NO:33 -December 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
33 هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی ناوه‌ڕۆك
خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی) دیدگا
باشووری كوردستان له‌به‌رده‌م هه‌ڕه‌شه‌ی داگیركاریی ت هواو دایه3 ........................... دیدار هاوژین مه‌ال ئه‌مین :هەندێک لە هێزە کوردییەکان بێ ئەوەی ئاگایان لێبێت
دەکەونە بەرەی دوژمنەوە4 .................................................................................... شیكاریی
سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی) نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی
شیرین تاهیر :خەباىت ژن ،دەربارەى کتێبى دەروزەیەک بۆ ژنۆلۆژى12 ....................... وتار دیار غه‌ریب :د گۆهرتنا دونیا ده قه‌ده‌را ئەردۆغان و توركیا و هكه قه‌ده‌را سوڵتان
عەبدولحەمیدا دویه‌مین و دەوڵەتاعوسامنی دبه19 ................................................... شڤان نەوزاد :نەبوونی ملمالنێی نەوەی نوێ و ڕابردوو لە کۆمەڵگای داخراودا32 ........ سیاوه‌ش گۆده‌رزی :تیۆری ناخه‌تی ،پاشبه‌رهه‌ڵستکاری ،ناتوندوتیژی36 ...................... كارزان عه‌زیز :سەرەتایەک بۆ ماتریالیزمی مێژوویی42 ............................................. عەلی مەحمود :گەندەڵی هەڵبژاردن لە نێوان سویرساو کوردستاندا48 ........................ سه‌ردار ستار :پێکه‌و ه ژیانی دیموکراتیانه‌ی گه‌الن و ئه‌رک و مافه‌کانی54 ................. ع.ئۆجاالن :تازه‌گه‌ری دیموکراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری68 ..................
راوێژكاری یاسایی پارێزه‌ر هیالل ئیبراهیم په‌یوه‌ندییه‌كان ل ه رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن 07702227274 goran.a.hesen@hotmail.com www.komelge.com facebook.com/ Azadi Komelge چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :د.ع
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،چوارباخ ،سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی چاوه‌كه
دیدگـ ـ ــا باشووری كوردستان له‌به‌رده‌م هه‌ڕه‌شه‌ی داگیركاریی ته‌واو دایه
له‌دوای راپه‌ڕینی شاڵی 1991وه رۆژ به‌رۆژ داگیركارانی كوردستان – به‌تایبه‌تی توركیا و ئێران – و ده‌وڵه‌ته زلهێزه‌كانی جیهان له‌هه‌وڵی داگیركردن و خۆسه‌پاندن بوون به‌سه‌ر باشووری كوردستاندا. ئه‌مه‌شیان له‌میانه‌ی سوود وه‌رگرتن بووه له ناكۆكیی و ملمالنێی نێوان الیه‌نه سیاسییه‌كانی باشوور و پابه‌ندنه‌بوونیان به ستراتیژیی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانیی و تێكشكاندنی كه‌سێتی تاكی كورد و لێكترازانیی پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا .له‌ئاكامی ئه‌مه‌دا؛ ئه‌مڕۆ هه‌وڵدانه‌كانیان بۆ داگیركاریی و خۆسه‌پاندن گه‌یشتۆت ه ترسناكترین قۆناخی خۆی، ئه‌گه‌ر رێگیرییه‌كی جددی نه‌بێت ،ئه‌وا باشوور به‌ته‌واوی و له‌ڕووی ئابووری و سیا�سی و فه‌رهه‌نگی و ئیدی سه‌ربازییش داگیر ده‌كرێت ،ئیدی باشوور، ب ه خاك و خه‌ڵكییه‌وه ،له‌ژێر مه‌ترسیدارترین پیالنی داگیركاریی دایه و ته‌نانه‌ت بۆته گۆڕه‌پانی شه‌ڕێكی جیهانیی و هه‌رێمیی ئه‌وتۆ كه كۆتاییه‌كه‌ی دیار نییه. لێره‌دا؛ هۆكار و ده‌رئه‌نجامه‌كانی ئه‌و داگیركاریی و خۆسه‌پاندن ه زۆر و هه‌مه الیه‌نه‌ن ،ئه‌وه‌ی گرنگه ده‌كرێ چی بكرێ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و داگیركارییه چیتر به‌رده‌وام نه‌بێت و له‌نێو گێژاوی خۆرهه‌اڵتی ناوین و ئێراق و كوردستاندا ،هه‌م ده‌سكه‌وته‌كانی گه‌له‌كه‌مان بپارێزرێت و له‌و ملمالنێ و شه‌ڕ و ناكۆكییه‌ی ئێستای ناوچه‌ك ه به‌كه‌مترین زیان لێی ده‌ربچین ،هه‌میش بتوانرێت وه‌ك گه‌لی كوردستان پێگه‌ی شایسته‌ی خۆی له‌داهاتوودا به‌ده‌ستبێنێت. مسۆگه‌ر به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داگیركاریی به بێده‌نگبوون ،به ملكه‌چیی و وابه‌سته‌بوون
پێی و كه‌وتنه نێو بازنه‌ی سیاسه‌ت و ستراتیژییه‌كانی داگیركارانه‌و ه نایه‌ته‌دی ،به‌ڵكو به رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ده‌بێت له‌هه‌موو ئاست و كایه‌كاندا .بچووكترین سازكاریی له‌گه‌ڵ داگیركاراندا ،ده‌بێته هاوكاریی و پشتیوانیی لێی. ئه‌وه‌ی ئێستا ده‌گوزه‌رێ چییه؟ ده‌سه‌اڵتێكی سته‌مكار و تااڵنكاری وابه‌سته به داگیركاران له باشووردا بااڵده‌سته ،كه هه‌بوون و مانه‌وه‌ی خۆی له هه‌بوون و مانه‌وه‌ی هه‌ژموونی داگیركاراندا ده‌بینێته‌وه .هه‌رچی رژێمه داگیركاره‌كانیشن هه‌رچییه‌كیان بوێت له‌ڕێی ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی باشووردا جێبه‌جێی ده‌كه‌ن .بێگومان ئه‌و رژێمانه دژ به ره‌وت و بزووتنه‌وه نیشتمانپه‌روه‌ریی و نه‌ته‌وه‌یی و دیموكراتیخوازییه‌كانن ،بۆیه ده‌سه‌اڵتی باشووریش بێئه‌مالو ئه‌وال له‌به‌رامبه‌ر بهو ره‌وت و بزووتنه‌وانه‌دا ئه‌وه جێبه‌جێ ده‌كات كه ئه‌وان ده‌یانه‌وێت. بۆیه پێویست ده‌كات به‌هه‌موو شێوه و رێبازێك به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داگیركاریی و وابه‌سته‌یی ببینه‌وه و نه‌ك هه‌ر رێگه نه‌درێت ئه‌و داگیركارییه بگاته سه‌ركه‌وتنی خۆی ،به‌ڵكو ده‌بێت هه‌رچی پێگه و ستووندی داگیركاریی هه‌یه هه‌ڵوه‌شێنرێته‌وه. به‌مه‌ش ده‌توانرێت قۆناخێكی نوێ له باشوور ده‌ستپێده‌كات كه به‌ئاراسته‌ی بونیادنانی سیسته‌مێكی دیموكراتیی نیشتمانیی له باشوور بونیاد بنرێت و باشوور له‌ناوه‌ندی شه‌ڕی تایبه‌تی داگیركارییه‌وه ببێته ناوه‌ندی ئازادی و دیموكراتی و دادپه‌وه‌ریی خاوه‌ن سه‌روه‌ریی و شكۆداریی خۆی.
NO:33 -December 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
هاوژین مه‌ال ئه‌مین :هەندێک لە هێزە کوردییەکان بێ ئەوەی ئاگایان لێبێت دەکەونە بەرەی دوژمنەوە
سازدانی :گۆران پێنجوێنی هاوژین مه‌ال ئه‌مین ،ئاماژ ه بۆ ئه‌وه‌ده‌کات دەوڵەت-نەتەوە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا قه‌یرانه‌کانی زیاتر کردو ه و بووه‌ت ه هۆی چه‌وسانده‌نه‌وه‌ی گه‌النی ناوچه‌ک ه و رایشده‌گه‌یه‌نێت ،ئۆجاالن پێداگری له‌وه‌ده‌کات گەالنی ناوچەکە و پێکهاتە جیاواز و ئیتنیکی و سیاسیی و کولتورییەکان دەتوانن له‌یه‌کێتییه‌کی دیموکراتییدا پێکه‌و ه بژین. جه‌ختیشده‌کاته‌وه :خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریی رۆژئاوای کوردستان و باکوری سوریا بە تایبەت لەم رووەوە تاکە تروسکاییەکی گەش و راستەقینەیە. له‌م چاوپێکه‌وه‌تنه‌وه‌دا هاوژین مەال ئەمین، ی «قەیرانی مامۆستای زانکۆ و ئەندامی کۆنگر ه 4
www.komelge.com
مەدەنییەت و رێگەبەرەونوێگەریی و دیموکراسیی لە رۆژهەاڵتی ناوەراست» کە رۆژانی -١٧ ١٨ی مانگی نۆڤەمبەری ٢٠١٨لە واڵتی لوبنان بەڕێوەچوو ،باس ل ه گرینگیی ئه‌و کۆنگره‌یه‌ده‌کات. لە رۆژی ئەمڕۆدا سیستمی جیهانیی • لە قەیرانێکی سیاسیی و ئابوورییدا ده‌ژێت، ئەم قەیرانە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بەزۆری لەشێوەی شەڕ و پێکداداندا دەبینرێت ،ئەو هێزانە�شی کە لەسەر ناوی چارەسەری دەخوازن رۆڵ ببینن بۆ خۆیان بوونەتە هۆکاری کێشە و قەیرانه‌ک ه قوڵتر دەکەنەوە ،ئایا بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
هێنانی تەکنەلۆژیا و هێنانی هێز لەدەرەوەی سنوورەکانی خۆیەوە، بەداخەوە ڕۆژ لە دوای رۆژ جگە لە ئاڵۆزیی، کێشەی و قەیرانی زیاتر لە ناوخۆی ئەم دەوڵەت- نەتەوانەدا نەیانتوانیوە کە ڕێگەچارەیەک بدۆزنەوە بۆ گەالنی ژێر دەستەی ئەو دەوڵەت-نەتەوانە.
هاوژین مه‌ال ئه‌مین :لە راستییدا ئێستا کێشەیەک مرۆڤایه‌تیی پێوەی دەناڵێنێت! بەشێوەیەکی گشتیی پێوەی سەرقاڵە ،بەتایبەت لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا .بە بڕوای من پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە سیستمی مۆدێرنیتەی سەرمایەدارییەوە هەیە ،بە واتایەکی تر پەیوەندی هەیە بە ئەو کێشە و ئاڵۆزییە رۆژانەیی و مێژووییانەوە کە بە هۆی بنبەست بوونی سیستمی دەوڵەت-نەتەوەو ه دروست بووە ،ب ه تایبەت لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا. دەوڵەت-نەتەوە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بە تایبەت کیانێکی سیاسییە دروست بووە ،لە سەر بنەمای شوناسێکی دیاریکراو ،هەروەها زاڵ کردنی
ئەم شوناسە دیاریکراوە بەسەر هەموو گەالن و کەمینە و ئیتنیکە کۆمه‌اڵیه‌تییی و سیاسییەکانی دیکەدا ،لە چوارچێوەی جوگرافیایەکی دیاریکراودا .بە درێژای مێژووی 100ساڵ زیاتری سیستمی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی کە گەالنی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئەزموونیان کردووە ،ئەم سیستمە شکستی هێناوە لەوەی کە بتوانێت لە چوارچێوەیەکی دیموکرا�سی راستەقینەدا پێکەوە ژیانێکی شایستە بۆ مرۆڤ بەرهەم بهێنێت لە نێوان ئەو ئیتنیک و نەتەوە جیاوازانەی کە دەکەونە ناو سنوورەکانی ئەم دەوڵەتانەوە ،یاخود ویستی خۆڕسک و ئیرادەی ئەو نەتەوە و کەمایەتی و پێکهاتە ئیتنیکیانە بپارێزێت کە دەکەونە چوارچێوەی جوگرافیاکەیەوە ،ئەم کێشانە هۆکاری ئەوەیە کە هەڵەیەکی راستەقینە لە ناو بونیادی دەوڵەت-نەتەوەدا هەیە کە بە درێژای مێژوو ئەم سیستمە لە هەناوی خۆیدا هەڵیگرتووە، هەموو ئەم دەوڵەت-نەتەوانە بەشێوەیەک لە شێوەکان بۆ چارەسەریی ئەو کێشە و قەیارنانەی کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە ،کێشە و قەیرانی تریان خوڵقاندووە ،ئەو کێشە و قەیرانانەش خۆی لە قۆرغکاریی ،دەستگرتن بەسەر داهات ،سەرمایە، توانا و لێهاتووی و ویستی ئازادیی کۆمەڵگە، هێنانی ئایدیۆلۆژیا ،هێنانی تەکنەلۆژیا و هێنانی هێز لەدەرەوەی سنوورەکانی خۆیەوە ،هتد ...بە جۆرێک لە جۆرەکان بۆ چارەسەر کردنی ئەو کێشانەی کە خوڵقاندوویانە .بەداخەوە ڕۆژ لە دوای رۆژ جگە لە ئاڵۆزیی ،کێشەی و قەیرانی زیاتر لە ناوخۆی ئەم دەوڵەت-نەتەوانەدا کە لە رۆژهەڵەتی ناوەڕاستدا هەن نەیانتوانیوە کە ڕێگەچارەیەک بدۆزنەوە بۆ گەالنی ژێر دەستەی ئەو دەوڵەت-نەتەوانە. www.komelge.com
5
NO:33 -December 2018
تاکە ئومێد و تروسکاییەک بۆ چارەسەریی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ببینرێت بریتییە لە ئەو پرۆژە دیموکراسییەی کە لە رۆژئاوای کوردستان و باکوری سوریا جێگیربووە. داخوازی گەالنی ناوچەکە لە ئێستادا • بووە بە ئاشتیی ،دیموکراسیی ،یەکسانیی و پێکەوە ژیان ،هەروەک دەبینیین ئێستا رۆژئاوای کوردستان و باکوری سوریا گەلی کورد، عەرەب ،سوریان ،کلدان و بەتایبەتتر تورکمان، هەموویان بە یەکەوە لە ژێر سیستمێکدا بە ئازادیی ده‌ژین ،تێروانینی ئێوە چییە لە سەر ئەم سیستمە؟ هاوژین مه‌ال ئه‌مین :بێگومان دەتوانم بڵێم لە دوای ئەو هەموو کارەسات و نەهامەتییانەی کە سیستمی دەوڵەت-نەتەوە بەسەر کۆمەڵگەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا هێناویەتی،ئێستا تاکە ئومێد و تروسکاییەک بۆ چارەسەریی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ببینرێت بریتییە لە ئەو پرۆژە دیموکراسییەی کە لە رۆژئاوای کوردستان و باکوری سوریا جێگیربووە .ئێستا تارادەیەک کەوتووه‌تە سەر پێی خۆی ،سەرباری هەر تێبینی و سەرنجێک کە لە بارەیەوە هەمان بێت ،هەروەها سەرباری هەموو ئەو دوژمنکاریی یانەی کە لە دەرەوە و لە ناوخۆ رووبەڕووی دەبێتەوە .هەروەها 6
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هەموو ئەو هێرش و هەڕەشانەی لە الیەن دەوڵەت-نەتەوەکانی ناوچەکەوە دەکرێتە سەری و لێیده‌کرێت ،بەاڵم دەبینین تاکە ئەزموونێکە کە باس لەوە دەکات کە مرۆڤایه‌تیی و گەالنی ناوچەکە بە هەموو جیاوازی ئیتنیکی ،کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسییانەی کە هەن ،دەکرێت پێکەوە لە چوارچێوەی خۆبەڕێوەبەریی و خۆسەریی و ئیدارەیەکی دیموکراتیکی هاوبەشدا کە مافی هەموو پێکهاتە و کەمینە جیاوازەکان قبوڵبکات و ددانی پێدا بنێت .هەروەها دەرفەتی ئەوە بڕەخسێنێت مرۆڤ بتوانێت لە چوارچێوەی ئەو ئیدارە و بەڕێوبەرێتییە هاوبەشەدا ،مانیفێستی ئازادیی و یستی خۆی بەرامبەر بە گەالن و کەمینە و ئیتنیکەکانی تر بکات .پێکەوە بە هاوبە�شی بتوانن ئەزموونێکی سەرکەوتوو بەرهەم بهێنن .بە بڕوای من ئەزموونی خۆڕێوەبەریی رۆژئاوای کوردستان و باکوری سوریا بە تایبەت لەم رووەوە تاکە تروسکاییەکی گەش و راستەقینەیە ،ئێستا لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا مرۆڤ ده‌توانێت چاوی لێ بکات و چاوەڕوانی گەورەی لێی هەبێت .سەرەڕای هەموو ئەو هێرش وهەڕەشانەی لە الیەن دەوڵەتە زلهێزەکانی دونیا و دەوڵەتانی ناوچەکەوە له‌سەر ئەم ئەزموونە هه‌یه. پرۆژەی خۆسەریی دیموکراتیک کە لە • رۆژئاوای کوردستان ئێستا جێگربووە خۆی لە فیکری عبدواڵ ئۆجاالندا دەبینێتەوە ،هەروەها لەالیەن گەالنی ناوچەکەشەوە وەک رێگەی چارەسه‌ریی دەبینرێت ،هەر بەم دواییانە لە واڵتی لوبنان کۆنگر ه «قەیرانی مەدەنیییەت و رێگە بەرەو نوێگەریی و دیموکراسیی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست»دا بەڕێوە چوو ،بەڕێزیشتان یەکێک
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
بوون لە ئەندامانی ئەو کۆنگره ،ئایا پێکهاتە بەشداربووه‌کان نزیکایەتی لە کۆنگر ه چۆن بوو؟ هاوژین مه‌ال ئه‌مین :بێگومان ئەو کۆنگرەیە وەک ئەوەی لە بەیاننامەی ئەنجامی کۆتایی کۆنگرەکەدا هاتبوو ،لە راستییدا نموونەیەک بوو لە پێکەوە ژیان کە چۆن ده‌توانن کەمایەتی، ئیتنیکە جیاواز ،نەتەوەکان ،جیاوازییە سیاسیی، کۆمه‌اڵیه‌تیی و کولتوورە جیاوازەکان پێکەوە لە چوارچێوەیەکی لێک تێگەیشتن و کاری هەرەوەزییدا و داننان بە ئازادیی و بە مافەکانی یەکتریدا پێکەوە بژین .خۆشبەختانە تا رادەیەکی زۆر ئەوەی کە هەستی پێ دەکرا ئەو کەمایەتی و نەتەوانەی دیکە بە ئەرمەن ،کلدان ،ئاشووریی و پێکهاتە و نەتەوە جیاواز و رێکخراوە جیاوازەکانی ژنانەوە تەنانەت بە هەندێک پارتیی سیاسییەوە کە لەوێ ئامادەییان هەبوو ،هەموویان پێداگرییان لەوە دەکرد کە چوارچێوەی ئەم ئایدیۆلۆژیا و فیکری نەتەوەی دیموکرات و شارستانی دیموکراتیکە ،تا چەند دەتوانێت ببێتە چەترێک بۆ ئەوەی کە هەموو ئەو جیاوازیانە پێکەوە کۆ بکاتەوە ،هەموومان بتوانیین ئەزموونێکی جیاوا لە دەمارگیریی و ئەزموونێکی جیاواز لە ئەو میراتە دوور و درێژەی شەڕ و پێکدادان کە لە ناوچەکەدا بە درێژای مێژوو روویانداوە پێکەوە ژیان بونیاد بنێین. ئایا ئەو فیکر و سیستمه‌ی کە ئۆجاالن • رێبەرایەتی دەکات ئێستا ل ه رۆژئاوای کوردستان و باکوری سوریادا بەروونی دەبینرێت ،ئایا چیی بکرێت بۆ ئەوەی ئەم سیستمە ببێتە مۆدێلێک؟ هاوژین مه‌ال ئه‌مین :بێگومان گرینگترین شت بۆ ئەوەی ئەم سیستمە ببێتە مۆدێلێک ،بریتییە
بۆ ئەوەی ئەم سیستمە ببێتە مۆدێلێک ،بریتییە لەوەی کە ئەم فیکرە باڵو بکرێتەوە و بانگەشەیەکی راستەقینەی بۆ بکرێت
لەوەی کە ئەم فیکرە باڵو بکرێتەوە و بانگەشەیەکی راستەقینەی بۆ بکرێت ،گەالنی ناوچەکە و ئیتنیکەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و هەروەها ئەو شارستانییەت و پێکهاتە راستەقینانەی کە نوێنەرایەتیی واقیعی شارستانیی و کۆمه‌اڵیه‌تیی و کولتووریی رۆژەهەاڵتی ناوەڕاست دەکەن بەبا�شی بتوانن لەم فیکرە و لەم سیستمە تێبگەن ،ئەو پڕوپاگەندانەی کە لە دژی ئەم سیستمە دەکرێت لەالیەن هێزە جیاوازەکانەوە بە تایبەتی دەوڵەت- نەتەوە ک ه بۆ هەڵە تێگەیشتن ه لەم سیستمە، پێویستە ئەو پڕوپاگەندە و هەڵەتێگەیشتنانە بڕەوێنرێتەوە ،ئەمەیش لە پێناوی تێگەیاندنی گەالنی ناوچەکە لە جەوهەری ئەم سیستمە و ناساندنی پڕۆژەکە وەک خۆی و نەهێشتنی ئەو هەڵە تێنەگەیشتنەیە بۆ سیستمەکە کە یەکێکە لە ئەرکە سەرەکییەکانی ئەم قۆناغە ،ئەمەیش لە رێگەی راگەیاندن و کۆنگر ه و کۆبوونەوە و کۆڕ و سیمینار و رێگەکانی بییرکردنەوە و باڵوکردنەوەی فیکردەکرێت .بە بێ تێگەیشتنێکی قوڵ لە سروشتی ئەم پرۆژەیە و تیشک خستنە سەر تایبەتمەندییەکانی هەروەها جیاوازییەکانی لەگەڵ فۆڕمی دەوڵەت-نەتەوە ،ئێمە ناتوانیین ئەو گەالنەی دیکە بە ئاسانی تێبگەینیین و بیان www.komelge.com
7
NO:33 -December 2018
هێنینە ژێر باری قبوڵ کردنی ئەو ئەزموونەی ل ه رۆژئاوای کوردستان و باکووری سوریا هەیە .لە دواتردا وەرگرتنی وەک مۆدێلێک بۆ چاولێکردن و پەیڕەو کردنی ،پێش پەیڕەو کردنی ئەم مۆدێلە، لەراستییدا پێویستی بە پەروەردەکردنی بییری ئازاد و پەروەردەکردنی تاکی ئازاد ه هەروەها رەواندنەوەی زهنییەتی دەمارگیریی نەتەوە پەرستیی ناسیۆنالیزمی یە ،لەبەرئەوە بە بێ دەرباز بوون بە پەروەردەیەکی دیموکراسیی راستەقینە و بە بێ تێکۆشانێک لە پێناو نەهێشتنی کۆمەڵێکی زۆر لە ئەو بارودۆخە زهنیانەی کە مرۆڤی تیادا ده‌ژی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،بە هۆی ئەو ملمالنێ و کێشه‌کانەوە کە سیستمی دەوڵەت-نەتەوە دروستی کردووە ،هەروەها پەرتکردنی کۆمەڵگە و ملمالنێی سیستمی سەرمایەداریی لە ناوچەکەدا دروستی کردووە ،ئێمە ناتوانیین کە کادری راستەقینە و ئیرادەی راستەقینەمان هەبێت بۆ ئەوەی که ئەو ئەزموونە پشتی پێ ببەسترێت ،هەنگاو بەرەو فراوان بوونی بهاوێژێت ،چونکە ئەو کێشەو گیروگرفتانەی سیستمی دەوڵەت-نەتەوە لە ناو سایکۆلۆژیای گەالنی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا دروستی کردووە ،هەرچەندە تا رادەیەکی زۆر گەلی کورد بە شێوەیەک لە شێوەکان لەم گرێیە رزگاری بوو بێت،بەاڵم گەالنی دیکە کە سەیری ئەزموونی رۆژئاوای کوردستان دەکەن وەک ئەزموونی بااڵدەستی کوردان لێیدەڕوانن. هەروەها بەجۆرێک لە دەوڵەت-نەتەوەی کوردان لێیدەڕوانن ،بەشێوەیەک لە شێوەکان ئێستا ئەم هەڵە تێگەیشتنانە بەرامبەر بە ئەزموونی رۆژئاوای کوردستان هەیە ،ئەزموونی رۆژئاوای کوردستان وەک ئەزمونێکی دەسەاڵتداریی تایبەت بە کوردان سەیری دەکرێت ،لەالیەن دوژمنان و نەیارانی 8
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەزموونی رۆژئاوای کوردستان وەک ئەزمونێکی دەسەاڵتداریی تایبەت بە کوردان سەیری دەکرێت، لەالیەن دوژمنان و نەیارانی گەلی کوردەوە ،یان ئەو گەالنەی کە بە هەڵە لەم سیستمە تێگەیشتوون، دەڵێن ئەزموونێکە بۆ دروست بوونی دەوڵەت نەتەوەیەکی دیکە گەلی کوردەوە ،یان ئەو گەالنەی کە بە هەڵە لەم سیستمە تێگەیشتوون ،دەڵێن ئەزموونێکە بۆ دروست بوونی دەوڵەت نەتەوەیەکی دیکە یان خۆسەریی تایبەت بە کوردان لە پارچەیەک لە پارچەکانی تری کوردستان .لە کاتێکدا ئەزموونی رۆژئاوای کوردستان بە تایبەت لەو سااڵنەی رابردووودا توانیویەتی ئەوە بسەملێنێ کە ئەزموونی پێکەوە ژیانی گەالنە و کاری هەرەوەزییە لە پێناو ئیرادەیەکی ئازاد و دیموکراسییدا ،لە پێناو یەکتر قەبوڵکردن و بونیاد نانی ژیانیکی نوێ و جیاواز لەو فۆڕمە سەپێنراوەی دەوڵەت-نەتەوە دەیەوێت بیسەپێنێت بەسەر هەموو پێکهاتە جیاوازەکاندا.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
ئەو یه‌کێتیی نەتەوەییەی کە عه‌بدواڵ ئۆجاالن پێداگیری لەسەر دەکات، ئەو یه‌کێتییە نەتەوەییە نییە بەو تێگەیشتنەی کە لە زهنییەتی ئێمەدا جێگیر بووە. عه‌بدواڵ ئۆجاالن لە هەموو ئەو • تیۆرانه‌ی کە پێشکە�شی کردووە ،بە تایبەتی تر ئەو تیۆرانه‌ینانەی کە لەسەر گەلی کورد هەیەتی لە بواری سیاسیی و سەربازییشدا ،تیشک دەخاتە سەر یه‌کێنتییی نەتەوەیی لە ئێستادا کە دەسکەوتەکانی گەلی کورد لە مەترسییدایە بەتایبەت لە باشووری کوردستاندا ،ئێوە هەڵوێستی هێزە کوردییەکان لەم نێوەندەدا چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ هاوژین مه‌ال ئه‌مین :ئەو یه‌کێتیی نەتەوەییەی کە عه‌بدواڵ ئۆجاالن پێداگیری لەسەر دەکات، ئەو یه‌کێتییە نەتەوەییە نییە بەو تێگەیشتنەی کە لە زهنییەتی ئێمەدا جێگیر بووە ،بەڵکو یه‌کێنتیی نەتەوەیی دیموکراتە .یه‌کێتییەکە کە هەموو گەالنی ناوچەکە و هەموو پێکهاتە و جیاوازییە ئیتنیکی و کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسییەکان و کولتورییەکان دەتوانن لە سایەیدا یەکسان بن ،لە دۆخێکی هەرەوەزیی راستەقینە و لە ئیرادەیەکی هاوبەشیی گەاڵڵە بوودا کە لە
ئەنجامی پرۆسەیەکی دیموکراسیی و پرۆسەیەکی خۆڕێوەبەریی راستەقینەدا ده‌توانێت گەاڵڵە ببێت ،بە بڕوای من بەشێکی زۆری ئەو هەڵوێستە نەخوازراو و دوژمنکارانەی کە لە الیەن هێزە سیاسییە کوردییەکانی ترەوە بەرامبەر بەم پرۆسەیە دەبینرێت ،تاڕادەیەکی زۆری پەیوەندی بە ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیستیی و بییرکردنەوەی کالسیکی پارتیی سیاسیی کوردییەوە هەیە وەک هەموو پارتێکی سیاسیی دیکە لە ناوچەکەدا، سیستمی دەوڵەت-نەتەوە تەنها هەر ئەو تاوانە گەوەرەیەی نەکردووە کە لە ژێر چەتری خۆی و لە چوارچێوەیەکی دیاریکراودا گەالنی دیکەی چەوساندووه‌تەوە و ئیرادەی ئازادیی گەالنی شێواندووە ،بەڵکو بزووتنەوەیەکی پێچەوانەی خۆی یان دژ بە خۆی�شی دروست کردووە ،کە هەڵگری هەمان عەقڵییەت و هەمان ئایدیۆلۆژی و هەمان تێڕوانینی دەوڵەت-نەتەوەی سەردەستە. بەشێوەیەک لە شێوەکان چۆن دەوڵەت- نەتەوە خەباتی کردووە و هەوڵیداوە و هۆکاری رەواو ناڕەوای بەکارهێناوە بۆ ئەوەی کەوا هاوشوناسییەک لە ناو چوارچێوەی سیاسیی خۆیدا دروست بکات ،هەرەوەها هەموو نەتەوەکانی دیکەو جیاوازییە ئیتنیکییەکانی دیکە بسڕێتەوە، بە هەمان شێوە پەرچەکردارێک لەالیەن هەندێک لە پارتیی ناسیۆنالیستیی ناوچەکەشەوە هەیە ،بۆ ئەوەی کەوا بە هەمان عەقڵییەت و بەهەمان ئایدیۆلۆژیا و بەهەمان تێڕوانین ،بییر لە جوداخوازییەکی تر و بییر لە دروست کردنی شوناسێکی دیکە دەکەنەوە ،پرۆژەی نەتەوەی دیموکرات بە بڕوای من حەقیقەتێکە کە دەکرێت هەموومان قسەی لەسەر بکەین و بە با�شی لە گەالنی دیکە و لە گەالنی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست www.komelge.com
9
NO:33 -December 2018
کاتێک کە مەسەلەی هێزو هاوسەنگیی هێز دێتە ئاراوە ،ئەو هێزانەی کە بااڵدەستن دەست دەگرن بەسەر هێزە الوازەکان و ژێردەستیان دەکەن. تێبگەیەنن کە پرۆژەیەکە جیاواز لە پرۆژەی ئایدیۆلۆژیی نەتەوەی سەردەست ،هەروەها جیاواز لەو پرۆژە ناسیۆنالیستییە کالسیکییەی ئێستا پارتیی خاوەن رابردووی ناسیۆنالیستیی پەیرەوی دەکەن .هەندێک لەو دژایەتییانە و لەو قبوڵ نەکردنانە بەشێکی پەیوەندی بە تێنەگەیشتنەوە هەیە ،بە بڕوای من لە الیەن پارتە کوردییەکانیشەوە جگە لە خۆ گرێدان بە ئیرادەی دوژمنەوە ،هەروەها جگە لە بییرکردنەوە لە ژیانی سیاسیی لە دەرەوەی پێوەر و و بەها و پرەنسیپە ئەخالقییەکان ،هەروەها چەندین هۆکاری دیکەی ئابووریی و سیاسیی پەیوەست بە فەلسەفەی ئەخالقییش لە راستییدا تارادەیەکی زۆر پەیوەندی بە تێنەگەیشتنەوە هەیە لە پرۆژەکە ،هەروەها پەیوەندی هەیە بە خۆ گرێدان بە پرۆژەی دەوڵەت- نەتەوە وە بە هەمان شێوە.
