی تری وەک :سوپا ،پۆلیس ،ەسیستەمی چەتەگەرییەوە ،پەنا بۆتوندوتیژیی دەبات. ئەوکات لەبەرانبەردا ،دەسەاڵتی دیموکراتیک لە رووبەڕووبوونەوەی سەرکوتکردن و زەوتکردندا، میکانیزمەکانی خوڵقاندن و بەرگریکردن فەراهەم دەکات ،ولە فۆرمی خۆپاراستندا دەبێتە بەشێک لەژیان. دەسەاڵتدارانی سەکوتکەر هەر ناو ونیشانێک لەخۆیان بنێن لە مرۆڤە زەلیل و دیل و پووچەکان بەوالوە شتێکی تر نین .ئۆجاالن دەڵێت:
(هەمووکەس بەوهێزەی هەیەتی وەک هیواخوازە نابێت بەدەسەاڵت .دەڵێن بوو بەجەردە یان ستەمکار .خۆی لەڕاستیدا جەردەیی و ستەمکاریی گوزارشت لەناوەرۆکی ئاشکراو راستەقینەی دەسەاڵت دەکات .بەاڵم دەزگای دەسەاڵتی پیرۆزو شکۆدارکراو ،بۆئەوەی نەڵێن :کاڵوەکەی کەوت، کەچەڵ ئاشکرابوو ،دژایەتیکردنێکی توندی ئەم شێوە ئاشکرایانەی دەسەاڵت بۆ هەمیشەییکردن و قورسایی دەزگاکەی خۆی وەک ناچارییەک دەبینێت .وزۆرباش ئاگادارە کە تەنیا لەمیانی ئەم نەریت و سیمبۆالنەوە رادەیەکی گرنگی رەوابوون (مەشروعیەت)ی بەدەستهێناوە)٢٤(). دەسەاڵتی سەرکوتکردن کە گەوهەرەکەی بریتییە لە زەلیلیی ،لەڕێگای رامکردن ،سەرپێ شۆڕکردن ،ئیعترافکردن بەگوناە وتاوان ،و بێ ئیرادەکردنەوە ،دەخوازێت تەواوی ژیان زەوت بکات و ژیان بکاتە مڵکی دەسەاڵت .ئەوکاتەیە کەدەسەاڵتی دیموکراتیک لەڕێگای بەرخۆدانەوە، دەسەاڵت دەکاتە مڵکی ژیان .ژیل دلوز لەپەرتووکێکی تردا بەناونیشانی :فۆکۆ ،دەڵێت: لە خودی مرۆڤدایە کەدەبێ ژیان ئازاد بکرێت. چونکە خودی مرۆڤ شێوازێکی زیندانیکردنی ژیانە .کاتێک کەدەسەاڵت ژیان دەکاتە ئۆبژێکتی خۆی .ژیان لەبەرانبەر دەسەاڵتدا وەردەگەڕێتە سەر بەرخۆدان ...کاتێک کەدەسەاڵت دەبێتە ژیانی دەسەاڵت .بەرخۆدان دەبێتە دەسەاڵتی ژیان ...وپاشان دەپرسێت :ئایا ژیان هەمان توانای بەرخۆدان لەبەرانبەر هێزەکانی دەسەاڵتدا نیە؟ ()٢٥ دەگوترێت ،سوپا ئەرکی پاراستنی سنوورەکانی لەئەستۆیەو هەموو واڵتانی جیهانیش جگە لەپۆرتۆریکۆ (کە ویالیەتە یەکگرتووەکانی www.komelge.com
33
NO:32 -September 2018
ئەمەریکا ئەرکی پاراستنی وەئەستۆگرتووە)، خاوەن سوپاو هێزی پاراستنی خۆیانن .و هێزی پۆلیسیش بۆ پاراستنی ئارامیی و ئاسای�شی ناوخۆیە. بەاڵم ئەدی ئەگەر سوپاو پۆلیس بۆخۆیان بوون بە هێزی ئەنجامدانی تاوان و گەندەڵی و مافیاگەریی؟ ئەدی ئەگەر هێزی چەکدار بوو بەو سوپا تایبەتەی لەالیەن ئێلیتی دەسەاڵتدار ،یان سەرۆکێکی دکتاتۆرەوە وبەسوودی خۆی بەکارهێنرا؟ ئەرەستۆی یۆنانی کاتی خۆی پرسیبووی :چ کەسێک پاسەوانان کۆنترۆڵدەکات؟ بەدرێژایی دیرۆکی کۆن و نوێی مرۆڤایەتی هەمیشە یەکێک لەو ئەرکە سەرەکیانەی خراوەتە ئەستۆی دەوڵەت، بریتیی بووە لەپاراستنی گیان و ماڵی هاواڵتیانی. لەمڕووەو هەندێک واڵت ئەم ئەرکەی خۆیان بەبا�شی ئەنجام داوەو دەدەن هەندێکی تریشیان بەخراپترین شێواز .وخۆرهەاڵتی ناوەڕاستیش لەمجۆرەی دووەمیانە و نەک هەر ئەرکی پاراستنی هاواڵتیانی خۆیان وەئەستۆ نەگرتووە ،بەڵکو خۆیان بوونە سەرچاوەی مەتر�سی سەر ژیانی هاواڵتیان .بەتایبەتیش ئەگەر باسەکەمان لەسەر کوردو ئەم سەدساڵەی دوواییەشدا چڕکەینەوە، دەبینین هیچکات کورد پارێزراو نەبووەو هەموو هەڕەشەکانیش نەک لەدەرەوە بەڵکو لەالیەن سوپاو هێزی چەکداری چوار واڵتی داگیرکەرەوە بووە .بەاڵم ئایا بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەمجۆرە دەسەاڵتانەدا چ بژاردەیەکمان لەبەردەمدایە؟ لێرەدا یان مرۆڤ دەبێ ببێتە بەشێک لەودەسەاڵتە وسەری بۆشۆڕ بکات ،یانیش لەبەری هەڵێت .و بەشێک لەئانارشیستەکان پێیانوایە کەدەسەاڵت وەک پەتایەک وایە تەنیا چارەسەرییەک ئەمەیە لەبەری هەڵێی .ئۆجاالنیش ئاماژە بەم پرسەدەکات و لە میانی توانج و رەخنەی لە ئانارشیست و 34
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پاسیفیستەکان ،پێیوایە کە هەردوو حاڵەتەکە، واتا ببین بەبەشێک لەدەسەاڵت یان لەبەری هەڵێین ،بریتییە لەخۆبەدەستەوەدان ،لەبەرانبەر ئەمەدا مافی ڕەواو حاشاهەڵنەگری بەرگریی دەکاتە ئەرکێکی پیرۆز ودەڵێت: (مافی بەرگریی هەر گروپێکی کۆمەاڵیەتی پیرۆزە .هەبوونی هێزی بەرگریی بەرانبەر هەر هێرشێکی دەکرێتەسەر هەبوونی گروپەکان یان ئەو بەهایانەی گرێدراوی هەبوونەکەیانە .نەک تەنیا مافێکی ژیانی دەست لێبەرنەدراوە ،بەڵکو هۆکارو فاکتەری مانەوەو بوونیەتیی)()٢٦ بەرگریی و بەرخۆدانیش بەپێی هەلومەرج وپێداویستییەکان ،دەتوانێ لەهەر فۆرمێکدا بێت، بەفۆرم وشێوازی چەکداریشەوە .بەاڵم هەروەک چۆن هەموو دەسەاڵتێک تەنیا بەردرووشمەکانی نابێتە دیموکراتیک .هەموو چاالکیەکی چەکداریش ناچێتە خانەی بەرخۆدان وخۆپاراستنەوە .لەم ناوەدا ئەم پرسیارە زۆر گرنگە کە چ ئۆتۆریتەیەک توانای ئەم داوەرییەی هەیە کەدوو دەسەاڵتی زەوتکردن و دیموکراتیک لە یەکتر جیاکاتەوە؟ بەپێی کامە بنەمایانە خۆپاراستنی رەوای گەالن لەگەڵ بزووتنەوە تێرۆریستیەکان لەیەکتر جیادەکرێنەوە؟ رۆژانە دەبینین چ سەوداو مامەڵەیەک بەچارەنوو�سی گەالن دەکرێت و ژیان وئایندەی بەملیۆنان مرۆڤ دەکرێتە قوربانی ئارەزوویەکی سەرکێ�شی ئەم یان ئەو سەرکردە، یانیش کۆمەڵێک بەرژەوەندیی سیاسیی ،ئابووریی، ئایدیۆلۆژیی ..واڵتان .لەم جیهانە بێ یاساو بێ عەدالەتی و مافیاگەرییەدا ..مرۆڤ هیچ هیواو باوەڕێکی جدی و درێژخایەن لەدەرەوەی خۆی شک نابات ،پشتی پێ ببەستێت .ئەوەی لەبەردەم گەالندا دەمێنێتەوە جگە لەبەرخۆدان بەوالوە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
شتێکی تر نییە .لەزۆر قۆناغ و هەلومەرجدا، کاتێک هیچ هیوایەک بەیاساکان نامێنێت، ئەڵتەرناتیڤی تر خۆیان دەسەپێنن .رۆژگاری ئەمڕۆشمان یەکێکە لەو قۆناغانە .نەیاساکان ،نە رێکەوتنەکانی سەر کاغەز ،نەبەڵێنە ئاودارەکان، نەهەڕەشە ئاگراویەکان ...هیچیان بایەخی فیشەکی گەریالیەک ،و قەڵەمی نووسەرێکی خاوەن باوەڕو نەڕەوهاواری خۆپیشاندەرێکی نەترسیان نییە. وتەنیا بەرخۆدانە شکەست دەکاتە سەرکەوتن ورەوایی بەتێکۆشان دەبەخشێت. دەسەاڵتی لەبەرانبەر هەرکەس سەرکوتکردندا بێباکی هەڵبژێرێت ،سەرشۆڕی وزەلیلی هەڵبژاردووەو سوکایەتی بەژیان وبەخۆی کردووە .هەرکەسیش دەسەاڵتی دیموکراتیک و بەرخۆدان هەڵبژێرێت دەبێت خۆ�شی بکاتە خاوەن میکانیزمەکانی بەردەوامی و سەرکەوتنی .کە خۆپاراستن یەکێک لە فۆڕمەکانیەتیی. سەرچاوەکان: -١عبدالحمن عالم،بنیادهای علم سیاست. نشر نی -تهران ١٣٧٦-ص٨٩ -٢هەمان سەرچاوە ،هەمان الپەڕە. -٣هەمان سەرچاوە ،هەمان الپەڕە. -٤ژیل دلوز ،فوکو ،ترجمە :نیکو سرخوش وافشین جهاندیدە .نشر نی -تهران ١٣٨٦-ص١١٠ -٥عەبدواڵ ئۆجاالن :مۆدرنیتەی دیموکراتی مۆدێرنیتەی دەربازکردنی وکێشەکانی سەرمایەداریی پەرتووکی دووەم شارستانیەتی سەرمایەداریی. وەرگێڕ :لوقمان عەبدواڵ ٢٠١٥-ل٢٥٥-٢٥٤ -٦هەمان سەرچاوە ل٢٥٥ -٧استیون لوکس ،قدرت نگر�شی رادیکال.
ترجمە ،عماد افروغ .نشر علم .تهران١٣٩٣-ص٢٣ -٨هەمان سەرچاوە ل٢٢ -٩هەمان سەرچاوە ل٣٣ -١٠هەمان سەرچاوە ل٣١-٣٠ -١١میشیل فوکو ،مراقبت و تنبیە تولد زندان. مترجمان :نیکو سرخوش ،افشین جهاندیدە. نشرنی١٣٧٨ .ص٣٧ -١٢هەمان سەرچاوە ل٤٠-٣٩ -١٣هەمان سەرچاوە ل٥٦ -١٤هەمان سەرچاوە ل٦٢ -١٥دکتر سید مهدی فتاحی ،گفتمان قدرت در اندیشە میشیل فوکو ص٧١ -١٦ژان بودریار ،فوکورا فراموش کن .ترجمە: پیام یزدانجو .نشرمرکز ١٣٧٩-ص٧ -١٧هەمان سەرچاوە ،ل٤٧ -١٨هەمان سەرچاوە هەمان الپەڕە. -١٩عەبدواڵ ئۆجاالن ،سەرچاوی پێشوو ل٢٥٣ -٢٠هەمان سەرچاوە ،ل٢٥٠ -٢١هەمان سەرچاوە ل٢٥٨ ، -٢٢هەمان سەرچاوە ل٢٥٩ -٢٣ژیل دلوز .سەرچاوەی پشوو .ل٥٥ -٢٤عەبدواڵ ئۆجاالن ،سەرچاوی پێشوو ل٢٥٧ -٢٥ژیل دلوز ،سەرچاوەی پێشوو ل١٣٩-١٣٨ -٢٦عەبدواڵ ئۆجاالن ،سەرچاوی پێشوو ل٢٥٤
www.komelge.com
35
NO:32 -September 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
تیۆری ناخه‌تی ،پاشبه‌رهه‌ڵستکاری ،ناتوندوتیژی
هه‌ر له‌و سۆنگه‌و ه ناکرێ بگوترێ ک ه ڕێکخراو ه پێچه‌ڵپێچه‌کان هه‌میش ه سه‌قامگرتوون .به‌اڵم فه‌رمانی ل ه ڕاده‌به‌ده‌ر ئه‌و شیانه‌ی ک ه بێنه‌زمی پەرهەرەنگرێن و سیاوەش گۆدەرزی (پێچه‌ڵپێچی) وه‌به‌رهه‌می دێنێ ل ه نێو ده‌با .ڕێکخراوه پێچه‌ڵپێچه‌کان پێویستیان ب ه نافه‌رمانی به‌رده‌وام ل ه دژی پره‌نسیپ ه گشتییه‌کان و ڕێبه‌ری ناوه‌ندی هه‌ی ه بۆ ئه‌و ه خۆیان زیاتر سه‌قامگرتووتر بکه‌ن. ئه‌گه‌ر هاتوو که‌سه‌کان و ڕێکخراوه‌کان فه‌رمانی له‌ڕاده‌به‌ده‌ر بکه‌ن ئه‌و ه ل ه باتی سه‌قامگرتووی، به�شی سێهه‌م سستی و ناسه‌قامگرتووی وه‌به‌رهه‌م ده‌هێندرێ. نه‌زم ه سه‌قامگرتووه‌کان ل ه ڕه‌هه‌نده نه‌زم پێویستی ب ه بێنه‌زمی هه‌یه ب ه شێوه‌یه‌کی زۆر ساد ه ده‌کرێ بگوترێ ک ه ل ه چاوه‌ڕواننه‌کراوه‌کانی نێوان فه‌رمانی و نافه‌رمانی، تیۆریی ه پێچه‌ڵپێچه‌کاندا ک ه بێجگ ه ل ه کارووباره نێوان ده‌سه‌اڵت و به‌رهه‌ڵستکاری ،نێوان هیرار�شی سانا و خه‌تییه‌کان ،پێچه‌ڵپێچی بۆ خۆی ده‌بێته و ئانار�شی ،نێوان نه‌زم و بێ نه‌زمی ،نێوان ناچاری و ئازادی سه‌ر هه‌ڵده‌ده‌ن. هۆی پێکهێنانی نه‌زم و ڕێکوپێکی. فه‌رمانی له‌ڕاده‌به‌ده‌ر ل ه ڕێبه‌ری ناوه‌ندی یان الیه‌ن ه جیاوازه‌کانی هیرار�شی گوێڕایه‌ڵی ل ه پره‌نسیپ ه گشتییه‌کان سه‌قامگرتوویی تیۆری پێچه‌ڵپێچی ئه‌و ه نیشان ده‌دا که ده‌خات ه مه‌ترسییه‌و ه ئه‌گه‌ر هاتوو کارووباری چۆن ڕێسا ساناکان و هه‌ڵسووکه‌وت ه ساده ڕێکخراوه‌کان به‌رفراوانتر و پێچه‌ڵپێچتر بن. 36
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
پێشبینیکراوه‌کان پێکه‌و ه تێکه‌ڵ به‌یه‌کتری ده‌بن و ده‌بن ه هۆی به‌رهه‌مهێنانی ناچاوه‌ڕواننکراوه‌کان یان شت ه نه‌پێشبینیکراوه‌کان .لێره‌دا ده‌کرێ ناخه‌تی ،پێچه‌ڵپێچی و ناچاوه‌ڕواننکراوه‌کان وه‌ک هاوتاو هاومانای یه‌کتری بخوێندرێنه‌وه .ئه‌گه‌ر بێتوو تیۆری پێچه‌ڵپێچی ل ه گه‌ڵ ده‌سه‌اڵت و ڕێکخراو ه به‌رهه‌ڵستکاره‌کان وه‌گه‌ڕێنین ئه‌وه که‌ره‌سته‌یه‌کمان ده‌که‌وێت ه به‌رده‌ست ک ه ده‌توانین فره‌الیه‌نه‌کانی ده‌سه‌اڵت ل ه ڕێکخراوه‌کاندا ببینین: دیسیپلین ه جێکه‌وتووه‌کان ،بڕیاری گرووپی کاری و هاوکات فه‌رمانی و گوێڕایه‌ڵی له‌و بڕیارانه ،نه‌زمه هه‌میشه‌ییه‌کان ،باوه‌ڕ ب ه هاوکاری نێو گرووپ، متمان ه ب ه هاوبه‌شه‌ییه‌تی و نه‌بز و ڕیتم ه کارییه‌کانی نێو گرووپ ب ه شێوازێکی بێنه‌زمی پێکه‌و ه تێکه‌ڵ ده‌بن ک ه بنه‌مای پێچه‌ڵپێچی نه‌پێشبینی کراوی ڕێکخراوه‌کان وه‌به‌رهه‌م دێنن. ئه‌م ه ڕاست ئه‌و بێنه‌زمییه‌ی نێوان ئه‌م نه‌زمه به‌هێزانه‌ی ه ک ه ب ه نۆره‌ی خۆیان سه‌قامگرتووی و نه‌زم پێکدێنن. لێره‌دا وه‌ک ده‌رده‌که‌وێ هه‌ڵه‌ی ه ک ه فه‌رمانی و هیرار�شی به‌الو ه بنرێ .به‌اڵم به‌هه‌مان شێوه‌ش نافه‌رمانی له‌ڕاده‌به‌ده‌ر خودی پێچه‌ڵپێچی ده‌خات ه مه‌ترسییه‌وه .هه‌روه‌ها ناکرێ ڕێکخراوه پێچه‌ڵپێچه‌کان ل ه ڕێکخراو ه پان و خه‌تییه‌کان تێکه‌ڵ بکرێ .ل ه ڕێکخراو ه پێچه‌ڵپێچییه‌کاندا له باتی هیرار�شی ناوه‌ندی ،هیرار�شی چه‌ندالیه‌ن ه و فره‌الیه‌نی هه‌یه .ل ه ڕاستیدا ئه‌وانیش به‌و شێوه پان و خه‌تی نین وه‌ک ل ه ئه‌ده‌بیاتی به‌ڕێوه‌به‌ری شه‌ریکه‌کان یان ل ه بزووتنه‌و ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا بانگه‌ش ه ده‌کرێ. ڕێکخراوێکی به‌ته‌واوی پان و خه‌تی ناتوانێ پێچه‌ڵپێچ بێت .ڕێکخراو ه پانه‌کان ل ه خۆیاندا
ئه‌فسانه‌یه‌کی ئایدۆلۆژیایین ک ه ته‌نیا کارکردیان شاردنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی ه ک ه وه‌به‌رهه‌م ده‌هێندرێت .ئه‌و ته‌نیا ڕێکخراو ه به‌ته‌واوه‌تی پانانه ک ه هه‌ن ده‌کرێ ئه‌و ماتریان ه بن ک ه ل ه ئه‌ستێره‌کان هه‌ن ،به‌و پێیه‌ش شتێکی ئه‌وتۆ له‌وێ ناقه‌ومێ ئیتر شتێک بۆ ڕیکخستن و کاری ڕێکخراوه‌یی نامێنێته‌وه .هه‌ر له‌و سۆنگه‌یه‌و ه ڕێکخراوه پێچه‌ڵپێچییه‌کان قه‌د ناتوانن پان بن .ل ه الیه‌کی دیکه‌شه‌و ه ڕێکخراو ه پێچه‌ڵپێچییه‌کان ئه‌و شیانه ده‌خوڵقێنن ک ه ده‌سه‌اڵت به‌رفراوانتر بێت هه‌تا له‌و ڕێکخراوانه‌دا ک ه ڕێبه‌ری ناوه‌ندییان هه‌یه. *** نه‌ریتی ڕێبه‌ری ناوه‌ندی و بوونی سه‌رۆکێک ل ه جیڤانۆکی ڕێبه‌ریی پاشایه‌تییه‌و ه بۆ ئێم ه به میرات ماوه‌ته‌وه .شێوازی ئه‌وتیۆپی کۆنی بوونی ئیمپراتۆر ،پادشا یان سه‌رۆک ک ه ده‌سه‌اڵتێکی ته‌واو و گشتی هه‌بوو ه دواتر پێشکه‌وتووه‌و دیمۆکراتیز ه بووه‌و ل ه شکڵی نوێی وه‌ک حکوومه‌ت، سه‌رۆککۆمار ،ده‌سته‌ی کاریگه‌ڕی و به‌رپر�سی گشتیدا ده‌رکه‌وتووه. ل ه ڕاستیدا ئه‌وه‌نده‌ی ل ه جیڤانۆکه‌کاندا با�سی ده‌سه‌اڵت و به‌ڕیوه‌به‌ری پان وبه‌رینی پادشاکان ده‌کرێ ئه‌وه‌ند ه ل ه جیهانی ڕاسته‌قینه‌دا ئه‌و ده‌سه‌اڵته هه‌مووی ل ه ده‌ستی ئه‌واندا نه‌بووه. به‌اڵم سه‌دان ساڵ ه ڕێکخراوگه‌لی ناوه‌ندی بههێز، هوویه‌ت و سیمبۆل ه پڕده‌سه‌اڵته‌کان ،وێنه‌ی خودایانی ده‌سه‌اڵتدار ل ه سه‌ر عه‌رز و ڕوانگه تیۆرییه‌کان ل ه سه‌ر پیرامیدی ده‌سه‌اڵت وه‌به‌رهه‌م ده‌هێندرێ. لێره‌دا من پشتی ئه‌و بۆچوون ه ده‌گرم که کارگێریی ه به‌ڕێوه‌به‌رییه‌کان سستی زیاتر پێکدێنن هه‌تا به‌ڕێوه‌به‌ری .ئه‌ڵبه‌ت حاڵه‌تی تایبه‌تیش www.komelge.com
37
NO:32 -September 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هه‌یه .کارگێڕییه‌کان له‌و کاتانه‌دا ک ه کارووباره‌کان ساد ه و پێشبینیکراو بوون ،وات ه خه‌تی بوون نه‌ک پێچه‌ڵپێچ ،توانیویان ه ڕۆڵی به‌ڕێوه‌به‌ری خۆیان بگێڕن :وه‌ک نموون ه کاتێک شه‌ریکه‌یه‌ک ویستیوویه‌تی ژماره‌یه‌کی که‌می مۆدێلی سەیارە وه‌به‌رهه‌م بێنێ یان ئه‌و ه ڕێکخراوێک جاروبار توانیویه‌تی خۆپیشاندانێک ڕێکبخا. ته‌نانه‌ت له‌م نموون ه سادانه‌ی سه‌ره‌وه‌شدا فه‌رمانی نه‌یتوانییو ه ب ه شێوه‌ی پان و به‌رین ل ه باتی ده‌ست ه کارگێڕییه‌کان: جێگه بگرێ .ئه‌گه‌ر هاتباو کارمه‌ند یان ئه‌ندامان وه‌ک شێوازێک بۆ ئه‌و ه پێچه‌ڵپێچیی گه‌وره ل ه نه‌کاو ب ه ته‌واوه‌تی فه‌رمانبه‌ری و گوێڕایه‌ڵییان به‌ره‌وپێش بڕوا ،ڕێکخراوه‌کان هه‌تا ئێستا زۆر بکردبا ئه‌و ه ته‌نانه‌ت ئه‌م ڕێکخراوگه‌ل ه سادان ه و شێوازی جۆراوجۆری فره‌الیه‌نی ده‌سه‌اڵتی کارووباره‌کانیان لێکهه‌ڵده‌وه‌شا. ناوه‌ندیان تاقی کردۆته‌وه .ژماره‌یه‌ک ل ه بزووتنه‌وه گه‌لییه‌کان ده‌سته‌ی کارگێڕییان ل ه گه‌ڵ فه‌رمانی بێئه‌مالوئه‌وال ده‌بێت ه هۆی خراپەکاری گرووپگه‌لێکی به‌رفراوانی هاوئاهه‌نگی کردن له (سابۆتاژ) گه‌ڵ شێوازی ده‌سته‌ی ڕاوێژکاری و گرووپگه‌له چۆن فه‌رمانی بێئه‌مالوئه‌وال ده‌بێت ه هۆی پێوه‌ندییه‌کان گۆڕیوه‌ته‌وه .ئه‌م جێگره‌و ه دانانه‌وه خراوکاری و سابۆتاژ ل ه کارووباری ڕێکخراوه‌ییدا ل ه باتی ده‌سته‌کانی کارگێڕی ده‌کرێ له‌وه‌وه نووسه‌ر یاروسالڤ هاشکاس ل ه کتێبی «شڤیک ،لێیان تێبگه‌ی ک ه ناوه‌ندی ده‌سه‌اڵتداریه‌تی فره سه‌رباز ه پیتۆڵەکە » ب ه شێوه‌یه‌کی گاڵته‌جاڕی و ڕه‌هه‌ندی کراون ،وات ه ل ه نێو ڕێکخراوێکدا کۆمیک با�سی پێکهێنانی شێوازێکی بەرهەڵستکاری ل ه باتی ته‌نیا ده‌سته‌ی کارگێڕی ئه‌و ده‌ست ه و دەکا کە بە شڤیکیسم ناودێر کراوە .یانێ فه‌رمانی گرووپی فره‌تر ل ه پرۆسێ�سی دانی بڕیاره گرینگ بێئه‌مالوئه‌وال کاروباری ڕێکخراوەیی ده‌بێت ه هۆی و چاره‌نووسسازه‌کانی نێو ڕێکخراوه‌که‌یاندا خراوکاری و سابۆتە کردن. به‌شداری ده‌که‌ن. کاتێک ڕێکخراوەکان بەرەو پێشەوە دەچن و ئه‌گه‌ر هاتوو ل ه باتی به‌ڕێوه‌به‌رییه شیانیگەورەبوونیئەوانبەرباڵوتروچەندالیەنەتر ناوه‌ندییه‌کان ،ڕێکخراو ه پێچه‌ڵپێچییه‌کان دەبێ ئەوە کارگێڕان و بەڕێوە بەران لە سەرەوە جێگه‌یان بگرنه‌وه ،ئه‌م ه ب ه هیچ شێوه‌یه‌ک وک ملی شووشەیان لێدێ .لێرەدا کە بەڕێوەبەری به‌و مانای ه نیی ه ک ه ده‌سه‌اڵت که‌متر ده‌بێته‌وە . ناوەندی ناتوانێ کێشە پێچەڵپێچییەکان بێجگە کاتێک ڕه‌هه‌ند ه ناخه‌تییه‌کان فره‌الیه‌نی ناوه‌ندی لە کێشەی بچووکی تێکنیکی چاره‌سه‌ر بکا .ده‌سه‌اڵت ده‌ربخه‌ن ،ئه‌و ه ده‌سه‌اڵتی ڕێکخراوه‌یی پێچه‌ڵپێچی یان نابه‌ڕێوه‌به‌ری ل ه خۆیدا ده‌بێته ل ه ته‌واوه‌یه‌تی خۆیدا ل ه نێو ڕێکخراودا زیاتر و هۆی هه‌وڵدان بۆ به‌رهه‌مهێنانی به‌ڕێوه‌به‌ری .زیاتر ده‌بێ: به‌اڵم ئه‌گه‌ر هاتوو هه‌ر ڕێکخراوێک ل ه ڕاده‌به‌ده‌ر که‌وت ه ژێرده‌ستی ده‌سته‌ی به‌ڕێوه‌به‌ری و کارگێڕی ئه‌و ه کارووباره‌کانی ڕێکخراوه‌یی چه‌تیان تێده‌که‌وێ .جێبه‌جێکردنی فه‌رمانی بێئه‌مالوئه‌وال و به‌ڕێوه‌به‌ری ناوه‌ندی کاریگه‌ری نه‌رێنی ل ه سه‌ر به‌رهه‌مهێنان ده‌که‌ن .ئاکامه‌ک ه ئه‌و ه ده‌بێ که وزه‌یه‌کی زۆر بۆ به‌رهه‌مهێنانێکی که‌م به‌فیڕۆ ده‌ڕوا.