10
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەو پەیوەندیانەی پارتە کوردییەکان • لەگەڵ دوژمندا هەیانە و دژی ئەو سیستمەن هۆکاری تێنەگەیشتنە لە ئەو فیکرە یاخود هۆکاری خۆرادەستکردن بوونە بەو دەوڵەتانە؟ هاوژین مه‌ال ئه‌مین :بێگومان بەشێکی زۆری خۆڕادەست کردن بە ئیرادەی بااڵدەستی ئەو دەوڵەتانە ،هەروەها بەشێکی زۆری ئەو خۆڕادەستکردنانە بە هەژموونی ئەو دەوڵەتانەی لە ناوچەکەدان ،بەشێکی زۆری خۆڕادەستکردن بوونە بە کۆمەڵێک بارودۆخی بەرژەوەندی خوازیانە کە ئەو هێزە ناسیۆنالیستییە کوردییانەی تێکەوتووە بە تایبەت لە باشووری کوردستاندا، بەرادەیەکی تریش پەیەوەندی هەیە بە لێکچونێکی ئایدیۆلۆژیی و عەقڵیی و زهنیی قووڵ هەیە لە نێوان دەوڵەت-نەتەوە سەردەستەکان لەگەڵ ئەو بزوتنەوە ناسیۆنالیستییە کالسیکیانەی کە لە چوارچێوەی سیاسیی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بەشێوەیەکی گشتیی حەرەکەت دەکەن .بە جۆرێک لە جۆرەکان هەمان زهنییەت و هەمان عەقڵییەت هەڵسوکەوت دەکات بە بزوتنەوە سیاسییەکان. چی دەوڵەت نەتەوە چی ئەو بزوتنەوە ناڕازیانەی بە دەوڵەت-نەتەوە کە کالسیکیین و لە چوارچێوە جوگرافیا جیاوازەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا لە چاالکییدان ،لێرەوە کاتێک کە مەسەلەی هێزو هاوسەنگیی هێز دێتە ئاراوە ،ئەو هێزانەی کە بااڵدەستن دەست دەگرن بەسەر هێزە الوازەکان و ژێردەستیان دەکەن .ئەو هێزانەی کە توانایان زیاترە ئەو هێزەی کە بااڵدەستیی زیاترە دەتوانێت کە هێزەکانی دیکە بخاتە ژێر رکێفی خۆیەوە و بە ئیرادەی خۆی و لە بەرژەوەندی خۆی دژ بە دەوڵەت-نەتەوەکانی دیکە ،یاخود دژ بە ئایدیۆلۆژیا نەتەوەییەکانی دیکە بەکاری بهێنێت .لەبەر
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
بە بڕوای من ئەو کۆنگرهیهی لوبنان زۆر دڵخۆشکەر بوو، قبوڵکردنێک بۆ بییرۆکەی چارەسەری دیموکراسیی راستەقینە بۆ بییرۆکەی نەتەوەی دیموکرات بۆ هێڵی سێیەم دەبینرێت. ئەوەی کە هەموو لە چوارچێوەی زهنییەتێکی دیاریکراودا هەڵدەسوڕێن کە زهنییەتی دەوڵەت- نەتەوەیە .زهنیەتی شونا�سی بااڵ دەستە زهنیەتی سەیرکردنی ئەوی دیکەیە وەک دوژمن ،بەدەر لە ئەو پرەنسیپە ئەخالقیی و سیاسییانەی کە پێویستە ژیانی سیاسیی ئێمە بەڕێوەبەرێت .بە ئەندازەیەکی زۆر ئەزموونی باشوری کوردستان و ئەو ئیدارە خۆجێییەی کە لەالیەن دوو ئایدیۆلۆژیاو دوو حیزبی نەتەوەیی کالسیکییەوە کە باشووری کوردستان لە ئێستادا بەڕێوە دەبات کە پارتیی و یه‌کێتیین باشترین نموونەی روونن لەسەر ئەوەی کە چۆن زهنیەتی ناسیۆنالیستیی کالسیکیی و سیاسەتکردن لە دەرەوەی پرەنسیپە ئەخالقییەکان و خۆرادەستکردن بە مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی و ئەو بەها و بەرژەوندی خوازیانەی کە تێیدایە ،بووەتە هۆکاری ئەوەی کە دوژمنایەتی لە ناو کورددا لە بەرامبەر بە پرۆژەیەکی کوردی
راستەقینە کە پرۆژەی چارەسەرییە بۆ رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دروست ببێت ،هەندێک لە هێزە سیاسییە کوردییەکان بەبێ ئەوەی ئاگایان لێبێت یان هۆشیارییەکیان هەبێت بەرامبەر بە ئەو بەرپرسیارێتییە مێژووییەی لە سەریانە دەکەونە بەرەی دوژمنەوە و لە پەیوەندیدا دەبن بەرامبەر بە ئەو ڕێگەچارە راستەقینەیە کە بۆ کێشەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست پێشنیار کراوە. لە کۆتاییدا شتێک کە بە المەوە گرینگە بریتییە لە جەخت کردنەوە لە هەندێک لە و بڕگەو بەندانەی کە ل ه دوا راگەیاندنی ئەو کۆنگرهیهی لوبناندا هەبوو کە بە بڕوای من زۆر دڵخۆشکەرن لە چەندین رووە ،تاڕادەیەکی زۆر ووردە ووردە قبوڵکردنێک بۆ بییرۆکەی چارەسەری دیموکراسیی راستەقینە بۆ بییرۆکەی نەتەوەی دیموکرات بۆ هێڵی سێیەم دەبینرێت .لە پەیوەندییان بە کەمایەتییە نەتەوەییەکانی دیکەوە بە هەندێک پێکهاتەی گرینگەوە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستەوە گرینگی مێژوویی خۆی هەیە هەروەها تاڕادەیەکی زۆریش بە دۆزی عه‌بدواڵ ئۆجاالنەوە تێگەیشتنێکی راستەقینە هاتووه‌تە ئاراوە کە ئەم مرۆڤە نەک تەنها شۆڕشگێرێکی نەتەوەیی و ئازادیی خوازێکی نەتەوەیەک بێت بەڵکو بییرمەندێکی گەورەیە کە دەکرێت بییرکردنەوەکانی و ئەو پرۆژە چارەسەرییانەی کە خستوونیەتە روو دەکرێت لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ئەزموونێکی تازە بێتە ئاواوە کە شایستەی گەالنی ناوچەکە بێت و ڕێگەچارەیەک بێت بۆ تێپەراندنی ئەو گێژاو و قەیرانانەی کە لە ناوچەکەدا دروست بوون کە سااڵنێک ه نەتەوە و پێکهاتە جیاوازەکان پێوەی دەناڵێنن. www.komelge.com
11
NO:33 -December 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
خەباتى ژن ،دەربارەى کتێبى دەروزەیەک بۆ ژنۆلۆژى
شیرین تاهیر
ئەوەى ئەمڕۆ هەڵقواڵندنەوەى جیاوازییەکان دیاریدەکات ئەو نایەکسانیەیە کە جێکەوتەکانى سەرمایەدارى لە دواى خۆى بە جێى دەهێڵێ ،ئەو ڕووە دەمامکیەى فێمێنیستخوازى لیبرالیزم‌و مۆدێرنەى سەرمایەدارى‌و ئاکارپەسەندى ژنانى ئاینی بە سیستمەوە هاوبەند کردووە ،مەعریفە شیکاریەکانى ژن ئەوەى بۆخۆى پڕ لە کێشە تر کردووە بتوانێ بە شێوەیەکى ڕەها گرەنتى مەعریفەیەکى یەکسانخوازى دەستەبەر بکات، چونکەئەوەى وبۆتە ئەنجام لە ناو ڕەخنە ) feminist فێمینیستیەکان-دا(criticism 12
www.komelge.com
ئەومەعریفە کاڵ‌وکرچە بێجوڵەیەیە کە پێمان وایە بە هاناى ژنەوەدێت ،تەواوى بەرهەمى لەسەر ژن گوتارى پۆلینکراوى ڕەگەز‌ولەسەریاسادانراوەکان ئاوێزان دەکات بە ئەپستمۆلۆژیایەکى نەخۆ�شى سێگۆشەییەوە، ئەوەى لێرەدا لە ئاستى نزیکى ناسیندا قسەى لەسەردەکەین مەعریفە تیۆرى‌و کلتورى پراکتیکراوەکەى ژنانى ڕۆژهەاڵتە ،بە سەرنجیشەوە (ژنى کورد) کە مەعریفەیەکى خۆپارێز ئامێزى ژیانى کۆمەاڵیەتى‌و دۆخى سایکۆلۆژییە ،بەو مانایەى ژنان بە چەقبەستووى لە سنورى سۆسۆلۆژیاى سیا�سى و تێزى مۆدێرنەى لیبڕاڵى‌و دیموکراتیداماوتەوە ،لە فۆرمێکى نیمچە داخراوى خۆڕێکخستن‌و دەربڕین بەوالوە گەشەیان نەکردووە ،ئەوەى ئەمڕۆ لە ڕیزى خەباتى ژناندا دەبینرێ بریتیە لە جیاوازى کاتیگۆرى‌وبژاردەگەرایی لە ڕیزى حیزبەکان، ئەمەش وایکردووە بەش بەش لە خەباتى ئازادیى‌ویەکسانیدا تو�شى ساردبوونەوە ببن ،لێرەدا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
مەسەلەکە پەیوەندى نیە بە پۆلینکردن‌و بەراوردکردن‌و پێوانەکارییەوە ،بەڵکو لە هەرشتێک زیاتر پەیوەندى هەیە بەو ئامرازانەى وادەکەن کە زمانى شیکارى گوتارى ژنان‌ومەعریفەکەى تەرخانبکات بۆگوزارشت لە باسێکى سیا�سى نامۆراڵ ،ئەسڵى کێشەکەش وەک خۆى دەمێنێتەوە ،کە دواجار وایکردووە ژن بە دۆخى لە دەستچووندا بڕوات ،چونکە بە شێوەیەکى بەردەوام‌و چەسپاوو نەیانتوانیووە سوود لە قورسایى ئامانج‌وتێزە ژنانەکانى خۆى وەربگرێ ،ئەم ئەزموونە بە پێى جیاوازى سیستمەکە‌و لێکدژى مرۆڤ وەک پێگەى ڕەگەز بە ستوونى دژبەرانبەرانە دەبینرێ ،لێرەدا لە ناو سیاقێکى نەگۆڕدا جەوهەرێکى نەگۆڕ پیشان دەدات ،کە ناتوانێت شوێنگەیەکى یەکسانیانە بۆ ئامانجە ژنیەکەى ببینیتەوە ،کە لە ڕاستیدا واتایەک بسازێنێ کە لە فیمێنیستى کۆمەڵگاى کوردیدا بیدۆزینەوە ،لێرەوە دەبێت ئەوە بڵێین تا چەندى تر دەتوانین ڕێگا ببڕین‌وبە چەند گۆڕانى تر ژن-دەتوانێ جیاوازیەکان بۆ هەمیشە لە کۆمەڵگاى پیاوساالرى ئێمەدا بکاتە دەرەوە ،لێرەوە دوو بەرئەنجام دەکەونە پشتەوەى مانادارکردنى ئازادى ژن :ئایا ژنان بە کەسێتیە ساکارەکەیان بۆ سەردەمى زێڕینى نیۆلێتیک و ڕابردوویان بگەڕێنەوە یان بە فۆرمێکى داسەپاوو خانەدانەوە بەرەو پێشەوە باز بدەن ،هاوسەنگى((equilibrium نێوان ئەم دوو ڕەهەندە هاوسەنگى ڕادیکاڵیەتى ژنۆلۆژى وفێمێنیستە سۆشیالیستەکا ن و فێمینیستە لیبراڵەکانە ،کەواتە ژنان لەگەڵ لە ئامێزگرتنى ئیڕادەدا لە نێوان ڕاکێشانى چەند سەرە پەتێکى گرێدراوى فیکریدان کە سەرێکى لە ڕیشەوە گۆڕانى وێنەکەى ژنە وهەژموونى
پارادایمى خۆى لە هەمووڕوویەکەوە پێ تەواو گشتگیرە لە بارەى هەبوونى ژنەوە ،دەیەوێ پاریزگارى لە بنچینەوسیمبولیەتى ژن بکات لە پانتایى ڕەمزیدا بیهێڵێتەوەدەیەوێت پەیوەندى بەو جیهانەوە بکات کە جەخت لەسەر پاراستن و ڕاگرتنى بەهاسروشتیەکان‌و شوناسە تەواوو نەگۆڕەکەى ژن دەکات ،تا ڕادەیەکیش ڕێگە بە هەندێک ڕێسا دەدات لە ناو بە جیهانیبوونى ئامانجەکانیدا کە تا سنوورە بێکۆتاکان دەڕوات لە بەهاناچوونى ژنان ،دەیەوێ ئەو پەردەدەمامکیەى بەردەم ئازادى ژن‌وئازارەکانى بدڕێنێ‌وهەمووئەو بەها لەدەستچووانەى کە لە ڕابردوودا هەیبووە بۆى بگێڕێتەوە ،ناوەڕۆکى گوتارەکانیان گوتارى ڕادیکالیزمن ،ئەگەرچى لە هەوڵى ساتەوەختى بوونیاتنانەوەدایە لەگەڵئەوەشدا لەسەر لێکدژى‌ودابڕانى مەعنەوى ژن(ئارامى دەروونى و ژیانى ناوەکى) کارناکات‌وچاڵ‌و درزى نەهامەتیەکانى ژن بە دابڕانى میتافیزیکى‌وڕۆحى پڕناکانەوە ،ئەم هەموو وردبوونەوەیە لە شوێن پێى بە جێماوو وێرانى ژن و ئیفالسبوونى واقیعى لە ڕووخسارى سروشتدا‌وبۆ گەڕانەوى پێگەى ژنە لە ماناى ژیانى ئایدیالى پایەبەرزى سەرەتاییدا .لە الیەکى ترەوە بە وابەستەییەوە فیمینیستەکان لە گوتارەکانیاندا بۆ سەرچاوە سێکۆالریزم‌و تێزە لیبراڵى‌و سۆشیالیستیەکان دەگەڕێنەوە ،بۆ ئەو سەرچاوانەى یەکسانى کۆمەاڵیەتى‌و ئازادى و بڕیارى ئازادى لێدەچننەوە ،بەمەش لە ڕێگەى سنورێکى ناکۆکەوە خۆى جیانەکردۆتەوە لەو ئایدیانە .فێمێنیستى دەرفەتى ئەو توانایەى بۆژنان ڕەخساند تاڕادەیک بە شێوەیەکى ڕێژەیى ڕزگارییان ببێت لە قەتیسکردن‌ونەریتەباوەکان ،هەرچەندە ژن لە داخوازییەکانیدا بە شێوەیەکى جدى www.komelge.com
13
NO:33 -December 2018
کێ بەرپرسە لەو ڕەشبینیەى خودى ژنان توشى بوون لە ئاست حەقیقەتى فیکرى واقیعى مادیدا؟ تائێستاش تو�شى مەرگ‌و جیاوازى ڕەگەزى دەبنەوە ،ئەوەى پەیوەستە بە وشیاریەى ژن ئەوبەشەکیە ئازادیەیە کە دەستى کەوت لە هەڵچوونى شەپۆلەکانى فێمینیستدا ،هاوکات سەرەتاى پریشکى ئەو ئومێدبەخشیەش ،وەک تێگەیشتن‌و سەیرکردنى مەودایەکى دوور وابوو، ژنى سەرقاڵکرد بە کولتورە ڕۆژئاواییەکانەوە، پێداگرى‌و ڕاستبوونەوەى نەریتە تیولۆژییەکانیش ژن-ى بەرەو دیوە تاریکیە کۆمەاڵیەتیەکان بردەوە، کە ژن-لەم دۆخەدا لە گەڕان بە دواى ماناى مرۆیى خۆیدا ئەو ئیدیاڵە ڕەگەزییە بت ئاسایەیە کە لە بارێکى ناگەریگەر‌وناکاریزمادا تو�شى جۆرێک لە ڕاوەستان بووە ،بە شێوەیەک ژنان بت ئاسا ( )fetishبۆنەتە ئامرازوبەو سیستمە فیوداڵیە سەرمایەدارییەوە بەستراونەتەوە کە دروستکەرى ئازارومەتر�سى نەهامەتیەکانیانە ،لەم دۆخەى ئێستاى باشووردا ژن لە دۆخێکى چیرۆکئاسادایە‌وپەیڕوى ئەو ڕێسایانە دەکات کە سیستەم لە شەربەتى جیهانگیریدا پێى نۆشدەکات، هاوشێوەى گشتتێتیەکى ڕووکە�شى نوێى جوڵەى کۆمەڵگە نمایشێکى ئیختیارى دەکات واتە فۆرمى 14
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ژن -سۆبێکتێکى پەتى مردووى داسەپاوو خانەدارە، ئەم جۆرە لە تەمسیلە کۆتێگەیشتنى لیبراڵیانەى بەشێکى زۆرى ئێمەیە بۆ خەباتى فێمێنیستى ئەگەرچى تێڕامانى وردمان بۆى نیە‌و ئەم شەپۆلە بە هێزەوە هاتۆتە بوون‌و بە کاڵ و کرچى لە ژیانى کۆمەڵگەى ئێمەدا گەشەى کردووە چ بە گوتار‌و چ بە کردار لە مەوداى کارکردنى خەباتى ژنان لە باشوورى کوردستان دۆخێکى ئینزیباتى‌وشتێکى هێندە گەورەى ڕانەماڵیووە کە پێناسەى زمانى فێمێنیستىبێت‌و تەمسیلى خەبات‌وڕۆڵەکەى بکات. پرسیار ئەوەیە کێ بەرپرسە لەو ڕەشبینیەى خودى ژنان تو�شى بوون لە ئاست حەقیقەتى فیکرى واقیعى مادیدا ،کێ بەرپرسە لەو مۆدێلە فیکرانەى کە پەیامى ترسناکیان هەیە؟ لەگەڵ ئەم هەموو پرسانەشدا ئایا هێور هێور لەوە تێگەیشتووین دیدگاکان ڕەنگە پەیامى ترسناکیان لە پشتەوە هەبێ؟ ئایا لەناو ئەم هەموو پرسەى ژن-دا شتێک هەیە مایەى شانازى بێت بۆ خەباتى ژنان؟ دە�شێ ڕێگاى گونجاو هەبێت بۆ مەسەلەى ئەزموونکردن‌و بە کردەیى کردن ،دەبێت لە بزووتنەوەى ژناندا مەعریفەى خەبات‌و واقیعى ئاڵنکارى فەرامۆش نەکەین ،دەبێت دان بە هەژارى ئەو فیکرانەدا بنێن کە ئایدۆلۆژیا زەبەالحەکانى لە پشتەوەیە‌و ژن خۆى لەسەر پەروەردە کردووە بە شێوەیەکى کاڵ‌و کرچ ،ڕەنگە ئاماژەى مەتر�سى‌و پەروەردەى ئەو فیکرەیە بەشێکى لەوەدا بوبێ کە ئیتر ژنان لە کائینێکى گوێڕایەڵى ملکەچەوە لە کۆمەڵنا�سى زهنى ئازادا لە گێژاودایە‌و بۆتە سۆبێکتێکى ناکارا ،ئەم دۆخە فیتیشیزمە (بەکااڵبووە) ژنى کردۆتە تێکەڵەیەک لە مرۆڤێکى ئاماژە لەسەرى ترساوولەگەڵ مرۆڤێکى بە مۆدێلکراوى هەراش، چونکە هێشتا لەگەڵ بێئامانجى خۆیدا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
دەستەمۆیەو تر�سى لە نوێبوونەوەى فیکر‌و وەرچەرخان هەیە ،هەروەک ئەو کتێبە کاریگەرەى کافکا باسىدەکات :مرۆڤ بگوێزێتەوە بۆ پانتاییەک شتە بەستووەکانى ناخى تێک بشکێت .ئەمەش ڕەنگە لەم سۆنگەیەوە بێت ژن بیەوێ بنچینەى دیسکۆر�سى فیکرەکان وپەیامە کۆمەاڵیەتى‌و سیاسیەکەى گۆڕانى بەسەردا بێت ،سەربارى ئەمەش زانیارییەکان سەبارەت بە ڕۆڵى ژن لە مێژووى مرۆڤایەتیدا بە جۆرێکى دیکەن ناکرێ شتێک بن بە ڕێکەوت ڕوویان دابێت بە پشت بەستن بە زانستى ئەپستمۆلۆژیایوئەنتۆلۆژیا‌و ئەرکۆلۆژى ..لێرەدا بەر نهێنى فیکرى ژنۆلۆژى دەکەوین ،کە ڕەخنەى سۆسۆلۆژى دەکات بەوەى نەیتوانیووە چارەسەرى کێشەى ژن بکات ،پێى وایە سۆسۆلۆژى(زانستى کۆمەاڵیەتى) دایکى زانستەکانە بەاڵم دابڕاو لە کۆمەڵگە توێژینەوەو تاقیکردنەوەکانى ئەنجام داوە .ئەم هەژارییە لە زانیارى‌و ئەم چەوسانەوەیەى لە جیهانى سەرمایەدارى‌و هەیمەنەى دەوڵەت‌ولەناو سیستەمگەراییدا وایدەبینێ لە ڕێڕەوە تاریکەکانەوەولە کەنارەوە ژن دەناسێنێ! ئەو پێشترەى باسکرا زەمینەسازى کۆمەڵێک پرسیارە،ئایا ژن ڕاست پێناسە کراوە ،ژن چییە، چۆن پێناسە کراوە ،ئایا ژن بونەوەرێکى بایلۆژییە یان حەقیقەتێکى کۆمەاڵیەتیە؟ بەمشێوەیە گەرمایى وەاڵمى ئەم پرسیارگەلە لەوەدایە ،ژن پێویستى بە ڕیفۆرم نیە بۆ وەرگرتنى مافەکانى ..ژن بۆ یەکتیڕوانینى لە مافەکانى پێویستى بە گۆڕانکارى ڕادیکاڵى (ڕیشەیى) هەیە لە بوارى زهنى‌و فیکریدا، بۆ سەندن‌و چەسپاندنى مافەکانى پێویستى بە ئەنتۆلۆژیایى (بووننا�سى) ژن هەیە ،شرۆڤەکردنى چییەتى ئەم هەموو پرسیارانە تاکوێ دروستن؟ ئایا
ئایا ئەوەى فێمینیستەکان لە ماف‌وئازادییەکان پێشتر داوایان کردووە هیچ شتێک هەیە جێگەى بگرێتەوە؟
لە ڕیشەوە‌و بە جۆرێکى ترو فۆرمێکى واقیعى تر بیانووییەکى ماتریالیستى‌وئایدۆلۆژیایى هەیە سەبارەت بە حەقیقەتى ژنۆلۆژى‌وئەو مێژووەى مەعریفە ئەپستمۆلۆژییەکەى لێهەڵهێنجاوە‌و ئەو فیکرەى پشتگیرى لەم چەمکە دەکات ،ئایا ئەوەى فێمینیستەکان لە ماف‌وئازادییەکان پێشتر داوایان کردووە هیچ شتێک هەیە جێگەى بگرێتەوە، کاتێک بە شێوەیەکى گشتى ئەم چەمکە دەناسین ئاکامى ناسینى ئەم چەمکە لە پراکتیزەکردندا ئەگەرچى لە ئاستێکى گەشەکردووتریشدا بێت سەختە ببێتە بەدیلى دوالیزمە فێمێنیستیەکان، بەوەى چەمکى ژنۆلۆژى وا شرۆڤەى خۆى دەکات جۆرێکە لە وەرچەرخان‌ودەرکەوتنى ناڕەزایى لە سیستمى پیاو ساالرى‌ودەوڵەتى نێرینەیى‌وسیستمى سەرمایەدارى ،واتە لە مەعریفەکەیدا پشت بە گەڕانەوە دەبەستێ بۆ مێژووى سەردەمى نیۆلیتیک (سەردەمى دایکساالرى) لە سروشتەوە بۆ واقیع فیکرى ژنۆلۆژى گەشە پێدەدات ،بە پێچەوانەى ئەوەى لە فۆرمەلەبوونى فیکرێکەوە واقیع دروستبکاتەوە ،لە کاتێکدا ژینۆلۆژى پەیوەندى بە هزرى ماتریالیستى‌وئایدۆلیستى نیە ،بە نمونە لە www.komelge.com
15
NO:33 -December 2018
پیره‌مێردێك له كاتی په‌یداكردنی بژێویی
کتێبى (دەروازەیەک بۆ ژنۆلۆژى) کە لە نووسینى ئەکادیمیاى ژنۆلۆژیە هەڵوەستەیەکە بە شێوەى شرۆڤەیى لەبارەى گەڕانەوەى پێگەى ژن لەوفۆرمەى ئێستاى کە شێوەیەى پێگرتووە بۆ شوێن‌و پێگەى ئاستبەرزى ڕاستەقینەى خۆى، دابڕاوە لە داهێنان و ئەو فۆرمە سروشتیە داهێنەرەى کە هەیبووە لە ڕابردوودا ،واتە بەر لەوەى لە سۆبژێکتیکەوە بکرێنە ئۆبژە ،ئەو پەرەسەندنە ژیانیەى لە قۆناغى کشتوکاڵیەوە مرۆڤى گواستەوە بۆ قۆناغى ڕاووشکار وایکرد مێژووى ژن بە قۆناغ تو�شى شکست ببێت، سیستمى پیاوساالرى بااڵیى خۆیى پیشان دەدات بە ڕەهایى لە قۆناغە ئاینیە یەکتا پەرستەکاندا، دروستبوونى دەوڵەت کە لە هزرى میتۆلۆژیاوە سەرچاوە دەگرێ‌ولەسەر بنەماى تێکدانى 16
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سەردەمى نیۆلۆتیک بنیاتدەنرێ بە دیوە ئایدۆلۆژیاکەى میتۆلۆژیا یەکەمین دەزگاى یەکەمین پێکدەهێنێ‌و شارستانى شکست‌ودووەمین شکستى ڕەگەزى بە میتۆلۆژیاو دەرکەوتنى ئایین دەست پێدەکات. میتۆلۆژیا کە بۆتە بنەماى ئایین یەکەمین شکانەوەى ڕەگەزى لەگەڵخۆیدا دەهێنێ، دروستبوونى دەوڵەت کە تەواو هەژموونێکى پیاوانەى هەیە‌وهاتنە کایەى سەرمایەدارى‌و وەستانەوەى لە ڕووى چەمکە فیکرییەکان بە گشتى‌و شێوەى پاڵپشتى نواندن لە بزاڤەکانى ژنان ،دەبنەوە بە تارمایى چەوساندنەوە ،بە گشتى قۆناغى کەوتنى ژن پۆلین دەکات بۆ �سێ قۆناغ (سەردەمى میتۆلۆژیاو سەردەمى ئاینەکان‌وسەردەمى کاپیتالیزم) لە ڕاستیدا ژنۆلۆژى لەتەک قڵپکردنەوەى شکستەکانى سەردەمى میتۆلۆژى وئاینى لە ئێستادا دەیەوێ شکستى سێیەم هەرەس پێ بهێنێ کە قۆناغى شکستى ژنە لە سەردەمى کاپیتالیزمدا .چونکە پێى وایە زۆربەى جڤاتە فێمینیستەکان لە سەراپاى جیهاندا بە شێوەیەک لە شێوەکان لە خزمەتى سیستەم‌و دەوڵەتدابوون کە مۆرکێکى تەواو پیاوانەیان لەسەرە بە تایبەتى لە دەوڵەتانى دیکتاتۆرى ڕۆژهەاڵتى ناوەڕاست دا ،ژنۆلۆژى لە سەرەتادا کە وەک چەمکێک خۆى ناساند تو�شى هەندێک ئاستەنگ هاتووە لەالیەن گومانى فێمینیستەکانەوە بەوەى بۆ ئەوە چوون ئایائەوانە گروپێکن لە ئیسالمى یان ئانارشستی! لە بارەى ئەو ژنانەى لە ڕۆژئاوا خەبات دەکەن پێیان وابووچۆن دەکرێ ژن-چەک هەڵبگرێ کە لە قۆناغى گەشەکردنى ژن-دا سوپابوونى ژن هەنگاوى یەکەمینیەتى‌و دواتر بەپارتى بوونى ژن
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
(ئایدۆلۆژیاى بەرەنگارى ژن )قۆناغى سێیەمى وسیستمى ژن گەشەکردنى کۆنفیدراڵیکردن(خۆئۆتۆنۆمى بڕیاردانى ژنە). دابەشکردنى ئەم قۆناغانە تێگەیشتنە لە ئامانجى ژنۆلۆژى لە بارى دابڕان(سوپابوونى ژن)
تێگەیشتنى ڕاست بۆ ڕاستکردنەوەى پێگەى ژن ،تێگەیشتنى نو عەقڵمەندانەیە بۆ ئایی سیستەم ووەرچەرخانى پیاووهاوژیانى ئازاد(هاوژیانى ئازاد کە بە تەنها لە چوارچێوەى ژن‌ومێردا قەتیس نەکراوە بەڵکو ڕێکخستنى پێکەوە ژیانى تاکەکانە )و هەروەهالە ڕووى هزرییەوە کوشتنى عەقڵیەتى پیاوەتیە .ژنۆلۆژى ویستى ئەوەى هەیەدەیەوێ پەیوەندى دروست لەگەڵ چەمکى فێمینیستى ڕێک بخاتەوە چونکە پێى وایە ئەگەرچى فێمنیستى کەوتۆتە تەڵەى دەسەاڵتەوە‌وقەتیس بووە لە ئەکادیمیەکاندا ،هاوکات بوون بە پاشکۆى سیستەم‌وڕۆڵى پێویستیان نەبووە لە وەرچەرخانى کۆمەاڵیەتیدا ،بەاڵم توانیویەتى لە سەدەونیوى ڕابردوودا بە هاناى ژنەوە بێت‌و بەشێک لە تەوقەکانى چواردەورى ژن بپسێنێ وەک ڕاماڵینى دەمامکى باوکساالرى .ڕایەڵەى ژنۆلۆژى بە فێمینیزمەوە ئەوەیە لە توانایدایە فێمینیزم لەژێر دەستى سیستەمى دەوڵەتى پیاوساالرى‌و
سەرمایەدارى دەربهێنێ .پەیوەندى ژن لەگەڵ ژندا پەیوەندییەکى یەکسانە لە چەمکى ژنۆلۆژیدا پلەبەندى هیرارکى بوونى نیە واتە پێگەى ژن لە یەک ئاستدا دەبینێ و ڕەخنە لە شوێنى ئەو پەیوەندیانە دەگرێ کە پێگەى هزرى چینایەتى گەشەپێدەدا لە شێوەى هەڕەمى سەردەست‌و ژێردەستدا ،هەڵوێستەکانى بەرامبەر ژن لە کوالێتى تواناکانى ژنەوە سەرچاوە دەگرێ. لەسەروو هەموو ئەوانەوە ناکرێ دەستبەردارى تێڕوانینى عەقڵ بین‌وتێگەیشتنى ڕاست بۆ ڕاستکردنەوەى پێگەى ژن تێگەیشتنى عەقڵمەندانەیە بۆ ئایین‌و سیستەم .دیسانەوە پرسیار ئەوەیە ئایا ژنۆلۆژى لە شکستەوە ژن دەکاتەوە بە سۆبێکت؟ ئایا دەتوانێ مەترسیەکانى ژن بڕەوێنێتەوە‌و ماناو دەاللەتەکانى سیمبولى ژن بەسەر‌وشە جێندەرى‌وچەمکە سیستەمگەراکاندا بسەپێنێت؟ لە کێشە فیکرى وفەلسەفیەکاندا سۆبێکتى ژن بە فیگەرێکى بەهێز دەبینێت ،بۆ ئەوەى سۆبژەو ئۆبژە (کاریگەر‌وکارتێکراو) جیابکاتەوە دەخوازێ وزەى ژن پێناسە بکاتەوە، بۆچى وزەى ژن لە وزەى پیاو جیاوازە؟ وزەى ژن وزەیەکى شاراوەیە‌و فۆرمى وەرنەگرتووە ،لە کاتێکدا وزەى پیاو وزەیەکى مادى شکڵگرتووە، وزەى ژن بەچاونابینرێ‌و بە جۆشترە ،واتە وزەیەکى هەستیار‌وخوڵقێنەرو فرەالیەنەیە .سەرترلەوە سوڕى مانگانەى ژن جۆرێکە لە وزە‌ونوێبوونەوە، ژیرى هەستیارى هەیە کە پەیوەندى مرۆڤ لەسەر بنەماى هاوسەنگى بە سروشتەوە ڕێک دەخات، دەتوانین بڵێن ژنۆلۆژى ئەپستمۆلۆژیانە و ئەرکۆلۆژیانە لە ژن دەکۆڵێتەوە‌و یونیڤێرساڵیانە وئەنتۆلۆژیانە کار بۆ هەمووژنان دەکات ،ژنۆلۆژى دەیەوێ بە هەموو ژنان بڵێ ئەو چرایەى کە www.komelge.com
17
NO:33 -December 2018
لە سایەى مەعریفەى هەژمونکراوى خانەدانى سیستەمى پیاوساالرانەدا تەنانەت ژن -نەیتوانیووە بەشدارى لە گفتوگۆ جەستەییەکەى خۆشیدا بکات کوژاوەتەوە دوا ئەزموونى ژن نیە بەڵکو لێرە بەدواوە جارێکى تر چراى تێکۆشان دادەگیرسێنێتەوە ،خواستیەتى واقیعى ژن ڕزگاربکات‌ولە ئێستاو لەئایندەشدا بە فۆرمێکى تر ژن بباتە پێشەوە.هزرى ژنۆلۆژى ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە «ژنۆلۆژى ئەو مەعریفەیەیە کە لە دەستچووە ،ساردو تەزیوە تەنها ڕووە شیکارییەکەى ماوە ،کێ ،بۆچى ،چۆن ،لە بەرامبەر چى‌وبە کامە ڕێباز‌وبۆچى ئامانجێک خۆ دەگەیەنێتە مەعریفە؟ ئەو مەعریفەیەى پێى دەگات بۆچى‌وچۆن بە کارى دەهێنێ؟ ئایا هەموو مەعریفەیەک کە وەکو هەندێ بزووتنەوەى فێمێنیست‌وپۆست مۆدێرن بانگەشە دەکەن ،داخۆ مەعریفەیەکى دەسەاڵتدارین؟ بە بۆچوونى ئێمە ئەو تێگەیشتنەى کە دەڵێ (یەکسانى یەکسانە بە دەسەاڵتدارى، زانیارى زانست‌و مەعریفە یەکسانە بە دەسەاڵتدارى بۆ ئەوەش پێى ناگەین) بە هەموو 18
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
شێوەیەک ڕەتدەکەینەوە ،ئەوانە لە ڕوانگەیەکى مۆدێرنێتەى ترەوەدەربڕوزمانحاڵى سەرمایەدارین» ئایا ژنۆلۆژى هەڵگرى زانیارییەکى دروستە تابتوانێ وەاڵمى هەموو پرسیارە بنچینەیى و ئاڵۆزەکان بداتەوە ،بۆچى ژنۆلۆژى پێى وایە خەباتێکى ڕیشەیى پێویستە نەک ڕیفۆرم؟ لەبەرئەوەى هیچ چونیەت‌وتازەگەرییەک لە خەباتى ژناندا لە ئارادانیە ،دیدگاو خەباتى ژنان سەرلەبەرى خەباتى تەوژمئاساى جیاوازبوون بە قۆناغ دروستبوون‌وگەشەیانکردووە ،لە سایەى مەعریفەى هەژمونکراوى خانەدانى سیستەمى پیاوساالرانەدا تەنانەت ژن -نەیتوانیووە بەشدارى لە گفتوگۆجەستەییەکەى خۆشیدا بکات ،بۆ پێشخستنى ئەو خەباتە هۆکارى زۆر جیاواز هەیە کە بەشێکیان هۆکارى ئەرێنییە))affirmative وپەیوەندییان بە جیهانى ناخى ژن‌وتوانستى شاراوەى ئەو جیهانەوە هەیە‌و دەبێت لەگەڵ مرۆڤایەتى ئاڵوگۆڕبکرێ ،بەشێکى تریان پەیوەندى بە هۆکارە نەرێنیەکانەوە( )negativeهەیە ،ئەو توندو تیژە جەستەیى‌ودەروونیانەى ڕۆژانە ڕووبەڕووى دەبنەوە لە چەوسانەوە‌وسوکایەتى وپوچگەرایى ئایدۆلۆژى‌و ،...دواجار ژنى لە پرۆسەى سۆبێکت وەک پڕۆژەى داهێنان لە نێوان هەست‌و جەستە دابڕیووە ،هەربۆیە لە دیدى چەمکى ژنۆلۆژىدا -پێڕەوکردنى ژنۆلۆژى، ژیان‌وعەشقە بۆ ئازادى ،ڕاستترین ڕێگاى خەباتى هاوچەرخى ژنە و ئەڵتەرناتیڤى هەموو بەهێزى ڕەهەندى ژنە.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
وتـــار
د گۆهرتنا دونیا د ه قه‌ده‌را ئەردۆغان و توركیا ه قه‌ده‌را سوڵتان عەبدولحەمیدا دویه‌مین و وه‌ك دەوڵەتاعوسمانی دبه
دیار غه‌ریب
هه‌ر ده‌م و چاخ(سه‌رده‌م ئان ژی عە‌سر)ه‌ك تایبه‌تمه‌ندی و كاره‌كته‌را خ ۆ هه‌یه .ته‌یبه‌تمه‌ندی و كاره‌كته‌رێن ده‌مێن ده‌ربازبوی نكارن ببن به‌رسڤ ژ بۆ ئانها ئان ژی ده‌مێ پێش .ئە‌وێن بخوازن لگۆر ته‌یبه‌تمه‌ندی و كاره‌كته‌رێن ده‌ما ده‌ربازبوی نێزی ئانها ببن ،ئان ژی پێشوازیا ده‌مێ پێش بكن، بێگومان وه‌ك ه ئەو كه‌سن كو دخواز ه به‌ره‌ڤاژۆیا ئاڕاسته‌یا چه‌م(رووبار) مه‌له‌وانی(ئاڤژه‌نی) بكه. ئە‌شكه‌ره‌ی ه كه‌سێن به‌ره‌ڤاژۆیا ئاڕاسته‌یا ئاڤی چه‌مێ مه‌له‌وانی دكن هه‌م پڕ خ ۆ دوه‌ستێنن ،هه‌م ژی نكارن زێد ه بچن و ئەگهر ئاڤ خورت ب ه ژی
ئەو ده‌م ئیحتمال هه‌ی ه كو ئەو كه‌س دناڤ ئاڤێ د ه بخه‌نقه .ژیانا جڤاك ژی وه‌ك ه چه‌مه‌ك ه مه‌زنه، ئەگهر مرۆڤ باش كاره‌كته‌را ژیان نزانب ه و ده‌م، شوون و ئاڕاسته‌یا ژیانا خ ۆ باش دیار نه‌ك ه وێ د بنی د ه بمێن ه و بخه‌نقه .رێبه‌ر ئاپۆ ژیانا مرۆڤاتی وه‌ك ه چه‌مه‌كی كو دهه‌رك ه بناڤ دكه .ژیانا جڤاك د ده‌ما جڤاكا خۆزایی د ه وه‌ك ه یه‌ك چه‌م بناڤ دكه .لێ د ده‌ما كو دەوڵەت چێدب ه و شوونڤە ،وات ه ده‌مه‌كی كو چین چێ دبن وه‌ك ه دوو چه‌م بناڤ دكه .ژ بۆ ژیانا جڤاكی ده‌رڤه‌ی دەوڵەت دبێژ ه چه‌ما جڤاك ئان ژی د كورمانجیا ژێرین(سۆرانی) د ه ژێر ه دبێژن ژیار، ژ بۆ سیسته‌ما دەوڵەت و ژیانا كو د هندری وی ده ی ه دبێژ ه چه‌ما شارستانی ئان ژی چه‌ما دەسەاڵت و دەوڵەت. د ده‌مێن ده‌ربازبوی د ه گه‌له‌ك نه‌رینێن جودا ژبۆ جڤاك و گۆهرتنا جڤاكی هه‌بووی ه و نها ژی گه‌له‌ك نه‌رینێن جودا جودا هه‌یه .لێ د وان نه‌رینا د ه تشتێن هه‌ڤپار ژی هه‌بون ه و نها ژی وسایه .د ڤێ ده‌رێ د ه ئەز ناخوازم لسه‌ر جڤاك و جڤاكنا�سی www.komelge.com
19
NO:33 -December 2018
ب كورانی بسه‌كنم ،چونكو مژارا م ه ن ه ئەو ه یه .مژاری كو ئەز دخوازم لسه‌ر بسه‌كنم ئەڤ پێڤاژۆی ه كو تێد ه ژیان دكن .لێ ژبه‌ر كو ئەم نكارن پێڤاژۆ و جڤاك جوودای هه‌ڤ بگرن ده‌ست ،ئەز نه‌چارم هندك لسه‌ر ته‌یبه‌تمه‌ندی و كاره‌كته‌ری جڤاك و ئەو ئەنێرژیا جڤاكی كو گۆهرتن ب خۆ ر ه تێن ه راوه‌ستم .ژ بۆنا وی من د ده‌سپێ كێ ده بەحسا جڤاك كر .تشتی هه‌ڤپار د نه‌رینا پڕانی جڤاكناس و سیاسه‌تمه‌دار د ه ئەو ه كو هه‌ر فۆرمه‌كا ژیانا جڤاك و سیسته‌ما دەسەاڵتدار دكارن ته‌ن ه ژبۆ ده‌مه‌ك ببن به‌رسڤ ژبۆ جڤاك و سیستم ،وات ه ت فۆرمه‌ك و سیسته‌مكا جڤاكی ئان ژی سیستمه‌كا دەسەاڵتداری ن ه ژ ئه‌زه‌ل هاتنه ،نه ژی دكارن ببن ئەبه‌دی ،ژ بۆنا وی ده‌م ده‌م جڤاك و سیستم پێویستیا وان ب گۆهرتنێن بنگه‌هی هه‌یه .د ناڤ جڤاك د ه گۆهرتنا فۆرما قالن ژ بۆ ماڵبات ،بنه‌ماڵ(باڤك) و تیره .وه‌كی دن ئاڤاكرنا فۆرما خێل(ئێل -عه‌شیر) ،هۆز(قه‌بیله) ،قه‌وم، میله‌ت ،ئومه‌ت و نه‌ته‌و ئەڤ راستی كو م ه گۆت ئەشكه‌ر ه دكه .دناڤ سیستما دەسەاڵت د ه ژی گۆهرتنا فۆرما دەوڵەتا باژێر ژ بۆ ئیمپراتۆریه‌تا كۆله‌دار .ئاڤاكرنا سیستما دەسەاڵتی پادشا- خودا ،دەسەاڵتێن دەرەبەگ ،سه‌رمایه‌دار، دكتاتۆریا پرۆله‌تاریا ،ئان ژی دەسەاڵتیا ناڤه‌ندی، نه‌ناڤه‌ندی ،ئۆتۆنۆم ،فیدرال و كۆنفیدرال و گه‌له‌ك شێوازێن دن ئا دەوڵەت نمونەنە ژبۆی گۆهرتنی كوو ئەم بەحسا وان دكن .د ڤێ ده‌رێ ده ئەڤ پرس چێ دبه؛ ئەو هێز و فاكتۆرێن كو گۆهرتن دكن نه‌چاری كینه؟ چنه؟ گەلۆ ئەم دكارن ژ بۆ هه‌ر ده‌مه‌ك بێژن ئەڤ ده‌م ده‌ما گۆهرتنا بنگه‌هینه؟ ئان ژی بێژن فه‌الن فۆرم ئان ژی سیستم و نێرین ده‌ما وان ده‌رباز بویه؟ بێگومان ئەم نكارن وسا 20
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بێژن و نێز ببین .ئەو ده‌م چ ده‌م و چه‌وا ئەم دكارن وسا بێژن؟ رێبه‌ر ئاپۆ گۆهرتنا زهنیه‌تا مرۆڤ وه‌كه فاكتۆرا سه‌ره‌ك ه ئا گۆهرتن دیار دكه ،دبێژ ه ده‌ما كو د زهن د ه گۆهرتنا بنگه‌هی چێبوو ،ئەو دبه سه‌ده‌ما كو مرۆڤ پێویستی ب گۆهرتنا بنگه‌هی ببینه .بێگومان د ڤێ ده‌رێ د ه زانست ،هه‌ست و وژدانا مرۆڤ دبن مژارا ئاخافتن .وات ه چقا�سی زانستا مرۆڤ زێد ه ببه ،د هه‌ست و وژدانا مرۆڤ د ه گۆهرتن چێ ببه ،ئەوقاس مرۆڤ پێویستی ب گۆهرتن دبینه .د ڤێ ده‌رێ د ه گۆهرتن دب ه نه‌چاری، لێ ن ه پێكان ه كو ئەو گۆهرتن ئەرێنی به .ئەڤ فاكتۆر د هندری هه‌ر مرۆڤه‌ك د ه هه‌یه ،ئەو مرۆڤی كو د جڤاكا ده‌رڤه‌ی دەوڵەت د ه ژیان دك ه و ئەو مرۆڤ ژی كو دناڤ سیستما دەوڵەت د ه ژی ژیان دك ه ب ڤێ فاكتۆر باندۆر دبن .لێ هه‌ر مرۆڤه‌ك ب ئاڤایه‌كا جودا باندۆر دبن و نێز دبن .مژاره‌كی دن كو باندۆرا وی لسه‌ر گۆهرتن هه‌یه ،ژیانا مادی مرۆڤه. وات ه ئەو گۆهرتنێن كو د ئاموور و سیستما ژیانا مرۆڤ د ه چێ دبن .میناك ده‌ما كو زانست و زهنا مرۆڤ پێشكه‌ت و مرۆڤ شەمەندەفەر ،ئاره‌به، باڵه‌فر و ته‌له‌گراف و گه‌له‌ك تشتی دن ئاڤا كر كو باندۆرا وان لسه‌ر ژیانا مرۆڤ هه‌بوو ،ئەڤ بوو سه‌ده‌م كو مرۆڤ ل فۆرمه‌كا نوو ئا ژیان بگه‌ره. فاكتۆره‌كا دن كو باندۆرا وی لسه‌ر ژیان و گۆهرتن هه‌یه ،به‌رژه‌وه‌ندیا مادی ئا مرۆڤ و سیستمه. چونكو د سیستما سه‌رمایه‌داری د ه سه‌رمای ه بویه دەسەاڵت و باندۆرا وی زێد ه بویه ،ژ بۆنا وی رۆال به‌رژه‌وه‌ندی و سه‌رمای ه د گۆهرتنێد ه ژی زێده بویه. ده‌رڤه‌ی ڤان فاكتۆرانه ،د هه‌ر پێڤاژۆیه‌ك ده فاكتۆرا سیا�سی جودا جودا هه‌ن ه كو باندۆرا وان د گۆهرتنێ د ه هه‌یه .میناك د سه‌دساال بیستێ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
د داوی سه‌داساال ده‌رباز بوی د ه رێبه‌ر ئاپۆ گه‌له‌ك جار دگۆت كوو سیستما دەسەاڵتداری و فۆرمی ژیان ه به‌رسڤ و پێویستیا ناب وان ب گۆهرتنا بنگه‌هی هه‌یه. د ه دگۆتن ڤان ناكۆكیا هه‌نه :ناكۆكی دناڤبه‌ر دەوڵەتێن سه‌رمایه‌دار و دەوڵەتێن سۆسیالست. ناكۆكی دناڤبه‌را دەوڵەتێن سه‌رمایه‌دار و وه‌التێن بن ده‌ست .ناكۆكی دناڤبه‌را دەوڵەتێن سه‌رمایه‌دار و چینێن بنده‌ستا جڤاكێن وان دەوڵەتا .ناكۆكی دناڤبه‌را دەوڵەتێن سه‌رمایه‌دار ب خ ۆ ده .ئەڤ ژی دبوون بنگه‌ه ژ بۆ سیاسه‌ت و پۆزسیۆن دیار كرن .بێگومان ده‌ما كو وان فاكتۆران ه لگۆر ده‌م دكه‌ڤن سه‌ر هه‌ڤدوو ئێدی قه‌یران چێدكن و قه‌یران ژی به‌رڤ ه گێژاو دچ ه و ئێدی ب ره‌نگه‌ك پێویست ه بێت ده‌رباز كرن .د دیرۆكا كه‌ڤن د ه ب رێكا ده‌ركه‌تنا پێشه‌نگێن ئۆلی میناكا په‌یامبه‌ران ئان ژی فه‌رماندارێن له‌شكه‌ری وه‌ك ه ئە‌سكه‌نده‌ر، جه‌نگیزخان و هۆالكۆ ،ئان ژی ب رێكا ئێریشێن هۆزێن(قه‌بیله)یێن ده‌رڤه‌ی شارستانی وه‌كه ئابیرۆ ،هیكسۆس و جێرمه‌ن گۆهرتن چێ بوی ه ئان ژی زه‌مین ژبۆ گۆهرتن چێبویه .د سه‌دساال ده‌رباز بوی د ه ژی شه‌ڕی مه‌زن ئا جیهان بوی ه رێبازی
ده‌رباز كرنا وان ئاڵۆزیان .وات ه شەڕێن جیهانی وه‌ك ه رێبازا چاره‌سه‌ری هات دیتن ژ بۆ ده‌ربازكرنا وان ئاڵۆزی و ئاڤاكرنا ئا نوو .بێگومان دب ه ئەو راستی ژی بزانن كو ده‌ما ئاڵۆزی چێ دب ه و گۆهرتنا بنگه‌هی دب ه نه‌چاری ،گۆهرتن چێ دبن ،لێ كیژان ئاكتۆر و هێز خ ۆ باش ئاماد ه بكن ئەو دكارن مۆركا(ده‌مغا) خ ۆ ل گۆهرتن بدن .وات ه ن ه پێكان ه كو ئالی خودی ماف بسه‌ر بكه‌ڤن .دیرۆك ژی تژ ه میناكێن ب ڤێ ئاڤاهیێ یه. د داوی سه‌داساال ده‌رباز بوی د ه رێبه‌ر ئاپۆ گه‌له‌ك جار دگۆت كوو سیستما دەسەاڵتداری و فۆرمی ژیان ناب ه به‌رسڤ و پێویستیا وان ب گۆهرتنا بنگه‌هی هه‌یه .ب ڤێ ئاڤاهی دخۆ‌ست گه‌لی كورد ،گه‌لێن رۆژهالتا ناڤین و پێكهاته‌یێن چه‌وساندی دونیا ئاماد ه بك ه ژ بۆ گۆهرتن. چونكو رێبه‌ر ئاپۆ ئاڤابوونا زه‌مینا گۆهرتن د زهن ،ئاموور و پرۆسه‌یا سیا�سی دونیا د ه ددیت. له‌وما موداخه‌له‌یا ئێراق و ئەفغانستان ژی وه‌كه ده‌سپێكێ شه‌ڕی سێیەمین ئا جیهانێ بناڤ كر .چما رێبه‌ر ئاپۆ ئەڤ ته‌سبیت كر؟ رێبه‌ر ئاپۆ دیت كو دەوڵەت و دەسەاڵتێن سۆسیالیستی به‌رڤ ه جڤاكا سۆسیالستی نه‌چوون ،به‌رەڤاژۆیا وی هه‌لوه‌شیان و بون ه به‌شه‌ك ژ سیستما سه‌رمایه‌داری .ب ڤێ ئاڤاهی ناكۆكی دناڤبه‌را جه‌مسه‌را سه‌رمایه‌داری و جه‌مسه‌را سۆسیالیستی د ه نه‌ما .ناكۆكی دناڤبه‌را دەوڵەتێن سه‌رمایه‌داری ب خ ۆ ده زێده‌تر ده‌ردكه‌ڤ ه پێش .ژبه‌ر كو گه‌له‌ك وه‌اڵت رزگار بوون ،ناكۆكیا دناڤبه‌را گه‌لێن بن ده‌ست و دەوڵەتێن سه‌رمایه‌دار د ه ژی هات گۆهرتن .وه‌كه دن ب سه‌ده‌ما بن كه‌تنا ئەزموونا سۆسیالزما پێكهاتی ،تێكۆشینا ته‌ڤگه‌ڕێن سۆسیالستی ژی پڕ الواز بون ،ئەڤ یه‌ك ژی بوو سه‌ده‌م كو ناكۆكیا www.komelge.com
21
NO:33 -December 2018
د سه‌دساال 21ده تێكۆشینا خۆزاپارێزی ه تێكۆشینه‌ك سه‌ره‌كه دب ئا مرۆڤاهی .ناكۆكی دناڤبه‌را خۆزاپارێزی و سیستما دەسەاڵت د ه ژی هو دبه ناكۆكیه‌كا سه‌ره‌ك جیهانی. وان ب سیستم ر ه باندۆرێ وی كێم ببه .ژ ئالیه‌كا دن سااڵ 1980شوونڤ ه ئەو پێشكه‌تنی د واری تێكۆشینا گه‌ل ،چین ،ره‌گه‌ز(جنس) و پێكهاته‌یێن بنده‌ست ،زانست ،ته‌كنه‌لۆژیا ژیانی و له‌شكه‌ری، سه‌رمایه‌یا فنانس د ه چێبوون ب خ ۆ ڕ ه ناكۆكیا نوو دناڤبه‌را جڤاك و سیستم د ه پێش دخست. ژ ئالیه‌كا دنڤ ه ئەو ته‌خریباتێن كو سیستم ب رێكا ئیندستوریالزم د ه چێدكر بوی ه سه‌ده‌ما ده‌ركه‌تنا ناكۆكیێن جدی دناڤبه‌را جڤاك و خۆزا ده .ب ڤێ ره‌نگێ رێبه‌ر ئاپۆ دیت كو فاكتۆرا زهن، شێوازا ژیانا مرۆڤ و به‌رژه‌وه‌ندیا سیستمی هاتنه گۆهرتن ،ئەڤ یه‌ك ژی ب خ ۆ ر ه ناكۆكیا دگۆهره و ده‌رفه‌تی گۆهرتنا بنگه‌هی د جڤاك و سیستم ده چێ دكه .لسه‌ر ڤێ ئەساس ژی دخۆ‌ست شرۆڤا نوو ژبۆ پرسگرێكا ژیانا جڤاك ،سیستم و ناكۆكیێن نوو كو ده‌ركه‌تن ه ئان ژی ده‌ردكه‌ڤن .رێبه‌ر ئاپۆ ئەو دیار كر كو ناكۆكی ه سه‌ره‌ك ه د ڤێ ده‌م ه د ه دناڤبه‌را 22
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سیستما دەسەاڵتدار و خۆزا د ه یه .ئەگهر ئەڤ ناكۆكی ب ره‌نگه‌ك كو هه‌ڤسه‌نگیا خۆزا ئەساس بگر ه نه‌هێت چاره‌سه‌ر كرن وێ ژیان لسه‌ر ئەردێ بكه‌ڤ ه بن خه‌ته‌ریا توونه‌بوون ،ئەڤ یه‌ك ژی دبه سه‌ده‌م كو هێزێن سه‌رمایه‌دار نه‌چار بن سنوور ژ بۆ قۆرخكاریا خ ۆ دانین .ئەڤ یه‌ك ژی دكه‌ڤه خزمه‌تا ژیانا مرۆڤ و هه‌می زیندیا .به‌ره‌ڤاژۆیا وی ئەگهر نێزیكبونێن خ ۆ ده‌وام بكن ،ئەو ده‌م ژیان لسه‌ر ئەرد ه و ژیانا خ ۆ ژی تن ه دكن .بێگومان ئەم هاوار و به‌رته‌كێن خۆزا د 25سالی ده‌رباز بوی ده ل هه‌مبه‌ر مرۆڤ دبینن .رێبه‌ر ئاپۆ دبێژ ه ئەگهر مرۆڤاتی هه‌لوێستا خۆ ل هه‌مبه‌ر خۆزا نه‌گۆهره ن ه دوور ه كو خۆزا د ده‌مه‌ك نێز د ه شه‌قامه‌ك وسا ل مرۆڤ بخ ه كو ژیانا وی سه‌ر و بن بكه .ژ بۆنا وی د سه‌دساال 21د ه تێكۆشینا خۆزاپارێزی دبه تێكۆشینه‌ك سه‌ره‌ك ه ئا مرۆڤاهی .ناكۆكی دناڤبه‌را خۆزاپارێزی و سیستما دەسەاڵت د ه ژی دبه ناكۆكیه‌كا سه‌ره‌ك ه و جیهانی .ژ ئالیه‌كا دن رێبه‌ر ئاپۆ ئەو ته‌سبیت كر كو ئێدی ناكۆكیا چین ئان ژی نه‌ته‌و ن ه سه‌ره‌كنه ،ناكۆكی سه‌ره‌ك ه دب ه ناكۆكیا د ناڤبه‌ر جڤاك و سیستما دەسەاڵت ده ،وات ه جڤاكا مرۆڤاتی ل ئالیه‌ك و سیستما دەسەاڵتدار ژی ژ ئالیه‌كا دن دبه .ئەڤ یه‌ك ژی هه‌م د هندر یه‌ك دەوڵەت د ه ژی دب ه و د ئاستا دونیا د ه ژی هه‌ڤدوو ته‌مام دكن .د ڤێ ناكۆكی و تێكۆشین د ه ژی رێبه‌ر ئاپۆ ژن و جوان وه‌ك ه پێشه‌نگی جڤاك دیار دكه. دبێژ ه سه‌دساال 21سه‌دساال ژنێ یه ،ئەم نها ڤێ راستی دبینن .ئەڤ یه‌ك ژی ژن ،جوان ،نه‌ته‌وێن جودا ،ئۆل ،مه‌زهه‌ب و ته‌ریقه‌ت ،پێكهاته‌یێن جودا نه‌چار دك ه كو تێكۆشینه‌ك هه‌ڤپار ل هه‌مبه‌را ده‌سه‌اڵت بدن مه‌شاندن و د تیكۆشینا خۆ ده پێكڤ ه ژیانا ده‌موكرات ،ئازادی ژن و خۆزاپارێزی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
ئەساس وه‌ربگرن .د ڤێ ده‌رێ د ه دب ه ئەم دوو تشت ژناڤ هه‌ڤدوو ده‌ربخن؛ د پێڤاژۆیه‌ك ب ڤێ ئاڤاهی د ه جڤاك ژی دخواز ه گۆهرتن چێ بك ه و هێزێن سه‌رده‌ست ژی دخوازن گۆهرتن چێكن ،لێ هه‌ر یه‌ك لگۆر راستی خ ۆ دخواز ه گۆهرتن چێ بكه. ژبه‌ر كو هه‌ردوو ئالی گۆهرتن دخوازن ،د هندك هه‌ڵوێست و مژار د ه دگه‌یژن هه‌ڤدوو ،لێ دب ه ئەو ێ د ه هه‌ر راستی بزانبن كو د جه‌وهه‌ر و ستراتیژ یه‌ك ب رێكه‌كا جودا د ه دچه .دب ه جڤاك دبن ناڤا خه‌راپ كرنا سیستما كه‌ڤن د ه نه‌كه‌ڤ ه بن باندۆرا سیستما دەسەاڵتدار و ئیراده‌یا خ ۆ راده‌ستی وان نه‌كه .دب ه جڤاك رێكا خ ۆ و پرۆژا خ ۆ زه‌الل و دیار به .تشتی كو رێبه‌ر ئاپۆ ژی پێش دخ ه ئەڤه .ژ بۆنا وی دبێژ ه خه‌تا من ئەلته‌رناتیفا خه‌تا دەوڵەت و شارستانیه. ئه‌وی كو گرێدایی سیستم و دەسەاڵته، رێبه‌ر ئاپۆ ئەو دیت كو ئێدی هه‌می دەوڵەتێن كو هه‌ن ه د چارچۆڤه‌یا سیستما سه‌رمایه‌داری ده جهی خ ۆ دگرن .وات ه د جه‌وهه‌ر د ه جودایی وان تنه‌یه .ژ ئالیه‌ك دن ئەو ژی دیت كو ته‌كنه‌لۆژیا له‌شكه‌ر ئەوقا�سی پێشد ه چوی ه كو ژیانا مرۆڤاتی دخ ه بن خه‌ته‌ری .وات ه ئەگهر شه‌ڕێن مه‌زن چێ ببن ،ئەو ده‌م ژیانا كه‌س د ئەوله‌هی د ه ناب ه و دەسەاڵتدار و سه‌رمایه‌دار ژی توون ه دبن .ژ به‌ر كو سه‌رمایه‌دار ژی ترسۆكه ،ئەو ده‌م دناڤبه‌را هێزێن سه‌رمایه‌داری مه‌زن د ه زه‌حمه‌ت ه ناكۆكیا مه‌زن و شه‌ڕی مه‌زن چێ ببه .به‌ره‌ڤاژۆیا وی هێزێن مه‌زن دناڤ ناكۆكی و تێكه‌لی د ه دخوازن پێكڤ ه ژیان بكن. ژ ئالیه‌كا دنڤ ه ئەگهر شەڕ ژی بكن ئان ب وه‌كاله‌ت و ب رێكا هێز و دەوڵەتێن بچووك ر ه شەڕی هه‌ڤ دكن ئان ژی نەڕاستەوخۆ شه‌ڕی هه‌ڤ دكن. ئەڤ یه‌ك ژی نها پڕ ڤه‌كری ل سوریه ،ئێراق،
ئۆكرانیه ،پۆلۆنیا و گه‌له‌ك جهی دونیا تێ دیتن. وه‌كی دن تێكه‌لی و ناكۆكی دناڤبه‌را دەوڵەتێن مه‌زن و دەوڵەتێن بچوك د ه ژی وه‌ك ه سه‌دساال بیستێ ناب ه و لسه‌ر ئەسا�سی دوو جه‌مسه‌ری چێ نابه. به‌رژه‌وندی مادی ،ئاستا لهه‌ڤكرنا هێزێن مه‌زن باندۆرا وی دب ه لسه‌ر نوڤ ه دیزاین كرنا تێكه‌لی وان دەوڵەتا. مژاره‌كی دن كو م ه گۆت د ڤێ ده‌مێ د ه رۆال وی پر ده‌ردكه‌ڤ ه پێش سه‌رمایه‌یه .د ڤێ ده‌مێ د ه سه‌رمایا فینانس و هۆلدینگا مه‌زن ئا سه‌رمایه‌داری كو ب رێكا سندوقا دراڤا نێڤدەوڵەتی و به‌نكا ناڤه‌ندیا جیهانێ سیاسه‌تا خ ۆ ددن مه‌شاندن ،ب سیستما دەسەاڵتداریا دەوڵەت نه‌ته‌و ه ر ه دكه‌ڤن ناڤ ناكۆكیێن مه‌زن .ئێدی سنوورا دەوڵەتا نه‌ته‌و ژ بۆ سه‌رمایا فینانس ن ه پیرۆز ه و دبن ئاسته‌نگ ل پێشیا به‌رژه‌وه‌ندی و ئارمانجا وی ،ژ بۆنا وی دخوازه وان سنوورا ده‌رباز بكه .هه‌مان ده‌م سه‌رمای ه ل ناڤه‌ندا نوو دگه‌ڕ ه و ئەڤ یه‌ك ژی وسا دك ه كو ناڤه‌ندێن سه‌رمای ه خ ۆ ب ئەمریكا ئان دەوڵەته‌كا دنڤ ه گرێ نه‌دن ،ل جهی نوو بگه‌ڕن .ئەوی كو نها دب ه پرسگرێك دناڤبه‌را ئەمریكا ژ ئالیه‌ك، چین ،ئێران و توركی ا و گه‌له‌ك وەاڵتی دن ژ ئاله‌یا دنڤ ه ئەڤه‌یه .سه‌رمایا فینانس دبین ه كو سیستما هه‌یی ناب ه به‌رسڤا وی ،ژ بۆنا وی دخواز ه ژ نوڤە سیستم دزاین بكه .هۆلدینگی مه‌زن و سندوقا دراڤا نێڤدەوڵەتی و بانكا ناڤه‌ندا جیهانی ژی ب ڤێ ئارمانجێ ترەمپ ده‌رخستن پێش .ئێدی سیستما سه‌رمایا جیهانی دیت كو ته‌كنۆكرات و بیرۆكراتێن كو سیاسه‌تا كالسیك فێر بوون ه نكارن گۆهرتن چێبكن ،ژ بۆنا وی دیره‌كت سه‌رمایه‌دارێن مه‌زن خستن ده‌ور ه ژ بۆی كو ڕاستەوخۆ سیاسه‌ت بدن مه‌شاندن .د ڤر د ه تشتی بالكێش ئەو ه كو ناڤه‌ندا www.komelge.com
23
NO:33 -December 2018
ه هێزێن ئه‌وی دیار دب ه روسیا ،چین، دن ژی وه‌ك بریتانیا ،ئە‌لمانیا ،فره‌نسا، ژاپۆن ،كه‌نه‌دا و ئوستورالیا دخوازن د دزاینا نوودا رۆال وان و پۆزسیۆنا وان خورت ببه.
سیاسه‌تا ئەمریكا ترەمپ وه‌ك ه كه‌سه‌كی كو ژ سیاسه‌ت فێم ناك ه بناڤ دكن .لێ راستی ئەو ه كو ترەمپ ن ه لگۆر ناڤه‌ندا سیا�سی كالسیك ئا ئەمریكا سیاسه‌ت دد ه مه‌شاندن ،به‌لكی لگۆر پێویستیا ناڤه‌ندێن سه‌رمایا جیهانی سیاسه‌ت دد ه مه‌شاندن. ناڤه‌ندێن سیاسه‌تا كالسیك ئا ئەمریكا دخوازن لگۆر سیستم و پێڤانی كه‌ڤن سیاسه‌ت بدن مه‌شاندن .لێ ترەمپ ئەو خه‌ته‌ری دبین ه كو ئەمریكا روبرویا وی بویه ،ئەو ه دبین ه كو ئەگهر ئەمریكا خ ۆ نه‌گۆڕ ه ئەو ده‌م دكه‌ڤ ه كێله‌ك و ژ ناڤه‌ندبونا سه‌رمای ه جیهان ده‌ر دكه‌ڤه .ژ بۆنا وی ترەمپ دخواز ه پێویستیێن ناڤه‌ندێن سه‌رمایا جیهانی پێك بین ه حه‌یا ناڤه‌ندبونا ئەمریكا بپارێزه .ده‌ركه‌تنا ئەمریكا ژ ئەو په‌یمانا كو ب ئێران ڕ ه ئیمز ه كربوون د وارێ ئاتۆمی ده ،قه‌بولكرنا قودس وه‌ك ه پایته‌ختا ئیسرائیل ،قوت كرنا ئالكاری ژ ئالی ه ئەمریكاڤ ه ژ 24
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بۆ گه‌له‌ك سازیێن ناڤدەوڵەتی و كێمكرنا ئالیكاری ژ بۆ هندك سازی دن به‌شه‌ك ژ پالنا گۆهرتنا سیستمێ یه .پێكانینا وان بڕیارێن كو د وی وارێ د ه ئەمریكا دد ه ژ ئالیێ شركه‌تێن مه‌زنێن دونیاڤه ئەڤ یه‌ك ئەرێ دكه .ئەوە دیار دك ه كو سه‌رمایه‌یا جیهانی دخواز ه ب رێكا ترەمپ پالن و پرۆژا خۆ پێكبینه .ب واته‌یه‌كی دن ئەو بڕیارێن كو ترەمپ د گه‌له‌ك وارا د ه دده ،ژ بڕیارێن ئەمریكا زێده‌تر، بڕیارێن ناڤه‌ندێن سه‌رمایه‌یا جیهانیه .له‌وما گه‌له‌ك بڕیارێن ترەمپ راستی نه‌رازیبونا ناڤه‌ندێن سیا�سی ئامه‌ریكی دبه. ئه‌وی دیار دب ه هێزێن دن ژی وه‌ك ه روسیا، چین ،بریتانیا ،ئە‌ملانیا ،فره‌نسا ،ژاپۆن ،كه‌نه‌دا و ئوستورالیا دخوازن د دزاینا نوودا رۆال وان و پۆزسیۆنا وان خورت ببه .هه‌ر یه‌ك ژ وان هێزا ژی ب رێكا جودا كار دكن .میناك روسیا دخوازه سوود ژ هێزا خ ۆ ئا له‌شكه‌ری وه‌ربگر ه و لسه‌ر وێ ئەساس پۆزسیۆنا خ ۆ خورت بكه .چین زێده‌تر ب رێكا پیشه‌سازی و خورتكرنا سه‌رمایا خۆ‌ڤه دخواز ه خ ۆ خورت بكه .بریتانیا ب رێكا ده‌ركه‌تن د بن باری یه‌كێتی ئە‌ورووپا و خ ۆ زێده‌تر نێزیككرن ژ ئەمریكا دخواز ە پۆزسیۆنا خ ۆ بپارێزه .ئەڵمانیا و فڕه‌نسا ژی هه‌ر یه‌ك دخوازن ببن رێبه‌ری ئەوروپا و ب ڤی رێكا پۆزسیۆنا خ ۆ خورت بكه .د ئاستا هه‌رێمی د ه ژی گه‌له‌ك هێز دخوازن د هه‌رێمێن خ ۆ د ه ببن ئاكتۆره‌كی خورت .د رۆژهالتا ناڤین ده ئێران ،توركی ا و سعودی ه دخوازن پۆزسیۆنا خۆ خورتتر بكن .ژ بۆنا وی هه‌ر یه‌ك ژ وان وه‌اڵتا ب رێكێن جودا جودا دخوازن باندۆرا خ ۆ زێده‌تر بكن .ئێران دخواز ە ب رێكا به‌الڤ كرنا پرنسیپێن كۆماری ئیسالمی ئێران و دبن ناڤی دژبه‌ریا ئەمریكا، ئیسرائیل و ئیسالما توندڕۆ د ه خ ۆ د ناڤچ ه ده
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
خورت بك ه و لگۆر خ ۆ دزاین پێش بخه .سعودی ه دخواز ه ب رێكا خ ۆ گونجاندن لگه‌ل ناڤه‌ندێن سه‌رمای ه جیهان و پرۆژه‌یێن ترەمپ د ه خ ۆ خورت بكه .ژبۆنا ویژی دخواز ه ژ پۆزسیۆنا خ ۆ وه‌كه ناڤه‌ندا دونیا ئیسالم و وه‌هابی سه‌له‌فی وه‌ربگره. هه‌مان ده‌م ژبۆ دژبه‌ریا ئێران و ره‌قابه‌تا وی سوود ژ نه‌ته‌وه‌په‌رستێن عەره‌ب وه‌ر دگره .توركیا ژی ژ ئالیه‌ك دخواز ە ب سوود وه‌رگرتن ژ هێزا گرووپا ئیسالمی وه‌ك ه داعش ،جه‌بهه‌ت نوسره و رێكخستنا ئیخوان موسلمین ،ژ ئالیه‌ك ه دنڤه دخواز ە ب سود وه‌رگرتن ژ میراته‌یا دەوڵەتا. عوسمانی پۆزسیۆنا خ ۆ خورت بك ه و سنورا خۆ به‌رفرە بكه .ئەم دبینن ئەڤ �سێ هێز ،هێزا خ ۆ ئا له‌شكه‌ری ژ بۆ ئارمانجا خ ۆ ددن شووغالندن. ئه‌ڤ ره‌وش د رۆژهالتا ناڤین و دونیا د ه زه‌مینا دایكبوونه‌كا نوو ئاڤاكریه .رێبه‌ر ئاپۆ لسه‌ر نرخاندنا ڤان مژارا موداخه‌له‌یا ئەفغانستان و ئێراق وه‌ك ه ده‌سپێكا شەڕا جیهانێ سێیەمین بناڤ دكر .لێ رێبه‌ر ئاپۆ گه‌له‌ك جار ژی ئاماژ ه ب وی كر كو كاره‌كته‌ر و رێبازا شەڕی سێیەمین ئا جیهان ن ه وه‌ك ه شه‌ڕا یه‌كه‌م و دویه‌م ئا جیهانێ دبه .ب سه‌ده‌ما هه‌بوونا چه‌كا ئاتۆم د ده‌ستێ گه‌له‌ك هێز ده ،ئیحتمال ه شه‌ڕه‌ك پر گه‌رم چێ نه‌به .ئەڤ یه‌ك دب ه سه‌ده‌م كو هێزێن مه‌زن و ده‌وڵه‌تان ژ رێكێن دن بگه‌رن و رێبازا شه‌ڕا خ ۆ بگۆهرن .وه‌كه دن ژبه‌ر كو دەوڵەتێن سۆسیالست نه‌مان ه ده‌ما دوو جه‌مسه‌ر نه‌مایه ،جیهان گه‌له‌ك كه‌تی ه ناڤ هه‌ڤدوو ،گه‌له‌ك هێز چێبون ه خ ۆ وه‌ك ه جه‌مسه‌ر دبینن ،ئێدی وه‌ك ه سه‌دساال بستێ به‌ره(جه‌بهه) چێ نابن .ئەڤ یه‌ك ژی دب ه سه‌ده‌م كو ئەڤ شه‌ڕ ده‌مه‌ك درێژ ده‌وام بكه .وه‌ك ه دن ته‌یبه‌تمه‌ندی و فاكتۆرێن دن كو م ه د ده‌سپێكێ د ه به‌حسا وان كر
د رۆژهالتا ناڤین و دونیا د ه زه‌مینا دایكبوونه‌كا نوو ئاڤاكریه .رێبه‌ر ئاپۆ لسه‌ر نرخاندنا ڤان مژارا موداخه‌له‌یا ئەفغانستان و ئێراق وه‌كه ده‌سپێكا شەڕا جیهانێ سێیەمین بناڤ دكر.
ئەو ژی هاتن ه گۆهرتن .ئەڤ یه‌ك ژی دب ه سه‌ده‌م كو ناكۆكی جوودا ژی چێ ببه .ئەم نها دبینن پڕانی جڤاكناس ،سیاسه‌تمه‌دار و ره‌وشه‌نبیر ره‌وشا ئیڕۆ وه‌ك ه شەڕا جیهانیا سێیەمین پێناس دكن ،لێ هێزێن سه‌رده‌ست و دەوڵەتان ناخوازن ئەڤ پێناس ژ بۆ ڤێ پێڤاژۆ بكن .ئەڤ یه‌ك ژی ژبه‌ر ئەو ه كو دترسن ره‌وش ژ كۆنترۆال وان ده‌ر بچه .به‌ره‌ڤاژۆیا وی د پراتیك د ه هه‌ر یه‌ك ژ وان هێزا دخوازن د ڤێ شه‌ڕێ د ه رۆل زێده‌تر بلزن ،د ئەنجام د ه ژی زه‌ره‌را خۆ كێم بكن و پارا مه‌زن ژی ژ بۆ خ ۆ ببن .تشتی كو نها ێ تێ دیتن ئەڤ ه یه. لسه‌ر ئەرد د ڤێ ده‌رێ د ه گرنگ ه ئاكتۆر ،فاكتۆرێن گۆهرتن و ناكۆكیێن ڤێ ده‌مێ ب راستی دیار بكن. هه‌ر هێز و ئالیه‌ك كو ئەڤ یه‌ك راست دیار بك ه و www.komelge.com
25
NO:33 -December 2018
لگۆر وی سیاسه‌ت بد ه مه‌شاندن و ته‌ڤ بگه‌ره ، دكار ه بب ه ئاكتۆره‌ك چاالك .به‌ره‌ڤاژۆیا وی ئەو هێز و ئالی كو راست ئەڤ پێڤاژۆ نه‌نرخینن دبه ببن لستۆكێن ده‌ستی ئاكتۆرێن دن و د ئەنجامێ ده ببن خارنێن ئاكتۆرێن كو باش دلزن .د سه‌دساال بیستێ د ه سولتان عەبدولحه‌میدا دویه‌مین ره‌وش باش نه‌نرخاند و لگۆر چاخێن ناڤین نێز دبوو ،ئەڤ یه‌ك بوو سه‌ده‌م كو دەسەاڵت ژ ده‌ست بد ه و دەوڵەتا عوسمانی بكه‌ڤ ه بن ده‌ستێ لۆبیا یه‌هوودیا عوسمانی و ئە‌ڵمان .د ئەنجامێ د ه دەوڵەتا عوسمانی روبرویا شه‌ڕ بو ،بنكه‌ت و په‌رچ ه په‌رچه بو ،دەوڵەتا عوسمانی د سه‌ر جۆگرافی دونیا هات توونه‌كرن .گه‌لی كورد ژی ئەو ده‌م ژبه‌ر كو كاره‌كته‌را ده‌مێ باش فێم نه‌كرن و لگۆر ویا ژی سیاسه‌ت نه‌دان مه‌شاندن ،په‌رچ ه بوون و هاتن ئینكار كرن. ئه‌وی كو گرێدایی گه‌لی كورده ،د ڤێ پێڤاژۆ د ه ب رێكا شرۆڤه‌یا رێبه‌ر ئاپۆ د ئاسته‌ك ده كاره‌كەره‌تا ده‌مێ فێم كریه ،لگۆر وی ئارمانجا خ ۆ دیار كری ه و پرۆژه‌یا خ ۆ ژ بۆ ڤێ پێڤاژۆ پێش خستیه .هه‌مان ده‌م ژی لسه‌ر وان ئەساسا هه‌ول دد ه سیاسه‌ت بد ه مه‌شاندن .ئەڤ یه‌ك ژی ده‌ستێ گه‌لی كورد و ته‌ڤگه‌ڕا ئازادی كورد خورت كریه. د ڤر د ه پێویست ه ئەو راستی ژی بێژن كو وه‌كه ته‌ڤگه‌ڕا ئازادی د پراتیك و تاكتیكێ د ه كێما�سی مه ده‌ردكه‌ڤه ،لێ د ستراتیژ د ه مرۆڤ دكار ه بێژ ه مه رێكا راست دیتی ه و ئەم لسه‌ر دمه‌شن .الوازیه‌كا دن ئا م ه وه‌ك ه كورد ئەو ه كو م ه ئیراده‌یه‌كا نه‌ته‌وی كو هه‌می هێز و پارتیێن كوردان هه‌مبێز بك ه ئاڤا نه‌كریه ،هین پدك و هێزێن كو لسه‌ر خه‌تا وی دمه‌شن ناكه‌ڤن ناڤ چارجۆڤه‌یا نه‌ته‌وی و سه‌ربخ ۆ سیاسه‌ت نامه‌شینن و قه‌ده‌را خ ۆ گرێ 26
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ه ئەو راستی ژی پێویست ه ته‌ڤگه‌ڕا بێژن كو وه‌ك ئازادی د پراتیك و تاكتیكێ د ه كێماسی مه ده‌ردكه‌ڤه، لێ د ستراتیژ د ه مرۆڤ ه رێكا راست دكار ه بێژ ه م دیتیه ددن هێزێن ده‌رڤه .ئەڤ یه‌ك ژی ده‌ستێ گه‌لی كورد الواز دك ه و قه‌ده‌را كورد دخ ه ناڤ خه‌ته‌ریێ مه‌زن .ئە‌ركه‌ك ئەسا�سی ته‌ڤگه‌ڕا ئازادی د ڤێ ده‌مه د ه ئەو ه كو بكار ه پدك و ئالیگرێن وی ژ ده‌وڵەتێن ده‌رڤ ه دور بخ ه و وان ژی بخ ه سه‌ر رێكا راست. ئەگهر د ڤێ وارێ د ه ئەم وه‌ك ه ته‌ڤگه‌ڕا ئازادی و گه‌لی كورد سه‌ركه‌فتی نه‌بن ،ئەو ده‌م ته‌نێ ته‌سبیتێن راست نكار ه قه‌ده‌را م ه بگۆڕ ه و ئیهتیمال هه‌ی ه وه‌ك ه ئە‌رمه‌ن و یه‌هوودی راستا كۆمكووژیا وه‌رن .پێویست ه ئەم خ ۆ نه‌خاپێنن ،نه‌بێژن دونیا ن ه وه‌ك ه سه‌دساال بیستا ی ه و مافی مرۆڤ هه‌یه، دیموكرا�سی هه‌ی ه و ئەم ژی ب هه‌سانی دگه‌یژن مافێن خۆ .ئان نه‌بێژن رێكا م ه راست ه و ئەم لسه‌ر حه‌قن ژبۆنا وی ئەم سه‌ردكه‌ڤن .هه‌لبه‌ت لسه‌ر حه‌ق بوین مرۆڤ خورت دكه ،دۆست ژ بۆ مرۆڤ چێ دكه ،رێكێن راست ژی مرۆڤ خورت دكه ،لێ وان تشت ا ب ته‌نێ تێر ناكن .ئەگهر مرۆڤ خورت نه‌ب ه و د پراتیك د ه خۆ‌دێ رۆل نه‌ب ه و چاالك
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
د سه‌دساال بیستێ ده دەوڵەتا تورك سیاسه‌تا ئینكاركرنا كورد و ئاسیمالسیۆنا كورد دده مه‌شاندن ،لێ ڤێ جارێ ئیتفاقا ئەردۆغان و باخچه‌لی لسه‌ر ئیئینكار و ئیمحایێ فیزیكی گه‌لی كورد و ته‌ڤگه‌ڕا كورد سیاسه‌ت ددن مه‌شاندن. نه‌به ،سه‌ركه‌فتن مسۆگه‌ر نابه .ژ بۆنا وی گرنگ ه هه‌م ئەم وه‌ك ه ته‌ڤگه‌ڕا ئازادی هه‌م ژی پارتی و رێكخستنێن دن و هه‌می گه‌لی م ه لگۆر ڤێ پێڤان نێز ببن .ئەگهر وسا نێز نه‌بن ن ه دووره؛ چه‌وا ب سه‌ده‌ما ریفراندۆما باشوور هه‌می ده‌سكه‌فتیێن باشوور كه‌تن بن خه‌ته‌ری ،هه‌می هێزێن داگیركه‌ر ل هه‌مبه‌را باشوور بون یه‌ك .ئان ژی د مژارا عەفرین د ه ژی پڕانی هێزێن داگیركه‌ر ئا هه‌رێم و ناڤدەوڵەتی دژی كورد بوون یه‌ك ،جار دن وان هێزا دژی گه‌لی كورد و ده‌سكه‌فتیێن كورد ببن یه‌ك. بێگومان رۆاڵ دەوڵەتا توركی ا ژ بۆ چاره‌سه‌ری پرسگرێكا كورد ،قه‌ده‌را توركی ا و پێشەڕۆژا رۆژهالتا ناڤین گرنگه .رێبه‌ر ئاپۆ دناڤبه‌را سالێن 2015-2013د ه ده‌رفه‌ته‌ك مه‌زن دا دەوڵەتا ترك و
ئەردۆغان .ئەگهر ئەردۆغان ئەو ده‌رفه‌ت بنرخاندبا ئیڕۆ پۆزسیۆنا توركی ا پر خورت دبوو ،توركی ا دبو مۆده‌ل ژ بۆ چاره‌سه‌ری پرسگرێكا رۆژهالتا ناڤین و دونیا ژی .چونكو رێبه‌ر ئاپۆ كاره‌كته‌را ده‌م ه باش شرۆڤ ه كر و دوور ژ نێزیكبوونێن نه‌ژادپه‌ره‌ستی هه‌م ژ بۆ كورد هه‌م ژی ژ بۆ تورك مله‌تێن دن پرۆژا پێش خست .ئەڤ یه‌ك ژی مۆرال و هێڤیه‌كا مه‌زن دا گه‌لێن توركی ا و رۆژهالتا ناڤین .به‌ره‌ڤاژۆیا وی ئەردۆغان و دەسەاڵتدارێن دەوڵەتا تورك ئەڤ یه‌ك ژ بۆ خ ۆ وه‌ك ه بچووك بوین دیتن و ئەوه دانه‌قورتاندن كوو رێبه‌ره‌كی كورد رێك نیشانا وان بده .له‌وما ل جهی كو ده‌رفه‌ت زێده‌تر بدن رێبه‌ر ئاپۆ و گه‌لی كورد ،رێبه‌ر ئاپۆ ته‌جرید كرن و سیاسه‌تا خ ۆ لسه‌ر شكاندنا ئیراد ه و چۆكا كورد ئاڤاكرن و ئێریشا خ ۆ ژ بۆ سه‌ر ته‌ڤگه‌ڕا م ه و گه‌لی م ه زێده‌تر كرن .د سه‌دساال بیستێ د ه دەوڵەتا تورك سیاسه‌تا ئینكاركرنا كورد و ئاسیمالسیۆنا كورد دد ه مه‌شاندن ،لێ ڤێ جارێ ئیتفاقا ئەردۆغان و باخچه‌لی لسه‌ر ئیئینكار و ئیمحایێ فیزیكی گه‌لی كورد و ته‌ڤگه‌ڕا كورد سیاسه‌ت ددن مه‌شاندن. ژبۆنا ئەڤ ئارمانجا خ ۆ پێك بینن ئاماده‌ن ه هه‌ر تشتی خ ۆ بدن ده‌رڤه .نها ئەم دبینن چه‌وا هه‌ر تشتی خ ۆ دد ه ژبۆی كو كورد ل سوری ه و ئێراق خورت نه‌بن .سه‌ده‌ما ڤێ سیاسه‌ت ژی ئەو ه كو ئەردۆغان و دەسەاڵتی توركی ا هین لسه‌ر ئەسا�سی كاره‌كته‌رێن سه‌دساال ده‌ربازبوی سیاسه‌ت ددن مه‌شاندن .ژ ئالیه‌ك دخوازن لسه‌ر ئینكار و ئیمحایا كورد خ ۆ مه‌زن بكن ،لسه‌ر وێ ئەساس ژی سیاسه‌ت ددن مه‌شاندن ،تێكه‌لی چێ دكن و گاڤ داڤێژن .ژ ئالیه‌كا دنڤ ه دخوازن وه‌ك ه ده‌ما شەڕا سار ،دناڤبه‌را ئەمریكا و روسیا د ه سیاسه‌ت بدن مه‌شاندن .وه‌ك ه دن د تێكه‌لی خ ۆ د ه لسه‌ر www.komelge.com
27
NO:33 -December 2018
ئەسا�سی ره‌ش و سپی نێز دبن و دبێژن ئەوی ن ه لگه‌ل م ه ی ه دژمنا م ه یه .دخوازن هێزێن دن ژی وسا نێزی وان ببن ،هه‌ر ئەڤ وسا دك ه كو گه‌له‌ك جاران ئەردۆغان دبێژ ه پێویست ه ئەمریكا دناڤبه‌را توركی ا و پەیەدە د ه یه‌ك هه‌لبژێره .ئە‌شكه‌ره‌یا ئەردۆغان و دەسەاڵتا وی ب ڤێ ئاڤاهی خورت نابن ،به‌ره‌ڤاژۆیا وی ڤان هه‌لوێستا وان دخه ناڤ پۆزسیۆنه‌ك وه‌ك ه سوڵتان عەبدولحه‌مید. بێگومان ئەگهر د ڤێ سیاسه‌تێ د ه ئیسرار بكن وێ ته‌مه‌نێ وی ن ه درێژ ب ه و ب ته‌ڤگه‌ڕه‌ك جڤاكی ئان ژی موداخه‌له‌یه‌ك ده‌رڤ ه وێ ژ دەسەاڵت بكه‌ڤه. ئەوی نها بالكێش ه ئەو ه كو ئەردۆغان پڕ دخوازه هه‌ڵوێستا ئەمریكا ل هه‌مبه‌ر توركی ا وه‌ك ه سه‌ده‌ما ئەو قەیرانێن سیا�سی ،جڤاكی و ئابووری كو توركیا ژیان دك ه نشان بده ،ب ڤێ ئاڤاهی جڤاك و سیستم ئیدار ه بكه ،لێ هه‌ر كه‌س دزان ه ئەو قەیرانێن كو توركی ا ژیان دك ه د ئەنجامێن ئەو سیاسه‌تێدای ه كو ئەردۆغان و باخچه‌لی ددن مه‌شاندن ،ن ه سه‌ده‌مێن دن .چونكو هه‌ر كه‌س ئەو راستی دزان ه كو ئەمریكا هین هه‌لوێسته‌كی جدی لهه‌مبه‌ری توركی ا نشان نه‌دای ه كو بب ه سه‌ده‌ما قەیرانێن مه‌زن .ئەمریكا ن ه ئابڵوقەیا له‌شكه‌ری و سیا�سی ن ه ژی ئابڵوقەیێ ئابوری لسه‌ر توركی ا دانیه .ته‌نێ لهه‌مبه‌ر هندك به‌رپرسێن وان هه‌لوێست دیار كری ه و گومورگ د هندك وار د ه زێد ه كری ه لسه‌ر تشتی توركیا. وه‌ك ه دن هه‌یا نها ئەمریكا و توركی ا ئەندامێن ناتۆ نه .ئێدی چما توركی ا ب هندك هه‌ڵوێستێ ئەمریكا ئەوقاس باندۆر دبه؟ ئەڤ یه‌ك دیار دك ه كو بنگه‌ها قەیرانێن توركی ا كورن و د هندر د ه ی ه ن ه ل ده‌رڤه. د ڤێ وارێ د ه مرۆڤ دكار ه بێژ ه كو دەوڵەتا ئێران ژی سیاسه‌ته‌كا ستاتۆكوپارێز برێڤ ه دبه ،ئەڤ یه‌ك ژی د ده‌ما پێشد ه ئەو دەوڵەت ته‌نگاڤ بكه. 28
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تشتی كو م ه ژ بۆ توركی ا گۆت ،ژبۆ ئێران ژی راستن، ئەگهر دەوڵەتا ئێران پۆله‌تیكا خ ۆ د ده‌رباره‌ی نه‌ته‌وه ،ئاین ،مه‌زهه‌ب و پێكهاته‌ین جڤاكی ل ئێران و ل ده‌رڤ ه ژی به‌رچاڤ ده‌رباز نه‌ك ه ئەوێ روبرویا پێڤاژۆیه‌ك دژوار ببه .د ئەو پێڤاژۆیا دژوار د ه ژی ئان ب دنامیكیه‌تا هوندری ئان ژی ب موداخه‌له‌یا ده‌رڤ ه نه‌چاری گۆهرتن ببه. نها مژارا شەڕی ئیدلب ژی بوی ه مژاره‌كا دن كو پڕ نێزك ڤ ه دۆزی كورد و توركی ا ئەالقه‌دار دكه. روخمی كو ئێران ،روسیا و توركی ا د 2018-09-07 د ه ل تاهران جڤینا لوتكه چێكرن ،لێ وه‌ك ه دیار بوو لهه‌ڤ كرنه‌ك ته‌مامی چێ نه‌بویه .د ڤێ ده‌رێ د ه ژی جار دن دیار بوو كو ئەردۆغان پڕ دخواز ە چه‌ته‌یێن ئیدلب بپارێزه ،لێ ژ به‌ر كو گه‌له‌ك الوازتی خۆ هه‌ی ه ئینكار ه هه‌لوێسته‌ك جدی نشان بده .ل ئالیه‌ك دن دخواز ە ئەگهر ئێرش لسه‌ر ئیدلب ژی چێ ببه ،قەسەدە ته‌ڤلی ئەو ئۆپه‌راسیۆن نه‌به. دخواز ه ئەو ژی مسۆگه‌ر بك ه كو روسیا و ئێران ئیقناع بك ه كو كورد ل ده‌رڤه‌ی چاره‌سه‌ری سوریه بهێلن .ئەڤ سیاسه‌تا ئەردۆغان بوو سه‌ده‌م كو پشتی 10رۆژ ژ جڤینا تەهران به‌ری خ ۆ بد ه سۆچی و لهه‌ڤ كرنه‌ك ب پۆتن ر ه چێبكه .لگۆر ئاگاهی ده‌سپێك د ئەو لهه‌ڤ كرن د ه ئەردۆغان د بن ناڤا پاراستنا سڤیل د ه دخواز ە چه‌ته‌یێن خ ۆ بپارێز ه و جهه‌كا ب ئەوله‌هی ژ وان ڕ ه په‌ید ه بكه .هه‌مان ده‌م ب ڤێ ئاڤاهی ئاسته‌نگی ژ بۆ پرۆسه‌یا چاره‌سه‌ری سیا�سی د سوری ه د ه چێ بك ه و هه‌ول بد ه قەسەدە و خۆ‌رێڤه‌بری ه باكوور و رۆژهالتا سوری ه الواز بكه. چقاس د ئەڤ داخواز و سیاسه‌ت د ه سه‌ركه‌فتی دبه ،ن ه دیاره! لێ ژ به‌ر سه‌ده‌مێن كو م ه بەحسا وان كر سه‌ركه‌فتنی ئەڤ سیاسه‌ت پر زه‌حمه‌ته. چونكو ئەردۆغان ئەو حساب ناك ه كو ئێدی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
ه دوور ه كو ئەمریكا و ن روسیا لهه‌ڤ بكن ژبۆ كێمكرنا باندۆرێ توركیا ل گۆهرتنا رۆژهالتا ناڤین ده. سیاسه‌تا ئینكار كرنا گه‌ل و پێكهاته‌یێن جڤاكی ده‌ما وان ده‌رباز بوی ه و كورد ژی ئێدی ن ه ئەو كوردی سه‌دساال بیستا ی ه و بكارن ب هه‌سانی وی ئینكار بكن و ل ده‌رڤه‌ی پێڤاژۆ بهێلن .ل ئالیه‌كا دن هین وسا فێم دك ه كو دكار ه هه‌یا داوی دناڤبه‌را ئەمریكا و روسیا د ه سیاسه‌ت بد ه مه‌شاندن. ئەم ژبیر نه‌كن وه‌ك ه م ه بەحسا كاره‌كته‌را ده‌مێ كر ،كاره‌كته‌را ده‌مێ ئەو ده‌رفه‌ت دد ه ئەمریكا و روسیا كو لسه‌ر هه‌ر مژاره‌ك لهه‌ڤ بكن و وه‌كه شریكا هه‌ڤدوو ته‌ڤبگه‌رن .د ڤێ وارێ د ه ئاخافتنا به‌رده‌ڤكا وه‌زاره‌تا ده‌رڤ ه ئەمریكا و روسیا به‌ریا هه‌ڤدیتنا پۆتن و ترەمپ بالكێش بوو .به‌رده‌ڤكێ ئامه‌ریكی گۆت كو روسیا ن ه دوژمنا م ه یه ،ره‌قیبا م ه یه .به‌رده‌ڤكێ روسیا به‌رسڤا وی دا گۆت كو روسیا و ئەمریكا ن ه ره‌قیبن ،شریكی هه‌ڤن .نها ژی ئەم دبینن كو چه‌وا ل گه‌له‌ك مژار د ه ل هه‌ڤ دكن و وه‌ك ه شریكا هه‌ڤ ته‌ڤدگه‌رن .گه‌له‌ك تێ به‌حس كرن كو ئەمریكا و روسیا ل هه‌ڤ كرن ه كو باندۆرا ئێران ل سوری ه و رۆژهالتا ناڤین كێم بكن .تێ گۆتن كو پۆتن و ترەمپ د ڤێ وارێ د ه لهه‌ڤ كرنه .ژبۆنا وی ژی روسیا ناخوا‌ز ه هێزێن ئێران و حزبواڵها لوبنان پر ئاكتیڤ ته‌ڤلی ئۆپه‌راسیۆنا ئیدلب ببن،
هه‌مان ده‌م دخواز ه هێزێن ئێران ژ سنورا سوری ه و ئیسرائیل دور بخ ه و باندۆرا ئێران ل سوری ه كێم بكه .ل ئالیه‌كا دن ژی روسیا دخواز ه لگه‌ل ئەمریكا و سعودی ه به‌رهه‌ما خ ۆ یا په‌ترۆل زێد ه بكن ،ژبۆی كو ئەو ڤاالتی ب سه‌ده‌ما ئابڵوقەیا ئەمریكا لسه‌ر ئێران د بازاڕا په‌ترۆل د ه چێ دبه ،ئەو تژی بكن. ئەگهر ئەڤ یه‌ك راست به ،ئەو ده‌م ن ه دوور ه كو ئەمریكا و روسیا لهه‌ڤ بكن ژبۆ كێمكرنا باندۆرێ توركی ا ل گۆهرتنا رۆژهالتا ناڤین ده .بێگومان ئەڤ یه‌ك باندۆرا وی لسه‌ر ره‌وشا سیا�سی و پێڤاژۆیا ئیدلب و پشتی وی چێ دبه .ئەوی دیار دب ه روسیا دخواز ه ئیدلب ژ ده‌ستێ چه‌تا ده‌ربخه ،ئێدی ب شەڕ ب ه ئان ژی ب دیالۆك .ئەمریكا و ئەوروپا ژی هه‌ر چقاس ناخوازن دەوڵەتا سوری ه خورت ببه، لێ كارن پڕ وان چه‌تا بپارێزن و دبێژن ئەگهر شەڕ چێبو بال سڤیل نه‌هێن كوشتن .وات ه ب شەڕ ئان ژی ب دیالۆك ب ه وێ ئیدلب ژ ده‌ستا چه‌ت ه وه‌رێ ده‌رخستن .تشتی كو د لهه‌ڤكرنا سۆچی د ه ژی تێ دیتن ئەڤ یه‌كه .ئەڤ یه‌ك ژی ده‌ستا توركی ا ل سوری ه د ه الواز دكه .پشتی ئیدلب وێ دۆر بێ سه‌ر باب ،عەفرین ،عەزاز و جه‌رابلوس و ناوچه و گوندێن وان .كو ئەو هه‌رێم ژی دیره‌كت دبن ده‌ستێ توركی ا و ئالیگری وی د ه یه .ئە‌شكه‌ره‌یه كو دب ه توركی ا هێزا خ ۆ ژ وان ده‌ڤه‌را ژی ده‌ربخ ه و ئەو هه‌رێم ژی بكه‌ڤن ده‌ستێ دەوڵەتا سوریه .ئێدی توركی ا به‌ری وان چه‌تا دد ه كی ده‌ر ن ه دیاره .هه‌ر كه‌س ژی فێم كر كو ئەردۆغان و دەوڵەتا تورك سپۆنسه‌را چه‌تا دكن .ئەڤ یه‌ك ژی رۆاڵ توركی ا د پێڤاژۆیا چاره‌سه‌ری سوری ه پڕ الواز دكه ،ژ ئالیه‌كا دنڤ ه قه‌ده‌را ئەردۆغان و وان چه‌ت ه ب هه‌ڤڕ ه گرێ دده .ل ئالیه‌كا دن سه‌ركه‌فتنا ئۆپه‌راسیۆنا باهۆزا جزیر ه و ئاڤاكرنا رێڤه‌بری خۆ‌سه‌ر ئا باكوور و www.komelge.com
29
NO:33 -December 2018
غەلەتیه‌كه دن ئا ئەردۆغان چیه؟ ئەوه هب كو وسا فێم دك وان تەعویزێن كو دده دكار ه سه‌ركه‌فتی پێڤاژۆ ه كو د بقه‌دینه .ئەڤ ه گۆت ده‌سپێكێ د ه م كو قه‌ده‌را ئەردۆغان و ه هه‌ڤه. عەبدولحەمید وه‌ك رۆژهالتا سوری ه ژ ئالی ه مەسەدەڤه‌وە ،ده‌ستێ مەسەدە و رێڤه‌بریا خۆ‌سه‌ر ئا باكوور و رۆژهالتا سوری ه د چاره‌سه‌ری د ه خورت دبه .بێگومان وێ رۆاڵ ئاكتیڤ ژی بلیزن د رزگار كرنا باب ،عەفرین، عەزاز و جه‌رابلووس ده .ئەڤ یه‌ك ژی د دوو ئالیێڤه باندۆرا خ ۆ لسه‌ر توركی ا بكه .یه‌كه‌م سیاسه‌تا توركی ا د سوری ه د ه بن دخه ،دویه‌م ئەو ه كو سیاسه‌تا وی ل هه‌مبه‌ری كورد ڤااڵ ده‌ردخه .ئەڤ هه‌ردوو مژار ژی كارڤه‌دانا وان لسه‌ر سیاسه‌تا ناڤخۆ ئا توركی ا و سیاسه‌تا وی د باشوور و ئێراق د ه ژی چێ دبه .ئەڤ ژی ببن سه‌ده‌م كو ئەردۆغان و دەسەاڵتی وی پر ته‌نگاڤ ببن .ئەردۆغان ژ بۆی كو پێ�شی وان ه بگر ه د ده‌سپێكا ساڵێ د ه ئێرشا عەفرین كر ،هەڵبژاردن پێشد ه ئانی ،ئۆپه‌راسیۆنا سه‌ر خاكورك ئەنجام دا و هه‌ر رۆژ دبێژ ه وێ ئۆپەراسیۆن ژ بۆ سه‌ر قه‌ندیل بكه ،هه‌مان ده‌م 30
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پر هه‌ول دد ه ژبۆی كو ئۆپەراسیۆن لسه‌ر ئیدلب چێ نه‌بن ،و نونه‌را خۆ‌به‌رێڤه‌برا باكوور و رۆژهالتا سوری ه ته‌ڤلی كۆمسیۆنا ئاماده‌كرنا ده‌ستورا نو ئا سوری ه نه‌بن و د پێڤاژۆیا چاره‌سه‌ری د ه جهی خۆ نه‌گرن .ژ بۆنا ڤێ ژی هه‌ر ره‌نگ تەعویز دد ه روسیا و ئێران .هه‌مان ده‌م ئەڤ بوی ه سه‌ده‌م كو ئەو قاس ب توندی ته‌جرید دانای ه سه‌ر رێبه‌ر ئاپۆ و رێ ناده كو ده‌نگی وی ده‌ركه‌ڤ ه ده‌رڤه ،ئێرش دك ه سه‌ر هه‌ر چاالكیه‌كا دیموكراتیك ،ئەو قاس ژی ته‌نگاڤ بوی ه چاالكیا دایكێن شه‌می ته‌حه‌مول ناكه .لێ وه‌ك ه م ه گۆت ژ به‌ر كو توركیا لگۆر كاره‌كته‌را ده‌ما ده‌ربازبوی سیاسه‌ت دك ه پر زه‌حمه‌ت ه كوو بكاربه سه‌ركه‌فتی د ڤێ پێڤاژۆ ده‌رباز ببه. غەلەتیه‌ك ه دن ئا ئەردۆغان چیه؟ ئەو ه كو وسا فێم دك ه ب وان تەعویزێن كو دد ه دكار ه سه‌ركه‌فتی پێڤاژۆ بقه‌دینه .ئەڤ ه كو د ده‌سپێكێ د ه م ه گۆت كو قه‌ده‌را ئەردۆغان و عەبدولحەمید وه‌ك ه هه‌ڤه. وه‌ك تێ زانین دەوڵەتا عوسمانی حه‌یا ساڵی 1878 ب ته‌مامی د بن كۆنترۆاڵ بریتانیا و فڕەنسا د ه بوو، عەبدولحەمید ده‌ما بوو دەسەاڵت رۆژ ب رۆژ د بن ناڤا سه‌رخۆ‌بون د ه خ ۆ ژ بریتانیا و فڕه‌نسا دوور دخست ،لێ د ئالیه‌كا دنڤ ه خ ۆ نێزی ئەڵمانیا و روسیا دكر .ئەو بوو د ساال 1878د ه پرۆتۆكۆال سیا�سی و له‌شكه‌ری پێڕ ه ئیمزا كر و پشتی وی د ساال 1890د ه پرۆژا چێ كرنا شەمەندەفەر به‌رلین – ئیستانبوول – به‌سر ه دا ئەڵمانیا كو بو سه‌ده‌مه‌كا سه‌ره‌ك ه ئا شەڕا یه‌كه‌ما جیهان .پشتی وان گاڤا هه‌م بریتانیا و فڕه‌نسا هه‌م ژی روسیا هه‌ڵوێست دژی عەبدولحه‌مید وه‌رگرتن ،د ئالیه‌كا دنڤ ه دەوڵەتا ئەڵمانیا و لۆبیا یه‌هودی كو ئەوده‌م ناڤه‌ندا وان ئەڵمانیا بوو تێر نه‌دبوون و دخوا‌ستن ب ته‌مامی سوڵتان ته‌سلیمی وان بب ه و پرۆژا وان كو ئاڤا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
كرنا دەوڵەتا ئیسرائیل بوو قه‌بوول بكه .ده‌ما كو عەبدولحه‌مید گه‌رم نێزی وان داخوازا نه‌بوو ،د بن ناڤا مه‌شرووت ه د ه كودەت ا لسه‌ر وی كرن و دان ئالییه‌ك .پشتی وی ژی قه‌ده‌را عوسمانی چبوو تێ زانین .نها ژی ئەردۆغان د بن ناڤی ئەلته‌رناتیف دیتن ژ بۆ ئەمریكا ،ل ئالیه‌ك دچ ه گه‌ل روسیا و ئێران، ژ ئالیه‌كا دن دچ ه گه‌ل ئەڵمانیا .دەوڵەتا روسیا و ئەڵمانیا ژی دخوازن ژی الوازی ئەردۆغان سوود وه‌ربگرن .ئە‌شكه‌ره‌ی ه كو روسیا پڕ ته‌كتیكی نێزی توركی ا دب ه و ل چ ده‌ر به‌رژه‌وه‌ندیا وی پێڕ ه قه‌دیا وێ ده‌ست ژ وی به‌ر بده .ئەڵمانیا ژی نكار ه وه‌كه سه‌دساال ده‌ربازبوی نێزی توركی ا ببه .چونكو وه‌كه م ه گۆت كاره‌كته‌را ڤێ ده‌مێ شەڕه‌كا مه‌زن را ناكە. ژ بۆنا وی ئالیكاریا ئە‌ملانیا ژ بۆ ئەردۆغان پر كێمتره ژ ئەو ئالكاری كو د سه‌دسااڵ بیستێ د ه ئەڵمانیا پێشكه�شی عەبدولحەمید كر ،لێ ن ه عەبدولحەمید ن ه ژی دەوڵەتا عوسمانی سه‌ركه‌فتی ژ وی پێڤاژۆ ده‌رنه‌كه‌تن .ژبۆنا وی ئالكاری ه مێركل ئینكاره ئەردۆغان رزگار بكه .تشتی دیار دب ه ئەڵمانیا وه‌كه هێزه‌كا مه‌زن ئا ئە‌ورووپا ل ئالیه‌ك دخواز ە خ ۆ ژ تیرۆرا ئەردۆغان و دۆستێن وی بپارێزه .ئەردۆغان د بن ناڤی كۆچبه‌ر د ه به‌ری تیرۆریستا نه‌دا ئەڵمانیا و ئەوروپا .ژ ئالیه‌كا دن دخواز ە هندك تەعویز ژ ئەمریكا و سه‌رمایا جیهانی بگره. وه‌ك ه ئەنجام دكارم بێژم كو ئەردۆغان و ده‌ساڵتی توركی ا د هه‌ر ده‌مه‌ك زێده‌تر الوازه .پشتی خالسبونا ئۆپەراسیۆنا باهۆزا جزیر ه و كۆنترۆل كرنا ئیدلب وێ ره‌وشا سیا�سی ،ئابووری و جڤاكی توركی ا خه‌راپتر ببه .ئەڤ ژی ئەردۆغان نه‌چاری دوو رێك دكه ،رێكا یه‌كه‌م ئەو ه كو ئەردۆغان ده‌ست ژ ئینكارا گه‌لی كورد به‌ر بد ه و لگۆر ڤێ پێڤاژۆ سیاسه‌ته‌ك ه سه‌ربخ ۆ بمه‌شین ه و رێبه‌ر ئاپۆ
ئازاد بك ه و گۆهداری نه‌ڕین و پرۆژه‌یێن وی بك ه ژ بۆ چاره‌سه‌ركرنا ئەو قەیرانێن كو توركی ا ژیان دكه .بێگومان ئەڤ هه‌ڵوێست دكار ه ئەردۆغان و توركی ا ژ وان قەیرانا رزگار بك ه و رۆال توركیا ژ بۆ چاره‌سه‌ری پرسگرێكێن رۆژهالتا ناڤین و دونیا زێد ه دبه .ب ڤێ ئاڤاهی توركی ا دكار ه ببه مۆدێله‌ك ژ بۆ چاره‌سه‌ری پرسگرێكێن كو ئیڕۆ سیستما جیهانی و مرۆڤاتی روبرویا وی بویه .لگۆر هه‌ڵوێست و كاره‌كته‌را ئەردۆغان و په‌یمانا وی ب باخچه‌لی ر ه ئەڤ ئیحتمال زه‌حمه‌ته .رێكا دویه‌م ئەو ه كو توركی ا خ ۆ راده‌ستی ناڤه‌ندێن سه‌رمایا جیهانی بك ه و خ ۆ بد ه ده‌ستی ئەو قه‌ده‌ری كو ئەو ژێ ڕ ه دیار دكن .ئەو ژی ب خ ۆ راده‌ستكرنا ترەمپ ده‌ست پێ دكه .لگۆر كاره‌كته‌را ئەردۆغان ،ئەڤ رێك ئیحتیماال وی زێده‌یه .چونكو ئەردۆغان چه‌وا خ ۆ راده‌ستی پۆتن كر ،نۆرمال ه كو د ده‌مه‌ك نێزد ه خ ۆ راده‌ستا ترەمپ ژی بكه .ئەگهر وان گاڤا نه‌ئاڤێژه ،گومان نی ه كو ته‌مه‌نا دەسەاڵتا ئەردۆغان درێژ ناك ه و سالێن پێ�شی م ه ئەمێ شاهیدا داویا دەسەاڵتا ئەردۆغان ببین .ئەو ده‌م ژی ئەردۆغان ب خ ۆ به‌رپرس ه و دب ه قه‌ده‌را خ ۆ قه‌بول بكه. هه‌لبه‌ت ده‌ما ئەم وان مژارا به‌حس دكن پێویسته رۆال جڤاك و ته‌ڤگه‌ڕێن دیموكراتیك ببنن .واته پێویست ه هه‌م گه‌لی كورد هه‌م ژی ئازادیخۆ‌زێن توركی ا تێكۆشینه‌كا خورت بدن مه‌شاندن و نە ل به‌ند ه هێزێن ده‌رڤ ه بن ،ن ه ژی قه‌ده‌را خ ۆ بدن ده‌ستا ئەردۆغان و باخچه‌لی.