38
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
به‌و شێوه‌ی ه هه‌م بڕیاری زۆرتر ده‌رده‌کردرێ و هه‌م ڕاهێنانی زیاتری دیسیپلین ه ڕێکخراوه‌ییه‌کان ده‌کرێ و هاوکات به‌شداری ل ه دانی بڕیاره‌کان و به‌هه‌مان شێوه‌ش جێبه‌جێکردنی بڕیاره‌کان، ژماره‌یه‌ک زیاتر ل ه نێو ڕێکخراوه‌کاندا به‌شداری ده‌که‌ن. ئه‌گه‌ر هاتوو هه‌ستکردن ب ه به‌شداربوونی زیاتر ل ه ده‌رکردنی بڕیاردا زیادی کرد ئه‌و ه فه‌رمانبه‌ری ل ه بڕیاریش به‌هه‌مان شێو ه زیاد ده‌کا .ئه‌م ه هه‌م ل ه بزووتن ه گه‌لیی ه دیمۆکراتیکه‌کاندا و هه‌م له ڕێکخراوگه‌لێکی نادیمۆکراتی وه‌ک گوگلیشدا Googleوه‌ڕاست ده‌گه‌ڕێ .ئه‌و ڕێکخراوگه‌ل ه که ب ه شێوه‌ی ڕێبه‌ری ناوه‌ندی رێبه‌ری ده‌کرێن هه‌مان هه‌ل و شیانی به‌رهه‌مهێنانی له‌و چه‌شنه‌یه‌یان نییه. کێشه‌ی ڕێکخراوگه‌ل ه ڕێبه‌رناوه‌ندییه‌کان ئه‌وه نیی ه ک ه ده‌سه‌اڵتی زیاتر به‌رهه‌م دێنن ،کێشه‌که له‌وه‌دای ه ک ه ئه‌و چه‌شن ه ڕێبه‌ریی ه ده‌بێت ه هۆی که‌مکردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت ،ئه‌مه‌ش نابێت ه هۆی چاره‌سه‌ری کێشه‌کان. نیچ ه ل ه کتێبی «”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه”ی هه‌تاهه‌تایی» جێگره‌وه‌یه‌کمان (ئه‌لته‌رناتیڤ) ل ه باتی ڕوانگه خه‌تییه‌کان ل ه سه‌ر کۆمەڵگ ه و ئاڵووگۆڕه کۆمەڵگه‌ییه‌کان پیشان ده‌دا .ڕه‌نگ ه ئاسایترین ڕوانگه‌ی خه‌تیی ل ه سه‌ر ئاڵووگۆڕ ه کۆمەڵگه‌ییه‌کان کاریگه‌ری سیا�سی ل ه سه‌ر ده‌سته‌اڵتداران بێت ب ه هۆی هه‌ڵمه‌ته‌کان ،ڕۆشنگه‌ری و چێکردنی بیرووڕا .ل ه گه‌ڵ نێچ ه و تیۆری ناخه‌تی ئه‌و ،ئێمه ده‌توانین ئه‌و ڕوانگ ه باو ه ل ه سه‌ر چۆنییه‌تی کارکردی کۆمەڵگ ه بگۆڕین و هه‌روه‌ها بزانین که چۆن کۆمەڵگ ه ده‌گۆڕدرێ. ***
سیاسه‌ت وه‌ک ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه ” وه‌کوو بیرێکی کۆنه‌پارێزی ده‌چیت هه‌تا گۆڕانی سیاسه‌تی باو. به‌اڵم با وه‌بیری خۆمانی بێنینه‌و ه ک ه «دووباره« «سه‌رله‌نوێ» ل ه شۆرش و گۆڕاندا مانای ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه ” ده‌دا .لێره‌دا بڕوان ه پێشگری re ل ه شۆڕشدا . re-in Revolutionمن لێره‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌م نیشان بده‌م ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه ” ل ه خۆیدا هه‌مان مانای گۆڕانی سیاسه‌ت ده‌دا. ”وه‌رگه‌ڕانه‌وه” Recursiveچییه؟ ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه ” شتێک ه ک ه خۆی سه‌ر ل ه نوێ وه‌گڕده‌خاته‌وه .وه‌ک ئه‌و ه مه‌حکه‌مه‌یه‌ک خۆی مه‌حکه‌م ه بکا ،ماڵپه‌ڕێک ک ه لینکی خۆی داده‌نێت. زۆربه‌مان ب ه تێڕادیتووییه‌و ه وێنه‌یه‌کمان دیوو ه که ل ه نێویدا وێنه‌یه‌کی بچووکی هه‌مان وێن ه هه‌ی ه که هه‌میش ه و دایم هه‌ڵگری هه‌مان وێنه‌یه. ل ه نێو پالنڕێژی که‌مپیۆتردا «”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه”« که‌ره‌سته‌یه‌کی ئاسایی ه ل ه پالنڕێژیدا .لێره‌دا مه‌به‌ستی من پێوەنددانی ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه ” ل ه گه‌ڵ کۆمەڵگ ه و ئاڵووگۆڕی سیاسییدایه :با لێره‌دا بیر ل ه پالنێک بکه‌ینه‌و ه ک ه ب ه ناوی «چه‌کداماڵین» ناسراوه .ل ه کۆتایی پالندا فه‌رمانده‌ر به‌م شێوه‌یه باس ل ه سه‌ر گه‌اڵڵه‌ی جێبه‌جێ کراو ده‌کا« :ئه‌گه‌ر چه‌کێک ماوه‌و له‌کار نه‌خراوه .ده‌بێ پالنه‌که‌مان سه‌رله‌نوێ دووپات بکه‌ینه‌و ه هه‌تا دوایین چه‌ک داده‌ماڵدرێت» .لێره‌دا ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه ” ته‌نیا شتێک نیی ه ک ه ل ه بازنه‌یه‌کدا ب ه خۆڕایی ل ه بۆشاییدا ب ه ده‌وری خۆیدا خول ده‌خواته‌وه .پالن ڕه‌نگه هه‌زاران و میلیۆنان شتی وای تێدابێت ک ه پێویست بێت هه‌موو جارێک ک ه پالنه‌ک ه جارێکی دیکه وه‌گه‌ڕ بخرێته‌وه‌و دووپات بکرێته‌وه. www.komelge.com
39
NO:32 -September 2018
زۆر ئه‌نیستیتۆ ،حکوومه‌ته‌کان ،پارملانه‌کان، ڕێکخراوه‌کان و شه‌ریکه‌کان ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه”یین. ئه‌وان خۆیان دووپات ده‌که‌نه‌وه‌و به‌و شێوه‌یه خۆیان سه‌رله‌نوێ چێ ده‌که‌نه‌وه .ئه‌وان خۆیان «خۆیان» دووپات ده‌که‌نه‌وه .ئه‌گه‌ر هاتوو ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه”ی ئه‌وان توندئاژۆیان ه بوو، ئه‌و ه ئیتر ئه‌وان ل ه ڕوانگه‌ی”وه‌رگه‌ڕانه‌وه” دا ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه”یی نین .ڕوانگه‌کان ل ه سه‌ر سیاسه‌ت و به‌رهه‌ڵستکاری ک ه وه‌ک ڕوانگه‌ی سه‌رده‌ست ل ه نێو بزووتنه‌وه‌ی به‌رهه‌ڵستکارییه‌کان، چاالکانی سیا�سی و زانستی کۆمه‌ڵنا�سی باوی هه‌یه”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه ” ل ه کیس ده‌ده‌ن .ل ه باتی ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه ” ڕوانگه‌یه‌کی خه‌تی بره‌وی هه‌یه ک ه له‌ودا پێیانوای ه هێز ل ه هه‌ڵمه‌ت ه سیاسییه‌کاندا ڕاسته‌وخۆ کاریگه‌ری ل ه سه‌ر بڕیاربه‌ده‌ستان هه‌یه .وابیر ده‌که‌نه‌و ه هه‌روه‌ک موتۆری ماشینێک هه‌ر چه‌ند ه هه‌ڵمه‌ته‌کان ب ه هێزتر بن ،کاریگه‌ری زیاتر ده‌بێت .سیاسه‌تی خه‌تی ب ه شوێن هه‌ڵمه‌تی بههێز و باندۆڕ و کاریگه‌ری ده‌که‌وێت .به‌اڵم سیاسه‌تی ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه ” ل ه باتی ئه‌وه ،جارێکی دیک ه خۆی ب ه شێوه‌ی زیره‌کانه ،ب ه گوڕ ،ئه‌زموون وه‌رگرتوو و سه‌ره‌نجڕاکێشان ه سه‌رله‌نوێ ده‌ژینێته‌وه. ل ه ئه‌ره‌ستوو وە هه‌تا مه‌سیحییه‌ت و یه‌هوودی ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه ” ل ه سه‌ر دوالیزمی «که‌ره‌سته« و «ئامانج» ل ه چه‌مکی پراکسی�سی ئه‌ره‌ستوودا هه‌یه .پراکسیس ئه‌وه‌ی ه کاتێک کەرەستە ل ه خۆیدا دەبێتە ئامانج بۆ گەیشتن بە ئامانجێک. واوێدەچێ عیسا یەکێک لەو کۆمەڵناسە یەکەمانە بێت کە بیری کەرەستە -ئامانجی خەتیی بە الوە ناوە« .هەموو ئەو شتانەی کە ئێوە دەتانهەوێ 40
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کەسێک بۆ ئێوەی بکات ،دەبێ ئێوەش هەروەها بۆ ئەوانی بکەن» ئەمە ئەو شتەیە یاسا و پێغەمبەر دەیڵێن .بە پێی قسەی عیسا دەبێ خوێندنەوەیەکی گەڕانەوەییت بۆ یاسا هەبێت ،ئامانج و کەرەستە لە خوالنەوەیەکی بەردەوام بە دەوری یەکتریدان. یاسا لەو خوالنەوەیەدا ڕەچاو دەکرێت .ڕەخنەی کۆمەڵگای (پێغەمبەرییانە) هەم لە مەسیحییەت و هەم لە یەهوودیدا زۆر جاران گەڕانەوەیین، دووبارە سازکردن بە کرداری ئەنجامدان و جێبەجێ کردن. هەر دوو ئایین و هەڵمەتە سیاسییەکان لە گەڕانەوەی نەرینیدا چەق دەبەستن .ئەوەی کە دووبارە ساز دەکرێتەوە تەنیا بەرهەڵستکارین و ئەوەی بەرهەڵستکاری لە دژی دەکرێت .لە میانەی پشتلێکردن و دژبەری ،بەرهەڵستکاری دەسەاڵتی خۆی لە گەڕانەوەیەکی دووبارەدا وەدەستدێنێتەوە .کە دژبەری خۆی لە دووبارە سازکردنەوە جوێکردەوە ،خودی دژبەری لە نێو بازنەی گەڕانەوەی گۆڕانی کۆمەڵگاییدا لە نێو دەچێت .دژبەری لە خۆیدا دەبێتە دووبارە سازکردنەوەی دەسەاڵت بە هەموو الیەنە نەرینییەکانییەوە.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
وتار
سەرەتایەک بۆ ماتریالیزمی مێژوویی
Alan Woodsو Rob Sewell له ئینگلیزییه‌وه :کارزان عزیز
به�شی سیهه‌م سەرهەڵدانى پاشایەتى موتڵەق وەک ئەوەى دەزانین دەوڵەت-نەتەوە هەمیشە بوونى نەبووە .مەیل و پەیوەندى خەڵک لەگەڵ دەوڵەتدا نەبووە ،بەڵکو لەگەڵ لۆرد و شارۆچکە و ناوخۆ و سەندیکادا بووە .خەڵکى خۆیان بە فەڕەن�سى و ئینگلیز و هتد ،لەقەڵەم نەداوە ،بەڵکو خۆیان لەگەڵ شار و شارۆچکەکاندا ناسیوەتەوە. هەموو مەسیحییەک ئەندامى کەنیسەى کاتۆلیکى ڕۆم بوو ،کە فەرمانڕەوایى خاکى قەڵەمڕەوى
مەسیحى دەکرد ،وە بەهۆى ئەمەشەوە ،گەورەترین هێزى بەسەر هەموواندا هەبوو. لەگەڵ گەشەى سامان لە شارۆچکەکاندا، چینێکى سەرمایەدار سەریانهەڵدا ،ئەمانە ئەو هەلومەرجانەیان خواست کە گونجاوبوون بۆ گەشەیەکى ڕێلێنەگیراوى بازرگانى .ڕێکخستن و ئاسایشیان دەویست .ملمالنێى سەربەخۆیى شارۆچکەکان لەدەستى سەرگەورە دەرەبەگەکان، شەڕو پێکدادانى نێوان بارۆنە ناوخۆییەکان، ئەو دزى و تااڵنییەى کە بە دوایدا هات ،هەموو پێکەوە هۆکارى سەرهەڵدانى دەسەاڵتێکى ناوەندى (مەرکەزى) بوون کە بیتیبوو لە دەوڵەت-نەتەوە. بگرەو بەردەى نێوان پاشایەتى ناوەندى و بارۆنە گەورەکان ( کە ملمالنێی نێوان دوو بە�شى چینى فەرمانڕەوا بوو) بە سەرکەتنى پاشا کۆتایی پێهات .پاشا لەالیەن دەوڵەمەند و چینى ناوەڕاستەوە پشتگیریکرا ،کە هەڵسان بە تەرخانکردنى پارە بۆ دروستکردنى ئەو هێزە چەکدارەى پێویستبوو .سەرهەڵدانى دەوڵەت- www.komelge.com
41
NO:32 -September 2018
نەتەوە پێکەوە لەگەڵ پاشایەتى ناوەندیدا ریگاى بۆ گەشەى ئابورى گەورەتر خۆشکرد .لەبەرامبەر هاماهەنگییەکەیاندا ،پاشا مافى مۆنۆپۆڵکردن و ئیمتیازاتى بە هەندێک لە بە�شى چینى ناوەڕاستدا، وە قۆناغى دواتر ئامادەکرابوو بۆ بەریەککەوتنى نەتەوە-پاشا و بەرژەوەندییەکانى کەنیسەى نێودەوڵەتى.
لە قۆناغێکى دیاریکراودا لە گەشە، هێزە بەرهەمهێنەرە ه ماتریالییەکانى کۆمەڵگ دەکەونە بەر بەیەکدادان لەگەڵ پەیوەندى هێزە هەنوکەییەکانى بەرهەمهێنان کۆتایى سەدەى ، 15سەرەتاى گەشتى دۆزینەوەکانى بەخۆوە بینى .پیاوانى وەکو کۆلۆمبەس و ڤاسکۆ داگاما ،لەالیەن دەوڵەمەندەکانەوە پشگیرى داراییان دەکرا لەپێناو دۆزینەوەى خاکى نوێ بۆ قۆرخکردن و “باڵوکردنەوەى وشەى خودا” .کۆمپانیا سەرمایەدارییە هاوبەشەکان لە پێناو بایەخدان و زیادکردنى داراییەکى مەزنترى قۆرخکردن ،هاتنە دامەزراندن ،کە ئامانجیان تااڵنچێتى و قازانج بوو. 42
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لەگەڵ قازانجە زەبەالحەکانى گەشتەکانى دۆزینەوەدا ،زۆر دەوڵەمەند و سەرمایەدار بوون بە چەق و سەنتەرى هێز و سامان .خانەدان، ئەریستۆکرات و پاشاکان بوون بە قەررزدارى بازرگانە دەوڵەمەندەکان .خێزانێکى خاوەن بانک، فوگۆرسەکان ،تەنانەت دەسەاڵتى ئەوەیان هەبوو بڕیار لەسەر ئەوە بدەن کە کێ دەبێت بە ئیمپراتۆرى ئیمپراتۆریەتى پیرۆزى ڕۆم! گەشەکردنە نوێکانى ئابورى ڕێگاخۆشکەربوون لەبەردەم دروستبوونى پێکهاتەیەکى سەرمایەدارانەدا .لەگەڵ گەشەى هێز و سامانى بۆرژوادا ،بنەڕەتى ئابورى دەرەبەگ دەستى بە هەڵوەشانەوە کرد .لەم پەیوەندییە نوێیانەوە ،بەها و ئایدیا و فەلسەفە و ئەخالقیاتى تازە پەرەیانسەند .چینى بااڵدەستى کۆن کەلەڕەقانە بەرگرییان لە گۆڕانەکان دەکرد. وەک مارکس ڕوونیکردەوە“ :لە قۆناغێکى دیاریکراودا لە گەشە ،هێزە بەرهەمهێنەرە ماتریالییەکانى کۆمەڵگ ه دەکەونە بەر بەیەکدادان لەگەڵ پەیوەندى هێزە هەنوکەییەکانى بەرهەمهێنان یان – ئەمە بە زاراوە یاساییەکەى دەربڕى هەمان شتە – لەگەڵ پەیوەندییەکانى خاوەندارێتیدا لەنێو ئەو چوارچێوەیەى کە تائێستا خستویانەتەکار .ئەم پەیوەندییانە ،لە فۆرمەکانى گەشەکردنى هێزەکانى بەرهەمهێنانەوە ،دەبێت بە کۆت و بەندیان .پاشان سەردەمى شۆڕشێکى کۆمەاڵیەتى سەرهەڵدەدات” .دواتر ،مارکس ئەمەى بۆ زیاد دەکات“ :هیچ ڕێکخستنێکى کۆمەاڵیەتى ناڕوخێت پێش ئەوەى هەموو ئەو هێزە بەرهەمهێنەرانەى کە شیاوە بۆى و گەشەیانکردووە ،نەڕوخێن ،هەروەها پەیوەندى نوێی بااڵى بەرهەمهێنانى دیکە هەرگیز ناتوانێت جێگەى پەیوەندییە کۆنەکان بگرنەوە تاکو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
ئەو هەلومەرجە ماتریالیانەى کە پێویستن لە چوارچێوەى کۆمەڵگ ه کۆنەکەدا ،گەشە نەکەن و پێنەگەن. کۆمەڵگ ه کۆنەکە لەماوەى سەردەمەکەى پێشوودا کەوتە بەر هێرش و الوازبوون .لەوانەیە یەکێک لە گەورەترین تەحەداکان لەبەرامبەر ڕێکخستنە کۆمەاڵیەتییە کۆنەکەدا بریتی بوبێت لەو هێرشەى کرایە سەر کاتۆلیسیزم .لەو سەردەمەدا، کەنیسە بە تەنها دەزگایەکى ئاینى نەبوو ،بەڵکو سەنگەر و قەاڵى سەرەکى پاراستنى ڕیکخستنە کۆمەاڵیەتییەکەشبوو .جگە لەوەى کە خاوەن زەوییەکى بەهێزبوو ،لەهەنکاتدا ،باجێکى زۆرى لە هەموو کەس کۆدەکردەوە ،دادگا و مافى تایبەتى خۆى هەبوو ،دەستى بەسەر پەروەردەدا گرتبوو وە شێوى بە ڕووکارى سیا�سى و ئەخالقى خەڵک بەخشیبوو .وەکو ئەوەى جارێک چارل�سى یەکەم دەڵێت“ :لەکاتى ئاشتیدا ،خەڵک هێندە لەالیەن مینبەرە ئاینییەکانەوە فەرمانڕەوایى دەکرێن هێندە لەالیەن شمشێرەوە فەرمانڕەوایى ناکرێن”. کەنیسە سانسۆرى کتێبى کردبوو ،هەروەها ئەو هەڕەشەیەى بەکاردەهێنا کە گەر هاتوو کەسێک لە یاساى کڵێسا دەربچێت ئەوا لە کڵێسا بەدەر بکرێت .دەوترێت ئەم سەردەمە سەردەمێکى زۆر ئاینى بووە ،بەاڵم ئەم زیاڕۆییە هەڕەمەکانە لەالیەن مێژوونووسانەوە فویتێکراوە .ئاین هێندەى پاساوهێنانەوەبوو بۆ دەستگرتن بە ڕیکخستنە کۆنەکەوە ،هێندە بۆ ئەوە نەبوو خەڵک لەژێر ئامۆژگارییەکانى ئینجیلدا بەردەوامێتى بە ژیانیان بدەن .هەموو شتێک ،بە فکرى سیاسیشەوە ،بە زارەوە ئاینییەکان دەردەبڕان و تەعبیریان لێدەکرا. ئەوانەى کە خوازیارى هێرشکردنە سەر سیستەم و کەمنرخاندنیان هەبوو ،پێویستیان بەوەبوو هەر
لە سەرەتاوە بەرامبەر بە مۆنۆپۆڵى کاتۆلیسیزم بوەستنەوە .لە سەرەتاى سەدەى شازدەوە، پاشایەتییە ڕەهاکان کەوتنە ملمالنێوە لەگەڵ کەنیسەى کاتۆلیکدا .چاکسازى پرۆتستانتەکان کە لەالیەن “لوسەر”ەوە ڕابەرایەتیکرا ،چەکى پێشکەشکرد بەرامبەر بە هێزى پاپایى .لە ئینگالند، هێنرى هەشتەم جەنگى دژ بە کاتۆلیسیزم بەرپاکرد و هەڵیکوتایە سەر سەروەت و سامان و شوێنە ئاینییەکانیان ،کە لە جەنگە گرانەکانى ئەوروپا و ئایرلەنداوە باڵوبوبویەوە. شۆڕ�شى سەرمایەدارانە هەمەچەشنیى پیوریتانیزمى کالڤین (ڕێبازێکى پشت بەستوبوو بە کارەکانى جۆن کالڤن لە ئینگالند کە زۆر کاریگەرى لەسەر کەلتورى پیوریتانیزم هەبوو .و.ک) لەگەڵ ئەخالقیات و ڕووکارى ئەو چینى ناوەڕاستەى کە لە شارۆچکە و واڵتدا لە سەرهەڵداندابوو دەگونجا ،لەگەڵ پێداگیرى لەسەر پشت-بەخۆبەستن و سەرکەوتنى کەسیدا .لەو ساتەدا چینى ناوەڕاست پاش خۆگونجاندن لەگەڵ بەاڵى هەڵئاوسانى دراو لەنێوان سااڵنى 1640-1540ئامادەبوو بۆ خێرا هەستانەوە ،کە تێیدا نرخ چوار هێندە بەرزبویەوە و ملمالنێى لەگەڵ چینى بااڵدەست و فەرمانڕەوادا لە هەڵکشان و بەرزبونەوەدابوو. لە ئینگالند ،ملمالنێی نێوان بۆرژواى نوێ و ڕیکخستنە کۆنەکە شێوەى جەنگى ناوخۆى لەخۆگرتبوو .سوپاى نمونەیى ئۆلیڤەر کرۆموێڵ ڕابەرایەتى چینى ناوەڕاستى کرد بۆ ملمالنێى چەکدارى دژ بە پاشا و ڕێکخستنە کۆنەکە .لە ساڵى ،1649لە ملى پاشا درا و کۆمارێکى سەرمایەدارى ڕاگەندرا .کرۆموێل ،بۆ پشتگیرى پشتى بە سوپا www.komelge.com
43
NO:32 -September 2018
دەبەست ،خۆى وەکو سەرۆکى سوپاى دیکتاتۆرى بۆناپارتیست (ئایدۆلۆژیایەکى سیاسیبوو کە لەالیەن ناپلیۆن بۆناپەرتەوە درێژەى پێدرا)
یەکێک لە سەرکردەکانى شۆڕشى ڕوسى ،لیۆن ترۆتسکى ،جارێک دەڵێت: “هەمیشە شۆڕشگێڕەکان لەمێژوودا دژە-شۆڕش بەدواى خۆیاندا دەهێنن.