www.komelge.com
31
NO:33 -December 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
نەبوونی ملمالنێی نەوەی نوێ و ڕابردوو لە کۆمەڵگای داخراودا
شڤان نەوزاد
لەو تێڕوانینەی شاهۆ سەعیدەوە دەستپێدەکەم کە دەڵێت» لەنێوان نەوەکاندا ملمالنێیەکی شاراوە و دیالۆگێکی ساختە لەئارادایە ،نەوەی کۆن هەمیشە خوازیاری ئەوەیە نەوەی تازە کۆپییەکی ئەو بێت ،لەبری ئەو باس لە سەروەرییەکانی دوێنێ بکات ،واتە لەسەردەمێکدا بژی کە هی خۆی نییە و هەڵگری یادەوەرییەک بێت کە خۆی تیدا پاڵەوان نییە ،ئیدی نەوەی تازە لەبەردەم دوو ڕێگادایە:یان دەبێ تەسلیمی ئەو وێنەیە بێت کە نەوەی کۆن پێی دەبەخ�شێ و خۆی لە هەموو ملمالنێ و یاخیبونێکی 32
www.komelge.com
پێویست بدزێتەوە ،یان دەبێت لەسەرزەمینی واقیع لەو جوگرافیایە هڵبێت کە پێویستە شەڕەکانی خۆی تێدا یەکالیی بکاتەوە» هەڵبەت نەوەی نوێ ئەو مەخلوقەیە کە هەتا هەنوکە لە کۆمەڵگای کوردیدا پەراوێزخراوە و دەستبەسەرکراوە ،هەم لەالیەن خێزانی دواکەوتو و کۆمەڵگای داخراوەوە هەم لەالیەن دەسەاڵتی وەهمی و حیزبی دۆگماوە. هاوکات نەوەی نوێ لە کۆمەڵگا دواکەوتوەکاندا خاوەنی شونا�سی خۆی ،قسەی خۆی ،دیدگای خۆی ،ئەزمونی خۆی ،ئی�شی خۆی ،مافی خۆی، ئازادی خۆی نییە ،واتە لەکۆنەوەڕا ،لەدورەوەڕا، لە ڕابردووەوەڕا ئاڕاستەی دیاری کراوە و دەکرێت و دەبێت لەسەر سکە کۆنەکانی باوباپیران بڕوات ،ئەوەی نەوەی نوێ لە نەوە خۆاڵوییەکان جیادەکاتەوە ڕوانینی مۆدێرنانەیەتی ،ئەو تێڕوانینیە نوێنانەیەتی ،خۆ ئەگەر نەوەی نوێ دامااڵرابو لەهەر بیرکردنەوە و تێهزرینێکی نوێگەریانە ئەوا لەگەڵ باوباپیرانی تەنیا جیاوازی تەمەن دەمێنێتەوە ،وەک گابرێل گارسیا مارکێز لەڕۆمانی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
«لەڕاستیدا پێموایە گەنج و پیر هەردوکیان یەکن، گەر دوو پڕۆژەی جیاوازیان نەبێت» (بەیادی سۆزانییە غەمبارەکانم)دا دەڵێیت »:کاتێک پیر دەبیت کە هەست بکەیت تۆ لە باوکت دەچیت». لە کتێبی(گەنج و شوناس ـ کەتایبەتە بە تەوەری گەنج و کۆکەرەوەی کۆمەڵێک چاوپێکەوتنە) بەختیار عەلی دەڵێت »:لەڕاستیدا پێموایە گەنج و پیر هەردوکیان یەکن ،گەر دوو پڕۆژەی جیاوازیان نەبێت ،ئەوەی کە گەنج دەکاتە گەنج(گەنج بەمانای نەوەی نوێ) و پیر دەکاتە پیر ئەوەیە کە لەقۆناغک لەقۆناغەکاندا ئەوە بە دووجۆر لە جیهانگیری تەماشاکردنی دونیا سەرهەڵئەدا لەکۆمەڵێ خاڵی بنەڕەتیدا کەپەیوەندی ڕێکخستنی ژیانی کۆمەاڵیەتیەوە هەیە لە یەک جیادەکاتەوە، ئەگەر ئەم لێکجیابونەوەیە نەبێ ئەم پرۆژەیە نابێتە ناسنامەی گەنج و پیر(پیر واتە نەوەی ڕابردو لە تێڕوانیندا) ،گەنج لەوساتانەدا دروست دەبێت کە پرۆژەیەکی جیاواز دێنێتە گۆڕێ ،کە ساتێک دێت ساتی گۆڕانە کە جۆرێکی تر لەبیرێکی تر لە دایک دەبێت کە دیدێکە لە خاڵە جەوهەرییەکاندا ناچێتەوە سەر دیدە کۆنەکان» .لێرەوە بۆمان ئاشکرا دەبێت کە گەنج لە نادیارەوە دێت ،نەوەی نوێ واتە ڕەخنەگرتن لەوەی کە ڕویداوە ،ڕەخنە لە عەقڵیەت و مێنتەڵێتی باوباپیران ،نەک بەڵێ و سەرڕاوەشاندن ،نەک گوێگرتن و بێدەنگی،
کە هەنوکە لە کۆمەڵگای کوردیدا سەرشارە. هاوکات کۆمەڵگای کوردی کۆمەڵگایەکی پیرە، پیرەکان خوازیارن کۆمەڵگا بار بکەن لە ڕابردوو بە دەمامکی گەنج ،گەنج لە کۆمەڵگای پیر و نەریت پارێزەکاندا مەحکومن بەوەی کە دەبێت فۆتۆکۆپی باوباپیران بن ،کۆمەڵگای پیر و ڕابردوو پەرست ئەو کۆمەڵگا مەنگەیە کە دورە لە وەرچەرخانە گەورەکان و گۆڕانکارییە گەورەکان ،کۆمەڵگایەکە لەجەوهەردا لە ئارامییەکی هەمیشەیی و بێدەنگییەکی بەردەوام و خامۆشییەکی ئەبەدیدا دەژی ،وەک شاهۆ سەعید لەگۆڤاری(ڕەهەند ژمارە ۱٦ـ ۱۷لە وتاری کۆمەڵگای گەنج ،کۆمەڵگای پیر)دا دەڵێت »:زۆربەی ئەو کۆمەڵگا تەقلیدیەو نەریتپارێزانەی کە پەیوەندی کۆمەاڵیەتییەکان لەسەر بنەمای قسەی باوباپیران و پەندی پێشینان بنیات دەنێن ،دەچنە خانەی ئەم جۆرە کۆمەڵگایانەوە کە تا ئاستێکی زۆر کۆمەڵگای ئارامن و بەدورن لە وەرچەرخانی کۆمەاڵیەتی کولتوری گەورە» .واتە نەوەی نوێ خاوەنی دیدگا و لوژیکی خۆی نییە ،خاوەنی گوتەو عەقڵیەتی خۆی نییە ،کە دەمی کردەوە با�سی ڕابردوی دوور و کۆن بکات ،با�سی سەروەری پیرەکان بکات ،باس لە پاڵەوانە وەهمییە کانی مێژوو بکات ،بە نوکتەی سەرکردە تۆزاوییەکان پێبکەنێت ،بەمەرگی جەنڕاڵە لەیادچوەوەکانی غەمگین بێت ،پاسەوانی ئەو کۆشکە بێت کە بە میکانۆی نەوەی کۆن بونیاد نراوە ،واتە خودی گەنج خاونی هیچ میتۆدێک و کەرەستەیەکی تەفسیرکردنی ڕوداوەکان و دیاردەکان نییە. گەنج لە کۆمەڵگای کوردیدا خاوەن پێگەیەکی سیا�سی و کۆمەاڵیەتی پتەو نییە و خاوەن فەلسەفەیەکی دیاریکراو نییە بۆ بەرگریکردن www.komelge.com
33
NO:33 -December 2018
دواجار ئەو نەوە کۆنەی دەیەوێ ڕابردوو ،نەریت ، سەروەری ،پاڵەوانە وەهمییەکانی لە ئێستادا بتوێنێتەوە وگەنج ببێتە زمانحاڵی ئەو مێژووە نەوەیەکە پتر ڕەقی لە کرانەوەیە. لە شوناس و جیاوازی خۆی ،ناچارە پەنابەرێتە بەر کلتورێکی جیاوز کە ڕەنگە لە ڕوی فکری و لوجیکییەوە قوڵ نەبێت ،بەاڵم لەڕۆی سیما و دیکۆرەوە تەواو جیاوازە ،واتەگەنج بەر لەوەی دەستکاری سیستمی بەها فکرییەکان بکات هەوڵدەدا بێ بوونی تێورەیەکی کۆمەاڵیەتی پێشوەختە دەستکاری واقیعی کۆمەاڵیەتی بکات لە شێوازی پۆشاک لەبەرکردنەوە تا شێوازی قژبڕین و چێژ وەرگرتن لە هونەر تا شێوازی هەڵبژاردنی سیمبول و پاڵەوان ،لەم ڕەهەندەوە بۆمان ئاشکرا دەبێت کە نەوەی نوێ خاوەنی هیچ شتێک نییە تایبەت بە خۆی بەڵکو ئەوەی هەیە میراتێکی تۆزلێنیشتوی نەوەی پێش خۆیەتی. هاوسات نەوەی نوێ نەوەیەکی ڕامکراوی خێزانی تەقلیدی نەریت پارێز و دەسەاڵتی کۆنخواز و حیزبی مەرگدۆستە ،نەوەیەکە لە بەردەم گۆرانکارییە گەورەکانی دونیای هاچەرخ کەوتۆتە 34
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەریای سەرسامییەکی بێسنورەوە بەبێ ئەوەی خۆی بچوکترین بەژداری هەبێت و تەنیا بینەرێکی بێدەنگ و ژیرە ،کەوتۆتە نێو بازنەیەکی گەورەی جەهلی کۆمەاڵیەتی ئەستورەوە ،نەوەیەکی بێدەنگ و خامۆش و بەفرسەخ دور لە هەر ملمالنێیەکی سیا�سی و کۆمەاڵیەتی و ئابوری و فکری هاوچەرخ. لێرەوە ترسناکترین نەریتی باو لە کۆمەڵگا داخراوەکاندا ئەو نەریتەیە داوا لە گەنج دەکات واقیعی بێت و ئارام بێت واز لە سەرکێ�شی و گەان بەدوای خەونەکانیدا بێنێت ،هەڵبەت زاڵبونی ئەو نەریته لە کۆمەڵگایەکی وەک کۆمەڵگایەکی ئێمەدا بەڵگەی ئەوەیە کە کۆمەڵگای ئێمە هێشتا بڕیاری کرانەوەی نەداوە دەیەوێ مێژوی ئەمڕۆ لەسەر شێوازی مێژوی دوێنێ کۆپیبکات و مێژووی دوێنێ لەمڕۆدا خۆی دوبارە بکاتەوە»هـ.س.پ. دواجار ئەو نەوە کۆنەی دەیەوێ ڕابردوو، نەریت ،سەروەری ،پاڵەوانە وەهمییەکانی لە ئێستادا بتوێنێتەوە وگەنج ببێتە زمانحاڵی ئەو مێژووە نەوەیەکە پتر ڕەقی لە کرانەوەیە ،نەوەیەکە لەوە دەترسێت یادەوەرییەکانی خامۆش بکرێت، تۆز لەسەر حیکایەتەکانی بنیشێت ،نیگەران دەبێ بەوەی نەوی نوێ بە نوکتەکانی پێناکەنێت، یادداشەکانی بۆ ناکاتە ڕۆمان و سەرگورشتە و پەخشان.دواجار لە نەبوونی ملمالنێی نەوەکاندا دونیایەکمان بۆ دەسازێت لە بێدەنگی ،گوێڕایەڵی، دور لە ملمالنێی چارەنسساز ،دور لە گۆڕانکاری گەورەکانی دونیای مۆدێرن ،و دوبارە کڕکەوتن لەسەر حیکایەتە بچوکە بێ ماناکان و چیرۆکە گەورە خەیاڵییەکان ،ئەم دوریەش روبەرێک بۆ گفتوگۆکردن و ملمالنێ نامێنێتەوە و خۆڵەمێ�شی ڕابردوو باڵ بەسەر کۆمەڵگادا دەکێشێت ،بێگومان ئەوەشمان لەیادنەچێت کە ئەم مۆدێلی بێدەنگی و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
گوێڕایەڵییە مۆدێلێکە تەنیا لە کۆمەڵگا نەخۆش و پیرەکاندا باوە ،بەرەنجامی ئەم مۆدێلەش مرۆڤێکی لەسەوز دەبێت کە دژی کرانەوە بێت و بێئاگا بێت لە دونیای دەرەوەی خۆی لێوڕێژ بێت لە وەهم و جەهل ،مرۆڤێک دروستدەکات هەست بە پیری و نەخۆ�شی کۆمەڵگای تیا سڕ بوبێت پیرەکانیش هەست بە پیر بوونی خۆیان نەکەن ،هەست نەکەن ئیدی دونیای ئەوان بەباچوە و سەرگورشتەی ئەوان بۆتە غوبار ،وەک بەختیار عەلی دەڵێت»: کێشەی گەورەی کۆمەڵگای ئێمە ئەوەیە پیرەکان هەست ناکەن پیر بوون ،هەر کۆمەڵگایەک هەست کردن بە پیری تیا الواز بوو کۆمەڵگایەکی نەخۆشە». ملمالنێی نەوەکان لەکۆمەڵگای کوردیدا ملمالنێی نەوەکان لەکۆمەڵگای کوردیدا لەئاستێکی ترسناکدایە بەجۆرێک ئەگەر خوێندنەوەیەکی سایکۆ سوسیۆلوژی بۆبکەین دەبینین لە غیابی بوونی ملمالنێیەکی تەندروست، لە غیابی بوونی ملمالنێیەکی عەقاڵنی بەرز ،بەو ئەنجامە دەگەین نەک خودی ملمالنێ لە قەیرانێکی قوڵدا دەژی بەڵکو خودی ناساندن و پێناساندنی ملمالنێش لە کێڵگەی کۆمەاڵیەتیا بوونی نیە، لەکۆمەڵگای کوردیدا تا هەنوکە پێناسەکردنی چەمکی ملمالنێ بوونی نیە و ئەویش لەبەر دوو هۆی ساکار یەکەم :خودی ملمالنێی نەوەکان لە کۆمەڵگادا بوونی نییە تا شێواز و میکانیزم و ڕێگاو ڕێچکەکەی دیاری بکرێت و بخوێندرێتەوە ،دووەم :هیچ کام لە دەزگا کۆمەاڵیەتییەکان هەڵنەساون بە خوێندنەوەیەکی سایکۆ سۆسێۆلۆژی کۆمەڵگای کوردی وەک کۆمەڵگایەک کە لەسەدەی بیستویەکدا شکڵ و فۆرمێکی کۆمەڵگایی بەخۆی
بەخشیوە و تاکەکانی مامەڵەیەکی تەنەوەیی لەگەڵ جیهاندا دەکەن.بەو پێیەی کۆمەڵگای کوردی لە قۆناغی گواستەوەدایە لە کۆمەڵگایەکی داخراوەوە و بۆ کۆمەڵگایەکی کراوەی ژیاری و شارستانی بۆیە تێگەیشتن لەم جڤاتە گەلە سەختە بەگشتی و بەتایبەت تێگەیشتن لە ملمالنێی نەوەکان ،بۆیە شقڵی ئەم کۆمەڵگایە شقڵێکی پیرانەی بێ نەوەی نوێیە واتە تەنیا یەک نەوە لەم کۆمەڵگایەدا ژیاوە تا هەنوکەش ڕاستە گەنجانمان هەن ،نەوەی نوێ پەروەردە دەکرێن ،دەزگا کۆمەاڵیەتی و پێگە هەستیارەکانمان تاڕادەیەک گەنج و نەوەی نوێ خۆی تێدا مانیفێست دەکات بەاڵم ئەمانە تەنیا ڕوکە�شی نەوەکانمان بۆ بەیان دەکەن و شاقوڵی بیرینداری کاتیگۆری نەوەکان ناکەن چونکە نەوە تازەکانیشمان بە هەمان خەون و هەمان حەز و هەمان دونیابینی و هەمان ستراتیژی نەوەی ڕابردویان هەیە و بە فەتحە و زەمەوە لە جیهانبینی نەوەی ڕابردوو النایەن و بەئەمانەوەتەوە ڕێچکەکەیان پاراستوە ،کۆمەڵگایەک مێژوی بە کۆمەڵگایی نوێ بێت و دەزگا و دامەزراوەکانی نوێ بن و سیاسەتی نوێ بێت و ئاستی پەروەردە و پێگەیاندنی نوێ بێ ،بێگومان سەختە بتوانێ ببێتە هەڵگری ڕۆحی ملمالنێی تەندروست و شارستانی، دواجار کۆمەڵگای کوردی بێ ملمالنێ دەژی و کێڵگەی کۆمەاڵیەتی لە خۆدوبارەکردەوەیەکی بێتام و بی بەهادا گوزەردەکات و نەوەکانی ڕابردو واز لە یەخەی کۆمەڵگا ناهێنن و بەهەمان پێوانەی کۆن حکوم و مامەڵە دەکەن و نەوەی نوێش هەڵگری هیچ ڕۆح و ئیرادەیەکی بەرەنگاری و نوێگەری نین تا ببنە جۆرێک لە داینەمۆی گیانی تازە لە کۆمەڵگایەکی تازەدا. www.komelge.com
35
NO:33 -December 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
تیۆری ناخه‌تی ،پاشبه‌رهه‌ڵستکاری ،ناتوندوتیژی
پەرهەرەنگرێن و سیاوەش گۆدەرزی
به�شی چواره‌م گاندی داهێنەری بەرهەڵستکاری گەڕانەوەیی گاندی بە شێوەی گەڕانەوەیی لە بەرهەڵستکاری و ناتووندوتیژی تێگەیشت .تێگه‌یشتنی ئه‌و نزیکی کۆمپلێکس تیوریسییەنەکانە ١٩٢٦ .ئەو پێیوابوو کەرەستە و ئامانج پێوه‌ندیی قۆڵ لەگەڵ قۆڵیان پیکه‌و ه هەیە ،ئەو دووانە الی یەک ڕاوەستاون و هەر دوو پێکەوەن .گاندی بەم شێوەیە ڕوانگەی خۆی دەردەبڕێت: «ل ه ڕوانگه‌ی به‌شێک له‌و چاره‌سه‌رییانه 36
www.komelge.com
که‌م من وه‌پێشم خستوون ،تۆ گه‌یشتوویت ه ئه‌و قه‌ناعه‌ت ه ک ه من هه‌موو که‌ره‌سته‌یه‌کم به‌کار هێناو ه بۆ ئه‌و ه ب ه ئامانج بگه‌م .ک ه من بهو شێوه‌یه بجووڵێمه‌و ه ،ل ه دژی سروشتی منه .من زۆر جاران له‌م باره‌و ه ڕوونکردنه‌و ه داوه‌و هه‌روه‌ها له هه‌ڵسووکه‌وته‌کانیشمدا ده‌رده‌که‌وێ ک ه که‌ره‌سته و ئامانج پێکه‌وه‌ن و وێکڕا وه‌پێشده‌که‌ون». لە دەیەی سییەکاندا گاندی لەوەش دەچێتە پیشتر .کەرەستە و ئامانج بە جۆرێک لێگرێدراون کە لێکجیا ناکرێنەوە .دوالیزمی نێوان کەرەستە و ئامانج ،خەتیبوونی نێوان ئەو دووانە دەڕووخێنێت و لە جێگەی ئەو ،گەڕانەوە ،دووبارە سازکردنەوەو خۆساکردنەوە دێتە کایەوە: «من له‌و باوه‌ڕه‌دام ل ه کۆتاییدا ئامانج و که‌ره‌ست ه شه‌رت و مه‌رجی جه‌وهه‌ری پێکه‌وه گرێیان ده‌دا». »...بۆ من که‌ره‌ست ه و کۆتایی چه‌مکی جه‌وهه‌رین ،ب ه هه‌مان شیوه‌ش ناتوندووتیژی و ڕاستیش کۆتایی ئه‌وانن» .
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
بۆچوونی وا ڕادیکاڵ لە الی گاندی دەبێتە هۆی ئەوە تووندوتیژی لەوە کە خۆی سازدەکاتەوە، گۆڕانی بەسەردا بێت .خۆسازاندنەوەی بەرهەڵستکاری ناتووندوتیژی دەکرێ بە هۆی کەسانی دیکەوە ئەوەندە دووپات بکرێتەوە کە جێ پێ بە دەسەاڵت و سەرکوت لێژ بکا و جێگەی ئەوان بگرێتەوە .وەک لە ژێرەوە دەیبینین سەرکوت و دەسەاڵت بۆ خۆیان گەڕانەوەیین نەک ئەو سیستەمە گەورە کۆمەڵگاییانە کە بە سەر ئێمەوە حاکمن و لە زەینی ئێمەدا جێگەیان گرتووە. کۆمەڵگا وەک گەڕانەوەیی لە باتی هەڵسووڕاندن هاوشان لە گەڵ کۆمەڵنا�سی خەتی و سەردەستی ئەو ،کۆمەڵنا�سی گەڕانەوەش وەپێشکەوتوووە. جۆن الو John Lawکۆمەڵنا�سی گەڕانەوەیی و ناخەتی بۆ نموونە چەمکی ئینتراکسیۆنیسمی سیمبۆلیک بەکار دەبا« .ئه‌م چه‌مک ه با�سی کۆمەڵگ ه و ڕۆشنگه‌ری وه‌ک پرۆسێسه ‹وه‌رگه‌ڕانه‌وه‌‌یی›یه‌کان ده‌کا» کۆمەڵنا�سی گەڕانەوەیی بە گشتی توێژینەوە لە سەر سیستەم ه کۆمەڵگاییەکانی وەک دەوڵەتە نەتەوەییەکان ،کاپیتالیزم و بەجیهانیبوون یان ئیمپراتۆری دەکا. کە گەڕانەوەی سەرلەنوێی بەرهەمهێنان لە پانتاییەکی وادا دووپات بکرێتەوە ،ئەوە ئەو تێگەیشتنە دێتە گۆڕێ کە نەزمێکی گەورەی ده‌سه‌اڵتداریه‌تی هەیە .تیۆری کۆمپلیستیتە نەزمە سەقامگرتووە گەورەکان لە گەڵ کردەوە ئاسایی و چکۆڵەکان و ئەو پێوه‌ندییانە کە لە نێوان دووپاتبوونەوەدا کۆمپیلسیتیتەی چاوەڕواننەکراو دەخوڵقێنن ،ڕوون دەکاتەوە .کۆملیستیتە هەم نەزم و تێکەڵپێکەڵی و بێ نەزمی دەخوڵقێنێت.
بەاڵم بێجگە لەمە نەزمی گەورەو لە سەرەوە حاکم بوونی نییە. «نه‌زمێکی کۆمه‌اڵیه‌تی بوونی نییه ،ته‌نانه‌ت له گه‌ڵ زۆر هه‌وڵدان له‌م پێوەندییه‌دا .له‌و الشه‌وه وێنای تایبه‌تی من ل ه پێوەندیی ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ئه‌وه‌ی ه ک ه وه‌رگه‌ڕانه‌وه‌‌یی ه به‌اڵم نه‌ک ل ه ته‌واوه‌تی خۆیدا ک ه پر ه ل ه ژماره‌یه‌ک نه‌زمی تێکه‌ڵپێکه‌ڵ و نه‌ناسراو». لە باتی ئەوە کاپیتالیزم ،دەوڵەتان ،سەردەستی جێن�سی ،ئاپارتاید ،بنەماڵە ،فاشیزم ،ڕاسیزم، کۆلۆنیالیزم وەک سیستەمە گەورەکان کە حاکمییەت دەکەن و واڵت هەڵدسووڕێنن ،ببینین ئێمە دەتوانین ئەوە دەرخەین کە چۆن کردەوە گەڕانەوەییە ئاساییەکان و پێوه‌ندییەکان لە ژیانی ڕۆژانەی ئێمەدا دووبارە سازبکرێنەوە. ئەم دووبارە سازکردنەوە ڕۆژانەییانە لە میانەی دووبارەکردنەوەی دەنگ و ڕیتمەکان و پێوه‌ندییە کۆمپلێکسە چاوەڕواننەکراوەکان وەبەرهەم دێن. بۆ دەستەیەکی بەرهەڵستکاری ئەمە بەو مانایەیە کە سیستەمێکی نەبیندراو کە لە دژی خەبات دەکەی و دەیڕووخێنی ،بوونی نییە .وەک ئەوە لە شەستەکاندا باو بوو خەبات کردن لە دژی «سیستەم» وەک دژدەرکەوتن لە دژی بای ئاش بوو. زۆر گرینگە کە لە نیوان کۆمەڵنا�سی گەڕانەوەیی و ڕووانگەکانی دیکە لە سەر دووبارەبەرهەمهێنان، دووبارەکردن ،کۆپی کردن و السایی کردنەوە جیاوازی دابندرێت .زۆر ڕوانگەی بازنەیی سەرلەنوێ سارکردنەوە بە یارمەتی لۆژیکی بەرفرە یان نەزمێکی ناوەندی ڕوون دەکاتەوە. دووبارەکردنەوەکان هۆکارێکی خەتی دادەهێنێت. هەر بەو هۆیەوەیە کە گەڕانەوە لە کیس دەچێت. www.komelge.com
37
NO:33 -December 2018
دێلۆز Deleuzeپێیوایە دووالیزم دەبێتە هۆی ئەوە ڕوانگەیەکی پارانۆیدمان لە سەر جیهان ال پەیدا ببێت.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ل ه سه‌ر ماتریالیزم له Bodies that Matterساڵی ،١٩٩٣و Excitable Speech: A Politics of the ,och Undoing Gender ,١٩٩٧ ,Performative . ٢٠٠٤ ناخه‌تیی ه تیۆریسیه‌نه‌کان زۆر جار ل ه ڕوانگه دووالیستییه‌کانی خۆیان ل ه سه‌ر زمان ده‌چه‌قن. ئه‌وان باس ل ه سه‌ر جیهانی ئێم ه هه‌م وه‌ک الیه‌نی زمانی و هه‌م وه‌ک الیه‌نی فیزیکی ده‌که‌ن. له‌وان خراپتر ناخه‌تیی ه ل ه گه‌ڵ خۆ ناکۆکه ماتریالیسته‌کانن ک ه ل ه ڕوونکردنه‌وه‌ی زمان و مانادا ئیدالیستیان ه هه‌ڵوێست ده‌گرن .به‌اڵم له نێو ئه‌وانیشدا که�سی تایبه‌ت هه‌یه .جۆن الو هه‌وڵی ئه‌و ه ده‌دا ک ه دیسکۆرس وه‌ک ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه”یی، ماده‌یی و له‌شیی تێبگا: «دیسکۆرس هه‌ر دیسکۆرسه ،ل ه دیسکۆرسدا هێماکان ‹وه‌رگه‌ڕانه‌وه‹ پێکدێنن .ئه‌م ه بهو مانایه‌ی ه ک ه ئێم ه ده‌توانین هێماکان ل ه ڕوانگ ه و چێبوونه‌کاندا وه‌بینین کاتێک پرسیار ل ه سه‌ر ئه‌وه بێت ک ه کارکردی دیسکۆرسانه‌ی ئه‌و هێمایان ه له خۆیاندا ده‌بن ب ه به‌رهه‌م. ئه‌م ه تەنیا کۆمه‌ڵێک بیرکردنه‌وه‌ی خێرا بوون ل ه سه‌ر ئه‌و ه ک ه چۆن ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه ” ڕوانگه‌کانی ئێم ه ل ه سه‌ر ئاڵووگۆر ه کۆمەڵگه‌ییه‌کان و به‌رهه‌ڵستکاری ل ه خه‌ت ه چاوه‌ڕوواننه‌کراوه‌کان و سه‌رله‌نوێ درووستکه‌ره‌وه‌کان ده‌گۆڕێ .چاوه‌ڕێی ڕوانگه‌ی تۆشم لەم بارەوە!
ماتریالیزمی گەڕانەوەیی دوور لە دووالیزم گەڕانەوە یارمەتی ئێمە دەدا کە خۆمان لە ڕوانگەی دووالیستی لە سەر زمان و مادە قوتار بکەین .وەک دێلۆز Deleuzeپێیوایە دووالیزم دەبێتە هۆی ئەوە ڕوانگەیەکی پارانۆیدمان لە سەر جیهان ال پەیدا ببێت .زمان لەم ڕوانگە پارانۆیدەدا ڕاستییەکی مادی نوێنەرایەتی دەکا .هەر بۆیە ئێمە جیهانێکی زمانیی نا مادی و جیهانێکی فیزیکیمان ال درووست دەبێت .زمان دەبێتە کەرەستەی پارانۆیدی بەجیڤانۆک نیشاندانی مادەکان. گەڕانەوە دەتوانێت نیشانمان بدات کە بەردەکان ،وەرزەکان ،هەڵپەڕکێ ،موزیک و بەرهەڵستکاری لە گەڵن ،بیر دەکەنەوەو ئاخافتن دەکەن .بیرکردنەوە ئەزموونی سوبجەکتیڤ لە جیڤانۆکیی دەرەوەیی جیهان نییە .وەک نموونە کورسییەک بە شێوەی گەڕانەوەیی سەرلەنوێ جارێکی دیک ه وه‌ک کور�سی که‌ڵکی لێوه‌رده‌گیردرێته‌وه ،کورسییەک ناوی «کور�سی» سه‌رله‌نوێ لێدەنرێته‌وه .جیهان ل ه گه‌ڵ ئێم ه ماده‌یی ئاوردانه‌وه‌یه‌ک ل ه پۆستبه‌رهه‌ڵستکاری ده‌کرێته‌و ه ل ه میانه‌ی خولی ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه”یی به‌رهه‌ڵستکاری ده‌بێت ه هۆی وشیاری نه‌ک به خۆیدا ،زمان به‌شێکی گرینگ ه ل ه ماده‌یی کردنه‌وه .پێچه‌وانه ماتریالیزمی ”وه‌رگه‌ڕانه‌و ه”یی من وه‌ک ماین دو بیران -١٧٦٦( Maine de Biran باسه‌که‌ی یودید بویله‌رس Judith Butlersده‌چێ )١٨٢٤ل ه دوالیزمی نێوان هوشیاری ناوه‌کی و 38
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
جیهانی ده‌ره‌و ه خۆی داده‌بڕی .جیهانی ده‌ره‌و ه بهو شێوه‌ی ه نیی ه ک ه چۆن ل ه ده‌روبه‌رمانه‌و ه ده‌یبینین یان وه‌ک چۆن ئێم ه تێیده‌گه‌ین .بهو پێی ه ماین دو بیران ،دوالیزم ل ه نێوان جیهان و ئه‌زموونێکی سوبجه‌کتیڤ ک ه ئێم ه ل ه جیهانمان هه‌ی ه به‌جێدێڵێ. ل ه بیر و فیله‌سۆفیی ماین دو بیران کرده‌وه‌‌کانی ئێم ه پێوه‌ندی ب ه ڕاده‌ی تێگه‌یشتنی وشیاری ئێمه‌وه هه‌یه .ئه‌و ه وشیاری نیی ه ک ه ده‌بێت ه هۆی کرده‌وه به‌ڵکوو ئه‌و ه کرده‌وه‌ی ه ک ه ده‌بێت ه هۆی وشیاری. تێگه‌یشتن ده‌بێت ه هۆی کرده‌وه .تێگه‌یشتن ده‌بێته هۆی ئه‌و ه ئێم ه کرده‌و ه ئه‌نجام بده‌ین .بهو پێیه کرده‌و ه ناکه‌وێت ه پێش تێگه‌یشتن. ل ه خوێندنه‌وه‌ی پاول ریکۆرس ل ه ماین دو بیران ئه‌و ه ده‌رده‌که‌وێ ک ه چۆن مان و بوونی ئێم ه ل ه به‌رهه‌ڵستکاریدا مانا ده‌دا« .من» له به‌رهه‌ڵستکاری نێوان جه‌سته‌کانی ئێم ه و جه‌سته‌کانی ئه‌وان چێ ده‌بێ .لێره‌دا نواندن ل ه سه‌ر جیهانی ده‌ره‌وه‌و وێنه‌یه‌کی سوبجه‌کتیڤی ناوه‌کی ی جیهانێکی ده‌ره‌کی ده‌گرێته‌وه. جێگ ه کاتێک مرۆڤ و ده‌ورووبه‌ر به‌رهه‌ڵستکاری ده‌که‌ن ئێم ه ئه‌و شیانه‌مان ده‌که‌وێت ه هه‌وێڵ ک ه وشیاری خۆیی وه‌ده‌ستبێنین .بۆ ماین دو بیران خۆبه‌خاوه‌ن ده‌رخستن و به‌رهه‌ڵستکاری هه‌رکام ه ڕۆڵی سه‌ره‌کی ل ه پێکهێنان و شکڵگرتنی وشیای و «من»دا ده‌گێڕن .لێره‌دا به‌رهه‌ڵستکاری ده‌کرێ وه‌ک کۆسپ بخوێندرێنه‌و ه وات ه کاتێک ماتریا و جه‌سته‌کان پێش ب ه بزووتنه‌وه‌کانی ئێم ه ده‌گرن .ناکرێ ب ه بێ کۆسپ خۆ له شتێک ب ه خاوه‌ن ده‌ربخه‌ی یان کاریگه‌ری ل ه سه‌ر دابنێی .له‌و سۆنگه‌و ه وشیاری ل ه جه‌ست ه و شته جه‌سته‌ییه‌کانه‌و ه چێ ده‌بێ نه‌ک ب ه پێچه‌وانه. وشیارییه‌کی ڕۆحی بوونی نییه .ڕوحییه‌تی ته‌واو
ده‌کرێ ناوشیاریی بێت .ڕۆح وه‌ک ماتریا نییه، وشیاری ل ه جه‌ست ه ناگا .ل ه ڕاستیدا ئه‌و ه خودی تێگه‌یشتن ه ک ه وه‌ک وشیاری تێده‌گه‌یه‌ندرێت .له سۆنگه‌ی تێگه‌یشتنی وه‌رگرتن و زه‌حمه‌تی جوواڵن و گۆڕان و سه‌رله‌ونوێ داڕشتنه‌وه‌ی ه ک ه وشیاری ده‌بێت ه وشیاری ته‌واو .هه‌ر بهو پێی ه وشیاری و جه‌ست ه لێکجیاناکرێنه‌و ه وه‌ک ل ه دوالیزمی ڕۆح و ماتریا ،ڕۆحیی و جیهانیی و هه‌روه‌ها ناوه‌کی و ده‌ره‌کیدا هه‌یه .ڕاستینه‌یه‌کی ڕۆحی بوونی نیی ه که ل ه مه‌تریایی ڕاستین ه جیاواز بێت. خۆبه‌خاوه‌ن ده‌رخستن و بزوواندن ب ه هۆی لێکدانه‌وه‌و ئانالیزی ماین دو بیران، «ریکۆر» نیشان ده‌دا ک ه غه‌م و شادی ،تام و زه‌وق، بزوواندن و خۆبه‌خاوه‌ن ده‌رخستنه‌و ه پێکدێن. «من» ل ه خودی «من»هو ه چێ نابێ به‌ڵکوو له ویدیکه‌وه‌و ل ه ده‌وروبه‌ره‌و ه ساز ده‌بێ. ئه‌گه‌ر بێتوو ڕوانگه‌ی هۆرشێل Husserlله سه‌ر ئه‌وی دیک ه وه‌ک که‌سێکی دیک ه وه‌ک «من» به‌والی دیکه‌دا یان سه‌روژێر بخوێنینه‌و ه ئه‌وه ئه‌وی دیک ه جێگه‌ی خودی «من» ده‌گرێته‌وه .ئێمه وه‌ک یه‌ک نین ،ئێم ه که�سی دیکه‌ین .بهو پێی ه ئێمه ده‌بێ ل ه هوویه‌ت و وه‌کیه‌کی وه‌ک سه‌ملاندنی هه‌م خۆمان و هه‌م ئه‌وانی دیکه‌ش ماڵئاوایی بکه‌ین. ل ه ڕاستیدا زه‌حمه‌تی ل ه ئاخافتن و نووسیندایه ک ه ده‌ربڕین و نێوه‌رۆک وه‌به‌رهه‌م دێنێ. به‌رهه‌ڵستکاری سیا�سی ،تێکست ،دیالۆگ و ئاخافتن هه‌موو هێما نین بۆ ده‌ربڕینێکی ناوه‌کی له الیه‌ن که�سی ده‌ربڕه‌وه .کاتێک ئێم ه قس ه ده‌که‌ین یان به‌رهه‌ڵستکاری ده‌که‌ین ئه‌و ه بهو مانایه نیی ه ک ه وێنه‌یه‌کی جیهانی ڕاستینه‌ی ناوه‌کی ئێمه ده‌رده‌خرێ .لێره‌دا «من»ی ڕاستین ه ب ه ته‌واوه‌تی www.komelge.com
39
NO:33 -December 2018
ده‌رناکه‌وێ .به‌رهه‌ڵستکاری ل ه دژ به‌رهه‌ڵستکاریی ه ک ه ده‌ربڕین و نێوه‌رۆکی سیا�سی دێنێت ه ئاراوه. زه‌حمه‌تییه‌کان بۆ ئه‌نجامدانی چاره‌سه‌ری سیا�سی ل ه خۆیدا وشیاری سیا�سی وه‌به‌رهه‌م دێنێ .وشیاری ناکه‌وێت ه پیش گۆڕان ه سیاسییه‌کان. سیاسه‌تی پارانۆیدی ب ه هۆی بۆچوونه‌کانی ماین دو بیران ئه‌و شیان ه پێکدێ ک ه خۆمان ل ه ڕوانگه‌ی پارانۆیدی ل ه سه‌ر سیاسه‌ت ،به‌رهه‌ڵستکاری ،هه‌سته‌کان و پێوه‌ندی داببڕین .نێوه‌رۆک خۆی ل ه پشته‌و ه یان دووره‌و ه ناشارێته‌وه .نێۆرۆک و مانا ل ه ئاخافتن و ڕێکه‌وتنه‌کان ڕاست ل ه خودی ئاخافتنه‌که‌دای ه نه‌ک ب ه دوور له‌و ،نه‌ک ل ه کۆدێک یان ل ه ئامانجێک یان مه‌به‌ستێک .سیاسه‌ت بۆ خۆی خودی سیاسه‌ت ده‌کات ه ڕاستی .ک ه هاتوو سیاسه‌ت کرا ب ه تاکتیک و ستراتیژی ک ه له‌ودا ئامانج و ئامراز توندئاژۆیانه له‌یه‌ک داببڕێن ئه‌و ه ئه‌و سیاسه‌ت ه ده‌بێت ه ناباوه‌ڕی. بزواندنی ده‌سته‌کانمان و ئاخافتنه‌کانمان ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و شته‌ن ک ه کاریگه‌ری ل ه سه‌رمان داناوه .ئه‌وه‌ی ک ه ل ه سه‌رمان کاریگه‌ری داناوه، ده‌بێت ه هۆی به‌رهه‌ڵستکاری . لێره‌دای ه ک ه ماین دو بیران ماڵئاوایی له ڕوانگه‌ی باوی وێنه‌ی جیهانی ده‌کا .جیهان ن ه له بیر و ن ه ل ه وشیاریماندا ڕه‌نگدانه‌وه‌یان نییه. ئه‌م ڕوانگ ه باوه‌ی وێنه‌ی جیهانی هه‌مان شت ه که دێلوز Deleuzeو گاتاریس Guattarisناویان ناوه فه‌لسه‌فه‌ی پارانۆیدی :جیهانی ڕاستی ل ه پشته‌وه‌ی ئه‌وه‌ی ئێم ه ده‌یبینین و تێیده‌گه‌ین خۆی حه‌شار داوه .ئه‌وه‌ی ئێم ه ده‌یبینین ته‌نیا وێنه‌یه‌کی ناڕوون و لێڵ ه ل ه جیهانی ڕاستی. کاتێک گرووپه‌کان به‌رهه‌ڵستکاری ده‌که‌ن، 40
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کاتێک خه‌ڵک بڕیارێکی هاوبه‌ش ده‌ده‌ن ئه‌و ه کرده‌وه‌یه‌کی سیا�سی ئه‌نجام ده‌ده‌ن .سیاسه‌ت هه‌وڵێک ه بۆ چاره‌سه‌ری کێشه‌کان و گۆڕانی ئه‌و کۆمەڵگ ه ئیدەئاله‌ی ئێم ه ده‌مانهه‌وێ تێیدا بژین .هه‌ربۆی ه سیاسه‌ت به‌دوور نیی ه له کرده‌وه سیاسیی ه ڕۆژانه‌ییه‌کانی ئێمه .سیاسه‌ت ته‌نیا له میانه‌ی هه‌وڵدان ه سیاسییه‌کانی ئێم ه بۆ گۆڕانی کۆمەڵگ ه سه‌رکه‌وتن یان تێکشکانی ده‌رده‌که‌وێ. هه‌ر له‌و سۆنگه‌و ه به‌رهه‌ڵستکاری ته‌نیا ئامرزاێک نیی ه بۆ گه‌یشتن ب ه ئامانج یان بڕیارێکی سیا�سی. به‌رهه‌ڵستکاری ل ه خۆیدا بڕیار و ئامانجی سیاسییه. به‌رهه‌ڵستکاری هه‌وڵی گۆڕان و پێکهێنانی کۆمەڵگه‌ی ئیده‌ئاڵ ده‌دا .هه‌ربۆی ه به‌رهه‌ڵستکاری ڕووبه‌ڕووی خودی به‌رهه‌ڵستکاری ده‌بێته‌وه. لێره‌دا ئێم ه نزیکی ڕوانگه‌ی گاندی ده‌بینه‌وه ک ه پێیوای ه ده‌بێ ئامانج و ئامراز ببن ب ه یه‌ک .ئه‌مه بهو مانای ه نیی ه ک ه ساکاران ه باوه‌ڕ بهو ه بکه‌ین که هه‌موو کرده‌و ه سیاسییه‌کان ده‌توانن ب ه ته‌واوه‌تی بگه‌ن ه ئامانجه‌کان .ئه‌م ه بهو مانایه‌ی ه نییە که ئیتر ئێم ه ماڵئاوایی ل ه سیاسه‌ت ده‌که‌ین .به‌ڵکوو بهو مانایه‌ی ه ک ه به‌رهه‌ڵستکاری و تێکشکانی سیا�سی هه‌روا به‌رده‌وام ده‌بێ و هه‌ر بۆیه‌ش ده‌بێ سیاسه‌ت و کرده‌وه‌ی سیا�سی هه‌موو کاتێک ده‌بێ ل ه نوێکردنه‌وه‌دا بێت. ل ه سیاسه‌تی پارانۆیدی و ل ه به‌رهه‌ڵستکاری پارانۆیدی ،بڕیار ه سیاسییه‌کان بۆ داهاتوو هه‌ڵده‌گیردرێن .ته‌نانه‌ت ل ه سیاسه‌تی پارانۆیدیدا وابیر ده‌کرێته‌و ه ک ه ئه‌و ه که‌سانی دیکه‌ی ه ده‌بێ کرده‌و ه سیاسییه‌کان ئه‌نجام بده‌ن .ئامانجی سیا�سی ده‌بێت ه ئەوتیۆپی و شتێک ک ه ل ه ئێستادا بوونی نییه .هه‌ر بۆی ه ل ه سیاسه‌تی پارانۆیدیدا جیهان ب ه شێوه‌ی خه‌تی ده‌بیندرێ :ئامرازێک له
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
نێو زنجیر ه هۆکارگه‌لێک ببێت ه هۆی وه‌دیهێنانی ئامانجێکی دوورده‌ست .به‌اڵم ئه‌م بیرکردنه‌وه خه‌تیی ه ته‌نیا تایبه‌ت و هه‌لوومه‌رجی تایبه‌ته. به‌رهه‌ڵستکاری گاندی ل ه باتی ئه‌و ه ل ه سه‌ر ئه‌وه بنیاد نراو ه ک ه ئامانج ل ه خۆیدا ته‌نیا ئامرازێکه بۆ گه‌یشتن ب ه ئامانج .ل ه به‌رهه‌ڵستکاری گاندی هه‌موو ئێم ه ب ه سیاسه‌ته‌و ه خه‌ریکین و تێوه‌ده‌گلێین .ئه‌م ه سیاسه‌تێک ه ک ه لە درێژه‌ی ڕه‌وتی خۆیدا شیانی تێکشانی�شی به‌دواوه‌یه .کاتێک سیاسه‌ت ده‌بێت ه به‌رهه‌ڵستکاری ،کاتێک ماتریا ده‌بێت ه به‌رهه‌ڵستکاری ئه‌و ه ئه‌و شیان ه پێکدێ که نوێکردنه‌وه‌و به‌ره‌وپێشچوون ڕوو بدا. ئێم ه چاره‌سه‌ریی ه سیاسییه‌کانی خۆمان دووپات ه ده‌که‌ینه‌وه‌و که‌سانی دیکه‌ش ئه‌م ڕاهێنان و دووپاتکردنه‌وان ه ئه‌نجام ده‌ده‌ن .لێره‌دای ه که گۆڕانی سیا�سی دێت ه گۆڕێ .ل ه باتی سیاسه‌تێکی خه‌تی ڕاوه‌ستاو ل ه سه‌ر زنجیر ه هۆکارگه‌ل، زنجیر ه ل ه گه‌ڵ خۆڕاکێشان ،ڕاهێنان و چه‌ند پاتکردنه‌وه‌ی ه ک ه ده‌بێت ه هۆی تێکه‌ڵی و ڕاکێشان و به‌ره‌وپێشچوون ل ه گه‌ڵ یه‌کتری. ل ه خۆته‌و ه ده‌ست پێ مه‌ک ه ئه‌گه‌ر ده‌تهه‌وێ جیهان بگۆڕی ئه‌و ه ته‌نیا وشیاری ئێم ه و «ئێمه« نیی ه ک ه به هۆی ئه‌وی دیکه‌و ه پێکدێ .ب ه پێی ڕیکویر سوبژه و ئاکتۆره‌کانیش ب ه هۆی ئه‌وی دیکه‌و ه چێ ده‌بن. ئه‌و ه هه‌ڵسووکه‌وتی ئه‌وی دیکه‌ی ه ک ه ده‌بێت ه هۆی هه‌ڵسووکه‌وت و شکڵگرتنی ڕوانگه‌کانی من . ب ه یارمه‌تی بیر و فه‌لسه‌فه‌ی لێڤینا ،ڕیکۆیر نیشان ده‌دا ڕاستینه‌ی ئه‌وی دیکه ،هه‌مان ئه‌وی دیکه‌یه .ناکرێ ئه‌وی دیک ه بکرێ ب ه من یان هه‌ویه‌تی من یان شتێکی له‌و چه‌شنه .به‌رهه‌ڵستکاری ،ماف، پشتگری و ئه‌خالق له‌وه‌و ه سه‌رچاو ه ناگرێ که
ئه‌وی دیک ه هه‌ر وه‌ک من بێ یان وه‌کوو من بێ، به‌ڵکوو ئه‌وی دیک ه ڕاستینه‌ی خۆی هه‌یه. هه‌ویه‌تی وه‌کیه‌کی و ئه‌و ڕوانگه‌یه‌ی ک ه هه‌موو ئێم ه وه‌ک یه‌ک داده‌نێ و ل ه تای ته‌رازوویه‌ک ده‌خا ،ل ه خۆیدا بیر و ڕوانگه‌یه‌کی سه‌ره‌ڕۆیان ه و تۆتالیته‌ره .ئه‌م ه شیانی پێوه‌ندییه‌کان ل ه نێو ده‌با. ئه‌وانه‌ی ک ه یه‌ک تاکه‌هه‌ویه‌تییان هه‌ی ه ناتوانن پێکه‌و ه پێوه‌ندییان هه‌بێ .لێره‌دای ه ک ه ته‌واوه‌تی جێگه‌ی پێوه‌ندی ده‌گرێته‌و ه . له‌م سۆنگه‌یه‌و ه ده‌توانین ئه‌وه‌ی ب ه ناوی چه‌مکی «وێژدانی خه‌راپ» ده‌که‌وێت ه به‌ر ڕه‌خنه‌ی نیچ ه تێبگه‌ین .وێژدانی خه‌راپ پێوه‌ندی ب ه خودی منه‌و ه هه‌یه ،پێوه‌ندی ب ه ڕاده‌ی زیره‌کی و لێهاتووی منه‌و ه هه‌ی ه پێوه‌ندی ب ه پشتگری و یارمه‌تی ئه‌وی دیکه‌و ه نییه .ب ه پێی ڕیکۆیر خه‌راپترین ئه‌وه‌ی ه که وێژدانی خه‌راپ جێگه‌ی وێژدانی باش ده‌گرێته‌وه. ل ه باتی پشتگری و هاوکاری ئه‌وی دیکه ،مافدان به خۆم و ئێگۆیسم پێشده‌خرێ. ئه‌و بۆچوونه‌ی ک ه مرۆڤ ده‌بێ ل ه خۆوه ده‌ستپێبکا ،یان ماف ب ه خۆی بدا ،ئه‌و شیان ه له‌نێو ده‌با ک ه ئه‌وی دیکه‌ش بایه‌خی خۆی هه‌یه .ئه‌و بایه‌خه‌ی ک ه ل ه منه‌و ه یان له‌وه‌ی ک ه ئێم ه وه‌ک یه‌ک واین سه‌رچاو ه ناگرێ .ئێم ه پشتگری له‌وانی دیک ه ده‌که‌ین ل ه به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وان پێویستیان بهو پشتگریی ه هه‌ی ه نه‌ک ل ه به‌ر ویژدانی با�شی ئێم ه یان ل ه به‌ر ئه‌وه‌ی بۆ خۆمان پێمان خۆشه .هه‌ر له‌و ڕوانگه‌یه‌و ه سیاسه‌ت ئه‌وه‌ی ه ک ه ئه‌و بڕیار ه بدرێ ک ه کاریگه‌ری ل ه سه‌ر ئه‌وی دیک ه یان هه‌موومان پێکه‌و ه ده‌کا و هه‌ربۆی ه سیاسه‌ت ده‌بێ ب ه هۆی هه‌مووشمانه‌و ه به‌ڕێو ه بچێ و پراکتیز ه بکرێ.
www.komelge.com
41
NO:33 -December 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتار
سەرەتایەک بۆ ماتریالیزمی مێژوویی
Alan Woodsو Rob Sewell له ئینگلیزییه‌وه :کارزان عزیز
به�شی چواره‌م
سەرکەوتنى سەرمایەدارى شۆڕشە گەورەکانى بۆرژوازى ڕێگاى بۆ هاتنى سەرمایەدارى خۆشکردبوو .گۆڕانەکانى کشتوکاڵ ،لەو جێگایەى کە موڵکى دەرەبەگایەتى کۆن هەڵوەشابویەوە و بەسەر جوتیارەکاندا دابەشکرابوو ،گەشەى کشتوکاڵى سەرمایەدارى دڵنیاکردبووەوە .لە ئینگالند ،گۆڕینى بەشێک لە ئەریستۆکرا�سى پێش شۆڕشەکە ،زەمینەى بۆ 42
www.komelge.com
وێرانکردنى ژیانى جوتیارى خۆى سازکردبوو. ئێستا حکومەتەکان لە جیاتى ئەوەى وەکو ئامێرى جواڵندن و وەستاندنى بازرگانى و پیشەسازى کار بکەن ،فیعلییەن بوبوون بە پاڵەوانى هۆکارەکەى. لەڕیگەى دزى و چەتەیی ،پەرژینکردن و تااڵنکردن و پێشبڕکێوە ،تاکو دەهات ئامرازەکانى بەرهەمهێنان لە دەستى ژمارەیەکى کەمتر و کەمتردا دەمانەوە .کاولبوونى جوتیارى هێزیکى زۆرى کارى لە شار و شارۆچکەکاندا خستەوە. ستراکتۆرى چین ساکارتر بوویەوە .لەسەرێکەوە سەرمایەدارەکان بوون و لە سەرەکەى ترەوە پرۆلیتاریا بێ موڵکەکان بوو .هەموو ئەوەى کە ئەم کرێکارانە خاوەندارێتییان لێدەکرد، بریتیبوو لە تواناى کارکردنیان .تاقە ڕێگاى ژیان و مانەوەیان ،فرۆشتنى هێزى-کاریان بوو بە سەرمایەدارەکان لەبەرامبەر وەرگرتنى کرێى کار و دەستیان .بەهاى بەرهەمهێنانەى ئەوەى پرۆلیتاریا لە پرۆسەى بەرهەمهێناندا بەرهەمى دەهێنێت لەو بەهایە زیاترە کە لەبەرامبەریدا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
وەکو کرێ وەریدەگرێت ،بەهاى زیادەى کار و بەرهەمەکەى لەالیەن سەرمایەدارانەوە دەستى بەسەردا دەگیرێت .لە گەڕانیدا بەدواى قازانجدا، لەنێو پێشبڕکێى ڕکابەرەکاندا ،چینى سەرمایەدار ناچارە بە داهێنانى میتۆدى نوێی بەرهەمهێنان، لەم ڕەهەندەوە ،سەرمایەدارى هەمیشە بە شێوەیەکى مێژووى ڕۆڵێکى بەرەوپێشبەرانەى بینیوە لە بەرپاکردنى شۆڕش لە هێزەکانى بەرهەمهێناندا .هەناردەکردنى کااڵکانى و پاشان سەرمایە ڕابەرایەتى چینى سەرمایەدار دەکات لە دروستکردنى “جیهانێک لەسەر وێنەى خۆى”. بەرەبەرە هێزەکانى بەرهەمهێنان و تەکنیک و زانست لە قەبارەى ئەو دەوڵەت نەتەوەیە گەورەتر بوون کە پێشتر دەیپاراستن. ئیمپریالیزم ماوەى نێوان 1870بۆ 1900دابەشبوونى جیهانى لەنێوان هێزە سەرەکییەکاندا بەخۆوە بینى .لە ساڵى 1870دا ،یەک لە دەى ئەفریقا دابەشبوو :لە 1900دا نۆ لە دەى “کیشوەرە تاریکەکە” لە دەستى بەریتانیا ،فەڕەنسا یان یەکێک لە ئیمپراتۆریەتە ئەوروپییەکاندا بوو .لە ساڵى 1914دا ئەم دابەشبوونەى جیهان کۆتایى پێهات ،وە سەرمایەدارى گەشتە بااڵترین قۆناغى ئیمپریالیزمی خۆى .متمانە و مۆنۆپۆلى گەورە لە ماوە سەرەتاییەکەى پێشبڕکێکە هاتەگۆڕێ. “دەوڵەت زیاتر و زیاتر بە مۆنۆپۆڵکردن و دەزگا داراییەکانەوە دەنوسایەوە و بە ڕێژەیەکى ڕوو لە زیادبوون لە بەرژەوەندییدا کاریدەکرد. بەرهەمهێنان لەم سەردەمەدا ،لەالیەن هەناردەکردنى خودى سەرمایە خۆیەوە هاودەمیدەکرا” (لینین).
قۆناغى ئیمپریالیزم لەگەڵ خۆیدا مەتر�سى جەنگى جیهانى دەهێنێت ،بە نموونە لە ملمالنێدا لە پێناو بازاڕى نوێدا ،هتد .بەهۆى دابەشبوونى جیهان و گەشەى مەزن لە بەرهەمهێناندا ،ئێستا تەنها لەڕێگەى دووبارە دابەشکردنەوەیەکى نوێی جیهانەوە بازاڕەکان بەدەستدەهێنرێن ،کە بەبێ خۆالدان لە ئاستێکى جیهانیدا ،ڕوو لە ملمالنێ و ناکۆکییە .جەنگى جیهانى لەالیەکەوە ئاماژە بە ناکۆکییەکانى نێوان خاوەندارێتى تایبەتى ئامرازەکانى بەرهەمهێنان دەکات و دەوڵەت نەتەوە لەالکەى ترەوە .بەاڵم جیاواز لە کۆمەڵگه‌کانیترى پێشوو ،سەرمایەدارى مەرج و ڕیشە ماتریالییەکانى لەپێناو ڕێکخستنێکى سۆسیالیستى نوێدا دابینکرد ،کە دەتوانێت گەرەنتى بە�شى پێویستیى بۆ هەمووان بکات. پرۆلیتاریا تاکە چینى شۆڕشگێریی ڕێک و یەکگرتووە کە بتوانێت شۆڕ�شى سۆسیالیستى بگەیەنێتە مەبەست و ئامانجى خۆى .ئەمە لە پێگەى تایبەتى بەرهەمهێنانى کۆمەاڵیەتییانەوە سەرچاوە دەگرێت .چینى کرێکار دیسپلینکراون و ناچارکراون بەوەى لە کارگەکاندا هەماهەنگى بکەن لە پرۆسەى بەرهەمهێناندا .خۆى لەناو دەستەى بازرگانى گەورەتردا ڕێکدەخات و پاشان حیزبى سەربەخۆى خۆى پێکدەهێنێت. وەک ئەوەى مارکسیزم دژ بە هەموو تیۆرەکانى ترە ،لە هەمانکاتدا ،ئایدیۆلۆژیایەکى ڕوون پێشکەشدەکات و دەست بە ئەرکەکەیەوە دەگرێت لە ڕووخانى سەرمایەداریدا .حیزبى بۆلشەفیک، کە لەالیەن لینین و ترۆتسکییەوە سەرۆکایەتى دەکرا ،مۆدیلێکى ژیانکردنی پێشکەش بە کریکارانى جیهانکرد .جوتیار و چینەکانى ناوەڕاست بەهۆى پێگەى کۆمەاڵیەتییانەوە ،ڕۆڵى سەرکردایەتییان www.komelge.com
43
NO:33 -December 2018
نییە .جوتیارەکان لە دەوروبەرى شارەکان و گوندەکان باڵوبوونەتەوە ،وە هیچ چەمکگیرییەکى ڕاستەقینەیان بۆ یەکگرتنەوە و نێودەوڵەتیگەرایى
دواکەوتوویى ڕوسیاى نیمچە-دەرەبەگ بەهۆى زۆربەى تەکنیکە مۆدێرنەکانى بەرهەمهێنان لەناو شارەکاندا بوبە پرۆسەیەکى تەواوکراو نییە .ئەم چینانەى ناوەڕاستى کۆمەڵگ ه یان دەبن بە شوێنکەوتەى بۆرژوا یان شوێنکەوتەى پرۆلیتاریا. بەڕاستى جوتیارى ،کەرەستە کالسیکەکەى بۆناپارتیزم – ڕژێمێک بوو بناغەگرتوو لەسەر هێزە چەکدارەکان ،هاوسەنگى نێوان چینەکانى ڕادەگرت .لە سەردەمى ئیمپریالیزم و بۆگەنبوونى سەرمایەدارى مۆنۆپۆڵیدا ،ئەگەر چینى کرێکار سەرکەوتونەبوایە لە ڕاکێشانى چینەکانى ناوەڕاستدا بەرەوالى ئااڵى سۆسیالیسم ،ئەوا دەکەوتنە نێو ئامێزى بەرپەرچدەرەکانەوە. یاساى ناڕێک و پیشکەوتنى پێکەوەبەستوو لە ئێستادا سەرمایەدارى ،لە سیستەمێکى پێشکەوتوخوازى کۆمەاڵیەتیدا ،بووە بە کۆت و بار بەسەر بەرهەمهینان و پێشکەوتنى زیاترى مرۆڤایەتییەوە .مارکس بڕوایبوابوو کە پرۆلیتاریا 44
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سەرەتا لە واڵتە پێشکەوتووەکانى سەرمایەدارى وەک بەریتانیا و ئەڵمانیا و فەڕەنسادا ،دەسەاڵت دەگرنە دەست .هەرچەندە ،بە زمانى لینین، سەرهەڵدانى ئیمپریالیزم و سەرمایەدارى، لە ڕوسیا “لە الوازترین لینک و پەیوەندییدا دەپچڕێت”. کۆمەڵگ ه بە هێڵێکى ڕاست گەشە ناکات ،بەڵکو بەگوێرەى یاسا ناڕێکەکانى گەشەى کۆمەڵگه لە پێوەرى جیهانیدا ،بە شێوەیەکى بەردەوام و نەگۆڕ بەهۆى داهێنانى بەرهەمى نوێ و ئایدیا لە سیستەمى کۆمەاڵیەتى جیاوازەوە پێچەوانە دەبێتەوە .دواکەوتوویى ڕوسیاى نیمچە- دەرەبەگ بەهۆى زۆربەى تەکنیکە مۆدێرنەکانى بەرهەمهێنان لەناو شارەکاندا بوبە پرۆسەیەکى تەواوکراو ،ئەویش بەهۆى ئەو زۆر و زەبەندەییەى بڕى سەرمایەى بیانى لە فەڕەنسا و بەریتانیا. پیشەسازى پرۆلیتاریاى نوێ کە ماوەیەکى نزیکى پێش ئەوە هاتەبوون ،پێشکەوتوترین ئایدیاکانى چینى کرێکارى قبوڵکرد :کە بریتیبوو لە مارکسیزم. لە زۆرێک لە واڵتە گەشە-نەکردووەکاندا، جەراعەتى قێزەونى ڕیفۆرمى زەوى ،ئۆتۆکرا�سى، چەوساندنەوەى نەتەوەیى و وەستان و مەنگبوونى ئابوورى ،سەرجەم بوونەهۆى نیگەرانى گەورە. ئەرکەکانى شۆڕ�شى بۆرژوازى دیموکرات کە دارێژەرى بنەڕەتى گەشەى سەرمایەدارانەیە، یان ئەوەتا بەشێوەیەکى جوزئى جێبەجێکراوە یان بەهیچ شێوەیەک جێبەجینەکراوە. چینى سەرمایەدار لەم واڵتانەدا زۆر درەنگ هاتە سەر شانۆ بۆ گێڕانى هەمان رۆڵى هاوشانە شۆڕشگێڕەکەى لە سەدەى حەڤدە و هەژدەدا. وەک ئەوەى لە ڕوسیاى پێش ساڵى ،1917کە زۆر الواز بوون و لەڕێگەى هاوسەرگیرى و قەرزى
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
حکومەتەوە بۆ موڵک و خانو (مۆرتگج)بە هەزاران
خیانەتى شۆڕشى سۆسیالیستى لە ئەڵمانیا، هەروەها واڵتانیتر ،وایکرد کە شۆڕشەکە بکەوێتە گۆشەگیرى دواکەوتویی و خاپوربوونى واڵتەوە.
زەوى و دەزگا داراییەکان. شۆڕ�شى ڕوسیا گرنگترین ڕوودابوو لە هەموو مێژووى مرۆڤایەتیدا .بۆ یەکەمجار چینى کرێکار دەسەاڵت دەگرنە دەست ،سەرمایەدارەکان و زەویداران و شەالتییەکان دەسڕنەوە و “دەوڵەتى دیموکراتى کرێکاران” ڕێکدەخەن .ئەمە سەرەتاى شۆڕ�شى نێودەوڵەتى سۆسیالیستییە و بە تەواوى تیۆرى شۆڕ�شى ئەبەدی دووپاتدەکاتەوە. بەداخەوە ،خیانەتى شۆڕ�شى سۆسیالیستى لە ئەڵمانیا ،هەروەها واڵتانیتر ،وایکرد کە شۆڕشەکە بکەوێتە گۆشەگیرى دواکەوتویی و خاپوربوونى واڵتەوە .کاولکارى جەنگ، نەخوێندەوارى بەکۆمەڵ ،جەنگى ناوخۆ، شەکەتى و ماندوێتى ،ئەرک و ماندوبونى زۆرى خستەسەر شانى چینى کرێکارى الواز ،هەروەها بەشدارییانکرد لە ڕوودانى شکستى شۆڕشەکەدا. ئەوە ئەم هەلومەرجە بابەتییانەبوون کە هاندەرى گەشەى بیرۆکراتیزم بوون لەناو دەوڵەت و دەستەى بازرگانى و حیزبدا .ستالین لەسەر پشتى ئەم چینە بیرۆکراتییە نوێیە گەشتە دەسەاڵت. تاک لە مێژوودا خۆى نانوێنێتەوە ،بەڵکو بەرژەوەندییەکانى گروپ و چین دەنوێنێتەوە. ستالینیزم و دیکتاتۆریەتە وەحشیگەراییەکەى لە حیزبى بەلشەفیک و شۆڕ�شى سۆسیالیتەوە گەشەى نەکرد ،بەڵکو لە گۆشەگیرى و دواکەوتوویى ماتریالى و ڕوسیاوە سەریهەڵدا. دیموکراسیەتى کرێکارانى لەپێناو پاراستنى ئیمتیازات و دەسەاڵتی خۆیدا ،لەناوبرد.