دامەزراند .توخمەکانى دیموکرا�سى باڵى چەپ و پشتیوانانى ( یەکسانى خوازان و پرۆتستانتە ڕادیکاڵەکان) ،کە هەڕەشەبوون لەسەر مافى موڵکایەتى سەرمایەدارانە ،پێویسبوو بێبەزەییانە دابمرکێنرێتەوە .لەو کاتە بە دواوە ڕژێمەکە پشتى بە بنەڕەتێکى بەرتەسکى کۆمەاڵیەتى بەست – کە هێزە چەکدارەکان بوو .ڕژێمى سەرمایەدارى لەژێر ئەم هەلومەرجە قەیراناوییە ڕەخنەییانە خۆى بۆ مۆدێلى فەرمانڕەوایى بۆناپارتیستى تاکەکە�سى بچوککردەوە. ستراکتۆرە دەرەبەگیەکان لەگەڵ کۆشکى لۆردەکان و پاشایەتیدا لەبەریەک هەڵوەشانەوە. چینى بااڵدەستى پێشو بەزێنرا ،هەروەها چینە 44
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نزمەکان لە شوێنەکانى خۆیان مانەوە. ملمالنێى پەرلەمانتارەکان دژ بە پاشا لەالیەن مێژوونووسان و تەنانەت هەندێک لە هاوچەرخەکانەوە وەکو ملمالنێ دژ بە ستەمکار و لەپێناو ئازادیى ئاینیدا دەبینرا ،بەاڵم وەکو ئەوەى مارکس دەڵێت“ :هەر وەک ئەوەى کە کەسێک ناتوانێت بەو شێوەیە بڕیار لەسەر کەسێک بدات وەک ئەوەى کە بیر لەخۆى دەکاتەوە ،کەواتە کەسێک ناتوانێت بڕیار لەسەر سەردەمێکى لەم چەشنەى گواستنەوە لەڕێگەى ئاگاییەکەیەوە بدات ،بەاڵم بەپێچەوانەوە ،پێویستە لەڕێگەى دژیەکى ژیانى ماتریالییەوە ئەم ئاگاییە ڕوونبکرێتەوە ،لەو بەربەرەکانێیەى لەنێوان هێزە کۆمەاڵیەتییەکانى بەرهەمهێنان و پەیوەندییەکانى بەرهەمهێناندا هەیە. یەکێک لە سەرکردەکانى شۆڕ�شى ڕو�سى، لیۆن ترۆتسکى ،جارێک دەڵێت“ :هەمیشە شۆڕشگێڕەکان لەمێژوودا دژە-شۆڕش بەدواى خۆیاندا دەهێنن .هەمیشە دژە-شۆڕشەکانیش کۆمەڵگ ه دەگەڕیننەوە بۆ دواوە ،بەاڵم نەک هێندە بۆ دواوە کە خاڵى دەسپێکى شۆڕشەکە بووە” .بۆیە لەساڵى 1689-1660بۆرژواى گەورە پەلەپەل دەستیکرد بە سازشکردن لەگەڵ توخمەکانى “بۆرژوا”ى ئەریستۆکرا�سى .پاشایەتى و کۆشکى لۆردەکان گەڕێنرابونەوە ،هەرچەندە لەو کاتە بەدواوە هەرگیز نەیانتوانى هەمان ڕۆڵى پێشینەکانیان ببیننەوە ،بەپێچەوانەوە، بوون بە بەشێک لە دەوڵەتى سەرمایەدارى. پیاوانى موڵکدارى بۆرژوا نیگەرانى خۆیانیان بە داهاتووەوە بەستبووەوە ،هەروەها هێشتنەوەى ڕێکخستنە نزمەکان لەجێگەى خۆیاندا لەگەڵ هێز و دەسەاڵتیاندا کە بە وریاییەوە لەژێر
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
چاودێریدابوون.
دەوڵەت لەگەڵ پەرلەماندا (کە خانەدانێتى دەنوێنێت، ئایندارى بااڵ ،دەستەى دادگا و هتد .).داواى دووەمیان دژ بە ستەمکارى حکومەت بووەهۆى کوشتارێکى پیشبینى نەکراو دواى سەد ساڵ ،شۆڕشگێڕیى فەڕەنسیى سەرمایەدارى بۆ گەشتن بە کۆتایى بەردەوامێتى هەبوو بەبێ ئەوەى هیچ سازش و تەنازولێک بکرێت. شۆڕ�شى فەڕەن�سى وەکو هاوشانە ئینگلیزەکەى، بە پەرتبوون و دابڕنێک لە چینى بااڵدەستەوە دەستپێکرد .پاشا و وەزیرەکانى کەوتنە ناکۆکییەوە لەسەر سیاسەت و پۆلیسییەک بۆ دورکەوتنەوە لە مایەپوچى (موفلیس) دەوڵەت لەگەڵ پەرلەماندا (کە خانەدانێتى دەنوێنێت ،ئایندارى بااڵ ،دەستەى دادگا و هتد .).داواى دووەمیان دژ بە ستەمکارى حکومەت بووەهۆى کوشتارێکى پیشبینى نەکراو و ئاژاوەگێڕى لە شەقامى شار و شارۆچکەکاندا. دامرکاندنەوەى نیگەرانیی ڕێکخستنەکانى چینەکانى ناوەڕاست و خوارەوەى دژ بە ڕژێمەکە بەدواى خۆیدا هێنا.
جۆرج رود دەڵێت“ :هەڵسانەوەى خانەدان”، لەوانەیە پەردە-الدەر بێت زیاتر لەوەى شۆڕشێک بێت کە بە کۆمەکى چینەکانى ناوەڕاست و خوارەوە بە کردەیەکى هاوبەش دژ بە ئەریستۆکراتیەتى پاشا ،کردەیەکى ناوازە بێت لە ئەوروپاى هاوچەرخدا” .لەسەروى هەموشیەوە ،سەرەڕاى هەوڵەکانى ڕیفۆرم ،نەیانتوانى ڕێگرى بکەن لەسەرهەڵدانى شۆڕش لە خوارەوە. وەک لە هەموو شۆڕشە پۆپیوالر و باوەکاندا خەڵک بەسەر شانۆى مێژوودا دەتەقنەوە. خۆبەختکەرترین هاتە پێشەوە و بۆ دوور پاڵى بە شۆڕشەوەنا .ڕژێمى دەرەبەگایەتى کۆن و ئەریستۆکراتیەت لەنێوان سااڵنى 1789و 1793دا ،بەتەواوى ڕاماڵران .ڕژێمەکە لەالیەن شۆڕشگێڕانى چینى ناوەڕاستەوە سەرکردایەتی دەکران ،جاکۆبییەکان ،کە لەالیەن خەڵکى عامەوە پشتگیرى دەکران کە پێکهاتبوون لە کرێکارانى کرێى دەست و بەرهرەدارە بچوکەکانى کارى دەستی .گۆڕانێک لە ساڵى 1794لەالى ڕاستەوە روویدا لەگەڵ حکومەتى فرە سەرۆک و دەستەجەمعییەوە کە دەهاتە سەر دەسەاڵت .ئەمە لەبەرامبەردا ڕێگاى بۆ دژە-شۆڕشێکى سیا�سى خۆشکرد ،کە چەشنە ڕژێمى یاسا و ڕیکخستنى ناپلیۆن پۆناپەرتى هێنایە سەر دەسەاڵت .لەگەڵ ئەوەشدا ،ڕێکخستنە کۆنەکە تێکشکێنرا ،هەروەها مافەکانى بۆرژوایى موڵکایەتى وەکو خۆیان مانەوە. گۆڕانى هێزى سیا�سى بە گۆڕانێکى کۆمەاڵیەتى ڕوولەدوا هاودەمى نەکرا ،بەو مانایەى ،بۆ دوا گەڕانەوەى بۆ ڕێکخستنى دەرەبەگایەتى نەهێنایە ئاراوە ،بەاڵم گۆڕانێکى سیا�سى بوو کە لەڕێگەى بەشە جیاوازەکانى چینى سەرمایەدارى خۆیەوە سەرڕیخرا. www.komelge.com
45
NO:32 -September 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
دەوڵەتی ئیسالمی لەعێراق و شام (داعش)
عوسمان مەجید
ئەم ناوە زەق و ڕەق و دڕندانە و فرەگیرەی هەموو دنیای بۆ ماوەی چەند ساڵێک بە خۆیەوە خەریک کرد .ئەم ناوە لە دوای شەڕە جیهانییەکان بە هیچ شێوەیەک هیچ کەسانێک یان الیەنێک ناتوانێت خۆی لە قەرەی بدات لە رەفتاری وەحشییانە و کرداری قێزەون کە هەموو سنوورێکی مرۆڤانەو سەردەمیانەی تێپەڕ کرد بە ئاستێک کە مرۆڤ بە شوورەییەوە نەبێ ناکرێ هەر با�سی بکات. ئەم قەوارە(داعش) لە ژێر ناو و چەتری ئیسالم بە پشتیوانی چەندین دەوڵەت وەک (تورکیا - 46
www.komelge.com
قەتەڕ) توانی لە ماوەیەکی کورتدا لە ژێر هەڕەشە و ترس و تۆقاندندا لە ڕێگەی کوشتن و سەربڕین و (زیندوکردنەوەی حوکمی شەرع) و شەریعەت و ئەحکامەکانی سەرەتای ئیسالم بە�شی هەرە زۆری هەردوو لە دەوڵەتی عێراق و سوریا داگیر بکات. چەند پارێزگا وەک (ڕەققە لە سوریا و ئەنبار و سەاڵحەددین و موسڵ و بەشێکی زۆریش لە پارێزگاکانی هەولێر و کەرکوک) بە تاواوی بخاتە ژێر چەپۆکی ڕە�شی خۆیەوە .خۆ�شی بە دەسەاڵتێکی نەویستراو بسەپێنێ بەسەر ملیۆنان مرۆڤدا لە چەندین نەتەوە و تیرە و ئایین و ئایینزا و دەستە و تاقمی زۆرەوە. تا ئێستا سنوور و ڕوبەری ژێر دەسەاڵتی داعش بە تەواوی نەزانراوە بەهۆی زیاد و کەم کردنی ئەم ناوچانەی داگیریان دەکات یان لە دەستیان دەدات. ڕەفتارەکانی داعش وای کرد کە هاوپەیمانییەکی نێو دەوڵەتی لە دژی پێک بێت و بە توانای زۆر و بێ ئەژمارەوە روبەروی ببنەوە لە پێناو داکردن و نەهێشتنی ئەم دێوزمەی وەک دومەڵ هەڵتۆقی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
لە ژێر پێی مرۆڤایەتی .کوردانیش رۆڵی سەرەکی و گەورەیان بینی لە تواندنەوەی ئەم بەستەڵەکەی داعش لەگەڵ خۆی هێنابوی. رەفتارە کاولکاریەکانی داعش کە بەرهەمەکەی دوا کەوتوویی و وێرانکاری و وەحشیگەریەکی ئەوتۆ بوو بە قانونی سەدەکانی ناوەڕاست بەراورد دەکرێت. تەواوی سەرخانی دەوڵەمەند و دێرینی ئەو ناوچانەی دەستی پێیان گەیشت لە مەزاری ئایینەکان وەک (ئیسالم و مەسیحی و ئێزیدی و .. هتد) هەمووی وێران کرد و بەسەر یەکیدا روخاند. ئەم رەفتارانەی داعش هەڵوەستەی جددی دەوێ لەبەر ئەوەی دەستیان چووە مزگەوت و پەرستگا و کەنیسە و مەزاری پێغەمبەرانیش لە موسڵ و شەنگال و ڕەققە و ..هتد. هەمەجیی داعش ترسێکی ئەوتۆی خستە دڵی خەڵک بە زەحمەت و گرانی کەسانێک بتوانن لە ڕویان هەڵبستنەوە .چەندین کۆمەڵکوژی لە شەنگال لە دژی ئێزیدییەکان و لە دژی کۆمەڵێکی گەورە لە خۆبەخشانی شیعە لەسەر بازگەی سپایکەر زیاتر لە ١٥٠٠گەنجیان کۆمەڵکوژ کرد و خستیاننە ناو ئاوی زێی فوڕاتەوە .تاوانەکانی داعش بەوە نەوەستا ،زۆرجار و لە زۆر بۆنەدا دەستیان نەپاراستوە لە چەتەکانی خۆشیان بە بیانوی پڕوپوچ و کۆمەڵکوژی ئەوانەشیان کردووە. جێی ئاماژەیە کە کوردان زۆرترین زیانیان بەرکەوت لە تاوانەکانی داعش بەهۆی پشتیوانی کردنی قەوارەی تورک لە داعش .لە ناو کوردانیش ئێزیدییەکان بوون کە هازارانیان کۆمەڵکوژکران لە ژێر ئااڵی (ەللا اکبر)ی داعش. ماڵ و سامان ،ژن و منداڵیان بە (غنیمە)ی شەڕ حەاڵڵ کران.
ئەگەر بمانەوێ با�سی تاوان و رەفتارە زۆر بێزراوەکانی داعش بکەین بە ئاسانی ناتوانین، پێویستی بە کاتی زۆر و کرداری زیاتری پێویستە، بەاڵم من زۆر بە کورتی ئاماژە تەنها بە دوو خاڵ دەدەم لە دوو بوارەوە: .١ئێزیدییەکان کە زۆر جاری تریش پەالمار دراون لە الیەن خەالفەتەکانی ئومەوی و عەبا�سی و عوسمانی و خودی کوردانیش(پاشای کۆرەی ڕەواندوز) زۆرترین ناهەقی و دڕندەییان دەرهەمکراوە ،بە ناوی بێ دینی پەالماری شەرەف و ناموس و سەروماڵیان دراوە. لێرەدا جێی شانازی ئەم تیرەی کوردان ئەوەبوە توانیویانە خۆیان رابگرن لە بەرامبەر ئەم پاالمار و دەست درێژییانەی کراوەتە سەریان و بەو پەڕی بوێری ئایین و کولتور و رەسەنایەتی خۆیان پاراستووە. ئەوەی جێی هەڵوەستەیە لە سەدەی ()٢١دا بە بەرچاوی ( )٥٥دەوڵەتی ئیسالمی ئەم تاوانانە بە ناوی ئیسالم ئەنجامدران بێ ئەوەی ویژدانیان بجوڵێ و نقەیان لێوە بێ .نەک هەر ئەو بەڵکو زۆرێکیان پشتیوانی داعشیان دەکرد بە چەک و پارە و ...هتد .هاوکارییان دەکرد سەرەڕای ئاگادارییان لەم تاوانانە. وێرای ئەم کوشت و بڕەی لەسەر ئێزیدییان ئەنجامدرا بە دەستی داعش ،ئاماری وەزارەتی کاروباری کۆمەاڵیەتی عێراق دوای ئازاد کردنی شارەکانی ژێر دەسەاڵتی داعش بەتایبەتی موسڵ ئێستا زیاتر لە (� )٣٠٠٠سێ هەزار منداڵی بێ رەچەڵەک کە بەرهەمی وەحشییەتی دەستدرێژی سێک�سی بۆ سەر دایک و خوشک و کچانمان کراوە بونەتە گرفتێکی گەورە بۆ عێراق ،ئەم حەرامزادانە وەک سەرەتای ئیسالم کڕین و فرۆشتنیان پێوە www.komelge.com
47
NO:32 -September 2018
دەکرا ،دوای نەمانی داعش بێ سەرپەرشتیار و دایباب ماونەتەوە .ئەوەی جێی داخیشە ،تا ئێستا بە سەدان لەو دایک و خوشکانەمان بێ ئەسەر الی داعش ماون، کە ئەرکی هەر کەس و تاکێکی کورد و رێکخراوە مرۆڤدۆست و مەدەنییەکان و سازی و دام و دەزگاکان سەر بە نەتەوەکانە ئەو پەڕی توانایان بخەنە گەر لە پێناو رزگارکردن و ئازاد کردنی ئەم ژنانەیە کە تا ئێستا بە ئومێدەوە بە تەمای ئەوەن بگەڕێنەوە ناو کەس و کاریان. -٢بە پێی ئەو بەڵگە و دۆکیۆمێنتانەی دەستیان بەسەردا گیراوە لە الیەن هێزەکانی هاوپەیمان و هێزەکانی (هەسەدە). داهات و سەرمایەی داعش لەالیەن دەزگایەک بەڕێوەچووە بە ناوی ئیدارەی کردە لەگەڵ دەسکەوتەکانی شەڕ(دیوان) .کە سەرچاوەکانی بەم شێوەیە: سامانی سروشتی وەک نەوت کۆیلە و سەبایا کە زۆربەیان کورد بوون باج و سەرانە شوێنەواری دێرینئەوەی کە سەیرە فەتوایەکیان هەیە کە منداڵ بۆی هەیە دزی لە باوکی بکات و حەاڵلە .هەروەها فرۆشتنی ئەندامانی جەستەی (کۆیلەکان) و دیلی شەڕ ،وەک گورچیلەیان ،رێگە پێدراوە. 48
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
فەتوایەکی تر ڕێگە بە فرۆشتنی ژن و منداڵی غەنیمەی شەڕ دەدات کە کۆیلە بکرێن و بفرۆشرێن ئەوانەی بە کافر ناسێنراون. زۆر زەحمەتە بتوانین بەم چەند دێڕە ئاستی تاوان و ئازارەکانی داعش باس بکەین .وا پێویست دەکات ڕێکخراو و سازی و دەزگا مرۆییەکان بە ئەرکی مرۆیی و قانونی خۆیان هەڵبەستن و شرۆڤە و شیکردنەوەی زیاتر و زیاتر لەم بارەوە بکەن و ئەرشیفی بکەن بۆ نەتەوەکانی داهاتوو.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
وتـــار
بۆچی پارتی بەرامبەر بە توركیا بێدەنگە؟ ئەو سیاسەتە پارتی بەرەو كوێ دەبات؟
دیارغەریب
كاتێك كە پارتی زۆر پێداگری لەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆم دەكرد ،ئەوەی كە زۆر بەتوندی دژی ڕیفراندۆم وەستایەوەو بووە هەوێنی رێكەوتنێكی �سێ قۆڵی لە نێوان توركیا ،ئێراق و ئێراندا لە دژی ئەو پرۆسەیە ئەردۆغان و دەوڵەتی توركیا بوو .ئەوەی دەستپێشخەری كرد لە داخستنی سنوورەكانی بە ڕووی خەڵكی باشووردا دەوڵەتی توركیا بوو. ئەوەی بووە هۆی ئەوەی خەونی سەربەخۆیی ئابووری پارتی و حكومەتەكەی ببێتە سەراب و ڕیسەكەیان ببێتەوە بە خوری دەسەاڵتەكەی ئەردۆغان بوو .ئەوەی كە هەتا ئێستا ئابڵوقەی
خستۆتە سەر فڕۆکەخانەی سلێمانی و ڕێگە نادات كۆمپانیاكانی فڕۆكەوانی ئاسمانی توركیا بەكار بهێنن بۆ گەشتكردن بۆ سلێمانی دەوڵەتی توركیاو حكومەتەكەی ئەردۆغانە .ئەو دەوڵەتەی كە لەساڵی 1992دا لەهەموو دەوڵەتان زیاتر دژی هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێم و دروستكردنی حكومەتی هەرێم بوو دەوڵەتی توركیا بوو .هەر ئەوانیشن كە ماوە ماوە دووپاتی دەكەنەوە كە ئەوان هەڵەیان كردووە كە ڕێگەیانداوە لە باكوری ئێراقدا(بە زمانی ئەوان) حكومەتێك دروست ببێت و ئەو هەڵەیە چاك دەكەنەوەو ڕێگە نادەن بەسەریاندا تێپەڕ ببێت. واتە هەڕەشە دەكەن و لە كاتی ڕیفراندۆمیشدا بەئاشكرا كاریان بۆ ئەوە كرد. ئەوەی كە 21ساڵە ژمارەیەك بنكەی سەربازی لە باشووردا داناوەو هیچ حسابێك بۆ پارتی دیموكرات و حكومەتی هەرێم و سەروەریەكەی ناكات دەوڵەتی توركیایە .ئەوە دەوڵەتی توركیایە كە ڕۆژانە بەبیانوی جیاجیا خاك و خەڵكی باشووری كوردستان بۆمباران دەكات و هیچ www.komelge.com
49
NO:32 -September 2018
حسابێك بۆ پارتی و حكومەتەكەی ناكات .ئەوە دەوڵەتی توركیایە بازاڕی باشووری كوردستانی بۆ خۆی قۆرخ كردووەو كردویەتی بە بازاڕێكی مەزنی بێ گومرگ و زۆرترین سوودی لێ وەردەگرێت. سەرەڕای ئەوانە كە داعش هێر�شی كردە سەر شەنگال ،مەخمور و ناوچەكانی تری باشوورو دەسەاڵتی پارتی كەوتنە بەردەم هەڕەشەوە توركیا نەك پشتی پارتی و حكومەتی هەرێمی نەگرت ،بەڵكو بەهەموو شێوەیەك لەهەوڵی پاراستنی داعشدا بوو .لە ڕۆژی جەژنی قوربانیشدا باڵوێزی توركیا فاتح یڵدز لە كەركوك ڕایگەیاند كە كەركوك خاكی باب و باپیرانی ئەوانە. بە پێچەوانەوەی هەڵوێستی دەوڵەتی توركیاوە، خەڵكی باكوری كوردستان هەر لەسااڵنی شەستەكانەوە هەتا ئێستا هەمیشە پشتیوانی پارتی و دەسكەوتەكانی خەڵكی باشوریان كردووە. بە سەدان ڕۆڵەی قارەمان بەشداری خەباتی پێشمەرگایەتیان كردووەو گیانی خۆیان كردووە بە قوربانی بۆ پاراستنی پارتی و دەسكەوتەكانی باشوور .سەركردایەتی پارتی لەهەموان باشتر ئەمە دەزانن .چیاكانی باكور و گوندەكانی باكور هەمیشە خانەخوێی بەرپرسان و پێشمەرگەكانی پارتی و جواڵنەوەی باشوور بوون و هیچ كاتێك ئەوەشیان نەكردووە بە منەت بەسەر پارتی یان الیەنێكی ترەوە .لەكاتی ئەوەی كە پارتی و جواڵنەوەكانی باشوور تو�شی شكست بوون، خەڵكی باكور ،ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاوا باوەشیان بۆ سەركردەو پێشمەرگەكانی پارتی و حزبەكانی ترو خەڵكی لێقەوماوی باشور كردۆتەوەو ئەوەشیان بە ئەركێكی نەتەوەیی و نیشتمانی خۆیان زانیوە. لەو كاتەوەی پەكەکەش بووەتە هێزی پێشەنگی شۆڕش لە باكوری كوردستاندا ئەم هەڵوێستانە 50
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