تەل و بەند بە زەویداران و ئیمپریالیستەکانەوە بەسترابوونەوە .ئەمانە ئێستا هەردووکیان ڕقێکى هاوبەشیان لە سەرهەڵدانى پرۆلیتاریایە .چینى سەرمایەدارى نەتەوەپەرست زیاتر حەزدەکەن خۆیان بە ڕێکخستن و نەزمە کۆنەکەوە پەیوەست بکەنەوە لەوەى مەیلیان بدەن بە چینە نزمەکان کە هەوڵى بەئەنجامگەیاندنى شۆڕشێکى دژە- دەرەبەگایەتى دەدەن. تاکە چینێک کە تواناى بەرپاکردنى شۆڕ�شى هەبێت پرۆلیتاریە ئەویش لەڕێگەى کۆکردنەوەى بەشە هەژارەکانى جوتیاران لەدەورى خۆى. جارێک کە چینى کرێکار لە ساڵى 1917دەچێتە دەسەاڵت ،دەتوانێت زەوى بە جوتیارەکان بدات ،دەتوانێت ئیمپریالیستەکان وەدەربنات و واڵت یەکبخاتەوە .هەرچەندە ،پرۆلیتاریا لەم سەرەڕاى ئەوەى ڕژێمى ستالینیزمى پشتى پێوەرانەدا ناوەستێت و بەڵکو هەنگاو دەنات بۆ پێشەوە بۆ ئەرکە سۆسیالیستییەکان :لەوانە بە فۆرمە نوێکانى موڵکایەتى بەست لەوانە بەنەتەوەییکردنى پیشەسازییە سەرەکییەکان و بەنەتەوەییکردنەوەى پیشەسازى و پالنى www.komelge.com
45
NO:33 -December 2018
یەکێک لە ئەرکەکانى چینى کرێکارى سەرکەتوو بریتیبوو لە تێکشکاندنى ئامێر و مەکینە .لە هەموو کۆمەڵگه‌کاندا“ ،دەوڵەت، وەکو ئۆرگانێکى چینى فەرمانڕەوا ،ئۆرگانێک بۆ چەوساندنەوەى چینێک لەالیەن چینێکى دیکەوە، هاتە بوون”. بەرهەمهێنان .سۆڤیەتییەکان (ئەنجومەنى کرێکاران) و دیموکراسیەتى کرێکاران لەنێو دژە-شۆڕ�شى ستالینیستى سیاسیدا وێرانبوو. چینى کرێکارى ڕوسیا تەنها لەڕێگەى شۆڕشێکى سیا�سى نوێوە دەتوانێت دیموکرا�سى کرێکاران بگەڕێنێتەوە کە لە سایەى فەرمانڕەوایى لینین و ترۆتسکیدا بوونى هەبوو .ئەمە ماناى گەڕانەوە نییە بۆ سەرمایەدارى ،بەڵکو کۆتاییهاتنە بە نوخبەى ئیمتیازدارى بیرۆکراتیک ،وەکو ئەوەى کە خەڵکى عام خۆى بەشدار دەبن لە بەڕێوەبردنى کۆمەڵگ ه و دەوڵەتدا. بەرەو سۆسیالیستى گواستنەوەى کۆمەڵگه‌یەکى نوێ و بااڵتر دەڕوات لەڕێگەى شکاندنى ئەو کۆت و بەندانەى کە لەسەر 46
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەرەوپێشچوونى هێزەکانى بەرهەمهێنانن. بەربەستى خاوەندارێتى تایبەت و دەوڵەت نەتەوە سڕاونەتەوە ،ڕێگادان بە موڵکى بەکۆمەاڵیەتیکراو بۆ ئەوەى بەشێوەیەک بەرنامەڕێژى بۆ بکرێت کە لە بەرژەوەندى زۆرینەدا بێت. ناکرێت شۆڕ�شى سۆسیالیستى لە یەک واڵتدا سنوردار بکرێت ،بەڵکو شوڕ�شى جیهان دەخاتە سەر پێ و نەزمى رۆژ .جیهانى ئابورى و جیهانى دابەشکراوى کار کە لەالیەن سەرمایەدارییەوە بەرهەمهاتووە ،پێویستى بە چارەسەرێکى نێودەوڵەتى هەیە .واڵتە یەکگرتووەکانى ئەوروپا زەمینە خۆشدەکەن بۆ فیدراسیۆنێکى جیهانى واڵتەکان ،هەروەها پالندانانى نێودەوڵەتى بەرهەمهێنان .ئەم پالنە لەبەرامبەردا ،بنچینە و بنەڕەتێکە بۆ تەرخانکردنى “بەرهەمهێنانى شتومەک و ڕەزامەندى و قایلبوونى هارمۆنى لە ویستەکانى مرۆڤدا”. یەکێک لە ئەرکەکانى چینى کرێکارى سەرکەتوو بریتیبوو لە تێکشکاندنى ئامێر و مەکینە .لە هەموو کۆمەڵگه‌کاندا“ ،دەوڵەت ،وەکو ئۆرگانێکى چینى فەرمانڕەوا ،ئۆرگانێک بۆ چەوساندنەوەى چینێک لەالیەن چینێکى دیکەوە ،هاتە بوون”. ئەمە دەبێتە هۆى سەرهەڵدانى ئەو پرسیارەى کە ،ئایا چینى کرێکار پێویستى بە دەوڵەت هەیە؟ ئەنارشییەکان لەبەرامبەر ئەم پرسیارەدا نەخێر هەڵدەبژێرن .بەاڵم لەو تێگەشتنەدا شکستیان هێناوە کە پێویستە فۆرمێکى هێز و زەبر هەبێت بۆ پاراستنى زەویدارەکان و خاوەن بانکەکان و سەرمایەدارەکان لە شوێنەکانى خۆیاندا .بەهۆى ئەمەوە پێویستبوو پرۆلیتاریاى نوێ جۆرێک لە دەوڵەتى نوێ بنیات بنێت بۆ نوێنەرایەتیکردن لە بەرژەوەندییەکانى .لە دەوڵەتى کرێکاریدا ،زۆرینە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
مارکس دیموکراسى بۆرژووا بەوە پێناسە دەکات کە بریتییە لەوەى کرێکارەکان هەر پێنج ساڵ جارێک بڕیار دەدەن کە کام بەش لە چینى حاکم لە پەرلەماندا بە هەڵە بەرژەوەندییەکانیان دەخوێنێتەوە .هەر کەسێک دەتوانێت ئەوە بڵێت کە خۆى دەیخوازێت، بە خستنەبەردەستى ئەوەى کە بۆردەکانى قۆرخکردن کرداریانە بڕیار لەسەر ئەوە دەدەن کە دەبێت چى بکرێت. کەمینەیەکى زۆر بچووکى سەرمایەدارى پێشووى بەدەستەوەیە و لەژێر چاودێریدایە ،هەروەها لێرەوە ،دەوڵەتى بیرۆکراتی زەبەالحى کۆن نابێت بە پێویستى ئێستا .وەکو ئەوەى ترۆتسکى پێیباشبوو
بەم شێوەیە ناویان بهێنێت“ ،دیکتاتۆریەتى پرۆلیتاریا” یان دیموکرا�سى کرێکار ،بەشێوەیەکى فراوان ،فۆرمە بااڵکانى دیموکرا�سى بۆرژواى بەرینتر و گەورەتر کرد. مارکس دیموکرا�سى بۆرژووا بەوە پێناسە دەکات کە بریتییە لەوەى کرێکارەکان هەر پێنج ساڵ جارێک بڕیار دەدەن کە کام بەش لە چینى حاکم لە پەرلەماندا بە هەڵە بەرژەوەندییەکانیان دەخوێنێتەوە .هەر کەسێک دەتوانێت ئەوە بڵێت کە خۆى دەیخوازێت ،بە خستنەبەردەستى ئەوەى کە بۆردەکانى قۆرخکردن کرداریانە بڕیار لەسەر ئەوە دەدەن کە دەبێت چى بکرێت. دەوڵەتى نوێى کرێکاران دیموکرا�سى لە سیاسییەوە بۆ دیموکرا�سى ئابورى درێژ دەکاتەوە لەگەڵ بەنەتەوەییکردنى قۆرخکارییە گەورەکاندا. ئۆرگانە نوێکانى دەسەاڵت ،وەکو سۆڤیەتییەکانى ڕوسیا ،کە لەسەر خەڵک و چەکدار دامەزرابوو، هەروەها “جەستەى کارکردن ،جێبەجێکەر و لەهەمانکاتدا شەرعى”ی�شى پێکهێنا .بیرۆکراسیەت لەالیەن ،بەشداربوونى خەڵک و عەوامەوە لە بەڕێوەبردنى دەوڵەت و کۆمەڵگه‌دا، جێگەیدەگیرێتەوە .پرۆلیتاریاى پاریس لە ساڵى 1871و ڕوسیا لە 1917لەپێناو بەرگریکردن و پاراستنى چینى فەرمانبەراندا ئەم پێوەرانەى خوارەوەى ناساند: -1هەڵبژاردنى پلەداران لەگەڵ مافى لێپێچینەوە. -2نەبوونى سوپاى نیزامى ،بەڵکو خەڵکى چەکدار. -3هیچ کەسێکى ڕەسمى زیاتر لە کرێکارێکى شارەزاى بۆ نابێت. -4پلە و پێگەکانى نێو دەوڵەت لەناو خەڵکدا دەستاودەستیان پێدەکرێت یان دەخولێنەوە. www.komelge.com
47
NO:33 -December 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
گەندەڵی هەڵبژاردن لە نێوان سویسراو کوردستاندا
عەلی مەحمود محەمەد
لە 10ی ئابی ئەمساڵ ،2018رێکخراوی ( ( ) Grecoکۆمەڵەی واڵتانی ئەوروپا بۆ بنەبڕ کردنی گەندەڵی) ،بۆ جارێکی دیکە سەرکۆنەی واڵتی سویرسرای کردەوە ،بەهۆی ئەوەی هیچ هەنگاوێکی نەناوە ،بۆ ئەوەی پارتە سیاسییەکانی سویسرا ،سەرچاوەی داهاتیان ئاشکرا بکەن ،لەو بەخششانەی پێیان دەدرێت لە الیەن»کەسەکان،کۆمپانیاکان ،یان گروپی بەرژەوەند خوازی دی هەرچییەک بێت»ئاشکرا بکەن. 48
www.komelge.com
Grecoنیگەرانە لەوەی حکومەتی فیدراڵی یاسا یەک دەرناکات بۆ پیادە کردنی رونی لە خەرجی پارەی هەڵمەتی هەڵبژاردن و بودجەی حیزبەکان، پێی وایە دەرنەکردنی یاسایەکی لەم چەشنە، بۆ خۆی پشتیوانیکردنە لە گەندەڵی لە الیەن حکومەتەوە. لە مانگی ئۆکتۆبەری دا 2017دا، دەستپێشخەرییەک لە ئاستی نیشتمانی سویسرا پێشکەشکرا لە الیەن کەسانێکەوە زۆربەیان چەپن ،بۆ ئەوەی پارتە سیاسییەکان ناچار بکرێن سەرچاوەی داهاتیان ئاشکرا بکەن ،لێ حکومەت داواکەی رەت کردەوە ،وەلێ چاوەڕوان دەکرێت، هاوواڵتیان بۆ سااڵنی 2020یان 2021لە رێگای راپرسییەوە دەنگ بدەن بە دەستپێشخەرییەکە، وەک نەرێتێکی سستەمی دیموکرا�سی راستەوخۆ لە سویسرا ،هەرچەندە ئەمساڵ کانتۆنەکانی شفیتس و فریبۆرغ دەنگیان بۆ رونی زیاتر دا لە تەمویلی حیزبەکان ،لە کانتۆنەکانی تیتشینۆ و جنێف و نۆشتایل بۆ خۆی بڕیاری وا هەیە.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
بەهۆی دابەزینی ژمارەی ئەندامانەوە ،ئابونەی حیزبی تەنها %3ی داهاتی پارتەکان دیاری دەکات لە سوید ،له‌كاتێكدا لە ساڵی 1989رێژەی %13ی هاوواڵتیان ئەندامی پارتەکان بوونە. سوید و سویسرا دوو دورگەی نا شەفافی کاری سیاسین لە روی پارەدان بە حیزب و خەرجی هەڵبژاردن لە ناو ئەوروپا ،هەرچەندە ئەم دوو واڵتە وەک نموونەی بااڵی دیموکرا�سی خۆیان نمایش کردووەو ئێمە زانیومانە،بەردەوام لەبەر چەقۆی تیژی رەخنەدان ،سستەمە سیاسییەکەیان بەو هۆکارەوە کەوتۆتە ژێر پرسیارەوە ،لەم دوو واڵتە یاسای نیشتمانی بۆ پاڵپشتی دارایی حیزبەکان و هەڵمەتی هەڵبژاردن نییە ،سەرچاوەی بەخششەکان لە تاریکیدایە ،وەلێ پێچەوانەی کوردستان کە نغرۆی نارونی و تاریکییە ،پارتەکانی ئەوان پێش هەڵبژاردنەکان بودجەی خۆیان باڵو دەکەنەوەو رایدەگەیەنن بۆ رایگشتی ،هەرچەندە ئاشکرای ناکەن لە زۆر حالەتدا کە چۆنیان پەیدا کردووەو لە کێیان وەرگرتووە ،کێشەی ئەم دوو واڵتە لێرەوە سەرچاوە دەگرن ،سەیر بکەن پارتەکانی سوید 11مانگ پێش پرۆسەی
هەڵبژاردن ،بودجەی پارتەکانیان بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن دیاریدەکەن و باڵو دەکەنەوە ،پارتی سۆسیال دیموکراتی دەسەاڵتدار 100ملیۆن کرۆنی دیاریکردووە بۆ پرۆسەکە ،تەنانەت شێوازی خەرجکردنی ئەو بودجەیەش دیاریکراوە، نموونە 70ملیۆنی بۆ ریکالم دیاریکردووە ،پارتی ناوەند 70ملیۆن کرۆن%50 ،ی بۆ ریکالم ،پارتی دیموکرات 50ملیۆن ....بودجەی هەڵبژاردنی 9ی ئەم مانگەیانە. بەهۆی دابەزینی ژمارەی ئەندامانەوە ،ئابونەی حیزبی تەنها %3ی داهاتی پارتەکان دیاری دەکات لە سوید ،لە ساڵی 1989رێژەی %13ی هاوواڵتیان ئەندامی پارتەکان بوونە ،لێ ئێستا رێژەکە کەمترە لە ،.%5بۆیە بەشداری ئابوونەی حیزبی کەمترە لە %5ی خەرجییەکان ،کە رەواترین رێگای پارە پەیداکردنی حیزبی سیاسییە. کەموکڕی لە سستەمی دیموکراتی سویسری ئاشکرا نەبوونی خەرجییەکانە ،هەرچەندە بەهۆی پیادەکردنی دیموکرا�سی راستەوخۆوە خۆی بەسەر مەشقی دیمکراسیەت لە جیهان دەزانێت، بەم هۆیەوە کەوتۆتە بەر رەخنەی توندی رێکخراوی شەفافیەتی نێو دەوڵەتی ،سەبارەت بە تاریکی پشتیوانی سیا�سی پارتە سیاسییەکان ،جگە لە پارتی گەلی راستگەرا ،هەموو پارتەکان بودجەی خۆیان پێشتر بۆ هەڵبژاردنەکان باڵو کردۆتەوە « پارتی سۆسیالست 1و 4ملیۆن فرەنک ،پارتی لیبراڵی رادیکاڵ 3ملیۆن فرەنک ،پارتی دیموکراتی کریستان 2ملیۆن فرەنک ،پارتی سەوز 200هەزار فرەنک ،پارتی بۆرجوازی دیموکراتی 500هەزار فرەنک ،سەوزە لیبراڵەکان 300هەزار فرەنک». وەک دەبینین پارتە سیاسییەکانی سویسرا کە لەبەردەم تیغی رەخنەی توندان ،ناڕاستەوخۆ www.komelge.com
49
NO:33 -December 2018
سەرچاوەی داهاتەکانیشیان دیاریکردوەو باڵو کردۆتەوە» حیزبی لیبراڵی سویسری بودجەکەی 3ملیۆن فرەنک»%65ی لە کۆمپانیاکانەوە»، پارتی دیموکراتی کریستان 2ملیۆن «%50ی لە کۆمپانیاکانەوە» ،پارتی گەلی سویسری 2ملیۆن «%35ی لە کۆمپانیاکانەوە « پارتی سۆسیالست 2،5ملیۆن فرەنک «%75ی لە ئابونەیە ،سۆسیالستەکان تەنها لە یەک کۆمپانیا بەخشش وەردەگرن ،ئەویش ناوەکەی ئاشکرا کردووە ،تاکە پارتە ناوی کۆمپانیاکەی ئاشکرا کردووە لەناو ئەو پارتانەی ئامادەن بەخشش لە کۆمپانیاکان وەربگرن ،پارتی سۆسیالست بەهیچ شێوەیەک کۆمەک لە بانکەکان و کۆمپانیاکانی دڵنەوایی وەرناگرێت ،بەمەش سااڵنە زیانی 400 هەزار فرەنک لە خۆی دەدات،« ،پارتی سەوزی سویسری بەخشش لە بانکی کریدی سویس و یو بی ئێس وەر ناگرێت ،بانکەکانی یو بی ئێس ،کریدی سویس و رایفایزن و کۆمپانیاکانی سویس ئێر و ئەکسا فینترتور و ،...ئەو پارانە ئاشکرا دەکەن داویانە بە پارتە سیاسیەکان ،کریدی سویس سااڵنە ملیۆنێک فرەنک دەدات بەو پارتانەی 5 کور�سی زیاتریان هەیە جگە لە سۆسیالستەکان کە بەخش�شی لێ وەرناگرێت وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا. نیو سەدەیە چەپەکان سویسرا داوای ئاشکرایی دەکەن لە بەخش�شی پارتەکان و خەرجییەکان و سەرچاوەی پاڵپشتی دارایی هەڵبژاردن،پارتە چەپەکان لە گەڵ ئاشکرایین ،راستگەراکان لەبەر ئەوەی پارەی زۆر وەردەگرن لە کۆمپانیاکان و بەستراون بەو بەرژەوەندیانەوەو زۆرینەن لە پەرلەمان ،ناهێڵن ئەم داواکارییە سەر بگرێت ،بە یاسا سەرچاوەو قەبارەی بەخشش و خەرجییەکان 50
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و سەرچاوەکانیان و ئاشکراکاری لە داهاتەکان جێی خۆی بگرێت. وەک ئاماژەم پێی دا چەپەکانی سویسرا هەڵمەتێکیان راگەیاندووە بۆ ئاشکرا کردنی بەخش�شی سیا�سی ئەوەی لە 10000فرەنک زیاترە، بۆ ئەم مەبەستە 120هەزار هاوواڵتی واژۆی لەسەر دەستپێشخەریەکە کردووە ،پێشبینی دەکرێت لە نێوان 2020بۆ 2021بخرێتە بواری دەنگدانەوە ،هەرچەندە 10000فرەنک زۆر زۆرە، دەبوایا 1000فرەنک کەمتریش بوایا. ئەوان لە دەستپێشخەرییەکەیان داوا دەکەن وەرگرتنی بەخش�شی بێ سەرچاوە یاساغ بکرێت، سەرچاوەی بەخششەکان بە وردی بخرێتە بەردەست خەڵک و الیەنی پەیوەندیدار ،نا رونی لە وەرگرتن و خەرجی نەمێنێت...... پشتیوانی دارایی دادپەروەرانە ئاشکرا یەکێکە لە پێوەرە سەرەکی و بنچینەییەکانی دادپەروەری هەڵبژاردن ،پێویستە خەڵک بزانێت کێ لە پشت ئەم پارتانەوەیە ،پارە لە کوێ دێنن؟ ،بۆ کێ کار دەکەن؟ ،چەند خەرج دە کەن لە پرۆسەی هەڵمەتی هەڵبژاردن؟ ،لێرەشەوە بزانرێت کارەکانی ئەم فراکسیۆن و لیستانە دوای هەڵبژاردن لە بەرژەوەندی کام قارون و کام کۆمپانیادایە، ئاراستەیان رو لە کوێیە ،چونکە جۆگەلەی پشتیوانیان لەکوێوە بێت ،قیبلەی بەرژەوەندیان رو لەو شوێنەیە ،پارە ئاینی ئەوانە ،قیبلەنامەی ئاراستەی کارەکانیانە. لە کوردستان پارت و لیستەکان ،نە بودجەی پارتەکان و نە بودجەی پرۆسەی هەڵبژاردنەکانیان دیار نییە ،لە کاتێکدا وا 5ساڵە پارتە سیاسییەکان کوردستان ،وەک راگەیەنراوە بودجەیان لێ بڕاوە،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
متمانە بە سستەمی نوێنەرایەتی پەرلەمانی زۆر کزو الواز بووە ،بایکۆت رەنگدانەوەی وشیاریانەی بێ متمانەییە. کەچی سەتەالیت و ماشینی راگەیاندن و خەرجی بێشوماری بارەگاکان و هەڵمەتی هەڵبژاردنیان رانەوەستاوە ،کڕینی دەنگی تاک و عەشیرەت بەردەوامە ،کۆمپانیای زەبالح کاریان بۆ دەکات، هاوواڵتیانی کوردستان بە گشتی و ئەندامان و دەنگدەرانی ئەم الیەنانە مافی خۆیانە سسەرچاوەی داراییان بزانن ،دەوڵەمەندەکان پارەیان زۆرە بەهۆی بەخششەکانیانەوە ویستی خۆیان بەسەر کاندیدەکان دەسەپێنن لە دوای هەڵبژاردن، هاوکات ئاشکرا کردنی سەرچاوەی داهاتی پارت و خەرجی هەڵبژاردنەکان بەشێکە لە شەفافیەت، ئەگەر پایەی پارتێک لەسەر ناشەفافیەت دامەزرابێت ،چۆن دەتوانێت لە ئایندەدا سستەمێکی شەفاف بنیات بنێت ،کە شەو رۆژ شیوەن و رۆ رۆو قژ رنینیانە بۆی ،ئایا دەنگدەری حیزب ئاگاداری خەرجیەکانی حیزبەکەیەتی؟، کە مافی خۆیەتی بزانێت کێ هاوکاری دەکات؟، کام لۆبی قاچاخچییە دەستی دەگرێت ،قاچاخچی نەوتە یان تلیاک؟ ،پارەی بەکار هاتوو رەشە یان سپی؟ ،سەرچاوەی دیارە یان نەزانراوو بێ دایک و باوکە؟ ،سەرچاوەکەی کوێیە؟ ،ناوخۆییە یان دەرەکی؟ ،دزییە یان هەواڵگری واڵتان؟ ،هەرێمی یان نێونەتەوەیی؟ ،هاوواڵتیانی خانووە قوڕەکانە
یان فیرعەوناوەکان؟ ،ئەمە هەمووی ئەگەرەو هەموو�شی لەگەڵ پرۆسەی سیا�سی کوردستان دێتەوە کە مەحرەم تیایدا زۆر کاڵبۆتەوە یان هەر بوونی نییە ،گەیشتۆتە ئەو ئاستەی متمانە بە سستەمی نوێنەرایەتی پەرلەمانی زۆر کزو الواز بووە ،بایکۆت رەنگدانەوەی وشیاریانەی بێ متمانەییە. پارتی سیا�سی پێویستی بە پارەیە بۆ راییکردنی کارەکانی ،بە تایبەتی لە کوردستان بۆتە نەرێتی سیا�سی باو بە بوونی بارەگاو دەم چەورکردنی ئەندامان و گردبونەوەو بوونی کەناڵی راگەیاندن ،....ئەمە راستی و هاشا هەڵنەگرە ،لێ ئەم پارەیە لە کوێ دێنێت؟ ،چۆن پەیدای دەکات؟ ،چۆن لە بەشە کارگێڕییەکانی خۆی تۆماریان دەکات؟ ،چۆن ژمێریارییەکانی کۆتایی بە وردی و وردەکارییەوە دەخاتە بەردەست خەڵک؟ ،ئەمە هەمووی پرسیارە ،خەڵک لە مێشکیاندا دەیهێنن و دەیبەن، وەلێ تا ئێستا مخابن پرسیارەکان بە کۆکراوەیی نەکراوە،پارە رەگی گەندەڵییە،تا خەرجییەکان هەڵبژاردن زیاد بێت ،ئاشکرا کاری و رونی دەبێتە پێویستی ،وە قەبارەی پارە هاتووە جێی گومانەکان گەورەتر دەبێت ،تا دەزگا حکومیەکان الواز بن وەک هەنووکەی کوردستان ،ئەوا دەوڵەمەندەکان باشتر دەتوانن پارەکانیان بۆ ئاراستەکردنی پارتە سیاسییەکان بەکار بهێنن ،بۆ ئەوەی بڕیارەکان لە بەرژەوەندیان دەربچێت لە داهاتوودا ،ئەوان زۆریان ناوێت ،تەنها هێشتنەوەی چەند بۆشاییەک لە وەبەرهێنان و چەند شەڕێک بە بریکاری لە پەرلەمان بۆ الدانی رکابەرەکانیان ،چاوپۆ�شی لە پیسکردنی ژینگە و باج و ...یاخود گەیاندنی چەند زانیارییەک لەسەر پرۆژەکانی داهاتوو، ئیستغاللی سامانی ژێر زەمینی و چاوپۆ�شی لە www.komelge.com
51
NO:33 -December 2018
دەرکردنی یاسای کاری پێشکەوتنخوازانە و وێران کردنی کەرتی گشتی ،یاخود گەیاندنی زانیاری بە کۆمپانیا بیانییەکان لە کاتی بوونی کێشە وەک بینیمان ، ....ئەم بڕیارانە خەڵکی گشتی هەست بە مەترسییەکانیان ناکەن ،نەیارانی�شی بەهۆی نەبوونی کەناڵی راگەیاندن ،نوزەیان ناگاتە خەڵکی، لێ هەمووی مەترسیدارتین بڕیارن کە دەدرێن. دەمانەوێت بزانین کام کۆمپانیا و دەوڵەمەند هاوکاری پارتەکان دەکەن؟ ،چۆن کۆمپانیا و دەوڵەمەندەکانیان دابەشکردووە لە نێوان خۆیاندا؟ ،کێیە پارەی ماشینی راگەیاندنەکەیان دابین دەکات؟ ،لە کام واڵتەوە پارە خۆی دەکات بە کوردستاندا ؟؟ وەاڵمی ئەم پرسیارانە راستەوخۆ پەیوەستن بە هەڵبژاردنەوە ،چونکە پیویستە دەنگدەران بزانن ئەم پارانە لە کوێ دێن کە پارتە سیاسیەکانیان بەکاری دەهێنن ،کە کاندیدە بەسزمانەکانیش زۆرینەیان نازانن ،ئەو پۆستەرەی بۆیان دروستکراوە بە پارەی تلیاکە یان باجی جامخانەیە ،یانی باجی بێدەنگی پارتەکەیەتی، یان داگیرکەرانی کوردستانە .......ئەمەو یەک دنیا داواکاری و پرسیاری وەاڵمنەدراوەی دیکە. دەمانەوێت بزانین ئایا سستەمی سیا�سی لە کوردستان دیموکراسییە یان بلۆتۆکراسییە؟، هەڵبژاردن و سستەمەکەی لە ژێر کاریگەری پارت و بۆچونە سیاسییەکانە؟ ،یان لە ژێر هیژمۆنیای پارەدایە؟ ،کە بێشک ئەوی دووەمە ،ئەوەی لە کوردستان دەگوزەرێت بلۆتۆکراسییەو پارە ئاراستەی هەموو کارێک دەکات ،پارەکانیش هێندە زۆرن فرە سەرچاوەی ناڕەوان ،تەواو کۆنترۆڵی پرۆسەکەیان کردووە. کەمەیاتی فرە دەوڵەمەند لە کوردستان، راگەیاندن لە بەرژەوەندەی سیا�سی خۆیان بەکار 52
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەهێنن ،بۆ گەیشتن بە دەسەاڵت و درێژەدان پێی ،بۆ مسۆگەرکردنی سەرچاوەی داهات و تااڵنی سەروەت و سامان ،دواتر بەو دەستکەوتە سیا�سی و ئابورییەی بەدەستی دەهێنن ،درێژە بە بەڕێوەبردنی کەناڵەکانیان دەدەن و بەرفراوانی دەکەن ،بەمەش پارەو کور�سی و راگەیاندن کۆنترۆڵ دەکەن ،دەست دەنێنێنە بناقاقای هەموو بۆچونێکی عەدالەتخوازانەو پەراوێزی دەخەن و رەواج بە مافیایی و کۆنەپەرستی دەدەن ،سەرۆک وەزیرانی پێشووی ئیتاڵیا برلسکۆنی لەمەدا کارامە بوو ،هاوکات دەستبژێری دەسەاڵتداری ئەوروپای رۆژهەاڵتیش هەمان کاریان کرد، تورکیا و کوردستانیش بەم ئاقارەدا رێ دەکەن و گەیشتونەتە دوا مەنزەڵ ،ئۆلیگارشییەکان ورگ، دەم ،چاو ،گوێ و مێشکیان کۆنترۆڵ کردووە. راگەیاندن چەندە جێی مەترسییە لە دەست دەسەاڵتی ستەمکارو گەندەڵدا بێت ،بەهەمان ئەندازەو زیاتریش مەترسیدارترە کاتێک لە دەست ملیاردێرەکاندا بێت ،ئەوانیش بەرژەوەندی خۆیانی پێ دەپارێزن بۆیە کاتێک قارونەکان ئاراستەی سیاسەت دیاریدەکەن لە رێگای پارەو راگەیاندنەوە ،هیچیان لەبەرچاو نییە جگە لە قازانج ،سیاسەت و راگەیاندن الی ئەوان لقێکە لە بزنس ،نەک بۆ چاکەی گشتی و گۆڕانکاری سیا�سی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری ،ئێستای کوردستان لەم قۆناغە مەترسیدارەدایە . بۆیە دەبێت پارتە سیاسیەکانی کوردستان ناچار بکرێن ،سەرچاوەی داهاتیان ئاشکرا بکەن، دەسەاڵتی پارە لە پرۆسەی سیا�سی بەتایبەت هەڵبژاردن کورت بکرێتەوە ،کە تا ئێستا هەمووی لە تاریکییە و گۆڕەپانیش بۆ دەسەاڵتی پارە ئاوەاڵ بووە ،هیچ هێزێکی سیا�سی لەم بارەیەوە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
دەستپێشخەری نەناوەندووە ،کەس نازانێت ئەم پارەو سامانە لە کوێوە دێت و بە کوێدا دەڕوات؟، یاسایەک نییە بۆ رێکخستنی خەرجی پارتەکان و دیاریکردنی سەرچاوەکانیان و رێکخستنی کۆمەک و بەخششەکان و ....لەپاڵ رێکخستنی ئەوانە پێویستە کۆمپانیاکانیش ناچار بکرێن بەخششەکانی خۆیان ئاشکرا بکەن ،سەرچاوەی پارەی کەناڵەکانی راگەیاندنەکان دیاری و ئاشکرا و رەوا بێت. ئێستا دەپرسین پارتە سیاسییەکان پارە بۆ راییکردنی کارەکانیان لە کوێ دەهێنن؟ ،ئەم هەموو کۆمپانیا زەبالحەی هەیانە ،بە چی دروستیان کرد؟، ئەم هەموو کەناڵی راگەیاندنە بەچی ماشینەکانیان کار دەکات؟ .... ،هەموو ئەم پرسیارانە بۆیە وەاڵم نادرێنەوەو ئەم دەزگاو کەناڵ و رێکخراوانە بۆ نایهێننە بەر باس و قسەو بەدواداچوون ،چونکە هاوبەرژەوەندن و سەرکردەکانیان زیاتریان کۆکردۆتەوە ،یان خۆیانن سەرچاوەکەی، دەزانن ژیانی سیا�سی پاکژ ،کۆتایی بە هژمۆنیای ئەوان دەهێنێت ،بۆیە ئەم پرسیارانە مەحرەمن لەمڕۆی کوردستان ،هەرچەندە هەڵبژاردن رێگای گۆڕانکاری ریشەیی نییە لە کۆمەڵگاکان ،لێ بۆ ژیانێکی سیا�سی تەندروست دەبێت شۆڕشێکی سیا�سی بۆ رزگارکردنی ژیای سیا�سی ئەنجام بدرێت ،پرسیارەکان بکرێنە بنچینەو لێرەوە دەستپێبکرێت. با بزانین لە هەڵبژاردنی رابردوو چی گوزەراوە، ئەو کەمەی بیستمان و بینیمان و ئاشکرا کرا ،ئەمە نموونەیەکە لە خەروارێک» واڵتێک 22ملیۆن دۆالری ناردووە بۆ هەڵبژاردنی کەرکوک ،پارتێک لە ئێران پارە وەردەگرێت، سەرکردەیەکەی لەم رۆژانە دەچێت ،بارێک
دۆالری هاتوو لەو دیو سنورەوە گرترا ،پارتێک لە کۆمپانیاو سەرمایەداران 950000دۆالری کۆکردۆتەوە نازانرێت چی لێکراوە 3 ،ملیار دینار لە بەغداوە بۆ هەڵبژاردنی عێراق هاتووە بۆ الیەنێکی کوردستان دیار نییە ،حیزبێک زیاتر لە 50کەناڵی راگەیاندنی هەیە ،پارتێکی سیا�سی مەرزیە دابەش دەکات ،یەکی دی بە 200دۆالر دەنگێک دەکڕێت ،ئەوی دی دەمانچە دەبەخشێتەوە ،کوڕە بەگێک بۆ دەرچوون 100دەفتەری خەرجکردووە، سەرمایەدارێک کەناڵێکی تایبەەتی بۆ هەڵبژاردن کردەوە دواتر راگەیاندنکارانی گیرفان بەتاڵ و سکبر�سی ناردە ماڵەوە ....ئەمە هەڵبژاردنە یان مافیایی و بازاڕی واڵت فرۆشییە». ئەگەر سویسراو سوید لەبەر چەقۆی رەخنەی توندا بن بەهۆی ناڕونی خەرجی و بودجەی حیزب و هەڵبژاردنەکان و نەزانینی سەرچاوەی داهاتەکان و لێڵبوونی سەرچاوەی پارەکان ،ئەوا لە تاریکسانی پارەی رە�شی پارتەکان لە کوردستان شەوەزەنگی سستەمی بلۆتۆقراتی دا ،هەڵبژاردنەکان جگە لە شەڕی لۆبییەکانی پارە شتێکی دیکە نییە، پارتەکانیش دەستکردن و لە گیرفانی ئەو لۆبیانەدان. تا ئێستا یەک پارتی سیا�سی بودجەی هەڵبژاردنی داهاتووی باڵو نەکردۆتەوە ،کەسیش لیستی کۆمەککەرەکانی خۆی ئاشکرا نەکردووە ،ئەوا با�سی بودجەی پارتەکان و خەرجی کەناڵەکانی راگەیاندنیان بڤەیە ،چاوەڕوانی ئاشکرایی لە خەرجکردنی پارە رەشەکانیش مەبن ،پەرلەمانێک سەرچاوەکەی ئەم زێرابە پیسە بێت ،چاوەڕوانی روانی خۆراکی تەندروستی لەبەردا مەکەن، ئەوجا هەر بڵێن کوردستان دورگەی دیموکرا�سی ناوچەکەیە. www.komelge.com
53
NO:33 -December 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
پێكه‌وه ژیانی دیموكراتیانه‌ی گه‌الن و ئه‌رك و مافه‌كانی
سه‌ردارستار
به�شی دووه‌م - 3نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی و ملیگه‌رایی سه‌ره‌تای كوردی: ا -نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی :هه‌رچه‌ند ه عه‌ره‌بی عێراق ل ه دوو پێكهاته‌ی مه‌زهه‌بی سه‌ره‌كی شیعه و سوون ه پێكهاتووه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی زۆرینه‌ی عێراق شیع ه بوون ،به‌اڵم ماوه‌ی هه‌شتا ساڵ بوو ل ه به‌ره‌ی ئۆپۆزیسیۆن دابوون .عه‌ره‌بی سوون ه ك ه ماوه‌ی هه‌شتا ساڵ ده‌سه‌اڵت بوون، بۆی ه خۆیان خاوه‌نی گشتی عێراق ده‌بینی. 54
www.komelge.com
له‌سه‌ره‌تای دروستبوونی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌بی عێراق ،ئینگلیز هانده‌ربوو ،تاكو شه‌پۆڵی نه‌ته‌وه‌په‌رستی له‌ناو عه‌ره‌بی عێراقی دروست بكات ،له‌پێناو گه‌ڕاندنه‌وه‌ی موسڵ بۆ سه‌ر عێراق. یه‌كه‌م ئاراسته‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستیش له‌عێراق ئه‌ویش دوای ئه‌وه‌ی مه‌لیك فه‌یسه‌ل رای گه‌یاند ویالیه‌تی موسڵ عه‌ره‌بیه چه‌كه‌ره‌ی كرد .واتا هیچ پێكهاتێكی تری نه‌بینی ،ئه‌مه‌ش بنه‌مایه‌ك بوو بۆ قووڵكردنه‌وه‌ی كێشه‌كانی عێراق ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی عێراق فر ه پێكهاته‌یه .نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی ل ه عێراقی سه‌رده‌می پاشایه‌تی هیچ سوودێكی نه‌گه‌یاند ب ه خودی عه‌ره‌ب خۆ�شی ،بۆی ه شیوعی و رۆشنبیران له‌الیه‌ك ،له‌الیه‌كیتریش سه‌رباز ه پله بااڵكان و ئه‌فسه‌ره‌كانی ل ه 14ی ته‌موزی ،1958 ئه‌و هه‌ژموونگه‌رای ه نه‌ته‌وه‌په‌رستیان تێكدا، به‌تایبه‌ت دوای نووسینه‌وه‌ی ده‌ستور ،به‌ئاشكرا عێراق پێناسه‌كرا بۆ هه‌ردوو نه‌ته‌وه‌یی عه‌ره‌ب و كورد .له‌الیه‌كیتر پارت و الیه‌ن ی سیا�سی و رۆژنامه و گۆڤار ئازادكران ،ئه‌و سیاسه‌تمه‌دارانه‌ی له
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
ده‌ره‌و ه بوون گه‌ڕێنرانه‌وه‌و به‌شداری سیاسه‌ت بوونه‌وه ،هه‌مانكات عێراق به‌شداری ئه‌و شه‌پۆڵ ه نه‌ته‌وه‌په‌رستی ه ناسریه‌یی نه‌كرد به‌ناوی یه‌كێتی عه‌ره‌بی .شۆڤێنزمی نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی به‌تایبه‌ت سوونیه‌كان ،به‌ره‌گه‌ی ئه‌و گۆڕانكاریانه‌یان نه‌گرت ،بۆی ه له‌الیه‌ك هه‌وڵیاندا ل ه رێگای وروژاندنی عه‌ره‌ب و توركمان ل ه موسڵ و كه‌ركوك ،هه‌مانكات ب ه هه‌وڵی تیرۆری ع.قاسم ده‌رفه‌ته‌ك ه له‌باربه‌رن ،به‌اڵم سه‌ری نه‌گرت .بۆیه ل ه 8ی شوباتی 1963نه‌ته‌وه‌په‌رست ه شۆڤێنیه‌كان به‌هاوكاری به‌عسیه‌كان كوده‌تایه‌كیان پێكهێناو شه‌پۆڵی نه‌ته‌وه‌په‌رستی جارێكیتر عێراقی خسته‌وه ناو ئاڵۆزی و شه‌ڕ و ماڵوێرانی .ئه‌و هێڵه نه‌ته‌وه‌په‌رستیه هۆكاربوو به‌عسیه‌كان بێنێته ده‌سه‌اڵت و 35ساڵ حكومی به‌ئاگر و ئاسن و دیكتاتۆریه‌ت ل ه عێراق به‌ڕێوه‌برد و نزیك هی ملیۆنێك مرۆڤی له‌ناوبرد« ،شه‌ڕی كوردان ،ئێران و كوێت» نمون ه دیاره‌كانن .له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌شدا عێراقی خست ه ژێر قه‌رزێكی زۆر ،هه‌مانكات رۆحی دوژمنایه‌تی له‌نێو پێكهاته‌كانی عێراق قووڵ كرده‌وه. دوای رووخانی رژێمی به‌عس ل ه به‌هاری ،2003ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ی ل ه عێراق دروست بوون هیوای ئه‌و ه هه‌بوو شۆڤێنیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی به‌تێكچوونی به‌عس له‌ناوبچێ .به‌هاتنه سه‌ر ده‌سه‌اڵتی زۆرینه‌ی شیعه ،نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی شیع ه جێگای پێی خۆی قایم كرد ،نمونه زه‌قه‌كانیش ،تۆڵ ه كردنه‌وه‌یان ل ه عه‌ره‌بی سوونه و بوون ه هۆكار پێشكه‌وتنی ره‌وتی توندڕه‌وی عه‌ره‌بی سوونی و ئه‌نجام داع�شی لێ دروست بوو، چونك ه عه‌ره‌بی سوون ه ل ه هه‌رچوار پارێزگاكه ل ه 2012و 2013به‌سوود وه‌رگرتن ل ه ده‌ستور
ل ه ماده‌ی حكومی هه‌رێمایه‌تی المه‌ركه‌زی بۆ پارێزگاكان ل ه هه‌ریه‌ك ل ه ئه‌نبار ،تكریت و دیاله، خۆپیشاندانی جه‌ماوه‌ری گه‌وره‌یان ئه‌نجامداو بڕیاری خۆبه‌ڕێوه‌بردنی سه‌ربه‌خۆی هه‌رێمیان ده‌كرد ،چاوه‌ڕێ ده‌كرا ب ه خۆپیشاندانی موسڵ، سوون ه بڕیاری هه‌رێمی فیدڕاڵی سوونی بده‌ن. به‌اڵم هه‌ڵوێستی هه‌ر�سێ سه‌رۆك وه‌زیری عه‌ره‌بی شیعه« ئیبراهیم جه‌عفه‌ری ،نوری مالیكی و حه‌یده‌ر عه‌بادی» ،سه‌باره‌ت هه‌رێمی ملمالنێ له‌سه‌ر به‌تایبه‌ت كه‌ركوك ،هه‌روه‌ها هه‌ڵوێستی توندڕه‌وانه‌ی نوری مالیكی له‌به‌رامبه‌ر داواكاری مافی خۆبه‌ڕێوه‌بردنی سوونه‌كان ،هه‌روه‌ها دواین هه‌ڵوێستی حكومه‌تی عه‌بادی له‌به‌رامبه‌ر راپر�سی هه‌رێمی كوردستان ،هه‌مانكات ئه‌و ئابلۆقه دارایه‌یی ئه‌وا بۆ ماوه‌ی چوار ساڵ ه خراوه‌ت ه سه‌ر فه‌رمانبه‌ر و مامۆستایانی باشووری كوردستان، دواین هه‌وڵیش ئه‌و ئۆپه‌راسیۆنه‌ی حه‌شدی شه‌عبی بوو به‌سه‌رۆكایه‌تی عه‌بادی كردیه سه‌ر هه‌رێم ه ملمالنێ له‌سه‌ره‌كان و كێشه‌كانی ب ه شه‌ڕ یه‌كالی كردنه‌وه .ئه‌مه‌ش هه‌وڵێكی داگیركه‌رانه‌ی ه و هه‌مانكات پێداگری ه له‌سه‌ر نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی شیعه .نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی ن ه له‌سه‌رده‌می سوونیه‌كان و نه له‌سه‌رده‌می شیعی هیچ گۆڕانكارێكی ئه‌و تۆیان پێ نه‌كراوه ،له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وه‌ی بوونه‌ت ه هۆكار بۆ قووڵكردنه‌وه‌ی ناكۆكی و ئاڵۆزی له‌ناو پێكهاته‌كانی عێراق ،بۆی ه ده‌توانین بڵێین راست ه نه‌ته‌وه‌په‌رستی سوونی به‌ع�سی رووخا ل ه ،2003به‌اڵم ئه‌قلیه‌تی عه‌ره‌بی شیعی گۆڕانكارێكی به‌سه‌ردانه‌هات، چونك ه هێشتا خۆی ل ه ئه‌قلیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی ده‌مارگیری عه‌ره‌بی رزگار نه‌كردوه. ب -ملیگه‌رایی سه‌ره‌تای كورد: www.komelge.com
55
NO:33 -December 2018
گومانی تیا نی ه ملیگه‌رای كوردی له‌گه‌ڵ راپه‌ڕین و به‌رخودانی كوردان ل ه ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌و ه ده‌ستی پێكردوه‌و ل ه سه‌ده‌ی نۆزد ه زیاتر قووڵ بۆته‌وه ،راست ه راپه‌ڕینی میرو به‌گی كورد هه‌مووی ب ه ملیگه‌رای سه‌ره‌تای ناژمێردرێت ،چونك ه رۆحی به‌رخودان و مانه‌وه‌ی گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ی كوردی�شی تێدا به‌هێزه ،به‌اڵم ده‌بێ ئه‌وه‌ش ببینرێت زۆر كات له‌گه‌ڵ پێكهاته‌كانی تری كوردستان ل ه ناكۆكی دابووه ،به‌تایبه‌تیش به ده‌سیسه‌ی عوسمانی و رووسیا و ئینگلیزه‌كان، نمونه‌ی فه‌رمانی میر مه‌حمه‌دی سۆران له به‌رامبه‌ر كوردانی ئێزیدی ل ه شه‌نگال ،هه‌مانكات به‌ناوی ئاینه‌و ه ره‌وتێكی توندوتیژ هه‌بوو ه به‌رامبه‌ر كریستیانه‌كان ،له‌الیه‌كیتر ل ه رێگای چاره‌سه‌ری نه‌گه‌ڕاو ه له‌گه‌ڵ عه‌ره‌ب ،زۆربه‌ی كاتیش به‌ناوی برای ئاینی له‌خشته‌براوه. دوای دروست كردنی عێراق له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌تی ئینگلیزه‌وه ،كورد له‌باشوور راپه‌ڕینیان ل ه دژی ئینگلیز ئه‌نجامدا ،به‌شێوه‌ی پارچ ه پارچه ،واتا ل ه هه‌رێمی سلێمانی شێخ مه‌حمود رابه‌رایه‌تی كردوه ،ل ه ناوچ ه شاخه‌ویه‌كانی هه‌ولێر عه‌شیره‌تی سورچی و خۆشناو و برادۆست رووبه‌ڕووی وه‌ستاونه‌ته‌وه ،ل ه سنوری هه‌رێمی بادینانیش عه‌شیره‌تی زێباری .خاڵی الوازی ئه‌و راپه‌ڕین و به‌رخودانان ه ئه‌وبوو لێگه‌ڕین نه‌كراو ه ئاخۆ چۆن ده‌كرێت له‌و سه‌رده‌م ه پرسه‌كان به‌هاوبه�شی له‌گه‌ڵ الیه‌نی به‌رامبه‌ر چاره‌سه‌ربكه‌ین .شێخ مه‌حمود هه‌ڵوێستی تا ئاستێك دیاربوو كه نه‌ی ده‌ویست له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی ئینگلیز بژی، زیاتر مه‌یلی به‌الی خه‌الفه‌تی عوسمانی دابوو، به‌هه‌مانشێو ه عه‌شیره‌ته‌كانی تریش ل ه دژی ئینگلیز و هێز ه به‌كرێ گیراوه‌كانی وه‌ستابوونه‌وه‌و 56
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مه‌یلیان به‌الی خه‌الفه‌ت دابوو .دوای بااڵده‌ست بوونی ئینگلیز و تێكشكانی راپه‌ڕینه‌كانی كورد، ئینگلیز ریفراندۆمێكی سازكرد ك ه كورد بۆ ئه‌مه ئاماد ه نه‌بوو .بۆیه‌ش ده‌نگی كورد پارچ ه پارچه بوو ،هه‌ر هه‌رێمه‌و به‌شێوه‌یه‌ك بیری ده‌كرده‌وه. چۆنیه‌تی ژیان كردنی له‌گه‌ڵ عه‌رب و له‌عێراقی هه‌ڵنه‌بژاردبوو .بۆی ه كورد وه‌ك كۆمه‌ڵگ ه باڵوبوو، ئینگلیز و رژێمی پاشایه‌تیش ئه‌و كوردانه‌یان به نوێنه‌ر ده‌زانی ك ه به‌قسه‌ی ئه‌وانیان ده‌كرد و رێگریان ده‌كرد ل ه راپه‌ڕین و سه‌رهه‌ڵدان ،بۆیه سه‌ره‌تا ئینگلیز هێزێكی به‌كرگیراوی له‌ناو كورد دروست كرد به‌ناوی «لێڤی» ،دواتر ناوه‌كه‌یان گۆڕی ب ه جاش پۆلیس ،ل ه ژێر كاریگه‌ری سواریه‌یی حه‌میدی ب ه عه‌ره‌بی پێشیان ده‌گووتن «فرسان». له‌گه‌ڵ باڵوبوونه‌وه‌ی هه‌ردوو شه‌پۆڵی نازیزمی ئه‌ڵمانی و فاشیزمی نه‌ته‌وه‌په‌رستی ئیتاڵی و ده‌ستپێكردنی شه‌ڕی جیهانی دووه‌م ،كاریگه‌ری له‌سه‌ر هزری نه‌ته‌وه‌په‌رستی كوردیش كرد، نمونه‌ی ره‌مزی نافع ل ه هه‌ولێر وه‌ك جموجۆڵی ئه‌ڵمانه‌كان به‌ناوده‌كرێت ،هه‌روه‌ها بیرۆكه‌یی كه زیاتر به‌ناوی كورد پێش ده‌كه‌وت ،ل ه رووڵه‌تدا ل ه ژێر هه‌ژموونی هزری سۆسیالیستی سۆڤیه‌ت ده‌رده‌كه‌وت و به‌ناو دیموكرات بوو ،به‌اڵم پێكهاته‌و ناوه‌ڕۆك زیاتر مه‌یل ه نه‌وه‌په‌رستیه‌كه‌ی له‌سه‌ر حاكم بوو ،بۆیه‌ش رێبازی چۆن له‌گه‌ڵ گه‌النی عێراق پێكه‌و ه بژی دیارنیه ،زیاتر پرۆژه‌و پالنه‌كانی له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی عه‌ره‌بیه ،له‌و الیه‌نه‌ش خۆی بچووك ده‌بینێ ،چونك ه الیه‌ن ه نه‌ته‌وه‌یه‌ك�شی وه‌ك برژوا نه‌ته‌و ه سه‌رده‌سته‌كان نی ه و ناتوانێ خۆی به‌خاوه‌نی خاك و نه‌ته‌وه‌كه‌ی بزانێ .ئه‌مه‌ش وایكردو ه ل ه ئه‌زمونه‌كانی سه‌ره‌تا نه‌توانن ئه‌نجامێك به‌ده‌ست بخه‌ن .به‌تایبه‌ت به‌ناوی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
هه‌مانكات ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی له‌سه‌رده‌می ع.قاسم ده‌ركه‌وت بۆ چاره‌سه‌ری پرسی كورد و گۆڕانكاری دیموكراتیانه ،پێچه‌وانه ه ژێر كاریگه‌ری كه‌وت ده‌ستێوه‌ردانی ئه‌مریكا و ئێران له‌سه‌ر سه‌رۆك عه‌شیره‌ته‌كان رێكخستنه‌كانی ئازادی و شۆڕش و رزگاری و هیوا ،دواتریش هه‌موو گرووپه‌كان كۆبوونه‌وه‌یان ل ه پارتی دیموكراتی كوردستان /عێراق»پ د ك/عێراق» به‌ئه‌نجام گه‌یشت ،ئه‌وه‌ی گۆڕانی به‌سه‌رداهاتوو ه ئه‌ویش سه‌رۆكایه‌تی حیزبی هیوا ل ه ده‌ستی رۆشنبیرانی كورد دابوو ب ه سه‌رۆكایه‌تی «حیلمی عه‌لی شه‌ریف» ،به‌اڵم سه‌رۆكایه‌تی پ د ك/عێراق كه‌وت ه ژێر سه‌رۆكایه‌تی خێل و عه‌شیره‌ت و شێخه‌كانه‌و ه به‌سه‌رۆكایه‌تی مسته‌فا بارزانی .واتا رۆشنبیران شوێنیان بۆ ئاغا ش له‌یه‌كه‌م و شێخه‌كان چۆڵ كرد ،ئه‌م هۆكاره دامه‌زراندنیه‌و ه پێوه‌ی دیاره ،چونك ه ده‌ره‌وه‌ی هه‌مز ه عه‌بدوڵاڵ ك ه وه‌ك سكرتێر دیاری كراوه، هه‌ردوو جێگره‌كه‌ی م.بارزانی یه‌كیان شێخه«شێخ له‌تیف» ،ئه‌وه‌یتریشیان ئاغایه« كاك ه زیادی حمه‌ئاغای كۆیه«یه .شێخ و ئاغای كورد زۆربه‌ی
كات ،له‌الیه‌ك ئه‌قلیه‌تی نه‌ته‌وه‌یان الوازه‌و زۆرتر به‌دوای ده‌سه‌اڵتی هه‌رێمی خۆیانه‌وه‌ن ،چه‌نده زه‌وی و مسكێن و ده‌روێش و خزمه‌تكاریان هه‌یه ،هه‌مانكات به‌رامبه‌ر نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌ست به‌رده‌وام خۆیان بچوك ده‌بینن و زوو ده‌كه‌ونه داوی پیالنه‌كانیان ،له‌الیه‌كیتریش وه‌ك نه‌ته‌وه خاوه‌ن پرۆژه‌ی پێكه‌و ه ژیان و پێداگری له‌سه‌ر پێوان ه ئازاد و دیموكراته‌كان نین .هه‌مانكات سیاسه‌ت ته‌نها بۆ خۆیان ره‌وا ده‌بینن ،چی ئه‌وان گوتیان ده‌بێ ئه‌و بڕیاربێ ،ده‌ره‌وه‌ی قسه‌ی ئه‌وان كه‌سیتر ده‌ركه‌وێ تاوانبار ده‌كرێ ب ه خائین ،بۆیه به‌ئاسانی ده‌توانن ئه‌وانه‌ی جیا له‌وان بیرده‌كه‌نه‌وه ته‌خوینیان بكه‌ن .بۆی ه دوای تێكچوونی كۆماری كوردستان ل ه مه‌هاباد ،سه‌رۆكایه‌تی پ د ك/ عێراق نه‌یتوانی خاوه‌نداریه‌تی ل ه رێكخستنه‌كانی بكا و له‌گه‌ڵ پیاوانی عه‌شیره‌ته‌كه‌ی خۆیان رزگار كردو چوو بۆ سۆڤیه‌ت ،هه‌مانكات ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی له‌سه‌رده‌می ع.قاسم ده‌ركه‌وت بۆ چاره‌سه‌ری پر�سی كورد و گۆڕانكاری دیموكراتیانه ،پێچه‌وان ه كه‌وت ه ژێر كاریگه‌ری ده‌ستێوه‌ردانی ئه‌مریكا و ئێران له‌سه‌ر سه‌رۆك عه‌شیره‌ته‌كان و ل ه 11ی ئه‌یلولی 1961شه‌ڕێكی بێ ئاماده‌كاری ده‌ستپێكرد ،هه‌رچه‌ند ه م.بارزانی ل ه هه‌موو كۆڕ و كۆبوونه‌وه‌كان ده‌یگووت» من سه‌ربازێكی ع.قاسمم» ،به‌شایه‌تحاڵی حه‌ریف عوسمانی پێشمه‌رگه‌ی ئه‌یلول و جه‌الل تاڵه‌بانی و هه‌موو ئه‌وانه‌ی ویژدانان ه بیره‌وه‌ریه‌كانیان نووسیوه‌ته‌و ه پێ له‌سه‌ر چه‌ند خاڵێك داده‌گرن ئه‌ویش« ،ئاغه‌كان شه‌ڕیان هه‌ڵگیرساند و دواتر سه‌نگه‌ریان چۆڵكرد ،هێشتا ده‌رفه‌ت هه‌بوو له گه‌ڵ ع.قاسم پرسه‌كان ب ه رێگای سیا�سی چاره‌سه‌ر بكرابوونایه ،به‌اڵم م.بارزانی بێ پرس كردن به www.komelge.com
57
NO:33 -December 2018
سه‌ركردایه‌تی پارته‌كه‌ی بڕیاری شه‌ڕی داوه ،شه‌ڕ ده‌ستی پێكردو ه به‌اڵم هێشتا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د كه سكرتێری پ د ك/عێراق ل ه به‌غدای ه و ل ه رێگای چاره‌سه‌ری ده‌گه‌رێت بۆ كێشه‌كان». داوی ده‌ستپێ بوونی شه‌ڕیش سه‌ركردایه‌تی پ د ك/عێراق له‌ناو ناكۆكیه‌كی به‌رده‌وامی توێژه رۆشنبیره‌ك ه ب ه سه‌رۆكایه‌تی ئیبراهیم ئه‌حمه‌د، له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی سه‌رۆكایه‌تی خێڵگه‌رای م.بارزانی دابوو .به‌الی بارزانیه‌و ه حیزب گرنگ نه‌بووه، به‌گوێره‌ی به‌ڵگه‌كانی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیا ده‌ڵێت« ،كاتێك بارزانی ل ه به‌غدا بوو جارێك سه‌ردانمان كرد به‌بۆنه‌ی سازدانی كۆنگره‌كه‌یان، دواتریش ئه‌و سه‌ردانی كردنی ،ده‌ڵێ له‌و سه‌ردانه بۆمان ده‌ركه‌وت كه‌بارزانی هیچ ئاگاداری په‌یڕه‌و پرۆگرامی حیزبه‌كه‌ی نیه ،هه‌ندێكیتر په‌یڕه‌و پڕۆگرامه‌كه‌یان نووسیوه ،ئه‌و ته‌نها سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات ،به‌الی بارزانی قسه‌كانی شێخ ئه‌حمه‌دی برا گه‌وره‌ی زۆر ل ه حیزبه‌كه‌ی گه‌وره‌ترن ،هه‌مانكات زیاتر با�سی ناكۆكیه‌كانی له‌گه‌ڵ زێباریه‌كان كردوه نه‌ك كێش ه و رێگریه‌كانی به‌رده‌م چاره‌سه‌ری پر�سی كورد له‌و كاته‌دا» .ئه‌و ه به‌ئاشكرای دیاره ك ه بارودۆخی سه‌رۆكایه‌تی به‌چ شێوه‌یه‌ك بووه!. بێگومان له‌و كاته‌دا ك ه پ د ك/عێراق نوێنه‌رایه‌تی ئه‌قڵیه‌ت و ستراتیژ و سیاسه‌تی ملیگه‌رای سه‌ره‌تای كورد ده‌كات ،بۆیه‌ش ئه‌و هه‌موو ده‌رفه‌ته‌ی ده‌ست كورد كه‌وتوو ه نه‌توانرا سوودی لێ ببینرێ و بكه‌وێت ه خزمه‌ت دۆز ه ره‌واكه‌ی. له‌الیه‌كیتر ئه‌و ره‌خن ه و تێبینیانه‌ی له‌سه‌ر سه‌رۆكایه‌تی خیڵه‌كی و شێخگه‌رایی ك ه هه‌بوو له سااڵنی ،1966 -1964نه‌یتوانی له‌الیه‌نی كرداری وه‌اڵمبداته‌وه ،هه‌تا ئاماده‌ی دیالۆگیش نه‌بووه، بۆی ه به‌چه‌ك و توندوتیژی وه‌اڵمی داونه‌ته‌وه‌و ،له 58
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئه‌نجامیشدا ته‌خوینی كردن به‌ناوی «جاشه‌كانی .»66له‌بنه‌مادا پرس جاشایه‌تی نیه ،به‌ڵكو ناكۆكیه له‌سه‌ر شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی بزووتنه‌وه‌ی سیا�سی و چۆنیه‌تی چاره‌سه‌ر كردنی پر�سی كورد ل ه گه‌ڵ به‌غدا .ل ه دیداری مامۆستا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د و رێبه‌ر ئاپۆدا ،رێبه‌ر ئاپۆ ب ه روونی ره‌خنه‌ی مامۆستا ده‌كا و پێی ده‌ڵێت« ،ئێو ه تاوانبارن له‌هێنان ه سه‌ركار و ئه‌و هه‌ڵوێست و ئاژاوانه‌ی م.بارزانی به‌ناوی سه‌رۆكایه‌تیه‌و ه دروستی كردن و ئێوه�شی ل ه گۆڕه‌پانی سیا�سی ته‌خوین كرد و دووری خستنه‌وه». هه‌مان هه‌ڵوێست به‌رامبه‌ر سه‌ركردایه‌تی ناوخۆ ئه‌مجار ه له‌به‌رامبه‌ر ئه‌ندامانی عه‌شیره‌ته‌كه‌ی ،له‌كه‌سایه‌تی مه‌حمه‌د ئاغای مێرگه‌سۆری و فاخری كوڕی ،دواتر ل ه به‌رامبه‌ر كوڕه‌كانی»عوبێدوڵاڵ ،لوقمان و سابیر» ئه‌نجامیداو ناچاری كردن په‌نابه‌رن ه به‌ر رژێمی به‌عس و دواتریش ل ه سێداره‌بدرێن ،هه‌مانكات ماڵی خه‌زورانی ل ه زێباریه‌كان ،ئه‌گه‌ر الیه‌نێك سه‌پاندنی هه‌ژموونگه‌رایی عه‌شیره‌تگه‌رای و شێخایه‌تی بارزان بوو ه ب ه رێگای هه‌ژموونی سیا�سی و حیزبایه‌تی ب ه مۆدێل ه تازه‌كه‌ی به‌سه‌ر عه‌شیره‌ته‌كانی تر ،ئه‌وا الیه‌نه‌كه‌‌یتر ئه‌قڵیه‌تی نادیموكراتی و ته‌سكبینی سه‌رۆكایه‌تی بزووتنه‌وه‌ی سیاسی ه ك ه به‌رگه‌ی هیچ ناكۆكیه‌ك ناگرێ ،هه‌مانكات ناكۆكیه‌كان نه‌ك به‌ڕێگای دیالۆگ و سیا�سی ،به‌ڵكو به‌زه‌بری هێز چه‌ك نه‌ك چاره‌سه‌رده‌كات ،به‌ڵكو قووڵتری ده‌كاته‌وه .هه‌مان كرده‌و ه هه‌ڵوێست به‌رامبه‌ر ره‌خنه‌گرانیان به‌رده‌وام كردوه ،شه‌هید كردنی هه‌ریه‌ك ل ه « رووف ئاكره‌ی ،د.سیروان ،د ه ئه‌ندامی رۆژنامه‌ی واڵت ،سه‌رده‌شت عوسمان ،د.عه‌بدولستار تاهیر
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
شه‌ریف ،سۆرانی مام ه حه‌مه ،كاو ه گه‌رمیانی، ویدات حسێن و نۆژیان ئه‌رهان» ،بێگومان به‌ده‌یانیتریش هه‌ی ه ئه‌گه‌ر به‌دواداچوونێكی به‌ئیراده‌ی بۆ بكرێت. ئه‌گه‌رچی رێكه‌تنی 11ی ئاداری 1970دوای دانوستاندن و گفتوگۆیه‌كی دووروو درێژ هات، به‌اڵم ن ه ده‌سه‌اڵتی به‌عس باوه‌ڕی به‌سه‌ركردایه‌تی كورد هه‌بوو ،ن ه سه‌ركردایه‌تی كورد باوه‌ڕی ب ه ده‌سه‌اڵتی حیزبی به‌عس هه‌بوو ل ه سه‌رده‌می دانوستاندا ،نمونه‌ش چوونی گرووپێك به‌ناو مه‌ال بوو بۆ الی م.بارزانی و له‌كاتی گفتوگۆ خۆیان ته‌قانده‌وهو ویستیان م.بارزانی تیڕۆر بك هن، هه‌مانكات ل ه چوار ساڵی گفتوگۆ 1974 – 1970 له‌جیاتی ئه‌وه‌ی كاربكرێت بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێش ه هه‌ڵپه‌ساردراوه‌كان ،پێچه‌وان ه پیالن له‌به‌رامبه‌ر یه‌كتری سازكران ،ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ش بۆ ن ل ه 1975له‌باربرا ،ك ه ده‌كرا چاره‌سه‌ری رێكه‌وت پر�سی كورد و پرس ه دیموكراتیه‌كانی له‌سه‌ر بونیاد بنرێت. به‌تێكچوونی جواڵنه‌وه‌ی ئه‌یلول له‌ئه‌نجامی پیالنگێڕیه‌كی نێوده‌وڵه‌تی ،هه‌مانكات ئه‌قڵیه‌ت و ستراتیژ و سیاسه‌تی ملیگه‌رایی سه‌ره‌تای كوردیش ته‌واو ببوو .ئه‌و شێواز و مۆدێل ه ن ه پرسه‌كانی پێ چاره‌سه‌ر ده‌كرا ،ن ه شه‌ڕی�شی پێ ده‌كرا .ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌یی دوای ئه‌یلولیش ده‌ستی پێكرد، به‌شێكیان هه‌مان مۆدێل بوون ،به‌شێوازێكی دووبار ه به‌رده‌وامیان به‌خۆیان ده‌دا .هه‌رچه‌نده تا ئاستێك رۆحی یاخیبوونیان زیاتربوو و خۆیان راده‌ستی داگیركه‌ری نه‌كردبوو ،به‌اڵم له‌ماوه‌یه‌كی كه‌مدا شه‌ڕی ناوخۆ و ته‌خوینكردنی یه‌كتری و پارچ ه پارچ ه بوون ده‌ستی پێكرد ،هه‌مانكات ده‌رفه‌ت نه‌درا نه‌وه‌ی نوێ ل ه كه‌سایه‌تی كۆمه‌ڵه‌ی
ره‌نجده‌ران سه‌ركردایه‌تی قۆناخه‌ك ه بكا و گوزار ه ل ه هزر ه پێشكه‌وتوخوازیه‌كه‌ی بكات ،بۆی ه كۆمه‌ڵه له‌نێوان ستراتیژی كۆن و ستراتیژی نوێ هاتووچۆی كرد .ئه‌وه‌ی نوێبوونه‌وه‌ی به‌خۆیه‌و ه ده‌بینی له دوای ئه‌یلول ئه‌ویش ،سه‌ركردایه‌تی سیا�سی و چه‌كداری ل ه هه‌رێمی بادینانه‌و ه گوازرایه‌و ه بۆ هه‌رێمی سۆران .هه‌رچه‌ند ه كه‌سایه‌تی تاڵه‌بانی زیاتر وه‌ك كه‌سایه‌تیه‌كی عێراقچیان ه و سازشكار و دیبلۆمات ده‌ناسرێت و په‌یوه‌ندیه‌كی زۆری�شی له‌گه‌ڵ سیاسه‌تمه‌داران و رۆشنبیرانی عێراقی هه‌بووه‌و چه‌ند جارێكیش دیالۆگ و گفتوگۆی له‌گه‌ڵ به‌غدا كردوه ،به‌اڵم ئه‌و ه نه‌بۆت ه رێبازی پێكه‌و ه ژیان له‌گه‌ڵ گه‌النی عێراق ،نمون ه تائێستا هیچ توركمانێك یان ئاشووریه‌ك یان ئێزیدیه‌ك یان عه‌ره‌بێكی سوونی یان شیعی نه‌گه‌یشتوونه‌ته ئاستی مه‌كته‌بی سیا�سی «ی ن ك» .ئه‌و ه هۆكاربووه له‌چوارچێوه‌یه‌كی ئه‌تنیكی و هه‌رێمی بسوڕێنه‌وه‌و نه‌توانن گشت گه‌النی عێراق له‌باوه‌ش بگرن، چونك ه پێناسه‌یه‌كی هه‌ڵ ه بۆ پێكه‌و ه ژیان كرابوو ل ه ژێر ناوی چه‌مكی»عێراقچیه‌تی و كوردستان چیه‌تی»! .ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی عێراقی ئیقناع نه‌بێ و پر�سی كورد وه‌ك به‌شێك له‌پر�سی خۆی نه‌زانێ، بێگومان شه‌ڕ و ناكۆكی و ملمالنێ به‌رده‌وام ده‌بن و پرسه‌كه‌ش بێ چار ه ده‌مێنێته‌وه ،چونكه پر�سی كورد به‌شێك ه له‌پر�سی دیموكراتیزه‌كردنی كۆمه‌ڵگه‌ی عێراقی ،تائێستا شه‌قامی عێراقی پر�سی كورد وه‌ك پر�سی خۆی نازانێ ،پێچه‌وان ه ب ه به‌شێك ل ه كێش ه و گێچه‌ڵی ده‌وڵه‌ت ه زڵهێزه‌كانی ده‌زانێت كه بۆ عێراقی دروست ده‌كه‌ن. دوای راپه‌ڕینی به‌هاری 1991ده‌رفه‌ت زیاتر له‌به‌رده‌م پر�سی كورد ل ه باشووری كوردستان و عێراق كرایه‌وه ،به‌اڵم به‌بێ ره‌زامه‌ندی ده‌سه‌اڵت www.komelge.com
59
NO:33 -December 2018
و گه‌النی عێراقی ،به‌ڵكو وه‌ك دیفاكتۆیه‌ك له‌الیه‌ن زلهێز ه جیهانیه‌كان جێگیركرا .ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه ك ه به مۆدێلی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌و ه و ب ه ئه‌قڵیه‌تی ملیگه‌رایی سه‌ره‌تای كورد ل ه ساڵی 1992دروست ببوو، نه‌یتوانی ئه‌و فر ه ره‌نگی و فر ه نه‌ته‌وه‌یی و فره ئاینی و مه‌زهه‌بی ه ره‌نگی له‌ناو بداته‌وه ،پێچه‌وان ه له چوارچێوه‌یه‌كی ته‌نگی ئه‌تنیكی كوردیدا خوالیه‌وه‌و تائێستاش ده‌خولێته‌وه ،سه‌یری نه‌ته‌وه‌كانیتر وه‌ك كه‌مایه‌تی كرا ،ئاینه‌كان نه‌بینران ،هه‌تاكو رێژه‌ی %30له‌عێراق دانه‌نرا بۆ ژنان ل ه هه‌رێم بیری لێ نه‌كرابووه ،یان باوه‌ڕیان پێ نه‌بوو ،چونكه ملیگه‌رای سه‌ره‌تای كورد ئه‌قڵیه‌تێكی پیاو ساالر و نێر په‌رسته ،ته‌نها پیاو ب ه مرۆڤ ده‌بینێ ،بۆیه به‌گوێره‌ی ئامار ه نا فه‌رمیه‌كان تاكو سااڵنی 2003 نزیكه‌ی 10هه‌زار ژن بوونه‌ت ه قوربانی پرسه‌كانی ناموسپه‌رستی .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هیچ نه‌ته‌وه‌و ئاین و مه‌زهه‌ب و ژنێك له‌پۆست ه بااڵكانی هه‌رێم شوێنیان نه‌گرتووه ،نمون ه ن ه توركمانێك ن ه ئاشووریه‌ك، ن ه ئێزیدیه‌ك ،ن ه ژنێك ل ه پۆست و پله‌كانی هه‌ر�سێ سه‌رۆكایه‌تی و ئاسایش و جێگره‌كان و له وه‌زیره‌كانیش ته‌نها ل ه یه‌ك دوو كابینه‌ی حكومه‌ت دوو وه‌زیری ل ه دوو وه‌زاره‌تی كه‌م ده‌سه‌اڵت، ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیان پێدراوه .له‌به‌ر ئه‌و هۆكارانه‌ش بوو كه‌نه‌ك نه‌یتوانی پرسه‌كان له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی عێراق چاره‌سه‌ربكات ك ه له‌الوازترین كاته‌كانی خۆیدابوو ،به‌ڵكو بوو ه هۆكاری سه‌رئێش ه و شه‌ڕ و گێچه‌ڵ له‌ناوخۆی باشوور، هه‌موو حیزب و الیه‌نه‌كان شه‌ڕی یه‌كتریان كرد، له‌سه‌ر پل ه و پۆست و پاره‌ی گومرگی ئیبراهیم خه‌لیل ،هه‌مانكات یه‌كه‌م بڕیاری په‌رله‌مانیش بۆ شه‌ڕ كردن بوو ل ه به‌رامبه‌ر پارتیه‌كی شۆڕشگێڕی وه‌ك پارتی كرێكارانی كوردستان»په‌كه‌كه » ك ه 46 60
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ساڵ بێده‌نگی ل ه باكوری كوردستانی شكاندبوو، شه‌ڕی له‌به‌رامبه‌ر سه‌رسه‌خترین داگیركه‌ری كوردستان ده‌كرد .په‌رله‌مان و حكومه‌ته‌كه‌ی هه‌رێمی باشووری كوردستان ،له‌جیاتی هاوپه‌یمانی و رێكه‌وتنی الیه‌ن ه سیاسیه‌كانی باشوور بۆ چاره‌سه‌ری پر�سی كورد له‌گه‌ڵ به‌غدا و دروست كردنی یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی كورد بێ ،پێچه‌وان ه له‌ژێر سێبه‌ری فڕۆك ه و تانك و تۆپی ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ری توركیا ،شه‌ڕی په‌كه‌كه‌یان هه‌ڵگیرساند ،به‌بیانوی زۆر نابه‌جێ و ناڕه‌واو ناماقوڵ كه‌مرۆڤ قێزی ئه‌بێته‌و ه باسیان بكات .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی نزیكه‌ی 2000گه‌ریال و پێشمه‌رگ ه بوون ه قوربانی، هه‌مانكات رێگای چاره‌سه‌ری سیاسیانه‌ی له باكوری كوردستان گرت ،هه‌روه‌ها بوو ه هۆكار تا ئه‌مڕۆ�شی له‌گه‌ڵدابێ یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی نێوان كوردان دروست نه‌بێ ،چونك ه ده‌وڵه‌تی تورك كرا كه‌ڵه‌گای گۆڕه‌پانی كوردستان .له‌الیه‌كیتریش هێزه سیاسیه‌كانی رۆژهه‌اڵتی كوردستانیش كا‌مپنشین كران و ده‌وڵه‌تی ئێرانیان وه‌ك گورگی هار تێبه‌ردرا ،بوو ه هۆكار نزیكه‌ی 500پێشمه‌رگ و كادیر و ئه‌ندامی حیزب و الیه‌نه‌كانی رۆهه‌اڵت ببنه قوربانی .بۆی ه هه‌رێمی كوردستانی باشوور بووه شوێن پێی هه‌ردوو ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ری توركیا و ئێران .كوردی پارچه‌كانی تر ل ه باشوور بوونه میوان و ئاواره ،داگیركه‌رانیش بوون ه خاوه‌ن ماڵ و به‌ئازادی تێیدا ده‌سوڕێنه‌وه .هه‌رچه‌ند ه په‌رله‌مانی هه‌رێمیش بڕیاری دا تاكو بنكه‌و باره‌گاكانی سوپای توركیای داگیركه‌ر بچن ه ده‌ره‌و ه له 2003و بڕیاری په‌رله‌مانی عێراقیش ل ه ،2008به‌اڵم پێچه‌وانه توركیا زیاتر سه‌نگه‌ره‌كانی قایم كردو ل ه 2008 ئۆپه‌راسیۆنی بۆ ده‌ڤه‌ری نێروه‌و رێكان و بارزانی هه‌رێمی بادینان ده‌ستپێكرد ،ئه‌گه‌ر وریایی و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
جه‌سووری گه‌ریال و به‌رخودانی خه‌ڵكی بامه‌ڕنێ و ئامێدی و شێالدزێ نه‌بوایه ،سوپای توركیای داگیركه‌ر شتێكی ل ه هه‌رێم نه‌ده‌هێشته‌و ه به‌ناوی حكومه‌ت و په‌رله‌مان .ئه‌و زهنیه‌ت ه ده‌مارگیره ملیگه‌رای سه‌ره‌تای ه نه‌ی هێشتوو ه توركمان و ئاشووری و ئێزیدیش خۆیان به‌خاوه‌نی كوردستان بزانن و له‌ته‌نگان ه خاوه‌نداریه‌تی ل ه خاك و ئاوی كوردستان بكه‌ن ،پێچه‌وان ه توركمانێكی هه‌ولێر تورك ب ه خاوه‌نی خۆی ده‌زانێ و توركیاش ب ه واڵتی خۆی ،به‌هه‌مانشێو ه ئاشوریه‌ك فه‌ره‌نسیه‌ك ب ه خاوه‌نی خۆی ده‌زانێ و ده‌یه‌وێ به‌زووترین كات بگات ه یه‌كێك ل ه واڵتانی ئه‌ورپا ،ئێزیدیه‌كیش ك ه به‌هردوو ناسنامه‌ی كوردایه‌تی و ئاینیه‌وه ده‌چه‌وسێته‌وه ،هیچ نرخێكی بۆ نه‌هێشترابوو تاكو خۆی پێو ه پابه‌ندبكات ،بۆی ه به‌ئاسانی زۆر زۆڵ ه ئێزیدی هه‌بوون ده‌یانگوت ئێم ه كوردنین!!، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی به‌رده‌وام ل ه ژێرناوی جیاوازی ئاینی په‌راوێز خراوه‌و هیچ حیسابێكی وه‌ك مرۆڤی�شی بۆ نه‌كراوه ،خۆی له‌خۆیدا پێویست ه پێچه‌وانه‌بێ، چونك ه كوردانی ئێزیدی حه‌قیقه‌ت و ناوه‌ڕۆكی ئه‌و كورد ه پێناس ه ده‌كات ك ه له‌هه‌ر هه‌ڵومه‌رجێكدا ده‌ست ل ه به‌ها ئاینی و نه‌ته‌وه‌یه‌كانی هه‌ڵناگرێ، ئه‌گه‌ر جڤاكی ئێزیدی نه‌بوای ه هه‌ر گه‌ل و نه‌ته‌وه‌و جڤاكێكی تر بوای ه و 73فه‌رمان»كۆمه‌ڵكوژی»ی به‌سه‌رداهاتبوای ه ئێستا هیچ شوێنه‌واری�شی نه‌ده‌ما. ئه‌و گۆڕانكاریه‌یی دوای 2003ش دروست بوون له‌بنه‌مادا گۆڕانكاری به‌هێزه‌كانی ده‌ره‌و ه دروست بوو ،به‌تایبه‌ت ئه‌مریكا رۆڵی سه‌ره‌كی تێداهه‌بوو. الیه‌ن ه كوردی ه ده‌سه‌اڵتداره‌كانیش هه‌موویان به‌هاوبه�شی هه‌وڵی زۆریاندا بۆ بونیادنانه‌وه‌ی عێراقی نوێ ،هه‌تا له‌سه‌رده‌می ئه‌نجومه‌نی حكوم،
هه‌ریه‌ك ل ه تاڵه‌بانی و بارزانی وه‌ك دوو كه‌سایه‌تی كورد هه‌ریه‌ك ه و بۆ ماوه‌ی مانگێك سه‌رۆكایه‌تی عێراقیان كرد ،هه‌مانكات كارێكی زۆریان كرد بۆ راپر�سی سه‌باره‌ت پرۆژه‌ی ده‌ستوری عێراق و ئه‌وانه‌ی دژیش وه‌ستانه‌و ه ب ه زۆڵ ه كورد و بیژیان به‌ناو ده‌كردن .له‌الیه‌كیتر له‌وكاته‌ی ك ه عه‌ره‌به سوونیه‌كان بایكۆتی هه‌ڵبژاردن و حكومه‌ت و په‌رله‌مانیان كردبوو ،هه‌مانكات هێزه‌كانی موقتدا سه‌در به‌ناوی سوپای مه‌هدی ل ه كۆاڵنه‌كانی به‌غدا و به‌سرا شه‌ڕی ده‌سه‌اڵتی به‌غدایان ده‌كرد له 2006و ،2007ته‌نها ئه‌وه‌ی پشتی ده‌سه‌اڵتی به‌غدای ده‌گرت پارت ه ده‌سه‌اڵتداره‌كانی هه‌رێمی كوردستان بوون .ئه‌وه‌ی لێره‌و ه جێگای پرسیاره ئه‌ویش ،له‌الیه‌ك ده‌سه‌اڵتدارانی كورد ،عێراقێكی رووخا و ده‌سه‌اڵتێكی له‌رزۆكیان دروست ده‌كرد و قایمیان ده‌كرده‌وه ،له‌الیه‌كیتریش پڕوپاگه‌نده‌ی جیابوونه‌وه‌و ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆیان ده‌كرد، هه‌مانكات له‌الیه‌ك نزیكه‌ی ملیۆنێك ئاواره‌ی عه‌ربیان ل ه باوه‌ش گرتبوو ،له‌الیه‌كتر هانی خه‌ڵكیانده‌دا دژی نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب بووه‌ستن، به‌هه‌مانشێو ه له‌الیه‌ك با�سی سه‌ربه‌خۆی نه‌وتیان ده‌كرد و رێكه‌وتنی په‌نجا ساڵه‌یان له‌گه‌ڵ توركیا واژۆ ده‌كرد ،له‌الیه‌كیتریش داوای مووچه‌یان له به‌غدا ده‌كرد!! .له‌بنه‌مادا ئه‌قڵیه‌تی ده‌مارگیری ملیگه‌رای سه‌ره‌تای كورد ك ه خۆ�شی نه‌ی ده‌زانی ستراتیژی چی ه و چی ده‌وێت ،به‌بێ ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت و گه‌النی عێراق ئاماده‌بكات ل ه هه‌وڵێكدا به‌ناوی جیابوونه‌وه‌و دروست كردنی ده‌وڵه‌ت ریفراندۆمێكی ئه‌نجامدا ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هیچ باوه‌ڕی به‌خۆی نه‌بوو ،هه‌موو هیواو ئومێدێكی پاڵپشتی هێز ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان و توركیا بوو ،بۆیه هه‌موو گڕوتینی نه‌ته‌وه‌یی و ده‌وڵه‌ت دروست www.komelge.com
61
NO:33 -December 2018
كردن و مه‌یدان خوێندنی به‌رامبه‌ر به‌غدا ،به�شی �سێ كاتژمێری هێر�شی حه‌شدی شه‌عبی نه‌گرت. بێگومان ئه‌و تێكشكانه‌ی ل ه 16ی ئۆكتۆبه‌ری 2017گورزێكی گورجكبڕبوو ل ه ده‌سكه‌وته‌كانی باشوور و ته‌واوی كوردستان كه‌وت ،ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆ ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ری تورك ده‌توانێ هێر�شی سه‌ر كانتۆنی عه‌فرین بكات ،بێگومان ئیراده‌ی له‌و تێكشكان ه وه‌رگرتووه ،هه‌مانكات كۆمه‌ڵگه‌ی باشوور بوو ه قوربانی ئه‌و ئه‌قڵیه‌ت ه ملیگه‌رایه سه‌ره‌تایه. خه‌ڵكی باشووری كوردستان ئه‌زانێ كه سیاسه‌تی ملیگه‌رایی ده‌مارگیری سه‌ره‌تای كورد هه‌ره�سی هێناوه‌و ناتوانێ كوردستان به‌ڕێوه‌به‌رێت و بیپارێزێ و ژیانی بۆ دابین بكات .ئه‌و خۆپشاندان و ناڕه‌زایه‌تیانه‌ی مانگی تشرینی دووه‌می 2017 سه‌ملێنه‌ری ئه‌و راستیه‌ن .ئه‌وه‌ی پێویست ه خه‌ڵكی باشوور دیاری بكات ئه‌ویش ستراتیژی داهاتووی له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌قڵیه‌تی ملیگه‌رای ده‌مارگیری سه‌ره‌تای كورده. - 4چاوه‌ڕێی ده‌سه‌اڵت بكه‌ین یان گه‌النی هه‌رێمه‌كه پێكه‌و ه كێشه‌ك ه چاره‌سه‌ربكه‌ین: ملیگه‌رایی ده‌مارگیری سه‌ره‌تای كورد، به‌درێژای ته‌مه‌نی به‌رده‌وام چاوه‌ڕێی چاره‌سه‌ری پرسه‌كانی بوو ه ل ه ده‌سه‌اڵت عه‌ره‌بی عێراقی له رژێم ه یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كان به‌پاڵپشتی هێزه‌كانی ده‌ره‌وه ،ده‌كرێ هه‌ندێك جار هه‌ندێك كه‌سایه‌تی كورد ل ه ناو ئه‌و ده‌سه‌اڵتانه‌شدا هه‌بووبن ،به‌اڵم ئه‌و كه‌سایه‌تیانه‌ش ل ه عه‌ره‌ب بوونه‌ت ه عه‌ره‌ب تر .بۆی ه كاتێك له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵت نه‌گه‌یشتوونه‌ته ئه‌نجام ئه‌وا دژایه‌تی گه‌لی عه‌ره‌ب كراوه .رێبه‌ر ئاپۆ ده‌ڵێت» ده‌سه‌اڵت دیموكراتیز ه نابن ،ئه‌وه‌ی دیموكراتیه‌ت پیاد ه ده‌كا و دیموكراتیز ه ده‌بێ 62
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئه‌وا گه‌النن .پر�سی كورد پرسێكی دیموكراتیه، بێگومان له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتداران چاره‌سه‌رنابێ، چونك ه خودی ده‌سه‌اڵت خۆ�شی كێشه‌یه«. له‌الیه‌كیتر ب ه مۆدێلی ئینگلیز پر�سی كورد چاره‌سه‌رنابێ ،ك ه مۆدێلی ده‌وڵه‌ت -نه‌ته‌وه‌یه. ده‌بێ ئه‌وا به‌ئاشكرا بزانین ئینگلیز ك ه ب ه یه‌كێك له داهێنه‌ر ه سه‌ره‌كیه‌كانی سیسته‌می مۆدێرینیته‌ی سه‌رمایه‌داری و رێبازی ده‌وڵه‌ت -نه‌ته‌وه ده‌ناسرێت ،بێگومان ئه‌و فۆڕمه‌ی بۆ چاره‌سه‌ری پر�سی گه‌النی ژێر ده‌سته‌ی وه‌ك كورد دانه‌هێناوه، به‌ڵكو بۆ ئه‌وه‌ی ه چۆن زۆرتر و به‌هێزتر بخرێنه ژێر چه‌پۆكی خۆی و نه‌ته‌و ه سه‌رده‌سته‌كان .له‌و خاڵ ه ده‌بێ رانه‌كه‌ین ئه‌وه‌ی كوردستانی به‌گشتی و باشووری كوردستانی�شی به‌تایبه‌تی بهو رۆژه گه‌یاندوه ،سیاسه‌ت و مۆدێلی ئینگلیزی دوای شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانیه .پر�سی كورد پرسێكی رۆژهه‌اڵتی ناوینی ه به‌ر له‌وه‌ی پرسێكی جیهانیبێ، بۆی ه ئه‌گه‌ر گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوین هاوبه‌ش نه‌كرێن ل ه پرسه‌كه‌ماندا له‌وان ه نیه پر�سی كورد بگات ه چاره‌سه‌ری .راست ه گه‌لی كورد مه‌رامی دوژمنایه‌تی نی ه له‌تێكۆشانی خۆی، به‌رامبه‌ر نه‌ته‌و ه سه‌رده‌سته‌كان ،به‌اڵم ئه‌قڵیه‌تی ملیگه‌رایی ده‌مارگیری سه‌ره‌تای ك ه هه‌ڵێنجاوی ئه‌قڵیتی نه‌ته‌وه‌په‌رستانه‌ی ده‌وڵه‌ت -نه‌ته‌وه‌یه، بۆی ه بمانه‌وێ و نه‌مانه‌وێ رووبه‌ڕووی گه‌النی هه‌رێمه‌ك ه ده‌بینه‌وه ،بنه‌مای ئه‌و دوژمنایه‌تی ه له‌م سه‌د ساڵه‌دا ئینگلیزی دروستی كرد و ئه‌مریكاش به‌رده‌وامی پێدا. گۆڕینی رێچكه‌ی چاره‌سه‌ری گرنگ ه بۆ پر�سی نه‌ته‌وه‌یمان ،چونك ه گه‌له‌كه‌مان سه‌د ساڵ ه باجێكی زۆری ئه‌و ئه‌قڵیه‌ت و ستراتیژه‌ی دا ك ه له‌الیه‌ن سیاسه‌تی ملیگه‌رای سه‌ره‌تای به‌ڕێوه‌چوو ،بۆ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
ئه‌وه‌ی رێگای چاره‌سه‌ری بدۆزینه‌وه ،ده‌بێ سه‌ره‌تا خۆمان له‌و ئه‌قڵیه‌ت ه رزگاربكه‌ین .ده‌بێ وانه‌زانین نه‌ته‌و ه سه‌رده‌سته‌كانی كوردستان ئه‌وان سوودمه‌ندبوون ه ل ه مۆدێلی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه، ئێم ه له‌عێراق نمونه‌كانی سه‌رده‌می پاشایه‌تی و دواتریش نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌كان و پاشانیش به‌عسیه‌كانمان له‌به‌رده‌سته ،نمونه‌ی دوای رووخانی به‌عسیش هه‌مان دووباره‌بوونه‌وه‌یه، ده‌سه‌اڵتی سیا�سی كورد ل ه هه‌ولێر ناڕه‌زایه‌تی به‌رامبه‌ر حكومی ئیبراهیم جه‌عفه‌ری ده‌ربڕی، دواتر به‌رامبه‌ر نوری مالیكی ،ئێستاش به‌رامبه‌ر حیدر عه‌بادی ،به‌اڵم ئه‌وان ه كه‌سن وه‌ك تاك له‌به‌ڕێوه‌بردنی مۆدێلی نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی شیعی ده‌سه‌اڵتدار ،واتا له‌گه‌ڵ ئه‌قڵیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی پرسه‌كان چاره‌سه‌رنابن، ئه‌گه‌رنا كورد و شیع ه هاوسه‌نگه‌ربوونه به‌رامبه‌ر رژێمی به‌عس ،هه‌مانكات كورد كێشه‌ی له‌گه‌ڵ سوونه‌ش نیه ،به‌ڵكو شۆڤینزمی نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی سوونی كۆسپ ه له‌به‌رده‌م پێكه‌و ه چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان ،ژیان له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌په‌رستی عه‌ره‌بی ناكرێ ،به‌هه‌مانشێو ه ژیان له‌گه‌ڵ ملیگه‌رایی ده‌مارگیری سه‌ره‌تای كوردیش سه‌خت ه و ناكرێ .ده‌بێ گۆڕانكاری بكرێ ،باشترین گۆڕانكاریش ،گۆڕانكاری دیموكراتیانه‌یه ،له ئه‌قڵیه‌تی سیا�سی كوردی و عه‌ره‌بی و توركمانی و ئاشووری و ئێزیدی و ته‌واوی پێكهاته‌كانی باشووری كوردستان و عێراق ،تاكو پرسه‌كان له ریشه‌و ه چاره‌سه‌ر بكرێن. پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیانه‌ی گه‌الن، چه‌مكێكی زۆر روونه ،نه‌گوتراو ه ده‌سه‌اڵتداران چۆن پێكه‌وه بژین ،به‌ڵكو گه‌الن چۆن پێكه‌وه بژین ،بۆی ه گه‌الن شێوازی پێكه‌و ه ژیانی خۆیان
هه‌ڵده‌بژێرن ،رێگاش له‌و دوژمنایه‌تی ه ده‌گرن ك ه ده‌سه‌اڵتداران له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیان به‌سه‌ر گه‌النیاندا ده‌سه‌پێنن .گه‌الن ده‌بێ ئیراده‌ی دیموكراتیانه‌ی خۆیان دروست بكه‌ن ،تاكو سنور بۆ ده‌سه‌اڵتداران دابنێن ،چونك ه ده‌سه‌اڵت به‌ئاسانی مل بۆ ئیراده‌ی دیموكراتیانه‌ی گه‌الن نادات ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی مه‌رگی خۆی تیا ده‌بینێته‌وه. هه‌ندێك پێیان وای ه ئه‌م ه مۆدێلی سۆسیالیستی هه‌ڵوه‌شاوه‌ی سۆڤیه‌ت ه و ئه‌نجامه‌كه‌ی دیسان پفدانه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی ه و ملكه‌چ كردنه‌وه‌ی كه‌مایه‌تیه‌كانه بۆ ده‌سه‌اڵتداران ،بێگومان راست نیه ،چونك ه سۆسیالیزمی هه‌ڵوه‌شاو ه خۆی له ئه‌قڵیه‌تی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌و ه رزگار نه‌كردبوو ،بۆیه دووبار ه كه‌وتنه‌و ه خزمه‌ت پرۆژه‌ی مۆدێرنیه‌ته‌ی سه‌رمایه‌داری ،رێبه‌ر ئاپۆ ده‌ڵێت ،ئاویان به‌ئا�شی مۆدێرنیه‌ته‌ی سه‌مایه‌داری داكردوه ،ئه‌ویش ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌یه .ل ه باشووری كوردستان و عێراق خه‌ڵك قوربانی ده‌دات و ده‌سه‌اڵتدارانیش به‌ڕێگای سیاسه‌تی به‌رژوه‌ندی په‌رستانه .بازرگانی پێوه‌ده‌كه‌ن .هه‌مانكات ناكۆكیه‌كان له‌نێوان گه‌الن قوڵ ده‌كه‌نه‌وه ،تاكو خۆیان له‌سه‌ر بژێنن .كاتێك با�سی پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیانه‌ی گه‌الن ده‌كرێت، ئه‌وكات هاواڵتیبوونی ئازاد ده‌رفه‌تی گوزاره‌كردنی له‌خۆی هه‌ی ه و ده‌توانێ ئه‌ركه‌كانی جێبه‌جێ بكا و پیاده‌ی مافه‌كانی بكات .گه‌نجان و الوان له‌جیاتی ئه‌وه‌ی واڵت به‌جێبهێڵن یان ببن ه قوربانی شه‌ڕێكی ی ده‌ره‌وه‌ی ناڕه‌وا یان له‌ناو سیاسه‌ت و كه‌لتور ئه‌خالقیه‌كاندا بتوێنه‌وه‌و ببن ه بارێكی گران به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌وه ،پێچه‌وان ه ده‌توانن رۆڵی پێشه‌نگایه‌تی ببین و له‌پێناو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی نوێ و سه‌رده‌میانه له‌تێكۆشانێكی بێوچاندابن .ژنان ك ه قوربانی هه‌ر ه گه‌وره‌ی ئه‌و سیاسه‌ت و رێباز ه ده‌مارگیریه www.komelge.com
63
NO:33 -December 2018
نه‌ته‌وه‌په‌رستی ه سوونه‌گه‌رایی و شیعه‌گه‌رایه‌یی عه‌ره‌بین ،هه‌روه‌ها ملیگه‌رایی سه‌ره‌تایی كوردین، ل ه رێبازی پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیانه‌ی گه‌الندا ژنانیش ده‌توانن رۆڵی پێشه‌نگایه‌تی بۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیموكرات ببینن ،ژنانی كورد ده‌مێك ه خۆیان سه‌ملاندو ه ك ه جه‌ڵه‌وی شۆڕشیان له‌ده‌ستدایه، نمونه‌ی شه‌هید له‌یال والی حسێن»ڤیان جاف» له‌به‌رچاوانه ،به‌هه‌مانشێو ه ژنانی عه‌ره‌بیش ل ه شۆڕ�شی دیموكراتیانه‌ی گه‌النی رۆژئاوای كوردستان و باكوری سوریادا سه‌ملاندیان كه له‌تێكۆشانی ئازادیدا جێبگرن و له‌هه‌موو بواره‌كانی سیا�سی و جڤاكی و له‌شكریدا رۆڵێكی سه‌ره‌كی ببین و ئیراده‌ی پێشه‌نگایه‌تی خۆیان به‌یان بكه‌ن. به‌هه‌مانشێو ه چین و توێژه‌كانی تری كۆمه‌ڵگه« كرێكاران ،جوتیاران ،فه‌رمانبه‌ران ،مامۆستایان، خوێندكار و پیشه‌وه‌ران...هتد» رۆڵی بنه‌ڕه‌تی خۆیان ببینن .هێزه‌كانی پاراستن ك ه خاوه‌ن رۆڵه بۆ پاراستنی گه‌النی عێراق» هێزه‌كانی پێشمه‌رگه، شه‌رڤانانی یه‌به‌شه ،ملیشیاكانی شیعه«حه‌شدی شه‌عبی» ،هێزه‌كانی خێڵ و عه‌شیره‌ت ه سوونه‌كان، له‌گه‌ڵ سوپای عێراق به‌هاوبه�شی ده‌كرێ پاراستنی عێراق بكرێ له‌هه‌موو ده‌ستدرێژیه‌كان وه‌ك چۆن له‌كاتی هێرشه‌كانی داعش رۆڵی خۆیان بینی .ده‌بێ پاراستنی گه‌النی عێراق ل ه سوپادا چڕ نه‌كرێته‌وه ،بارودۆخی سوپامان بینی چ ل ه كاتی هێر�شی هاوپه‌یمانان بۆ سه‌ر عێراق و چ له‌كاتی هێرشه‌كانی چه‌ته‌كانی داعش نه‌یانتوانی به‌ته‌نها هیچ شوێنێك بپارێزن ،چونك ه ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه هه‌ره�سی هێناوه ،بۆی ه شێوازی پاراستنی�شی ئیدی بێكاریگه‌ر بووه ،ده‌بێ هه‌ر هه‌رێمه‌و به‌رپرسیاربێ له‌به‌رامبه‌ر پاراستنی هه‌رێمی خۆی ،ئه‌وه‌ش چ له‌الیه‌نی ئاسای�شی ناوخۆی ئه‌بێ چ ل ه به‌رامبه‌ر ئه‌و 64