زیاتر و فراوانتر و ڕێكخراوتر بووە .هەر كەسێك ئەوە دەزانێت كە لە سەرەتای سااڵنی هەشتاكاندا پارتی دیموكرات پەراوێزخراوترین پارتی بوو لەسەر ئاستی كوردستان و جواڵنەوە شۆڕشگێڕیەكاندا .ئەوە پەكەكە بوو لە پێناوی دروستكردنی یەكڕیزی و یەكخستنی ماڵی كورددا ئامادەیی خۆی نیشانداو ڕێكەوتنی لەگەڵ پارتیدا ئەنجامدا ،سەركردایەتی پارتی ئەو ڕاستیە دەزانن كە ئەو ڕێکەوتنە چەندە خزمەتی هەستانەوەی پارتی كردو پەكەكەش لە سەر ئەو ڕێكەوتنە چەندە ڕووبەڕووی ڕەخنە دەبێتەوە .لەدوای شكستی 1988دا هەر كەسێك ئەوە دەزانێت كە ئەوە پەكەكە بوو هەموو توانا ڕیكخستنیەكانی خۆی خستە خزمەتی بەرەی كوردستانی و دۆزی گەلەكەمان لە باشوور .ئەو چاالكیانەی كە لە ئەوروپا بەپێشەنگایەتی پەكەكە ئەنجامدران بۆ شەرمەزاركردنی تاوانی ئەنفال و كیمابارانی كوردستان گەواهی ئەو ڕاستیانەن .لەكاتی ڕاپەڕینی بەهاری 1991یشدا خەڵكی بادینان ،بەتایبەتی خەڵكی زاخۆ ئاگاداری ئەوەن كە ڕۆڵی پەكەكە چەند بوو لەسەركەوتنی ڕاپەڕینی ئەو ناوچەدا .لە زۆربەی جێگاكان پێش ئەوەی پێشمەرگەكانی پارتی و بەرەی كوردستانی بگەنە ناوچەكە ،گەریالكانی پەكەكەو جەماوەر ئەو ناوچانەیان ڕزگار كرد .لە كاتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێم و دروستكردنی حكومەتی هەرێمیشدا ئەوە پەكەكە بوو كە جەختی لەوە دەكردەوە كە دەرفەت گونجاوە بۆ ئەوەی كە پەرلەمان و حكومەتێكی نەتەوەیی دروست بكرێت و هەموو الیەنە كوردستانیەكانی هەر چوار بە�شی كوردستان تێیدا بەشدار بن و سوود لە هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤێت وەرگرن و دۆزی كورد وەكو دۆزێكی یەكگرتوو و بگرنە دەست.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
پەكەكە پێی وابوو هەڵوێستێكی وەها دۆزی كورد بەرەو چارەسەری دەبات و دەرفەتی ئەو كاتەی بۆ وەها هەنگاوێك بە لەبارو گونجاو دەبینی .بەاڵم پارتی بەهۆی باش نەخوێندنەوەی بارودۆخەكەو لەژێر فشاری توركیادا خۆی لە وەها هەنگاوێك بەدوور گرت و بۆ ڕازی كردنی دڵی توركیا ،هێر�شی كردە سەر پەكەكە .ئەو پەكەكەی كە وەكو دارێك لە دوای ساڵی 1988ەوە سێبەری بۆ دەكردن و بەرهەمی دەدانێ .لەساڵی 1994بەدواشەوە هەر كەسێك دەزانێت ،بەتایبەتیش سەركردایەتی پارتی و یەكێتی باشتر دەزانن كە پەكەكە چەندە هەوڵی دەدا كە شەڕی ناوخۆ لە نێوان پارتی و یەكێتی دا ڕاوەستێت و هاوپەیمانیەكی نەتەوەیی دروست بكرێت .لە كاتی هێر�شی داعشیشدا بۆ سەر باشوور گەلی كوردستان ئەو ڕاستیە دەزانن كە پەكەكە چی ڕۆڵێكی بینی بۆ پاراستنی گەل و دەسكەوتەكانی گەل لە باشووردا .لێرەدا گرنگە ئەوەش بڵێین كە زۆر كەس لە باشووردا ڕەخنە لە پەكەكە دەگرن و دەڵێن دەبوایە ئەوەندە زوو هێزەكانی خۆی نەبردایە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی داعش و دەڵێن با داعش هەولێری لە دەستی پارتی دەر بهێنایە ئەو كاتە پەكەكە موداخەلەی بكردایە باشتر بوو .دەڵێن پەكەکە بەو كارەی پارتی پاراست و ئەوە پەكەكە بوو كە نەیهێاڵ پارتی و دەسەاڵتەكەی لەناو بچێت. كاتێك ئەم ڕووداوو هەڵوێستانە دێنینە الی یەكتری تو�شی سەرسوڕمان دەبین و ئەو پرسە بە هۆشماندا دێت ،كە ئایا بۆچی سەركردایەتی پارتی ئەوەندە بێدەنگن لەبەرامبەر توركیادا؟ لەوەش خراپتر ئەوەیە كە دێنەگۆو قسە دەكەن لەجێگەی ئەوەی وەكو هەڵوێستێكی نەتەوەیی داكۆكی لە دۆزی گەلەكەیان بكەن لە باكورو زەرزەنشتی سیاسەتەكانی دەوڵەتی توركیا بكەن ،بەشێوەی
ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ هێرش دەكەنە سەر پەكەكەو هیچ شتێك لەسەر دەوڵەتی توركیا ناڵێن! لەدوا لێدوانی بەرپرسانی پارتی بۆ هێرشەكانی سەر شەنگال و تیرۆركردنی هەڤاڵ زەكی شەنگالیدا، بابەكر زێباری دەڵێت پەكەكە بووە بە بەاڵ و بەهۆی پەكەكەوە عەبادی سەردانی توركیای كردووەو لەگەڵ ئەردۆغاندا ڕێكەوتووە بۆ ئەوەی خاڵە سنووریەكان بگرێت! مەحما خەلیلیش دەڵێت ئێمە ڕێگە نادەین كە پەکەكە شەنگال بكاتە مەیدانی یەكالییكردنەوەی ملمالنێیەكانی لەگەڵ توركیادا! دەڵێی ئەو بەڕێزانە ئەوەیان بیر چۆتەوە كە ڕیفراندۆم ئەردۆغان و عەبادی گەیاندە یەكتر، نەك پەكەكە! هەروەها ئەو بەڕێزانە خۆیان لەوە بێ ئاگا دەكەن كە پەکەكە لە كەركوك نیەو كەچی فاتح یلدز دەچێت و بەخاكی باب و باپیرانی لەقەڵەم دەداو دەیكاتە مەیدان و ئەسپی سیا�سی خۆیانی تێدا تاو دەدەن! واتە ئەوە توركیایە كێشەی لەگەڵ هەبوونی كورد و كوردی بە ئیرادەدا هەیەو هیچ شتێك بەناوی كوردو ئیرادەی كوردەوە پەسند ناكات ،ئەوە�شی خۆی لە گێل بكات یان بەڕاستی گێلە یان ترسنۆك و ناپاكە. كاتێكیش بە وردی لە مێژووی پارتی دیموكرات لەدوای جواڵنەی ئەیلولی 1961ەوە ورد ببینەوە، هۆكاری ئەو هەڵوێستانە بە ڕوونی دەبینین .ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ دوو هۆكاری سەرەكی .یەكەمیان: سەركردایەتی پارتی خوێندنەوەیان بۆ ڕوداوەكانی دونیا ،ناوچەكەو كوردستان زۆر كورتبین و تەنگبینەو ئەوەش وا دەكات كە نەتوانن ببنە خاوەنی ستراتیژو بە پێی رۆژو ماوە كورت سیاسەت دەكەن و ئەوەش دەیانخاتە ناو هەڵەو دەكەونە خزمەتی ستراتیژی خەڵكی ترەوە .دووەمیان: سەركردایەتی پارتی لە سیاسەتیاندا پشت بە www.komelge.com
51
NO:32 -September 2018
خۆیان و گەلەكەیان نابەستن ،بە پێچەوانەوە پشت بە هێزە دەرەكیەكان دەبەستن و ئەوەش وا دەكات كە هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدا بن كە ئەو هێزانە لە خۆیان ڕازی بكەن .بەرپرسانی پارتی ئەم شێوازە كارو هەڵوێستەشیان ناوناوە سیاسەت و دەڵێن بەو شێوەیە ئێمە دەتوانین دۆست بۆ خۆمان و دۆزەكەمان پەیدا بكەین و لە كۆتاییدا سەر بکەوین .ئەو هەڵوێستانە كاریگەریان كردۆتە سەر الیەنەكانی تریش و بەشێكی زۆر الیەنەكانی سەر گۆڕەپانی باشوور ئەمەیان بۆ خۆیان كردۆتە ڕێباز .بێگومان مێژووی دوورو نزیكی پارتی و الیەنەكانی تریش سەملاندویەتی كە ئەو ڕێبازە ڕێبازێكی شكست خواردووەو ئەنجامەكەی بێجگە لە شكست شتێكی تر نیە. وەكو تر ئەوەی سەرنج ڕاكێشە ئەوەیە كە لەم دواییانەدا دەوڵەتی توركیا دەرفەتی دا بە نێچیرڤان بارزانی كە بچێتە توركیاو دوای ئەو سەردانەش هاوشێوەی سااڵنی 1998-1994لە الیەك داوا لە پارتی دەكات كە زیاتر پشتیوانی بكات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پەكەکە ،لەالیەکی ترەوە فشار دەخاتە سەر یەكێتی و الیەنەكانی تر بۆ ئەوەی هاوكاری پارتی بكەن و پێكەوە دژی پەكەكە ڕابوەستن .توركیا پێی وایە هاوشێوەی ساڵی 1998 دەتوانێت پشتیوانی ئەمریكاو هێزە نێودەوڵەتیەكان بەدەست بهێنێت و دواتریش دەتوانن سوود لە پارتی و یەكێتی وەرگرن بۆ دژایەتی پەكەكەو بەو شێوەیە كۆتایی بە دۆزی كورد بهێنن .پارتیش هەتا ئاستێك پێی وایە توركیا هاوشێوەی ساڵی 1998 دەتوانێت داواكانی و سیاسەتەكانی خۆی سەر بخات و بۆ ئەوەی خۆ�شی بپارێزێت و نەكەوێتە بە گورزی توركیا وای بە باش دەبینێت كە خۆی بگونجێنێت لەگەڵ سیاسەتەكانی توركیاداو دەست 52
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بگرێت بە كاڵوەكەیەوە با نەیبات .بەاڵم گرنگە كە سەركردایەتی پارتی لە بیریان نەچێت كە لە سااڵنی شەستەكان و حەفتاكانی سەدەی ڕابردووشدا لەبەرامبەر بە شای ئێران زۆر بە دڵسۆزییەوە ئەم سیاسەتەیان پەیڕەو كرد ،بەاڵم ئەنجامەکەی چی بوو هەموومان دەیزانین! لەساڵی 1992شەوە لەبەرامبەر توركیادا بەوپەڕی دڵسۆزیەوە ئەو سیاسەتە بەڕێوە دەبەن ،بەاڵم هێرشەكانی داعش و ڕیفراندۆم سەملاندی كە كۆتایی ئەو سیاسەتە خێری بۆ پارتی و بۆ كوردیش تێدا نیە! هەربۆیە هەر كاتێك توركیا هەست بكات كە هەڕەشەی پەكەکەو دۆزی كوردی لە باكوردا لەسەر نیە ،ئەوا پێویستی بە پارتی نامێنێت و كۆتایی بە خەونەكانی پارتیش دێنێت .بەاڵم دەبێت ئەوەش بڵێین كە ڕەو�شی كورد بە گشتی و پەكەكە لە باكور ئەو قۆناخەی تێپەڕ كردووە كە ئیتر دەوڵەتی توركیا بتوانێت نكۆڵی لێ بكات یان لە بن ناوی تیرۆردا گەلەكۆمەی لەسەر بكات .لەوەش زیاتر ئیتر دەوڵەتی توركیاو حكومەتی ئەردۆغان هاوشێوەی سەرەتای سەدەی بیستەم نەخۆش كەوتوون و تو�شی شێرپەنچەی سیا�سی بوون و ڕزگاربوونیان تەنیاو تەنیا بە گۆڕینی سیاسەتیان دەبێت لەبەرامبەر ڕێبەر ئۆجاالن و گەلی كورددا .هەر بۆیە گرنگە كە سەركردایەتی پارتی بەسیاسەتی خۆی و پەیوەندیەكانی لەگەڵ توركیادا بچێتەوەو هێلكەكانی خۆیان نەخەنە سەبەتەكەی ئەردۆغانەوە.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
وتـــار
سەركردە دەست سورەكان
عەلی مەحمود محەمەد
باسكردنی تاوانە زەقەكانی رابردوو بەشێك نییە لە برین كوالندنەوە وەك الیەنگرانی تاوانكاران ئاماژەی پێدەدەن ،باسنەكردن و رێگا گرتن لە باسكردن و گەڕاندنەوەی دادپەروەری بۆ خۆی بەشێكە لە تاوان ،وە حەرامیش نییە و بگرە ئەركی چاالكوانانی مافی مرۆڤە بێجیاوازی لە نێوان بكەرەكان و پێگەی ئێستایان دۆسیەكان بجوڵێنن،لێ بەش بەشكردنی تاوان كارێكی نا ئەخالقییە ،نابێت هیچ الپەڕەیەكی تاوان لە تاریكیدا بمێنێتەوە ،لە كاتێكدا مێژووی 6دەیەی
رابردوومان تژییە لە تاوانی زەقی سیاسییەكان تا ئاستی تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی جینۆسایدیش لە هەندێك كاتدا، بەڵكە كارەسات لە شاردنەوەی برینە بەناوی نەكوالنەوە ،وە درێژكردنەوەی تەمەنی برینەكانە تا ئاستی شێر پەنجەیە ،وەك یاسای نێو دەوڵەتی دیاریكردوە تاوانە زەقە كان كات و شوێن نابێتە رێگر لەبەردەم داواكردنی سزادانی بكەران و هاندەران و بڕیاردەرانی ،هاوكات مانەوەی برین و چارەسەرنەكردنی نەخۆشیەكە یانی بەردەوامی دان بە مانەوەی برین و بەرداوامیدان بە كوالنەوەو پەروەردە كردنی میكرۆبی زیان بەخش لە جەستەی گەلدا ،چونكە تا برین بوونی هەبێت لە جەستەدا كوالنەوەش بەردەوام دەبێت، هاوكات گوزارشتیشە لە نەخۆ�شی جەستە، جەستە بۆ خۆی برینی كوشندەی تێدا نەبێت، كوالنەوە بوونی نابێت ،كوالنەوەو برین جوتەن، بێ یەكتری هەڵناكەن ،بوونی برینیش دەریدەخات مرۆڤەكە تەندروست نییەو توانای گەشەی نییەو www.komelge.com
53
NO:32 -September 2018
ئەبێت وەك ئەركێكی ئەخالقی ،سەرجەم تاوانەكان رابردوو وەك یەك پاكێج وەربگرین ،ناكرێت دەرزی لە چاوی نەیارەكەت ببینی
بەرەو مەرگ دەڕوات ،وە چارەسەری ئەمەش الی خەڵكی نییە ،دورینەوەی دەمەكان و هەڕەشەی باسنەكردنی نەخۆشیەكە چارەسەر نییە ئەگەر ئایدزیش بێت ،بەڵكەچارەسەر الی ئەو كەسەیە تاوانی ئەنجامداوەو برینی تاوان لە جەستەیایەتی، هەڵگری ڤایرۆ�سی تاوانە ،نابێت بوونی چەند تاوانكارێك ببێتە هۆی نەخۆ�شی گەلێك، باشترین چارەسەر بڕینەوەی نەخۆشیەكەیە، كە خۆی لە دادگایی یاخود لە نەرمترین شێوەیدا لێبوردەیدا دەبینێتەوە،لێبوردەییش لە نەرمترین شێوازیدا بێبەری نییە لەوەی تاوانكار وەك خۆی كە تاوانكارە نیشان بدرێت و دان بە راستیەكاندا بنێت و داوای لێبوردن بكات ،بەڵكە لێبوردەیی لە نەرمترین شێوازیدا هەموو ئەم پرۆسانەی لە گەڵدایە ،ئەگەر قوربانی ژیانی لێ سەندرابێتەوە ،ئەگەر كەسوكارەكەی دادوەرییان بۆ نەگەڕابێتەوە ،تاوانكار لە پێگەی تاوانبارییەوە 54
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دانی بەراستییەكاندا نەنابێت و داوای لێبوردنی نەكردبێت ،ئەوە تاوانكار بەردەوام لەبەردەم چەقۆی گەڕاندنەوەی دادپەروەری و سزا داندا دەبێت ،كە ئەمەش كەمترین هەنگاوە بنرێت ،بە مردنیش ئەم تارماییە لە كۆڵی نابێتەوە ،چونكە دادپەروەری هەر دەگات بە راستیەكان ،وێڕای ئازاری ویژدان و دەرونی ،تاوانكار خۆی دەزانێت چەپڵەی الیەنگران چەندە زۆر بێت ،پیاهەڵدانی گەمژەكان تژی بێت و كۆمەڵگای داگرتبێت ،هژمۆنیا لە قواڵیی ئاسماندا بێت ،تاوان ناسڕیتەوە ،بەردەوام تارماییەكەی راوی دەنێت، حەقیقەت بە دوای وەاڵمنەدراوەكاندا دەگەڕێت، تەنها بە پیادەكردنی دادپەروەری و گەڕاندنەوەی ماف بۆ خاوەنەكەی و وەرگرتنی سزاو و قەربوكردنەوەی قوربانیان وكەسوكارەكانیان و دان نان بە هەقیقەت چ وەك چۆنیەتی تاوانەكە وە چ وەك حەقیقەتە یاساییەكە و داوای لێبوردن كردن لە قوربانیان و زیانلێكەتووان ئازارەكە سوك دەبێت نەك كۆتایی پێ بێت ،كۆتایی هاتن نییە ،تاوان هەقی بەسەر ئەوەوە نییە كێ ئەنجامی داوە ،پێگەی چییە لە ئێستادا و چی دەكات ،بەڵكە هەقی بەسەر كردەوەكانی رابردوەوە هەیە ،تاوان كاری رابردووەن ،وەلێ سزاكەیان كاری ئایندەیە، كەسێك ببێتە بكەری تاوان ئەوا تاوانبارە ئیتر هەر كێیەك بێت ،لەگەڵ كردارەكەدا نازناوەكە هەڵدەگریت ،خۆ هیتلەر لە واڵتی فەیلەسوفاندا جەماوەریترین كەس بوو ،بینۆتشەو سەدام حوسێن خەڵك سەرەتا دەیان ویستن ،واڵتەكانیان پێش خست ،غۆنتر غراس نۆبڵی وەرگرت ،وەلێ الیەنگری لە نازی لە الویدا لە بیر نەكرا ،كەسیش ناتوانێت لەژێر پەردەی حیزب و حكومەت و شەڕدا تاوانەكان خۆی بشارێتەوە ،بە پێی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
پرنسیب و یاساكانی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی و دادگا جیهانیەكان كەس تاوانبارە نەك حیزب و حكومەتەكان ،لە دارفۆر عومەر بەشیر لە پاڵ ئەحمەد هارون وەزیری ناوخۆو عەلی محەمەد عەلی فەرماندەی جانجوید تاوانبارن نەك سودان و پارتی كۆنگرەی گەل ،نموونە لەم بوارەدا زۆرن، بۆیە ئەوانەی لە رابردوو لە كوردستان تاوانیان ئەنجامداوە كەسەكانن نەك پارتەكان» بڕیار دەران ،بانگەشەكەران و هاندەران»راگەیاندن كاران» ،جێبەجێكاران» ،دیاریبكردنی ئەمانەش لە رێگای تۆمەت بەخشینەوە نابێت ،بەڵكە لە رێگای لێكۆڵینەوەو دادگاییكردنەوە دەبێت، رێگریكردنیش لە دادگاییكردن ئەویش بۆخۆی تاوانە ،تا ئەمانە سزا نەدرێن لە دادگادا و قەربوی بنەماڵەی قوربانیان نەكرێتەوە ،روفاتی قوربانیان نەدرێتەوە بە بنەماڵەكانیان ،مۆنمێنتی یاداوەریان بۆ دروست نەكرێت ،دادپەروەری ناگەڕێتەوەو برینەكانیش بێ چارەسەر هەر دەمێنێتەوەو بەردەوام دەبن لە كوالندنەوە ،كۆمەڵگاش بە دەم ئەم برینە ئەبەدیانەوە دەتلێتەوە ،ئەوانەی لە خەمی نەكوالندنەوەی برینەكاندان پێویستە داوای زوو جێبەجێكردنی دادپەروەری بكەن نەك شاردنەوەی ،لە هەموو بارگرژییەك نێوان الیەنەكان وەك ئاگر بەردان لە پەرێز كڵپە دەسێنێتەوەو تاوانەكان زەق دەبنەوەو دێنەوە مەیدان ،تارمایەكەی بەردەوام بەسەر كۆمەڵگاوە دەبێت ،وتەی هەموو الیەنەكانیش بۆ نەیارەكانیان لە ژماردنی تاوانەكانیان لە راستییەوە نزیكەو حەقیقەتێك هەیە لە ئەنجامدانی ،هیچ بەهانەیەك نییە بۆ ئەنجامدانی تاوان ،چونكە یاسا ودادپەروەری لەو چركە ساتانە كۆتاییان نایات كە بەهانەی تاوان دێنە پێشەوە لە شەڕو ملمالنێی
سیا�سی ،بەڵكە لەو چركە ساتانە چاوەكانی تیژتر دەبن ،لە هیچ بارودۆخێكدا دەست كراوە نییە بۆ ئەنجامدانی تاوان ،وەلێ دۆسیەكان پێویستی بە لێكۆڵینەوەی سەربەخۆو دادگای بەهێز هەیە بۆ ئەوەی بڕیاری لەسەر بدات ،هەر كەچووە دادگاوە ،ئەوادەبێتە بەشێك لە مێژوو وە قەرەبووی قوربانیان دێتە پێشەوە ،ئیتر مێژووی سەركردەی شێرە بەفرینە لەبەردەم رابردوو وەك بینۆتشەو سەدام دەتاوێتەوە ،چاوەڕوانین لە دوارۆژ روبدات. ئەبێت وەك ئەركێكی ئەخالقی ،سەرجەم تاوانەكان رابردوو وەك یەك پاكێج وەربگرین، ناكرێت دەرزی لە چاوی نەیارەكەت ببینی ،وەلێ شوژنی ناو چاوی سەرۆكەكەت بشاریتەوە، داكۆكیكەری راستەقینەی مافی مرۆڤ هەموو تاوانەكان بە یەك چاو دەبینێت و بەش بە�شی ناكات ،نابێتە بەشێك لە شەڕی تاوانكاران ،نەك ببێتە مەقا�شی دەستی بەشێك لە تاوانكاران و شەڕی ئەوانی دی بكات ،شاردنەوەی تاوان و هەڵوێست وەرنەگرتن لە ئاستی بۆ چاالكوانانی ئەم بوارە و مافی مرۆڤ ،بۆ خۆی شەریكە بەشییە لە تاوان ،هاوكات كەناڵەكانی راگەیاندیش ئەركیانە ،وەك تاوان سەیری دۆسییەكان بە یەك چاو بكەن ،ئەمە بۆ ئەو تاوانانەش راستە كە لە هەمبەر نەتەوەكانی دی كراون ،ئاخر ناكرێت تۆ داوا لە گەالنی ناوچەكەو جیهان بكەیت دان بە حەقیقەتی یاسایی تاوانی داگیر كەران بنێن لە بەرامبەر گەلەكەت ،كەچی قوڕقۆشم لە ئاست تاوانەكانی ناوخۆو هاوزمانەكانت لە گوێ بكەیت، رستە بەناو بانگەكەی ئاماژەی جینۆساید كە لە رادیۆكانەوە دەوترایەوە مناڵی سەر النكەیان بكوژن لەبیر بكەیت. www.komelge.com
55
NO:32 -September 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
پێكه‌وه ژیانی دیموكراتیانه‌ی گه‌الن و ئه‌رك و مافه‌كانی
سه‌ردارستار
ئه‌وه‌نده‌ی له‌سه‌ر چه‌مكی پارچه‌كردن و لێكجیابوونه‌وه‌و دابڕاندن و ماڵ ماڵێنێ قسه كراوه ،ئه‌گه‌ر نیوه‌ی ئه‌و ه با�سی پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیانه‌ی گه‌الن بكرابوایه ،گه‌لۆ ئه‌مڕۆ ژیان به‌كام ه ئاراسته‌ی ژیانێكی ئاشتیانه‌و دوور له توند و تیژی و چه‌وسانه‌و ه ده‌ڕۆویشت؟ له‌گه‌ڵ ده‌ركه‌وتنی زهنیه‌ت و چه‌مكی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌و ه و دروستبوونی زیاتر ل ه دوو سه‌د ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌و ه له‌سه‌ر گۆی زه‌وی ،بێگومان كێشه‌كان قووڵتر بوونه‌وه .ئه‌گه‌ر سه‌ره‌تا له‌به‌رامبه‌ر رووخانی ئیمپراتۆریه‌ته‌كان وه‌ك 56
www.komelge.com
رێگا چاره‌یه‌ك ئه‌بینرا ،به‌اڵم له‌ماوه‌ی زیاتر ل ه سه‌ده‌یه‌كدا گه‌وره‌ترین قه‌یران و چه‌وسانه‌وه‌ی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی هێنا ،نمون ه به‌رچاوه‌كانیش هه‌ردوو شه‌ڕی جیهانی و به‌كارهێنانی چه‌كی ئه‌تۆمی و كوژران و بێ سه‌روشوێن بوونی سه‌دان ملیۆن مرۆڤ. رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستیش یه‌كێك بوو له‌و ناوه‌ندانه‌ی ك ه به‌ر شه‌ڕ و ئاڵۆزیه‌كان كه‌وتووه‌و پارچ ه پارچ ه كراوه‌و دوژمنایه‌تی و رق و كینێكی مه‌زنی تیا دروست بووه ،به‌تایبه‌تیش هه‌ردوو پر�سی كورد و ئیسرائیل – فه‌له‌ستین ،بوونه‌ت ه ناوكی هه‌موو پرسه‌كان .بێگومان ئه‌و ه به‌و مانای ه نایه‌ت ك ه به‌ر ل ه دروست بوونی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌كان هیچ كێش ه و پرسگرێكه‌ك نه‌بوو ،به‌ڵكو ئه‌و بارودۆخه قه‌یراناویه‌یی ب ه ئیمپراتۆر و خانه‌دان و خه‌الفه‌ت و پاشاكان دروست ببوو ،به‌ده‌وڵه‌ت -نه‌ته‌وه‌كان گه‌یشت ه قوڕقوڕاگه ،ئیدی قۆناخی سڕینه‌وه‌و بێ ناسنام ه و بێ ئاین و بێ باوه‌ڕی و ب ێ هێشتنه‌وه‌ی كه‌لتور و زمان ،ده‌ستی پێكرد.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
ژیانی گه‌النی كوردستان ه پێكه‌و ه له‌سه‌ر ئه‌م خاكان مێژووێكی دوور و درێژی هه‌یه ،به‌تایبه‌ت هه‌ردوو گه‌النی ئاریانی و سامی «سیمیتیك» ل ه ئه‌نجامی ئه‌و ده‌ستێوه‌ردانه‌ی زلهێز ه جیهانیه‌كان ب ه پیالن و پرۆژه‌ی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه كردیان بۆ رۆژهه‌اڵتی ناوین ،زه‌ره‌رمه‌ندی گه‌وره، گه‌النی كوردستان بوون ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی به‌گژ یه‌كتریدادران و ده‌ستیان چوو ه خوێنی یه‌كتری نمون ه « كورد ل ه دژی ئه‌رمه‌ن ،كورد ل ه دژی ئاشوری» ،ل ه الیه‌كتریش كوردستان كرای ه چوار پارچ ه و هه‌موو هه‌بوونێكی كورد و كوردستان ل ه ناو كۆمه‌ڵگه‌دا سڕایه‌وه ،چونك ه پێشه‌نگانی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌و ه ب ه سه‌رۆكایه‌تی م.ك .ئه‌تاتورك ل ه باكور ،رژێم ه یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كانی سوریا و هه‌مانكات ئێران و عێراقیش گه‌وره‌ترین و خوێناویترین و زاڵمانه‌ترین قه‌سابخان ه و گۆڕی به‌كۆمه‌ڵ و ئه‌نفال و هه‌ڵه‌بجه‌یان ل ه كوردستان دروست كردون ،گه‌وره‌ترین زوڵم و كۆمه‌ڵكوژیش بێگومان له‌ناوبردن و نه‌هێشتنی زمان و كه‌لتور و هه‌ست و بوونی كورد و كوردستان بوو .پێویسته ئه‌و ه بزانرێت ئه‌وه‌ی ئه‌و هه‌موو نه‌هامه‌تی و ده‌رده‌سه‌ری و كوشت و بڕه‌ی هێناوه‌ت ه سه‌ری ئێمه ،گه‌النی تورك و عه‌ره‌ب و فارس نه‌بوون، به‌ڵكو ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌ی تورك و فارس و عه‌ره‌ب
بوو ،چونك ه له‌الی ده‌وڵه‌ت -نه‌ته‌وه ته‌نها شوێنی یه‌ك نه‌ته‌وه ،یه‌ك ئااڵ و یه‌ك ئاین و مه‌زهه‌ب و یه‌ك و ...یه‌ك هه‌یه!. ژیانی گه‌النی كوردستان پێكه‌و ه له‌سه‌ر ئه‌م خاكان ه مێژووێكی دوور و درێژی هه‌یه ،به‌تایبه‌ت هه‌ردوو گه‌النی ئاریانی و سامی «سیمیتیك»، پێكه‌و ه ژیانیان له‌سه‌ر ئه‌م خاكان ه ده‌ستپێكردوه، هه‌موو داهێنان و خزمه‌تێكیان پێكه‌و ه كردوه. ده‌بێ ئێستا هه‌ندێك له‌و گه‌ل و نه‌ته‌وان ه وه‌ك ژماره كه‌م لێر ه مابن نمونه‌ی؛ كلد و ئاشور و سریان، هه‌روه‌ها ئه‌رمه‌نی و جووله‌كه ،به‌اڵم ئه‌وانه گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یی ره‌سه‌نی سه‌ر ئه‌و ئاو و خاكه‌ن. ئه‌وه‌ی ك ه زۆر میوان ه ئه‌ویش نه‌ته‌وه‌ی توركه، نزیك ه هه‌زار ساڵێك ه ل ه ئاسیایی ناوه‌ڕاسته‌وه به‌سه‌ر پشتی ئه‌سپ و به‌زه‌بری هێز و داگیركردن هاتوونه‌ت ه ئه‌نادۆڵ و كه‌ناراوه‌كانی ده‌ریای ره‌ش و ده‌ریای سپی. سه‌باره‌ت ب ه پارچه‌كانی تری كوردستان باوه‌ڕده‌كه‌م زیاتر له‌سه‌ری نوسرابێ ،ئه‌وه‌ی من ده‌مه‌وێ له‌م نووسین ه گرنگی پێبده‌م ئه‌ویش گه‌النی باشووری كوردستان چۆن له‌گه‌ڵ گه‌النی عێراق پێكه‌و ه بژن؟ له‌م سۆنگه‌یه‌و ه ده‌مه‌وێ هه‌ڵسه‌نگاندنێك بۆ ئه‌و هه‌ژموون ه نه‌ته‌وه‌په‌رسته ده‌وڵه‌تگه‌رای ه بكه‌م ك ه رێگری سه‌ره‌كی ه له‌به‌رده‌م چاره‌سه‌ری كێشه‌كان و گۆڕانكاری و پێشكه‌وتن له باشووری كوردستان و عێراقدا. وه‌ك سه‌ره‌تا ئه‌گه‌ر پێناسه‌یه‌ك بۆ چه‌مكی پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیانه‌ی گه‌الن بكه‌ین: ئه‌و گه‌ل و نه‌ته‌وه‌و باوه‌ڕی و ئاین و مه‌زهه‌به جیاجیایانه‌ی ك ه له سنورێكی جوگرافی پێكه‌وه ده‌ژین ،به‌بێ ئه‌وه‌ی كه‌س ده‌ستبخات ه ناو كاروباری ئه‌وه‌ی تر و هیچ جۆر ه هه‌ژموون و خۆزاڵكردن www.komelge.com
57
NO:32 -September 2018
باشووری كوردستان ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌ی پێكهات له ئێستادا زۆرینه‌ی كورد»سۆرانی ،بادینی، هه‌ورامی ،لوڕی» ،توركمان، «ئاشوری ،سریان ،كلدان»، عه‌ره‌ب ،ئه‌رمه‌ن» و چه‌وسانه‌وه‌یه‌ك به‌ڕێوه‌ببردرێت ،هه‌موویان خاوه‌ن هه‌مان ماف و ئه‌رك ده‌بن ،له‌سه‌ر بنه‌مای سیاسه‌تی ئه‌خالقی پێكه‌و ه پابه‌نده‌بن .هه‌ركه‌س بتوانێ ل ه چوارچێوه‌ی پاراستنی ره‌وا خۆی بپارێزێ و نوێنه‌رایه‌تی خۆی بكا ،زمان و كه‌لتوری خۆی په‌یڕه‌و بكا ،ئازادی كۆمه‌ڵگ ه و پێشه‌نگایه‌تی ژن و پێشه‌نگایه‌تی گه‌نجان به‌بنه‌ما وه‌رده‌گیردرێت، خزمه‌تی هه‌ره‌وه‌زی و ئابووری هاوبه‌شیش ده‌كرێت ه مه‌رجێكی بنه‌ڕه‌تی. باشووری كوردستان پێكهات ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌ی ل ه ئێستادا زۆرینه‌ی كورد»سۆرانی ،بادینی، هه‌ورامی ،لوڕی» ،توركمان« ،ئاشوری ،سریان، كلدان» ،عه‌ره‌ب ،ئه‌رمه‌ن» ،ده‌توانرێت بگوترێ، هیچ شار و شارۆچكه‌یه‌ك نی ه به‌ته‌نها ره‌نگێك بێ ل ه الیه‌نی نه‌ته‌وه‌یه‌وه ،له‌الیه‌نی ئاین و مه‌زهه‌ب و باوه‌ڕی جیاوازیشه‌وه ،به‌هه‌مانشێو ه زۆرینه‌ی موسلمانی سوونی به‌شێكیش شیعی ،كریستیان، 58
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئێزیدی له‌گه‌ڵ باوه‌ڕیه‌كانی( كاكه‌یی»ئه‌هلی حه‌ق، یارسانی» ،سابئه‌یی مه‌ندائی ،شه‌به‌ك ،مامه ره‌زایی) ،هه‌موو ئه‌و پێكهاتان ه له‌ماوه‌ی حه‌فتا ساڵی رابردوو چه‌وسانه‌و ه یان زۆرداری له‌سه‌ر یه‌كتری كردن به‌شێوه‌یه‌كی دیار و به‌رچاو رووینه‌داوه، نمونه‌ی سڕینه‌وه‌ی كه‌لتوری یان شه‌رم كردن له باوه‌ڕیه‌كه‌ی ،به‌اڵم وه‌ك به‌رده‌وام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئیسالم و مه‌زهه‌بی سوونی سه‌رده‌ست بووه، بۆی ه زهنیه‌تی ئه‌و ئاین و مه‌زهه‌ب ه سه‌رده‌ست بووه ،بۆی ه ئه‌م ه چه‌ندین كاردانه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ خۆی هێناوه ،نمونه ،رووداوی كوشتنی «دوعا»ی كچ ه ئێزیدی به‌ده‌ستی كۆنه‌په‌رستایه‌تی ئێزیدی، قێزبوونه‌و ه ل ه به‌رهه‌م ه خۆراكیه‌كانی ئێزیدیه‌كان. كاكه‌یه‌كان خۆیان ب ه عه‌شیره‌تی زه‌نگه‌ن ه و موسلمان ژماردن ،سابئه‌كان مه‌راسیم ه ئاینیه‌كان ناكه‌ن ،ل ه ده‌سه‌اڵت و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی هه‌رێمی كوردستان وه‌ك كه‌مه‌نه‌ته‌وه ،ئاینی و باوه‌ڕی پل ه دوو ،به‌شداری پێ نه‌كردن ل ه ناوه‌ندی بڕیار، نمون ه ل ه 27ساڵی حكومی هه‌رێمدا هیچ توركمان و ئاشوری و عه‌ره‌ب و ئه‌رمه‌نیه‌ك وه‌ك نه‌ته‌وه، هه‌مانكات هیچ ئێزیدی و كاكه‌ی و شه‌به‌كێك و شیعه‌یه‌ك و فه‌یلیه‌ك ،نه‌بوونه‌ت ه سه‌رۆكی ،هه‌رێم و جێگر ،په‌رله‌مان و جێگر ،دادوه‌ری و جێگر، به‌هه‌مانشێو ه تائێستا كۆتایه‌ك بۆ جڤاكه‌كانی ئێزیدی و كاكه‌ی و شه‌به‌ك ل ه په‌رله‌مانی هه‌رێمی كوردستان نیه .له‌و ه جیاوازتر الیه‌نێكی ده‌سه‌اڵتداری كالسیكی وه‌ك پ د ك/عێراق ئه‌وانه وه‌ك پاشكۆ بۆ خزمه‌تی سیاسیه‌ته‌كانی به‌كاردێنێ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زۆرینه‌ی كه‌وتوونه‌ت ه ژێر هه‌ژموونی ده‌سه‌اڵتی ئه‌و ،له‌الیه‌كیتر الیه‌نه‌كانیتریش ئه‌وه‌نده‌ی شه‌ڕی وه‌رگرتنی پۆستی حیزبیان بۆ خۆیان كردوه ،تا ئێستا هه‌وڵیان نه‌داو ه ل ه نه‌ته‌وه‌و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
ئاین ه جیاوازه‌كان ل ه پۆست و ناوه‌نده‌كانی بڕیاردا شوێن بگرن .بێگومان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌و هۆكاره ئه‌گه‌ڕێنه‌و ه بۆ به‌شداری نه‌كردنی ئه‌و نه‌ته‌وه‌و باوه‌ڕیان ه ل ه رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی داگیركه‌ری به‌عس ل ه شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی رابردوو تا ساڵی ،1991چونك ه ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن له‌باشوور به‌مافی «شۆڕشگێڕانه‌ی» خۆی ده‌زانێ و ده‌ڵێت؛ « من كردوم ه ده‌بێ منیش بیخۆم» ،بۆی ه رێگا ناده‌ن كه‌سیتر نزیكی ناوه‌ندی بڕیار ببێته‌وه ،ئه‌گه‌رنا له‌ئاستی تاكدا به‌ده‌یان ل ه ئاشووری و توركمان و ئێزیدی و كاكه‌یی به‌شداریان ل ه به‌رنگاربوونه‌وه‌ی رژێمی داگیركه‌ری به‌عس كردوه‌و قه‌ره‌مانیه‌تی و هه‌ڵوێستی جوامێرانه‌شیان نواندوه ،به‌تایبه‌تیش له‌ناو ریزه‌كانی حیزبی شیوعی عێراقیدا ،بۆیه ئه‌گه‌ر بگوترێ و بكرێت ه پێوانه‌ی به‌شداری پێنه‌كردنیان راست نیه ،به‌ڵكو كێشه‌ك ه كێشه‌ی زهنیه‌تی ملیگه‌رایی سه‌ره‌تایه ،نه‌ك به‌شداری نه‌كردنی ئه‌و نه‌ته‌وه‌و باوه‌ڕیانه‌ی ه ل ه ناوه‌ندی به‌ڕێوه‌بردنی ده‌سه‌اڵتدا ،لێره‌دا ئه‌گه‌ر بگوترێ ئه‌م ه كێشه‌ی دیموكراتیه‌ت و نه‌بینینی ئیراده‌ی ئه‌وانیتر و په‌راوێز خستنیان ه راستره. به‌و زهنیه‌ته‌و ه ل ه هه‌رێمی باشووری كوردستان پێشوازی ل ه رووخانی رژێمی به‌عس كرا ،له‌سه‌ر ده‌ستی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی ،به‌سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا .رووبه‌ڕووی واقیعێكی نوێ بووینه‌وه له‌گه‌ڵ هه‌ژموونێكی زیاتر ل ه عه‌ره‌بی» سوون ه و شیعه« ،هه‌مانكات توركمان و ئاشوری .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی كوردی ده‌یویست ل ه عێراق بمێنێته‌وه ،بۆ ئه‌مه‌ش به‌شداریه‌كی چاالكی كرد له‌بونیادنانه‌وه‌ی عێراق ،به‌اڵم نه‌ك له‌به‌ر چه‌مكی دیموكراتیانه‌ی خۆی ،به‌ڵكو یه‌كه‌م له‌تر�سی ئه‌مریكا ،دووه‌م بۆ ئه‌و پاره‌و سه‌رمایه‌یی كه
ئه‌مریكا ل ه عێراقی باڵو ده‌كرده‌وه. عه‌ره‌ب له‌عێراق وه‌ك سوون ه ماوه‌ی هه‌شتا ساڵ ده‌سه‌اڵتێكی نه‌ته‌وه‌په‌رست و توند و تیژ و دیكتاتۆرانه‌یان به‌ڕێوه‌بردووه ،ئه‌وه‌ش چ له‌سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتی پاشایه‌تی ،چ له‌سه‌رده‌می كۆماری» ده‌ره‌وه‌ی سه‌رده‌می ع.قاسم»، عه‌ره‌بی شیعه‌ش هه‌شتا ساڵ بوو ل ه به‌ره‌ی به‌ره‌نگاربوونه‌و ه دابوون ،بۆ ئه‌مه‌ش قوربانیه‌كی زۆریان دابوو ،به‌هاتن ه سه‌ركاری رژێمی شیعه‌گه‌ری ل ه ئێران نه‌فه‌سێكیان داو ده‌نگی كپكراویان ده‌گه‌یشت ه ده‌وروبه‌ر ،هه‌مانكات زیاتر سیا�سی بوون و باشتر خۆیان به‌ڕێكخستن كرد، دوای كه‌وتنی به‌عسیش حه‌وزه‌ی عیلمی نه‌جه‌فیش زوو خۆی كۆكرده‌وه‌و رۆڵی مه‌زهه‌بی و سیاسیانه‌ی خۆی به‌سه‌رۆكایه‌تی عه‌لی سیستانی باش گێڕا، له‌الیه‌كیتر به‌هه‌ژموونی ئێران توانیان شوێن پێی خۆیان ل ه ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ند «به‌غداد» باش قایم بكه‌ن ،ئه‌گه‌ر بیرمان بێ له‌سه‌رده‌می ریفراندۆمی بۆ ده‌ستوری ساڵێ 2005شیع ه ده‌یانویست هه‌رێمێكی فیدڕاڵی بۆ باشووری عێراق هه‌بێ كه ناوه‌نده‌كه‌ی «به‌سرا» بێ ،به‌اڵم دوای ئه‌وه‌ی حكومه‌ت ه له‌رزۆكه‌كه‌ی ئیبراهیم جه‌عفه‌ری ته‌واو بوو و نوری مالیكی ده‌سه‌اڵتی گرت ه ده‌ست ،ئیدی ئه‌و ده‌نگانه‌ی كپ كردن ك ه داوای جیابوونه‌وه‌و المه‌ركزیان ده‌كرد ل ه به‌سرا .بۆ ئه‌مه‌ش به‌چه‌ك رووبه‌ڕوویان بوویه‌و ه و سه‌ركوتی كردن ،به‌هه‌مان شێو ه رووبه‌ڕووی سوپای مه‌هدی بووه‌و ه له ناوه‌ڕاست و باشووری عێراق ،ئه‌وانی�شی بێ ده‌نگ كرد .بۆی ه ئیتر ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندگه‌رایی شیعی چیتر با�سی هه‌رێمی فیدڕاڵیان نه‌كردو بێ ده‌نگ بوون ،له ئێستا ده‌یانه‌وێت و كار ده‌كه‌ن فیدڕاڵیه‌تی هه‌رێمی كوردستانیش نه‌مێنێت. www.komelge.com
59
NO:32 -September 2018
ل ه عێراق دوای كه‌وتنی به‌عس ل ه ،2003 ده‌سه‌اڵت ئاڵوگۆڕی پێكرا ،به‌اڵم زهنیه‌ت نه‌گۆڕا، ئه‌و گۆڕانه‌ی ك ه كراویش ه ئه‌ویش ل ه تر�سی هه‌بوونی هاوپه‌یمانانی نێوده‌وڵه‌تیه ،هه‌مانكات هیچ یه‌ك له‌و هێزان ه ب ه هه‌وڵ و تێكۆشانی خۆیان نه‌یانتوانی رژێمی به‌عس بڕووخێنن ،بۆیه‌ش هیچ هێزێك ناتوانێ بڕیاری یه‌كه‌م له‌سه‌ر سه‌رتاسه‌ری عێراق بدات .له‌هه‌ر هه‌وڵدانێك كاتێك ده‌سه‌اڵتدارنی به‌غدا تۆزێك به‌هێزده‌بن ،خاڵی یه‌كه‌م ك ه دێته بیریان ،ئه‌ویش دروست كردنی هه‌ژموونی زیاتر له‌سه‌ر پێكهات ه جیاوازه‌كانی عێراقه .به‌تایبه‌تیش له‌سه‌ر كورد .بۆی ه هێشتا زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی شۆڤێن و مه‌زهه‌بگه‌را كۆتایی پێنه‌هاتووه ،واتا ئه‌وه‌ی بانگێشه‌ی بۆ ده‌كرێت عێراقێكی فیدڕاڵ و دیموكرات ،ته‌نها نووسینی سه‌ر كاغه‌ز و تر�سی هێز ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كانه. وه‌ك ده‌گوترێ ده‌ستور وه‌ك په‌یمانی پێكه‌و ژیان دانراوه ،له‌ناو پێكهات ه جیاوازه‌كانی عێراق، ده‌ستوریش به‌هزر و خه‌ت و قه‌ڵه‌می ئه‌مریكا نوسراوه‌ته‌وه ،گوایا نمونه‌ی ئه‌مریكی بێ ل ه یه‌كێتی فیدڕاڵی نمونه‌ی» ویالیه‌ت ه یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مریكا»، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ه سیاسه‌تی رێكه‌وتن»ته‌وافق»، ل ه نێوان» كورد و سوونه‌و شیعه« بۆت ه ناوه‌ندی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوری عێراق .ده‌سه‌اڵته‌كانیش به‌وشێوه‌ی ه دابه‌ش كراون» سه‌رۆك كۆمار بۆ كورد ،سه‌رۆكی په‌رله‌مان بۆ سوونه ،سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بۆ شیعه« ،به‌هه‌مان شێوه دیاری كردنی رێژه‌ی ناو په‌رله‌مانیش بۆ ته‌واوی نه‌ته‌وه‌و ئاین و باوه‌ڕیه‌كان له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه دیاری كراون. بێگومان ده‌ستوری عێراق به‌گوێره‌ی هه‌موو ده‌ستوره‌كانی واڵتانی رۆژهه‌اڵتی ناوین ده‌رفه‌تی 60
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیموركراتی و خۆگوزاره‌كردنی گه‌ل و نه‌ته‌وه‌و باوه‌ڕیه‌كانی تیا هه‌یه ،به‌ڕاستیش ده‌كرێت ببێته په‌نجه‌رێك بۆ دیموكراتیزه‌كردنی كۆمه‌ڵگه‌ی عێراقی ،ئه‌گه‌ر بڵێین له‌ئێستادا ئه‌وه‌ی رێگری له به‌ره‌وپێشچوونی دیموكراتیه‌تی عێراق ده‌كات ده‌سه‌اڵتدارانی عێراقن ،نه‌ك ده‌ستور و یاساكانی عێراق ،ئه‌وا هه‌ڵ ه نین. هه‌رێم ه ملمالنێ له‌سه‌ره‌كان ،یان • كێشه‌ی سه‌د ساڵه‌ی عێراق؟: عێراق له‌الیه‌نی جڤاكیه‌و ه ل ه موسڵه‌وه تاكو به‌غدا ،تێكه‌ڵه‌یه‌ك ه ل ه نه‌ته‌وه‌و ئاینه جیاوازه‌كان ،به‌تایبه‌ت هه‌ردوو شاری موسڵ و به‌غدا ،هه‌مانكات ئه‌و هه‌رێمان ه ب ه هه‌رێمی عه‌ربی مه‌زهه‌بی سوونی به‌ناو ده‌كرێن ،به‌اڵم له ڕاستیدا ل ه ده‌ره‌وه‌ی تكریت و سامه‌ڕا شاره‌كانی تر زۆرینه‌ی عه‌رب نین ،وه‌ك ده‌زانرێت شاری دیاله‌ش زۆرینه‌ی سوونی نیه .له‌گه‌ڵ ئه‌و تێكدانه‌ی ل ه دیمۆگرافیادا رژێمی به‌عس بۆ شارو شارۆچكه كوردیه‌كانی سنوری شاره‌كانی عه‌ره‌بی سوونی دروستی كردوه ،له‌الیه‌ك هه‌وڵیداو ه شاره كوردهكان بچوك بكاته‌وه ،له‌الیه‌كیتریش رێژه‌ی كورد كه‌م نیشانبدات ،هه‌مانكات كورد بخات ه ژێر هه‌ژموونی عه‌ربی سوونی .ده‌بێ ئه‌وه‌ش بزانرێ، له‌سه‌رده‌می به‌عس ،له‌ده‌ره‌وه‌ی كورد نه‌ته‌وه‌كانی تری توركمان و ئاشوری ،به‌هه‌مانشێو ه كوردانی ئێزیدی و كاكه‌یی و شه‌به‌كیش به‌عه‌ره‌ب نوسرابوون ،ئه‌وه‌ی پرۆسه‌ی عه‌رب بوونی�شی په‌سه‌ند نه‌كردبوو ل ه شوێنی خۆی ده‌ركرابوو، ره‌وانه‌ی سنوری سلێمانی و هه‌ولێر كرابوو ،یان به‌چه‌مكی به‌عس ره‌وانه‌ی «ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی كرابوون» .له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ه به‌عس سنوری پارێزگای نه‌ینه‌وای كردبوو ه دووقاتی خۆی،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
چونك ه ل ه ئاكرێ و كه‌ڵكه‌و ه تا مه‌خمور و گوێڕ، له‌وێشه‌و ه تاكو شه‌نگالی خستبوو ه سه‌ر ،واتا شاره‌كانی كوردستان له« ئاكرێ ،شێخان ،باشیك و به‌هزان ،كه‌ڵك»خه‌بات» ،مخمور و حه‌مدانیه و گوێڕ و دیبه‌گه ،زومار و ره‌بیعه ،تاكو شه‌نگال و ته‌له‌عفه‌ر» .بێگومان ئه‌و هه‌رێمان ه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی جڤاكی جیاجیان ،به‌هه‌مانشێو ه به‌یه‌ك ده‌سه‌اڵت له‌ناوه‌ندی موسڵه‌و ه به‌ڕێوه‌نابردرێن، به‌عس له‌گه‌ڵ پرۆسه‌ی ته‌عریب له‌وناوچانه له‌سه‌ر كوردی موسلمان و ئێزیدی و شه‌به‌كی به‌ڕێوه‌ده‌برد ،به‌هه‌مانشێو ه له‌سه‌ر ئاشوری و توركمانی�شی به‌ڕێوه‌ده‌برد ،هه‌مانكات هه‌موو رێگایه‌كی خزمه‌ت گوزاری و گه‌شه‌سه‌ندنی ئابووریش له‌سه‌ر قه‌ده‌خ ه كردبوون ،هه‌موو كه‌سێكیش ده‌وڵه‌مه‌ندی ئه‌و هه‌رێمانه ،له سامانه‌كانی سه‌ر زه‌وی و ژێر زه‌وی ده‌زانێت. كه‌ركوكیش له‌موسڵ خراپتربوو ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ركوك رێژه‌ی كوردی زۆربوو ،هه‌مانكات كوردانی كه‌ركوك به‌درێژای سه‌ده‌ی رابردوو، به‌رده‌وام له‌به‌ره‌ی به‌رنگاری و رووبه‌ڕووبوونه‌وه دابوون ،بۆ ئه‌مه‌ش قوربانیه‌كی زۆریان دابوو، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ه رژێمی به‌عس هه‌رچیه‌كی له‌خراپ ه له‌ده‌ست ده‌هات له‌به‌رامبه‌ر خه‌ڵكی كه‌ركوك ده‌یكرد ،به‌تایبه‌ت جوگرافیه‌كه‌ی پارچ ه پارچ ه كرد ،چه‌مچه‌ماڵ و كفری و دووزخورماتوی لێكرده‌وه ،ب ه سه‌د هه‌زار عه‌ربی هێنا و به‌جێی كرد ،نه‌ك ته‌نها ل ه ناوه‌ندی شار، به‌ڵكو ل ه دێهات و ناوچ ه جیاجیاكانی�شی ،ئه‌و عه‌ره‌بانه�شی به‌زۆری چه‌كدار كردبوو ،وه‌ك هێزێكی داگیركه‌ری به‌رده‌وام .بۆی ه شاری كه‌ركوك له‌سه‌رده‌می به‌عس سه‌خترین رۆژه‌كانی خۆی ده‌ربازكردوه .سهرهڕای ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندترین
شاری جیهانه ،به‌اڵم هه‌ژارترین خه‌ڵك ل ه كه‌ركوك ده‌ژی .سه‌رباری ئه‌و بارودۆخه‌ش ،دیسان خه‌ڵكه ره‌سه‌نه‌كه‌ی كه‌ركوك هیچ كات و زه‌مانێك شه‌ڕ و ئاژاوه‌یان له‌گه‌ڵ یه‌كتریان نه‌بووه و نه‌ویستووه. شاری سه‌الحه‌دین كه‌ناوه‌نده‌كه‌ی تكریت ه و شوێنی له‌دایك بوونی سه‌دام و ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كر بوو ،به‌بێ هیچ پێویستیه‌ك شارۆچكه‌ی دووزخورماتوو و ناوچه‌ی سلیمان به‌گیان خستبوونه سه‌ر ،به‌هه‌مانشێوه‌ی كه‌ركوك، ش رۆژی زۆر سه‌ختی ل ه ئه‌نفال و كۆچبه‌ری دوزی و كاولكاری به‌ده‌ستی به‌ع�سی بینی .به‌مشێوه‌یه تكریت ل ه شارۆچكه‌و ه بوو به‌پارێزگا .تاكو هاتنی به‌عس بۆ ده‌سه‌اڵت ،تكریت هه‌ر شارۆچكه بووه .بێگومان هه‌مان سیاسه‌ت ل ه سه‌ر كفری «ك ه كۆنترین شارۆچكه‌ی ه ل ه عێراق ل ه سه‌رده‌می عوسمانیه‌وه‌و» ،خانه‌قین ،مه‌نده‌لی ،سه‌عدی ه و جه‌له‌وال و شاره‌بان خران ه سه‌ر پارێزگای دیاله، هه‌روه‌ها به‌دره‌و جه‌سانیش خرابوون ه سه‌ر پارێزگای واسه‌ت. دوای رووخانی به‌عس ل ه به‌هاری ( 2003 ده‌سه‌اڵتدارانی سیا�سی له‌باشوور ب ه «رووخانی به‌عس» ده‌ڵێن دوای پرۆسه‌ی ئازادی ،ئه‌م ده‌سته‌واژه‌ی ه هه‌ڵه‌یه ،هێز ه ده‌ره‌كیه‌كان ناتوانن ئازادی بۆ واڵتێكی تر یان گه‌النی تر بهێنن ،بۆیه پێویست ه ئه‌و ده‌سته‌واژه‌ی ه راست بكرێته‌وه، ئه‌ویش رووخانی رژێمی به‌عسه ،ب ه سه‌رۆكایه‌تی سه‌دام حسێن) ،ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ی روویاندا و عێراقی نوێ بونیادنرایه‌وه ،به‌اڵم هیچ گۆڕانكاریه‌كی ل ه ناوچ ه ملمالنێ له‌سه‌ره‌كان دروست نهكرد، به‌دوو بڕیاری پرۆژ ه ده‌ستوری پێشنیار كراو ل ه ماده‌ی « ، »58دواتریش ل ه دوای پرۆسه‌ی ریفراندۆم له‌سه‌ر ده‌ستور ،به‌ماده‌ی»»140ی www.komelge.com
61
NO:32 -September 2018
ده‌ستوری هه‌میشه‌یی ،ئه‌و كێشانه‌ی له‌و هه‌رێمانه‌ن له�سێ خاڵ چڕ كرابوونه‌وه به ی بۆ چاره‌سه‌ر كردنیان؛ -1ئاسایی هه‌ڵپه‌ساردراو كردنه‌وه‌ی بارودۆخه‌كه -2 .قه‌ره‌بوو كردنه‌وه‌ی ئه‌وانه‌ی هاتوون به‌ناوی ته‌عریب و گه‌ڕانه‌وه‌ی ئاواره كوردهكان بۆ كه‌ركوك -3 .ریفراندۆم ئه‌نجامبدرێت ،ئاخۆ 2/3دانیشتوانه‌كه‌ی ده‌یانه‌وێت سه‌ر به‌كام پارێزگا یان كام ه هه‌رێمی فیدڕاڵ بن .به‌تایبه‌تیش ئه‌و بڕیار ه بۆ كه‌ركوك و شارۆچكه‌كانی تری كوردستان گیرابوون كه سه‌رده‌می به‌عس ته‌عریب كرابوون ،بڕیاردرابوو ك ه تاكو 2007پر�سی جێگا ملمالنێ له‌سه‌ره‌كان كۆتایی پێ بێت .له‌كاتی ده‌رچوونی ئه‌و دوو ماده ده‌ستوری ه پارته‌كانی ناو ده‌سه‌اڵت ل ه هه‌رێمی كوردستان شایی و لۆغانیان بۆ كرد ،هه‌تا كاری كرد ه سه‌ر رۆژئاوای كوردستان و بوو ه هۆكاری شه‌ڕ و ئاڵۆزی له‌نێوان حكومه‌تی سوریا و كرودان له‌و پارچه‌یی كوردستان به‌تایبه‌ت له‌شاری قامشلو!!. بێگومان ئه‌وه‌ی تۆزه‌قاڵێك له‌سیاسه‌تی بزانیبوای ه ده‌یانزانی ك ه ئیداره‌ی ئه‌مریكا له‌عێراق به‌سه‌رۆكایه‌تی «پۆل برێمه‌ر» ،هه‌روه‌ها عه‌ره‌بی شیع ه و سوون ه به‌ڕه‌كه‌یان له‌ژێر پێی كورد و نه‌ته‌وه‌كانی هه‌رێم ه ناكۆكی له‌سه‌ره‌كان ده‌رخستوو ه و به‌هه‌ندێك ده‌سكه‌وتی وه‌ك پار ه و جێگرتنیان ل ه ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندی به‌غدا رازیانكردوون .هه‌ڵبه‌ت ه ئه‌وه‌ی مێژووی ویالیه‌تی موسڵی بزانیبوای ه و باوه‌ڕی به‌خۆی هێنابا ك ه ئه‌و پرۆسه‌یی ل ه سااڵنی 1921تاكو 1926له‌سه‌ر یه‌كالبوونه‌وه‌ی ویالیه‌تی موسڵ به‌ڕێوه‌چوو، له‌نێوان به‌ریتانیا و ده‌وڵه‌تی توركیای كه‌مالی، ده‌بوو به‌و شێوه‌ی ه هه‌ڵنه‌خه‌ڵتابوایه ،ل ه په‌رتووكی 62
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
به‌ناوی « كێشه‌ی ویالیه‌تی موسڵ» ك ه له‌الیه‌ن د .فازڵ حسێن نوسراوه‌و كۆچ كردوو به‌ڕێز مام جه‌الل پێشه‌كی بۆ نووسیوه ،به‌ڕوون و ئاشكرای ئه‌وكات ناو له‌و كێش ه نراو ه «ناوچه‌كانی ملمالنێ له‌سه‌ر»« ،بۆی ه منیش له‌م نووسینه به‌ناوچه‌كانی ملمالنێ له‌سه‌ر به‌ناوی ده‌كه‌م، چونك ه بۆم ده‌ركه‌وت ئه‌وه‌ی ئێستا پێی ده‌ڵێن ناوچ ه جێناكۆكه‌كان هه‌مان ئه‌و ناوچه‌ی ه كه كاتی خۆی ئینگلیز به‌ناوچه‌ی ملمالنێ له‌سه‌ری به‌ناوی كردوه« .خاڵێكی تریش مه‌لیك فه‌یسه‌ڵ ئه‌و ناوچان ه ب ه عه‌ره‌بی به‌ناو ده‌كات و به‌وشێوه‌یه یه‌كالیان ده‌كاته‌و ه له‌گه‌ڵ توركیا ،هه‌رچه‌نده هه‌موو راپرسیه‌كان ده‌ریانخستوو ه ك ه 3/2ئه‌و ناوچان ه كوردین ب ه موسلمان و ئێزیدی» ،ئه‌و كات ئه‌وه‌ی دۆڕاو ه ل ه پر�سی یه‌كالبوونه‌وه‌ی ویالیه‌تی موسڵ ده‌وڵه‌تی توركیا نیه ،چونك ه توركیا هیچی نه‌بوو تاكو بی دۆڕێنێت ،به‌ڵكو ئه‌وه‌ی دۆڕا گه‌النی باشووری كوردستان بوون ،واتا به‌ته‌نها كورد دۆڕاو نه‌بووه ،به‌ڵكو ئاشوری و توركمان و ئێزیدی و كاكه‌یش دۆڕاون. ده‌وڵه‌مه‌ندترین ناوچ ه ل ه عێراق ئه‌و هه‌رێمانه‌ن ك ه ئێستا ب ه هه‌رێمه‌كانی مادده‌ی 140و ملمالنێ له‌سه‌ر به‌ناو ده‌كرێن ،بێگومان رێژه‌یه‌كی زۆری نه‌وتی یه‌ده‌ك له‌ژێر زه‌وی هه‌یه ك ه ب ه پل ه یه‌كه‌مه‌كان داده‌نرێت ل ه ئاستی جیهان، هه‌روه‌ها ناوچه‌ی كشتوكاڵی و ئاژه‌ڵداریشن، چونك ه كه‌وتوونه‌ت ه ناوه‌ڕاستی به�شی خوارووی باشووری كوردستان و رووباره‌كانی دیجل ه و زاپی گه‌ور ه و زاپی بچوكی پێدا تێپه‌ڕده‌بێت .ئه‌گه‌ر ئه‌و هه‌رێمان ه ته‌نها وه‌ك هه‌رێمێك ك ه خاوه‌نی رێژه‌یه‌كی زۆری سامانی نه‌وتین سه‌یر بكرێن، وه‌ك چۆن له‌سه‌ره‌تای دروست بوونی عێراق و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
یه‌كالكردنه‌وه‌ی كێشه‌ی موسڵ وا سه‌یر ده‌كران، به‌تایبه‌تیش به‌ریتانیا وای سه‌یر ده‌كرد ،بێگومان هه‌ڵه‌یه .هه‌ر ئه‌و ده‌ستنیشان كردن ه هه‌ڵه‌یه‌ش بوو نوێنه‌ری نه‌ته‌و ه یه‌كگرتووه‌كان له‌عێراق ساڵی « 2008ستیڤان دیمستورا» به‌ناوی به‌رمیله بارووتی به‌ناو ده‌كرد .ده‌سه‌اڵتدارانی هه‌رێمی كوردستانیش ده‌ڵێن ،ده‌وڵه‌ت دروست نابێ ئه‌گه‌ر كه‌ركوكی له‌گه‌ڵ نه‌بێ ،له‌به‌ر ده‌وڵه‌مه‌ندی ب ه نه‌وت .ئه‌م ه نزیك بوونێكی هه‌ڵه‌ی ه و له‌سه‌ر بنه‌مای پاره‌و نه‌وته ،ئه‌مه‌ش چه‌مكی ئینگلیز ه بۆ ئه‌و هه‌رێمانه .مه‌به‌ستمان لێر ه ئه‌و ه نی ه ك ه له سه‌رده‌می ئه‌مڕۆ كێشه‌ی سامانێكی وه‌ك نه‌وت نی ه ك ه وه‌ك یه‌كێك ل ه وز ه سه‌ره‌كیه‌كانی ئه‌مڕۆی جیهان به‌ناو ده‌كرێ ،به‌ناوێكیتر ده‌ڵێن زێڕی ره‌ش، ئه‌وه‌ی جێگای سه‌ره‌نجی ئێمه‌ی ه ئه‌ویش پر�سی سه‌ره‌كی چۆنیه‌تی چاره‌سه‌ر كردن و پێكه‌و ه ژیانی گه‌النی ئه‌و هه‌رێمانه‌یه .بێگومان هه‌تاكو له‌سه‌ر بنه‌مای نه‌وتی سه‌یری ئه‌و ناوچان ه بكرێ ئه‌وا سه‌ده‌ی بیست و یه‌كیش ئه‌و ملمالنێیان ه به‌رده‌وام ده‌بن و كێشه‌كانیش چاره‌سه‌ر نابن. بۆ ئه‌وه‌ی زیاتر تیشك بخه‌ین سه‌ر رێگریه‌كانی به‌رده‌م پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیان ه بۆی ه ده‌كرێت له‌چه‌ند سه‌ردێرێكدا كورتی بكه‌ینه‌وه: ا -ده‌ستێوه‌ردانه‌كان و رێگری ل ه پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیانه: له سه‌ده‌ی رابردوو به‌هۆكاری هه‌ردوو شه‌ڕی جیهانی و دروست بوونی ده‌وڵه‌تی عێراق وه‌ك قه‌واره‌یه‌كی نوێ ل ه ناوچه‌كه ،بۆی ه تاكو عێراق بوو ه خاوه‌ن سه‌روه‌ری خۆی ل ه نێوده‌وڵه‌تیه‌وه ده‌ستێوه‌ردانی تیا ده‌كرا ،به‌تایبه‌تیش هه‌تا بووه ئه‌ندام ل ه رێكخراوی كۆمه‌ڵه‌ی گه‌الن .ئه‌وه ئه‌زانرێت تێكچوونی خه‌الفه‌تی عوسمانی چه‌ند
ده‌وڵه‌تۆچكه‌یه‌كی ل ه نیو ه دوورگه‌ی عه‌ره‌بی و ده‌وڵه‌تی عێراق و سوریا�شی لێ دروست بوو به‌خستن ه سه‌ری به‌شێك ل ه كوردستان .بێگومان له‌پێناو جێگیركردنی ئه‌من و ئاسای�شی ئه‌و دوو ده‌وڵه‌ت ه نوێی ه واتا «سوریا و عێراق» له‌الیه‌ن فه‌ره‌نسا و به‌ریتانیا له‌گه‌ڵ سه‌ركوتكردنی جواڵنه‌و ه ناڕه‌زایه‌تی ه كوردهكان ،هه‌مانكات به زۆری زۆرداری خران ه سه‌ر هه‌ردوو ده‌وڵه‌ته نوێیه‌كه .سه‌باره‌ت به‌عێراق بێگومان سه‌رباری ده‌ستێوه‌ردانه‌كانی به‌ریتانیا وه‌ك براوه‌ی شه‌ڕ، به‌ر له‌و ه رووسیاش ده‌ستێوه‌ردانی هه‌بوو، ناوچه‌ی گه‌رمه‌سێر ك ه ناوه‌نده‌كه‌ی خانه‌قینه له‌گه‌ڵ ره‌واندوز رووسیا ده‌ستی به‌سه‌ر داگرتبوو، ئه‌گه‌ر شۆڕ�شی گه‌وره‌ی ئۆكتۆبه‌ری 1917 نه‌بووایه ،بێگومان سه‌رئێشه‌یه‌كیتری بۆ خه‌ڵكی كوردستان و عێراق دروست ده‌كرد .له‌الیه‌كیتر له رێگای سوپای ئینگلیزه‌و ه سه‌ربازی هیندی هه‌بوون و سه‌رده‌مێك دراوی هیندی «روپیه« كاری پێ ده‌كرا« ،رۆمانوو�سی كۆچ كردوو مه‌حمه‌د مه‌ولود «مه‌م» زۆر به‌جوانی ل ه رۆمانی رێگادا هه‌بوونی سه‌رباز ه هیندیه‌كانی ل ه سه‌رده‌می ئینگلیزی له شه‌قاڵوه‌و ده‌ڤه‌ری خۆشناوه‌تی روون كردۆته‌وه». سه‌ره‌تای ده‌ستپێكردن ب ه گۆڕینی دیمۆگرافیایی باشووری كوردستان ئه‌ویش ب ه هێنانی په‌نجا گوند ل ه ئاشووریه‌كانی گه‌لی ته‌یارێی هه‌رێمی جۆله‌مێرگ «هه‌كاری» بوو بۆ پارێزگای دیاله ،پاشانیش گواستنه‌وه‌یان بوو بۆ سنوری پارێزگای هه‌ولێر، له‌ناوچه‌ی برادۆست و بارزان ،دوای ناڕه‌زای بارزانیه‌كان ل ه هه‌رێمی دهۆك ل ه بناری باشووری چیای گار ه ل ه ناوچه‌ی زێباریه‌كان به‌جێكران. بێگومان به‌گوێره‌ی زانیاریه‌كان ،توركمانه‌كانی ته‌له‌عفه‌ر تاكو مه‌نده‌لی ،ئه‌و خێزانانه‌ن كه www.komelge.com
63
NO:32 -September 2018
سه‌رده‌می دروستبوونی هێڵی ئاوریشمی ،نێوان ئه‌سته‌مبۆڵ و هیندستان ،له‌م رێگایه‌و ه وه‌ك پاسه‌وان به‌جێكراون ،ئه‌و مرۆڤان ه بۆ پاراستنی ئه‌و رێگای ه ئه‌ركدار كراون .به‌هه‌مانشێوه‌ی عه‌ره‌به‌كان ب ه دوو قۆناخ هاتوون بۆ ناوه‌ڕاست و باكوری عێراق ،به‌شێكیان سه‌رده‌می وشك ه ساڵی، ل ه نیو ه دوورگه‌ی عه‌ربیه‌و ه هاتوون ،تا سنوری سامه‌ڕاو تكریت .به‌شێكیشیان له‌گه‌ڵ فتوحاتی ئیسالمه‌و ه هاتوون له‌و هه‌رێمان ه به‌جێ بوون. - 1ئینگلیز :هه‌بوونی ئینگلیز له‌عێراق له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی سه‌روه‌ت و سامانی عێراقی بۆ ماوه‌ی 25ساڵ ده‌برد ،هه‌مانكات خه‌ریكی نانه‌وه‌ی دووبه‌ره‌كی له‌نێوان عێراق و ده‌وڵه‌تانی دراو�سێ به‌ناوی بیری نه‌ته‌وه‌په‌رستی بوو ،هه‌مانكات له‌ناوخۆشدا ئاگری دووبه‌ره‌كی خۆش ده‌كرد ،به‌شێك به‌رامبه‌ر كورد و ئاشوری و توركمان ،به‌شێكیش له‌به‌رامبه‌ر هێڵی نیشتمانی و چه‌پ و سۆسیالیست و رۆشنبیره ئازادیخوازه‌كان ل ه گشتی عێراق .ب ه عه‌ره‌ب به‌ناو كردنی موسڵ له‌الیه‌ن مه‌لیك فه‌یسه‌له‌و ه ئه‌وه له‌الیه‌ن ئینگلیزه‌و ه ئه‌وروژێندرا ،ئه‌گه‌رنا عه‌ره‌ب ئه‌وكات له‌موسڵ كه‌مین ه بوون ،ده‌كرا ئه‌و سه‌رده‌م موسڵ به‌شاری پێكه‌و ه ژیان به‌ناو بكرێ، به‌اڵم له‌پێناو سه‌ندنه‌وه‌ی موسڵ ل ه توركیا ،ئینگلیز پاڵیان ب ه فه‌یسه‌له‌و ه نا تاكو بڕیاری به‌عه‌رب كردنی موسڵ بدات .ده‌كرێ ئه‌و ه بڵێین یه‌كه‌م سه‌رهه‌ڵدانی زهنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی له موسڵ ده‌ستی پێكرده‌وه .ئه‌مه‌ش بوو ه هۆكار كه له‌سه‌رده‌می به‌عس به‌بێت ه ناوه‌ندی نه‌ته‌وه‌په‌رستی و سه‌له‌فیه‌تگه‌رایی ،هه‌مانكات دوای رووخانی به‌عسیش به‌بێت ه ویالیه‌تی شۆڤینیسترین هێزی وه‌حشگه‌ری جیهان ،داعش. - 2رووسیا :رووسیا ئه‌گه‌رچی به‌هۆی 64
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
شۆڕ�شی ئۆكتۆبه‌ر له‌ناو هاوكێشه‌كان ده‌ركه‌وت، به‌اڵم دوای باڵبوونه‌وه‌ی بیرۆكه‌ی ماركیسزم و لینینزم ل ه رۆژهه‌اڵتی ناوین و دروست كردنی حیزبی شیوعی عێراقی ،تاكو كه‌وتنی سۆڤیه‌ت رۆڵێكی به‌رچاوی له ده‌ستێوه‌ردانی عێراق هه‌بوو، له‌ژێرناوی به‌گژاچوونه‌وه‌ی ئیمپریالیزم و رزگاری گه‌الن .له‌بنه‌مادا نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ربی گڕده‌دا و ناكۆكیه‌كانی قوڵ ده‌كرده‌وه ،نمونه‌ی پشتكردن له ع.قاسم و هاتن ه سه‌ركاری نه‌ته‌وپه‌رست +به‌عس ل ه شوباتی ،1963هه‌مانكات بێ ئه‌نجام هێشتنه‌وه‌و پشت ل ه جواڵنه‌وه‌ی كورد كردن و شكستی بزووتنه‌وه‌ی ئه‌یلولی ،1975له‌به‌ر ئه‌وه‌ی م.بارزانی به‌قسه‌ی سۆڤیه‌ت ساڵی 1958ئه‌گه‌ڕێته‌و ه عێراق، ساڵی 1969ش ب ه قسه‌ی بالیۆزی سۆڤیه‌ت له عێراق ده‌ست ب ه گفتوگۆ و دانوستان ده‌كرێت له‌گه‌ڵ رژێمی به‌عس .له‌شه‌ڕی عێراق – ئێرانیشدا وه‌كو بازرگانی فرۆشتنی چه‌كی لێهاتبوو یه‌كێك بوو ل ه ئاگر خۆشكه‌رانی جه‌نگ .له‌دوای ده‌ركه‌وتنی داعش و ئاڵۆزیه‌كانی رووسیا وه‌ك الیه‌نگری شیعه ده‌ركه‌وت ه پێش ل ه رۆژهه‌اڵتی ناوین ،له‌گه‌ڵ ئه‌و هاوپه‌یمانیه‌تیه‌یی له‌گه‌ڵ ئێران و سوریا ،هه‌روه‌ها به‌شێكیش ه له‌هێزی ده‌ستێوه‌ردانی ناوخۆ ل ه رێگای ئێرانه‌وه. - 3ئه‌مریكا :ئه‌مریكاش رۆڵی له‌دوای شه‌ڕی جیهانی دووه‌م ل ه رۆژهه‌اڵتی ناوین ده‌ركه‌وته پێش .له‌به‌ر پشتگیری ل ه دروست كردنی ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل و سه‌رۆكایه‌تی هاوپه‌یمانی ناتۆ و ده‌وڵه‌ته چه‌وسێنه‌ر و رژێم ه فاشیسته‌كان ،بۆی ه كه‌م كه‌س چاره‌ی ئه‌مریكای ده‌ویست ل ه ناوچه‌كه‌دا .ئه‌مریكا به‌هێزی یه‌كه‌م داده‌نرێت ل ه رووخانی ده‌سه‌اڵتی نیشتمانیانه‌ی قاسم و هێنان و پشتگیری كردنی نه‌ته‌وه‌په‌رست +به‌عسیه‌كان بۆ سه‌ر ده‌سه‌اڵت له
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
شوباتی .1963به‌گوێره‌ی به‌ڵگه‌كانی ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی سااڵنی ،1990ئه‌گوترا «به‌عسیه‌كان كاتێك هاتن ه ده‌سه‌اڵت ل ه بالیۆزخانه‌ی ئه‌مریكا ل ه به‌یروتی لوبنانه‌و ه ئه‌ركدار كراون» ،له‌وانه‌یه زێده‌ڕۆی ل ه زانیاریه‌كه‌یان هه‌بێ ،به‌اڵم راستیكیش هه‌یه ،ئه‌مریكا له‌به‌رامبه‌ر سۆڤیه‌ت پشتگیری كردن تاكو ده‌سه‌اڵتی قاسم بڕوخێنن .له‌الیه‌كیتر رۆڵی كیسنجه‌ر ل ه پیالنگێڕی سه‌ر جواڵنه‌وه‌ی ئه‌یلول له‌بیرناكرێ ،به‌هه‌مانشێو ه پشتگیری عێراق و به‌گژدانی له‌گه‌ڵ ئێران له‌سااڵنی ،1980 هه‌روه‌ها بێ ده‌نگ بوون ل ه به‌رامبه‌ر هه‌موو ئه‌و كۆمه‌ڵكوژیانه‌ی رژێمی به‌عس ك ه له‌دژی خه‌ڵكی كوردستان و گه‌النی عێراقی ئه‌نجامدا ،ئه‌مه‌ش وه‌ك زانیاری سه‌ملێنرا ك ه دۆناڵد رامسفێلد سه‌ردانی سه‌دامی كردو ه ل ه ساڵی »،1988رامسفێلد وه‌زیری به‌رگری ئه‌مریكا بوو ل ه سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتی بۆ�شی كوڕ له .»2003ئه‌گه‌ر بڵێین رۆڵی ئه‌مریكای دوای 2003هه‌مان رۆڵی ئینگلیزی دوای 1921ه له‌وانه‌یه زۆر هه‌ڵ ه نه‌بێ ،راست ه سه‌رده‌مه‌ك ه جیاوازه، به‌اڵم ئه‌مریكاش به‌شێوازی ئینگلیز كێشه‌كانی به‌هه‌ڵپه‌ساردراوی هێشتنه‌وه‌و به‌رژه‌وه‌ندی خۆی ال سه‌ره‌كه‌بوو .به‌تایبه‌تیش رۆڵی ئه‌مریكا یه‌كه‌مه ل ه پر�سی ناوچ ه ملمالنێ له‌سه‌ره‌كان ك ه نه‌ی هێشتوو ه چاره‌سه‌ربێ ،هه‌روه‌ها قووڵ بوونه‌وه‌ی كێشه‌كانی سوون ه و شیعه ،به‌هه‌مانشێوه په‌ره‌سه‌ندنی گرووپ ه توند ئاژۆكانی نمونه‌ی ئه‌لقاعد و نه‌سره‌و داعش ،په‌ره‌سه‌ندنی زهنیه‌تی تایفگه‌ری و نه‌ته‌وه‌په‌رستی و مه‌زهه‌بگه‌رایه‌تی. له‌ئێستادا ئه‌مریكا رۆڵی هێزێكی ناوبژیوانكه‌ر ئه‌بینێ ،به‌اڵم له‌ڕاستیدا ل ه ملمالنێی له‌گه‌ڵ ئێران دا ئه‌مریكا بێ چار ه ماوه .ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه زلهێزانه‌ی جیهان ك ه ناومان هێناو ن به‌ته‌نها ئه‌وانه‌نین ،به‌ڵكو
ئه‌وان ه رۆڵی له‌پێشتریان هه‌یه ،ئه‌گینا بێ جیاوازی واڵتانی ئه‌وروپا» فه‌ره‌نسا و ئه‌ڵمانیا و سوید و به‌لجیكاو ...هتد» و به‌شێكیتر ل ه واڵتانی ئاسیا نمونه‌ی «چین و ژاپۆن هه‌تاكو كۆریا و هیندستان و پاكستان و ...هتد» رۆڵیان ل ه قووڵكردنه‌وه‌ی ئاڵۆزیه‌كان له‌عێراق هه‌بووه‌و هه‌یه. ب -ده‌ستێوه‌ردانی هێز ه هه‌رێمیه‌كان ل ه عێراق «توركیا و ئێران و سعودیه«: ده‌وڵه‌ته هه‌رێمیه‌كانیش وه‌ك ده‌وڵه‌ت ه زلهێزه جیهانیه‌كان به‌رده‌وام ده‌ستیان و هر‌داوه‌ت ه ناو كاروباری ناوخۆی عێراق .بێگومان به‌رده‌وام رۆڵێكی نه‌رێنیان هه‌بوو ه ل ه رووداوه‌كان .هیچ گومانی تیا نی ه ئه‌و ده‌وڵه‌تان ه به‌شێك ل ه هاوسه‌نگی سیا�سی و ئابووری خۆیان ل ه سه‌ر عێراق داناوه، له‌به‌ر چوار هۆكاری سه‌ره‌كی؛ - 1مێژووێكی زیند و پێگه‌یه‌كی جوگرافی بههێز -2 .هه‌بوون و بێ چاره‌سه‌ر مانه‌وه‌ی پر�سی كورد -3 .ناكۆكی و دووبه‌ره‌كی نێوان هه‌ردوو مه‌زهه‌بی سوون ه و شیعه -4 .هه‌بوونی رێژه‌یه‌كی زۆری نه‌وتی خاو و یه‌ده‌كی نه‌وتی ل ه ژێر زه‌وی. - 1توركیا :توركیا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ل ه سه‌ده‌ی رابردوو ،به‌رده‌وام ویالیه‌تی موسڵی وه‌ك به‌شێك له‌خۆی بینیوه‌و و خه‌ونی ئه‌وه‌ش ئه‌بینێ رۆژێك بگه‌ڕێته‌و ه سه‌ر ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی .بۆ ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر هه‌رچوار خاڵی سه‌ره‌و ه یاری ده‌كات .توركیا له‌هه‌موو دانوستاندنه‌كانی له‌عێراق دروست بوون ه بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كان ،الیه‌نێك بووه بۆ رێگری كردن ل ه چاره‌سه‌ر نه‌بوونیان ،له ساڵی 1921و ه تا ئه‌مڕۆ ،به‌رده‌وام ده‌یه‌وێت كێشه‌كانی عێراق قوڵتربنه‌وه ،تاكو به‌رده‌وامی به‌هه‌بوونی خۆی بدات .بێگومان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی خۆی به‌پشتگیری عه‌ره‌بی سوون ه ئه‌زانێ ،بۆیه www.komelge.com
65
NO:32 -September 2018
به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك پشتگیری رژێمی پاشایه‌تی كردوه ،له‌دژی هاتن ه سه‌ركاری رژێمی جمهوری و حكومی ع.قاسم بووه ،رۆڵی سه‌ره‌كی هه‌بوو ه له نه‌گه‌یشتن ه یه‌كتری رژێمی به‌عس و جواڵنه‌وه‌ی سیا�سی كوردی ،له‌دژی رووخانی رژێمی به‌عس بوو ،بۆ ئه‌مه‌ش رێگای نه‌دا هێزه‌كانی ئه‌مریكا ل ه به‌ره‌ی باكوره‌و ه به‌خاكه‌كه‌یدا بێن ه عێراق. نه‌ته‌وه‌ی توركمانی له‌ساڵی 1956و سااڵنی نۆوه‌ت و ل ه دوای 2003شه‌وه ،وه‌ك دوژمن و ركابه‌ری كوردی نیشانداوه .نمونه‌ی به‌شداری نه‌كردنیان ل ه ریفراندۆمی 25ی ئه‌یلولی 2017ل ه كه‌ركوك به‌رچاوه .هزرمه‌ند و دامه‌زرێنه‌ر و هاوكار و هاوپشتی گرووپ ه چه‌ته‌كانی ناو عێراق بووه ،له هێنانی ئه‌لقاعیده‌وه ،تاكو دروست كردنی داعش به‌مه‌بستی الواز كردنی پێگه‌ی ئێران و له‌ناوبردنی ده‌سه‌اڵتی شیعه‌گه‌ری ل ه عێراق و سوریا و رێگا نه‌دان بۆ دروستبوونی ده‌سكه‌وتی نه‌ته‌وه‌یی بۆ كورد ل ه باشور و رۆژئاوای كوردستان .زه‌قترین نمونه‌ش ده‌سگیركردنی هه‌موو كارمه‌ند و بالیۆزی موسڵیان له‌الیه‌ن داعش بوو ،ل ه سه‌ره‌تای ئه‌یلولی ،2014به‌اڵم دوای 101رۆژ ل ه ده‌ستبه‌سه‌ری له‌الی چه‌ته‌كانی داعش ،بێ ئه‌وه‌ی له‌گوڵ كاڵتریان پێ بگوترێ ،به‌فڕۆك ه ره‌وانه‌ی توركیا كرانه‌وه. هه‌موو الیه‌ك ئه‌و ه ئه‌زانن چه‌ته‌كانی داعش هیچ دیلێكی مه‌ده‌نیشیان ئازاد نه‌كردوه ،چ جای هه‌موو كارمه‌ند و بالیۆزی ده‌وڵه‌تێك!! .هۆكاری پارچه‌بوونی هه‌رێمی باشوور بۆ دووپارچ ه و دروستبوونی شه‌ڕی ناوخۆی هێزه‌كانی هه‌رێمی باشوور ل ه دژی شۆڕ�شی باكوور ،هه‌مانكات شه‌ڕی ناوخۆیی هه‌رێم ل ه سااڵنی نۆت ،هه‌روه‌ها هێشتنه‌وه‌و به‌رده‌وامی پێدان ب ه ده‌سه‌اڵتی پ د ك/عێراق سهرهڕای هه‌موو ناڕه‌زایه‌كانی خه‌ڵكی 66
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
كوردستان ،دانانی نزیكه‌ی 30بنكه‌ی سه‌ربازی و ده‌یان بنكه‌ی سیخوڕی ل ه سنوری بادینان. له‌بنه‌مادا بۆ تیڕۆڕكردنی شۆڕشگێرانی پارچه‌كانی تری كوردستان ،هه‌روه‌ها به‌ڕێوه‌بردنی هه‌رێمی باشوور به‌گوێره‌ی ئاره‌زووه‌كانی ،بۆی ه ئه‌گه‌ر بڵێین ده‌سه‌اڵتی هه‌ولێر بالیۆزی توركیا له‌هه‌ولێر به‌ڕێوه‌ی بردوه‌و ده‌بات ،یان نێچیرڤان بارزانی، هه‌ڵ ه نابێ .ئاڵۆزی و ناكۆكی و ل ه هێڵی ماده‌ی ،140 قه‌یرانی ئابووری و فریودانی ده‌سه‌اڵتی هه‌رێم به‌ناوی فرۆشتنی نه‌وت ب ه شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ و دروست كردنی ده‌وڵه‌تی كوردی ،ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی شیعه‌ی به‌غدا الوازببێ و بچن له ئه‌نقه‌ر ه بپاڕێنه‌وه .بێگومان ئه‌و ه بوو ه هۆكار، نه‌ته‌وه‌په‌رستی شۆڤێنی شیعه‌گه‌را سۆرببێته‌وه‌و ئه‌بلۆقه‌ی ئابوری و سیا�سی بخات ه سه‌ر هه‌رێم و دواتریش ب ه ئۆپه‌راسیۆنێكی حشدی شه‌عبی وه‌اڵمی هاوكاری و له‌سه‌رپێ هێشتنه‌وه‌ی كورد بده‌نه‌و ه بۆ ده‌وڵه‌تی عێراق ،ل ه 2003و ه تاكو 25ی ئه‌یلولی .2017هۆكار ه سه‌ره‌كیه‌كانیش ده‌ستێوه‌ردانه‌كانی ده‌وڵه‌تی ره‌گه‌زپه‌رستی توركیا بوو له‌پێناو له‌یه‌ك نه‌گه‌یشتنی كورد و ده‌وڵه‌تی عێراقی ،سه‌رۆك كۆماری توركیا ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان ئه‌وه‌ی ب ه ئاشكرا ل ه وتارێكی سه‌ره‌تای مانگی كانونی دووه‌م ل ه به‌رده‌م فراكسیۆنی پارته‌كه‌ی گووتی« ،چۆن نه‌مانهێشت ریفراندۆمی هه‌رێمی كوردستان بگات ه ئامانج بۆ به‌دیهێنانی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی كوردی ،به‌هه‌مانشێوه ناهێڵین كورد ل ه باشووری ئێمه‌ش هه‌رێمێكی سه‌ربه‌خۆیتریان ل ه ده‌ست دابێ ،چیمان له‌ده‌ستبێ ده‌ی كه‌ین» ده‌كرێ ئه‌م ه وه‌ك كۆتا ده‌ستێوه‌ردانی توركیا بۆ سه‌ر عێراق ئاماژه‌ی پێبده‌ین. - 2ئێران :ئێران یه‌كێك ه له‌و ده‌وڵه‌ته
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
هه‌رێمیانه‌ی ك ه زۆرترین ده‌ستێوه‌ردانی ل ه عێراقدا هه‌یه ،ب ه پله‌ی یه‌كه‌م به‌هۆكاری هه‌بوونی هاو مه‌زهه‌ب ه شیعه‌كانیه‌تی ،هه‌روه‌ها زۆربه‌ی كات یه‌كالكردنه‌وه‌ی ناكۆكیه‌كانی ناوخۆی ل ه عێراق ده‌كات .یه‌كه‌م ده‌ستێوه‌ردانی به‌رچاوی ئه‌ویش ب ه رێگری كردن ل ه سه‌ركه‌وتنی پرۆژه‌كانی ع.قاسم بوو ل ه چاكسازی زه‌ویه كشتوكالیه‌كان ب ه سه‌ندنه‌وه‌ی ل ه ده‌ربه‌گه‌كان و داینی ب ه جووتیاران بوو ،هه‌روه‌ها چاره‌سه‌ری پر�سی كورد بوو له‌گه‌ڵ پ د ك/عێراق .ئێران به راكێشانی ده‌ربه‌گ ه كوردهكان ل ه 11ی ئه‌یلولی ،1961هه‌ردوو پرۆژه‌كه‌ی قاسمی شكست پێ هێناو ،بوو ه هۆكاری سه‌ره‌كی ل ه رووخانی حكومی قاسم و ده‌ستپێكردنی شه‌ڕی كورد و عه‌ره‌ب، ئه‌وه‌ش جاری یه‌كه‌م بوو له‌عێراق روویده‌دا، چونك ه ده‌بێ بزانرێ شه‌ڕی شێخ محمودی حه‌فید له‌دژی ئینگلیز و به‌كرێ گیراوه‌كانی بوون به‌ناوی چه‌كدارانی «لێڤی ئاشوریه‌كان» بوو ،نه‌ك سوپای عێراق و عه‌ره‌ب .ل ه شه‌ڕی نۆ ساڵه‌ی نێوان جواڵنه‌وه‌ی كوردی چه‌كدار و سوپای عێراقدا، ئێران خۆی به‌دۆست و پشتیوانی كورد نیشاندا، له‌و شوێنه‌ی ك ه خه‌ریك بوو چاره‌سه‌ریه‌كی مام ناوه‌ندی بۆ پر�سی كورد ل ه عێراق بكرێت ل ه سااڵنی ،1974 - 1970ئه‌مجار ه ئێران پشتی كوردی به‌رداو چوو ه پاڵ به‌غدا .ل ه رێكه‌وتنی جه‌زائیر ل ه 6ی ئاداری 1975به‌پیالنگێڕیه‌كی شووم جواڵنه‌وه‌ی كوردی ك ه خۆ�شی زۆر باوه‌ڕی به‌خۆی نه‌بوو ئێران به‌هه‌ندێك ده‌سكه‌وتی رۆژانه‌یی فرۆشتی ،ئه‌مه‌ش بوو ه هۆكارێكی سه‌ره‌كی ل ه شكستی بزووتنه‌وه‌ی كوردی و قووڵكردنه‌وه‌ی ناكۆكی نێوان كورد و عه‌ره‌ب ل ه عێراقدا .به‌هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی عێراق – ئێران له‌الیه‌ن هێز ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ،ئێران
ئه‌مجاره‌یان پشتی جواڵنه‌وه‌ی كوردی گرته‌وه‌و ل ه دژی حكومه‌تی عێراقی به‌كاری هێناوه ،رووداوی ئه‌نفالی بارزانیه‌كان ل ه ، 1983كاتێك پ د ك/عێراق پێشه‌نگایه‌تی بۆ سوپای پاسداران كرد و هێنانی بۆ ناوچه‌كانی حاجی ئۆمه‌ران و چۆمان و سیده‌كان و نزیك بوونه‌و ه ل ه قه‌زای دیانای ئه‌وكات، رژێمی به‌عسیش هه‌ڵی كوتای ه سه‌ر پیاو ه بارزانیه بێتاوانه‌كان ل ه كۆمه‌ڵگا زۆره‌ملێكانی پارێزگای هه‌ولێر( قوشته‌په ،جێژنیكان ،هه‌ریر ،دیانا)، ئه‌نجام نزیكه‌ی هه‌شت هه‌زار پیاوی بارزانی ئه‌نفال و بێسه‌روشوێن كران .دواتریش به‌پێشه‌نگایه‌تی «ی ن ك» ،هات ه هه‌ڵه‌بجه‌و ده‌شتی شاره‌زوور ،ل ه 16ی ئاداری 1988بوو ه هۆكاری كیمیاباران و خاپوور بوونی ته‌واوی هه‌رێمی شاره‌زوو و هه‌وره‌مان و شه‌هیدبوونی زیاتر ل ه پێنج هه‌زار و برینداربوون و ئاواره‌بوونی به‌هه‌زارانیتر ،كه‌تا رۆژی ئه‌مڕۆش برینداره‌كان ب ه ئازاری برینه‌كانیانه‌و ه ده‌ناڵێنن و هێشتاش زۆر منداڵی ونبووی كاتی كیمیابارانه‌كه ب ه خێزانه‌كانیانه‌و ه شادنه‌بوونه‌ته‌وه .هه‌ر له ساڵی 1988ب ه خۆگه‌یاندنی بۆ پارێزگای كه‌ركوك و هه‌رێمی گه‌رمیان ل ه پێناو گورز وه‌شاندن له رژێمی به‌عس ،به‌اڵم بوو ه هۆكاری ئه‌وه‌ی سوپای به‌عس كێوماڵی ئه‌و ناوچان ه بكا به‌ناوی ئه‌نفال، زیاتر ل ه 180هه‌زار مرۆڤ ل ه ژن و پیاو پیر و منداڵ بكه‌ون ه به‌ر شااڵوی ئه‌نفال كه‌تا ئێستاش ئێسكوپروسكیان نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه ،به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ش ده‌ركه‌وت ك ه زۆرێك له‌مندااڵنی كچی ئه‌نفال فرۆشراون ه ده‌وڵه‌تانی كه‌نداوی عه‌ره‌بی. دوای راپه‌ڕینی 1991ل ه باكوور و باشووری عێراق ده‌رفه‌تێكی زیاتر بۆ ده‌ستێوه‌ردانی ئێران ل ه عێراق كرایه‌وه ،دیسان وه‌ك پشتیوانی بۆ كورد و شیعه ،ئێران بنكه‌ی ئیتالعاتی ل ه هه‌رێمی www.komelge.com
67
NO:32 -September 2018
ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی عێراق به‌گشتی وه‌كو ده‌وڵه‌تێكی عه‌ره‌بی ده‌بینن ،كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌و خاك و واڵت نابینن، به‌مانایه‌كیتر كورد وه‌كو كه‌مایه‌تی ده‌بینن كوردستان پێشخست ،به‌ئاشكرا به‌ناوی حسێنیه، به‌شاراوه‌ش به‌ناوی ئیتالعات ،هه‌مانكات ل ه رێگای ترس و پار ه راكێشانی هه‌ندێك پارتی سیا�سی بۆ الی خۆی ،هه‌روه‌ها دروست كردنی هه‌ندێك پارت و رێكخستنی ئیسالمی بۆ نوێنه‌رایه‌تی سیاسه‌ته‌كانی .له‌الیه‌كیتر تیرۆر و له‌ناوبردنی كادیر و ئه‌ندامانی رێكخستنه‌كانی رۆژهه‌اڵتی كوردستان. به‌گوێره‌ی ئامار ه نافه‌رمیه‌كان ،ئێران ل ه رێگای سیخوڕ و ئیتالعاته‌وه ،زیاتر ل ه 300كادیر و ئه‌ندامی رێكخستنه‌كانی رۆژهه‌اڵتی كوردستانی شه‌هید كردووه .به‌هه‌مانشێوه‌ی توركیا ،ئێران به‌رپرسیار ه ل ه هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی ناوخۆ و پارچه‌بوونی هه‌رێمی باشوور بۆ دوو پارچه. ل ه دوای رووخانی رژێمی به‌عسیش ل ه ،2003 ده‌رفه‌تی ئێران بۆ ده‌ستێوه‌ردانی له‌عێراق هێشتا زیاتربوو ،ئه‌ویش به‌هاتن ه ده‌سه‌اڵتی زۆرینه‌ی ئۆپۆزیسیۆنی شیعه‌ی ك ه له ئێران په‌روه‌رده‌ی بینیبوو ،ئه‌مه‌ش ده‌ستی ئێرانی ل ه عێراق زیاتر كرده‌وه ،بۆی ه ئێران ل ه دانان و البردنی ده‌سه‌اڵتداران و شه‌ڕی تایفگه‌ری 68
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
عێراق و چاره‌سه‌رنه‌بوونی هه‌رێم ه ملمالنێ له‌سه‌ره‌كان و ناجێگری ل ه سیاسه‌ت و ئاسای�شی دا ،ئێران ب ه پله‌ی یه‌كه‌م به‌رپرسیاره .ده‌ركه‌وت ل ه رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی داعش و دروست كردنی حشدی شه‌عبی و داگیركردنه‌وه‌ی كه‌ركوك له 16ی ئۆكتۆبه‌ر ،هه‌روه‌ها رێگریه‌كی سه‌رسه‌خست و ئابلۆقه خستن ه سه‌ر هه‌رێم ،له‌به‌ر هۆكاری ئه‌نجامدانی ریفراندۆمی 25ی ئه‌یلولی ،2017 به‌م ه بۆمان زیاتر ئاشكرا ئه‌بێ ئێران پشتگیر و دۆست ه یان هێزێكی ده‌ستێوه‌رده‌رو قوڵكرنه‌وه‌ی ئاڵۆزیه‌كانه. - 3ده‌ستێوه‌ردانی ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی ل ه عێراق به‌پێشه‌نگایه‌تی سعودیه: ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی عێراق به‌گشتی وه‌كو ده‌وڵه‌تێكی عه‌ره‌بی ده‌بینن ،كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌و خاك و واڵت نابینن ،به‌مانایه‌كیتر كورد وه‌كو كه‌مایه‌تی ده‌بینن ،نه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌كی ره‌سه‌ن ،له‌سه‌ر خاك و ئاوی خۆی .ل ه سه‌ده‌ی رابردوو یه‌كه‌م ده‌ستێوه‌ردان بۆ عێراق ئه‌ویش له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌تی سعودی ه كرا، ئه‌ویش به‌ناردنی مه‌لیك فه‌یسه‌لی شه‌ریفی مه‌ككه ل ه نه‌وه‌یی هاشمی ك ه خۆیان ئه‌گ هڕێنه‌و ه بۆ نه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ر مه‌حمه‌د ،بۆ پاشایه‌تی عێراق بۆ ماوه‌ی نزیكه‌ی نیو سه‌ده« ،هه‌ریه‌ك ه ل ه فه‌یسه‌ل خۆی، غازی كوڕی ،فه‌یسه‌لی نه‌وه‌ی ل ه ساڵی 1921وه تاكو 14ی ته‌موزی 1958حكومی پاشایه‌تیان له عێراق ب هڕێوه‌برد» .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بنه‌ماڵه‌ی پاشایه‌تی له‌ده‌ره‌و ه هێنرابوون ،بۆی ه ل ه رۆژی له‌ناوچوونیه‌و ه تا رۆژی ئه‌مڕۆ كه‌س خاوه‌نداریه‌تی لێ نه‌كردن ،راسته پیالنی ئینگلیزبوو رژێمی پاشایه‌تی دروست كردو پاشایه‌كی�شی له‌ده‌ره‌و ه بۆ هاورد ه كرد ،بێگومان به‌هه‌مان مۆدێل و سیسته‌می ك ه ل ه ده‌وڵه‌تانی تری عه‌ره‌بی دروست كرابوو ،ویستیان هه‌مان ڤێرسیۆن
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
ل ه عێراقیش هه‌بێ ،ئه‌نجام هه‌وڵه‌كانیان بێ سوود ده‌ركه‌وت. هه‌وڵی دووه‌م و به‌رچاو ل ه ده‌ستێوه‌ردان، ئه‌ویش له‌دوای شۆڕ�شی 1958له‌الیه‌ن جه‌مال عه‌بدولناسری سه‌رۆكی كۆماری یه‌كگرتووی میسر و سوریا عه‌ره‌بی بوو ،بۆ ئه‌وه‌ی عێراقیش به‌شداری ئه‌و یه‌كێتی ه بكه‌ن ،زۆر فشاریان بۆ هێنا ،به‌اڵم ع.قاسم ئیراده‌ی له‌ب هرامبه‌ر نیشاندان و عێراقی به‌ناسنامه‌ی هاوبه�شی عه‌ره‌بی و كوردی هێشته‌وه. بێگومان په‌سند نه‌كردنی ئه‌و ده‌ستێوه‌ردانی ج.عه‌بدولناسر ،ئه‌م ه وایكر د رێگانه‌ده‌ن ته‌مه‌نی قاسم درێژبێ ،له‌الیه‌ك جواڵنه‌وه‌ی شه‌واف و توركمانه‌كانیان ل ه موسڵ و كه‌ركوك زه‌ق كردنه‌وه‌و ده‌ستیان ب ه ناڕ هزای و خۆنیشاندان كردن ل ه ،1959 هه‌مان ساڵ الیه‌نگری به‌عسیه‌كانیان كرد بۆ هه‌وڵی تیرۆر كردنی ع.قاسم ل ه ناو هڕاستی به‌غدا به‌ده‌ستی سه‌دام حسێنه‌وه .هۆكاری شكستی كۆمار و هاتنی شۆڤێنزمی نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی و به‌عسیه‌كانیش هه‌ر هه‌مان هۆكاربوو و به‌دست و پاڵپشتی ئه‌وان بوو. به‌شێك ل ه ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی ،خۆیان به‌دۆستی جواڵنه‌وه‌ی چه‌كداری كورد د هزانی ل ه سااڵنی شه‌ست و حه‌فتا ،به‌اڵم به‌ئاگاداری ئه‌و ده‌وڵه‌تانه و ل ه ج هزائیری عه‌ره‌بی پیالنگێڕی له‌سه‌ر جواڵنه‌وه‌ی كورد كرا ،ل ه 6ی ئازاری .1975ئه‌مه‌ش بووه هۆكار ده‌رفه‌تی چاره‌سه‌ری له‌بار ببردرێ و دووباره شه‌ڕی نێوان كورد و عه‌ره‌ب قووڵ بكرێته‌وه .هه‌ر ئه‌و ده‌وڵه‌تان ه رژێمی به‌عسیان هاندا ل ه سه‌ره‌تای سااڵنی هه‌شتا له‌دژی كۆماری ئیسالمی ئێران و شه‌ڕی عێراق – ئێرانیان هه‌ڵگیرساند ،ل ه ماوه‌ی هه‌شت ساڵی ش هڕیشدا به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك هانی عێراقیاندا به‌چه‌ك و ب ه پاره‌و به‌ڕه‌وانه‌كردنی
له‌دوای كه‌وتنی به‌عس له ،2003ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی، له‌به‌رامبه‌ر هه‌ژموونی ئێران و كه‌وتنی عێراق ب ۆ ژێر ده‌سه‌اڵتی مه‌زهه‌بی شیعه، ه خۆیان و ناكۆكی كه‌وتن تایفی و مه‌زهه‌بیان له‌عێراق قووڵتر و ئاڵۆزتر و خوێناویتر كرد.
سه‌رباز ،له‌سه‌روویاندا «سعودیه ،ئه‌رده‌ن، میسر ،فه‌له‌ستین ،یه‌مه‌ن ،عومان ،به‌حرین و قه‌ته‌ر» بوون ،لیبیا و ئێرانیش الیه‌نگری ئێرانیان ده‌كرد ل ه دژی عێراق ،واتا كه‌سیان بێالیه‌ن و دژی شه‌ڕ نه‌بوون .ئه‌و ده‌وڵه‌تان ه سه‌دامیان پفدا تاكو له‌سه‌رخۆی بچێ و خۆی ب ه سه‌رۆكی نه‌ته‌وه‌یی عه‌ره‌بی بزانێ ،ئه‌مه‌ش بوو ه هۆكار سه‌دام هانبدا بۆ په‌الماری كوێت ».راست ه كوێت به‌شێك ه له‌عێراق، به‌اڵم ب ه دروستبوونی عێراقی نوێ ،گ هڕانه‌وه‌ی كوێت بۆ سه‌ر عێراقیان كرد ه خه‌ون ،له‌الی خۆی سه‌دام ویستی ئه‌و خه‌ون ه بكات ه راستی ،به‌اڵم پێچه‌وانه سه‌ری سه‌دامی خوارد» .له‌كاتی لێدانی عێراق له‌الیه‌ن ئه‌مریكاو ه له‌ساڵی 1991و 1998و 2003 هه‌موو ئه‌و واڵت ه ع هربیان ه به‌سه‌رۆكایه‌تی سعودیه بوون ه پارچه‌یه‌ك ل ه هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی ل ه دژی www.komelge.com
69
NO:32 -September 2018
هه‌نووكه‌ش ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی هیچ یه‌كێكیان رۆڵی ئه‌رێنی بۆ ئارامی و ئاسایش له‌عێراق دروستبێ نابینن .پێویسته ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی ده‌ستیان له ناو عێراق بكشێنه‌وه‌و ئیراده‌ی خه‌ڵكی عێراق بناسن رژێمی به‌عس ،بۆ گورز لێ وه‌شاندن و ئه‌نجامیش رووخانی بوو. له‌دوای كه‌وتنی به‌عس ل ه ،2003ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی ،له‌ب هرامبه‌ر هه‌ژموونی ئێران و كه‌وتنی عێراق ب ۆ ژێر ده‌سه‌اڵتی مه‌زهه‌بی شیعه ،كه‌وتن ه خۆیان و ناكۆكی تایفی و مه‌زهه‌بیان له‌عێراق قووڵتر و ئاڵۆزتر و خوێناویتر كرد .سه‌ره‌تا ل ه رێگای ئه‌لقاعید ه كه سه‌رچاوه‌ی مه‌عنه‌ویی و مادیه‌كه‌ی سعودیا و قه‌ته‌ر و ئیماراته ،دواتریش ب ه فتواكانی شێخان و مه‌رجه‌عانی سوون ه ل ه زانكۆی ئه‌زهه‌ری میسر و له ریازی سعویا ،په‌ره‌پێدانی گرووپی «سه‌له‌فی و وه‌هابی و ئیخوانی و به‌ع�سی و ناسری» و نه‌ته‌وه‌په‌رسته شۆڤێنیه‌كان ،تاگه‌یشت ه ئه‌وه‌ی ئاگری فیتنه‌یان پێخۆش كردن .ئه‌نجام بوون ه هۆكاری خستن ه سه‌رپێ و گه‌وره‌كردنی گرووپی چه‌ت ه و دژ ه مرۆڤی به‌ناوی داعش «ب ه تایبه‌ت له‌الیه‌ن سعودی ه و قه‌ته‌ره‌وه«. 70
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دروستبوونی داعش له‌بنه‌ڕه‌تدا بۆ ئه‌وه‌ی ئاگری فیتنه‌و شه‌ڕ و ئاڵۆزی ل ه عێراق و سوریا له ب هرامب ه ده‌سه‌اڵتی شیعه‌گه‌ریه‌تی و هه‌مانكات ئه‌و ده‌سكه‌وتانه‌ی كه‌وتبوون ه به‌ر ده‌ستی كورد ل ه رۆژئاواو باشووری كوردستاندا دروست ببوو. تا هه‌نووكه‌ش ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی هیچ یه‌كێكیان رۆڵی ئ هرێنی بۆ ئارامی و ئاسایش له‌عێراق دروستبێ نابینن .پێویست ه ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی ده‌ستیان ل ه ناو عێراق بكشێنه‌وه‌و ئیراده‌ی خه‌ڵكی عێراق بناسن، له‌الیه‌كیتر خه‌ڵكی عێراق به‌تایبه‌ت عه‌ره‌بی سوونه نه‌بێت ه ئامراز به‌ده‌ستی ئه‌و ده‌وڵه‌تان ه و خۆی ئیراده‌ی بڕیاردانی پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیان ه بدات، هه‌روه‌ها ده‌سه‌اڵتی زۆرینه‌ی شیعه‌ش ده‌ست له زهنیه‌تی تۆڵه‌كردنه‌وه‌و خۆسه‌پاندن بهێنێت.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 32ئه‌یلول 2018ز \ گه‌الوێژ 2718ك
وتـــار
تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری
به�شی پێنجه‌م هه‌رچی دیبلۆما�سی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی ه له‌پێناو فەراهەمکردنی هه‌ماهه‌نگی لەگەڵ ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌كانی دیك ه (پاوان ه ده‌ره‌كیه‌كان) و به‌دواداچوونی كاروباری سیسته‌می ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌كانی جیهان رێكده‌خرێت .ئه‌گه‌ر ل ه ده‌ره‌وه لەالیەن ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌كانەوە دانی پێدانه‌نرێت مه‌حاڵ ه تاك ه ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌یه‌كیش 24كاتژمێر خۆی له‌سه‌ر پ ێ رابگرێت .هۆكاری ئه‌مه‌ش له لۆژیكی سیسته‌می سه‌رمایه‌داری جیهاندا شاراوه‌یه. ئه‌گه‌ر ره‌زامه‌ندی هێزی هه‌ژموونگه‌رایی نه‌بێت، هه‌بوونی هیچ ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌یه‌ك سه‌قامگیرو هه‌میشه‌یی نابێت .چیرۆكی هه‌موویان ل ه ده‌فته‌ری هه‌ژمووندا نووسراوه .ئه‌وه‌ی ل ه رێساكان البدات یان دووچاری چاره‌نووسه‌كه‌ی سه‌ددام ده‌كرێت،
یان له‌ڕێگه‌ی گه‌مارۆ و ئابڵۆقه‌كانه‌و ه مایه‌پووچ ده‌كرێت و ده‌ڕووخێنرێت .شیمان ه ده‌كرێت هه‌ر ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌یه‌ك باش ده‌زانێت له‌كاتی ئاواكردن یان دواتر ئه‌گه‌ر مۆڵەت و ره‌زامه‌ندی هێزی هه‌ژموونگه‌رایی نه‌بێت ،هه‌بوونی هیچ ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌یه‌ك هه‌میشه‌یی نابێت .ته‌نانه‌ت ده‌وڵه‌ته‌كانی یه‌كێتی سۆڤێت و چینیش له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م رێسای ه نه‌ماونه‌ته‌وه. یه‌كێك ل ه خه‌سڵه‌ت ه سه‌ره‌كیه‌كانی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه ،بونیاده‌كه‌ی چه‌نده‌ی بڵێی به‌رامبه‌ر فره‌الیه‌نی و قه‌وار ه سیاسی ه جیاوازه‌كان داخراوه. هۆكاری ئه‌مه‌ش ئاشكرایه‌و مایه‌ی تێگه‌یشتنه. چونك ه فره‌الیه‌نی و قه‌وار ه سیاسی ه جیاوازه‌كان له‌ناو سنوور ه دیاریكراوه‌كاندا ده‌بن ه كۆسپ له‌به‌رده‌م چه‌وسانه‌وه‌ی پاوانه‌كان .وه‌ك پێویستی سروشته‌كه‌ی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی پێكهاته‌یه‌كی سیا�سی جیاوازه ،به‌تایبه‌تیش ئه‌گه‌ر له‌میانه‌ی پێكهات ه سیاسی ه دیموكراتیه‌كانه‌و ه ببێت ه خاوه‌ن هه‌بوون ،تاڕاده‌یه‌كی مه‌زن مه‌یدانی www.komelge.com
71
NO:32 -September 2018
پاوانخوازه‌كان بەرته‌سك ده‌بێته‌وه .هه‌روه‌ها هه‌بوونی سه‌روه‌ری ،یه‌كپارچه‌یی واڵت و بونیادی ناوه‌ندی وه‌کو زاراو ه له‌م پێناوه‌دا دروستكراون. مه‌به‌ست دابه‌شنه‌كردنی به‌هاكانی واڵت ه لەگەڵ گه‌لی خۆی و گڕوپه‌كانی كۆمه‌ڵگا .ئه‌م بیانووه رۆڵێكی سه‌ره‌كی ل ه له‌ناوبردنی كولتووری مه‌عنه‌ویشدا ده‌بینێت .سه‌رباری ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای ئازادی و جیاوازیه‌كان فره‌الیه‌نی دیموكراتی سیا�سی گونجاوترین رژێمی سیاسییه، به‌اڵم هەر چاالکیەکی گوای ه «یه‌كپارچه‌یی واڵت و رژێمه‌كه‌ی ده‌خات ه مه‌ترسیه‌وه« .بەم ئاراستەیە بێت وه‌ك بۆچوون و چاالكیه‌كی ده‌ره‌وه‌ی یاسا پیشانده‌درێت. ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه له‌میانه‌ی ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستیه‌و ه ك ه هه‌ر ه زێد ه به‌كاریدێنێت، له‌وانه‌ی ه له‌مێژوودا به‌كرێگیراوترین نوێنه‌ری هێزی هه‌ژموونگه‌رایی بووبێت .وات ه له‌ژێر كرا�سی میللیگه‌راییدا دڵسۆزترین به‌كرێگیراوی سیسته‌می سه‌رمایه‌دارییه .هیچ ده‌زگاو دامه‌زراوه‌یه‌ك هێنده‌ی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه وابه‌سته‌و خزمه‌تكاری هێزی هه‌ژموونگه‌رایی، هێزی ناوه‌ندی سه‌رمایه‌داری جیهان نییه .به‌هۆی ئه‌م كاراكته‌ره‌یانه‌و ه داگیركاری ناوخۆن .ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌یه‌ك چه‌ند ه بانگه‌شه‌ی میللیگه‌رایی بكات ،واتا به‌و راده‌ی ه خزمه‌تی هه‌ژموونگه‌رایی سیسته‌می جیهان ده‌كات .ئه‌و ده‌وڵه‌تگه‌راییه‌ی ـ نه‌ته‌و ه ك ه چوار سه‌د ساڵ ه هێزی هه‌ژموونگه‌رایی ب ه بایه‌خه‌و ه ئاماده‌ی ده‌كات ،شێوه‌ی پێده‌دات و به‌ده‌ستی خۆی كردوویه‌تی ب ه سیسته‌م ،ئه‌گه‌ر ب ه میللیگه‌راترین ده‌وڵه‌ت ل ه قه‌ڵه‌م بدرێت واته هیچ شتێك ل ه شه‌ڕه‌كانی هێزی هه‌ژموونگه‌رایی سیسته‌می سه‌رمایه‌داری جیهانی تێنه‌گه‌یشتوون. 72
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
كاتێك دەستەواژەی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه شیكار ده‌كرێت ،گرنگ ه لەگەڵ هه‌ندێك بابه‌تی دیكه تێكه‌ڵ نه‌كرێت و ئه‌نجامی چه‌وت به‌ده‌ست نه‌هێنرێت .به‌ر ل ه هه‌موو شتێك پێویست ه زاراوه‌ی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه باش پێناس ه بكرێت .ل ه مێژوودا ده‌وڵه‌ت خۆی وه‌ك رێكخراوێك پێناس ه ده‌كرد كه ته‌نیا ب ه ئه‌ندام ه به‌شداربووه‌كانیه‌و ه سنوورداره. واتا ب ه سیفه‌تی كادیرانی ده‌وڵه‌ت ناچاربوون یه‌كتری په‌سه‌ند بكه‌ن ،ئیقناع ،شكۆدار ،ره‌سه‌ن و ته‌نانه‌ت یه‌كتری ب ه ئیالهی (پیرۆز) بكه‌ن .به‌اڵم لەگەڵ ده‌ركه‌وتنی ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌و ه ئه‌م هه‌ڵوێسته گۆڕاوه .ئیتر به‌دۆخێك گه‌یشتوو ه خۆی وه‌ك گه‌وره‌یی خوداوه‌ندی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه ،شكۆداری و پیرۆزیه‌كه‌ی پێشكه‌ش بكات ،ئه‌مجار ه ته‌نیا به ئیقناع كردنی كادیرانی ده‌وڵه‌ته‌و ه نه‌وه‌ستا ،به‌ڵكو به‌سه‌ر ته‌واوی كۆمه‌ڵگادا گشتگیریكرد ك ه ل ه تاکە به‌ناو هاواڵتیه‌كانی پێكدێت .وه‌ك بڵێی سه‌رجه‌می كۆمه‌ڵگا له‌ناو بۆته‌ی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌دا تواوه‌ته‌وه. ئه‌م ه ئه‌و بوویه‌ره‌ی ه ك ه ب ه زیندانیكردن له‌ناو قه‌فه�سی ئاسنین ناو ده‌برێت .ئه‌گه‌ر ئه‌م راستییه ده‌ركی پێنه‌كرێت ،تێگه‌یشتنی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌و مۆدێرنیت ه مه‌حاڵه .ئه‌و فاكته‌رانه‌ی تێگه‌یشتنێكی راست سه‌باره‌ت ب ه ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه ئاسته‌م ده‌كه‌ن ،یه‌كه‌میان؛ به‌یه‌كه‌و ه هه‌ڵسه‌نگاندنی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی ه لەگەڵ كۆمار و دیموكرا�سی. هه‌روه‌ك چۆن ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه كۆمار نییه، به‌ڵكو ل ه میانه‌ی دژایه‌تیكردنی فه‌لسه‌فه‌ی كۆمار ،دامه‌زراوو میكانیزم ه سه‌ره‌كیه‌كانی به‌ره‌و پێشه‌وه‌چووه .ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه واتای نكوڵیكردنه ل ه كۆمار... .