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هێرشانه‌ی له‌ده‌ره‌و ه ده‌كرێن ه سه‌ر هه‌رێمه‌كه‌ی. هێزه‌كان ده‌توانن یارمه‌تی یه‌كتری بده‌ن وه‌ك چۆن هێزه‌كانی حشدی شه‌عبی یارمه‌تی هه‌رێمه‌كانی سوونه‌ی دا ل ه رزگاركردنیان ل ه شه‌ڕی داعش، به‌اڵم پێویست ه دوای ته‌واوبوونی ئه‌ركه‌كانیان بگه‌ڕێنه‌و ه شوێن خۆیان .رێگا نه‌درێ ده‌سه‌اڵت ده‌ستبخات ه ناو هێزه‌كانی پاراستن و وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌ی سیا�سی به‌كاری بێنێ وه‌ك ئه‌وه‌ی حشدی شه‌عبی به‌رامبه‌ر هه‌رێم ه سوونه‌كان و ناوچ ه ملمالنێ له‌سه‌ره‌كان ل ه كه‌ركوك و دووزخورماتوو و شه‌نگال به‌كارده‌هێنرێت .پێویست ه توركمان و ئاشوریه‌كانیش وه‌ك ئێزیدیه‌كان ببن ه خاوه‌ن هێزی پاراستنی خۆیان. ئه‌و بانگێشه‌یه‌یی ده‌سه‌اڵتداران بۆ عێراقێكی یه‌كگرتووی ده‌كه‌ن بێ واتای ه ئه‌گه‌ر پێكه‌و ه ژیانی گه‌الن له‌سه‌ر بنه‌مای دیموكراتیان ه مسۆگه‌ر نه‌كرێ ،یه‌كگرتووی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌یه‌ك وه‌ك زیندانێكه ،ئێم ه ئه‌وه‌مان له‌سه‌رده‌می رژێمی به‌عس باش تاقیكرده‌وه‌و ،ته‌نها هۆكاری كوشتوبڕی گه‌النی عێراق بوو ،به‌بێ ره‌زامه‌ندی هیچ تاكێك عێراق كرابوو ه زیندانێك ك ه رۆژان ه به‌سه‌دان مرۆڤی له‌ناو ده‌برد ،بێگومان جارێكیتر ئه‌مه دووبار ه ناكه‌ینه‌وه .عێراقێكی هاوبه‌ش كه‌له‌سه‌ر بنه‌مای كۆنفیدڕاڵی بونیاد بنرێت ،باشترین شێواز ه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌مووان بتوانین به‌هاوبه�شی پێكه‌و ه بژین ،بۆی ه له‌شوێنی عێراقی یه‌كگرتوو، بڵێین؛ «واڵتی هاوبه‌ش» له‌وانه‌ی ه چه‌مكه‌ك ه زیاتر شوێنی خۆی بگرێ و ببێت ه جێی ره‌زامه‌ندی گه‌الن. پره‌نسیپ و پێوانه‌ی ئابووری هاوبه‌ش پێویسته دیاری بكرێن ،له‌الیه‌ك عێراق واڵتێكی ده‌وڵه‌مه‌نده ب ه نه‌وت و سامانه‌كانی ژێر زه‌وی ،له‌الیه‌كیتر زه‌وی كشتوكاڵی زۆر هه‌ی ه به‌هۆی هه‌ردوو رووباری
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
دیجل ه و فورات ،هه‌مانكات هه‌بوونی باخی زۆری دار خورما و پرته‌قاڵ ،هه‌روه‌ها به‌هۆی بوونی له‌سه‌ر ده‌ریا ،به‌هه‌مانشێو ه الیه‌نی بازرگانی�شی به‌هێزه .به‌هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌قڵیه‌تی نه‌ته‌وه‌په‌رستی به‌ناوی به‌هێز كردنی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌یی شۆڤێنی عه‌ره‌بی رژێمی به‌عس ته‌واوی سه‌رمایه‌كه‌ی له شه‌ڕ و چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی خه‌رج كردو رۆڵه‌كانی خۆی پێ كیمیاباران و ئه‌نفال ده‌كرد .ل ه دوای 2003شه‌و ه به‌هۆی ئه‌وه‌ی رۆحی نیشتمانی و خزمه‌ت كردن و خه‌می هاواڵتی و مرۆڤه‌كان نه‌ماوه ،بۆی ه به‌ناوی به‌ش به‌شێن ه و شوێن پێ قایم كردن ل ه ده‌سه‌اڵت و دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌كانی سه‌رده‌می شه‌ڕ ،بۆ ئه‌مه‌ش گه‌نده‌ڵیه‌كی زۆر هه‌ی ه و به‌ملیاران دۆالر دزراوه‌و عێراق هاتۆته ئه‌و دۆخه‌ی ك ه پار ه ل ه سندوقی دراوی نێوده‌وڵه‌تی قه‌رزبكا .بۆ ئه‌وه‌ی له‌و فه‌الكه‌ت ه دارای ه رزگارببین، پێویست ه پره‌نسیپی «ئابووری هاوبه‌ش» و دروست كردنی ده‌رفه‌تی كار و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی گونده‌كان ده‌ستپێبكا ،به‌هه‌مانشێو ه پێویست ه هه‌ر هه‌رێمێك هه‌وڵبدا پێوانه‌ی خۆتێری ئابووری به‌ڕێوه‌ببات و ئه‌وه‌ی زیادیش ئه‌بێ بگه‌ڕێته‌و ه بۆ سندوقی گشتی و یارمه‌تی ئه‌و هه‌رێمانه‌ی پێبدرێت ك ه سه‌رچاوه‌ی خۆتێركردنیان الوازه ،له‌الیه‌ك پێویسته سه‌رچاو ه ئابووریه‌كان ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندی قۆرخیان نه‌كات .له‌الیه‌كیتریش هیچ كه‌سێك بێكار نه‌هێڵدرێت .ئه‌و سیاسه‌ت ه ئابووریه‌ی رژێمی به‌عس بگۆڕدرێت ك ه هاواڵتی چاوی له‌ده‌ستی ده‌سه‌اڵت بێ ،پێچه‌وان ه ده‌بێ ده‌سه‌اڵت چاوی له‌ده‌ستی هاواڵتی بێ .له‌الیه‌كیتر كۆمپانیا بازرگانی و نه‌وتیه‌كان پێویست ه خۆماڵی بكرێن ،كۆمپانیاكانی ده‌ره‌وه‌ش ده‌بێ بۆ ماوه‌یه‌ك بمێنه‌و ه تا ئه‌وكاته‌ی هاواڵتی هه‌رێمه‌كان شاره‌زا ئه‌بن ل ه به‌ڕێوه‌بردنی
كۆمپانیاكان ،هه‌روه‌ها پێویست ه باج و خه‌راج له‌سه‌ر كه‌لوپه‌ل و خانوو وده‌رفه‌ته‌كانی كاری بچوك و مامناوه‌ندی كه‌مبكرێته‌و ه تا ئاستی ره‌مزی بوون ،تاكو هاواڵتیان بتوانن زۆرترین به‌رهه‌م بهێنن .بۆ ئه‌وه‌ی به‌رهه‌می كشتوكاڵی ناوخۆ له گه‌نم و جۆو ه تاكو میو ه وه‌رزیه‌كان پێویسته هاورد ه بوه‌ستێندرێ و خۆتێری به‌بنه‌ما بگیردرێت و پاشانیش ره‌وانه‌كردنی ده‌ره‌و ه ده‌ستپێبكا، كه‌رست ه و كه‌لوپه‌له‌كانی ئێران و توركیا سنوردار بكرێن ،به‌مه‌رجی گۆڕینه‌وه‌ی هاوبه‌ش بازرگانیان له‌گه‌ڵ بكرێت. - 5ده‌رفه‌تی جێبه‌جێكردنی پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیانه‌ی گه‌الن له‌عێراق هه‌یه؟: ئه‌و ناكۆكی و ملمالنێیه‌یی ئه‌مڕۆ ل ه گۆڕه‌پانی سیا�سی و ئابووری و ئیداری و له‌شكری ئه‌گوزه‌رێت مرۆڤ باوه‌ڕی بۆ دروست نابێ ك ه پێكه‌و ه ژیان دروستبێ .بێگومان ئه‌و شێوازه‌ی ل ه نێوان ده‌سه‌اڵتی هه‌ولێر و به‌غدا و موسڵ هه‌ی ه پێكه‌وه ژیانێك نی ه له‌سه‌ربنه‌مای دیموكراتی ،به‌ڵكو له‌سه‌ربنه‌مای چۆكدادن و به‌ناچاری و له‌تر�سی زلهێزه‌كانه .بۆیه‌ش هه‌ر �سێ الیه‌ن له‌یه‌كتری له بۆسه‌دان ،كێ بتوانێ به‌سه‌ر ئه‌وه‌یتر زاڵبێ .ئه‌وه‌ی وه‌ك كێش ه ئه‌بینرێ هه‌رێم ه ملمالنێ له‌سه‌ره‌كانن ل ه شه‌نگاله‌و ه تا مه‌نده‌لی ،به‌اڵم له‌بنه‌ڕتدا له‌سه‌ر هیچ خاڵێك رێكه‌وتنی دیموكراتیان ه نیه .هیچ گوومانی تیانی ه ده‌سه‌اڵتی به‌غدا پشت ده‌به‌ستێ به هێزی زۆرینه ،بۆیه‌ش به‌بێ منه‌ت هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كات .هه‌ر�سێ ده‌سه‌اڵتی به‌غدا و هه‌ولێر و موسڵ كه‌مینه‌ن نه‌ك زۆرینه ،نمون ه ده‌سه‌اڵتی هه‌ولێر به‌هه‌موو الیه‌نه‌كانی ده‌سه‌اڵت 50كورسیان له‌په‌رله‌مان نیه ،له‌موسڵیش لیستی نوجیفیه‌كان به‌ناوی موته‌حیدون زۆرینه‌نین ،هه‌روه‌ها لیستی www.komelge.com
65
NO:33 -December 2018
الیه‌نی مێژووی پێكه‌وه ژیان ه سنوری ئه‌مڕۆی عێراق ل ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ سه‌ره‌تای ده‌سپێكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی هاوپه‌یمانی شیعه‌ش له‌به‌غدا زۆرین ه نیه ،ئه‌گه‌ر به‌ڕیكه‌وتن نه‌بێ ناتوانێ بڕیاری چاره‌نووسساز وه‌رگرێ .ئه‌گه‌ر وای دابنێین ك ه له‌هه‌ر�سێ ناوه‌ند 100هه‌زار كه‌س له‌ناوه‌ندی بڕیار و ده‌سه‌اڵتدا جێگا ده‌گرێ یان بابڵێین ملیۆنێكن ،سه‌رژمێری عێراق بۆ زیاتر ل ه 35ملیۆن مرۆڤ ده‌ڕوات ،واتا 34ملیۆنی له‌ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت و بڕیاره .ئه‌وكات ئه‌و پێكه‌و ه ژیانه‌ی ئێم ه با�سی ده‌كه‌ین با�سی ئه‌و 34 ملیۆنه‌ی ه نه‌ك یه‌ك ملیۆنه‌ی ك ه به‌هه‌زار فرتوفێڵ و ته‌له‌كه‌بازیه‌و ه خه‌ڵك له‌خشته‌ده‌بن له‌پێناو به‌ڕێوه‌بردنی ده‌سه‌اڵته‌كانیان .فێڵی هه‌ره‌گه‌وره‌ش به‌ناوی نه‌ته‌وه‌په‌رستی و مه‌زهه‌بگه‌رایه‌و ه له‌و خه‌ڵك ه ره‌ش و رووت و هه‌ژاره‌ی ده‌كه‌ن .بۆیه پێویست ه سیحری ده‌سه‌اڵتداران بۆ به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ژموونه‌كه‌یان ئاشكرا بكه‌ین ،دواتر هێز و توانای پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیان بۆ دانێین و بزانرێت ك ه سه‌ر له‌به‌ری خه‌ڵك به‌هه‌موو چین و توێژ و ره‌گه‌زه‌كان پێویستیان ب ه پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیانه‌یه. الیه‌نی مێژووی پێكه‌و ه ژیان ل ه سنوری ئه‌مڕۆی عێراق ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ سه‌ره‌تای ده‌سپێكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی له‌سه‌ر ئه‌و خاكان ه و 66
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
به‌رهه‌م ه مێژوویه‌كان ل ه هه‌ردوو رووی ئه‌رێنی و نه‌رێنی پێكه‌و ه به‌رهه‌م هاتوون ،راست جیاوازیمان هه‌بووه ،به‌اڵم خاڵی هاوبه‌شیشمان زۆرن .وه‌كو ده‌وڵه‌تی عێراق راست ه به‌بێ ره‌زامه‌ندی گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كانی دروست بووه ،به‌اڵم ئێم ه نابێ ته‌نها خۆمان به‌به‌ستینه‌و ه بهو مێژوو ه كورته‌ی كه ئیمپریالیزم بونیادی ناو ه بۆ ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌یی عه‌ره‌بی سوونی .به‌ڵكو ئێم ه وه‌ك رۆڵه‌كانی میزۆپۆتامیا و واڵتی نێوان دوو رووبار ،هه‌مانكات ئه‌و گه‌النه‌ی ك ه ئاینی زۆرینه‌مان ك ه ئیسالمه هاوبه‌شه ،له‌الیه‌كیتر له‌پێناو پێشكه‌وتن و گۆڕانكاری ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی عێراقی به‌هاوبه�شی له‌م سه‌د ساڵه‌دا زۆر خه‌باتی هاوبه‌ش پێكه‌وه ئه‌نجامدراوه ،تێكه‌اڵویه‌كی كورد و عه‌ره‌ب و توركمان و ئاشووری و سریانی ل ه زۆربه‌ی شاره‌كانی عێراق هه‌یه ،بۆیه ده‌كرێ ئه‌و ه بڵێین خاڵی هاوبه‌شمان زیاترن ل ه خاڵی جیاواز و ناكۆك. ئه‌و سنوره‌ی بۆ عێراق دروست كراو ه بێ ره‌زامه‌ندی ئێم ه بوو ه وه‌كو كورد ،ن ه ئه‌وكات و نه‌ئێستاش كه‌سێك رازی نی ه به‌وسنورانه‌وه‌و پارچه‌بوونمان ل ه خوشك و براكانمان له پارچه‌كانی تر ،به‌اڵم ل ه ئێستادا ناكرێ خۆمان به‌وه‌و ه پابه‌ندبكه‌ین ئه‌گه‌ر جیا نه‌كرێنه‌وه ل ه عێراق ئه‌وا ئازاد نابین ،چونك ه رێگای خۆ ئازادكردن وه‌كوتریش هه‌یه ،ئه‌و هێزانه‌ی ئێمه‌یان پارچه‌كرد دیسان ئه‌وان حاكم و ده‌سه‌اڵتداری جیهانن ،له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و رێگایه‌یی ئه‌وان دیاریان كرد ده‌كرێ به‌رێگای تر خۆمان بگێنین به كوردستانێكی ئازاد ،پێویست ه پر�سی سنوور نه‌كرێت ه خاڵی ناكۆك ،به‌ڵكو چۆنیه‌تی به‌ڕێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگ ه ده‌بێ جێگای مشتومڕی ئێمه‌بێ .له‌الیه‌ك گلۆبالیزم و مۆدێرینیزم و ته‌كنه‌لۆژیا سنوره‌كانی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
كاڵ كردۆته‌وه ،له‌الیه‌كیتریش به‌سه‌رچوونی سه‌رده‌می ئاواكردنی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌كان، هه‌مانكات كۆمه‌ڵگ ه به‌هه‌موو پێكهاته‌كانیه‌وه داوای خزمه‌ت و ژیانێكی ئاسوود ه و ئارام ده‌كات، نه‌ك تۆخ كردنه‌وه‌و كشاندنه‌وه‌ی سنوره‌كان ،ئێمه به‌قه‌د ئه‌وه‌ی په‌رۆ�شی كوردانی سلێمانی و هه‌ولێر و كه‌ركوكین ،ده‌بێ له‌وه‌ش زیاتر ل ه خه‌می كوردانی موسڵ و تكریت و دیال ه و واست و به‌غدابین ،بۆیه له‌ئێستا رێگای پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیانه‌ی گه‌النه چاره‌سه‌ریه‌كی هه‌ر ه سه‌رده‌میانه‌یه. پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیانه‌ی گه‌الن رێگای ئه‌وه‌ی ل ه ئێم ه نه‌گرتوو ه ك ه یه‌كریزی و یه‌كێتی خۆمانی نه‌ته‌وه‌یی دیموكراتی دروست بكه‌ین، وه‌ك چۆن نه‌ته‌وه‌یی عه‌ره‌ب مافیان هه‌ی ه له كۆمكاری عه‌ره‌بی یه‌كێتی خۆیان دروست بكه‌ن، به‌هه‌مانشێو ه مافی ئێمه‌ش هه‌ی ه وه‌ك كورد له كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی دیموكراتی یه‌كێتی خۆمان دروست بكه‌ین .هه‌ندێك هێزی سیا�سی كوردی هه‌ی ه له‌ژێر سه‌رپه‌رشتی پ د ك/عێراقدان، له‌الیه‌ك داوای ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌یی كوردی ده‌كه‌ن له‌الیه‌كیش ئاماده‌نین بێن ل ه كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یدا ئاماده‌بن ،ئه‌و ه ناكۆكی ه و په‌ره‌دۆكس كاركردنه ،كوردستانێكی ئازاد به‌بێ كۆنگره‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌یی دیموكراتی له‌وان ه نی ه دروست ببێ ،بۆیه كوردی واڵتپارێز و ئازادیخواز ك ه ده‌یه‌وێت له كوردستانێكی ئازاد بژی ،پێویست ه به‌ئه‌قڵیه‌تێكی نه‌ته‌وه‌یی دیموكرات به‌شدار و رۆڵ ببینێ بۆ ئه‌وه‌ی یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی دیموكراتی كوردستان سه‌ركه‌وێ. وه‌كو كورد و عه‌ره‌ب نه‌ته‌وه‌كانی تریش وه‌ك توركمان و ئاشوری و سریانی و كلدان و ئه‌رمه‌نیش ده‌توانن یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی دیموكراتی خۆیان
دروست بكه‌ن ل ه ده‌ره‌وه‌ی ده‌مارگیری نه‌ته‌وه‌یی ته‌نگ .هه‌مانكات كوردانی ئێزیدی و كاكه‌یی و باوه‌ڕی ه جیاوازیه‌كانیش ده‌كرێ یه‌كێتی و یه‌كریزی خۆیانی باوه‌ڕی دروست بكه‌ن له‌پێناو پاراستن و دیموكراتیزه‌بووندا. په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت ه زلهێز ه جیهانیه‌كان و جیهانی ده‌ره‌و ه به‌بێ جیاوازی ده‌توانرێ بكرێ ،به‌اڵم نابێ رێگا بدرێت هه‌ژموونی خۆیان له‌سه‌ر ئیراده‌ی گه‌الن دروست بكه‌ن ،یان رێگا نه‌ده‌ن تێكمان به‌رده‌ن وه‌ك ل ه رابردوو و ئێستا تێكمان به‌رده‌ده‌ن ،پێویست ه ئیراده‌ی دیموكراتیانه‌ی خۆمان به‌خۆمان دیاری بكه‌ین. هه‌روه‌ها بۆ په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت و نه‌ته‌وه‌و گه‌النی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ،له‌الیه‌ك ئه‌و هه‌ژموونگه‌رایه‌یی توركیا و ئێران و سعودیه پێویست ه سنوردار بكرێت ،هه‌مانكات پێویسته په‌یوه‌ندیمان له‌گه‌ڵ گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كانی سنوری ئێران و توركیا و ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی به‌بێ جیاوازی فره‌وان بكه‌ین ،به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ رۆشنبیر و رێكخراو ه مه‌ده‌نیه‌كان و سه‌ندیكا و زانكۆ و په‌یمانگا و كه‌سایه‌تی ه ئه‌كادیمی و ناوه‌ند ه په‌روه‌رده‌یه‌كان. واتا له‌پێناو رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستێكی كۆنفیدڕاڵی دیموكرات ده‌بێ تێكۆشانمان به‌رده‌وامبێ ،چونكه چاره‌نووسمان یه‌كه .به‌مشێوه‌ی ه ئه‌وه‌ی پێ ده‌ڵێین پێكه‌و ه ژیانی دیموكراتیانه‌ی گه‌الن ل ه عێراق نه‌ك خه‌یاڵ نیه ،به‌ڵكو رێباز‌ێكی هه‌ر ه واقعی و سه‌رده‌میانه‌ی ه له‌پێناو ب ه ڕیشه‌ی چاره‌سه‌ركردنی پرس ه ره‌واكانمان.
www.komelge.com
67
NO:33 -December 2018
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری
به�شی شه‌شه‌م ئه‌و بۆچوونه‌ی ده‌ڵێت« :ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی ناوه‌ندی نه‌بێت ،دیموكرا�سی و سۆسیالیزم نابێت» ك ه تا ئێستا ل ه ره‌وتی چه‌پدا خاوه‌ن كاریگه‌رییه‌و ب ه درێژایی 150ساڵ بۆچوونی فه‌رمی چه‌پی سۆسیالیزمی بونیادنراو بوو ،خۆ فریودانێكی مه‌ترسیداره .ئه‌نجام ه مه‌ترسیداره‌كانی ئه‌مانه، به‌تایبه‌تی ل ه ئه‌ڵمانیا ،له‌میانه‌ی له‌ناوبردنی چه‌ندین سۆسیالیست و دیموكراته‌و ه بینرا، له‌سه‌رووشیانه‌و ه رۆزا لوكسه‌مبۆرگ ،هه‌روه‌ها ل ه هه‌ره‌سهێنانی سیسته‌می سۆسیالیزمی بونیادنراویشدا بینرا .هیچ فریودان و خه‌ڵه‌تاندنێك تا ئه‌م ڕاده‌ی ه زیانی ب ه سۆسیالیزم و دیموكرا�سی نه‌گه‌یاندووه .كۆمارو دیموكرا�سی ته‌نیا ل ه میانه‌ی قه‌وار ه فره‌الیه‌نه‌كانی سیاسه‌تی 68
www.komelge.com
دیموكراتیانه‌و ه به‌رامبه‌ر پاوانخوازێتی ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌و ه به‌واتا راسته‌قینه‌كه‌ی خۆیان ده‌گه‌ن.ته‌نیا ئه‌و كات ه له‌میانه‌ی سیسته‌مێكی فره‌الیه‌نی سیاسه‌تی دیموكراتی كۆماری دیموكراتی نیشتیمانپه‌روه‌ریه‌كی واتادارو پێكه‌وه‌ژیان له‌ناو جیاوازیه‌كاندا به‌دیدێت. ل ه هه‌لومه‌رجه‌كانی رۆژگاری ئه‌مڕۆماندا ك ه پاوانه‌كانی سه‌رمایه‌ی فینان�سی جیهانگیری به‌دوای هه‌ژموونگه‌راییه‌وه‌ن وه‌ك ده‌بینرێت خوازیارن ئه‌و ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وانه‌ی ستاتۆی كۆنیان ێ ئاوایان بكه‌نه‌وه .ئه‌گه‌ر ئه‌م هه‌ی ه سه‌رله‌نو مه‌یله‌ی نیولیبڕالیزم ئامانجی جیاوازی�شی هه‌بێت (به‌تایبه‌تیش ده‌مامك ه فریوده‌ره‌كه‌ی دیموكرا�سی) مایه‌ی تێگه‌یشتنه .ل ه زۆر الیه‌نه‌و ه پاوانی نه‌ته‌وه‌یی ناتوانێت له‌گه‌ڵ پاوانی جیهانگیری بگونجێت، ناتوانێت پێویستیه‌كانی سیاسه‌تی جیهانگیری جێبه‌ج ێ بكات و بەخێرایی پراکتیزەیان بکات. له‌م سۆنگه‌یه‌وه؛ هۆكاری بنبه‌ستبوونی به‌رده‌م كامڵبوونی سیسته‌مه .وات ه هەوڵەکانی سه‌رله‌نوێ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
ئاواكردنه‌و ه له‌پێناو له‌ناوبردنی ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌دا نییه ،به‌ڵكو ب ه ئامانجی گوێڕایه‌ڵی كردنێتی بۆ داخوازیی ه نوێیه‌كانی سه‌رمایه‌داری فینان�سی هه‌ژموونگه‌رایی جیهانگیری. ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه هیچ دوودڵیه‌ك له‌و هه‌ژموونه ئایدیۆلۆژیی ه ناكات ك ه له‌ناو كۆمه‌ڵگادا باڵوی كردۆته‌وه‌و ب ێ سڵه‌مینه‌و ه هه‌ر چوار فۆرمه سه‌ره‌كیی ه ئایدیۆلۆژیه‌ك ه به‌شێوه‌ی ئاوێتەگەری له‌ناو یه‌كدا به‌كاردێنێت .میللیگه‌رایی ك ه فۆرمی سه‌ره‌كی ئایدیۆلۆژیای ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی ه ته‌واو ب ه ناوه‌ڕۆكێكی ئایینی گه‌یه‌ندراوه .ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه چه‌ند ه مۆدێرنیته‌یه‌كی سه‌رمایه‌داری بێت ،بهو راده‌ی ه میللیگه‌رایش ئایینێكی مۆدێرنیته‌یه .ب ه سیفه‌تی ئایینی كۆمه‌اڵیه‌تی فه‌لسه‌فه‌ی پۆزێتیفیست ئاماده‌كراوه .بهو سیفه‌ته‌ی نیشتیمانپه‌روه‌ری سروشتی كۆمه‌ڵگایه، پێویست ه وه‌ك دژی كۆمه‌ڵگای نه‌ته‌وه‌پەرستی ببینرێت و بیری لێبكرێته‌وه .له‌م چوارچێوه‌یه‌دا میللیگه‌رایی ئایدیۆلۆژیایه‌ك ه ل ه به‌رزترین ئاستدا دژی نه‌ته‌وه‌یه .كاتێك میللیگه‌رایی نه‌ته‌وه ـ ك ه دیارده‌یه‌كی دیموكراتیك ه ـ ده‌خات ه ژێر هه‌ژموونگه‌رایی ئایدیۆلۆژیای سه‌رمایه‌داری، گه‌وره‌ترین خزمه‌ت ب ه پاوانه‌كانی چه‌وساندنه‌وه ده‌كات .به‌مجۆر ه سه‌رجه‌م نه‌ته‌و ه ده‌كات ب ه موڵكی هاوبه�شی ئه‌و پاوانانه‌ی ل ه دۆخی رێككه‌وتندان (پاوانه‌كانی ده‌سه‌اڵت ،فینانس ،پیشه‌سازی و بازرگانی) .ئه‌م ئه‌ركه‌ش به‌تایبه‌ت ل ه ژێر كرا�سی ئایینی میللیگه‌رایی پۆزێتیفیست جێبه‌ج ێ ده‌كات. ئه‌گه‌ر له‌م الیه‌نه‌و ه وه‌ك ناكۆكیش دیار بێت، به‌اڵم میللیگه‌رایی بهو سیفه‌ته‌ی ئایینی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌یه ،ل ه دۆخی دوو دیارده‌دا خۆی ده‌خاته روو ك ه ل ه بناخه‌دا هه‌مان شتن .یه‌كه‌میان؛
به‌شێوه‌ی خوداوه‌ندێتی «ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی» یه .بهو سیفه‌ته‌ی ده‌وڵه‌تی تاك ه خوداوه‌نده، له‌ناو نه‌ته‌وه‌دا زۆر هه‌ستیاره .ئه‌م شێوه‌یه‌ی تاك ه خوداوه‌ند ل ه گۆڕه‌پانی نێو ده‌وڵه‌تیدا، به‌شێوه‌ی هه‌ژموونگه‌رایی سوپه‌ر ره‌نگده‌داته‌وه. (جۆرج ده‌بڵیو بۆ�شی سه‌رۆكی هه‌ژموونگه‌رایی سوپه‌ر كاتێك ده‌ڵێت به‌ناوی خوداوه‌ند ئه‌ركدار كراوم ،به‌ڵگه‌ی ئه‌م راستیه‌یه) .ب ه گوته‌ی هیگل هه‌ژموونگه‌رایی سوپه‌ر «دۆخی به‌ڕێوه‌چوونی خوداوه‌ند ه له‌سه‌ر زه‌وی» (گه‌رچی ل ه قۆناخی خۆیدا ئه‌م ده‌سته‌واژه‌ی سه‌باره‌ت ب ه ناپلیۆن و فه‌ره‌نسا به‌كارهێنابوو) .دووه‌میان؛ هه‌ر ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌یه‌ك بتی نه‌ته‌وه‌ی هه‌ژموونگه‌رایی سوپه‌ر ه ك ه سیفه‌تی خوداوه‌ندێتی به‌ده‌ستهێناوه. كاتێك به‌مشێوه‌ی ه خۆی زیاد ده‌كات ،به‌واتای پارچه‌كردنی یه‌كێتیه‌كه‌ی و گوزه‌ركردن بۆ سیسته‌می فره‌خوداوه‌ندی نایه‌ت ،به‌ڵكو ب ه واتای زیادكردنی بته‌كان دێت .سه‌رچاو ه فه‌لسه‌فیه‌كه‌ی ئه‌مه‌ش پۆزێتیڤیزمه .وات ه دووه‌مین ئایدیۆلۆژیای ئاوێتەگەری ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌و ه زانستگه‌رایی پۆزێتیڤیسته .نزیكترین سه‌رچاوه‌ی ئایدیۆلۆژییه بۆ میللیگه‌رایی .هه‌ر دووكیان یه‌كتر تێرده‌كه‌ن و كار له‌یه‌كتر ده‌كه‌ن .خودی دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌ی ئۆگست كۆمت ه ویستبووی پۆزێتیڤیزم وه‌ك ئایینێكی گه‌ردوونی سكۆالر ئاوا بكات .به‌اڵم به‌قه‌ده‌ر ماركسیزم جێگیر نه‌بوو .دیسان ل ه پێگه‌ی سه‌ره‌كیترین ئایینی عه‌ملانیه‌تدایه .سه‌رباری ئه‌وه‌ی بانگه‌شه‌ی دژایه‌تیكردنی ده‌كرد ،به‌اڵم كاتێك نیچ ه له‌جێگای خۆیدا ئامانج ده‌پێكێت و پۆزێتیڤیزم (کە خۆی بە دژە میتافیزیک دادەنێت) وه‌ك قه‌به‌ترین میتافیزیكی تااڵنكار هه‌ڵده‌سه‌نگێنێت، چه‌سپاندنێكی گرنگ ده‌كات .بهو سیفه‌ته‌ی www.komelge.com
69
NO:33 -December 2018
هه‌روه‌ها وه‌ك دۆخی زانست (زانستگه‌رایی) پۆزێتیڤیزمیش فه‌لسه‌فه‌ی قه‌به‌ترین دیارده‌گه‌راییه. یه‌كێك ل ه بەرهەمە ئایدیۆلۆژیه‌كانی گلێنه‌ی چاوی مۆدێرنیته‌یه ،ل ه پێگه‌ی ئایدیۆلۆژیایه‌كی هه‌ژموونگه‌رادای ه ك ه هه‌ر ه زێد ه زانستی كۆمه‌اڵیه‌تی چه‌واشه‌و نابیناكردووه ،كردووێتی به بت. هه‌روه‌ها وه‌ك دۆخی زانست (زانستگه‌رایی) قه‌به‌ترین فه‌لسه‌فه‌ی پۆزێتیڤیزمیش دیارده‌گه‌راییه .دیارد ه دیمه‌نی راستییه ،به‌اڵم ل ه پۆزیتیفیزمدا دیاردە خودی راستییه ،له‌م سۆنگه‌وه؛ هه‌ر شتێكی دیارد ه نه‌بێت واقیعی نییه .له‌ڕێگای فیزیای كوانته‌م ،ئه‌ستێره‌نا�سی و بایۆلۆژی ،ته‌نانه‌ت ل ه خودی گه‌وهه‌ری هزریشه‌و ه ئاگادارین و ده‌زانین ك ه راستی زیاتر له‌و جیهانانه‌دا جێگای باس ه ك ه له‌ودیوی بوویه‌ره بینراوه‌كانه‌و ه رووده‌ده‌ن .ل ه په‌یوه‌ندی نێوان چاودێرو چاودێریكراودا راستی (حه‌قیقه‌ت) به ماهیه‌تێكی هێند ه نهێنی گه‌یشتوو ه ك ه ناكه‌وێت ه ناو هیچ پێوانه‌و پێناسه‌یه‌كی فیزیاوه .بهو سیفه‌ته‌ی نكوڵیكردنی ئه‌م قوواڵییه‌یه ،پۆزێتیڤیزمیش هه‌ر ه زێد ه ب ه بتگه‌رایی (پاگانیزم)ی چاخی یه‌كه‌م ده‌چێت .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی وه‌ك دیارد ه بتیش دیمه‌نی هه‌یه ،په‌یوه‌ندی هاوبه�شی نێوان پاگانیزم و پۆزێتیڤیزم پیشانده‌دات .له‌به‌ر ئه‌م هۆكاره‌شه 70
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سه‌رجه‌م ئه‌و زیهنانه‌ی له‌ناو ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه ب ه ئایینی میللیگه‌رایی شۆراونه‌ته‌و ه جیهان به‌دیمه‌ن و رووخسار (دیارده)ی ساد ه داده‌نێن ،وه‌ك جۆرێك ل ه جۆره‌كانی په‌رستن ده‌ركی پێده‌كه‌ن. ئاڵووده‌بوونی كۆمه‌ڵگای به‌كاربردن ب ه «ئۆبژه (شتوومه‌ك)» خودی ئه‌م په‌رستنه‌یه .له‌م الیه‌نه‌وه شێوه‌گرتنی كۆمه‌ڵگای به‌كاربردن وه‌ك به‌رهه‌مێكی ناوه‌نده‌كانی ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌و ه تا دواڕاد ه گرنگه‌و مایه‌ی تێگه‌یشتنه .به‌مجۆر ه له‌الیه‌كه‌و ه سه‌رجه‌م تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا وه‌ك دیلی كااڵ (ل ه ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌و ه و كۆمه‌ڵگای به‌كاربردن كااڵ ته‌واو كراو ه به بت) و به‌كاربه‌ری زێده‌ڕۆ ده‌رفه‌تی قازانجی هه‌ره زۆر پێشكه‌ش ب ه پاوانه‌كانی سه‌رمایه‌داری ده‌كه‌ن، له‌الیه‌كه‌ی دیكه‌شه‌و ه له‌ڕێگای به‌كاربردنه‌و ه كه جۆرێك ل ه جۆره‌كانی دیمه‌نی ئایینی به‌ده‌ستهێناوه كۆمه‌ڵگا دیل كراوه ،ئه‌م كۆمه‌ڵگایه‌ش ده‌خرێته ره‌وشێكی گوێڕایه‌ڵ (ماڵیكراو) و ئاسیمیله كراو ك ه ب ه ئاسانترین شێو ه به‌ڕێو ه ده‌برێت. ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌ی گیرۆده‌ی زیهنێكی میللیگه‌رایی مه‌ترسیدارو دروشمدان (هوتافات) هاتووه به‌شێوه‌یه‌كی زۆر روون و ئاشكرا گوزارشت له‌م راستیی ه ده‌كات. سێیه‌مین فۆرمی گرنگی ئایدیۆلۆژی (کۆمەڵگا)یه. كۆمه‌اڵیه‌تی ره‌گه‌زپه‌رستی به‌درێژایی مێژوو ره‌گه‌ز(گه‌رایی) په‌رستی ئه‌و چه‌ك ه بوو ه ك ه هه‌ر ه زێد ه له‌الیه‌ن سیسته‌مه‌كانی شارستانیه‌ته‌و ه دژی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی به‌كارهێنراوه .كۆڵۆنیكردنی ژن بۆ زۆر ئامانجی جۆراوجۆر به‌كاریگه‌رترین نموونه‌ی ئه‌م باسه‌یه .ژن وه‌چه ده‌خاته‌وه ،كرێكاری بێ كرێیه ،خاوه‌نی ب ه په‌ژاره‌ترین و سه‌ختترین كاره‌و گوێڕایه‌ڵترین كۆیله‌یه .هه‌روه‌ها له‌دۆخی ئۆبژه‌ی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 33ئه‌یلول 2018ز \ به‌فرانبار 2718ك
هه‌میشه‌ییكردنی ئاره‌زووی زایه‌ندیدایه .ئامرازی ریكالمه .به‌نرخترین كااڵیه ،بگر ه شاژنی گشت كااڵكانه .وه‌ك ئامرازی القه‌كردنی به‌رده‌وامی پیاو دیمه‌نی ئه‌و كارگه‌ی ه ده‌دات ك ه ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی ده‌سته‌به‌ر ده‌كات .وه‌ك ئۆبژه‌ی جوانی ،دەنگ خۆ�شی و رازانه‌و ه ل ه بواری مه‌عنه‌ویه‌وه درێژه‌پێده‌ری كۆمه‌ڵگای پیاوساالرییه .له‌ناو ئه‌و كۆمه‌ڵگا پیاوساالرییه‌ی ل ه بونیادی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌دا هه‌ی ه به‌ڕاده‌یه‌كی هه‌ر ه به‌رز له‌م الیه‌نانه‌و ه ژن به‌م پێگ ه داڕووخاو ه ده‌گات .چونكه خه‌یاڵی (وێنا)ی ژن ل ه كۆمه‌ڵگای ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه به سیفه‌تی خوداوه‌ند (وێناو ناسنامه‌ی هاوبه�شی ژن) ل ه رووخساردا ئامرازو كه‌ره‌سته‌یه‌كی عیباده‌ته. به‌اڵم سیفه‌تی خوداوه‌ند ه ژن «ئیالهه« لێره‌دا ب ه واتای سۆزانیخان ه (ماڵی گشتی)و سووكایه‌تی پێكردن دێت .ژن ب ه سیفه‌تی ئیالهه ،ئه‌و ژنه‌ی ه كه هه‌ر ه زێد ه دووچاری سووكایه‌تی پێكردن هاتووه‌و بچووك خراوه .له‌كاتێكدا ره‌گه‌زپه‌رستی كۆمه‌ڵگای ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌و ه له‌الیه‌كه‌و ه به‌شێوه‌یه‌كی زێده‌ڕۆو ل ه به‌رزترین ئاستدا پیاو ده‌كات ب ه ده‌سه‌اڵتدار، (هه‌ر پیاوێكی بااڵده‌ست به‌شێوه‌یه‌كی داپۆشراو په‌یوه‌ندی زایه‌ندی به‌واتای «ئی�شی قه‌حبه‌كه‌م ته‌واو كرد»»،خراپم کرد (زاڵبووم)»له‌مێشكیدا جێگیر ده‌كات) له‌كه‌سایه‌تی ژندا كۆمه‌ڵگا ده‌خاته دۆخی كه‌وتووترین كۆڵۆنیه‌وه ،له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ل ه ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌دا ژن ل ه دۆخی زه‌حمه‌تترین كۆڵۆنی نه‌ته‌وه‌ی كۆمه‌ڵگای مێژووییدایه! ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه بهو سیفه‌ته‌ی نه‌ریتی به‌ر له مۆدێرنیته‌ی ه ل ه به‌كارهێنانی ئایین و ئایدیۆلۆژیای میللیگه‌رایی له‌ناو یه‌كتردا دواناكه‌وێت .هۆكاری ئه‌مه‌ش ،هێز ه به‌كاریگه‌ره‌كه‌ی ئایین ه له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگاكان ك ه تا رۆژی ئه‌مڕۆشمان هاتووه.
ئه‌گه‌ر به دۆخی رادیكاڵ یان میانڕه‌وی بێت، ئه‌و ئایینه‌ی له‌الیه‌ن مۆدێرنیته‌و ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌و ه به‌كارده‌هێنرێت، ه كۆمه‌اڵیه‌تییه ه رۆڵ ل راسته‌قینه‌كه‌ی خۆی دابڕێنراوه. سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ت ه به‌تایبه‌تی ئیسالم زۆر زیندووه .به‌اڵم له‌میانه‌ی به‌كارهێنانی له‌الیه‌ن مۆدێرنیته‌و ه چیتر نه‌ریتی ئایینی ،ئایینی جاران نییه .ئه‌گه‌ر ب ه دۆخی رادیكاڵ یان میانڕه‌وی بێت ،ئه‌و ئایینه‌ی له‌الیه‌ن مۆدێرنیته‌و ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌و ه به‌كارده‌هێنرێت ،ل ه رۆڵ ه كۆمه‌اڵیه‌تییه راسته‌قینه‌كه‌ی (رۆڵ ه گه‌وره‌كه‌ی ل ه كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی) خۆی دابڕێنراوه‌و به‌دۆخێكی خه‌سێنراوی پێشكه‌ش ده‌كرێت .رۆڵه‌كه‌ی له‌ناو كۆمه‌ڵگادا ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌و پێوانه‌دای ه كه ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه مۆڵه‌تی پێداوه .كۆسپی دژواری له‌پێش داده‌نرێت تا رۆڵ ه ئه‌رێنیه‌كه‌ی ناو كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی نه‌بینێت .له‌م باره‌یه‌وه عه‌ملانیه‌ت له‌سه‌روی ئه‌م كۆسپانه‌و ه دێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه؛ پێویست ه سه‌رسوڕماو نه‌بین كاتێك ناوه‌به‌ناو ه ملمالنێی نێوان هه‌ردووكیان ده‌ته‌قێته‌وه .به‌ته‌واوی ده‌ستبه‌ردارنه‌بوونی www.komelge.com
71
NO:33 -December 2018
ئه‌ڵته‌رناتیفی سیاسی تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر به ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌ی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتییه. ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه ل ه ئایین (ب ه سیفه‌تی نه‌ریتی كۆن) هۆكاره‌كه‌ی بۆ ئه‌و ه ده‌گه‌ڕێته‌وه ،شانبه‌شانی قورسایی ه مه‌زنه‌كه‌ی ئایین به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگاوه، بونیاده‌كه‌ی بۆ به‌كارهێنان و میللیگه‌راییكردن زۆر له‌باره .هه‌ندێك جار خودی ئایین رۆڵی میللیگه‌رایی ده‌بینێت .ئه‌و شیعه‌گه‌راییه‌ی ل ه ئێران له‌سه‌ر شانۆیه ،ل ه رۆژی ئه‌مڕۆماندا به‌هێزترین چه‌كی هه‌ژموونگه‌رایی ئایدیۆلۆژی ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌ی ئێرانه .شیعه‌گه‌رایی نموونه‌ی پێشخراوترین میللیگه‌رایی ئایینییه .نموون ه هاوشێوه‌كانی زۆرن. ل ه توركیا سوننیگه‌رایی رۆڵی ئایدیۆلۆژیایه‌كی ئایینی ده‌بینێت ك ه ل ه میللیگه‌رایی زۆر نزیكه‌و به ئاسانی ده‌خزێت. ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه ك ه ئه‌ركی جێبه‌جێكردنی چه‌وسانه‌وه‌ی پاوانی چوار چینی یه‌كگرتوو (پاوانی بازرگانی ،پیشه‌سازی ،فینانس و ده‌سه‌اڵت) ده‌گرێت ه ئه‌ستۆی خۆی ،بۆ به‌دیهێنانی مه‌رامه‌كانی 72
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ته‌نیا ب ه به‌كارهێنانی فاشیزمه‌و ه ناوه‌ستێت ك ه سه‌رشێتانه‌ترین شێوه‌ی توندو تیژییه .به‌الی كه‌مه‌و ه ب ه ئه‌ندازه‌ی توندوتیژی سیسته‌ماتیكی فاشیزم ،به‌كارهێنانی هه‌ژموونگه‌رایی هه‌ر چوار ئایدیۆلۆژیی ه ئاوێتەکراو و پێكه‌و ه لكێنراوه‌كه وه‌ك مه‌رج ده‌بینێت .چونك ه به‌ب ێ هه‌ژموونگه‌رایی ئایدیۆلۆژی رژێمی فاشیست به‌رده‌وام نابێت. تازه‌گه‌ری دیموكراتی له‌میانه‌ی ئه‌و په‌یڕه‌وانه‌ی بۆ فره‌الیه‌نی ،گریمانه‌یی و ئه‌ڵته‌رناتیفه‌كان كراوه‌ن و كۆمه‌ڵگای دیموكراتی دێنن ه ئاراوه، وه‌اڵمی كۆمه‌ڵگای مێگه‌ل و جه‌ماوه‌ر و مرۆڤی چوونییه‌ك(هۆمۆژه‌ن) ده‌داته‌و ه ك ه ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی مۆدێرن له‌رێگای ئه‌و هێڵه‌ی خوازیارێتی و له‌میانه‌ی په‌یڕه‌وی گه‌ردوونی ،به‌ره‌و پێشچوونی راسته‌هێڵی و ره‌هاخواز (چه‌مكی ئه‌و په‌یڕه‌وه‌ی به‌رامبه‌ر ئه‌گه‌ر و ئه‌ڵته‌رناتیفه‌كان داخراون) نه‌خشیان كردووه‌و هه‌وڵی به‌دیهێنانی ده‌دات. ئه‌ڵته‌رناتیفی خۆی له‌ڕێگای بونیادێكی ئابووریه‌وه پێشده‌خات ك ه بۆ قه‌واره‌ی سیا�سی هه‌مه‌جۆر كراوه‌یه ،فره‌كولتوورییه ،به‌رامبه‌ر پاوانخوازی داخراوه ،ئیكۆلۆژی ،فێمێنیستیەکانی و وه‌اڵمی پێویستیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ه سه‌ره‌كیه‌كان ده‌داته‌وه‌و پشت ب ه ره‌فتاری جڤات ده‌به‌ستێت .ئه‌ڵته‌رناتیفی سیا�سی تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر به ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌ی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتییه.