وه له‌سه‌رنووسه‌ره
3
ئه‌وه‌ی ئێران به‌رانبه‌ر به جواڵنه‌وه‌ی ئه‌یلول كردی؛ ئه‌مڕۆ توركیا دووباره‌ی ده‌كاته‌وه
ئه‌وه‌ی جێگه‌ی تێڕامان و سه‌رنج بوو ئه‌وه‌بوو ک ه دوای دوو مانگ له‌و ڕێکه‌وتن ه پارتی دیموکرات و سه‌رۆکی حکومه‌تی هه‌رێم ئه‌وه‌یان ئاشکرا کرد ک ه ئاماده‌کاریان بۆ فرۆشتنی نه‌وت ب ه بۆری سه‌ربه‌خۆ له‌ڕێگای تورکیاو ه ته‌واو بووه و ده‌توانن ئیتر سه‌ربه‌خۆ نه‌وت بفرۆشن و تورکیاش ئاماده‌یی نیشاندا که‌له‌و‌بواره‌دا ب ه ئه‌وه‌ی بگه‌ڕێته‌و ه بۆ به‌غداد ،هاوکاری ب ه هه‌رێم ده‌کات .ئه‌م ه بوو ه هۆکاری ئه‌وه‌ی ک ه ئیتر به‌غداد ب ه ته‌واوی بودج ه ڕابگرێت ،هاوکاتی ئه‌م هه‌نگاو ه دابه‌زینی نرخی نه‌وت ل ه بازاڕ ه جیهانیه‌کانداو پشتبه‌ستنی هه‌رێم به ته‌نیا ب ه داهاتی نه‌وت بوو ه هۆی ئه‌وه‌ی ک ه قه‌یرانی ئابووری هه‌رێم قوڵتر ببێته‌وه .له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌دا نزیکبوونه‌وه‌ی کۆتایی هاتنی واده‌ی سه‌رۆکی هه‌رێم ،هه‌ر له‌و کاته‌داو کۆبوونه‌ی 2015/6/19ی په‌رله‌مان و پێداگیری پارتی له‌سه‌ر مانه‌وه‌ی مهسعود بارزانی وه‌کو سه‌رۆکی هه‌رێم قه‌یرانێکی سیاسی دروستکرد .وات ه وه‌کو کورد ده‌ڵێت مه‌یمون خۆی زۆر جوان بوو ئاوڵه‌شی گرت! حکومه‌تی هه‌رێم ،به‌تایبه‌تی پارتی دیموکراتی کوردستان جه‌ختیان له‌و ه ده‌کرده‌و ه ک ه ئه‌و قه‌یرانان ه ل ه ماوه‌یه‌کی کورتدا تێپه‌ڕ ده‌که‌ن .به‌اڵم هه‌رچه‌ند ه کات تێپه‌ڕ ده‌بێت قه‌یرانه‌کان قوڵتربوونه‌وه‌و زیاتریش بوون .ئه‌وه‌شی ک ه زۆر سه‌رنجڕاکێش ه پارتی دیموکراتی کوردستان و حکومه‌تی هه‌رێم له‌م ماوه‌یه‌دا ل ه جێگه‌ی ئه‌وه‌ی که‌هه‌وڵبده‌ن له‌گه‌ڵ به‌غداد دا چاره‌سه‌ری قه‌یران ه
ئه‌وه‌ی ک ه گرنگ ه ئه‌وه‌یه پارتی دیموكراتی كوردستان و حکومه‌تی هه‌رێم ئاوڕێك له‌مێژووی سیاسه‌تی ڕابردوو بده‌نه‌وه .بیرمان نه‌چێت ساڵه‌كانی 70ڕژێمی ئێران كاریگه‌ری سیاسی هه‌بوو له‌سه‌ر جواڵنه‌وه‌ی ئه‌یلولی ،1961له‌وكاته‌دا ڕۆژ به‌ڕۆژ هاوكاری پارتی ده‌كرد ب ه چه‌ك و ماددی و ده‌یخواست له‌به‌رانبه‌ر ب ه حیزبی به‌عس به‌كاری بهێنێت و کاریان بۆ گه‌وره‌كردنی درزی نێوانیان ده‌كرد .ئه‌م ه وایکرد جواڵنه‌وه‌ی ئه‌یلولی گه‌یاند ه ،جواڵنه‌وه‌ک ه هه‌موو ئاستێك ك ه پێی له‌سه‌ر ئه‌رز بڕی تۆپه‌کانی خۆی خست ه سه‌به‌ته‌ی ئێرانه‌وه .ک ه ئێرانیش گه‌یشت ه مه‌رامه‌کانی له‌گه‌ڵ ئێراقدا ،ئیتر ده‌ستی ل ه جواڵنه‌وه‌ی کوردی به‌ردا .ل ه ئێستاشدا ئه‌وه‌ی گومان ده‌کرێت ئه‌وه‌ی ه ک ه توركیا ده‌خوازێت پارتی و حکومه‌تی هه‌رێم له‌به‌رامبه‌ر حکومه‌تی به‌غداد به‌کاربێنێت .گومانی تێدا نیه هه‌ر کاتێک تورکیا بگاته مه‌رامه‌کانی ،ئه‌وا هاوشێوه‌ی ئێرانی سه‌رده‌می شا ده‌ست ل ه پارتی و حکومه‌تی هه‌رێم به‌رده‌دات .ئه‌و کات ه حکومه‌تی هه‌رێم ڕووبه‌ڕووی هه‌مان چاره‌نووسی جواڵنه‌وه‌ی ئه‌یلول ده‌بێته‌وه .له‌و حاڵه‌ته‌شدا مافی ئه‌وه‌مان نابێت ک ه گله‌یی له‌که‌س بکه‌ین.
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
نزیکه‌ی دووساڵ تێپه‌ڕ بوو به‌سه‌ر قه‌یرانه‌كانی باشووری كوردستاندا .ک ه سه‌ره‌تاکه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ ئه‌و کاته‌ی که‌ل ه به‌هاری 2014دا حکومه‌تی هه‌رێم کۆمه‌ڵێک گرێبه‌ستی نه‌وتی له‌گه‌ڵ کۆمپانیا ده‌ره‌کیه‌کان ئه‌نجامدا به‌بێ ئه‌وه‌ی بگه‌ڕێته‌و ه بۆ به‌غداد ،ئه‌مه‌ش بوو ه هۆکاری ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی هه‌رێم و به‌غداد تێک بچێت و ل ه ئه‌نجامدا حکومه‌تی ئێراق بودجه‌ی هه‌رێم ببڕێت .هه‌رچه‌ند ه دوای له‌سه‌رکارالدانی مالیکی و ده‌ست به‌کاربوونی حه‌یده‌ر عه‌بادی وه‌کو سه‌رۆک وه‌زیر ،ب ه تایبه‌تیش دوای ڕێکه‌وتنی سه‌ره‌تای ساڵی 2015ی نێوان حکومه‌تی هه‌رێم و حکومه‌تی ئێراق هیوایه‌ک دروستبوو ک ه ئاڵۆزیه‌کانی نێوان هه‌رێم و به‌غداد چاره‌سه‌رببن و له‌و ڕێگه‌یه‌شه‌و ه هیوایه‌ک بۆ چاره‌سه‌رکردنی قه‌یران ه ئابووریه‌کانی باشوور دروست بوو.
ئابوورییه‌که بك هن‌و بگه‌ڕێنه‌و ه بۆ ڕای جه‌ماوه‌ر بۆ چاره‌سه‌رکردنی کێش ه سیاسیه‌کان ،ده‌بینین زیاتر خۆیان ل ه به‌غداد دوور ده‌خه‌نه‌وه ،هه‌روه‌ها به‌ته‌واوی جه‌ماوه‌ری باشووری کوردستان پشتگوێ ده‌خه‌ن .له‌جێگه‌ی ئه‌و ه خۆیان ل ه تورکیا نزیک ده‌که‌نه‌وه‌و ده‌خوازن له‌ڕێگه‌ی تورکیاو ه سه‌ربه‌خۆیی ئابووری و سیاسی به‌ده‌ست بهێنن و پێداگیری له‌سه‌رهه‌مان ئه‌و مۆدێل ه سیاسی ه ده‌که‌ن ک ه ئه‌ردۆغان و پارتی ده‌سه‌اڵتداری ئه‌و واڵت ه هه‌وڵی بۆ ده‌ده‌ن .ڕێگه‌دانی تورکیا ب ه فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێم و دانانی ئااڵی هه‌رێم له‌الیه‌نی سه‌رۆک وه‌زیری تورکیاو ه له‌کاتی پێشوازیکردنی ل ه مهسعود بارزانی ل ه دوا سه‌ردانیدا بۆ تورکیا له‌الیه‌نی به‌رپرسانی پارتیه‌وه وه‌کو ئاماژ ه بۆ سه‌ربه‌خۆیی سیاسی و ئابووری به‌ناو ده‌کرێت. هه‌ر ئه‌مه‌ش کراوه‌ت ه بناغه‌و ل ه ئێستادا ده‌خوازن به‌پشت به‌ستن به‌و هه‌نگاوان ه ڕیفراندۆم له‌سه‌ر سه‌ربه‌خۆیی کوردستان ئه‌نجام بده‌ن .ئه‌م ه ل ه کاتێکدای ه ک ه ساڵی پار کۆمیسیۆنی هه‌ڵبژاردنی هه‌رێم به‌هۆی قه‌یرانی داراییه‌و ه ڕایگه‌یاند ک ه ناتوانێت هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام بدات.
4
هه‌ڤپه‌یڤین
دكتۆر سه‌الح ئه‌حمه‌د توێژه‌رێكى سه‌ربه‌خۆ تايبه‌تمه‌ندبوون ل ه فه‌لسه‌فه‌ى سياسى ،دكتۆرا ده‌گرێت ل ه فه‌لسه‌ف ه ل ه زانكۆی ئۆته‌وا ،كه‌نه‌دا .له‌هه‌ڤپه‌یڤینێكدا له‌گه‌ڵ گۆڤاری ئازادی كۆمه‌ڵگه‌دا ،هۆشداری ده‌دات ك ه‌سیستەمی پەروەردە داوەشییەوە. یەکێ لە فەشەلە هەرە گەورەکانی ئەزموونی باشور فەشەلی دەزگای خوێندن و په‌روه‌رده‌یه ،و ئەم سەردەمە سەردەمێکی تاریکە .بەگشتی هێزی کۆنەپارێز لە هەڵکشاندان ،بەاڵم لەبەر هەمان هۆ دەبێ هێزی پێشکەوتووخوازی جیهانگۆریش لە دەرکەوتندا بێت.
سێیەم :کچان وەکو بەشێک لە گەنجان نایەنە هەژمارکردن، واتا “گەنجان” تەنیا ئاماژەیە بۆ کوڕان .بۆ نموونە کە دەگوترێ کۆچی گەنجان ،روونە کە کچان لەدەرەوەی پۆلێنکردنەکەدان. گریمانەی یەکەم رەگی لە بێدەسەاڵتکردندایە چونکە تێڕوانینێکە پێیوایە گەنجان هەمیشە کارلێکراون نەک کاریگەر .گەنج بە سیفەتی گەنجبوون زوڵمێکی تایبەتی لێنەکراوە کە لەوانی دیکە نەکرابێ لە باشور .بە پێچەوانەوە ئافرەت و منداڵ زوڵمیان لێدەکرێ بە سیفەتی ئافرەتبوون و منداڵیی .زۆر جار ئەوەی کە پێی دەگوترێ گەنج بەشێکە لە هێزی چەوسێنەر .دواجار ئەو جەماوەرە نێرەی کە شەقامەکان دەتەنن بۆ تەحەروشکردن بە ئافرەتان ،ئەو هەزاران کوڕە گەنجەی کە لە ناو هێزە ئیسالمییەکاندان ،ئەو سەدان هەزار گەنجەی کە بۆ وانەی رەوشت گوێ دەدەنە مەالکان ،و ئەو سەدان هەزار گەنجانەش کە هێزی جەماوەریی سێ پارتی دەسەاڵتدار پێکدەهێنن (بە جاسوس و جەالدەکانەوە) دەبێ لە ناو پێناسەی گەنجاندا جێیان هەبێ .کە جێیان هەبوو لە پێناسەکەدا ،ئیتر ووشەکەش ئەو سیحرەی نامێنێ کە هەیەتی.
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
سه‌باره‌ت به‌پرسی كۆچی گه‌نجان ئه‌و دكتۆر ه ده‌ڵێت :دەبێ مەبەستت کۆچی کوڕان و پیاوان بێت ،چونکە زۆرینەی کچان و ژنان ئەو بژاردەیەیان نییە کە سەری خۆیان هەڵگرن ،کەواتە ئەوانەی بۆیان هەیە بڕۆن لە خانەی هەرە پەراوێزخراو یان هەرە ستەمدیدەدا نیین ،چونکە ئەو ملیۆنەهایەش هەن کە تەنیا رێگایان بۆ دەربازبوون لەو دۆخەی کە بەسەریانا سەپێنراوە لەالیەن پیاوانەوە لە باشترین حاڵەتدا چوونە چیایە و لە گەنج دەکرێ ستەملێکراو بێت بە سیفەتی ناسنامەی چیانەیەتی خراپترییندا مردنە. یان کەمایەتی ئیتنی و ئاینیی یان وەکو ئافرەت ،بەاڵم هیچ لەم ناسنامانە بەشێک نییە لەو گوتارە چاولێکەرەی کە ئازادی كۆمه‌ڵگه-لەالی ئێوە گەنج کێیە و بۆ پێی دەڵێین گەنج؟ باوە دەربارەی ئەوەی کە پێی دەگوترێ “گەنجان” .یەکێ لە داخۆ مەسەلەیەکی تەنیا تەمەنە؟ یان چییە؟ ...لە ڕوانگەی زانستی سیفەتەکانی چەوساندنەوە ئەوەیە کە لە زمانیشدا شوێنێک کۆمەاڵیەتییەوە گەنج کێیە؟ نادرێ بە چەوساوە .واتا هەروەک چۆن ئافرەت شوێنی نییە لە فەزای گشتییدا ،لە زمانیشدا بوونەوەرێکی لەیادکراوە. لە بەکارهێنانی ووشەی گەنجدا لە سیاقی گوتاری باودا ،کە بۆ؟ چونکە زمانی باو (ئەو زمانەی کە لە خێزان و دەزگای بەکارهێنانێکی الساییگەرانەی بەرۆمانسیکراوە ،سێ گریمانەی ڕاگەیاندن و دەزگای خوێندن و دەزگای ئاینی و رۆشنبیرییدا هەڵە هەن کە نائاگایانە وەکو راستی پرسیارهەڵنەگر بەکاردەهێنرێت) رەگندانەوەی بیرکردنەوەی سەردەستە ،لەم بەرهەمدەهێندرێنەوە: حاڵەتەدا واتا بیرکردنەوەی پیاو .هەروەک چۆن فەزای گشتی فەزای پیاوە لە شارەکاندا ،زمانی سەردەستیش زمانی پیاوە. یەکەم :گەنجان بە سیفەتی گەنجبوونیان بەشێک نیین لە کێشە هەروەک لە شارەکاندا ،بۆ نموونە ،ئاودەستی ئافرەتان نییە کۆمەاڵیەتی و سیاسسییەکان بەڵکو قوربانیین. و ئەمە هەرگیز نەبووە بە کێشەی گشتیی ،لە زمانیشدا ئافرەت دووەم :گەنجان یەک گروپی لێکچووی خاوەن یەک ناسنامەی بێشوێنە و ئەم بێشوێنییە هەرگیز نەبووە بە جێگای پرسیار هاوبەشی ئایدیۆلۆجی و چینایەتیین. لەو رۆشنبیرییە پیاوساالرە شۆڤێنیستەدا.
5 هەڵبەت دەکرێ گەنجبوون بە مانایاکی مەجازی بۆ بزووتنەوەی باشور بەشێک نیین لەو بزووتنەوە یەکسانیخوازە (بە ژمارەی پێشکەوتوخوازی خاوەن جیهانبینی نوێ بەکاربهێنرێت ،بەاڵم زۆر کەم نەبێت). بەکارهێنانێکی لەو چەشنەش هیچ ئامادەگییەکی نییە لە باشور ،دروست لەبەر ئەوەی بزوتنەوەیەکی لەو جۆرە لە هەڵبەت ئەتوانین هەندێ لەو شتانە ئاماژە پێبکەین کە لە بنەڕەتی ئەو دۆخە تایبەتییەدان کە باشوری تێکەوتووە .بۆ ئارادا نییە. نموونە بەردەوامیی پیاوساالریی ،زماننەزانیی ،نەبوونی بزووتنەوەیەکی پێشکەوتوخوازی بێوێنە کولتوری خوێندەواریی تەنانەت لە دەزگاکانی خوێندندا، سەریهەڵداوە لە باکور و رۆژئاوای کوردستان و زاڵبوونی پەیوەندییەکانی خوێن ،کولتوری بەکاربردن و لە خەباتدایە نەک هەر دژی هەموو بەرەکانی پشتبەخۆنەبەستن هەم هۆکارن و هەم دەرهاویشتەی هەرە فاشیزمی نەتەوەپەرست و ئیسالمیست بەڵکو دژی روونی ئەو داوەشانە فەرهەنگیی و هوشیاریی و کۆمەاڵیەتییەن پیاوساالرییش بە گشتیی کە باشوری تێ کەوتووە.
جۆرە بەکارهێنانێکی دەگمەنتر ئەوەیە کە لە پەیوەند بە ئازادی كۆمه‌ڵگه-ئەرک و رۆڵی گەنج لە بونیادنان و گۆڕانکاری دا بیرێک ،بیریارێک ،یان فەلسەفەیەکی دیاریکراوەوە گەنجبوون چۆن دەنرخێنن؟ ئەو ئەرکەی چەند پێکهێناوە ئەگەر نا هۆکارەکەی بە مانای درێژکراوەی ،واتا هێڵی نوێی ،ئەو بیرە ،بیریارە ،چییە؟
گەنجان بەردەوامن لە درێژەدان بە جیهانی پیران ،و لەبەر ئەوەش ووشەی گەنجان گرنگییەکی ئایدیۆلۆجی تایبەتی نییە .بزووتنەوەی یەکسانیخواز لەسەرانسەری پرسەکاندا لە جێندەرەوە بۆ چین لە سەرەتای نەوەدەکاندا زیندووتر بوو. بزووتنەوەیەکی چەپ لە ئارادا بوو دەکرا چارەنووسی ژیانی ئازادی كۆمه‌ڵگه-پێویستییەکانی بەرهەم هاتنی گەنجێکی کارا و لەو کۆمەڵگایەدا سەرتاپا پێشبخستایە .بەاڵم لەبەرانبەردا تەوژمێکی (دیسان هی گەنجان) کۆنەپەرست و راستڕەو لە چاالک چییە؟ دژی ئەو بزوتنەوە گەنجە وەستایەوە .ئەو تەوژمە راستڕەوە دۆخی مێژوویی هەیە کە مەرجەکانی ناکرێن بە لیست .بۆ دەسەاڵتدارێتی بۆ ئەم هێزانەی ئێستا زامن کرد. نموونە لە دوایین چارەگی سەدەی هەژدەدا ،فەرەنسا بە دۆخی نوێبوونەوە و درەشانەوەدا تێپەڕی .نزیکەی سەد ساڵ زۆر لە چەپەکان خۆشیان خیانەتیان لە بزووتنەوەکە کرد پاش ئەوە لە پرۆسیا تەوژمی شۆڕشگێڕانەی فەلسەفی و بەوەدا کە دابەشبوون بە سەر بەرەی راستڕەودا ،واتا بەسەر بزووتنەوەی ئەدەبی جیهانگۆڕ پەیدابوون .پاشان لە سەدەی هەمان ئەوە بەرەیەدا کە چەپی کوشت ،هەم وەکو تیرۆرکرن بیستدا بزووتنەوەی پێشکەوتوخواز لە شەستەکاندا گەیشتە و هەم وەکو دژایەتیکردنی رۆشنبیریی .دیاردەی ئەوانەش ترۆپکی خۆی .مەرجەکان ناژمێردرێن .ئەو پرسە تیوری هەیە کە لە گەنجێتیدا خەونی گەورەیان هەیە و لەو پێناوەدا مێژوویی دەوێ .وەستاوەتە سەر ئەوەی لە کام گۆشەنیگای کۆشش دەکەن ،بەاڵم پاشتر وەکو قۆناغی سەرکێشیی سەیری ئەو بەشەی ژیانی خۆیان دەکەن ،وەکو ئەوەی شۆرش بەشێک فەلسەفەی مێژووییەوە دەمانەوێ لەو وەرگێڕانانە تێبگەین. بێت لە ژیانی هەرزەکاریی .بەهەر حاڵ،پەیدابوونەوەی هەر واشە :لەبەرانبەر ئەو تەوژمە کۆنەپارێزە فاشیستە بزووتنەوەیەک بە قەبارە و هوشیاریی چەپەکانی ئەو کاتە لە ئاینییەی کە ناوچەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و باکوری ئەمڕۆی باشوردا جێگای وێناکردنیش نییە. ئەفریقیای گرتووەتەوە ،بزووتنەوەیەکی پێشکەوتوخوازی بێوێنە سەریهەڵداوە لە باکور و رۆژئاوای کوردستان و رۆژانە بە پێی شەریعەت ژنان و مندااڵن کۆیلە دەکرێن، لە خەباتدایە نەک هەر دژی هەموو بەرەکانی فاشیزمی بەاڵم ئەو پالتفۆرمە سیاسییەکەی کە بە سەدان هەزار گەنج نەتەوەپەرست و ئیسالمیست بەڵکو دژی پیاوساالرییش بە لەدەوری کۆبوونەوە بە شانازییەوە لەسەر “سەوابیتی ئیسالم” گشتیی .بەاڵم ئەو جەماوەرەی کە پێیان دەگوترێ گەنجان لە (واتا نەگۆڕەکانی ئیسالم) پێدادەگرێ .گەنجانێکی ئاوها
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
یان فەلسەفەیە بە کاربهێندرێت .بۆ نموونە کە دەڵێین هێگڵییە گەنجەکان مەبەستمان ئەو قوتابیانەی هێگڵن کە بەردەوامییان بە فەلسەفەی هێگڵ دا لە رێگای بەرهەمهێنانی خوێندنەوەی چەپانە بۆ هێگڵ بە بەراورد لەگەڵ ئەو فەیلەسوفانەی کە پێیان دەگوترێ هێگڵییە راستڕەوەکان یان پیرەکان.
6 بەرهەمدەهێندرێنەوە .ئێستاش ئینتیمای زۆرینە بۆ خێزانە، بەرهەمهێنەری ئەو دۆخەن نەک قوربانی. پاشان بۆ خزم و عەشیرەت ،دوای بۆ ناوچە .ئەو ئینتیمایانە ئەوانەی پێیان دەگوترێ گەنجان لە رۆشنبیرییەکدا گەورەبوون زیادیانکردووە لە سایەی حوکمی هێزەکانی کوردایەتییدا. کە دوو دەستە سنوورەکانی دیاریکرد :ئەو سیاسییە فاشیالنەی کە پەالماری نووسینیاندا ،و ئەو نووسەرە فاشیالنەی کە توندوتیژیی دەوڵەتی عێراق کاردانەوەی توندوتیژی دروست کرد لە باشوری کوردستان .بەاڵم ئایا شۆڕش دروست بوو؟ پەالماری سیاسەتیاندا. نا .راستییەکی تاڵە ،بەاڵم راستییە .ئەو شەڕانەی کە کران، قسەکەر زۆرە ،قسەکردن نییە .رۆژنامەوان شەڕبوون لە دژی دەوڵەت ،نەک لە دژی خودی نایەکسانی زۆرە ،رۆژنامەگەریی نییە .کتێب زۆرە ،نووسین و ژیانی نائازادی کۆمەاڵیەتی .تەنانەت دروشمەکان نییە .زانکۆ زۆرە ،زانین نییە .باشور نموونەی الساییکردنەوەی دروشمی هێزە فەلسەستینیی و نەتەوەپەرستە شوێنێکە کە راستڕەوان تیایدا دەبن بە عەرەبییەکان بوون .بۆ نموونە لە کاتێکدا کوردستان قوربانیی سەردەست بە بێ هیچ رەقیبێک ئیمپریالیزمی نەتەوەپەرستی عەرەبیی بوو بە پلەی یەکەم، گوتاری سیاسیی بزوتنەوەی کوردایەتی بە راست و چەپێوە دەرئەنجام ئەو کەوتنە فەرهەنگیی و زمانەوانیی و کۆمەاڵیەتی پڕ بوو لە دژایەتیکردنی زایۆنیزم! بزووتنەوەی کوردایەتیی و سیاسییەیە کە دیبینی .تێکەڵەیەک دروست بووە تایبەتە نەک هەر شۆڕشی نەکرد بەڵکو بەرگرییەکی شێلگیرانەشی بە باشور :گەندەڵیی سیاسیی لە رۆشنبیرییدا و بێخەیاڵی لە کولتوری شۆڤێنیستی پیاوساالریی و ئاغایەتی کرد .ئەو رۆشنبیریی لە سیاسەتدا درێژکراوەی یەکتریین .قسەکەر بزوتنەوە و کەسانەی کە بۆ یەکسانی کۆششیان کرد ،تێکڕا خیانەتیان لێ کرا. زۆرە ،قسەکردن نییە. رۆژنامەوان زۆرە ،رۆژنامەگەریی نییە .کتێب زۆرە ،نووسین نییە .زانکۆ زۆرە ،زانین نییە .باشور نموونەی شوێنێکە کە راستڕەوان تیایدا دەبن بە سەردەست بە بێ هیچ رەقیبێک. دواجار هیچ تێگەیەکی کۆمەاڵیەتی بۆ چارەنووس ،بەرگریی، داهێنان ،ژیانی گشتیی ،و بۆ فەرهەنگ نامێنێ .ئەوەی کە دەمێنێ الساییگەرییە تا رادەی مەرگی تاکەکەس ،تا ڕادەی وێرانبوونی زمان و توانستی بیرکردنەوە .لەو جۆرە شوێنەدا گەنجبوون پیربوونە و پیربوونیش ناپێگەیشتنی هزریی و دەروونی.
ئازادی كۆمه‌ڵگه-هۆکاری کۆچی گەنجان بەرەو دەرەوەی واڵت چییە؟ ئایا هۆکارەکان خۆیانن!؟ یاخود کێشەکە سیستەمی بەڕوبردنی دەسەاڵت دارانی هەرێمی باشوری کوردستانە؟ پارتە سیاسییەکان چ مۆدێلێکیان لە ژیانی گەنج زەق کردۆتەوە؟
دەبێ مەبەستت کۆچی کوڕان و پیاوان بێت ،چونکە زۆرینەی کچان و ژنان ئەو بژاردەیەیان نییە کە سەری خۆیان هەڵگرن. کەواتە ئەوانەی بۆیان هەیە بڕۆن لە خانەی هەرە پەراوێزخراو یان هەرە ستەمدیدەدا نیین ،چونکە ئەو ملیۆنەهایەش هەن کە تەنیا رێگایان بۆ دەربازبوون لەو دۆخەی کە بەسەریانا ئازادی كۆمه‌ڵگه-لە ماوەی ٢٤ساڵی حوکمڕانی کوردیدا لە هەرێمی سەپێنراوە لەالیەن پیاوانەوە لە باشترین حاڵەتدا چوونە باشوری کوردستان رەوشی گەنجی ئێستا و گەنجی سەردەمی بەعس چۆن چیایە و لە خراپترییندا مردنە .دەبێ زۆرتر باسی ئەو بەشە
دەنرخێنن؟
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
لە سەردەمی بەعسیشدا زۆرینە لەگەڵ دەساڵتی بەعسدا بوون بە بێ ئەوەی باوەڕیان بەو دەسەاڵتە هەبێ .کەمینەیەکی کەمیش بەرەنگاری بەعس دەبووەوە ،بەاڵم زۆرینەی ناو ئەو کەمینەیەش خاوەن جیهانبینییەکی تایبەت نەبوون لەوە بترازێ کە دژی ستەمکاریی و داگیرکاریی بەعس بوون ،کە بێگومان بە جێی خۆی خەباتێکی رەوایە .لە باشور شەڕ هەبوو، بەاڵم شۆڕش بە مانای بە گژداچوونەوەی پەیوەندییەکانی نایەکسانیی نەبوو .نەوە دوای نەوە پەیوەندییە قەبەلییەکان
7 لە کۆمەڵگا بکرێ کە تەنانەت بواری گازندەکردنی پێ نەدراوە .و رۆژەهەاڵتی کوردستان هەیە ،ئەوە باکور و رۆژهەاڵتە کە کچان و ژنانی باشور لە دۆخی دەسبەسەرییدا دەژین .فروانتریین باشور بە خێو دەکەن لە رێگای بەرهەمی کشتوکاڵەوە و باشور ژمارەی ئینسانی بێدەنگکراون لەو ناوچەیەدا .ئەوەی کە ئاوەدان دەکەنەوە لە رێگای دەستی کارەوە .باشور چی دەکا لە بەرانبەردا؟ گەمارۆ دەخاتە سەر رۆژئاوای کوردستان و بەدڵ و پێدەگوترێ گەنجان راستەوخۆ بەشدارن لەو بێدەنگکردنەدا. بە گیان دەبێ بە نۆکەری ئانکەرە. لەوە بترازێ کە دەبێ هەموو کەسێ مافی هەڵبژاردنی جێگای پارتە سیاسییەکان رۆڵیان هەبوو لەوەی کە ژیانی هەبێ ،کە وەکو بنەما هیچ جێگای پرسیار نییە ،رۆشتنی جاسوسیی و نۆکەریی و مشەخۆریی و توندوتیژیی پیاوانی گەنج و پیر بۆ دەرەوەی واڵت شەپۆلێکی الساییگەرایە. بکەن بە کولتوری کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگای باشور کۆمەڵگایەکی زۆر السایگەرە .بە سەدان هەزار بە جارێک دەبن بە جاش ،ئینجا بە پێشمەرگە ،ئینجا وواڵت بەجێدەهێڵن ،ئینجا دێنەوە بۆ وواڵت ،ئینجا دیسان بااڵترین دەسەاڵتی سیاسیی لە کوردستان ،کە سەرۆکایەتی دەڕۆنەوە .زەقتریین هۆکار چاولێکەرییە .بڕیاری تاکەکەسی هەرێمە ،دەبێ بە نۆکەری بەئەمەکی ئەردۆگان .خەڵکی گلەیکەر و بیرکردنەوەی سەربەخۆ مانای زۆر کەمە لە کۆمەڵگەی و گوایە بێدەسەاڵتیش بە هەموو توانایانەوە کۆمەکی ئابوری تورکیا دەکەن .گەنجانێک گوێ بەوە نەدەن کە ئەو پارەیەی لە الساییگەردا. ئەنتالیا و ئەستانبول خەرجی دەکەن دەبێ بە بۆمب و لە دژی جزیرەی بۆتان بەکاردەهێنرێ ،دەبێ بە تەقەمەنی دەدەرێ بە دەوڵەتی ئیسالمی ،ستەمدیدە نیین ،ستەمکارن. ووردە بۆرژوا پێیوایە کە سیاسەت ئیشی ئەو نییە ،بێئاگا لەوەی کە ئەو پاسیڤێتییە لە خۆیدا درێژەدانە بە سیاسەتێکی ستەمکار .تۆ دەتوانی وەها سەیری جیهان بکەی کە قەرزاری تۆیە ،بەاڵم دواجار ئەوە ئینسانە جیهانی خۆی دادەمزرێنێ جا بە ئاگایی یان بەبێئاگایی ،بە گەنجیی بێ یان بە پیریی ،وەکو ئافرەت یان وەکو پیاو.
راستە دۆخی ژیان خراپە ،بەاڵم دۆخی ژیانی ئەوانەی کە لە بەنگالدیشەوە دێن بۆ کوردستان خراپترە .هیوادارم گەنجێکی کوردستان پێی وانەبێ کە ئەو لە گەنجێکی بەنگالدیشی گرنگترە، ئەگەر پێی وابێ ،با مامەڵەی رەگەزپەرستانەی پیاوی سپی لە ئەوروپا پیرۆز بێت .رەوشی ژیان لە باکوری کوردستان دەیان جار خراپترە ،بەاڵم بزووتنەوەیەکی گەنجان (هی کوڕ و کچ) هەیە کە تەسمیمی گرتووە لەسەر ئەوەی سەرتاپای مەرجەکانی ژیان بگۆڕێ .سەرباری هەموو هێزی سەرکوتکەری دەوڵەت و هەموو کۆت و بەندی کۆمەڵگا ،کوڕان و کچان خۆیان بە خاوەنی ئەرز و ئاسمان و رابووردوو و چارەنووس دەزانن. سەرباری ئەو جەنگ و داگیرکاریی و هەژارییەی کە لە باکور
وه‌اڵم :مۆدێلیکی سەقەت. ژبێگومان پارتە سیاسییەکان رۆڵیان هەبوو لەوەی کە جاسوسیی و نۆکەریی و مشەخۆریی و توندوتیژیی بکەن بە کولتوری کۆمەاڵیەتی ،بەاڵم دەسەاڵت هەر ئەوان نیین .دەسەاڵت تێگەیەکی زۆر فراوانترە .ئەوانەی کە لە دەزگاکانی خوێندندا کار دەکەن بەرهەمهێنەری سەرەکیی دەسەاڵتن .خێزان دەسەاڵتی هەرە کاریگەرە .میدیاکاران و نووسەران دەسەاڵتی سەرەکیین لە پشت گوتاری سەردەستەوە .ئیسالم و پیاوانی ئیسالم دەسەاڵتن .بێگومان پیاوان دەسەاڵتن .ئەگەر باسی گەندەڵیی دەسەاڵت بکرێ ،دەبێ باسی هەموو ئەو کایانەی دەسەاڵت بکرێ.پارتە سیاسییەکان نیشانەی ئاسانن لەبەر ئەوە هەموو کەس پەنجەی تاوانیان بۆ درێژ دەکات و لەو رێگەیەوە خۆی وەکو قوربانی نمایش دەکات.
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
ئازادی كۆمه‌ڵگه -ئایا گەنجان چ مۆدێلێکیان لە ژیانی سیاسیی زەق کردۆتەوە؟
8 کچان هەن و کوڕان هەن ،گەنجی هەژار هەیە و گەنجی دەوڵەمەند هەیە ،گەنجی شارەکان هەن و گەنجی پەراوێزە ئازادی كۆمه‌ڵگه-ڕۆڵی خێزان ،سیستمی پەروەردە و رێکخراوەکانی جوگرافییەکان ،گەنجی سەر بە زۆرینە هەیە و گەنجی سەر کۆمەڵگەی مەدەنی لەبەرانبەر پرسی گەنجدا چۆن دەبینی؟ ئەوەی لەم بە کەمینەکان ،گەنجی چاولێکەر هەیە و گەنجی نامۆ ،گەنجی سەرکوتگەر هەیە و گەنجی بەرەنگار. قۆناخەدا دەبێ گەنج بیکات بە بۆچوونی ئێوە چییە؟ خێزان دەزگایەکی پیاوساالرە و مۆڵگەی دروستکردنی نایەکسانییە. لە خێزانەوە بەها کۆمەاڵیەتییەکان بەرهەمدەهێنرێنەوە .هەر لەوێشەوە کۆنەپەرستیی وەکو بونیاد درێژدەکرێتەوە بۆ ناو ژیانی گشتیی .لە کوردستان خێزان وەکو سەرچاوەی هێزی خۆپاراستن لە دژی جیهانی دەرەوە زۆر نەگۆڕاوە .هەر ئەو رۆڵەشە کە تاکەکەس لە هێزی سەربەخۆ دادەماڵێ .ئینسانی کورد قەت لە بەندی خێزان رزگاری نابێ .پاڵنەرێکی سەرەکی کۆچکردن پاڵنەرێکی نائاگایانەیە بۆ بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمی تاکەکەسی .بەاڵم لە دایەسپۆرا ،لە نیشتیمانی دوور لە خێزان، کارەکتەری کورد توندتر دەبەسترێتەوە بە خێزانەوە ،چونکە کەرەستەکانی سەربەخۆبوونی نییە ،چونکە لە پەیوەند بە دایک و باوک دەروونی هێشتا دەروونی منداڵە.
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
سیستەمی پەروەردە داوەشییەوە .یەکێ لە فەشەلە هەرە گەورەکانی ئەزموونی باشور فەشەلی دەزگای خوێندنە. لە رۆژئاوای کوردستان سەرباری شەڕێکی توند و گەمارۆ بە مەبەستی خنکاندن لە الیەن دەوڵەتی تورک و هێزە ئیسالمییەکان و هەروەها کوردی باشورەوە ،دەستوبرد مەنهەج گۆڕدرا .شۆڕش لە سیستمی پەروەردەوە دەست پێدەکات .لە باشور ئەگەر شۆڕش هەشبێ لە سیستمی پەروەدەدا تەواو دەبێ. ئەگەر پێناسەکەی یونیسکۆ بۆ خوێندەواری لە بەرچاوبگرین، زۆربەی هەرە زۆری خەڵک لە کوردستان بە مامۆستا و پزیشک و ئەندازیار و تەنانەت خاوەن دکتۆراکانەوە نەخوێندەوارن، چونکە خوێندنەوە و نووسین بەکارناهێنن بۆ پەرەدانی بەردەوام بە ئاسۆکانی ژیانی خۆیان و بەشداریکردنی چاالکانە لە ژیانی گشتییدا .لە زانکۆکانی کوردستان شتێک کە دەگمەنە کتێبە .شوێنێک کە گرنگ نییە کتێبخانەیە .کردەوەیەک کە لەبیرکراوە خوێندنەوەیە .نەبوونی خوێندنەوە لە ناو سیستمی خوێندندا چییمان پێدەڵێ لەسەر ئەو سیستمە؟
ئەم گەنجانە سەر بە جیهانگەلێکن کە سنووری ئازادییەکانیان زۆر جیاوازە .ئەوەی کە دەبێ گەنجی چەوساوە نەیکات ئەوەیە گوتاری چەوسێنەر ،گوتاری سەردەست ،بەرهەمبهێنێتەوە. دەبێ خۆێ نەکات بە درێژەدەر بە زمان و بەها و رۆشنبیریی سەردەست .دەبێ پیاوە فاشیستە بچووکەکەی ناو خۆی بدۆزێتەوە و بیکوژێ بۆ ئەوەی رێگا بۆ ژیانێکی بە مانا بکاتەوە لەبەردەم خۆیدا .ئەو پیاوە فاشیستە لە ناو ئافرەتان و کەمینەکانیشدا نیشتەجێیە هەر لەبەر ئەوەشە کە دۆخی نایەکسانی بەردەوامە. ئازادی كۆمه‌ڵگه :دكتۆر سه‌الح زۆر سوپاس بۆ ئه‌م ده‌رفه‌ته. د.سه‌الح :منیش سوپاسی ئێو ه ده‌که‌م.
9 ڕێكه‌وتنی ئێران و واڵتانی ،1+5ئێران به‌ره‌و شه‌ڕی ناوخۆ ده‌بات
یەکێکی دیکە لە دەستکەوتە ئابووریەکانی ئێران لەو ڕێکەوتنە کڕینی 114فڕۆکەی نەفەرهەڵگری جۆی ئاری پاسە بەرامبەر 7.4ملیار دۆالر ،هەروەها بوژاندنەوەی سوپای ئێران بە فڕۆکەی جەنگی و تانک و چەکی نوێ ،هەروەها زیادکردنی هەناردەی
زۆربەی ئەو قازانجانەش دەچێتە گیرفانی الیەن و کۆمپانیا ئەمەریکیەکانەوە
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
نەوتی ڕۆژانەی واڵتەکەیە ،کە زۆربەی ئەو قازانجانەش دەچێتە گیرفانی الیەن و کۆمپانیا ئەمەریکیەکانەوە. هەر لەو چوارچێوەیەدا بڕیارە لەداهاتویەکی نزیکدا حەسەن ڕوحانی بەیاوەری شاندێکی وەزیری گەورە سەردانی پاریس بکات و لەوێ کۆمەڵێک ڕێکەوتنی ئابووری لەگەڵ سەرمایەدار و کۆمپانیا فەڕەنسیەکان واژۆبکات ،بەتایبەت کۆمپانیاکانی دوای چەندین ساڵ گەمارۆ و دەیان دانوسان و گفتوگۆ دواین ئۆتۆمبێل ،فڕۆکەی ئایرباس ،کەرتی تەندروستی و ئوتێل و جار لە 16.01.2016دا ڕێکەوتنی نێوان واڵتی ئێران و واڵتانی کارگوزاری گشتی. پێنج +1بۆ هەڵگرتنی گەمارۆکانی سەر ئێران کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە ،ئەوەش کۆمەڵێک پرسیار و لێكدانەوەی بەهۆی گەمارۆی چەندساڵەی سەر واڵتەکە ئابووری ئێران لەمەڕ کاردانەوەکان لەسەر ئێران و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست توشی داڕمانێکی خراپ بووە ،وەلێ هەڵگرتنی ئەو گەمارۆیانە دروستکردوە. هۆکارێک دەبێت بۆ نوێکردنەوەی کارگە و کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنان و کێڵگە نەوتیەکانیان و پڕکردنەوەی پێداویستیە هەڵبەتە ئەو ڕێکەوتنە لە هەڵگرتنی ئەو گەمارۆیانە زۆر ئەساسیەکانی ،ئەمەش لە کاتێکداکە کە ڕێژەی بێکاری لە دەستکەوتنی بۆ ئێران دەبێت کە گەورەترینیان کۆتاییهێنانە ئێران لە ئاستێکی مەترسیداردایە ،بۆیە واڵتەکە پێویستی بەو دابڕانەی ئێران لە ئاستی نێودەوڵەتیدا کە لەساڵی 1979 زۆری بە بەرهەمهێنای بیانی و ئەو پارە بلۆککراوانەی هەیە بەگەمارۆکانی ئەمەریکا و پاشان نەتەوەیەکگرتوەکان دەستی بۆی بگەڕێتەوە. پێکرد ،ئیدی ئێران دەتوانێت بگەڕێتەوە ناو کۆمەڵگای جیهانی و المپی کەسک بۆ سەرمایەدار و بەرهەمهێنەران لە جیهاندا لەالیەكی ترەوە پسپۆڕانی ئابووری ئاماژە بەوە دەکەن کە هەڵدەکرێت کە ڕووبکەنە ئێران. دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا لەالیەن واڵتی سعودیە و هەندێکی واڵتی دیکەی کەنداو بەئەنقەست و بۆ لێدان ئەوەنەبێت کە هەڵگرتنی ئەم گەمارۆیانەی سەر ئێران کێشەی لە ئابووری ئێران دوای هەڵگرتنی گەمارۆ ئابووریەکان کراوە، ناوخۆیی بەدوای خۆیدا نەهێنابێت ،لەم نێوەندەدا دوو چونکە ڕاپۆرتە هەواڵگریەکانی ئەمەریکا ئاماژەیان بەوەکردوە گروپی سەرکەوتوو و دۆڕاو بەدی دەکرێت کەبەپێی گوتەی کە بۆئەوەی ئێران بتوانێت لەدوای گەمارۆکان لەبواری هەندێک دەوروبەر لە ئەنجامی پاڵنەرە ئابووریەکانەوە دێت ئابووریدا سەرکەوتووبێت دەبێت النیکەم نرخی هەر بەرمیلە و کاردانەوەی سیاسی و ستراتیژی لەسەر ئاستی ناوخۆ و نەوتێک بگاتە 70دۆالر ،بۆیە لەئەگەری نرخی ئێستای نەوت ڕۆژهەاڵتی ناوین دروست دەکات. کەلەکەمتر لە 30دۆالر نزیک دەبێتەوە زیانێکی مەزن بەر ئێران دەکەوێت ،کەواتە لەو حاڵەتەدا هەڵگرتنی گەمارۆی هەناردەی بەپێی بڕیارەکانی ئەو ڕێکەوتنە لەدوای هەڵگرتنی گەمارۆکان نەوتیش نابێتە فریادڕەس و ڕزگاربوونی ئێران لە قەیرانە دەبێت بڕی پارە بلۆککراوەکانی ئێران لە بانکەکانی ،چین، ئابووریەکانی ،کە خەونی سەرۆکی ئێران حەسەن ڕوحانی بوو. ژاپۆن ،کۆریای باشوور ،هندستان و یەکێتی ئەوروپا کە لەپاڵ ئەوانەشدا هەندێک لە شرۆڤەکاران ئاماژە بە جەنگێکی دەگاتە 100ملیار دۆالر بگەڕێندرێتەوە بۆ ئێران ،بەاڵم لەو سیاسی ناوخۆ لەو واڵتە لە نێوان باڵی ڕێبەری ئێران عەلی بڕە تەنها 50ملیار دۆالری دەگەڕێندرێتەوە بۆتاران ،بەڵکو خامنەئی و سەرۆکی ئێران حەسەن ڕوحانی دەکەن. ئەوانی دیکەی بۆ دانەوەی قەرزەکانی ئێرانە.
10 باڵی یەکەم کە پشتی بە هێزەکانی ڕگاری شۆڕشی ئێرانی وەزیرانی ئێسرائیل. (سوپای پاسداران) بەستووە ،پێیانوایە ئەو ڕێکەوتنەی تاران لەگەڵ واڵتانی جیهاندا واژۆی کردوە خراپە ،کەبەخاتری لەبەرامبەردا باڵی روحانی بەهۆشیاری لە ئەنجامە سیاسیەکانی ڕەهەندە ئابووریەکان ئەو پەیماننامەیە واژۆکراوە ،ئەوەش زیاتری گرنگی بە ڕەهەندە ئابووریەکان دەدەن لەگەڵ بەواتای هەڕەشە بۆسەر ڕژێمی دەسەاڵتداری ئێران هەژمار کرانەوەکاندان بەڕووی واڵتانی ڕۆژئاوا لەپێناو باشکردنی ئابووری واڵتەکەیان ،بەتایبەت لەم کاتەدا کە ڕێژەی بێکاری دەکرێت. لە ناو گەنجانی واڵتەکەیدا لە ئاستێکی زۆر بەرزدایە و ترسی لەسەر دەسەاڵتەکەی دروست کردوە.
هەناردەی نەوتیش نابێتە فریادڕەس و ڕزگاربوونی ئێران لە قەیرانە ئابووریەکانی
لە 09.04.2015دا خامنەئی دوای ڕێکەوتنی ئێران و واڵتانی زلهێز لەسەر پرسی ناوکی بێدەنگی شکاند و وەاڵمی ئەو پرسیارانەی دایەوە کە دەیانگوت بۆ ڕابەری ئێران بێهەڵوێستە، لەو باریەشەوە وتی »:جێگەیەک نەماوە بۆ هەڵوێست، کاربەدەستان دەڵێن هێشتا هیچ نەکراوە ،و هیچ پێویست ناکات ،من نەلەگەڵ ئەو ڕێکەوتنەم و نەدژی دەوەستم». خامنەئی وتیشی »:بێمانایە کە من و هەندێک کەسی تر پیرۆز دەکەن ،ئەوەی ئێستا ڕوویداوە مژاری سەرەکی ڕێکەوتن نیە و زامنی ناوەرۆکی بابەتەکە ناکات ،زامنی ئەوە لەئارادانیە دانوسانەکان بە ئەنجام بگات». دەوترا بێدەنگی عەلی خامنەئی لەبەر ئەوەبووە کە پشتگیری ڕێکەوتنەکە دەکات ،بەاڵم بەو لێدوانە لێکدانەوەکان پێچەوانە دەرچوو.
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
لە ڕوانگەی قسەکانی خامنەئی ئەحمەدی خاتەمی وتاربێژی هەینی تاران سەرنجیڕاکێشایە سەر قسەکانی خامنەیی و وتی :گروپی دانوستانکاری ئێرانی تەنیا بۆیان هەیە لەسەر ناوەڕۆکی بەرنامە ناوەکییەکە قسە بکەن ،بۆیان نییە لەسەر کاروباری سەربازی دانوستان بکەن ،ئەگەر ئەمریکا پێداگیری لەسەر قسەکردن لەسەر بابەتی تر دەکات ،ئەوا ئەنجامی دانوستانی یەکەم بۆ ئێمە دەبێتە ئەزمون و لەوچوارچێوەیەدا دەتوانین بڕیار بدەین کە ئایا دەکرێ لەسەر بابەتی تر لەگەڵیان رێکەوتن بکەین یان نە. هەرلەوبارەیەوە عەلی ئەکبەری رەفسنجانی سەرۆكی ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی رژێمی ئێران پێش خامنەئی وتبووی ئەو گروپەی کە ناسراون بە دڵگرانەکان لە ئێران بوونەتە هاوزمان لەگەڵ بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆک
سەرۆكی گشتیی بانكی ناوەندیی كۆماری ئیسالمیی ئێران لەسەر گەڕانەوەی پارە بلۆککراوەکانی واڵتەکەی ڕایگەیاندبوو كە ڕژاندنی ئەم هەمووە پارەیە یه‌کجێ بۆ ئێران مەنتیقی نییە. وەلیوڵاڵ سەیف ڕایگەیاندبوو کە بە هەڵوەشاندنەوەی گەمارۆكان نزیك بە ٣٠میلیارد دۆالر لە پارە بلۆكەكراوەكانی ئێران ئازاد دەبێت ،هێنانەوەی ئەم هەمووە پارەیە بۆ ئێران مەنتقی‌و عاقاڵنە نییەو هەوڵ دەدەین كە بۆ هاوردەی كااڵ پێویستەكانمان بەكاری بێنین. هەرلە ئێستاوە پێشبڕکێکان لەنێوان واڵتانی بەرهەمهێنەی جیهانیدا دەستی پێکردوە ،ڕۆژی هەینی 22.01.2016جین پینگ سه‌رۆکوه‌زیرانی چین چووه‌تە تاران تا سه‌باره‌ت به‌باشکردنی په‌یوه‌ندی ئابوری و سیاسی دوابه‌دوای هه‌ڵگرتنی گه‌مارۆکان له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی ئێران وتووێژ بکات. له‌و سه‌ردانه‌یدا له‌گه‌ڵ رێبه‌رانی ئێران و سه‌رۆک وه‌زیران دیدار و گفتوگۆی ئەنجامدا ،هاوکات پێش ئەو سەردانەی چووبوە واڵتانی میسر و عه‌ره‌بستانی سعودی ،کە شیمانە دەکرێت پەیامێکی جیاوازیشی لەگەڵ خۆیدا بردبێتە تاران.
ئەو گروپەی کە ناسراون بە دڵگرانەکان لە ئێران بوونەتە هاوزمان لەگەڵ بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆک وەزیرانی ئێسرائیل «پاش 14ساڵ ئه‌م ه یه‌که‌م دیداری فه‌رمی سه‌رۆکوه‌زیرانی چین بوو له‌ئێران» له‌ساڵی 2014دا ئاستی هه‌نارد ه و هارده‌ی نێوان چین و ئێران به‌ئه‌ندازه‌ی 52میلیار دۆالر بووه ،به‌اڵم له‌ساڵی رابردوو به‌هۆی دابه‌زینی نرخی نه‌وت ئه‌م ئاسته‌ی به‌ئه‌ندازه‌ی به‌رچاو دابه‌زیووه ،بۆیە دەوترێت 16ڕێکەوتنی ئابووری لە نێوان
11 هەردوو واڵتدا واژۆکراوە.
کۆمەڵگاکانی ئێران دەگرێت.
لەئاستی کاردانەوە سیاسیەکانی ڕژێمی ئێران دژ بە بەرهەڵستکارانی واڵتەکەی لەناوخۆ و دەرەوە بەتایبەتی ڕۆژهەاڵتی کوردستان ،ترس و گومانی ئەوە هەیە ئێران ئەم کرانەوەیە بۆ سەرکوتکردنی دەنگە ناڕازیەکان بەکاربهێنێت، چونکە بەپێی ئەزمونەکانی ڕابردوو لەگەڵ هەر نەرمی نواندێکی خۆرئاوا بەرامبەر ئێران ئەو واڵتە دەستی ستەمی لەسەر ئۆپۆزسیۆن کراوەتەوە.
رژێم له باشترین فرسەتدایه که باری ئەمنیەتی خۆی له ناوخۆدا قایم بکات ،کوردی کالسیک که پشتی خوی به ئەمریکا بەستبوو دۆڕاوی سه رەکی مه یدانەکەیه ،دەمێنێتەوه بزووتنەوەیەک که خوی له بەڕێکخستنکردنی گەل و کۆمەڵگادا دەبینێتەوه که گرینگ نیه داگیرکەر چی گەمەیەک دەکات ،بەڵکوو گرینگه گەل چ بەرخۆدانێک لەکەرامەت و کەسایەتی خۆی دەکات.
هەڵگرتنی گەمارۆکان لەسەر ئێڕان هیچ کارتێکەری گەالنی نابیت
زانرا چوارشه‌مم ه 20.01.2016نوێنه‌ری دادستانی تاران بۆ به‌دواداچوونی سکااڵی زیندانی سیاسی ره‌مه‌زان ئه‌حمه‌د سه‌باره‌ت ب ه ئه‌شکه‌نج ه و لێدان و بێڕێزیکردن له‌الیه‌ن پاسه‌وانانی زیندانه‌و ه چووه‌ت ه زیندانی ره‌جایی شار.
لەپرسی ناوەکیدا ڕژێمی تاران توانیان یەکێتی خۆیان بپارێزن، واته تیۆری نەرم نواندنی خامنەئی براوەی مه یدانەکەیه. رژێمی ئێران نیشانیداوه خاوەنی شعووری ئابووری نیه ،چونکە هەموو سەرچاوەکانی ئابووری ئێران له کۆنترۆڵی سوپادایه و واپێشبینی دەکه م که لەوانەیه زۆر کاتی و مه قتەعی له بازار کاریگەری هەبیت بەاڵم دیسانەوە گرانی و هەاڵوسان بەرۆکی
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
نوێنه‌ری دادستان سه‌باره‌ت ب ه سکااڵنامه‌که‌ی ره‌مه‌زان ئه‌حمه‌د له‌گه‌ڵ چه‌ند که‌س له‌زیندانیان له‌وان ه زانیار مرادی قسه‌ی کردوە و له‌نێوان گفتوگۆوه‌کاندا جێگری داواکاری گشتی ره‌جایی شار قسه‌کانی زانیاری بڕیوە و پێوتووە« :به‌رجام جێبه‌جێ بووە و و تۆش له‌سێدار ه ده‌درێیت». چاودێری سیاسی سەعید ساعدی لەوبارەیەوە دەڵێت: لەروانگەی منەوه هەڵگرتنی گەمارۆکان لەسەر ئێڕان هیچ کارتێکەری گەالنی نابیت ،پرسی کورد له دەرەوەی بازنەی زەمەنی و ستراتژیکی پرسی ئەتۆمی ئێرانه ،پرسی کورد پرسی چارەنووسی ژیانی و کەسایەتیه و پرسی ئەتۆمی ئێران پرسی پاراستنی سوڵتەی تاران و بەرژەوەندی سیستەمی مودێرنیتەی کاپیتالیستیه.
12
رۆژهەاڵتی کوردستان ،قوربانییەکی زۆر و سیاسەتێکی بێدەنگ
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
دەوڵەتی ئێران و کۆماری ئیسالمیی .پرسیاری ئەم نووسیینە کورتە ئەوەیە کە بۆچی لەپاش ئەو هەموو قوربانیی و ئەو هەموو دژواریی و سەختییەی کوردان لە رۆژهەاڵت و لەپاش نزیکەی حەفتا ساڵ لە خەباتیی پارتە سیاسییە کاڵسیکەکانی کورد دەوڵەتی ئیران رۆژانە بە تۆمەتی جودا النیکەم لەم پارچەیەی کوردستاندا؛ هێشتا رەوشی کورد حەوت کەس لە سێدارە دەدات .دەیان هەزار لە ئاستێکدایە کە بەهیچ شێوەیەک جێگەی ئومێد زیندانی سیاسیی وهەزارانی دیکەش بەتاوانی و هیوای کوردان نییە؟ جۆربەجۆر لە زیندانەکانی رژێمی ئێرانداهەن. رێژەیەکی زۆر لەم قوربانییانە خەڵکی کورد و ئەگەر بیانووی پارتە سیاسییەکان ئەوەبێ کە تێکۆشەرانیی ئازادیین کە بە تۆمەتی دژایەتیکردنی دەوڵەتی ئێران بەهێزە و بەهیچ جۆرێک بوارنادات خودا و دەوڵەتی ویالیەتی فەقێ سزادەدرێن .گەلی بە کورد و پارتە سیاسییەکانیی ،کەوا هەنگاوێک کورد لە رۆژهەاڵتی کوردستانی بندەستی ئێراندا بنێن؛ ئەوە رەوشی کورد لە سێ پارچەکەی تردا دۆخێکی هەرە دژوار و بێحاڵ بەسەردەبات .لە ژێر حوکمی دەوڵەتگەلێکی بەرەحمتر یان لەالیەک فەرق و جیاوازییەکی یەکجار مەزن مرۆڤدۆستتردا نەبووە و نییە .ئەدی چما لە باکوری لە نێوان رەوشی ژیان و گوزەرانی خەڵک و کوردستان گەلی کورد خاوەنی پارتیگەلێکی بەهێز خزمەتگوزاریی و جوڵەی ئابووریی ،فەرهەنگیی و تەڤگەرێکی فرە چاالکییە کە بەهیچ جۆرێک نە و کۆمەاڵیەتی لە نێوان کوردەکان و ئەوانیدیدا لەالیەن دەوڵەتی تورک و نە لەالیەن هێزە ناوەکیی هەیە؛ لەالیەکیدی رژێمی ئێران فشار و زەختێکی و دەرەکییەکانیشەوە قابیلی فەرامۆشکردنینە. زیاتر و دژوارتری لەسەر گەلی کورد بە تایبەتیی چما لە رۆژاوای کوردستاندا کوردان خاوەنی پێگە و کەمیینە ئیتنیکیی و کولتورییەکانیدیکە داناوە .و هێز و بەڕێوەبردنگەلێکی ئەوتۆن کە شایانی دەوڵەت بە بەرنامە و پالن لەهەوڵی باڵوکردنەوەی لێخوردبوونەوە و چاولێکردنیشە .هەڵبەت نەخۆشییە کۆمەاڵیەتییەکان و تاوانە و هەوڵی لێخوردبوونەوەی رەخنە ئامێز و هەوڵدان بۆ پەرەپێدانی زیادبوونی ژمارەی ئالوودەبووان بە سوودوەرگرتن لەو ئەزموونە نەک تەنها بۆ ماددە بێهۆشکەرەکان دەدات .بێکاریی و هەژارییەکی رۆژهەاڵتی کوردستان ،بەڵکو بۆ باشووری ئەوتۆ لە رۆژهەاڵتی کوردستاندا پەرەی پێدراوە کوردستانیش شتێکی باش و پێویستە. کەرێژەیەکی بەرچاوی خەڵک لەبەر خەمی نان بەئاستەميش بیریان لەالی ژیانێکی ئازاد و کەواتە کێشەی بێدەنگیی و ناچاالکیی تەڤگەریی ئازادیی کوردستان هۆکارگەلی ناوەکیی، خۆشگوزەرانیی ماوە. رێکخراوەیی ،ئایديۆلۆژیی و سیاسیی هەیە. لەم نێوەندەدا ،بەپێجەوانەی بەشەکانی دیکەی لەم بەشەی واڵتدا ،نە گەلی کورد و نە کوردستان ،رەوشی بزوتنەوەی ئازادیخوازیی پارتە سیاسیەکانی و نە دەزگا و دامەزراوە کورد لە حاڵێکی زۆر پەشێوو ناچاالکدایە .کولتوورییەکانیی بەشێوەیەکی ئەوتۆ بەڕێکخستن پارتە سیاسییە کاڵسیکەکانی کورد لەم بەشەی نەکروان کە ببێتە مایەی گەڕانەوەی ئومێد کوردستاندا لە حاڵێکی ئەوتۆدان کە بەهیچ و چاوەڕوانیی خەڵک لە تەڤگەریی ئازادیی شێوەیەک لە ئاستی ئومێد و چاوەڕوانییەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان .ئەوە زۆر ئاشکرایە کە گەلی کورددا نین .دەتوانرێت بگوترێت کە ئەم رۆژهەاڵتی کوردستان خاوەنیی مێژوویەکی درێژ و پارتانە بەهیچ شێوەیەک مایەی هەڕەشە نین بۆ سەرۆک و رێبەرگەلێکی بەناوبانگە کە لە خەباتیی
13
رەوشی بزوتنەوەی ئازادیخوازیی کورد لە حاڵێکی زۆر پەشێوو ناچاالکدایە
دەتوانین بە روونی ئەوە بڵێین کە لەسەردەمی شەڕیی ئێران -ئێراقەوە تا ئەمڕۆ ،پارتە کالسیکە کوردییەکانی رۆژهەاڵت لەخەباتێکی نێگەتیڤدان و لەنێوەندی شەڕی (پرۆکسی) بەلەجیاتییدانان دا دەسووڕێنەوە .واتە هەمیشە لە کێشە هەرێمییەکاندا بەکارهێنراون وەک داردەستێک بۆ دەوڵەتگەلی ئێراق و ئێران .لەپاش راپەڕینە جەماوەرییەکەی بەهاری ١٩٩١ی باشوریی کوردستانیشەوە ،ئەم پارتانە بوونە کەمپنشین و بەتەواوی کەوتنە بەر رەحمەتی هێزە سیاسییەکانی باشور و بەناوی تێکنەدان و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستانەوە،
بەشێوەیەکی گشتیی ،ئەم پارتانە چاوەرێی رەحمەتیی هێزە دەرەکییەکانن کە ئاوڕێکیان لێبدەنەوەو کۆمەکێکیان پێبکەن .لە ساڵی ٢٠٠٣وە هەتا ئیمڕۆ، ئەم پارتانە بەهیوای ئەمریکا وخۆرئاوابوون کە کۆماری ئیسالمیی بروخێنێت و ئەمانیش بڕۆنەوە بۆ رۆژهەاڵت و پشکی خۆیان لە حوکمداریی ئێران وەربگرن و لە بەشێکی کوردستاندا ببنە حاکم .ئیدی بەبێ ئامادەکاریی و بە بێ بوونی هیچ پالنێکی ئەوتۆ بۆ خەباتکردن و بەبێ بیرکردنەوە لە ئەگەرێکی دی لە حاڵی نەرووخانی رژێمی ئێران و وەک ئێستا دەیبینین لەحاڵی سەرکەوتنی پرۆژەی مامەڵەی ئێران لەگەڵ خۆرئاوادا ئەم پارتانە هیچ پالنێکی دیکەیان نەبووە و نیە .ئەم الوازیی و نەشارەزاییە سیاسییە تەمەنێکی درێژی هەیە لە خەباتیی سیاسیی رۆژهەاڵتی کوردستاندا .کارەساتیی تیرۆری دوو سەرکردەی دیاریی رۆژهەاڵت بەهەمان شێوازو متمانەی سادەلۆحانەی سەرکردەکانی ئەم پارتانە بە رژێمی ئیسالمیی دەربڕی ئەو راستییە تاڵەن لە خەباتی کوردانی رۆژهەاڵتدا. دەکرێ دیسان پرسیارەکە دووبارە بکرێتەوە؛ چ هۆیەکە وا گەلی کوردی بێ ئومێد کردووە لەم پارتە سیاسییانەی رۆژهەاڵت؟ ئەگەر جاران لە ساڵرۆژی شەهیدکردنی پێشەوا قازیی و کۆماری کوردستاندا، یان لە ساڵوەگەڕی شەهیدگەلێکی وەک دکتۆر قاسملو و فواد سوڵتانیدا پارتەکانیی کۆمەڵە و دیموکرات داوایان لە گەلی رۆژهەاڵتی کوردستان بکردایە بۆ
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
رزگاریی کوردستاندا تا ئەمرۆیش ناو دەنگیان هەیە .بەاڵم راستییە تاڵەکە ئەوەیە کە هەم پارتە سیاسیی و کۆمەاڵیەتییەکان و هەمیش سەرۆک و رێبەرانی کورد لە رۆژهەاڵتی کوردستان خاوەنیی روئیاو دنیابینییەکی ئەوتۆنەبوون کە ببێتە مایەی سەر ڕێگاخستنی گەلی کورد و ئاراستەکردنیی خەڵک بەرەو ئازادیی و سەربەخۆبوون .بەمانایەکیدی، پارتە سیاسییەکانی رۆژهەاڵتی واڵت لەئاست خوێندنەوەی رەوشەکەدا نەبوون و تائەمڕۆکەیش هەر لەوئاستەدانین .لەهەمووشی ناهەموارتر، پارتەکانی رۆژهەاڵت هەمیشە پشتبەستوو بوون بە هێزگەلێکی دەرەکیی کە هیچکات ،یان زۆربەکەمیی نەبێت بەرژەوەندییەکانی گەلی کوردستانیان لەبەرچاونەگرتووە .زیادەرۆیینییە کە بڵێین هەر لەسەروەختی کۆماری میللیی کوردستانەوە تا ئەمڕۆ ،هێزەکانی کورد لە رۆژهەاڵت لە چاوەڕوانیی هێزگەلێکی دەرەکییدابوون بۆ کۆمەککردن پێیان و هەرواش بۆ لێدان لە دەوڵەتیی داگیرکەریی کوردستان و رەخساندنی هەلێکی ئازاد بۆ کورد. ئاشکرایە لەوەها حاڵەتێکدا هێزە دەرەکییەکان بەرژەوەندیی خۆیان لەگەل دەوڵەتە بەهێزەکاندا ناگۆڕنەوە بە رەوایی پرسێکی بێ پشتیوانیی وەک پرسی کورد.
کێشەی کوردییان سپاردە دۆخێکی ناچاالک و بێ کاریگەر کە بووە مایەی نائومێدبوونی گەلی کورد لە رۆژهەاڵتی واڵتدا .لەمەش کارەساتبارتر، بەهۆکاریی بەرژەوەندییخوازیی کەسیی و باڵباڵێنی ئەم پارتانە ،هەردوو پارتی تەمەندرێژیی کالسیکی کوردیی ،كۆمەڵەی شۆڕشگێڕانی کوردستانی ئێران و پارتی دیموکراتی کوردستانی ئێران (کۆمەڵە و دیموکرات) ،بوونە چەندین پارچەو و گرووپیی بچوک و بی کاریگەر .حاڵی حازر چوار گروپی رۆژهەاڵت لە ژێرناوی کۆمەڵەدا لە ملمالنێیەکی ناساز و بێسوود دا بەسەردەبەن کە بەهیچ جۆرێک بچوکترین کاریگەریی و هەرەشەیان لەسەر کۆماری ئیسالمیی نیە .هەرواش دوو دیموکرات هەن کە لەقەیرانگەلێکی زۆر نەشازیی ناسنامە و ئایدیۆلۆژیدا بەسەردەبەن.
14
کە کارو دەوریی ئەوان تەواو بووە و زۆر ئاسایی و بگرە شەرەفمەندانەیە کە جاڕی کۆتایی هاتنی دەوریی خۆیان بدەن و رێگە چۆڵبکەن بۆ خوێن و وزە و هێزی گەنجان و بۆ گرتنەبەری شێوازێکی دیکەی خەبات کە ببێتە مایەی گۆڕینی ئەم ڕەوشە دژوارەی رۆژهەاڵتی کوردستان.
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
دەربڕینی ناڕەزایی و النیکەم داخستنی دوکان و بازاڕ؛ بێگومان گەل بە پیر ئەم داوایانەوە دەچوو. ئەدی ئێستا ئەگەر داواگەلێکی وا لە خەڵک بکەن داخۆ وەاڵمەکەیان چی دەبێ؟ لە راستیدا هۆکاریی بێ ئومێدبوونی گەل لەم پارتە کاڵسیکییە کوردییانە هەر ئەوەیە کە بەتەواوی سروشتیی بێ کاریگەریی و بێ بەرنامەییان لەالیەن گەلەوە دەرکیپێکراوە .چیدی گەلی رۆژهەاڵت باوەڕی بە بەرنامە و پرۆگرامی ئەم کێشەی هەرە مەزنی ئەم پارتانە لە چل ساڵی رابردوودا ئەوەبووە کە نیەتی خۆنوێکردنەوەو پارتە کڵۆاڵنەی رۆژهەاڵتی کوردستان نەماوە. دەستاودەستکردنی رێبەرییان نەبووە و نوێکردنەوەی پەیڕەوو رێکخستنەکانیان فەرامۆشکردووە .شایانی کێشەی بێدەنگیی و ناچاالکیی تەڤگەریی ئاماژە بۆکردنە ،ئەم نەخۆشییە لەناو سەرجەم ئازادیی کوردستان هۆکارگەلی ناوەکیی، پارتەکانی باشووری کوردستانیشدا بەشێوەیەکی رێکخراوەیی ،ئایديۆلۆژیی و سیاسیی بەرباڵو بەدیدەکرێت .هەرئەمەشە رێگەی لە بەردەم هەیە پارچەپارچەبوون و لێکترازان کردۆتەوە .لەمەش زیاتر ،بووەتە هۆی پشتبەستن بە هێزە هەرێمیی راستییەکەی ئەوەیە کە ئەم پارتانە لە قەیرانێکی و دەرەکییەکان نەک بۆ ئازادکردنی رۆژهەاڵتی ناسنامەیی قووڵ و لە بێمتمانەییەکی ترسناکدا کوردستان؛ بەڵکو بۆ دژایەتیکردنی باڵ و پارچە دەژین .نە سەرقاڵی کوردایەتییکردنێکی ئەوتۆن جیاوازەکانی ئەم پارتانە لە تەک یەکتر .بەاڵم کە داوای مافیی سەربەخۆیی بۆ کوردستان بکەن؛ پێویستە ئەوە لەبەرچاوان بگیرێت کە سەرەڕای ئەم نە بە روونییش خەریکی ئێرانچێتیین و توانیویانە هەموو کێشە و الوازیی و گرفتە کوشندانە ،ئەگەرچی لە گەڵ پارت و رێکخراوە ئێرانییەکانیدیدا خۆیان ژمارەشیان کەم بێت؛ هێشتا کۆمەڵێک لە خەڵکان و رێکبخەن بۆ داواکردنیی ئێرانێکی دیموکرات و پێشمەرگە و کادری دلێر و دڵسۆز بەخەڵک و خاکی لەناویشیدا کورد وەکو گەلێکی ئازاد و ئۆتۆنۆم .کوردستان لەناو ئەم پارتانەدا هەبووە و هەیە. بەمانایەکیدی ،لەگەڵ ئەوەی کە بەهیچ جۆرێک لەناو واڵتیشدا گەلی کوردستان خاوەنی پۆتێنسیاڵ لە ئەرزی واقیعدا کاریگەرییان نیە؛ لە حاڵی و ماتەوزەیەکی ئەوتۆیە کە هەرکات هەلی بۆ تیۆرییشدا سەرگەردانییەکی ئایدیۆلۆژیی و بڕەخسێت دەبێتە پزیسکی هەڵگیرساندنەوەی سیاسییش هەناوی ئەم پارتانەی خواردووە .دەکرێ شۆرش. ئەم سەرگەردانییە ئایدیۆلۆژیی و ناڕێکخراوییەیان بەسبێت بۆ بێخەمبوونی دەوڵەت و رژێمی ئیسالمیی گرفتەکە لێرەدا ئەوەیە کە ئەگەرچی گەلی کوردستان لە رۆژهەاڵت خاوەنی ماتەوزەیەکی شاراوەیە، و حسابنەکردن بۆ ئەم هێزانە. ئەگەرچی سەدان هۆکار هەیە بۆ تووڕەیی و ناڕەزایی بەپێی دانپێدانانە فەرمییەکانی ئەم پارتە کاڵسیکییە خەڵک لە دژی کۆماری ئیسالمیی و دەوڵەتیی ئێران؛ کوردییانە ،لە پاش راپەڕینی باشووری کوردستانەوە بەاڵم لە ئەنجامی سااڵنێکی دوور و درێژ لەژیانیی تا ئەمڕۆ؛ لە هەرێمی کوردستاندا سەدان کادر و کەمپنشینیی و ناچاالکییەکی بێ ئومێدکەری ئەم سەرکردەیان بە دەستی رژێمی ئێران تیرۆرکراون .پارتانە ،وا دەردەکەوێت کە گەلی کورد چیدی بڕوا و بەاڵم ئەم تیرۆر و رەشەکوژییانە نەبووە هۆی ئومیدی نەماوە بە ئازادبوون و هەوڵدان بۆ رزگاریی هەستانەوە و خۆ رێکخستنەوەی ئەم پارتانە .النیکەم خەڵک و خاکەکەی .لێرەوە دەکرێت بڵێین کە تەنها نەبووە هۆی وەالنانی کێشە کەسیی و بچووکەکانی رێکخستنێکی چاالک و لەخۆبووردوو لەناوەوەی نێوانیان و تادێت پارچە پارچەوالوازتر دەبن .ئیدی واڵتدا؛ هاوڕێ لەگەڵ رێبەرایەتییەکی لەخۆبووردوو دەبێت ئەم پارتانە ئەو راستییە تاڵە قوبووڵبکەن لێبڕاوو بڕوا بەخۆ و پشتبەستوو بە هێزیی خەڵک و
15
ئەم پارتانە بوونە کەمپنشین و بەتەواوی کەوتنە بەر رەحمەتی هێزە سیاسییەکانی باشور و بەناوی تێکنەدان و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستانەوە پارتە سیاسییە کاڵسیکییەکانی رۆژهەاڵت بە درێژایی تەمەنی خۆیان تەنیا بیریان بەالی دەسەاڵت و هێزەوە بووە ،چ وەکو سەرکردەکانییان لەسەر ئاستیی کەسیی و چ وەک سیاسەتی پارتەکانیشیان هەمیشە لەخەمی پاوانکردنی دەسەاڵت و پێگەی شەخسیی و پارتەکانیاندابوون .لەم رێگەیەشدا، ئەم پارتانە هەرگیز سڵیان لە دژایەتیکردنی یەکتر نەکردووەتەوە و زۆر بەئاسانی دەستیان لەگەڵ نەیارانی خەڵک و خاکیی کوردستاندا تێکەڵکردووە. شتێکی زۆر ترسناک کە ئەم پارتانە کردوویانە ئەوەبووە کە نەک هەر کار لەسەر گۆڕینی خەیاڵ و زیهنیەتی خەڵكی رۆژهەاڵت نەکراوە، بەڵکو درێژە بە خەیاڵ و هزری پاوانخوازیی و داگیرکاریی دوژمنەکانی کوردستاندراوە .بە مانایەکی دی؛ بەهەمان میتۆد و پالنی دوژمنانی کوردستان هەوڵیانداوە رووبەڕووی پالن و هێرشە سیاسیی و کولتووریی و سەربازییەکانی رژێمی ئێران بدەنەوە .بە داواکردنی کۆمەک لە دوژمنێکی سەرسەختی کوردستان ،ویستوویانە خۆیان بەهێزبکەن و رووبەڕووی دەوڵەتی ئێران ببنەوە. لەوەش خراپتر ،قەیرانی ناسنامەی نیشتیمانیی و نەتەوەیی ئەم پارتانە هاوڕێ لەگەڵ ناچاالکیی و بێ بەرنامەیی سیاسیی و رێکخراوەیی بۆتە مایەی الوازیی و بێ کاریگەریی خەباتی سیاسیی و کولتووریی لە رۆژهەاڵتی کوردستاندا. بەکورتی دەبێت دان بەوەدا بنرێت کە ئەم نووسینە زۆر رەخنە ئامێزو توندە دەرهەق بە کار و خەباتی پارتە کاڵسیکییە کوردییەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان.بەاڵم بەهیچ شێوەیەک
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
خاکی کوردستان ،دەتوانێت رۆژهەاڵتی کوردستان لە بێ ئومێدیی و بڕوا بە خۆنەبوون دەربهێنێت. ئەوەش بە هێزێک دەکرێت کە لە روئیاو دنیابینیدا جیاوازبێت لە پارتە سیاسییە کاڵسیکییەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان.
بەمەبستی بەکەمگرتنی خەباتی دوور و درێژی ئەم پارتانە نەنوسراوە .رەخنەگرتنێکی واقیعی و پێشنیارگەلێكی دڵسۆزانەیە بۆ باشترکردنی رەوشی زۆر خراپی خەباتی کوردان لە رۆژهەاڵتی واڵتدا. پرسیاری کۆتایی ئەوەیە کە ئایا هیچ هێز و پارت و دونیابینیەک هەیە کە ببێتە ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئەم هەموو قەیرانەی خەباتی کوردانی رۆژهەاڵت؟ رەنگە رەخنەکردن و شیکردنەوەی دروستبوون و گەشەکردنی پارتی ژیانی ئازادی کوردستان ”پەژاک” و دواتریش بنیاتنانی سیستمی کۆمەڵگەی ئازاد و دیموکراتیکی رۆژهەاڵتی کوردستان ”کۆدار“ وەک بەشێک لە دنیابینیی و تێڕوانینی بزوتنەوەی ئازادیخوازیی باکوریی کوردستان و لەسەر بنەمای تێگەیشتنی عەبدوڵال ئۆج ئاالن ،رێبەری کۆما جڤاکێن کوردستان شتێکی بەسوود بێت بۆ زیاتر تێگەیشتن لە رەوشی گۆڕانکارییەکانی خەباتی کوردان لە رۆژهەاڵتی کوردستاندا .دەکرێت شرۆڤەکردنی ئەم مژارە بکەوێتە نووسیینێکی تر وەک درێژەدانێک بە رەخنە و سەرنجەکانی ئەم نووسینە لەسەر رۆژهەاڵتی واڵت .بەاڵم لەم نێوەندەدا ،زۆر بەکورتی دەکرێت ئەوە بگوترێت کە کۆپی کردنی خەباتی باکوری کوردستان و هەوڵی پراکتیککردنی لە رۆژهەاڵتی واڵت کارێکی سەرکەوتوو نابێت .بەاڵم تەبەننیکردنی ئایدیا و خەیاڵی کەجەکە لەالیەن کۆدار و پەژاکەوە دەشی قابیلی لێخوردبوونەوە بێت .ئەم بابەتە لە بۆنەیەکی تردا بە شێوەیەکی زیاتر و لەسەر بنەمای زانیاریی ورد دەدرێتە بەر رەخنە و هەڵسەنگاندن.
16
ئه‌ردوغانيزم سه‌رچاوه‌يێ تيرۆريزمێيه!!
چه‌مكێ تيرۆريان تيرۆرزم ،چه‌مكه‌كێ كه‌ڤن ه و هه‌ر ل ده‌ستپێكا په‌يدابونا ژيانى دروست بويه ،مروڤ بونه‌وه‌ره‌كێ كه‌ڤنه ،سرۆشتێ ژيانێ دده‌ستپێكا خودا، سرۆشته‌كێ تژى هه‌ڤركى و تژى دورندايه‌تى و تژى توندوتيژيه ،ل به‌ريا دروست بونا شارستانيه‌تێ، مروڤ وه‌كى هه‌ر گيانداره‌كێ ،ديێ كويڤى ل چول و ده‌شت و دول و چيادا دژى ،هه‌مى هه‌ول و بزاڤێن وى ،ئه‌و بوون خوبخوادن بكه‌تن ،ل سه‌ر خارنا كشتووكال و گوشتێ گياندارێن كويڤى و ئاڤى دژيا، وات ه ل وى ده‌مى مروڤ دبزاڤه‌كا به‌رده‌وام دابوو، تاكو خارنا خويا رۆژان ه په‌يدا بكه‌تن ،ديسان ژ به‌ر گه‌رم و سه‌رمايێ ژى خو لناڤا شكه‌ڤت و دناڤا كونجاندا دپارست ،ل وى ده‌مى ژيان زۆريا گران و بزه‌حمه‌ت بۆ ،ژ به‌ر هندێ هه‌رده‌م دهه‌ڤركيێ دا بوو تاكو بژيتن و ئه‌ڤێ هه‌ڤركيێ ژى توندوتيژيه‌كا مه‌زن پێڤ ه ديار دبۆ ،ل وى ده‌مى ياسا ياسايا جه‌نگه‌لستانێ بۆ ،ژيان ژى بۆ يێ بهێز بۆ ،تاكو مروڤ شياباي ه بژيتن ،دڤيا ئاماده‌ى توند و تيژى و هه‌ڤركاتيه‌كا ،دژوار كرباي ه تاكو شيابا بژيتن.
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
ئه‌گه‌ر ئه‌م دێرۆكێ بخوينين و بتايبه‌تى دێرۆكا شارستانيه‌تێن كه‌ڤن ،وه‌كى دێرۆكا سومه‌رى، مصرى ،بابلى ،صين و هندى ،هيتى...پاشى دێرۆكا ئه‌وروپا و تاكو دگه‌هيتن ،ڤه‌ديتنێن رۆژهه‌الت و رۆژئاڤايى و نه‌خاسم ڤه‌ديتنا كيشوه‌رێ ئه‌مريكا، ئه‌م دێ بسه‌ر توندوتيژى و تيرۆريزما ده‌ستپێكا دروستبونا شارستانيه‌تێ هه‌لبن و دێ خويا بيتن، تيرۆر ديارده‌يه‌كا كه‌ڤن ه و دگه‌ل په‌يدابونا مروڤى دا دروست بويه.
نمونه‌يه‌كا ساخا ته‌ندوتيژيا رۆژهه‌التا ناڤين ،دێ بئاشكرايى كه‌ڤيتن به‌رچاڤێن مروڤى ،لێ ئه‌گه‌ر ئه‌م دێرۆكا( كوردوعه‌جه‌م) بخوينين ،ئه‌واژاليێ به‌رێز (ناوشێروان مسته‌فا )ڤ ه هاتي ه نڤێسين ،يان ژى دێرۆكا جڤاك ناسى بخوينين ،ئه‌وا دپه‌رتوكێن نڤێسه‌ر(حسێنێ خه‌ليقى)دا هاتى ،نمونه‌يه‌كا ديا ساخا توندوتيژيێ ل كوردستانێ دێ كه‌ڤيتن به‌ر ده‌ستێ مروڤێ كورد و كوردستانى ،لێ ئه‌گه‌ر م ه بڤێتن وێنه‌كا ساخ و ديارێ ته‌مام ئه‌م وه‌رگرين، ياگرنگ ه ئه‌م دێرۆكا ئيسالمێ و ڤه‌كرنێن ئيسالمێ بخوينين و نه‌خاسم ل سه‌رده‌مێ ده‌وله‌تا ئه‌مه‌وى و عه‌باسى و پاشى دروست بونا ئيمپرتوريه‌تا عوسمانى و دێرۆكا شاهێن ئيرانا ئيسالمى...ل سه‌رده‌مێ دێرۆكا نوى ژى ،يا گرنگ ه ئه‌م دێرۆكا هه‌ردوو شه‌رێن مه‌زنێن جيهانى بخوينين و نه‌خاسم پشتى دروست بونا ده‌وله‌تا عێراقێ ل ساال1921ز و بسه‌ردا و پاشى ،ئه‌م دێرۆكا ده‌وله‌تا توركيا و سوريێ و ئيرانى بخوينين ،ئێك ل دويڤ ئێكێ و لپاش ڤى سه‌رده‌مى ،نه‌خاسم پشتى كه‌مال ئه‌تاتورك و عسمه‌ت ئه‌نوينوى ده‌ستهه‌الت بده‌ستێ خو گرتى و توركيا نوى ئاڤاكرى...پاشى يا گرنگ ه ئه‌م دێرۆكا بزاڤا ئازاديخوازيا كوردى(ل هه‌ر چار پێنج پارچێن كوردستانێ) بخوينين ،ئها ل ڤێر ه دێ وێنه‌يه‌كا ته‌مام و تژى بويه‌رێن بتوندو تيژى كه‌ڤن به‌رده‌ست و چنه‌ناڤا زێهنيتا مه‌دا ،ئه‌ڤا مه‌گوتى و بكورتى داي ه ديار كرن ،خاندن و شلوڤه‌كارى و ديراسه‌ت كرنه‌كا تژى و دوير و درێژ پێ دڤێتن و ئه‌م نه‌شێن بچين ه ناڤا كويراتيێن ڤى بابه‌تى ،چونكى زور ده‌م و شيان پێ دڤێن و هه‌ميش ئه‌م ده‌رحه‌قى بابه‌ته‌كێ هوسان ده‌رناكه‌ڤين و دێ دناڤا بويه‌ر و شروڤه‌كاريان دا ئاسێ بين و توشى شاشى و هه‌زقينێن زور مه‌زن ژى بين...له‌ومانێ دێ ڤى بابه‌تى بۆيێن شاره‌زا و يێن تايبه‌تمه‌ند هێلين ،لێ بتنێ مه‌ره‌م م ه پێ ئه‌وه، هنده‌كێ ژ ديتنێن خو ل سه‌ر تيرۆرا ،نهاد بينين، بده‌يين ه ديار و شلوڤه‌كارى كرن.
ئه‌گه‌ر ئه‌م دێرۆكا عێراقێ بخوينين ،وه‌كى نمونه‌يه‌ك، پشتى ئازاديا عێراقێ و هه‌ڤده‌مى لپاش بتايبه‌تى ئه‌وا دپه‌رتوكا نڤێسه‌رێ عه‌رب (ياسين باقر) دێرۆكا2003ز ،وه‌سان دهات ه پێش بينى كرن ،بۆ دا هاتى ،بناڤێ(تاريخ العونف الدموى فى العێراق)،
17
هه‌رچه‌ند ه تاكو راده‌يه‌كا زور شيان كوردا ژئاخا وان ڤه‌كه‌ن و زمانێ وان لبه‌ر به‌رزه‌كرن و جلێن وان ژبه‌ر كرن ،لێ كورد وه‌كى گه‌له‌كێ خودان ماف و خودان ناسنام ه و خودان ئه‌رد...وه‌كى شێرا كه‌ڤتن ه ناڤا مه‌يدانا خه‌بات و خوراگريێ و بزمان و بجلێت توركى ،خه‌باتا خويا كوردايه‌تى به‌رده‌وامى دايێ و بزه‌حمه‌تى دا هاژوتن و دخه‌بات و تێكوشانێن خودا موعجزه‌يێن مه‌زن و تژى ئاسته‌نگى برين و ده‌رباز كرن و هه‌بونا خودا ئيسبات كرن. ل ده‌مه‌كى بزاڤا رزگارىخازى يا كوردى ل سه‌ر ئاخا خو بدژوارى دهات ه دوماندنێ ،وه‌رگه‌ريانه‌ك هات ه دروست كرن ،لناڤا توركيا و دوێ وه‌رگه‌ريانێ دا ،ئاق پارتى بسه‌روكاتيا سه‌روكێ خويێ ژ به‌ند كرنێ به‌رداى(ره‌جه‌ب ته‌يب ئه‌ردوگان) ،ده‌ستهه‌التا توركيا بته‌مى وه‌رگرتى و هه‌ر ل ساال2001ز ،بناڤێ
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
ده‌مێ نێزيك ژ پێنج ساالن عێراق بكه‌ڤيتن ناڤا شه‌رو ناڤا تيرۆره‌كا گران دا ،ل پاش ڤى ده‌مى هێدى هێدى ته‌ناهى بكه‌ڤيتن ناڤا عێراقێ و نه‌خاسم پاش عێراق دبيتن ده‌وله‌ته‌كا فيدرالى ،هه‌رئێك ژ كورد ،شيعه ،سونه ،كو پێكهاته‌يێن سه‌ره‌كينه و رهوريشالێن توندوتيژيێ لنادا هه‌نه ،ل ڤى وه‌التى، هه‌رئێك ئيداره‌يه‌كا مه‌ده‌نى و تايبه‌تى بخوڤه، دروست بكه‌تن و ئيدارا خو بكه‌تن و هه‌رسێك ئيداره‌ژى بكه‌ڤن ناڤا چارچوڤه‌يێ ،ده‌وله‌ته‌كا رێكخستى و بناڤێ عێراقا فيدرالى...راست ه رژێما به‌عسا صه‌دامى زوى هه‌رفت ،لێ بۆ سه‌رچاوه‌يه‌كێ تيرۆرێ ل عێراقێ و تاكو نهاژى گروپ و پشكێن ڤێ حزبێ ،دبن ه بنياتێ تيرۆرا هه‌ى ،ل ڤى وه‌التى و بنه‌خاسمه‌يى ،په‌رجه‌مێ گروپێ نه‌قشه‌به‌ندى، بسه‌روكاتيا(عزت الدورى) ،جێگرێ ئێكێ يێ سه‌دام حوسێنێ دكتاتور و تيرۆرزم ،ئه‌وا راستى ژى بيتن ئه‌مريكا دگه‌ل وێ ته‌حالفا وان سه‌ركێشى دكر ،ل ئازادى يا عێراقێ ،نه‌شيان بته‌مى ئه‌رمانجێن خو بده‌ست بێخن ،ده‌ستێ ئيرانێ بره‌نگه‌كێ درێژ شور بوو ،بۆناڤ وێ عێراقا پتريا وێ شيع ه مه‌زهه‌ب و ديسان ئيران بۆ مفادارێ ئێكێ دئازاديا عێراقێ دا ،ئه‌مريكا وه‌كى هێزه‌كا شكه‌ستى يان ئارمانج بده‌ست نه‌گرتى ژ عێراقێ هات ه ڤه‌كێشان ،ل ده‌مه‌كى تيرۆره‌كا دژوار و شه‌ره‌كێ به‌رفره ه دهات ه ديتن و برێڤ ه برن دڤى وه‌التى دا ،پشتى ئه‌مريكا ڤه‌كشياى و ئارمانجێن خو وه‌رنه‌گرتين ،ئێدى توركيا و سعودى يا و هنده‌ك ميرگه‌هێن خه‌ليجى ،بزاڤێن خورت كرن ،تاكو به‌رژه‌وه‌نديێن خو ل ڤى وه‌التى بپارێزن، ل ده‌مێ ديتى به‌رژه‌وه‌نديێن وان بساناهى ناهێن پاراست ،بهويرى و بچرى ده‌ست دا ،دروست كرنا گرپ و هێزێن ئيسالميێن نه‌ژاد تيرورزم ،ئه‌و ژى راسته مه‌مله‌كه‌تا عه‌ره‌بيا ئيسالميا سعودى و هنده‌ك ميرگه‌هێن دى يێن خه‌ليخى ،رابردويه‌كێ درێژ و تاقيكرنه‌كا زه‌نگين هه‌ي ه بخودان كرن و خولقاندنا پارت و گروپ و هێزێن تيرۆرزميێن ئيسالم ره‌گه‌ز، وه‌كى دروست كرن و پشته‌ڤانى كرنا بزاڤا تيرۆرزمى يا تايبان ،قاعيد ه و گروپ و هێزێن سه‌ر بقاعيده، جه‌بهه‌ت النسر ،ده‌وله‌تا ئيسالمى يا بناڤێ(داعش) ل عێراق و شامێ و گه‌له‌ك گروپ و حزبێن دى يێن تيرورست.
توركيا نوى هه‌ر ل ده‌ستپێكا دروست بونا وێ ل ساال1923ز ،وه‌كى ده‌وله‌ته‌كا كه‌مالستيا تورك ره‌گه‌ز ،كه‌ڤت ه ناڤا ده‌ستهه‌الت و ناڤا رێڤه‌به‌رى كرنێ ،زولم و زه‌ره‌رێن زور مه‌زن گه‌هاندن گه‌ل و ملله‌تێن توركيا كوردستانى و ئه‌نادولييان، بده‌هان ملله‌ت و گروپێن ئه‌ته‌نى لناڤا جوهنيێ ترك په‌رستيێ دا دان ه حه‌الندن و قه‌الندن ،وه‌كى ملله‌تێ رۆمانى ،يونانى ،ئيتالى ،چه‌ركه‌س ،الز ،عه‌ره‌ب، قه‌فقاسى ،شيشانى...گه‌له‌كێن دى ،ملله‌تێ كورد ژى ئێك بوي ه ژوان ملله‌تێن بزاڤێن حه‌الندن و قه‌الندنا وى بچرى كرين ،راگوهاستن ،كوشت و كوشتار، گرتن و ئه‌شكه‌نجه‌دان ،قه‌دغه‌كرنا زمان و جلێن نه‌ته‌وه‌يى...هه‌وه‌كا ره‌گه‌ز په‌رستى و تورگچيياتيا دژوار كر ه سه‌ر ملله‌تێ كوردى بره‌نگه‌كێ گشتى،
18 چاكسازيێن جڤاكى و راستڤه‌كرنێن داريى و په‌ره‌پێدان و ساخ كرنا ژێرخانا ئابورى ،شييان زوربه‌يا ده‌نگێن كوردا بده‌ست خوڤ ه بينن و به‌رده‌وامێ بده‌ن خه‌باتا خويا ئه‌ردوگانى ،ل ده‌مه‌كى داخويانى و پشته‌ڤانى دانه مه‌شاندن و راگه‌هاندن و پشته‌ڤانى يا پرۆژێ ئاشتيا كوردێن باكور ،ئه‌و پرۆژێ رێبه‌رێ رۆحيێ كوردى(عه‌بدوال ئوجه‌النى) دناڤ زيندانا خويا ئيمرالى دا ،داي ه راگه‌هاندن...ديار ه ئه‌ردوگان و پارتيا خو لوێ باوه‌رێ بوون ،گه‌لێن توركيا و ژ وانان ملله‌تێ كوردى ،وه‌كى توبه‌كێ حه‌ريرى دێ كه‌ڤيتن ناڤا ده‌ستێ وى و حزبا وى ،بكه‌يفا خو دێ گه‌ز و مه‌قه‌س كه‌ن و ل گوره‌ى حه‌زكرنا خو دێ نه‌خش ه و پالنان پێ دروست و جێ به‌جێ كه‌ن ،لێ ل ده‌مه‌كى ديتى كوردێن باكور ن ه توبه‌كێ حه‌ريرى نه ،وان ژى تايبه‌تمه‌ندى و رێك و رێبارێن
هه‌وه‌كا ره‌گه‌ز په‌رستى و تورگچيياتيا دژوار كره سه‌ر ملله‌تێ كوردى بره‌نگه‌كێ گشتى
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
خو بخو هه‌ن ه و ل سه‌ر هاتين ه په‌روه‌رد ه و مه‌زن كرن ،ئێدى پێ ل سه‌ر پرۆژێ ئاشتيا باكور دانا و ده‌ست بكوده‌تا و پالنێن خويێن ره‌گه‌زپه‌رست و تيرۆريزمى كرن ،نه‌خاسم پشتى ديتى بهارا عه‌ره‌بى ده‌ستپێكر و وه‌التێن عه‌ره‌بى(تونس ،ليبيا ،مصر، سوريا ،يه‌مه‌ن ،عێراق ،)...ئێك ل دويڤ ئێكێ كه‌ڤتين ،ئێدى ده‌ست بگروپ و پارتيێن سه‌ربخو ه كرن لناڤا ڤان وه‌التا و مايتێكرنێن خو دڤان بهارێن عه‌ره‌بى دا كرن ،ئه‌ڤ وه‌الت ه كرن ه بازاره‌كێ ڤه‌كى، بۆ بازرگانێن خو ،بۆ ميت و ئوزه‌لتيمێن خو ،بۆ له‌شكه‌ر و بۆ دروست كرنا پارتێن سه‌ربوان ڤه، خودا هێال ناڤا ده‌ستهه‌التێن ڤان وه‌التا ،نه‌خاسم ل مسرێ پشته‌ڤانيا برايێن بسلمان(االخوان المسلمين) كرن ،ئێدى پشتى دى تى رۆژ ل دويڤ رۆژێ رژێمه‌كا ده‌ڤه‌رێ يا دكه‌ڤيتن و ئه‌ڤ وه‌الت و ئه‌ڤ ده‌وله‌ت ه بو وان يا دبيتن بازاره‌كێ ڤه‌كرى و بێ كونترول... ئێدى غروره‌كا مه‌زن بۆ ئه‌ردوغانى و بۆ پارتيا وى دروست بۆ ،هزر ل هندێ كر ،ئه‌و زه‌المێ نه‌خوشێ عوسمانى ،ژ قه‌برێ راكه‌تن و ده‌رمان بكه‌تن و ل سه‌ر جه‌نه‌كێ وێ ئيمپراتوريه‌تا خويا تورانيا
ئه‌ردوغانزمى دروست بكه‌تن ،گه‌لێ هشيارێ مصرێ، يه‌كه‌مين گه‌ل بوي ه هه‌ست بخه‌ته‌را ئه‌ردوغانيزمێ كرى ،ئه‌و بۆ ده‌ست بگرتنا سه‌رانێن ئيخوانيان كرن و تاكو گه‌هشتي ه وى راده‌ى كوده‌تايه‌كا سپى ل سه‌ر رابه‌رێ ئيخوانان(مرسى)كرى و ژ ده‌ستهه‌التێ هاڤێت و كر ه ناڤا زيندانێ و پاشى بحوكمێ ئيعدامێ حوكم كر ،ئه‌ڤ ه بخو هشياريه‌ك و سه‌رخوييه‌كا گه‌ل و خه‌لكێ مسرێ بويه ،ل ده‌مێ هه‌ست بخه‌ته‌را ڤى كه‌سى و ڤێ ده‌ستهه‌التێ كرى ،ژ ده‌ستهه‌التێ هاڤێت ه ده‌رێ. ل ده‌مه‌كى ل بيست و حه‌فت ده‌وله‌تێن ئه‌فريقى، ده‌ستهه‌التا ئه‌ردوغانى نونه‌ريێن خو ڤه‌كرن ،وه‌كى رێبه‌ره‌ك و وه‌كى سه‌ركرده‌كێ ده‌ڤه‌ره‌كا پاوان كرى، سه‌رده‌رى دكرن ،خو دديت شاه و سولتانێ دونيايا ئيسالما سونى ،لێ پشتى ديتى ل هه‌رئيكێ ژ يه‌مه‌ن و مصرێ توشى شكه‌ستن و توشى بێ ناڤيێ بووى، دئاليێ دى دا ديت ،بزاڤا ئازاديخوازى يا كوردى ل رۆژئاڤا يا پێشدا دچيتن و ده‌ستكه‌ڤتان بسه‌ر فه‌رازى وه‌ردگريتن ،نه‌خاسم پشتى كوبان نه‌كه‌ڤتى و هاتي ه رزگار كرن ،دئاليێ دى ژى دا ،بزاڤا ئازاديخازيا كوردى لباكور بسه‌روكاتيا( )HDPو بپشته‌ڤانييا پارتيا كاركه‌رێن كوردستانى و برێبه‌ريا رێبه‌رێ روحيێ كورد(عه‌بدوال ئوجه‌الن) ،كورد شيان سه‌ركه‌ڤتنێن مه‌زن تومار بكه‌ن و زێده‌ى()80هه‌شتێ په‌رله‌مانته‌را ببه‌ن ه ناڤا په‌رله‌مانێ توركيا و ديسان ل ڤێره‌ژى پارتيا وى توشى شكه‌ستنه‌كا مه‌زن بۆ ،ئێدى ئه‌ردوغان وه‌كى دينه‌كێ هار كه‌ڤت ه ناڤا دروست كرنا ته‌ل و خيچ و تورێن تيرۆرێ دا ،چ تيرۆرا هه‌ى لناڤا()40چل ده‌وله‌تێن ئيسالمى(سونى) دا ،پشته‌ڤانى كرن و كێشان ه ناڤا توركيا و پاشى داقوتان ه ناڤا ئه‌ڤان ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بێن ئيسالمى و بنه‌خاسمه‌يى دناڤا سوريێ و عێراقێ دا ،ئه‌ڤان هه‌مى هه‌ول و بزاڤێن وى كرين و به‌رده‌وام ه ل سه‌ر، سه‌خه‌مه‌راتى دوو ئارمانجێن سه‌ره‌كييه ،يائێكێ چه‌سپاندنا سسته‌مێ سه‌روكاتيێ ،تاكو دناڤا ڤى سسته‌مى دا بكاريتن ئيمپراتوريه‌تا خويا تورانى دروست بكه‌تن ،سه‌رومالێ گشتى لناڤا توركيا و ل ده‌ڤه‌رێ بكه‌يف و بهه‌وه‌سێن خو تاالن و وێران بكه‌تن و گه‌نده‌ليا خو ژى بڤه‌شێريتن و هه‌مى بريارێن ده‌وله‌تا توركى دناڤا ده‌ستێ خودا حه‌بس بكه‌تن و
ببيتن تاك ه سه‌رچاو ه و تاك ه ده‌ستهه‌الت و بريارێن وى ببن خه‌تێ قورئانێ و ببن پيرۆزى و بێى سێ و دوو و بێ دوودلى بێن ه بجهكرن...يادووان بتوندى ل بزاڤا ئازاديخوازيا كوردى بده‌تن ،چ لباكور يان ل رۆژئاڤا ،قه‌نديل و دياربه‌كر و ئيمرالى ژێك جودا بكه‌تن و بكه‌تن نه‌يارێن هه‌ڤدو ،ديسان ده‌وله‌ت و ملله‌تێ ده‌ردور و هه‌ڤسنور بێ هه‌يبه‌ت و بێ ئه‌رك بكه‌تن و بكه‌يفا خۆ ده‌ستهه‌الت و ئيمپراتوريه‌تا خو ل سه‌ر سه‌رێ وا بده‌تن هاژوتن و بجهكرن ،نه‌خاسم پشتى سه‌روسامانێ كوردستانێ(هه‌رێما باشور) كه‌ڤتي ه بن ده‌ست و كه‌ڤتي ه ناڤا به‌رژه‌وه‌نديێن وى، ئێدى وه‌كى گورگێ ده‌ڤ بخوين كه‌ڤت ه ناڤا كورد و كوردستانيان و بكه‌يفا خو ،گروپێن تيرۆرزمى دروست دكه‌تن و چه‌كدار دكه‌تن و به‌ردده‌تن سه‌روچاڤێن خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ و نهاژى باشور كه‌ڤتي ه بن ده‌ستهه‌التا له‌شكه‌ر و ميت و بن چارچوڤێن ئوزه‌لتيمێن دام و ده‌زگه‌هێن وى يێن ئه‌منى و ئابورى...نها ژى بشاحينان عيتاد وسيالح و هاريكارێن لوجستى دده‌تن داعش ،بكاروانێن دوير و درێژ نه‌فتا داعش ڤه‌دگوهێزتن توركيا و ببهايه‌كێ زورێ كێم وه‌ردگريتن ،مه‌يدانێن مه‌شق و راهێنانێن له‌شكه‌رى و تيرۆريزمى بۆ ڤه‌دكه‌تن ،بكه‌يفا خو له‌شكه‌ركێشيا بو ده‌رڤه‌ى سنورێن خو ،بۆ ناڤا باشور دكه‌تن ،هوسان و بڤى ره‌نگى ،باشور كري ه دورگه‌يه‌كا خه‌ندقى و داگير كرى.
پرۆژێ رێبه‌رێ رۆحيێ كوردى(عه‌بدوال ئوجه‌النى) دناڤ زيندانا خويا ئيمرالى دا ،دايه راگه‌هاندن ژبلى وێ ژى دبێژيتن (په‌كه‌كه) و (په‌يه‌ده) تيرۆرستن و ئێخستن ه ناڤا ليستا تيرۆرا ته‌حالفا تيرۆريزمييا ئيسالمى دا ،ئه‌و بخو تيرۆرستن ،خه‌لكێ مافپه‌روه‌ر و خودان حه‌ق ل سه‌رئاخا باب و كالێن وان دكه‌ن ه تيرۆرست...ئه‌ڤه بخو نه‌هه‌ر شاشييه‌ك ه ده‌رحه‌قێ(په‌كه‌كه) و(په‌يه‌دێ) دهێتن كرن ،به‌لكى ئه‌ڤ ه بێ ناڤى و بێ رێزيه‌كا مه‌زن ه هه‌مبه‌رى گه‌ل و ملله‌تێ كورد و هه‌مى خه‌لكێ كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ ،په‌كه‌ك ه و په‌يه‌د ه دوو پارتيێن شوره‌شگێر و ئازاديخواز و ئاشتى پارێزن ،ئه‌و ل سه‌ر ئاخا
خو داخازيا ماف و ئازاديێن خو بره‌واتى و ل گوره‌ى پره‌نسپ و ياسايێن ناڤنه‌ته‌وه‌يى دكه‌ن ،دوو بزاڤێن نيشتيمانى و نه‌ته‌وه‌يى و مللى و ديموكراتى و ئاشتى و ئازادى پارێزن ،ئه‌و مافێن خو ل سه‌ر ئاخا خو داخاز دكه‌ن ،براتيا گه‌ل و ملله‌ت و مافێن مروڤاتى داخاز و مماره‌س ه دكه‌ن ،بهيچ ره‌نگه‌كى و بهيچ پێوه‌ره‌ك و بهيچ ياسايه‌كێ ناكه‌ڤن ناڤا خانا تيرورێ ،ئه‌وێن بدرێژاهييا ساال ئاخا وان داگير كرى ،خه‌لكێ وان قه‌تل و عام كرى ،ژ سه‌ر جهوژسه‌ر وارێ وان ده‌ركرين و ل سه‌رئاخا وان كرين ه غه‌ريب ه و بێ ماف و بێ ئازادى و لبن زولم و زورداريێ توشى نه‌هامه‌تى و توشى جه‌ڤروجه‌ڤايه‌كا مه‌زن كرين ،ئه‌و تيرۆستن ،ئه‌ردوغان و پارتيا وى تيرۆرستن ،ده‌وله‌تا تورك نه‌ژاد تيرۆرسته ،ئه‌و چ ياسا و چ عورف و عاداتن ،غازيان و ئه‌وێن ل سه‌رپشتا هه‌سپى هاتين ژ مه‌نگولستانێ و وه‌الت داگير كرين و بكوالتى و بدرێژاهيا ساالن زولم و زوريێ دكه‌ن..چاوان دبيتن ئه‌ڤ زالم ه و ئه‌ڤ تيرۆرست ه خودان ماف بن و خودانێن ئاخێ و ل سه‌ر ئاخا خو ،داخازييا ماف و ئازاديێن خو دكه‌ن و دخازن ئه‌و ژى وه‌ك مروڤ وه‌كى كورد ل سه‌ر ئاخا خو مافێن خو بكار بينن و بئازادى كار بكه‌ن و بئازادى بخوينن و بزمانێ خو يێ دايكێ باخڤن... ئه‌ڤ مه‌زلوم ه تيرۆرست بن و بكوم ل سه‌ر ئاخا خو بێن ه كوشتن ،بپيرۆ شير ،ژن و زاروك...لناڤا مال و لناڤا الندكێن خودا بره‌نگه‌كێ هوڤاتى بێن ه كوشتن...كه‌چى كورد(په‌يه‌د ه و په‌كه‌كه) تيرۆرست بن و ئه‌ردوغان بدرونده‌يى و بقه‌تالزيێن خو ،به‌هشتى بيتن و ببيتن خودانێ()70حه‌فتێ حوريكێن به‌هشتى، برويبارێن شيرى خوبشوتن و ژرۆيبارێن عه‌ره‌ق و مه‌يسه‌ر و وێسكيێ ڤه‌خوتن ،ئه‌رێ گه‌ال ئه‌ڤ ه چ ئه‌قل و چ ره‌نگێ دادى و چ مروڤاتيه..ل سه‌ر كوردان و لناڤا وه‌التێ كوردا دا دهێتن برێڤه‌برن و بريار ل سه‌ر دهێتن وه‌رگرتن...له‌ومان ل ڤێر ه ڤه‌كرى دبێژم و بال هه‌ر كه‌س و هه‌ر مروڤ و هه‌ر كورد و كوردستانى بزانن و ژێ پشت راست ژى بن ،ئه‌ردوغان و پارتيا وى نه‌هه‌ر تيرۆرستن ،به‌لكى پارتيا وى ده‌يكا تيرۆريزمێيه ،ئه‌و بخو بابێ تيرۆرزمێ يه ،وه‌التێ وى ژى هێلينا تيروريزمێيه ....وات ه ئه‌ردوگانيزم تاكه سه‌رچاوه‌يێ تيرۆريزما ده‌ڤه‌رێ ي ه و نه‌خاسم ل سه‌ر كوردا و لناڤا كوردستانێ دا!!
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
19
20 کاریگه‌ری باکوری کوردستان له‌سه‌ر رۆژئاوای کوردستان ل ه کۆمه‌ڵه‌ی خۆیبونه‌و ه بۆ ل ه زۆرینه‌ی شوێن ه کوردیه‌کان لق و مه‌ڵبه‌ندیان بکه‌نه‌وه)١(. له‌وێو ه چاالکیه‌کانیان زیاتر برد ه شاره‌کوردیه‌کانی رۆژئاوا و ده‌ستیان کرد ب ه چاپکردنی رۆژنام ه و گۆڤار و چاالکی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی .ئه‌مه‌ش کاریگه‌ری له‌سه‌ر جواڵنه‌وه‌که‌ی ناوچه‌ی»جزیره« هه‌بوو ک ه ل ه ساڵی ( )1937خه‌ڵکی داوایان کرد حکومه‌ت ئیشیان بۆ بدۆزێته‌و ه و دان ب ه قه‌واره‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆ بۆ کورده‌کان ل ه جه‌زیر ه بنێت)٢( .
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
کاریگه‌ری و رۆڵی کوردانی باکور ،له‌سه‌ر رۆژئاوای کوردستان مێژوویه‌کی درێژ و په‌یوه‌ندیه‌کی قوڵیی هه‌یه .ک ه به‌رده‌وام وه‌ک دوو دراوسێی به‌ش پێکه‌و ه ژیاون ،به‌جۆرێک الیه‌نی سیاسی ته‌نیا هۆکارێک نه‌بو ه و به‌س ،به‌ڵکو الیه‌نه‌کانی کۆمه‌اڵیه‌تی، جیوگرافی ،مێژوو ،شێوه‌زاری قسه‌کردن ،جلوبه‌رگ به‌اڵم ده‌بێت باس له‌وه‌شبکه‌ین ک ه ل ه پێش و شێوه‌ی ژیان هۆکاری سه‌ره‌کین و په‌یوه‌ندی جوالنه‌وه‌کانی ئاگری داخ ،کوردانی باکور له‌و و کاریگه‌ریان له‌سه‌ر یه‌کتر زیاتر بوه .ئه‌مه‌ش به‌شه‌ی کوردستان کاریگه‌ریان هه‌بو ه ک ه هێشتا به‌راورد ب ه به‌شه‌کانی دیکه‌ی کوردستان. کوردستان ،کاتیک کوردستان ،ل ه نێوان ده‌وڵه‌تان دابه‌شنه‌کرابوو .ب ه جۆرێک له‌سه‌رده‌می میرنشین ه ئه‌وه‌ی له‌نیوان باکور و رۆئاوا هه‌یه ،ل ه بیسته‌کانی کوردیه‌کان ،باکور ،ئه‌و کاریگه‌ریانه‌ی هه‌بوه. سه‌ده‌ی رابردوو په‌یوه‌ندیه‌ک ه به‌هێزتربو ه و رۆشتنی ته‌نیا ئه‌وه‌ند ه هه‌یه ک ه ئه‌و کات کوردستان دابه‌ش کوردانی باکور بۆ رۆژئاوا ،ب ه شێوازی جیاواز، نه‌کرابوو ،وه‌ک ل ه نمونه‌ی میرنشینی بۆتان، به‌ته‌واوی کاریگه‌رێتی باکوری وه‌ده‌رخستوه. به‌تایبه‌تی له‌سه‌رده‌می میر به‌درخان(،)1847-1821 به‌تایبه‌ت له‌دوای شکستپێهێنانی راپه‌ڕینه‌که‌ی پایته‌ختی میرنشینه‌که‌ی ناوچه‌ی ل ه جه‌زیری بۆتان شێخ سه‌عیدی پیران ساڵی ( ،)١٩٢٥زنجیره‌یه‌ک – ئیبن عومه‌ر تاکو شاری وێران شهر ،ل ه باکوری ئاماده‌بوون و که‌ریگه‌ری باکور ل ه رۆژئاوای «سه‌رێ کانی» ل ه سوریا درێژبوه‌ته‌وه)٣(. کوردستان ده‌رده‌خات .ک ه دواین هه‌ڵقه‌ی زنجیره‌ک ه کاریگه‌ری و خۆسه‌لماندنی په‌که‌که‌ی ه ل ه چه‌ند ساڵی بۆی ه دروست ه بوترێت کوردستانی رۆژئاڤا ،به‌درێژایی رابردوو. مێژوو بوه‌ت ه النک ه و په‌ناگه‌ی خه‌بات و کوردایه‌تی کوردستانی باکور ،ئه‌وانه‌ی ب ه وردی خۆیان و شێخ سه‌عیدی له‌دوای له‌ناوبردنی راپه‌ڕینی نه‌وه‌کانیان بێ وچان تێکۆشاون بۆ دروستکردنی پیران ل ه ساڵی ،1925ره‌فتاری توند و ره‌قی بنکه‌یه‌کی پته‌وی کوردایه‌تی له‌و پارچه‌ی کوردستان. ده‌سه‌اڵتی تورکه‌کان و به‌رده‌وامی زوڵم و سته‌میان ()٤ ل ه کورده‌کان ،ب ه ناچاری باکوری کوردستان ک ه ب ه «کوردستانی تورکیا»ش ناوده‌برێت جیبهڵن و به‌ره‌و ئه‌وه‌ی ل ه سااڵنی سیه‌کانی سه‌ده‌ی رابردوو، رۆژئاوا ده‌ڕۆن .به‌اڵم بڕیاریاندا سه‌ر له‌نوێ خه‌بات کوردانی باکور به‌تایبه‌ت ماڵباتی به‌ده‌رخانیه‌کان دژی توکیا ده‌ست پیکه‌نه‌وه ،ئه‌وه‌بووخه‌باته‌که‌یان بناغه‌یه‌کی رۆشنبیریان بۆ هۆشیاری خه‌ڵکی دانا، ل ه چیای «ئاگری داخ» له‌خاکی کوردستانی رۆژئاوا ک ه چیتر خه‌ڵکی بێده‌نگ نه‌بن و داوای مافی خۆیان «کوردستانی سوریا» بوو ک ه تیایدا ئیحسان نوری بکه‌ن .بۆی ه هه‌ر له‌ژێر کاریگه‌ری ئه‌وان جواڵنه‌و ه و پاشا رێبه‌رایه‌تی ده‌کردن و توانیان «کۆمه‌ڵه‌ی تێکپشان به‌رده‌وام بوو .به‌درێژه‌ی سه‌ده‌ی رابردوو خۆیبوون» ساڵی ( )١٩٢٧دامه‌زرێنن .دواتریش ل ه ساالنی ()1940کان ،تاکو ده‌رکردنی رژێمی
21 به‌شار ئه‌سه‌د ،ل ه رۆژئاوای کوردستان ،کورده‌کان رۆژهه‌اڵتی کوردستان .ئه‌مانیش نوشێو ه دێته‌وه. چاالکی و بزاڤیان به‌رامبه‌ر رژێم ه جیاوازه‌کان بۆی ه جیوگرافیایه‌کی لێکدانه‌بڕواو هاوکاریان هه‌ی ه هه‌بوه .به‌اڵم له‌به‌ر چه‌ندین هۆکار ک ه (لێره‌دا بۆ تێکه‌ڵی زیاتر. مه‌ودای باسکردنیان نی ه هۆکاربون ل ه سه‌رکه‌وتنی هه‌رچی له‌ڕووی کۆمه‌اڵیه‌تی و شێوه‌زاری جواڵنه‌وه‌کان. ئاخافتنه‌وه‌یه ،نزیکایه‌تیه‌کی ته‌وایان هه‌یه، کوردانی باکور به‌تایبه‌ت ماڵباتی ئه‌وه‌ش راست ه ک ه شێوه‌ی ده‌ربڕینیان تاراده‌یه‌کی به‌ده‌رخانیه‌کان بناغه‌یه‌کی رۆشنبیریان بۆ که‌م جیاوازه ،به‌اڵم به‌هه‌مان شێوه‌زاری کرمانحی هۆشیاری خه‌ڵکی دانا سه‌روو قسه‌ده‌که‌ن .له‌رووی جۆری جلوبه‌رگ و خواردنه‌و ه نزیکایه‌تیه‌کی زۆریان هه‌یه.
ئه‌م جۆر ه ناوهێنانه‌یان وه‌ک سه‌ری خه‌ت و بنی خه‌ت ،وه‌کو ناو هێنانی دوو گوند ه به‌یه‌ک ناو، وه‌ک چۆن ده‌وترێت کاڵی سه‌ر و کاڵی خواروو، سێفی سه‌رو سێفی خواروو ،ل ه ناوچه‌ی مه‌ریوانی
به‌وپێیه‌ی پهکهک ه کارگه‌ریه‌کی زۆریان ل ه رۆژئاوای کوردستان هه‌ی ه و ئه‌نجامه‌که‌ی ئه‌وه‌بوو،توانیان یه‌که‌م جواڵنه‌وه‌ی رۆژئاوا ،له‌دوای ساڵی ( )2011 سه‌رخه‌ن و نمونه‌یه‌کی نوێ ل ه ناوچه‌ک ه بخه‌نه‌ڕوو. ک ه ئه‌مه‌ش دیار ه ل ه ژێر چه‌تری په‌که‌که‌دا به‌دیهاتوه. ئه‌م ه به‌شێوه‌یه‌ک ه به‌وته‌ی به‌رپرسانی پهکهک ه له‌به‌ر ئه‌و پێویستی و مه‌ترسه‌یه‌ی ه ک ه له‌ناوچه‌که‌دا هه‌ی ه هه‌روه‌ک جه‌میل بایک ،سه‌رۆکی کۆنسه‌ی پهکهک ه به‌راشکاوی بڵێت؛ ل ه رۆژئاوا خه‌ته‌ر هه‌ی ه و ئێم ه له‌دژی ده‌وه‌ستینه‌و ه (.)٦ ئه‌وه‌ی بایک باسی ده‌کات ،تائێستا سه‌لماندویان ه و به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی ه شۆرشی رۆژئاوا ،ب ه شۆڕشی خۆیان ده‌زانن و په‌یه‌ده ،ک ه حیزبی فه‌رمانڕه‌وای رۆژئاوایه ،له‌دایه‌نگای پهکهک ه به‌خێوکراوه. بۆی ه لێره‌دا ئه‌وه‌نده‌ی بکرێت باس له‌و هه‌یمه‌ن ه و کاریگه‌ی ه قوالنه‌ی پهکهک ه ده‌که‌ین ،وه‌ک حیزب و هێزێکی باکور له‌سه‌ر رۆژئاوا .ک ه چۆن پهکهک ه توانی له‌و په‌یوه‌ندی ه قوڵه‌ی هه‌ردوو پارچه‌ک ه به‌رده‌وام بێت و پارت ه کوردیه‌کانی دیک ه به‌تایبه‌ت پارتی دیموکراتی کوردستان و یه‌کێتی نیشتمانی کوردستان ،له‌باشوری کوردستان ،نه‌یان توانی کاریگه‌ریان هه‌بێت ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هه‌ردوو حیزبه‌ک ه پێشتر ل ه سوریا بونیان هه‌بوه ،به‌جۆرێک یه‌کێتی
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
هه‌روه‌ها به‌درێژایی سه‌ده‌ی بیسته‌م ،چه‌ند نوسه‌ر و سیاسی و خه‌باتکار چونه‌ت ه رۆژئاوا و خه‌باتیان کردوه ،ته‌نانه‌ت به‌شێوه‌یه‌ک لێبڕاون و کاریان کردوه ،وه‌ک خه‌ڵکی رۆژئاوا ناویان ده‌هێنرێت، له‌نمونه‌ی ئه‌و کاسایه‌تیان ه وه‌ک :میر جه‌الده‌ت به‌درخان ،دکتۆر کامه‌ران به‌درخان ،جگه‌رخوین، قه‌دریجان ،عوسمان سه‌بری ،دکتۆر مه‌مدوح سه‌لیم به‌گی وانلی ،قه‌دری جه‌میل پاشا(زنار سلوپی) ،ره‌شیدێ کورد ،ره‌وشه‌ن به‌درخان، نوره‌دین زاز ،د .ئه‌حمه‌د نافیز ،یه‌کێکی دیک ه ل ه هۆکاره‌کانی تێکه‌لبون و په‌یوه‌ندی باشیان ئه‌وه‌ه ،له‌رووی جیوگرافیه‌و ه جیاوازیه‌کی ئه‌وتۆ له‌نێوان هه‌ردوو به‌شه‌که‌ی کوردستان نیه ،ک ه به‌ربه‌ستێکی به‌هێز هه‌بێت ل ه تێکه‌ڵبونیان ،وه‌ک به‌ربه‌سته‌کانی :چیا ،رووبار ،دابڕانی زه‌وی و که‌نده‌اڵن یان هه‌ر رووداوێکی تری سروشتی .بۆی ه وه‌ک به‌شی لێکدانه‌بڕاو ته‌ماشا ده‌کرێن .چونک ه ب ه سنوری نێوان (باکور و رۆژئاوی کوردستان) له‌سوریا و تورکیا ده‌ڵێن «خه‌ت -هێڵ» ،ک ه مه‌به‌ست له‌و هێڵی شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌ی ه ئه‌ڵمانیه‌کان له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی ( ،)٢٠بیست دایانمه‌زراند، به‌جۆرێک بوو هه‌ردوو به‌شه‌که‌ی لێکجیا کردوه. بۆی ه ب ه کورده‌کانی باکور ،ده‌وترێت «سه‌ری خه‌تی_ سه‌رییا خه‌تێ» و ب ه رۆژئاواش ده‌وترێت «خوارووی خه‌تێ_ به‌نییا خه‌تێ» (.)٥
له‌رووی سیاسیه‌و ه ک ه زیاتر له‌م توێژنه‌وه‌یه‌دا باس ده‌کرێت به‌تایبه‌ت دوای روشتنی پارتی کرێکارانی کوردستان (په‌که‌که) ،بۆ رۆژئاوا و سوریا ،له‌ساڵی( ،)١٩٧٩باس ده‌که‌ین.
22 نیشتمانی کوردستان له‌وێ دامه‌زراو ه و پارتیش به‌شێک ل ه به‌رپرسانی رۆژئاوا لێیانه‌و ه نزیک بوون. به‌اڵم پارتی کرێکارانی کوردستان ،چه‌ند ساڵێک دوای دامه‌زراندنیی ،بۆ کار و چاالکیه‌کانیان له‌سااڵنی ( ،)1980-1979روویان ل ه سوریا کرد و ل ه ده‌شتی بیقاعی سوریا مانه‌وه ،له‌وێ، به‌سه‌رپه‌رشتی عه‌بدواڵ ئۆج ئاالن ،ڕێبه‌ری گه‌لی كورد ،ده‌ستیان به‌کار و چاالکی و پێگه‌یاندنی گه‌ریال کرد ،له‌و ژمار ه گه‌ریالیه‌ی ک ه له‌وێ مه‌شقیان پێده‌کرا ،به‌شێکیان خه‌ڵکی رۆژئاوابوون .به‌جۆرێک دواتر 4/1یه‌ک له‌سه‌ر چواری چه‌کداری پهکهک ه له‌و به‌شه‌ی کوردستان بوون. له‌ئه‌نجامی مانه‌وه‌ی په‌که‌که له‌ماوه‌ی نزیکه‌ی ()20 ساڵ ،وات ه تاکو ساڵی ( ،)1998پهکهک ه توانی سه‌رنجی خه‌ڵکی رۆژئاوا راکێشێت و که‌وتن ه ژێر کاریگه‌ری ئایده‌لۆژی و بیرکردنه‌وه‌ی په‌که‌که، به‌جۆرێک بوو ،دواتر به پار ه و هاوکاری ماددی و مه‌عنه‌وی له‌گه‌ڵیان بوون .بۆی ه ئه‌نجامه‌که‌ی ئه‌و ئه‌زمونه‌ی رۆژئاوای لێ به‌رهه‌م هاتوه.
وه‌ک حیزبێکی مه‌حافیزکاری الیه‌نگری ئه‌مریکا خۆی ناساندوه ،به‌اڵم هه‌ردووکیان نه‌یانتوانی له‌سه‌رده‌می حوکمی حافز ئه‌سه‌د و به‌شاری کوڕی کاریگه‌ری له‌س ه کوردانی رۆژئاوا دانێن .یاخود به‌شێویه‌کی دیک ه دروست ه بلێین ،پارتی و یه‌کێتی خاوه‌نی ستراتیژی نه‌ته‌وه‌ی دوور مه‌ودانه‌بون ل ه رۆژئاوا، ره‌نگ ه بیریان له‌وه‌ش نه‌کردبێته‌و ه باودۆخی سوریا به‌و شێوه‌ی ئێستا ئاوه‌ژۆ ده‌بێته‌وه.
یه‌که‌م جواڵنه‌وه‌ی رۆژئاوا ،له‌دوای ساڵی ( )2011سه‌رخه‌ن و نمونه‌یه‌کی نوێ ل ه ناوچه‌که بخه‌نه‌ڕوو .که ئه‌مه‌ش دیاره ل ه ژێر چه‌تری په‌که‌که‌دا به‌دیهاتوه
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
له‌الیه‌کی دیکه‌وه ،له‌دوای روخانی رژێمی به‌عسی عێراقی ،په‌یوه‌ندیه‌کانی سوریا و حیزب ه کوردیه‌کانی باشور ساردی تیکه‌وت یان هه‌ر به‌ره‌و نه‌ما رۆشت، چونک ه پێشتر سوریا دژی حکومه‌تی عێراق ،هه‌وڵی ده‌دا نه‌یاره‌کانی ئه‌و حکومه‌ت ه کۆبکاته‌و ه ک ه حیزب ه کوردیه‌کانیش ل ه نه‌یارانی به‌عسی عێراقی بوون .ل ه هه‌مان کات حیزب ه کوردیه‌کان به‌شێک ل ه لێره‌دا پێویست ه ئه‌و پرسیاره‌ی پێشتر بکرێته‌و ه کاروباریان ل ه سوریا ده‌ڕۆیشت ک ه له‌و واڵته‌و ه ک ه بۆچی پارتی و یه‌کێتی یان هه‌رحیزبێکی دیک ه گه‌شتی ئه‌وروپایان ده‌کرد. نه‌یانتوانی ئه‌و کاریگه‌رییه‌یان هه‌بێت؟ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی پارتی و یه‌کێتی پێشتر نوێنه‌رایه‌تیان له‌دوای ساڵی ( )2003په‌یوه‌ندی سوریا و عێراق هه‌بوو ل ه سوریا و ل ه چه‌ندین بۆن ه و یاد و روداودا تا راده‌یه‌ک ئاسای بوه‌وه ،دیار ه ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ندی به‌رپرسانی هه‌ردووال چونه‌ت ه سوریا و پێشوازیان ب ه سیاسه‌تی ئێرانه‌و ه هه‌بوو ،ک ه پاڵپشتی لێ کراوه .وه‌ک له‌ساڵی ( )1999مهسعود بارزانی رژێمه‌که‌ی به‌شار ئه‌سه‌د بوو ل ه سوریا و به‌هۆی چو ه سوریا و له‌الیه‌ن حافز ئه‌سه‌ده‌و ه پێشوازی لێ نزیکی مه‌زهه‌به‌و ه ل ه حکومه‌تی عێرق ک ه ب ه ده‌ست شیعه‌کانه‌وه‌ی ه له‌به‌رژه‌وه‌ندی نی ه ناکۆکیان هه‌بێت. کرا)٧(. یه‌کیکی دیک ه ل ه هۆکارانه‌ی ک ه حیزب ه کوردیه‌کانی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی یه‌کێتی نیشتیمانی کورستان ،له‌سڵی فه‌رمانڕه‌وای هه‌رێمی کوردستان ،ل ه سوریا ( )1974ل ه دیمه‌ش دامه‌زراوه‌و وه‌ک حیزبێکی چه‌پ دووربکه‌ونه‌وه ،ئه‌وه‌ی ه په‌یوه‌ندی نێوده‌وڵه‌تیان خۆی ناساند وپشتگیری گروپه‌کانی به‌رهه‌ڵستکاری رووی ل ه گه‌شه‌سه‌ندن و پێشکه‌وتن بوو ،ک ه فه‌له‌ستینایان ده‌کرد .له‌هه‌مان کات وه‌ک الیه‌نگری ناچارنه‌بون ل ه سوریانزیک بنه‌وه ،به‌تایبه‌ت پارتی ئه‌مرکیا نه‌بو ،ک ه پارتی دیموکراتی کوردستان دیموکراتی کوردستان بو ه دۆستی نزیکی حکومه‌ته‌كه‌ی
23
به‌اڵم ستراتیژێکی پهکهک ه جیاوازه ،به‌شێوه‌یه‌کی به‌رنام ه بۆ داڕێژراو ل ه سااڵنی نه‌وه‌ده‌کانه‌و ه له‌و به‌شه‌ی کوردستان کاری کردوه .هه‌روه‌ها بۆ هه‌رپارچه‌یه‌کی کوردستان حیزب و بزاڤی هه‌بو ه و ب ه وردی چاودێری کردوون .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هه‌ل و مه‌رج و ده‌رفه‌تێکی بۆ هات ه پێش که له‌ناو سوریا و له‌ژێر ده‌ستی رژێمێکی دژ ه کورد سه‌رقاڵ پێگه‌یاندنی نه‌وه‌یه‌ک ه بۆ دوارۆژ .به‌س ده‌بێت ئه‌و هۆکارانه باس بکرێن ک ه سوریا ده‌رفه‌تی دای ه پهکهک ه کاروچاالکیان بکه‌ن .ئه‌و شێو ه په‌یوه‌ندیه‌ی نیوان سوریا وپه‌که‌که ،جێگه‌ی پرسیاری زۆرێک ل ه خه‌ڵکی بوو ک ه سوریا ،کورده‌کان ده‌چه‌وسێننه‌و ه و مافه‌کانیان زه‌وتده‌که‌ن چۆن ریگه‌یان داو ه پهکهک ه ل ه خاکی واڵتهکهی چاالکی بکات؟ ئایا پهکهک ه له‌به‌رژه‌وه‌ندی سوریا کاری ده‌کرد؟ یاخود پهکهک ه ببو ه به‌شێک ل ه ستراتیژی سوریا .بۆ وه‌اڵمی ئه‌و پرسیاران ه ده‌کرێت لێرادا هه‌ندێک هۆکار بخرێته‌ڕوو ک ه سوریا رێگه‌ی كه دابوو،بڕوات ه خاکی واڵ‌ته‌که‌یه‌وه .وه‌اڵمی به‌په‌كه ئه‌و پرسیارانه‌ش له‌نێو ناکۆکۆیه‌کانی هه‌ردوو ده‌وڵه‌تی تورکیا_سوریا و دواتریش سوریا و ئیسرائیل ده‌خرێنه‌ڕوو ،چونک ه تورکیا ،له چه‌ندین الیه‌نه‌و ه گوشاری له‌سه‌ر سوریا دانابو و ناکۆکیان هه‌بوو ،له‌به‌رامبه‌ردا سوریا ب ه کارتی پهکهک ه گوشاره‌کانی تورکیای که‌مده‌کرده‌وه. کێشه‌کانی تورکیا – سوریا و گه‌مه‌ی پهکهک ه له‌نێوانیان ده‌وڵه‌تی تورکیا ،له‌چه‌ندین الیه‌نی وه‌ک ئاو، کیشه‌کانی پارێزگای حه‌تی و په‌یوه‌ندی دروستكردن له‌گه‌ل ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل ،گوشاری له‌سه‌رسوریا دروستده‌کرد ،له‌به‌رامبه‌ردا سوریا ،به‌هۆی پهکهک ه و دالده‌دانی ل ه خاکی واڵتهکهی گوشاری ل ه تورکیا
پارتی و یه‌کێتی خاوه‌نی ستراتیژی نه‌ته‌وه‌ی دوور مه‌ودانه‌بون ل ه رۆژئاوا پارێزگای حه‌تێ: 1پارێزگای حه‌تێ ،له‌سنوری نێوان هه‌ردوو واڵته‌دایه، له‌الیه‌ن ئینتیدابی فه‌ره‌نسا و ه ل ه ساڵی ()1939 خرای ه سه‌ر تورکیا ک ه ب ه (ئه‌سکه‌نده‌رون ه یان ئه‌لێکسنده‌ره‌یت)ناسرابوو ،له‌به‌رامبه‌ردا تورکیا، رێکه‌وتنامه‌ی ئاشتی له‌گه‌ل ده‌سه‌اڵتی ئینتیدابی ئه‌وروپی ئیمزاکرد .به‌اڵم تائێستا سوریا ،ئه‌و شار ه به‌خاکی خۆی ده‌زانێت وه‌ک چۆن جارجار باس له‌به‌رزاییه‌کانی جۆالن ده‌کات )٨(.ئه‌مه‌ش کێشه‌ی له‌نیوان هه‌ردوو واڵت دروستکردوه. -٢کێشه‌ی ئاو: ئاو یه‌کێک ه ل ه کێشه‌کانی دیکه‌ی نێوانیان ،به‌تایبه‌تی رووباری ئۆره‌نتیس و (پرۆژه‌ی ئه‌نه‌تۆڵیای باشوری رۆژهه‌اڵت) ،ل ه تورکیا ،به‌جۆرێک وای کردو ه تورکیا ،ئاوی فورات کۆنتڕۆڵ بکات و وه‌ک چه‌کێک دژی سوریا به‌کاری بهنێنیت و له‌به‌رامبه‌ردا سوریا بۆ ئه‌م ه به‌رده‌وام لۆمه‌ی تورکیا ده‌کات و ناکۆکی نیوانیان ه . )٩(. -٣هه‌روه‌ها ملمالنێیه‌کی دیکه‌ی نێوان سوریا و تورکیا ،بۆ په‌یوه‌ندیه‌کانی نێوان تورکیا و ئیسرائیل ده‌گه‌ڕێته‌وه .چونک ه ئه‌و دوو واڵت ه خاڵی هاوبه‌شیان دژی سوریا هه‌بوو ،به‌حۆرێک سوریا پشتگیری ل ه گروپ و جواڵنه‌و ه فه‌له‌ستینیه‌کان دژی ئیسرائیل ده‌کرد ،وه‌ک چۆن پشتگیری له‌په‌که‌ک ه ده‌کرد دژی تورکیا ،له‌الیه‌کی دیکه‌و ه په‌یوه‌ندی ئابوری تورکیا و ئیسرائیل ،له‌و کاته‌دا له‌پێشکه‌وتندابوو ،ک ه ل ه سالی ( ،)1996رێکه‌وتنێکیان کرد.
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
سوریا ک ه تورکیا وئه‌مریکا ئه‌وروپایه .ک ه به‌کۆی ئه‌م هۆکارانه ،وایکرد ،ئه‌و دوو حیزب ه هیچ ستراتیژێکیان بۆ ئه‌و به‌شه‌ی کوردستان نه‌بێت، ته‌نیا تیشکیان له‌سه‌ر باشور بوو .هه‌رچه‌ند ه له‌م دواییان ه پارتی هه‌ندێک هه‌وڵیدا ،به‌اڵم هه‌وڵه‌کان له‌پێناو به‌هێزکردنی پێگه‌ی حیزبی ،دژایه‌تی کردنی پهکهک ه و پاراستنی ستراتیژه‌کانی تورکیا بوو. که‌له‌مانه‌شدا شکستی هێنا.
ده‌کرد .به‌اڵم براوه‌ی یه‌که‌می ئه‌و ملمالنێیان ه پهکهک ه بوو ک ه توانی ل ه خاکی سوریا ،خۆی تۆکم ه بکات و ره‌گی خه‌باتی شۆڕشگێڕی دانا ک ه له‌ئێستادا وادیار ده‌که‌وێت .ناکۆکیه‌کانی سوریا و تورکیا ،له‌سه‌ر خاک و ئاو و پار ه بوو ک ه لێره‌دا ب ه کورتی باسیان ده‌که‌ین.
24 حافز ئه‌سه‌د بوو ،نه‌ک له‌گه‌ڵ خودی ئه‌سه‌د خۆ. هه‌روه‌ها کاتێک سوریا ،باسی به‌رزاییه‌کانی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش کێش ه و گرفتیان بۆ دروست ده‌بوو جۆالنی ده‌کرد ئیسرائیل ،گرژ ده‌بوو وه‌ک چۆن رێگریان ل ه کاره‌کانیان ده‌کرد. تورکیا به‌ناوهێنانی پارێزگای حه‌تێ تێکده‌چوو. له‌هه‌مان کات سوریا ،یه‌کێک بو له‌و واڵتانه‌ی هه‌ندێک جاریش ب ه لێدوانێک ئۆج ئاالن ،دڵنه‌وای پشتگیری ناسیۆنالیستی عه‌ره‌بی له‌گه‌ڵ واڵتانی ده‌سه‌اڵتدارانی سوریای ده‌کرد ،وه‌ک ئه‌وه‌ی ده‌ریده‌خست ک ه سیاسه‌ت و کار و چاالکیه‌کانیان میسر و ئه‌رده‌ن ،دژی ئیسرائیل ده‌کرد. زیانی بۆ سوریا نابێت ،بۆ نمون ه ئۆج ئاالن، له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و هه‌ره‌شانه‌ی تورکیا و ئیسرائیل ،له‌ساڵی ( )1996رایگه‌یاند ،زۆربه‌ی کوردانی سوریا په‌که‌که‌ی وه‌ک گوشارێک بۆ سه‌ر تورکیا سوریا ،په‌نابه‌رن و له‌تورکیاو ه هاتوون بۆی ه داڵده‌دابوو تاکو هاوسه‌نگی هێز راگرێت .)١٠(.به‌اڵم به‌گه‌رانه‌ویان بۆ تورکیا ،شادومان ده‌بن .به‌وه‌ش ل ه رێکه‌وتنامه‌ی «ئه‌ده‌نه« ی سالی ( ،)1998سوریا پهکهک ه هه‌زاران کوردی سوریای ب ه پل ه جیاواز هێنای ه رازی بوو ،هیچ په‌یوه‌ندیه‌ک له‌گه‌ڵ پهکهک ه دورست ریزه‌کانیاو ه ک ه وه‌ک راپۆرته‌کان ئاماژه‌ی بۆ ده‌که‌ن نزیکه‌ی( )10-7هه‌زار کوردی سوریا رۆشتونه‌ت ه نه‌هیڵێت وتورکیا گوشاره‌کانی که‌مبکاته‌وه. هه‌روه‌ها له‌ئه‌نجامی ناکۆکیه‌کانی نێوان دیمه‌شق ناو په‌که‌که ،هه‌ندێکی ل ه سوریا کوژراون.)١٣(. و ئه‌نقه‌ره ،سوریا له‌کۆتایی حوکمڕانی ئه‌سه‌دی باوک ،ره‌فتارێکی نوێی له‌گه‌ڵ کوردی ناوخۆی به‌اڵم ئه‌گه‌ر له‌الیه‌نی نه‌ته‌وه‌یه‌و ه خوێندنه‌و ه بۆ واڵتهکهی و وه‌ک هێمایه‌ک بۆ راگرتنی پشتێنی لێدوانه‌کانی ئۆج ئاالن بکرێت ،ئه‌وا به‌کارێکی عه‌ره‌بی کرد.به‌اڵم ئه‌م ه ته‌نیا دژی تورکیا کردیان هه‌ڵداده‌نرێت ،چونک ه ساالنێکی زۆر بوو ده‌وڵه‌تی سوریا ،کورده‌کانی واڵتهکهی ب ه کۆچبه‌ر ناوده‌برد نه‌ک له‌به‌ر کورده‌کان)١١(. بۆی ه نکوڵی لێده‌کردن و مافیان نه‌بوو .به‌اڵم لێدوانه‌کانی ئۆج ئاالن کورده‌کانی نیگه‌ران نه‌کرد و ناکۆکیه‌کانی سوریا و تورکیا ،له‌سه‌ر دوای نزیکه‌ی ( )20ساڵ ،له‌مه‌به‌سته‌که‌یی گه‌یشتون. خاک و ئاو و پار‌ه بوو ک ه سه‌دان کوردی رۆژئاوا و باکور پێکه‌و ه له‌ناو یه‌په‌گ ه و یه‌په‌ژ ه دژی داعش ،ده‌جه‌نگن. جگه‌له‌مه‌ش ئه‌و ئه‌و کوردان ه سوریا ،ک ه چونه‌ت ه ناو پهکهک ه به‌زه‌بری هێز و فشار نه‌بو ،به‌ڵکو ب ه ویستی خۆیان بوه ،چونک ه زۆرینه‌یان له‌ژیانی سه‌خت و گراندابون ،هه‌ندێکی ل ه واڵت هه‌ڵده‌هات، هه‌نێکی تری بیری ده‌کرده‌و ه خزمه‌تی سوپای سوریا نه‌کات و بڕوات ه ناو په‌که‌که.
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
له‌به‌رامبه‌ر گوشاره‌کانی سوریا ،وه‌ک هاوکاری په‌روه‌رده‌کردنی په‌که‌که‌ی ل ه لوبنان و کارئاسانی بۆده‌کردن ،له‌به‌رامبه‌ردا تورکیا هه‌ڕشه‌ی سزادانی ده‌کرد ،وه‌ک چۆن مهسعود یه‌ڵمازی سه‌رۆک وه‌زیرانی تورکیا له‌ساڵی( ،)1996سوریای ئاگادارکردوه‌ته‌و ه و باسی ل ه سزادانی قورسکردو ه و کێشه‌کانیان توندتر بون .هاوکات تورکیا له‌گه‌ڵ بۆی ه زۆرینه‌یان رێگه‌ی دووه‌میان هه‌ڵبژارد. ئیسرائیل زیاتر نزیک بونه‌وه.)١٢(. له‌ئێستاشدا ،باکور ،ده‌رگای به‌رووی خزمه‌ت و له‌وماوه‌ی پهکهک ه ل ه سوریابوو ،پهکهک ه و خودی تێکۆشانی بۆ رۆژئاوا کراوه‌ی ه و به‌رده‌وامه ،به‌شێکی ئۆج ئاالن ،زیاتر په‌یوه‌ندیه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تیان زۆر له‌و شه‌ڕڤانانه‌ی ل ه کۆنتڕۆڵکردنه‌وه‌ی شاری دروست ده‌کرد ،نه‌ک په‌یوه‌ندی سیاسی بێت« ،حه‌سه‌که« له‌داعش و رێکخراوه‌توندڕه‌وه‌کان، ئه‌م سیاسه‌ته‌ش بۆئه‌و ه بوو سیاسه‌تی سوریا گیانیان له‌ده‌ستدا خه‌ڵکی باکورن ،وه‌ک ئه‌وه‌ی کاریگه‌ری به‌سه‌ریانه‌و ه نه‌بێت .هه‌ندێک جاریش باڵوکراوه‌ته‌و ه ته‌نیا له‌شه‌ڕه‌کانی سه‌ره‌تاداله‌و په‌یوه‌نیه‌کانی ئۆج ئاالن له‌گه‌ڵ که‌س و کاره‌کانی شاره،له‌کۆی ( )20که‌س ک ه گیانی له‌ده‌ستداو ه ()18
25
که‌سیشیان خه‌ڵکی باکورن. هه‌روه‌ها له‌کاتی رۆشتنی خه‌ڵکی رۆژئاوا بۆ باکور، خه‌ڵکی باکور ل ه خه‌میاندابوون و به‌ده‌میانه‌و ه ده‌ڕۆشتن. ئه‌نجام باکور و رۆژئاوا ،دوو به‌شی لێک نزیکن، به‌جۆرێک له‌ڕووی ئابوری ،سیاسی ،کۆمه‌اڵیه‌تی، جیوگرافی و شێوه‌زاره‌وه تێکه‌ڵیه‌کی زیاتریان له‌به‌رامبه‌ر به‌شه‌کانی دیکه‌ی کوردستان هه‌یه. کاریگه‌ریه‌کانی باکوری کوردستان له‌سه‌ر رۆژئاوا ،ل ه خۆیبونه‌وه به‌ته‌واوی ده‌سی پێکردو ه و ل ه سه‌رده‌می پهکهک ه گه‌یشت ه لوتک ه و ل ه ئێستادا شه‌مه‌ندفه‌ری ل ه رۆژئاوا ،ب ه تونێلی په‌که‌که‌دا تێده‌په‌ڕێت و ف ه لسه‌فه‌ی سیاسه‌تی ئۆج ئاالن جێبه‌جێ ده‌که‌ن. له‌ژێر کاریگه‌ری په‌که‌که ،یه‌که‌م جواڵنه‌وه‌ی رۆژئاوا ،سه‌رکه‌وتوبوو ،نمونه‌یه‌کی نوێیان ل ه ناوچه‌ک ه پیشانداوه.
ناوه‌نده‌دا ،چ ،1چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده، الپه‌ڕ ه 43هه‌ولێر.2002 ، هێریه‌ت مۆنتگرمی :کوردی سوریا_ بونێکی 8نکوڵی لێکراو ،وه‌رگێڕانی ،محه‌مه‌د ئه‌مین حسین عه‌لی(مینه) ،پێشه‌وا عه‌بدولحالق محه‌مه‌د ،چاپی یه‌که‌م ،چاپخانه‌ی ره‌نج ،الپه‌ڕ ه ،183سلێمانی، .2009 هه‌مان سه‌رچاوه ،الپه‌ڕه.184 9 10هه‌مان سه‌رچاوه ،الپه‌ڕ ه .186سامی شۆڕش :عێراق و ده‌وروبه‌ری 1 1کورد له‌و ناوه‌نده‌دا ،چ ،1چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده ،الپه‌ڕ ه ،43هه‌ولێر.2002 ، 1گۆڤاری دۆسیه‌ی تورکیا ،ئه‌فریم ئینبار، 2ژمار ه ،3الپه‌ڕ ه ،71سلێمانی.2006 ، 1هێریه‌ت مۆنتگرمی :سه‌رچاوه‌ی پێشوو، 3الپه‌ڕه189
بله‌چ شێرکۆ :کێشه‌ی کورد ،وه‌رگێڕانی ، 1مه‌مه‌د حه‌م ه باقی ،چاپی سێیه‌م ،الپه‌ڕ ه سلێمانی .1992 عوسمان عه‌بدولڕه‌حمان سمایل :کورد ل ه 2سوریا ،1946-1920چاپی یه‌که‌م ،چاپخانه‌ی خانی ،الپه‌ڕ ه ،118دهۆک.2009 ، هه‌مان سه‌رچاوه ،الپه‌ڕ ه .80 3که‌مال مه‌زهه‌ر ،کورد و کوردستان ل ه 4به‌ڵگه‌نام ه نهێنییه‌کانی حکومه‌تی به‌رتانیادا، ئاماده‌کردنی ،عه‌بدواڵ زه‌نگه‌ن ه و شه‌هال تاهیرحه‌یده‌ری ،به‌رگی یه‌که‌م ،چاپی دووه‌م ،الپه‌ڕ ه ،211هه‌ولێر.2009 ، عوسمان عه‌بدولڕه‌حمان سمایل :سه‌رچاوه‌ی 5پێشو ،الپه‌ڕ ه .36 ل ه قه‌ندیله‌وه‌بۆکوبانێ ،چاوپێکه‌وتنی 6جه‌میل بایک ،ئه‌نوه‌ر حسێن و شۆڕش مسته‌فا، چاپخانه‌ی دلێرن سلێمانی. 2015 ، سامی شۆڕش :عێراق و ده‌وروبه‌ری کورد له‌و 7-
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
په‌راوێز وسه‌رچاوه‌کان:
26 ده‌وڵه‌ت خوای سه‌ر ئه‌رز نیه ،بێ ده‌وڵه‌تیش ژیان ده‌بێت
ماوه‌یه‌كــ ه هه‌نــدێ ناوه‌نــد لــ ه راگه‌یاندنه‌كانــدا بابه‌تێكــی هه‌ســتیار و گرنگیــان جواڵنــدوه‌و خســتۆت ه رۆژه‌ڤــه‌وه ئه‌ویــش بابه‌تــی ( ده‌وڵه‌تــی كــورد لــ ه باشــوری كوردســتان) زۆر نوســه‌ر و سیاســه‌تمه‌دار و رۆژنامه‌نــوس و كه‌ســایه‌تی رۆشــنبیر راو و بۆچوونــی خۆیــان داوه ،منیــش وه‌ك هاواڵتیــه‌ك لــه باشــوری كوردســتان بــ ه ئه‌ركــی نه‌تــه‌وه‌ی و مرۆڤایه‌تــی خــۆم ده‌زانــم بــ ه كورتیــش بێــت ســه‌رنج و بۆچوونــی خــۆم له‌ســه‌ر ده‌وڵــه‌ت و بــ ه ده‌وڵــه‌ت بــوون دیــاری بكــه‌م بــه‌و هیوایــه‌ی هه‌ســتی كــه‌س برینــدار نه‌بێــت ،ره‌نگــ ه هه‌ندێــك الیــه‌ن بۆچوونــی تایبه‌تــی خۆیــان هه‌بێــت ل ـه‌م بابه‌ت ـه‌دا ئ ـه‌و ه منیــش بــۆ خۆیــان به‌جــێ ده‌هێڵــم. ســه‌ره‌تا ئــه‌و ه ده‌ڵیــم تــا ئێســتا لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كــی زانســتی مێژوویــی بــۆ سیســته‌می ده‌ســه‌اڵت و ده‌وڵه‌تــداری ئه‌نجــام نــه‌دراوه ،وه‌ك ئــه‌وه‌ی ئاخــۆ ده‌وڵ ـه‌ت چی ـه؟ ك ـه‌ی س ـه‌ری هه‌ڵــدا؟ ل ـ ه كاتــی دروســت بوونــی ده‌وڵــه‌ت ره‌وشــی كۆمه‌ڵــگای مرۆڤایه‌تــی چــی به‌ســه‌رهات؟ كــێ بــوون ئه‌وانــه‌ی بیرۆكــه‌ی ده‌وڵــه‌ت نه‌ته‌وه‌یــان دامه‌زرانــد؟ ئــه‌و گۆرانكارییانــ ه چــی بــوون به‌ســه‌ر كۆمه‌ڵــگادا هــات؟ ئایــا پێــش ئــه‌وه‌ی ده‌وڵــه‌ت دروســت بــێ ژیانــی مرۆڤایه‌تــی چــۆن چۆنــی بــووه؟ ئایــا چه‌وســاندنه‌وه‌ی مرۆڤایه‌تــی لــ ه كه‌یــه‌و ه ده‌ســتی پێكــردووه؟ پێــش دروســت بوونی ده‌وڵه‌ت و پاش دروســت بوونــی ده‌وڵــه‌ت چه‌وســاندنه‌وه‌ی مرۆڤیــكان لــ ه چ ئاســتێكدا بــووه؟ ژیانــی ئابــووری كۆمه‌ڵــگا پێش دروســت بوونــی دوه‌لـه‌ت چــۆن بــووه؟ ئـه‌ی پــاش دروســت بوونــی ده‌وڵ ـه‌ت چ گۆرانكارییه‌كــی به‌س ـه‌ردا به‌س ـه‌ردا هاتــووه؟ (ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
ده‌یــان پرســیاری تــر كــ ه ده‌كــرێ بكــرێ بــۆ ئــه‌م لێكۆڵینــه‌و ه مێژووییــ ه گرنگــه ،كــ ه ده‌بێــت كۆمه‌ڵــگای ئیمــ ه پرســیار بكــه‌ن و بیزانــن. هه‌نــدێ لــ ه بیرمه‌نــدان و شوێنه‌وارناســه‌كان ده‌ڵێــن مێــژووی دروســت بوونــی ده‌وڵــه‌ت و ده‌ســه‌اڵت ده‌گه‌رێتــه‌وه بــۆ ( )5000پێنــج هــه‌زار ســاڵ تــا ()6000 شــه‌ش هــه‌زار ســاڵ پێــش ئێســتا ،كه‌واتــ ه مرۆڤــه‌كان
ماوه‌یه‌كــی زۆر زیاتــر ژیــاون كــ ه بــێ ده‌وڵه‌تیــش بــوون ،كــ ه ته‌مه‌نــی ده‌وڵــه‌ت 1%ی ته‌مه‌نــی ژیانــی مرۆڤه‌كانــ ه له‌ســه‌ر رۆی زه‌وی ،و ه مرۆڤــه‌كان پێــش دروســت بوونــی ده‌وڵــه‌ت ژیریــش بــوون كاروبــاری ژیانــی خۆشــیان زۆر بــاش بــردوو ه به‌رێــوه ،مرۆڤــی ئــه‌و ده‌مــ ه دانه‌بــراو بــوون لــ ه سروشــت بــه‌اڵم كاتێــك بیرۆكــه‌ی ده‌ســه‌اڵت و هێــز له‌الیــه‌ن پیــاوه‌و ه ســه‌ری هه‌ڵــدا بــۆ ده‌ســه‌اڵت شــه‌رو شــۆرێكی زۆر رویــداو ه بــ ه جۆره‌هــا شــێو ه هه‌وڵــی ته‌ڵه‌كه‌بــازی دراوه ،بــۆ ئــه‌وه‌ی ره‌وایــی بــده‌ن بــه‌و سیســته‌مه‌ی ده‌ســه‌اڵت و ده‌وڵه‌تداریـ ه تــا ئێســتا ئـه‌و ه بــوو كردیشــیان ،نابینــن زهنییه‌تــی ده‌سـه‌اڵت و ده‌وڵـه‌ت چــۆن ڕه‌گــی داكوتــاو ه ل ه بیــرو هۆشــماندا مرۆڤ ـه‌كان وا تێده‌گ ـه‌ن ده‌ڵێــن ئه‌گ ـه‌ر( ده‌وڵــه‌ت نه‌بێــت ژیــان نابــێ) بــه‌اڵم ئــه‌م بۆچوونــ ه سروشــت و راســتی ه زانســتیه‌كانه. پێچه‌وانــه‌ی
بیركردنه‌وه‌ی ه تێپه‌ربكه‌ین كه‌وا بزانین چاره‌سه‌ری هه‌موو كێشه‌كان الی ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵته پێویســت ه ئیتــر له‌مــه‌وال ئــه‌و بیركردنه‌وه‌یــ ه تێپه‌ربكه‌یــن كــه‌وا بزانیــن چاره‌ســه‌ری هه‌مــوو كێشــه‌كان الی ده‌وڵــه‌ت و ده‌ســه‌اڵته .لــ ه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وانــدا بیــر لــ ه بچوكتریــن چاره‌ســه‌ری نه‌كرێتــه‌وه. وتمــان كۆمه‌ڵــگای مرۆڤایه‌تــی زۆرتریــن ته‌مه‌نیــان لــ ه ســه‌رده‌مێكدا به‌ســه‌ر بــردوو ه ده‌وڵــه‌ت نه‌بــوو ه كــ ه بــ ه كۆمه‌ڵــگای سروشــتی ناوزه‌نــد ده‌كرێــت توانیویشــیان ه كاروبــاری خۆشــیان رێــك بخــه‌ن و پرســه‌كانی خۆشــیان چاره‌ســه‌ر بكــه‌ن و ئاســووده‌ش بژیــن .نابینــن و نابیســتن زۆرجــار قســ ه له‌ســه‌ر ئــه‌م ده‌ســه‌اڵت و ئــه‌و ده‌ســه‌اڵت ده‌كرێــت ،ده‌وترێــت كــێ ده‌ڵــێ ئێــوه‌ش وه‌ك ئه‌وانــی پێشــووتر نابــن كــ ه ده‌ســه‌اڵت بگرنــ ه ده‌ســت ،ئــه‌م بۆچوونانــ ه بــ ه زانــا بــوون یــا ب ـ ه نازانــا بــوون بووترێــن بۆخــۆی ده‌س ـه‌اڵت و ده‌وڵه‌تــداری ده‌خاتــ ه ژێــر پرســیاره‌وه ،بۆیــ ه ده‌لێــن له‌وه‌تــه‌ی ده‌وڵــه‌ت دروســت بــوو ه گه‌وره‌تریــن كاره‌ســات و چه‌واش ـه‌كاری روویــداو ه ك ـ ه به‌قێزه‌ونتریــن شۆرشــی چه‌واشــ ه ناوده‌بــرێ كــ ه به‌رامبــه‌ر زهنیه‌تــی مرۆڤــه‌كان ئه‌نجــام دراوه ،كــ ه گه‌وره‌تریــن الدان بــوو ه
27
پارچه‌كردنــی ده‌ڵێــت( ئه‌نشــتاین ئه‌لبیــرت هێــزی فێربوونــی خــو و نه‌ریتــه‌كان لــ ه تــره) زه‌حمــه‌ت ئه‌تــۆم پارچه‌كردنــی كاتێــك بیرۆكــه‌ی ده‌ســه‌اڵت دروســت بــوو جیــاوازی چینایه‌تــی ســه‌ری هه‌ڵــدا واتــ ه چه‌وســاندنه‌وه‌ی مــرۆڤ مــرۆڤ له‌الیــه‌ن مرۆڤه‌كانــه‌و ه ده‌ســتی پێكــرد، لــ ه رێگــه‌ی هێــز و ده‌ســه‌اڵتی ســه‌ربازی و فــرو فێڵــه‌و ه كۆمه‌ڵگایــان فێــری حوكمرانــی خۆیــان كــردو مرۆڤه‌كانیــان دابــڕی لــ ه سروشــت ،بۆیــ ه دروســت بوونــی ده‌وڵــه‌ت و ده‌ســه‌اڵت لــه ئه‌مســاڵدا بــۆ خزمــه‌ت كردنــی كۆمه‌ڵــگای مرۆڤایه‌تــی دانه‌مــه‌زراوه. ئه‌وه‌تــا نابینــن ئه‌مــرۆ ژینگــ ه بــ ه كاره‌ســات ه ژینگه‌ییه‌كانــی خــۆی بانگــی ئــازادی و رێكخســتنه‌وه‌ی ژینگ ـه‌و په‌یوه‌ندییه‌كانــی ژینگ ـ ه ده‌كات له‌س ـه‌ر بنه‌مــای هاوسـه‌نگی كۆمه‌لــگا بانگی ئــازادی و یه‌كســانی ده‌كات و ناخــوازێ ئیتــر به‌شــێكی كۆمه‌ڵــگا سه‌رده‌ســت و به‌شــێكی زۆریشــی له‌ژیانێكــی ناله‌بــارو ناشایســته‌دا بژیــن. لــ ه مێــژووی دروســت بوونــی ده‌وڵــه‌ت و ده‌ســه‌اڵت تــا ئێســتا گه‌لێــك شــێوه‌ی ده‌وڵــه‌ت و ده‌ســه‌اڵت تاقــی كراوه‌تــه‌و ه هــه‌ر لــ ه ئیمپراتۆره‌كانــه‌و ه تــا ده‌وڵه‌تــی نه‌ته‌وه‌یــی -فیدرالــی -كۆنفیدرالیزمــی- ناوه‌نــدی -سۆشــیالی -سۆشــیال دیموكــرات- ئایینــی -پاشــایه‌تی -بنه‌ماڵه‌یــی ،بــه‌اڵم هــه‌ر هه‌موویــان بونه‌تــ ه دووباره‌بوونــه‌وه‌ی ئــه‌وه‌ی پێــش خۆیــان نه‌یــان توانیــو ه چاره‌ســه‌ری بهێنــن. ئه‌وه‌تــا هــۆكاری ســه‌ره‌كی ئــه‌و قه‌یــران و ئاڵۆزییــه‌ی ئه‌مــرۆ ك ـ ه سیســته‌می ده‌وڵ ـه‌ت و ده‌س ـه‌اڵت له‌الی ـه‌ك – كۆمه‌ڵــگاو تــاك -ئابــووری و ژینگــ ه له‌الیه‌كــی تــره‌و ه تیایــدا ده‌ژیــن ،ئــه‌و پێوانانــه‌ی ده‌وڵــه‌ت و ده‌ســه‌اڵتی له‌ســه‌ر بنیــات نــراو ه ڕه‌وایــی خۆیــان له‌ده‌ســت داوه. نــه‌ك ناتوانــن كێشــه‌كانی كۆمه‌ڵــگا چاره‌ســه‌ر بكــه‌ن به‌ڵكــو خۆیــان بونه‌ت ـ ه كێش ـه‌ی س ـه‌ره‌كی بــۆ كۆمه‌ڵــگا. كه‌واتــ ه پێویســت ه بــ ه شــێوه‌یه‌كی قوڵتــر لــ ه راســتینه‌ی ده‌وڵــه‌ت كۆمه‌ڵــگا تێبگه‌یــن ،ئه‌وه‌تــا ده‌وڵه‌تــ ه دروســت كراوه‌كانــی نه‌تــه‌وه‌ی عــه‌ره‌ب تــا ئه‌مــرۆش هــه‌ن ،بونه‌تــه كێشــ ه بــۆ كۆمه‌لــگای خۆشــیان ،بۆیــ ه ئه‌گــه‌ر لــ ه راســتینه‌ی ده‌وڵــداری تێنه‌گه‌یــن ناتوانیــن چاره‌ســه‌ری كێشــه‌كانمان بكه‌یــن و خۆمــان لــ ه دووباره‌بوونــه‌و ه رزگارناكه‌یــن.
نه‌ریته‌كان له پارچه‌كردنی ئه‌تۆم زه‌حمه‌ت تره
ئه‌وه‌تــا هه‌نــدێ ده‌خــوازن بــ ه تێــزی ( چــه‌پ بــوون) هه‌نــدێ تــر بــ ه ( ده‌وڵه‌تــی نه‌ته‌وه‌یــی) كه‌ســانی تــر بــ ه ڕێگــه‌ی (ب سیاســه‌ت كردنــی ئایینــه‌وه) گــروپ گه‌لــێ تــر بــ ه ڕێگــه‌ی (لیبرالیزمــه‌و ه ) ئــه‌م قه‌یرانــ ه چاره‌ســه‌ربكه‌ن كــ ه هــ ه هه‌موویــان لــ ه چوارچێــوه‌ی ده‌وڵه‌تــدا ده‌ســورێته‌و ه هه‌نــدێ تــر گومانیــان وایــ ه ك ـ ه ئ ـه‌و تێزان ـ ه ناتوانــن چاره‌س ـه‌ری بهێنــن ده‌خــوازن تێــزی نــوێ پێــش بخــه‌ن لــ ه ( ده‌ره‌وه‌ی واڵت) بۆیــ ه ئه‌گه‌ربــه‌وردی مێــژوی سیســته‌می ده‌وڵــه‌ت وده‌ســه‌اڵت شــی نه‌كه‌ینــه‌و ه ناتوانیــن وه‌اڵمــی پرســیاره‌كان بده‌ینــه‌و ه كه‌ده‌ڵێــت هه‌رچه‌نــد ه ده‌ســه‌اڵت له‌ڕه‌نــگ وڕوخســاردا جیــاوازن بــه‌اڵم له‌ناوه‌ڕۆكــدا وه‌ك یه‌كــن بۆیــ ه ده‌ڵێــم به‌تایبــه‌ت (چاره‌ســه‌ری كێشــه‌كانی هه‌رێمــی كوردســتان په‌یوه‌ســت نییــ ه به‌بوونــی یــان دروســت بوونــی ده‌وڵه‌تــی نه‌ته‌وه‌یــی كــورده‌وه) هه‌مــوو ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌وه‌كان لــ ه جیهانــدا دروســتكراوی ده‌ســت و بیــر و زهنــی سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری جیهانیــن . ئــه‌و ه بــوو پــاش جه‌نگــ ه جیهانیــه‌كان لــ ه رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌راســت چه‌ندیــن ده‌وڵــه‌ت نه‌ته‌وه‌یــان دروســت كــرد و له‌پێنــاو به‌رژه‌وه‌نــدی خۆیانــدا نــه‌ك نه‌تــه‌وه‌كان، سیاســه‌تی په‌رتكــ ه و زاڵبه‌یــان به‌كارهێنــا لــ ه پێنــاو سیســته‌می داگیــركاری خۆیانــدا نــه‌ك نه‌تــه‌وه‌كان، هــه‌ر لــ ه پێنــاو خۆشــیاندا ئه‌وه‌بــوو كوردســتانیان دابــه‌ش كــرد بۆخــۆی لێكۆڵینــه‌وه‌ی زۆر هه‌ڵده‌گــرێ . ئه‌وه‌تــا چه‌ندیــن ده‌وڵــه‌ت نه‌ته‌وه‌یــان بــۆ عــه‌ره‌ب دروســت كــرد ئێســتا كۆمه‌ڵگاكانیــان گیریــان بــ ه ده‌ســتیانه‌و ه خــواردووه ،عــه‌ره‌ب بۆخۆیــان یــه‌ك لــ ه دوای یــه‌ك ده‌یــان روخێنــن ،لــ ه شــه‌رو شــۆردا
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
لــ ه مێــژووی مرۆڤایه‌تیــدا ،ئه‌وه‌تــا كــ ه زۆر بــ ه قوڵــی ریش ـه‌ی خــۆی ل ـ ه زهنیه‌تــی ئێم ـه‌ی مرۆڤــدا داكوتــاوه، به‌ســه‌ر روانگــه‌و رامــان و چه‌مكه‌كانمانــدا زاڵــ ه بۆیــ ه ده‌وڵــه‌ت بــ ه چاره‌ســه‌ری كێشــه‌كانمان ده‌زانیــن .
ئه‌وه‌تــا ئه‌مــرۆ جیهــان و رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌راســت و عێــراق و كوردســتان بــ ه قۆناخێكــی هه‌ســتیار تــێ ده‌پــه‌ڕێ و سیســته‌می ئیــداری و سیاســی و ئابــووری و كۆمه‌الیه‌تــی لــ ه قه‌یرانــی قوڵدایــه ،هه‌مــوو الیــه‌ك هــه‌وڵ ئــه‌ده‌ن بــۆ چاره‌ســه‌ری له‌مپــه‌ڕی راســت بــۆ ئه‌وپــه‌ڕی چــه‌پ. ئــه‌م ئاڵۆزییــه‌ی ئه‌مــرۆی كوردســتان وعێراقیــش تیــادا ژیــان ده‌كه‌یــن هۆكاره‌كــه‌ی ده‌گه‌ڕێتــه‌و ه بــۆ ئــه‌م قه‌یرانــ ه گشــتییه ،هه‌وڵــدان بــۆ ڕێگــ ه الیه‌كــه. هه‌مــوو ســه‌ره‌كی ئه‌ركــی چــار ه
28 ژیــان ده‌كــه‌ن ناتوانــن كێشــه‌كانی كۆمه‌ڵگاكانیــان ئــه‌وان ده‌ژین.لــ ه ســه‌رمایه‌گوزاریدا ســنورو پێوانــ ه به‌شــێوه‌یه‌كی دیموكراتیانــ ه چاره‌ســه‌ر بكــه‌ن ئه‌مــرۆ ئه‌خالقیــه‌كان ناناســێت و لــ ه نێــوان تاكه‌كانــی ده‌بینیــن سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری جیهانــی خــۆی كۆمه‌ڵــگادا گومــان و بــێ بــاوه‌ڕی دروســت ده‌بــێ. وا ده‌رده‌خــات كێشــه‌كانی رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌راســت چاره‌ســه‌ربكات كــ ه خۆیــان دروســتیان كــردوون ده‌وڵــه‌ت له‌ســه‌ر بنه‌مــای نكوڵــی كــردن له‌ســه‌ر ره‌نــج بــه‌اڵم بۆخۆیــان لــ ه قه‌یرانــدن و خۆشــیان به‌رهــه‌م و به‌هاكانــی (ژن) خــۆی بنیــات نــاو ه كـ ه یه‌كه‌میــن جــار هێنــی ئــه‌و كێشــه‌و ئاڵۆزیانــه‌ن لــ ه بنه‌ره‌تــدا .بیــر لـ ه ده‌سـه‌اڵت و ده‌وڵـه‌ت كرایـه‌و ه ژنیــان كــردوو ه ب ه ده‌بێــت ئــه‌و ه بــاش بزانیــن سیســته‌می ده‌وڵه‌تــداری ( كۆیلـه -موڵــك -كااڵ) بۆیـ ه هیــچ كات ژنان سیســته‌می به‌رژه‌وه‌نــدی بـ ه بنه‌مــا ده‌گرێــت و پشــت بـ ه دام و ده‌زگا ده‌ســه‌اڵت و ده‌وڵه‌تیــان لــ ه گه‌وهــه‌ری خۆیانــدا قبــوڵ ده‌به‌ســتێ و ل ـ ه ســنووری جوگرافیــای دیاریكــراو خــۆی نه‌كــردووه ،وه‌ك هێزێكــی ئۆپۆزیســیۆن شــاراو ه رێــك ده‌خــات و ئیــدار ه كــردن بـ ه بنه‌مــا ده‌گرێــت كـ ه لـ ه لــه‌دژی سیســته‌می ده‌وڵه‌تگــه‌را له‌ســه‌ر پــێ بــوون. ســه‌ر ڕه‌نجــی كۆمه‌ڵــگا ده‌ژی و به‌كاربــه‌ره‌و به‌رهــه‌م هێــن نییــ ه و ه لــ ه به‌رێوه‌بردنــدا پشــت بــ ه یاســا خــۆ بۆیــ ه ده‌ڵیــم ده‌وڵــه‌ت خــوای ســه‌ر ئــه‌رز نییــه ،بــێ ده‌ســه‌پێنێ و تاكــی وابه‌ســت ه ده‌خوڵقێنــێ و چینایه‌تــی ده‌وڵه‌تیــش ژیــان ده‌برێــت به‌رێــوه ،به‌شــێوه‌یه‌كی و جیــاكاری بــ ه بنه‌مــا ده‌گرێــت ،مرۆڤــه‌كان ده‌كاتــ ه جیــاواز ،تاكــی ئــازاد پــه‌روه‌رد ه بكرێــت و ئابــووری ناوه‌نــدی ژینگــه‌و هه‌مــوو كاره‌ســات ه ژینگه‌ییــه‌كان هاوبــه‌ش و ئه‌نجومه‌نــی گونــد و كــۆاڵن و شــارو له‌ســه‌ر ده‌ســتی ئــه‌وان ئــه‌وان ئه‌نجــام ئــه‌درێ ،واتــ ه شــارۆچك ه دروســت بكرێــت بــۆ خۆبه‌رێوه‌بردنــی به‌رپرســن به‌رامبــه‌ر پیــس بوونــی ژینگــه‌و چاره‌ســه‌ری كار ه ژیانیه‌كانــی كۆمه‌ڵــگا بــ ه ده‌ســتی خۆیــان كێشــه‌كانی كۆمه‌ڵــگا لــ ه ده‌ســه‌اڵتدا ده‌بینــن .له‌جیاتــی سیســته‌می بــه‌اڵی ده‌وڵــه‌ت و ده‌ســه‌اڵت باشــترین رێــگای چاره‌ســه‌ری كێشــه‌كانی هه‌رێمــی كوردســتان ه نــه‌ك دروســت بوونــی ده‌وڵــه‌ت.
ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه‌كان ل ه جیهاندا دروستكراوی ده‌ست و بیر و زهنی سیسته‌می سه‌رمایه‌داری جیهانین
لــ ه سیســته‌می ده‌وڵه‌تــداری دوو جــۆر ئابــووری پێــش خــراو ه هه‌ردووكیــان خزمــه‌ت بــ ه كۆمه‌ڵــگا ناكــه‌ن یه‌كــه‌م -ئابــووری ده‌وڵــه‌ت /كــ ه زیاتــر له‌الیــه‌ن ده‌وڵه‌تــ ه به‌نــاو سۆشیالیســتیه‌كانی پێشــوه‌و ه ئاینه‌كانــه‌و ه په‌یــره‌و كــراو ه كــ ه بهرژهوهنــدیدهگرێــت. بنه‌مــا بــ ه ده‌ســه‌اڵتدار چینــی دووه‌م -ئابــووری تایبـه‌ت /ك ه سیســته‌می سـه‌رمایه‌داری په‌یــره‌و ده‌كات و به‌رژه‌وه‌نــدی ســه‌رمایه‌داره‌كان و قازانجــی ئ ـه‌وان ل ـ ه به‌ره ـه‌م هێنــان ب ـ ه بنه‌مــا ده‌گرێــت نــه‌ك پێویســتی زۆرینــه‌ی كۆمه‌ڵــگا ،ئــه‌و قه‌یرانــه‌ی ئه‌مــرۆ رووبــه‌روی سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری وه‌رده‌گریــت. له‌مــ ه ســه‌رچاوه‌كه‌ی بۆتــه‌وه (ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
ئه‌وه‌تــا ئابــووری ده‌وڵــه‌ت تــاك ده‌كاتــ ه تاكێكــی بــێ به‌رهــه‌م وه‌كالی خۆمــان و بــێ بــاوه‌ری لــ ه نیــوان تاكه‌كانــدا دروســت ده‌كات ،و ه لــ ه سیســته‌می ئابــووری تایبه‌تــدا تاكــره‌وی پێــش ده‌خــات و زۆرین ـه‌ی كۆمه‌ڵــگا ده‌كاتــ ه ســوپای بێــكاران و له‌ســه‌ر ڕه‌نجــی
29
بۆ ئه‌وه‌ی گه‌لێک درێژ ه ب ه بوونی خۆی بدات و هه‌موو ئه‌و بونیاد و دامه‌زراوانه‌ی وا ئه‌و گه‌ل ه به‌رهه‌میان هێناو ه ب ه دروستی راده‌ستی جیلی دوای خۆی بکات پێویست ده‌کات ل ه ڕێگای هوشیاری تاک و کۆمه‌ڵگا ئه‌م ئه‌رک ه راپه‌ڕێنێت .بۆی ه ب ه سه‌رنجدان ب ه دۆخی هه‌نوکه‌ی کۆمه‌ڵگا ل ه باشووری واڵت ده‌توانرێت ک ه باس ل ه کلتوور ده‌کرێت ،یاسا و رێسا و دابوو بوترێت ل ه ئاستی تراژدیایه‌کدایه. نه‌ریتی کۆمه‌ڵگایه‌ک و جل و به‌رگ ،زمان و خانوو و بینا و شت و مه‌کی به‌رهه‌م هاتووی پێناس ه ده‌کرێت، دام و ده‌زگای حوکمی له‌م به‌ش ه و ته‌نانه‌ت به‌اڵم ئه‌م پێناس ه تێرناکات و که‌لتوور ل ه ئاستێکی ڕێکخراوه‌کانیش ل ه بن سێبه‌ری حزبه‌کاندا به‌رزتر وات ه هه‌موو ئه‌و بونیاد و دامه‌زراوانه‌ی خنکێندراوه‌ن و نه‌یانتوانیوه ئه‌رکدارێکی به‌رپرسیار وا ئه‌و گه‌ل ه به‌رهه‌میان هێناو ه و به‌و ناسنامه‌ی ه بن ،به‌ڵکو هانده‌ر بوون بۆ ڤایرۆسی بێ هیوایی وا خۆی پێناس ه ده‌کات و ل ه واتا گشتیه‌که‌یدا مرۆڤ به‌رۆکی کۆمه‌ڵگای گرتوو ه و راگه‌یاندنی کوردیش بونه‌وه‌رێکی که‌لتووری ه و و کولتووریش به‌رهه‌می ل ه باشووری واڵت نه‌ک به‌رهه‌مهێنه‌ر نه‌بوو ه نه‌ک ته‌نها شه‌خسێک به‌ڵکو به‌رهه‌می گشت ته‌نانه‌ت بوونه‌ت ه ئه‌رکداری پیشاندانی به‌هشتی کۆمه‌ڵگای ه و واتایه‌کی فراوانی هه‌ی ه و ده‌توانرێت خه‌یاڵی واڵتانی بیانی و به‌وه‌شه‌و ه ته‌نگ نه‌ماون و بگوترێت دوێنێ و ئه‌مرۆی ه و به‌رده‌وام بوونیه‌تی ل ه بوونه‌ت ه زمانحاڵی ده‌وڵه‌تانی داگیرکاری کوردستان داهاتوودا. و ل ه ئاستی به‌رپرسیاری سه‌ره‌کیان بۆ هوشیاری و راهێنانی پۆزتیڤی کۆمه‌ڵگا ڕۆڵیان نه‌بینیو ه و چۆن بۆی ه به‌رده‌وام بوونی ل ه ب ه ره‌گ و ڕیش ه ل ه حزب ه سه‌رده‌سته‌کان بۆ فراوانکردنی هه‌ژموونی داهاتوودا په‌یوه‌ست ه به پاراستنی ل ه به‌رامبه‌ر خۆیان تاکیان فێری ماسی خواردن کرد و ل ه ماسی تێکچووندا و میکانیزمی سه‌ره‌کی ئه‌خالق ه ل ه گرتنیان خست ،وات ه کۆمه‌ڵکای بێ به‌رهه‌م و ته‌مبه‌ڵ کۆمه‌ڵگادا ک ه وه‌ک چیمونتۆ به‌رده‌وامی گه‌ره‌نتی کرد ب ه هه‌مان شێو ه ئه‌و هه‌ڵسوکه‌وت ه ل ه ئاستی ده‌کات و ئه‌و کۆمه‌ڵگایه‌ی بێ ئه‌خالق بمێنێت یان راگه‌یاندنی کوردی ره‌نگی دایه‌و ه و بۆ وه‌رگێڕانی هێزی ڕیسا و دامه‌زراوه‌ی نه‌ریتی خۆی ل ه ده‌ست به‌رهه‌می بیانی و واڵتانی داگیرکاری کوردستان بدات توشیی بێ سیاسه‌تی ده‌بێت ،وات ه سیاسه‌ت که‌وتوونه‌ت ه کێبڕکی و ب ه ته‌واوی کۆمه‌ڵگا ل ه بن هونه‌ر ه ب ه هێزه‌که‌ی به‌رێوه‌بردنی کۆمه‌ڵگاش خۆی شه‌ڕی شاراو ه و نهێنی ئه‌واندا به‌ره‌و توانه‌وه‌ی خۆ ل ه خۆیدا وااڵ ده‌بێت. ویست ده‌بن و ب ه ملیاردها دۆالری سامانی واڵت ب ه خه‌ساردا ده‌به‌ن و ئامانجه‌کانی واڵتانی زلهێز و ئه‌خالق و سیاسه‌ت و ل ه واتا گشتیه‌که‌ی کلتووردا ل ه داگیرکارانی کوردستان ب ه جێگه‌ی بوردمانی سه‌ربازی سه‌د ساڵی 21دا توشیاری قه‌یرانێکی قوول هاتوو ه بوردمانی فکری و کلتووری په‌یره‌و ده‌که‌ن و بوونه‌ت ه و دۆخی کۆمه‌ڵگای مرۆیی ئه‌و راستیان ه ده‌خات ه جانه‌وه‌رێک وا خه‌ریکی کڕتاندن و هاراندنی ئێسک به‌رچاو و قه‌یرانی کۆمه‌ڵگای مرۆیی و ب ه تایبه‌تیش و پروسکی جه‌سته‌ی خۆیه‌تی. باشووری کوردستان ل ه ژێر 24ساڵ خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری کوردیدا توشیاری چه‌ق به‌ستووی هاتوو ه و گه‌لی بۆ ڕوونکردنه‌وه‌ی مه‌به‌ستس ئه‌م بابه‌ت ه پێویست توشیاری بێ هیوای کردوو ه و تاکوو ده‌چێت ئه‌م ده‌کات ب ه سه‌رهاتێکی ماڵی مام عه‌بدولوه‌هابتان بۆ دۆخ ه سه‌رجه‌م بواره‌کانی کۆمه‌اڵیه‌تی ،سیاسی، بگێڕمه‌وه: ئابووری ده‌گرێته‌و ه و ده‌رئه‌نجامی کۆچکردن و شه‌وێکی ساردی 2015-12-18یه‌و ل ه تاک ه ماڵێکی کۆره‌ویی به‌لێشاوه. یه‌کێک ل ه گونده‌کانی سلێمانی دانیشتبوین ،ل ه
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
راگه‌یاندنی کوردی و بوردمانی که‌لتووری تواندنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگا ،ئه‌نفالی مانا و دامه‌زراوه‌کانی گه‌لێکه
30 باشووری کوردستان ل ه ژێر 24ساڵ خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری کوردیدا توشیاری چه‌ق به‌ستووی هاتووه
شاخ و داخ و ئاژه‌ل ه دڕنده‌کان و هتد؟ یان چۆنیه‌تی فه‌راهه‌م کردنی پێداویستیه‌کانیان؟
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
بۆی ه له‌م نیقاشه‌دا هاتین ه سه‌ر باسی دابینکردنی پێداویستیه‌کان و دژایه‌تی ورچ ل ه به‌رامبه‌ر ژیانی هات و هه‌را و قه‌ره‌باڵغی شار خۆمان رزگار کرد گه‌ریال سه‌ر سوڕمانی ئاماده‌بوانی ب ه دواو ه بوو، بوو ،سه‌رمای ئه‌م ساڵ و قه‌یرانی دارایی و بودج ه که‌وا چۆن ورچ دژایه‌تی شۆڕش ده‌کات!؟. ل ه گه‌ڵ قه‌یرانی کاره‌با و نه‌وت زه‌حمه‌تیه‌کانی زستانی چه‌ندقات کردووه و ل ه گوندیش وه‌ک شار بۆ تێگه‌یشتن له‌م راستی ه ده‌بێت ئه‌م ه ل ه به‌رچاو خانووی دروستکراو ل ه چیمه‌نتۆ و بڵۆک و کاشی ب ه بگرین ک ه گه‌ریال پێداویستی زستانی خۆی ل ه هاویندا ناو خانووی نوێ ک ه وه‌ک ساردخانه‌ی ه وایکردووه دابین ده‌کات و ل ه چاڵێکدا وه‌ک چاڵ ه گه‌نم ل ه ناو هه‌مووان ل ه ده‌وری سۆبه‌یه‌کی نه‌وتی و ل ه ژوور ه نایلۆن ده‌یپێچێت و بانی داده‌پۆشرێت و ب ه پوش و هه‌ر ه بچووکه‌که‌ی ماڵی مام عبدولوه‌هابدا کۆ بینه‌و ه په‌اڵش و گه‌اڵی وشک ده‌شاردرێته‌و ه ک ه که‌س هه‌ستی و ئاخ و ئۆف بۆ خانوو ه قوڕ و بردینه‌که‌ی جاری پێ نه‌کات ،ته‌نانه‌ت دوژمن ب ه هه‌موو که‌رسه‌تی پێشکه‌وتوی خۆی ب ه زه‌حمه‌ت ده‌یبینێ .به‌اڵم ورچ ب ه جارانی کورده‌واری هه‌ڵبکێشین. ئاسانی جێگاکه‌ی ده‌دۆزێته‌و ه و دوای هه‌ڵدانه‌وه‌ی دوای بێده‌نگ بوونی ئامێر ه کاره‌بایه‌کان و چاڵه‌ک ه خۆی ب ه شکر شیره‌مه‌نی گه‌ریال ده‌گه‌ێنی و کوژرانه‌وه‌ی گلۆپه‌کان ،وه‌ک بڵه‌ی ل ه به‌نجی ئه‌وه‌یتری تێکه‌ڵ و پێکه‌ڵ ده‌کات و ئه‌وه‌ش وات ه ل ه جیهانێکی سیحراویدا رزگارمان بوو و توانیمان ب ه ناوبردنی پێداویستی ژیانی زستان و ئاشکراکردنی دوور ل ه که‌ش و هه‌وای سارد و سڕی ژیانی ئه‌م شوێنی زستانه‌ی گه‌ریال بۆ دوژمن. سه‌رده‌م ه که‌وا ب ه هۆی ته‌لفزیۆن و ئه‌نته‌رنێت و تۆڕی بچڕاندنی کۆمه‌ڵگا« ،فه‌یسبووک» و هتد که‌وا له‌م باسانه‌دا بووین مام عبدولوه‌هاب ک ه ب ه ب ه سه‌ر مرۆڤه‌کاندا زاڵ بوو ه رزگاربووین و که‌وتین ه هۆی ماندووبوونی دوای ئیشی ڕۆژانه‌ی ل ه گه‌ڵ گفتگۆ و باسمان ل ه سه‌ر سه‌رما و سۆڵ ه و ژیانی به‌خێوکردنی ئاژه‌اڵن و کشتوکاڵ ل ه سه‌ر کورسی ه گوند وته‌نانه‌ت دۆخی شۆڕش و ژیانی شۆرشگێڕانی په‌اڵستیکه‌ی پاڵی دابووه و وتی: ئه‌و ه باسی ورچ و زیره‌کی ورچ کرا ،ئه ،ئه‌و ه ئه‌ڵیین گه‌له‌که‌مان ل ه کاتی ساردوو سه‌رما ده‌کرد. ل ه زه‌مانی زوودا باوک و کوڕێک وه‌ک من و کاک ل ه درێژه‌ی قسه‌کاندا هاتین ه سه‌ر ژیان و ب ه پێشه‌وای کوڕم ڕوو ده‌که‌ن ه شاخی پیره‌مه‌گروون و دار سه‌رهاتی پێشمه‌رگ ه و گه‌ریال و تێکۆشان ل ه چیا کۆ ئه‌که‌نه‌و ه و ده‌یبه‌ن ه شاری سلێمانی ده‌یفرۆشن. سه‌رکه‌شه‌کانی کوردستان و پێشمه‌رگایه‌تی ل ه کاتی ل ه شاخه‌که‌دا ورچێکی لێیه ک ه کۆسپ وته‌گه‌ره‌یان به‌عسی ڕووخاو که‌وا له سه‌ر شانی خه‌ڵکی گوند بۆ نانێته‌و ه و هه‌ر جار ده‌چن داری خۆیان کۆ و مه‌ڕدارانه‌و ه به‌ڕێو ه چوو ه و پێداویستیه‌کانی ده‌که‌نه‌و ه و به‌م شێوی ه خۆ ده‌ژینێن. شۆڕشیان فه‌راهه‌م کردوو ه و ک ه هه‌رکام له‌و به‌سه‌رهاتان ه بۆ خۆی جوانترین فلیم و شانۆی لێ دوای چه‌ند جارێک هاتووچوو ،جارێکیان کوڕه‌ک ه دروست ده‌رکرا و ب ه داخه‌و ه ڕاگه‌یاندنی کوردی هه‌ر ب ه باوکی ده‌ڵێت »:باوک ه ئه‌و ه ئێم ه ئه‌وه‌ند ه دێین خۆی لێ نادات. له‌م کاته‌دا چه‌ند پرسێک هاته‌ئاراو ه و ئه‌وه‌ش تێکۆشانی گه‌ریال ب ه دوور ل ه گوند و ل ه شاخ ه سه‌رکه‌شه‌کاندا چۆن ده‌کرێت؟ هه‌روه‌ها زه‌حمه‌تیه‌کانی ژیانی شاخ و مه‌ترسیه‌کانی ل ه ناو
ورچه‌ک ه له ته‌نیشتیانه‌و‌ه دائه‌نیشێ و ئه‌ڵێ فه‌رموو!
31 و ده‌چیین و ئه‌م ورچ ه ڕێگه‌مان پێ ده‌دات و دێ بۆ المان بۆڵ ه بۆڵ ده‌کات ،بۆ ئه‌م جار ه ل ه شار هاتینه‌و ه هۆکه‌یه‌ک ،دوان گۆشتی بۆ نه‌کڕین؟». باوکیشی ده‌ڵێت :جا وه‌اڵ قه‌ی چی ئه‌کات ڕۆڵ ه ئه‌م جار ه بۆی ئه‌کڕین. بۆی ه ئه‌م جار ل ه سلێمانی ده‌چن هۆکه‌یه‌ک (هۆکه: ل ه زه‌مانی زوودا ب ه جێگه‌ی کیلۆ به‌کاریان هێناو ه بۆ گه‌نم و نۆک و هتد) دووان گۆشتی نه‌رم و به‌ز و ئه‌مانه‌ی بۆ ئه‌کڕێن ده‌گڕێنه‌و ه ل ه گه‌ڵ خۆیان ده‌یبه‌ن بۆ ورچه‌که.
ته‌ورێک ئه‌دا ب ه ناو چاوانی و سه‌ری قاش ده‌کات و ته‌وره‌ک ه ل ه ناو موودا قاپات ده‌بێت و ورچه‌ک ه به‌و ه ناتۆپێت. جا ورچه‌ک ه ئه‌ڵێ :ئه‌م جار ه ته‌وره‌ک ه هه‌ڵکێشه. ک ه پیره‌ک ه ته‌وره‌ک ه هه‌ڵکێشێ ،ورچ خڵتانی خۆێن ئه‌بێ و ڕوو ئه‌کاته‌و ه ناو شاخ و زناره‌که. ئه‌ڵێن بنێشت ه تاڵ زۆر ده‌رمان ه و ورچه‌ک ه بنێشت ه تاڵ ده‌کات ه ناو سه‌ری و برینه‌که‌ی پێی ده‌رمان ده‌کات.
ل ه شاخ ورچه‌که ،ێی بۆ به‌روپیریانه‌و ه و ئه‌بۆڕێنێت و ئه‌ڵی :خاڵ ه هاتیه‌وه؟
ورچه‌ک ه ل ه ته‌نیشتیانه‌و ه دائه‌نیشێ و ئه‌ڵێ فه‌رموو! خاڵ ه پیره :ئه‌م گۆشته‌مان ل ه شاره‌و ه بۆ تۆ هێناوه. ئه‌و ساڵ ه هیچ ،ساڵ دوایتر په‌یای بووه! ورچه‌که‌ش ئه‌ڵی :بۆ واتکرد و ئه‌زیه‌تت بینیه. پیر ئه‌ڵێ :ئه‌و ه ئه‌تۆ ماویت؟! پیره‌که‌ش ئه‌ڵێ :قه‌ینا زه‌حمه‌تی نیه. ورچه‌ک ه ئه‌ڵێ :ب ه کابرای پیر وه‌ره ،ده‌ست بخ ه به‌مجۆر ه ورچه‌ک ه خه‌ریکی خواردنی گۆشته‌ک ه سه‌رم ،بزان ه شوێن برینێک ماو ه یان نه؟ ئه‌بێت ،ته‌بعه‌ن ورچ ک ه گۆشته‌ک ه ئه‌خوا ،ئه‌بێ ب ه پیره‌ک ه ووتی وه‌ڵاڵهی ورچ ه ب ه قه‌ی تاڵ ه ده‌زۆیه‌ک شڵپ ه شڵپی ده‌می ،کوڕه‌ک ه ئه‌بێ ب ه پێکه‌نین ،که‌پێ شک ئه‌به‌م ،به‌ر ده‌ستم ئه‌که‌وێ و ناکه‌وێ. ورچ ه ووتی :مامه. ئه‌که‌نێ ورچه‌ک ه زۆری پێ ناخۆش ئه‌بێ!... ورچه‌ک ه تووڕ ه ئه‌بێ و ئه‌ڵێ :ئه‌و ه ب ه من پێ ئه‌که‌نێ؟ پیره‌که‌ش :به‌ڵێ. پیره‌ک ه ئه‌ڵێ ناز؛ ئه‌و ه مناڵه‌و نافامێت و هه‌روا پێ ورچه‌ک ه ووتی :ئه‌و برین ه سارێژ بوو .به‌اڵم برینی ئه‌و پێکه‌نینه‌ی ئه‌و کوڕ ه سارێژ نه‌بووه .هه‌ست ه بۆ ئه‌که‌نێ. خوا ناوخۆم ،جارێکیتر به‌م نزار ه نه‌وبینمه‌وه. کابرا زۆر پاڕایه‌و ه و بۆ خوا وا مه‌ک ه و ڕێگه‌مان بده. ورچه‌ک ه ئه‌ڵێ :نا ،بچۆ ئه‌و ته‌ور ه بێنا!. ته‌وره‌ک ه ته‌وری دارشکانن ه و ورچ پێی ئه‌ڵێ :ئه‌و ورچه‌ک ه ووتی :نا و باره‌که‌و بار بکه‌و جارێکیتر به‌م نزار نه‌وبینمه‌وه. ته‌ور ه هه‌تا ئه‌توانی بیسوه ،ئه‌بێ موو بکات! ئه‌ویش ته‌وره‌ک ه ئه‌سوات و جوان تیژی ئه‌کات. ورچه‌ک ه ئه‌ڵێ :هه‌ست ه هه‌تا قوتت هه‌ی ه بید ه به‌و مام وه‌هاب ل ه کۆتایدا ووتی»:به‌ڵێ ورچ به‌زمی زۆر ه و ئه‌مه‌ش باسی برینی ورچ و قسه‌ی نابه‌جێ بوو». ناوچاوانه‌ی منا!... پیره‌ک ه ئه‌ڵێ کور ه من چۆن ئیشی وا ئه‌که‌م ،خوا مام عه‌بدولوه‌هاب 2چیرۆکیتری بۆمان باس کرد ک ه ب ه هۆی درێژی بابه‌ته‌ک ه باسی ناکه‌م. چۆن قبوڵ ئه‌کات و گوناح ه و نایکه‌م. ئه‌م نیقاش و گفتگۆی ه ل ه دوای پچرانی کاره‌باو ه ورچه‌ک ه ئه‌ڵێ :ب ه خوا وا نه‌که‌ی ئه‌وخۆم. ئه‌ویش ئه‌وه‌ستێته‌و ه و ب ه هه‌موو قوه‌تی خۆی ده‌ستیپێکرد و ل ه ناویدا ل ه گه‌ڵ پێکه‌وه‌بوونی
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
پیره‌که‌ی ئه‌ڵێ :به‌ڵێ ،تۆش ب ه خێر بێی ،وه‌ر ه دابنیشه.
32 کۆمه‌اڵیه‌تی ل ه الیه‌ک و په‌ند و الیه‌نی ئه‌خالقی ئه‌م کۆڕ ه ل ه الیه‌کیتر تابلۆیه‌ک ه ب ه هه‌زاران ساڵ نه‌خشێندراو ه ئه‌مڕۆ گه‌یشتووه‌ت ه ئاستی نه‌مان و ل ه بییر کردن .پێویستی کاره‌با ل ه بواری پێداویستیه‌کانی ژیانی ناچاری ه و بێ کاره‌با ژیان زه‌حمه‌ته .به‌اڵم شار و شارگه‌رایی و ژیانی داڵده‌دراو ل ه شاره‌کاندا و وابه‌سته‌بوونی بێ سنوور و کۆیله‌بووین ب ه ته‌کنۆلۆژیاو ه شێوازێک ه ل ه کۆیاڵیه‌تیه‌کی مۆدێڕن وجیاواز ل ه سه‌رده‌مانی پێش. له‌م ئاراسته‌یه‌دا ل ه باشووری کوردستانیش دوای ئاواکردنی حکومه‌تی ب ه ناو خۆجه‌ی کورد باروودۆخی کۆمه‌اڵیه‌تی ،ئابووری ،سیاسی و که‌لتووری ل ه چ ئاستێکدای ه هه‌رکه‌س ده‌زانێت. چه‌ند ه ل ه بواری ئیداری و سیاسی و به‌ڕێوه‌به‌ریدا داگیرکه‌ران و واڵتانی بیانی ده‌ستیان داوه‌ت ه ناوی ئه‌وه‌ش ده‌زانرێت ،شاراوه‌ش نیی ه و نمونه‌ی دوایش له‌شکه‌رکێشی سوپای تورکیا بوو که‌وا ب ه ئاسانکاری پارتی ددیموکراتی کوردستان( )PDKب ه ژێر ئااڵی هه‌رێمی باشووری کوردستان ل ه برایم خه‌لیله‌و ه ئاوه‌دیوی کوردستان کرا. به‌اڵم ئه‌و ه شێوازێکی کۆنی داگیرکاری ه و ئه‌م ه بووه‌ت ه نه‌ریتێکی ره‌شی ڕۆژانه‌ی حزب ه سه‌رده‌سته‌کان. به‌اڵم شێوازێکیتری داگیرکاری ل ه ژێر ناوی شه‌ڕی تایبه‌ت به‌ڕێو ه ده‌چێت و زۆرینه‌ی کۆمه‌ڵگا ته‌سلیمی بوو ه و سه‌ری بۆ شۆر ده‌کرێت و هیچ کاردانه‌وه‌یه‌کی جدی بۆ ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ی ب ه دیناکرێت و هه‌تا ئه‌مڕۆ به‌رده‌وامه.
ل ه ده‌وری سۆپای نه‌وتی و اڵیتی شه‌حن ب ه چیرۆکی ورچ و ب ه سه‌رهاته‌کانی هاتین ه الی یه‌ک دیمه‌نێکی خۆش و ده‌گمه‌ن بوو له‌م رۆژگاره‌دا ،به‌اڵم وێستگه‌ی ورچ و تێکه‌لی سروشت بوون و یه‌کتر ته‌واوکردن ل ه سه‌ر بنه‌مای پیوان پره‌نسیبی سروشتێکی خاوین سه‌د قاد خۆشتر و دڵرفێنتر ه ل ه وێستگه‌ی تاکسی تورکی وا ل ه ژێر ناوی کۆمیدی و پێکه‌نین گه‌ورترین گاڵتاجاری و سوکایه‌تی ب ه تاکی کوردی ده‌کات، یان کۆاڵنه‌کانی پشته‌وه‌ی پۆلیس ه کورد کوژه‌کان وا ل ه باکوری کوردستان ل ه جزیره ،سلۆپی و سوری ئامه‌د و شاره‌کانیتر که‌سانێک وه‌ک تاهیر ئه‌لچی و ژن و منداڵی گه‌له‌که‌مان کۆمه‌ڵکوژده‌که‌ن، ده‌کرێن ب ه پاڵه‌وان و قاره‌مان و مرۆڤدۆست وئێمه‌ش کات و ساتی ژیانمانی پێو ه سه‌رقاڵ ده‌که‌ین .یان
شێوازێکی کۆنی داگیرکاری ه و ئه‌م ه بووه‌ت ه نه‌ریتێکی ره‌شی ڕۆژانه‌ی حزبه سه‌رده‌سته‌کان
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
ل ه که‌سایه‌تی ژنی کورددا بێ ڕێزی و ده‌ستدرێژی ده‌کات سه‌ر به‌هاکانی گه‌له‌که‌مان که‌وا ل ه که‌سایه‌تی گه‌لی کورد و ژن و دایکدا و شاری ئورفا ،شاری په‌یامبه‌ره‌کان و پیرۆزیه‌کانی گه‌له‌که‌مانیان کردووه‌ت ه ئامانج و بێ شه‌رمانترین بێڕێزی پێو ه ده‌کرێت و گه‌لێکی پێ ریسوا ده‌که‌ن و کچ ه شۆفێری جه‌نڕاڵه‌که‌ی ئاتاتوورکی کورد کوژیش ڕۆڵی ژنی ب ه شه‌خسیات و ئه‌رێنێ ده‌بینی و کۆمه‌ڵگای ئێمه‌ش بێ ئاگا له‌و په‌یامه‌ی سیاسی و تایبه‌ته‌ی دوای دۆبالژی ل ه الیه‌ن یه‌که‌مین کاناڵی ئه‌هلی بێ الیه‌نی کوردی ب ه هه‌ردوو زاراوه‌ی کورمانجی خوارین(سۆرانی) و کورمانجی سه‌روو به‌رهه‌م هاتوو ه گۆێ لێ ده‌گرین و پێی ده‌که‌نین و منداڵ و گه‌نجی ڕۆڵی ئه‌کته‌ر ه ره‌گه‌زپه‌ره‌سته‌کانی ئه‌م درامای ه ئه‌بینین!...
ئه‌و داگیرکاری ل ه ڕێگه‌ی هونه‌ری سینه‌ما و ب ه فلیم و حه‌ڵقه‌کانه‌و ه جێبه‌جێ ده‌کرێت ،ک ه راسته‌خۆ ملیۆنان دۆالر ل ه داهاتی واڵت پێشکه‌شی ده‌وڵه‌تانی داگیرکه‌ری واڵتمان ده‌کرێت و ب ه ئاراسته‌کردنی دژ ه که‌لتوورێک ب ه دوور ل ه پیوانه‌کانی که‌لتوری کۆمه‌ڵگای کوردی و ب ه شێوازی کۆمێدی ل ه گه‌ور ه بۆ بچووک بینه‌ری ده‌بن و کۆمه‌ڵگاش هیچ کاردانه‌وه‌یه‌کی نیی ه و ل ه راستیدا کۆمه‌ڵگا پیێ ئایا راگه‌یاندنی خۆماڵی و ئه‌هلی کوردی ئه‌م ه بێ خه‌سێندراوه. الیه‌نیه‌که‌یه‌تی وا به‌م شێواز ه کۆمه‌ڵگا ده‌خه‌ن ه بن به‌ڵێ ئه‌و شه‌و ل ه ماڵی مام عبدولوه‌هاب ئه‌گه‌رچی پێی له‌شکرکێشی داگیرکه‌ران ب ه شێوازێکی نهێنی و
33
ناتوانین به‌رهه‌می ده‌وڵه‌مه‌ندی هونه‌ری به‌رهه‌م بهێنین و ده‌بێت ناچاری داگیرکه‌ران و واڵتانی بیانی بیین لێره‌دا مرۆڤ ئه‌م پرسیار ه بۆی به‌رجست ه ده‌بێت ک ه ئه‌گه‌ر داگیرکار ل ه کوردستاندا ل ه رێگای برسی هێشتنه‌و ه و بێکاری هه‌وڵی ئه‌و ه ده‌دات ک ه تاکی کورد و کۆمه‌ڵگای کوردی ته‌سلیم بگرێت و تاک ه ڕێگای گه‌یشتن ب ه دام و ده‌زگاکانی ده‌وڵه‌ت و پیشکه‌وتن و ب ه ده‌ست هێنانی سه‌ره‌تایترین مافه‌کانی ژیان ل ه مل شۆڕ کردن بۆ ئاسیمیالسیۆن (توانه‌وه) و قه‌بوڵ کردنی که‌لتوری سه‌رده‌ستی دوژمن ه ک ه وه‌ک تاک ه ڕێگا پێشکه‌شی ده‌کرێت و به‌وه‌شه‌و ه ڕۆحی واڵتپارێزی و کوردایه‌تی وشک ده‌که‌ن و ل ه ئه‌گه‌ری کاردانه‌و ه ویژدانی و خۆراگری، ژینوساید و کۆمه‌ڵکوژی و هه‌ژاری و بێکاری ده‌رئه‌نجامی ده‌بێت ،وه‌ک ئه‌وه‌ی ل ه باکووری واڵتدا هه‌ر رۆژ ده‌یبنین و ئه‌ویشمان بۆ ئاسایی بوو ه و ئه‌نجامی کوردایه‌تی وه‌ک باشوور ده‌بێت!. ئه‌گه‌ر ڕاگه‌یاندنی کوردی دوای هه‌واڵی ڕێکه‌وتن و ڕێنه‌که‌وتنی حزبه‌کان و هه‌واڵی ب ه په‌له‌ی مووچه‌ی ئه‌م مانگ ه هات و نه‌هات و ...هتد بهێڵێت گه‌لی بێزارکراو ئاگادار ببنه‌وه.؟! سه‌رئه‌نجامی ئه‌م باره‌دۆخ ه وای لێهاتوو ه بڵێین ب ه
لێره‌دا ئه‌م پرسیار ه ئاراسته‌ی ئه‌و داموده‌زگا راگه‌یاندانه‌ی ب ه ناو سه‌ربخۆی ئه‌هلی و حزبیان ه ده‌که‌م ،ئه‌و کێبه‌ڕکێی ه وا ل ه نێوان راگه‌یاندنه‌کانی باشوری کوردستان ه بۆ باڵوکردنی ئه‌و فلیم ه بیانیان ه ک ه ب ه خه‌رجکردنی ملیۆنان دۆالر و خه‌ریکردنی نوخبه‌یه‌کی هونه‌ری سینه‌ما و ده‌رهێنه‌ران بۆ وه‌رگێڕان کاری بۆ ده‌که‌ن .ئایا کوردستان ب ه مێژووی دوور و درێژی چه‌ند هه‌زارساڵه‌ی ک ه ئه‌گه‌ر ل ه گوندی چه‌رموو بێت سه‌یری بکه‌ین ب ه زیاتر ل ه 8000ساڵ مێژوویه‌وه ،یان ئه‌شکه‌وتی شانه‌ده‌ری 65000ساڵه ،یان کوردستانی واڵتی نوح و ئیبراهیمی په‌یامبه‌ر ،یان تێکۆشانی گه‌لی کوردستان
ل ه شۆڕش ه یه‌ک ب ه دوای یه‌که‌کانی گه‌له‌که‌مان و دوایش ئه‌م شه‌ڕ ه داسه‌پاوه‌ی چه‌ته‌کانی داعش و قاره‌مانیه‌تی ڕۆڵه‌کانی گه‌له‌که‌مان و ...هتد، ناتوانین به‌رهه‌می ده‌وڵه‌مه‌ندی هونه‌ری لێی به‌رهه‌م بهێنین و ده‌بێت ناچاری داگیرکه‌ران و واڵتانی بیانی بیین؟ یان ل ه ناو ئه‌م ماسته‌دا مویه‌ک هه‌یه !...ئێو ه و ویژدانتان ،واڵمتان چییه؟!.
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
بێ زه‌خت و بێ په‌له‌قاژێ سه‌ری ویژدان و ئه‌خاڵقی تاک و کۆمه‌ڵگای کورده‌واری لێی ئه‌که‌نه‌و ه و وه‌ک مریشکێکی سه‌ر بڕاو ب ه دار ودیواری ز ئاوی واڵتانی بیانیدا ده‌ده‌ن .ئیتر ئه‌و تاک و کۆمه‌ڵگایه‌ی وا له‌م بارودۆخ ه گه‌یشتوو ه ئاستێک ک ه گاڵت ه و فش ه ب ه جدیترین بواره‌کانی ژیانی خۆی و کۆمه‌ڵگاکه‌ی ده‌کات و ئاماده‌ی ه ب ه ماڵ و منداڵه‌و ه ل ه ئاودا بخنێکی به‌اڵم له‌م واڵت ه نه‌مێنی!؟.
پالن تواندنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگا کراوه‌ت ه ئامانج و له‌م بارودۆخ ه هه‌مان سیاسه‌تی سه‌ربڕین ب ه لۆکه‌ی کۆماری ئیسالمی ه و کۆمه‌ڵکوژی و ئه‌نفالێکی شاراوه‌ی ه ک ه ن ه ب ه ده‌ستی داگیرکه‌ران به‌ڵکو ب ه ده‌ستی خۆی ده‌کرێت و راگه‌یاندنی کوردی ب ه زانا بوون یان نه‌زانی بووه‌ت ه سه‌ربازی داگیرکاران و دوژمنانی گه‌لی کورد.
34 چۆن پێکهاتەیەکی سیاسی لە باشور پێویستە ؟
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
»reactiveبووە ،لەوەش دا هەمیشە ناوەندیان تاوانبار کردووە و خۆیان لە هەڵەکان دا نەبینیوە. ئەو پارتانەی لە دەسەالتن لە ١٩٩١ەوە و ئەوانی دیکەش لە عێراق پارتی ئەتنیکین و چ پرۆژەیەکی دیموکراتیزەکردنیان نەبووە و نیە و چاوەڕوانی کردن لێیان خەیالپەرستیە .ئەم پێکهاتەیە لە پارتی نەریتی «هەڵکشان»ی دەستبژێر»نوخبە»یەک سیاسیش زیاتر بە کەڵکی هێزی نێونەتەوەیی و بەسەر پشتی گەل دا بۆ سەر «لوتکە»ی دەسەاڵتداری، ناوچەکە هاتوون بۆ بونیان بە کارتی بەکارهێنان نەریت ،بەرهەم و ڕێبازی کاری پارتی سیاسی باوە، لە دژی بەرژوەندی گشتی گەلەکەیان. کارکردنی نهێنی یان ئاشکرا بێ لە پارتی سیاسی لەم مۆدێلەدا گەل هەمیشە وەک کەرەستەیەک دەبینێ، ئەو پارتە سیاسیانە چ پارتی کوردی بێ یان ئەم ڕێبازە لە زۆر والتی جیهان ئەگەر لە گۆڕینی هەر ئەتنیکێکی سەردەست بێ لە سەر بنەمای نۆرمە کۆمەالیەتیەکان و گۆڕانکاری سیاسی دا کاری ناسیۆنالیزمێکی تەسک و کورتبین ناتوانێ نەک کردبێ ئەدی بۆ لە باشوری کوردستان ناتوانێ ئەو هەر پرسەکان چارەسەر بکات ،بەرنامەی پارتە گۆڕانکاریە دروست بکات کە پێویستە و لە ئاستی سیاسیەکەی هەرچیەک بێ ،چ جا چەمکی ئاینی خزمەتی گەل دا نیە و خۆی نوێ ناکاتەوە؟ .بزوتنەوە ومەزهنەبی لێ بار بکا کە ئەنجامەکەی قەیرانە یان پارتی سیاسی چەند لە کاتی هەلبژاردن دا قوڵەکەی ڕۆژهەالتی ناوین و بە تایبەتی باشوری بانگەشەی دەستکەوت ،دیموکراسی و ئازادی دەکات. کوردستانە .تێبینی بکە،هەموو پارتەکانی دۆستی دواتر ناتوانێ بچوکترین پێویستیەکانی ڕۆژانەی کورد لە عێراق دا خاوەن دیدی سونی یان شیعیین کۆمەڵگە بەجێ بێنێ. بە کەمترین پێوەری دیموکراسی .ئەمە بەو واتایە ئەوەی گومان هەڵناگرێ کە بوونی ژمارەی زۆری پارتی نایەت کە هێزی دیموکراتیخواز نیە لەعێراق دا بەڵکو سیاسی لە باشوری کوردستان نەک هەر کەمترین پارتە نەریتیەکانی کورد هەمیشە بە دوای دۆست گوزارەیە لە فرەیی «پلۆرالیزم» کە ڕێبازی سەرەکی پەیدا کردن بوون بۆ نوخبەیەکی دەسەالتدار نەک بۆ ملمالنێیی سیاسی و دەستاودەستکردنی دەسەاڵتە دۆستایەتی کردنی کورد و الیەنگرێتی دیموکراسی، بەڵکو لێكچوو و درێژکراوەی ئەو گروپ و نوخبە هۆکارەکەشی ئاسانە چونکە خودی خۆیان هەڵگری دەسترۆیشتووەیە کە جڵەوی سیاسیەتیان کردووە پالن و پرۆژەی دیموکراسی نەبوون. لە دامەزراندنی یەکەمین پێکهاتە سیاسیەکانەوە لە باشور تا ئێستا و ئەو نوخبەیە لە پەیوەندیەکانیان ئەو پارتە سیاسیەکانە کەمتر بەرهەمی جەدەلێکی دا هەمیشە بەپێی بەرژوەندی و سیاسەتی دەرەوە سیاسی و فکرین ،لە سەدەی ٢٠دا ئەوانەی هەوڵی خۆیان ئاراستە کردووە و لەم شێوازەی سیاسەت دا خۆرێکخستنکردنیان دا ڕووبەڕووی دەستوەردان هەمیشە گەل قوربانی بووە. و گۆڕینی ڕەوتەکانیان کرانەوە ،لە الیەن هێزی نێونەتەوەیی و ناوچەییەوە ،خۆشیان زیاتر ئەم پارتە سیاسیانە لە پەیوەندی لەگەڵ ناوەندی مۆرکی هەرێمێکیان پێوە بوووە ،لە جێی گۆڕینی عێراق دا چ لە سەردەمی ڕژێمی بەعس و چ لە پێکهاتە خێڵەکیەکان و خستنە خزمەتی پرۆژەیەکی سەردەمی دوای ١٩٩١و ڕوونتریش لە دوای ساڵی دیموکراتیەوە ،دەسەاڵتی خێلیان وەک خۆی ٢٠٠٣ەوە سیاسەتێکی هەمەالیەن و فرەڕەهەند هێشتۆتەوە و و لە کاتی دەنگدەدان دا بەکاریان و فرەکاردانەوەی پێشوەخت» »proactiveیان هێنان .نەک هەر الیەنگری شۆرش و گۆڕانکاری نەبووە ،بەهێندەی ئەوەی کە تەنیا سیاسەتێکی ڕیشەیی نەبون لە ڕابردوو و ئێستادا بەڵکو لە تاکالیەنە ،تاک ڕەهەند و کاردانەوە «
35
کاتی بۆ باشور پارتی سیاسی دەکرێ هێشتۆتەوە ولەو لە دامەزراندنیوەک خۆی دەسەاڵتی خێلیان
دەنگدەدان دا بەکاریان هێنان
سێ قۆناغی سەرەکی دابەش بکرێ .یەکەم قۆناغی دامەزراندنی رێکخراوی دارکەر لە ساڵی ١٩٣٧ لەالیەن چەندین کەسی ڕۆشەنبیر کە دواتر فراوان کرا بە بەشداری بەشەکانی تری کۆمەڵگە ،دواتر حزبی هیوا دامەزرا .تا ئێستاش لێکۆڵینەوەیەکی جدی نەکراوە لە وردەکاریەکانی مێژووی نێوان هەڵوەشاندنەوەی حزبی هیوا و دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردستان لە ساڵی .١٩٤٦قۆناغی دووەم شکستی پارتی دیموکراتی کوردستان لە ساڵی ١٩٧٥ و دەستپێکردنی ڕەوتێکی نوێ بەرەئاسا کە پێشتر لەنێو هەنگاوی پارتیەوە سەری هەڵدا و قۆناغی فرەحزبی بە دوای خۆی دا هێنا یەکێتی نیشتمانی کوردستان ،سۆسیالیست ،پاسۆک و پارتی گەل دامەزرا و دوای ئەوەش جارێکی تر پارتی دەستی بە دامەزراندنەوەی خۆی کردەوە .لەو کاتەوە تا ئێستاش پارتی هەمیشە لە هەوڵی سەرکوتکردنی پارتەکانی دەرەوەی خۆیەتی بە زەبری هێز و تیرۆر بێ بێ یان بە ڕێبازی نەرم .هەردوو قۆناغ کاریگەری یەکێتی سۆڤیەتی پێشووی لەسەر بوو .قۆناغی سێیەم لە دوای ساڵی ١٩٩١سەرەتای دەرکەوتنی کۆمەڵێ پارتی تری سیاسی بوو و هەوڵی خۆسازکردنی رەوتی نوێ درا بەاڵم تەواوی ئەو پارتانە لە تەوەری هەوڵی دەستوەردانی پارتی بە سەرکوت یان توانەوە یان باڵو پێکردن رزگاریان نەبوو بەر لە ساڵی ٢٠٠٣ و دواتر قۆناغی گەاڵڵەبونی ئۆپۆزیسیۆنێک بوو لەسەر بنەمای هەڵکشاندنی ڕەوت ئیسالمیەکان و سەرهەلدانی هێزێک لە هەناوی نێو یەکێتیەوە و پاشان جیابونەوە و گەاڵلە بوونی لە بزوتنەوەی گۆڕان دا.
مۆدێڵی پارتی سیاسی لە باشوری کوردستان لە ماوەی 22ساڵ حوکمڕانی دا خراپترین مۆدێلی پارتی سیاسیە لە دوای پارتە دەسەاڵتدارەکانی دەوڵەتانی ناسیۆنالیستی ڕۆژهەالتی ناوین تەنانەت هیچ پێوه‌رێكی باوی سیاسه‌ت ناتوانێ ئه‌م دۆخ ه لە کاری سیاسی بخوێنێته‌وه .ئابوری هه‌رێم لەسەر داهاتی قۆرغکراوی په‌ترۆلە و سه‌رتاپای ب ه گه‌نده‌ڵی گەمارۆدراوە .لە دوای ٢٠٠٩ەوە دەرکەوت کە شه‌ڕ و ملمالنێیه‌کانی ئۆپۆزسیۆن و ده‌سته‌اڵتیش وێرای گۆڕانکاریەکی زۆر کەم و رێژەیی ،ل ه پێناوی ده‌سته‌الت و پل ه و پۆست دایه. ئۆپۆزیسیۆن گەر ویستبێتێ جیاواز مامه‌ل ه لەگەڵ پرس و قەیرانەکان بکات به‌الم به‌هۆی ده‌رنه‌چوون ل ه دروستبوونی پارت و ڕەوتی جیاوازی سیاسی لە بازنه‌ی ئه‌و بیرکردنه‌وه کالسیک ه ل ه نێو کادێره‌کانی باشور دۆخی باشوری کوردستانی بەرەو باشتر نه‌یتوانیو ه ئه‌و دۆخ ه باو ه قه‌یراناوی ه تێپه‌ڕێنێ. نەبرد چونکە کارێکتەری کاری سیاسی تاکالیەنە ،پارتەکانی ئۆپۆزیسیۆن خۆشیان نایشارنه‌و ه ک ه
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
ژێر ناوی چاکسازی دا سااڵنێکە کۆمەڵگە لە دۆخی چاوەڕوانی دا دەهێلنەوە.
تاک ڕەهەند و کاردانەوە « »reactiveبوو و لەسەر بنەمایەکی بونیادنانی دیموکراتیانە و دروستکردنی ئەلتەرناتیڤ نەبوو بۆ دۆخی باو. لەبەرئەوەی بنەمای دەسەاڵتداری و نەریتی باوی( یاسادانان ،ڕاپه‌راندن و داد ) کە حکومەت ،پەرلەمان و دەسەالتی دادەوەریە بە دەزگا نەبووە ،بۆ ئەوەش هەر قسە کردنێك لە چاکسازی گفتوگۆی بێ ئەنجام و خوالنەوەیە بە دەوری بازنەی بەتاڵ دا ،شتێک کە نەبێ چاکسازی لە چێ دا بکرێ؟ .ئەوەی هەیە تەنیا سکلێتێکە و ناوەرۆکی پوچ و بۆشە و پڕنەکراوەتەوە بە میکانیزمی دیموکراتیانە .کەس نیە نەزانێ ئەوەی بڕیار لە ناو پەرلەمانی هەرێمی باشوری کوردستان دا دەدات خودی پەرلەمان نیە بەڵکو نوخبەیەکی زۆر بچوکی ناو دوو پارتی دەسەاڵتدار» پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان»ە .لەم مۆدێلەی کاری سیاسی ئەوەندەی پارتی سیاسی ئیتر بازرگان و کۆمپانیایەکی پەترۆل ،گاز و کەلوپەلە لەوە دەرچووە پارتێکی سیاسی بێ و پەیڕەو و پرۆگرامی بۆ گۆڕانکاری ڕیشەیی هەبێ .بۆ ئەوەشە کە گەل باوەڕی بە کاری سیاسی نەماوە ،وەک « گەمەی چەپەڵ» و « درۆ کردن» دەیبینێ کە زۆر جار پسپۆرانی زانستی سیاسی لە باشور هەمان دەستەواژە « گەمەی سیاسی» بەکاردێنن بێ ئەوەی کە دەرئەنجامە خراپەکەی لێک بدەنەوە.
36 ئه‌وان ل ه پێناوی سازکردنی گۆڕنکاری دا ویستویانە بچن ه ده‌سته‌الت بەاڵم لە هیچ جێیەک دا نەبنراوە گۆڕانکاری بێ بوونی کۆمەڵگەیەکی زیندوو و رێکخراو بکرێ ،نەبینراوە کە لە کۆمەڵگەیەدا یان لە سیستەمی حکومڕانیەکەی دا بکری بێ بوونی ئایدۆلۆژیایەک بەاڵم هەندێک لەوانە بەشانازیەوە باسی ئەوە دەکەن کە ئەوان هەڵگری هیچ ئایدۆلۆژیایەک نین .کە ئەمە خۆی لە خۆی دا کێشەیەکی بونیادی گەورە لەگەڵ خۆی دێنێ کە هەڵوەشانەوەی ئەو جۆرە بزوتنەوە و پارتانە تەنیا مەسەلەی کاتە .ئەوەی تا ئێستا هەیە لە بازنەیەکی کۆنەپەرست و دوواکەتوودا دەسوڕێتەوە. ل ه ناو ئه‌م مۆدێله‌دا گه‌ل ڕه‌نگی نیه ،هه‌شبێ له‌سه‌رده‌می شاخ دا بۆ سوته‌مه‌نی ه و ،ل ه سه‌رده‌می ده‌سته‌اڵتیش دا ته‌نیا بۆ ده‌نگدانه .ژنان ،گه‌نجان، به‌شه‌کانی تری کۆمه‌ڵگه به‌شێکن ل ه دیکۆری ڕازاندنه‌وه‌ی پارتی سیاسی بۆ دان ه قه‌بوڵ کردنی ب ه گه‌ل .ئاین ئامرازه ،که‌ی پێویستی پێ بێ دێنێت ه سه‌ر سه‌کۆی سیاسه‌ت و وه‌ک خراپترین که‌ره‌سه‌ی سیاسی کاری پێده‌کات ل ه واتا راسته‌قینه‌که‌ی خۆی الی ده‌دات .کاتێ کاری پێی نه‌بێ وه‌ک ئه‌فیۆنی گه‌الن ه لێکدانه‌وه‌ی بۆ ده‌کا.
پەرلەمان و دەسەالتی دادەوەریە بە دەزگا نەبووە
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
مۆدێل ه کوردیه‌که‌ی بزوتنه‌و ه و پارتی سیاسی ل ه باشوری کوردستان له‌م مۆدێل ه جیاواز نیه ،بۆ شاردنه‌وه‌ی ڕاستیه‌کان کاتێ ڕه‌خن ه ل ه پارت ه سیاسیه‌کان ده‌گیرێ ته‌نیا باس لە ناوەندێتی سه‌رۆکێك یان نه‌بونی شه‌فافیه‌ت و گه‌نده‌لی دەکرێ .نابینرێ ل ه هه‌لویستی نزیکه‌ی هه‌موو پارت ه سیاسیه‌کان دا چ ل ه ئاینیه‌کان و چ ل ه گوای ه «عیلمانیه‌کان « جیاوازیان ل ه سه‌ر پرس ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان نیه ،هەبێ تەنیا بە قسەیە .لە پرسی نایەکسانی ژێندەری ،هه‌رچی هه‌ی ه ل ه فۆرمی کۆن و کالسیک دای ه ک ه هیچ وه‌اڵمده‌ره‌وه‌یه‌ک نی ه بۆ ئ ه و قه‌یران ه قۆڵه‌ی خێزانی کالسیکی تێدایه .تا
ئێستا ئەو پارتانەی شانسی خۆیان تاقی کردۆتەوە پێناسەیەکی نوێیان بۆ دیاردە و ڕوداوەکان نیە لەگەڵ ئەوەی کە مرۆڤایەتی بە گۆڕانکاری خێرا دا تێپەڕ دەبێ. ل ه سااڵنی شه‌سته‌کانه‌و ه ب ه ده‌سپێکردنی شەپۆلی نارەزاییەکان و سەرهەڵدانی بزوتنه‌وه‌کانی گه‌نجان ،دواتر سەرهەڵدانی شەپۆلی سێێەمی فێمینیزم و بزوتنەوەی ژینگەپارێزی کاریگەری لە کاری سیاسی و پارتە سیاسیەکانی تەواوی جیهان کرد بەاڵم پارتی سیاسی لە باشور مێشێک میوانی نەبوو .پێدەچێ لە الوازی پەیوەندی و نەبوونی سەرچاوەی لێکۆڵێنەوەی پێویست و کاریگەری پێکهاتەی کۆمەالیەتی و پرسەکانی رۆژهەالتی ناوین و کوردستان کاریگەری زۆری هەبوبێ بەاڵم تەواوی ئەوانە پاساو نەبوون بۆ ئەوەی کە پارتی سیاسی خۆی لە نوێکردنەوەی دوورەپەرێز بگرێ .بەشێکی گەورەی کوردستان « باکوری کوردستان» دەبووە منداڵدانی بزوتنەوەی نوێی چەپ و ئەلتەرناتیڤ کە ئەمەش بێ بەری نەبوو لە پەالماری پێکهاتە کۆنەپەرستەکانی کورد لە باشوری کوردستان باشترین نمونە کوشتنی دکتۆر شڤان «سەعید قرمزی تۆپراک»و هاوەڵەکانی ،هەروەها لەناوچونی شەهید ئارام لە باشور،هەڵوەشانەوەی کۆمەلەی ژێ کاف و زۆر نمونەی تر ،دواتر بە کەڵکوەگرتن لە هەموو ئەو مێژووە تاڵە سەرهەڵدانی پەکەکە. ئەوەی لێکۆڵینەوەی کردبێ بنەمای فکری و سیاسی دونیابینیان له‌سه‌ر قه‌بوڵ نه‌کردنی واقعی باوه. گۆڕانکاری و خۆنوێ کردنەوەیە سەرەتا لە خودی پارتەکەدا و پاشان کار بۆ پێشەنگی گۆڕانکاری .لەم مۆدێلەدا پارتی سیاسی دەست لە کۆمەلگە وەرنادات بەڵکو پێوەرەکانی ئازادی لە پێشەنگانی دا بەرجەستە دەکات و دەیخاتە خزمەتی کۆمەلگە و زەمینەی بەشداری و ریکخستن بۆ کۆمەلگە دەکاتەوە ،نەک زەمینەی دەستوەردان و ئاراستەکردنی کۆمەلگە. باشوری کوردستان پێویستی بە مۆدێلی پارتێکی سیاسیە کە هەڵپەی بۆ هەرچی زوو گەیشتن بە ده‌سته‌اڵت و ده‌وڵه‌ت نەبێ بەڵکو ڕوو لە کۆمەڵگە کاری ریکخستن کردن و دەرخستنی کۆمەڵگە لەو واقیعە دووبارەیەی کە نزیەکی سەدەیەکە تێدایە.
37
دەبێ گرنگترین میکانیزمای ڕه‌خن ه و ڕه‌خنه‌دان بێ بێ ئەو میکانیزمایە هەرکەس بێت و خۆی بکاتە ناوەند ئەو دۆخەی لێدەکەوێتەوە کە ئێستا پارتی سیاسی بە دەست گروپ ،تاقم و کوتلەوە دەنالینێ چونکە ئەو میکانیزمایە تاکه‌کان ل ه خه‌وشی شه‌ڕی ده‌سته‌اڵت و ده‌رهاویشته‌کانی پاک دەکاتەوە و ملمالنێیەکان بە رێیەکی بەبەرهەم دا دەبات ،بە بەرهەم بۆ پێشخستنی کۆمەڵگە و وەالوەنانی هەندێ هەلپەرستی کە لەسەر حسابی گەل سیاسەت دەکەن .باشور پێویستی بە پێکهاتەگەلێکی سیاسی هەیە کە که‌سایه‌تیەکانی له‌سه‌ر بنه‌مایه‌کی ئه‌خالقی و ویژدانی و پشت راست ب ه هێزی خود پەروەردە بکات .باشترین رێبازیش بۆ ئه‌و کار ه په‌روه‌رده‌یه. ب ه په‌روه‌رده‌ش زیندوو کردنه‌وه‌ی ئه‌و یه‌کانه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی ه ک ه ده‌وڵه‌ت به‌هۆی ئه‌وه‌ی ک ه نه‌که‌وتۆت ه خزمه‌تیه‌وه ،په‌راوێزی کردوون و گۆشه‌گیری کردن و ،ب ه کێشه‌ی الوه‌کیه‌و ه سه‌رقاڵی کردوون و‌هێزی ده‌سته‌اڵتداری خۆی له‌سه‌ر بونیادناون. فه‌لسه‌فه‌ی کارکردنی ئه‌م جۆر ه ل ه کاری سیاسی له‌سه‌ر بنه‌مای گه‌له .گه‌ل به‌شێکی گرنگ و ستونی سه‌ره‌کی کارسی سیاسیه .کاری سیاسی به‌شداری جه‌ماوه‌ر ه ل ه میکانیزماکانی بڕیاردان دا .نه‌ک به نوێنه‌رایه‌تی هه‌ڵبژێدراو به‌ته‌نیا به‌ڵکو هه‌م مۆدێلی هه‌ڵبژاردن و ،هه‌م نوێنه‌رایه‌تی راسته‌خۆ کێشه‌کانی چاره‌سه‌ر ده‌کات .ل ه ملمالنێی ه نه‌ته‌وه‌ییه‌کان دا هه‌ردوو مۆدێل له‌ناویه‌کدا کار ده‌که‌ن .هیچ کامیان له‌سه‌ر حسابی ئه‌وی دیک ه نیه .ل ه پێناوی چاره‌سه‌ری پرسی نه‌ته‌وه‌یی دا چاره‌سه‌ری پرس ه کۆمه‌اڵتیه‌کان پشتگوێ و دواناخرێ .به‌ڵکو هه‌ردوو پرسه‌ک ه پێکه‌و ه هاوته‌ریب ل ه رێی بزوتنه‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆی ژنان ده‌خرێت ه سه‌ر رێی چاره‌سه‌ری .له‌م مۆدێله‌ی کاری سیاسی دا ژنان و گه‌نجان پێشه‌نگ و هێزی
مەترسیدارترین چەمکی کاری پارتێکی سیاسی هەڵپە و حازرخۆریە ل ه ده‌ستکه‌وتی وه‌همی بە تایبەتی ئەوەی کە لە زۆر پارتی سیاسی دا لە دوای ده‌ستوه‌ردانی ئه‌مه‌ریکا ل ه عێراق ل ه ساڵی 2003ڕووی دا ،مه‌به‌ست ل ه ده‌ستکه‌وتی وه‌همی ئه‌و ده‌ستکه‌وتانه‌ی ه ک ه گه‌ره‌نتی نه‌کراون و وا نیشانی گه‌ل ده‌درێ ک ه بەدەست هێنراون کە و بێ به‌شداری گه‌ل هه‌ولی کارکردنی له‌سه‌ر ده‌درێ ل ه الیه‌ن نوخبه‌ی سیاسی ده‌سته‌اڵتداره‌وه .هەروەها مل کەچکردن بۆ ئه‌و که‌ش ه ب ه مادی کراوه‌ی باشور و بێ باوه‌ر بوونی گه‌ل ل ه کاری سیاسی و ،کردنەوەی ژیانی کۆمەلگە بۆ کاریگه‌ری به‌رده‌وامی راسته‌وخۆ و ناڕاسته‌خۆی ده‌ره‌کی و داگیرکردنی کوردستان و هاوردە کردنی کەلتور و شێوە ژیانیک بە رێی میدیا و بەرهەم و کااڵی دەرەکی کە نامۆی ه ب ه کۆمه‌لگه، ئێستاشی له‌گه‌ل دا هه‌بێ هه‌ندێ مۆدێل و شێوازی ژیان هه‌ی ه ته‌نیا به‌شێکی زۆر که‌می کۆمه‌لگه‌ی کوردی گرتۆته‌و ه ک ه نزیکن ل ه نوخبه‌ی سیاسی سه‌رده‌ستی کوردستانه‌و ه ئه‌وانی دیک ه ک ه زۆربه‌یان خه‌ڵکی هه‌ژار یان مامناوه‌ند یان ئه‌وانه‌ی ل ه گوند ه و ده‌ره‌وه‌ی سه‌نته‌ری شار ده‌ژین نامۆن لەو ژیانە و رۆژانە دەرهاویشتە خراپەکانی کاریگەریان تێدەکا.
فه‌لسه‌فه‌ی کارکردنی ئه‌م جۆره ل ه کاری سیاسی له‌سه‌ر بنه‌مای گه‌له ( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
ئه‌م مۆدێله‌دا گه‌ل ڕه‌نگی نیه ،هه‌شبێ له‌سه‌رده‌می شاخ دا بۆ سوته‌مه‌نی ه و ،ل ه سه‌رده‌می ده‌سته‌اڵتیش دا ته‌نیا بۆ ده‌نگدانه
ستراتیژین .سەیرە کە هەندێ رۆشەنبیر دەلێن رۆژاڤا « رۆژئاوای کوردستان» لە قۆناغی ڕزگاری نیشتمانی دایە بێ ئەوەی کە ئاگادار بێ چەمکی «ڕزگاری نیشتمانی» زۆر دەمێکە لە فەرهەنگی سیاسی دا لە جیهان دا لە ژێر پرسیاردایە و ،چەمکی ئازادی ژێندەری ،دیموکراسی و ژینگەپارێزی جێی گرتۆتەوە کە ئێستا لە باکور و رۆژاڤای کوردستان کاری پێدەکرێ.
38 گەل خاوەنی مەسەلەکەیە و پارتی سیاسی تەنیا پارتی سیاسی بە خوێندنەوەیەکی نوێی ئامرازێکە .هەر پارتێکی سیاسی سۆسیۆلۆژیانە دەکرێ ملمالنێیە چینی ،ژێندەری، مەزهەبی،ئەتنیکی و هەلومەرجی بابەتی و خۆیی ،بیەوێ ئەلتەرناتیڤی دیموکراتیانەی هەبێ دەبێ ده‌ست بۆ کێشه‌کان ببات و لە دەرەوەی که‌شی کەسانی پێشەنگ و سازمانکارەکانی هێندە باوەڕیان ب ه مادی کراوی باشوری کورستان دا تەنانەت ب ه بە دۆزی دیموکراتیزەکردن و دەزگابونی دیموکراتی ژماره‌یه‌کی که‌م ل ه کادێر ه پێشه‌نگه‌کانی تێکۆشانێکی هەبێ کە ملکەچ نەکەن بۆ کڕینی ویژدانیان لە الیەن گۆڕانکاری ڕیشەیی بکا .سیاسه‌ت خۆی ل ه خۆی دەسەالتدارانەوە ،ئەوەی ئێمە رۆژانە لە هەموو دا نه‌ک بونه ئه‌ندامێک پارتی سیاسی به‌ڵکو بوارەکانی کاری سیاسی ،میدیا و زۆر بواری تری هونه‌ری خولقاندنی زەمینەی بەئیرادەبونی گەلە دا دەیبینین. و میکانیزما به‌شداری ه ل ه گوزار ه ل ه خۆکردن و چاره‌سه‌ری ڕاسته‌وخۆی پرسه‌کانه ،دژبه‌ری ئه‌وه‌ش چڕکردنه‌وه‌ی چه‌ند مه‌یدانێک گرنگە بۆ کاری « سیاسه‌تی قڕێژ-گەمەی سیاسی بێ پرەنسیپانەیە بزوتنەوە ،پارت یان پێکهاتەیەکی سیاسی کە خاوەن لە سەر بنەمای هێز» کە دوور ه په‌رێزکردنی گه‌ل ه جیهانبینیەکی نوێ بێت ،یه‌ک له‌وان ه مه‌یدانی ی و پێشێلکردنی تەنانەت ئەو یاسایانەیە تێکۆشانی ژێندەر و ڕێکخستنکردنی گه‌نجان و گەلە ل ه به‌شدار کە خودی پارتە سیاسیەکان خۆیان لە پەرلەمان بە گشتی لەسەر بنەمای چەمکی خۆبەرێوەبەری دا دایانڕشتووە ،زەقترینیان هەر وەک ڕوداوی یان المەرکەزی»ناناوەندێتی» باشوری کوردستان دوورخستنەوەی سەرۆکی پەرلەمان و چوار وەزیری پێویستی بە پێکهاتەیەک یان بەرەیەک یان پارتێکی گۆڕان لە کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەریم سیاسی هەیە کە ڕێکخستنەکانی لەسەر بنەمای لەئەرکەکانیان بە بڕیاری نایاساییانەی پارتی ئاسۆیی بێ نەک شاقولی واتە ئۆرگانەکانی پێشنیار و بڕیاردانی لەسەر ژێر بۆ ژوور بێ .بوارێکی دیموکراتی کوردستان. دیکەش مه‌یدانی تێکۆشانی ژینگه‌یی و په‌روه‌رده‌یه. هەروەها شیکردنه‌وه‌ی جه‌سوران ه و پڕکردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشاییه‌ی ک ه ڕه‌وت ه ئیسالمی ه سیاسیه‌کان هێنده‌ی موسڵمانێک چه‌ند ڕووی ل ه که‌عبه‌ی ه دروستیان کردوو ه و لێکدانه‌وه‌ی ئه‌و گێژاوه‌ی که ده‌بێ ئه‌وه‌نده ڕووی ل ه گه‌ل و پشتی ل ه دووچاری کۆمه‌ڵگ ه کردوه و په‌رده‌هه‌ڵدانه‌و ه له‌سه‌ر ئه‌وانه‌ی که ل ه ژێر ناوی پیرۆزییه‌کان دا ئاین ده‌سته‌اڵت بێ ده‌که‌ن ه پێپلیکانه‌ی گه‌یشتن ب ه ده‌سته‌اڵت.
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
ب ه بۆچونی من پارتێكی سیاسی خاوه‌ن پارادایمی نوێ بیه‌وێ له‌و زه‌مینه‌یه‌دا پێویستە کە هێنده‌ی موسڵمانێک چه‌ند ڕووی ل ه که‌عبه‌ی ه ده‌بێ ئه‌وه‌ند ه ڕووی ل ه گه‌ل و پشتی ل ه ده‌سته‌اڵت بێ. ل ه کۆشکه‌کانی ده‌سته‌اڵت دا جێێ مردنی خۆی ببینێ ،خۆ دوور ه په‌رێزبگرێ ل ه هه‌لوێستی هەڵپە و پۆپیلیزم و هه‌میش ه ب ه چاوی ڕه‌خن ه ل ه خۆی و پارتەکەی بڕوانێ ،سیاسه‌ت ل ه ئاستی نوخبه‌دا به‌رته‌سک نەکاته‌وه ،کاری سیاسی بە بەشێک لە کاری گەل ببینێ ،ئەوە نهێنی بەشێکی سەرکەوتنی کاری سیاسیە لە رۆژاڤا و باکوری کوردستان،
تێکه‌ڵ نه‌کردنی دوو پێوه‌ری(خزمه‌تی گه‌ل)و(ملدان بۆ الیه‌ن ه کۆنه‌په‌رست و دۆگماکانی کۆمه‌ڵگه) دوو پێوه‌ری قه‌بوڵ و ڕه‌ت کردنه‌وه‌ن ک ه کارکردن بۆ پارتێکی ک ه بانگه‌شه‌ی دیموکراتیز ه کردنی سیسته‌م بکات .دوای ئەوە هەموو شکست ،قەیران ،کۆچبەری، برسێتی ،نەبوونی و گەندەڵی و ناشەفافیە بێ شک و گومان پێویست بە پێکهاتەیەکی نوێی سیاسیە. ئەم پێکهاتەیە دەکرێ وەک بەرەیەکیش پێکبێ لەو پێکهاتە سیاسیانەی کە باوەڕیان بە بونیادنانی سیستەمێکی دیموکراتی لە باشور هەیە.
39 ده‌وڵه‌ت بۆکێ سازده‌که‌ن؟!
بــێ ئــه‌وه‌ی لــ ه شــێواز و سیســته‌می ده‌ســه‌اڵتداریه‌که‌ی پرســیارێک بکرێــت ،خواســتی ســه‌ربه‌خۆیی نــه‌ک ته‌نهــا بــۆ ئێمــه‌ی کــورد کــ ه تامــه‌زرۆی ده‌وڵه‌تــی کوردییــن به‌ڵکــو هه‌موگه‌النــی جیهــان خواســت وئــاره‌زوی ســه‌ربه‌خۆییان هه‌یــه‌و ئــه‌و ه سروشــتی مرۆڤــه‌و ناکرێــت ئێمــه به‌ده‌ربیــن له‌وجیهانــه ،ئــه‌و باگره‌وانــد ه مێژوییــ ه کاریگــه‌ری لــه ســه‌ر ناخــی تاکــی کــورد کــردووه ،هــاوکات ســه‌رهه‌ڵدان و بزاڤــ ه سیاســی و شۆڕشــگێڕیه‌کان هه‌میشــ ه ئــه‌و خواســت و خه‌ونه‌یــان بــۆ کــوردی ســته‌مدیده‌و چه‌وســاو ه تۆخترکــرده‌وه ،بــ ه شــێوه‌یه‌ک پێناســه‌ی ده‌وڵــه‌ت کــراو ه ک ـ ه ل ـ ه گ ـه‌ڵ دروســت بــون و ڕاگه‌یاندنیــدا ئیــدی ســه‌رجه‌م ئاریشــه‌و نه‌هامه‌تیــه‌کان چاره‌ســه‌رده‌کرێت و ده‌گه‌یــن بــه‌و به‌هه‌شــته‌ی خه‌ونمــان پێــو ه بینیــوه. هــۆکاری ســه‌ره‌کی شکســت وســه‌رنه‌که‌وتن وبه‌ئامانــج نه‌گه‌یشــتنی شــۆڕش و ســه‌رهه‌ڵدانه‌کانی کــورد ناته‌بایــی وپه‌رته‌وازه‌یــی و نه‌بونــی یه‌کڕیــزی وهاوهه‌ڵوێســتی خــودی کوردبــوو ه لــ ه به‌رامبــه‌ر دوژمنه‌کانــی ،نـه‌ک هێزوتوانــاو ســوپای زه‌بـه‌الح وتــۆپ وتانــک وفڕۆکـ ه وچه‌کــی کوشــنده‌ی یاســاخ کــراو ،ئه‌گه‌ر له‌هــه‌ر زیــان وشکســتێک وانه‌یــه‌ک وئه‌زمونێکمــان وه‌رگرتایــ ه ئێســتا ده‌بــوو بــ ه ئه‌زمونتریــن نه‌تــه‌وه‌ی دنیابوینای ـه ،ب ـه‌اڵم له‌ڕاســتیدا هه‌میش ـ ه پێچه‌وانه‌ک ـه‌ی به‌ســه‌رماندا داســه‌پیو ه هه‌رگیــز خویندنه‌وه‌یــه‌ک شــیکاریه‌ک بــۆ هــۆکاری شکســته‌کان نه‌کــراو ه له‌کاتێکــدا وه‌ک ڕۆژی روون کێماســیه‌کان له‌به‌رچاوبــووه ،ئه‌گــه‌ر چاوێــک بــ ه مێــژوی شــۆڕش وســه‌رهه‌ڵدانه‌کاندا بگێڕیــن لـ ه هـه‌رکات وسـه‌رده‌مێکدا بوبێــت نـه‌وه‌ی دوای خــۆی به‌شــێوه‌یه‌کی گشــتگیریش نه‌بوبێــت گله‌یــی وگازنــده‌ی لــ ه شــێوازی خه‌باته‌کــ ه کــردوو ه ڕه‌خنــه‌ی ئاراســته‌کردووه ،ئــه‌وه‌ی جێــی ســه‌رنج وتێڕامانــ ه
شۆڕش و سه‌رهه‌ڵدانه‌کان یه‌ک له‌دوای یه‌ک هه‌مان ئه‌و هه‌اڵنه‌یان دووباره‌کردۆته‌و‌ه ک ه خۆیان ڕه‌خنه‌یان لێی گرتووه
ئێســتاش لـه‌دوای دیــان ســاڵ خه‌بات وتێکۆشــان له‌دوای دیــان ســه‌رهه‌ڵدانی ســه‌رکوتکراو هێشــتا بــ ه هه‌مــان میتــۆدی ڕابــردوو کارده‌کرێــت به‌هه‌مــان ئاراســته‌ی پڕلــ ه که‌ندوکۆســپ کاروانه‌کــ ه بــه‌ڕێ ده‌کرێــت، به‌ڕاســتی مایــه‌ی سه‌رســوڕمان ه له‌مێــژوی دورونزیکــدا چه‌ندیــن نمونــه‌ی دیاروبه‌رچاوهه‌یــ ه که‌هێزوالیه‌نــ ه کوردیــه‌کان دۆســتایه‌تی وهاوپه‌یمانییــان له‌گــه‌ڵ زۆرێــک لــ ه واڵتانــی هه‌رێمــی وجیهانــی کــردوو ه لــ ه پێنــاو ئامانجێکــی دیــاری کــراو بــه‌اڵم جارێــک له‌جــاران ئاماده‌نه‌بــون ده‌ســتبه‌رداری به‌رژه‌وه‌ندیــ ه تابه‌ته‌کانییــان بــن وله‌گ ـه‌ڵ یه‌کتــر کۆبن ـه‌و ه وپه‌یمانــی نه‌تــه‌وه‌ی ببه‌ســتن ،نزیکــه‌ی چاره‌که‌ســه‌ده‌یه‌ک ه باشــوری کوردســتان نیمچــ ه ســه‌ربه‌خۆییه‌کی به‌ده‌ســت هێنــاوه ،ده‌کــرا له‌وماوه‌یــه‌دا زۆرده‌ســکه‌وتی نه‌ته‌وه‌یــی به‌ده‌ســت بخرایــ ه له‌ســه‌روی هه‌مویانــه‌و ه دامه‌زراوه‌یه‌کــی نه‌ته‌وه‌یــی کــ ه به‌رژه‌وه‌ندیــ ه
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
ئه‌گــه‌ر سه‌رپشــک بکرێــت لــ ه نێــوان هه‌ڵبژاردنــی س ـه‌ربه‌خۆیی په‌یــوه‌س بــون ب ـ ه واڵتێکــی سه‌رده‌ســته‌و ه گومانــی تێدانییــ ه ســه‌ربه‌خۆیی هه‌ڵده‌بژێرێــت،
شــۆڕش و ســه‌رهه‌ڵدانه‌کان یــه‌ک لــه‌دوای یــه‌ک هه‌مــان ئــه‌و هه‌اڵنه‌یــان دووباره‌کردۆتــه‌و ه کــ ه خۆیــان ڕه‌خنه‌یــان لێــی گرتــوو ه تائێســتاش ئـه‌و مــژار ه دووبار ه ده‌کرێتــه‌وه ،ســه‌ده‌ی رابــردوو زلهێزه‌کانــی جیهــان کاتێــک نه‌خشــه‌ی رۆژهه‌اڵتــی ناوینیــان کێشــاب ه هــۆی ناته‌بایــی و په‌رته‌وازه‌یــی خــودی کــورده‌و ه پێگه‌یه‌کیــان بــۆ ئــه‌و نه‌ته‌وه‌یــ ه به‌ڕه‌وانه‌بینــی ،ســه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ش خاکه‌که‌یــان لــ ه دوبه‌شــی داگیرکــراوه‌و ه کــرد بــ ه چوابــه‌ش ،هه‌ڵبه‌تــ ه له‌پێــش ئه‌ودابه‌شــکاری خه‌بــات هه‌میشــ ه کــورد وداگیرکارییه‌شــه‌و ه وتێکۆشــانی کــردوو ه له‌پێناوپاراســتنی واڵته‌که‌یــدا و لــ ه پێنــاو ئــازادی گه‌له‌که‌یــدا ،له‌گــه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا شکســت وس ـه‌رکوتکردن هاوته‌ریــب لێــی جیانه‌بۆت ـهوه، هه‌میشــ ه خاڵــی الوازی ســه‌رهه‌ڵدانه‌کان ئــه‌و ه بــوو ه یه‌کیتــی وته‌بایــی هاوخه‌باتــی له‌به‌رچاونه‌گیــراوه.
40 ئاشــکرای ه کــورد وه‌ک مه‌زنتریــن نه‌ت ـه‌وه‌ی بــێ ده‌وڵ ـه‌ت لــ ه جیهــان هه‌ژمــار ده‌کرێــت ،خه‌ونــی ســه‌ربه‌خۆیی کوردســتان یــان نه‌ته‌وه‌خــوازی زیاتــر لــ ه ســێ ســه‌د ه به‌رلــ ه ئێســتا لــ ه داســتانی مــه‌م و زینــی ئه‌حمــه‌دی خانــی یــه‌و ه ســه‌ری هه‌ڵــداو لــ ه شــیعره‌کانی حاجــی قــادری کۆیــی زیاتــر ڕه‌نگــی داوه‌تــه‌و ه و لــ ه دووتــوێ زۆربــه‌ی شــاکاری که‌ڵــ ه شــاعیرو نوســه‌رانی کــورد دا گه‌شــه‌ی کــردووه ،بێگومــان نه‌تــه‌وه‌ی کــورد وه‌ک هــه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌کــی تــری ئــه‌م جیهانــ ه مافــی خۆیه‌تــی خاوه‌نــی ده‌وڵه‌تــی ســه‌ربه‌خۆ بێــت ،بــه‌اڵم پرســیاری
گرنــگ ئه‌وه‌یــ ه ئایــا لــ ه ڕابــردوو تــا ئێســتا کــورد خه‌بــات و تێکۆشــانی ل ـ ه پێنــاوی چ جــۆر ه ده‌وڵه‌تێکــدا کــردوه؟ لــ ه پێنــاوی کام شــێوازی خۆبه‌ڕێوه‌بــردن وکام ســه‌ربه‌خۆییدا ڕوبــارێ خوێنــی ڕشــتووه؟ ئه‌ونه‌هامه‌تــی و مــاڵ وێرانییــه‌ی به‌ســه‌رگه‌لی کــورد دا هاتــوو ه له‌پێنــاوی ئ ـه‌وه‌ی ته‌نهــا خــۆی بڕیــار له‌س ـه‌ر چاره‌نوســی خــۆی بــدات وه‌ک هه‌رگــه‌ل ونه‌ته‌وه‌یه‌کــی تــری ســه‌ر ئــه‌م گــۆی زه‌ویــ ه قوربانیدانێکــ ه نمونــه‌ی که‌مــه ،بێگومــان بــون به‌خاوه‌نــی ده‌وڵه‌تــی نه‌ته‌وه‌یــی خــه‌ون وخواســتی هه‌موکه‌ســێک ه و کۆمه‌ڵــگای کــوردی
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
بااڵکانــی نه‌تــه‌وه‌ی کــوردی له‌به‌رچاوبگرتایــه ،بۆیــ ه ئه‌گه‌رده‌تانه‌وه‌ێــت ده‌وڵه‌تێــک بــۆ کــورد ئه‌گــه‌ر له‌ســه‌ره‌تاو ه ئــه‌وکار ه گرنگــ ه ئه‌نجــام ڕابگه‌یه‌نــن ده‌بێــت ڕه‌چــاوی دووخاڵــی س ـه‌ره‌کی بک ـه‌ن. بدرایــ ه ئێســتا هــه‌ل ومــه‌رج وده‌رفه‌تــی ڕاگه‌یاندنــی ده‌وڵه‌تــی کوردســتان له‌بارتــر ده‌بــوو ،هــه‌روه‌ک ماوه‌یه‌کــ ه بــاس وخواســی ده‌وڵه‌تــی ســه‌ربه‌خۆ لــ ه کوردستان ل ه گه‌ڵ باکورو رۆژهه‌اڵت وباشوری باشــوری کوردســتان کــراو ه بـ ه ڕۆژه‌ڤ ،پێشــتر ئامــاژه‌م رۆژئاوای کوردستان رێکه‌وتنێکی نه‌ته‌وه‌یی به‌وه‌کــرد دروســتبونی ده‌وڵه‌تــی کوردســتان خواســت وهیــوای هه‌مــوو کوردێکــ ه بــه‌اڵم پرســیار ئه‌وه‌یــ ه ده‌سته‌به‌ربکرێت بۆچــی ســه‌رجه‌م هێزوالیه‌نه‌سیاســیه‌کانی گۆڕه‌پانــی خه‌بــات کــۆک نییــن له‌وبــواره‌دا ،ته‌نانــه‌ت نــه‌ک لــ ه چواربه‌شــه‌که‌ی کوردســتان لــ ه باشــوری کوردســتان کۆده‌نگــی بــه‌دی ناکرێــت بــۆ ڕاگه‌یاندنــی ده‌وڵــه‌ت، جگه‌لــه‌وه‌ش ئه‌گــه‌ر راگه‌یاندنــی ده‌وڵــه‌ت ته‌نهــا چــوار پارێزگاکــه‌ی هه‌رێمــی کوردســتان لــ ه خۆبگرێــت وشــاری که‌رکــوک فرامــۆش بکرێــت بێگومــان کێشــه‌ی یه‌کــه‌م :پێویســت ه به‌رلــ ه هه‌مووشــتێک ســه‌رجه‌م کــورد بۆســه‌دان ســاڵی تربــه‌رده‌وام ده‌بێــت ،بۆیــ ه الیه‌نه‌کانــی باشــوری کوردســتان ده‌ســتبه‌رداری قســه‌کردن لــ ه ســه‌رده‌وڵه‌تی ســه‌ربه‌خۆ بــه‌م حاڵــه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی ـ ه حزبــی وتایبه‌ته‌کانیــان بــن وبه‌رژه‌وه‌نــدی ئێســتامانه‌و ه بــێ ســودو بــێ ئه‌نجامـ ه ئه‌گـه‌ر پشــتگیری نه‌ته‌وه‌یــی ونیشــتمانی ئامانجــی س ـه‌ره‌کی بێــت و ژیــان چه‌نــد واڵتێکــی زلهێــزی جیهــان و به‌رژه‌وه‌نــدی خــوازی و گوزه‌رانــی هاواڵتیــان ئاســایی بکرێتــه‌وه‌و ئاشــتی هه‌رێمیشــی هه‌بێــت ،پایه‌کانــی ده‌وڵـه‌ت ده‌بێــت ل ه ناخی کۆمه‌اڵیه‌تــی جێگیــر بکرێــت ،پاشــان بــ ه به‌شــداری س ـه‌رجه‌م گه‌لــی کــورد دا داکوترابێــت ن ـه‌ک ب ـ ه ده‌ســتی الیه‌نــ ه سیاســیه‌کان ورێکخراوه‌کانــی کۆمه‌ڵگــه‌ی واڵتانــی زلهێزه‌وه‌بێــت به‌ئــاره‌زوی خۆیــان وبه‌پێــی مه‌ده‌نــی و که‌ســانی دڵسوزورۆشنبیروئاکادیمیســت به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانیــان هه‌ڵیســوڕێنن ،ئه‌گه‌رده‌وڵه‌تــی له‌ســه‌رجه‌م چیــن وتوێــژه‌کان کۆنگره‌یــه‌ک ببســترێت، کــوردی ره‌گ وریشــه‌ی له‌ناودڵــی گه‌لــدا نه‌بێــت له‌وکونگره‌یــه‌دا نه‌خشــه‌ڕێی ئاینــده‌ی کوردســتان ڕه‌ش ـه‌بایه‌کی هه‌ڕه‌ش ـه‌ی ده‌وروب ـه‌ر هه‌ره‌ســی پێدێنێــت ،ده‌ســت نیشــان بکرێــت وخویندنه‌وه‌یه‌کــی زانســتییان ه بــۆ راگه‌یاندنــی ده‌وه‌ڵه‌تــی کوردســتان بکرێــت ،لــ ه هه‌مــان کاتــدا په‌یمانــی شــه‌ره‌ف واژوو بکریــت لــ ه یه‌کڕیــزی وته‌بایــی وهاوهه‌ڵوێســتی وپارێــزگاری کــردن ل ـ ه خــاک و واڵتــی کوردســتان دریخــی نه‌کرێــت. شاری که‌رکوکیش له چوارچێوه‌ی ده‌وڵته‌که‌دا
جێده‌گرێت
له‌هاوخه‌باتــی دڵنیابــون لــه‌دوای دووه‌م: هێزوالیه‌نه‌کانــی باشــوری کوردســتان داوای هــاوکاری وپشــتگیری لــ ه گــه‌ل والیه‌نه‌سیاســی ه کانــی ســێ به‌شــه‌که‌ی تــر کوردســتان بکرێــت ،به‌هه‌مــان شــێوازی ئه‌وپه‌یمــان وبه‌ڵێــن وهاوخه‌باتییــه‌ی باشــوری
41 کوردســتان لــ ه گــه‌ڵ باکــورو رۆژهــه‌اڵت وباشــوری رۆژئــاوای کوردســتان رێکه‌وتنێکــی نه‌ته‌وه‌یــی ده‌ســته‌به‌ربکرێت ،جێبه‌جــی کردنــی ئه‌ودووخاڵــ ه گه‌رنتــی پاراســتن وســه‌رکه‌وتنی ده‌وڵه‌تــی کوردســتان ده‌بێــت ،بێگومــان ئه‌گــه‌ر ئه‌وهاوهه‌ڵوێســتیی ه هه‌بێــت لــ ه کوردســتاندا شــاری که‌رکوکیــش لــ ه چوارچێــوه‌ی ده‌وڵته‌کــه‌دا جێده‌گرێــت ،ئه‌گــه‌ر الیه‌نه‌سیاســیه‌کانی کوردســتان بڕیاربــده‌ن پاڵپشــتی یه‌کتربــن گـه‌ل هه‌میشـ ه ئاماده‌یــ ه به‌خوێــن وگیــان واڵت بپارێزێــت ،لــ ه گــه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا پێویســت ه گه‌رنتــی ئــه‌و ه بکرێــت ده‌وڵه‌تێکــی دیموکراتــی و پارێــزه‌ری مافه‌کانــی مــرۆڤ و ئازادیـه‌کان بێــت نــه‌ک وه‌ک ئــه‌و ده‌وڵه‌تانــه‌ی ده‌یــان ســاڵ گه‌لــی خۆیــان ســه‌رکوت کــردووه ،ئه‌گه‌ربــه‌رده‌وام مێــژوو دووباره‌بکه‌ینــه‌و ه وبه‌په‌رته‌وازه‌یــی بمێنینــه‌و ه ئــه‌وا کــورد نــه‌ک بــه‌ره‌و به‌ده‌وڵــه‌ت بــوون به‌ڵکــو بــه‌ره‌و ماڵوێرانــی زیاتــر ئاراســت ه ده‌کرێــت ،هه‌رچه‌نــد ه ئــه‌وه‌ی لــ ه ئیســتادا قســه‌ی له‌ســه‌ر ده‌کرێــت س ـه‌باره‌ت ب ـ ه ده‌وڵه‌تــی کــوردی ب ـ ه بــڕوای زۆرێــک ل ـ ه چاودێــران ته‌نهــا په‌رده‌یه‌کــی ڕه‌شــ ه ده‌یانه‌وێــت چــل قه‌یرانه‌کــه‌ی باشــوری کوردســتانی پێداپۆشــن ،هــه‌ر وه‌هــا ئــه‌وه‌ی گاڵته‌جاڕیه‌کــی ئاشــکرای ه لــه‌و بــاس و خواســه‌دا پشــت به‌ســتن ه بــ ه پشــتیوانی تورکیــا!! زۆر نالۆژیکیــه و هیــچ ئاوه‌زێکــی ژنگرتــوش په‌ســه‌ندی نــاکات ده‌وڵه‌تێکــی فاشــت و دڕنــده‌و تاســه‌ر ئێســقان دژه‌کــورد پشــتیوانی ســه‌ربه‌خۆیی کوردســتان بــکات؟! لــه کاتێکــدا زیاتــر لــ ه دوو مانگــ ه بــ ه ســوپایه‌کی زه‌به‌الحــه‌و ه بــ ه هه‌مــو جــۆر ه چه‌کێــک خه‌ڵکــی ســڤیلی باکــوری کوردســتان قه‌تــڵ و عــام ده‌کات ،ئــه‌وه‌ش ته‌نهــا لــ ه بــه‌ر ئــه‌وه‌ی داوای خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریه‌کــی دیموکراتــی ده‌کــه‌ن لــ ه چــوار چێــوه‌ی تورکیــادا.
بــه‌رز ه عه‌یاروکاســه‌لێس بــوو تابنکڕه‌که‌شــی خــوار، ئێســتاش وه‌ک دڵســۆز و خه‌مخــۆری ده‌وڵه‌تــی کــوردی خــۆی نمایــش ده‌کات ،هیــچ که‌ســێک دژی س ـه‌ربه‌خۆیی کوردســتان و ده‌وڵه‌تێکــی خــاوه‌ن ســه‌روه‌ری و دیموکراســی نیــه ،بــه‌اڵم هه‌رێمێــک لــ ه دوای بیســت و پێنــج ســاڵ ده‌س ـه‌اڵتداری بــۆ ه ـه‌ر ســاڵێک ل ـ ه ته‌مه‌نــی یــه‌ک ملیــار دۆالر قه‌رزاربێــت و لــ ه دوای فرۆشــتنی نـه‌وت کـ ه ڕۆژانـ ه یـه‌ک ملوێــن به‌رمیــل هه‌نــارد ه ده‌کات که‌چــی موچ ـه‌ی پێنــچ مانــگ فه‌رمانب ـه‌ران قه‌رزاربێــت و شــاره‌زایان مــوژده‌ی ئه‌وه‌به‌خه‌ڵــک بــده‌ن کــ ه لــ ه ئــه‌م ســاڵدا حکومــه‌ت توانــی پێدانــی دوو موچــه‌ی هه‌بێــت، به‌ڕاســتی بــه‌و حاڵــه‌و ه ده‌وڵــه‌ت بۆکــی ســازده‌که‌ن؟!
ل ـ ه کۆتایــدا ته‌نهــا ئ ـه‌و ه ده‌ڵێــم پێویســت نــاکات ک ـه‌س خــۆی بــکات ب ـ ه نه‌ته‌وه‌په‌رســتی عه‌یــار بیســت و چــوار و ئه‌ندازیــاری ده‌وڵه‌تــی کــوردی ،زۆر کــه‌س هه‌یــ ه تــا ئــه‌و کاتــه‌ی ڕژێمــی به‌عــس هه‌بــو به‌عســیه‌کی
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
ئێستاش وه‌ک دڵسۆز و خه‌مخۆری ده‌وڵه‌تی کوردی خۆی نمایش ده‌کات
42 شەڕی چوارەمی جیهانی ،چۆن دەبردرێتەوە ،كورد و زاپیتیستەكان باجەكەی دەدەن لەژێــر كۆنترۆڵــدا نیــن بەڵكو هێرشــێكی لۆژیكی تۆكمەیە خــۆی نــوێ دەكاتــەوە بــە پــارە لــە بەرامبــەر مرۆڤەكان.
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
جەنگــی چوارەمــی جیهانــی ،قەیرانــی ســەرمایدارییە، پێدەچێــت ســەرمایەداری بــێ ئومێــدە لــە مانــەوەی دا، ئــەم سیســتەمە شــەڕ بــە هــەر ئامرازێك و كەرەســتەیەك شــانازیەكی گەورەیــە و مایــەی سەرســوڕمانێكی خۆشــە دەكات بــۆ گەرەنتــی مانــەوەی كە سیســتەمێكی بێ مانایە بــۆ مــن كــە لــە تەڤگــەری ئــازادی كــوردەوە فێــرم بــم ،هیــچ مانایەكیشــی نییــە لــە بەرهەمهێنانــی كۆپــی خــۆی. پێموایــە لــە تەڤگەرێكــی ئــازادی بــۆ كــورد واوەتــرە، ئــەرێ وانییــە ؟ ئیمــە لێرەیــن نــەك بــۆ ئــەوەی كــە بەتەنهــا بوونــی ســەرمایە واتــە دوژمنــكاری كــە بەتەنهــا لــە كــوردەوە فێربیــن ،چونكــە ئێمــە بەشــێكین هەمــوو ڕۆژێ پێمــان دەڵێــت‹ :پێویســتە چاالكییەكانــت لــەوان ،ئەوانیــش بەشــێكن لــە ئێمــە .ئێمــە ئەوانەیــن بەشــێوەیەك ڕكبخەیــت كــە ئــەو چاالكییــە تــاك و كــە هەمیشــە لــە ژێــر هێرشــدابووین و لــە هەوڵــی تەنیایــەش لــە كۆمەڵــگا چــۆن بەشــداری دەكەیــت ئەوەدایــن بــۆ دیتنەوەیــەك بــۆ دەرچــوون لــەم حاڵــە .لــە قازانجــی ســەرمایە .بــە واتایەكــی تــر كار «ئــا ئێمــە لێرەیــن نــەك تەنیــا بــۆ پشــتیوانی ئــەوان بەڵكــو ئەمەیــە تێــوری كار بــۆ بەهــا كــە زۆر لــەم رۆژانــەدا بــۆ دۆزینــەوەی هیوایــە بــە دنیاییەكــی جیــا لــە پشــت بــە عەیبــە دادەنــرێ .تیــۆری كاری ماركــس بــۆ بەهــا ئــەو دنیایــەی كــە هەیــە و كــە پڕیەتــی لــە وێرانبــوون (تیــۆری كار و ســەرمایە -وەرگێــڕ) ،گرنگییەكــی ومــردن ،دواجاریــش نــەك بــۆ ئــەوەی لێرەیــن كــە چــۆن زۆر هەیــە كــە بــۆ ســێ هــۆكار دەیگەڕێنمــەوە. ئــەوە دەكەیــن ،یــا ئــەو دنیایــە پێكدەهێنیــن .لێرەیــن ئــەوەی كــە دەڕۆیــن دەپرســین ،دەپرســین و دەڕۆییــن و یەكــەم :ســەرمایە بەنــدە بــە دزیــن یــا بــەزۆر بــردن، فێردەبیــن كاتــێ دەڕۆیــن ،یەكتــر ئامێزدەكەیــن دەڕۆیــن .چاالكــی ڕۆژانەمــان لــە كاركــردن (ماركــس نــاوی دەنــێ كاری ڕووت یــا ئەوپــەڕی كاركــردن) ،دەكات بەمایــە و ئێـــمە رووبــەڕووی هێرشــێكی دژواردەبینــەوە ،قازانــج كــە لەدواجــاردا دەبێتــە ســەرمایە .ئەمــە الوازی بەجۆرێــك دەڵێــی ئــەو شــەوە تاریكــە گزنگــی ســەرمایە دەردەخــا ،چونكــە پشــت بــە ئێمــە دەبەســتێت. بەیانــی نــادا .شــەڕی چوارەمــی جیهانییــە وەك زاپاتیســتەكان نــاوی دەبــەن ،دەی نــاو گرنــگ نییــە .دووەم :پێمــان دەڵێــت ئــەو بــردن یــا دەستبەســەرداگرتنە دەبێتــە كارێكــی گشــتگیركردن بــۆ یەكخســتنی لۆژیكــی لــە دوو رۆژی رابــوردوودا ،گوێمــان لــە جەنگــی قازانــج بــۆ پاشــكۆكانی ســەرمایەدار .ئەمــەش پێمــان ســەرمایەداری دژی مرۆڤایەتــی دەبێــت .ئایۆتۆزیناپــا دەڵێــت كــە شــۆڕش پێویســتیەكە بــۆ لێكترزانــی ئــەو ئــەو ناوەیــە كــە لــە نــاو گوێــی ئەوانــەی لــە مەكســیك گشــتگیریەی دەستبەســەرداگرتن بــۆ ناگشــتگیری دەژیــن دەزرنگێتــەوە .وێنــەی زۆری ترســناك و تۆقینــەر (ئۆتۆنۆمیزەكــردن) ،كــە لــە جیهانێكــەوە بكرێتــە دەبینیــن لــە هێرشــی ســەرمایەداری ،گوانتانامــۆ ،چەنــد جیهانێــك ،هــەروەك زاپاتیســتەكان دەڵێــن. نقومبوونــی النــی كەمــی « »٣٠٠كــەس لــە پەنابــەران پێــش چەنــد هەفتەیــەك لــە دەریــای ناوەڕاســت .كارە ســێیەم :پێماندەڵێــت پــاش گۆڕینــی چاالكییەكانمــان نــرخ و بەهــا بــە توقێنەرەكانــی داعــش كــە پێدەچیــت ئــەم جەنگــە زوو لــە قــەوارەی یــا چەندێتــی ڕۆژهەالتــی ناوەڕاســت تــەواو نەبێــت و ئــەو زیانانــەی چەندێتــی كات بــۆ كاركــردن بــۆ بەرهــەم هێنانــی كــە سیاســەتی سكهەڵگوشــین لــە ئابوری ئەوروپــای دا بە كااڵ دیــاری دەكرێــت ،لەراســتیدا لــەوەدا تایبەتــی لــە یۆنــان دەبینــرێ .ئــەو هێرشــانەی لەســەر چەندێتییەكــە بــۆ نــرخ ســەركەوتوو نابێــت. فیكــری ڕەخنەیــی لــە زانكۆكانــی جیهــان بەرێوەدەچــێ، هێــواش و لەســەرخۆیە .تاكــە ســەمبۆلێكی تونــد و تیژی الوازی ســەرمایەداریی نــەك تەنیــا لەوەدایــە پشــت لــە جیهــان دا كــە لــۆرد و ئەفەندیــە .شــەڕی چوارەمــی بــەوە دەبەســتێ كــە چاالكیەكانمــان بكاتــە كار ،بەڵكــو جیهانــی ،ئــەم هێرشــانە بــە وشــیارییەوە ناكرێــت و لەســەر چەنــد خێــرا بــە خێراتــر كردنمــان لــە كاركــردن
43 تیــۆڕی ماركــس ســەبارەت بــە كار هاوارێكــە لــە ئــازار و توڕەیــی لــە هەمبــەر ئــەو دەستبەســەرداگرتنەی ســەرمایەداری ،ڕێگایەكیشــە بــۆ خۆڕێكخســتن و هاوڕێكیشــە بــۆ هیــوا كــە پێمــان دەڵێــت ئــەو سیســتەمە كــە وێرانمــان دەكات پڕیەتــی لــە خاڵــی الواز بۆیــە پشــتیوانیمان لێبكــەن (دیــارە مەبەســتی لــەو رێكخســتنەیە كــە پێكدێــت – وەرگێــر).
دەبــێ ئــەم جەنگــە ببەینــەوە ،چونكــە دۆڕان بەمانــای لەناچوونــی مرۆڤایەتیــە .لــە میانــەی ســەركەوتن كار بریتییە لە بەرهەمهێنانی بێمانا لــەو جەنگــە نــەك لــە ڕێــگای ورژاندنــی بانكییــەكان و سیاســییەكان یــا كۆلۆمنووســەكان ،بەڵكــو لــە ڕێــگای لێدانــی دینامیكــی پەیكــەری وێرانــكاری كــە خــۆی لــە ســەرمایەداری .ڕاگرتنــی كەڵكەكردنــی ئــەوەی گرنگــە بیڵێــم ،ئەوەیــە زۆرێــك لەوانــەی دوێنــێ ســەرمایە ،ڕاگرتنــی كاركــردن ،لێگەڕێــن باشــتێكی دەیانگــوت كــە ماركــس كۆمەڵــگای بــۆ كاركــردن هاندەدا ،ماقــوڵ بكەیــن ،شــتێكی ســوود بەخــش ،لێگەڕێــن ڕاســت نییــە بەڵكــو پێچەوانەكــەی ڕاســتە ،ئەگــەر بــا بناخــە بــۆ ڕێــگا جیاجیاكانــی ژیــان دابنێیــن. سەرمایەداریی(مەبەســتی كتێبــی ســەرمایەداریی ماركــس وەرگێــڕ) نەخوێندۆتــەوە ،تكایــە بیخوێنــەوە ،خــۆ ســتراتیژیەتی دەربازبــوون لەســەرمایەداری لــە ڕێــگایئەگــەر پێشــتریش خوێندوتــەوە ،تكایــە جارێكــی دیكــە كۆپیكردنــی خــۆی ،ئەگــەر لەســەر بناخــەی توندوتیــژی بیخوێنــەوە ،داوا لــە هەمووتــان دەكــەم بەتایبەتــی كەمتریــش بێــت ،كار نــاكات .بــەاڵم نیەتــی بــاش ئەناریشســتەكان كــە لــە نێــو ئێــوەدان ،بەتایبەتریــش ڕەنگــە هەبێــت و هەنــدێ راســتیش لــەوەدا هەبێــت، ماركسیســتەكان ،وەك دێڤیــد گاربــەر ،دێڤیــد هارڤــی ،ســەیری بۆلیڤیــا بكــە ،ســەیری فەنزویــا بكــە ،ئێســتا خــۆ ئەگــەر ڕێگایــەك هەیــە دەنگــم بگەیەنێتــە ســەیری یۆنــان بكــە ،ســەرمایەداری نــەرم نییــە .ئەوەتــا زیندانــی ئیمڕاڵــی بــە عەبدوڵــا ئــۆج ئاالنیــش دەڵێــم .لــە یۆنــان ڕۆژ دوای ڕۆژ ســتراتیژییەكی واقعــی بەرهــەم دێــت لەســەر كــەالوەی دەوڵەتێكــی ناواقیعــی. دوێنــی دێڤیــد گاراێبێــر زۆرباشــی گــوت كــە كار بریتییــە لــە بەرهەمهێنانــی بێمانــا ،ئەمــە دیــارە پێــش « »١٥٠لۆژیكــی نییــە ئەگــەر بەوشــێوەیە بیربكەینــەوە دەوڵــەت ســاڵ ماركــس ئــەوەی گوتــووە ،كاركــردن وێرانكــردن و بەكاربێنیــن بــۆ وەســتاندنی ســەرمایەداری ،چونكــە نابووتكردنــی مرۆڤایەتیــی و ئەوانــی دیكەیــە لــە ژیان!! .خــودی دەوڵــەت جۆرێكــە لــە پەیوەندیــە كۆمەاڵیەتیەكان لــە شــێوەیەی ســەمایەداری .دەكرێــت بــە ڕێــگای جیــا ســەرمایەداری خــۆی دوژمنكارییــە ،قەیرانەكانــی بــۆی بچیــن بــە ئاراســتەی جیــا تــا بتوانیــن بەســەریدا ئەوەنــدەی دیكــە دوژمنكارییەكــەی چڕكردۆتــەوە ،لــە رەتبیــن ،بەرپرســیارەتی ئێمەیــە ،بەرپرســیارەتییەكە قەیرانــی ســەرمایەداریی ئێســتا ناتوانێــت هێشــتا بــەر بە ناماندرێتــی هــی خۆمانــە ،ناشــكرێت بدرێتــە ســەپاندنی لۆژیكــی قازانــج بگرێــت ،كــە لۆژیكێكــی بــێ سیاســییەكان ،ناشــبێت تەنیــا بــۆ تەڤگــەری ئــازادی مانایــە ،خێراكــە و خێراكــە و خێراكــە لەســەر حســابی كوردســتان یــان زاباتــا بهێڵدرێتەوە .خەبــات هی ئێمەیە، ژیانــی مــرۆڤ ،ئێمــە لەقەیرانــی ســەرمایەداریداین .ئــا ئەوەتــە ئێمــە لــە هامبۆرگیــن ،یــا لــە هەرشــوێنیكدا بژییــن ،یــا هــەر شــوێنێك بیــن تەنانــەت مــەرج نییــە سیســتەمی ســەرمایەداریی دەیەوێــت كێشــەكان بــەدوو لەشــوێنی لەدایكبوونمــان ،لــە هــەر جێگایــەك بیــن، ڕێــگا چارەســەربكات ،یەكــەم لــە رێــگای بەكاربردنــی لــە هەرشــوێنێك لەدایكبووبیــن یــا ژیابیــن ،گرنــگ فشــار ،كــە زۆر توندوتیــژی پێوەدیــارە و پەراوێزكردنــی نییــە گرنــگ لــە هــەر شــوێنێك كــە ئێســتا تێدایــن. هــەر یەكێــك كــە لەبــەردەم خواســتەكانی دەبێتــە ئاســتەنگ .ئایۆتۆزیناپــا كــە « »٥٠گیــراوی سیاســین ئێمــە لەچەقدایــن ،ئەوەتــا پێكــەوە دەســتمان پێكردووە،
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
دەبەســتێت ،الوازیــی لــە نــاو هەنــاوی دایــە بــۆ قەیران.
لــە ویالیەتــی پۆپیــا كــە مــن لێــی دەژیــم .دووەم ڕێــگا ،گەمەكردنێكــی گــەورە بــۆ خۆوانیشــاندان :ئەگــەر نەتوانیــن ئێــوە ئیســتغالل بكەیــن كــە پێویســتمانە، لێگــەڕێ بــا خــۆ وانیشــان بدەیــن كــە دەتوانیــن قەرزەكانــت بــۆ زیــاد و گــەورە بكەیــن و پاشــتریش چنینیــەوەی ســەرمایەكی زۆر ،بــەاڵم قەیرانــی «»٢٠٠٨ بــە ڕوونی ســنوری گەمەكەی ئاشــكراكرد .خۆوانیشــاندان و بەكاربردنــی هێــز ،گەورەتریــن توندوتیژییــە، جەنگــی چوارەمــی جیهانییــە دژی مرۆڤایەتــی.
44 لەگــەڵ خۆمــان ناكۆكیــن ،پێكــەوەش هەنــگاو دەنێیــن و دەپرســین ،دەڕۆییــن و خــەون دەبینیــن ،ئێمــە دەڕۆیــن و تۆڕێــك دورســتدەكەین ،بناخەیــەك بــۆ پرۆژەیــەك ئاوادەكەیــن كــە لــە نــاوەوەی و دەرەوەیــدا لەهەمبــەر ســەرمایەداریی بوەســتێتەوە ،لەهەمبــەر چاالكییــە گشــتگیرییەكانی كــە هیــچ مانایەكــی نــی یــە .ئــەوە تەنهــا پــرۆژە نییــە بەڵكــو بــە پراكتیــك كاری بــۆ دەكەیــن ،ئــەو پــرۆژە هەمیشــە لەنــاو دڵــی هەمــوو ئــەو بزاڤانــە بــووە كــە كاری دژی ســەرمایەداریی كــردووە. بەمجــۆرە چارەنوســی خۆمــان دیــاری دەكەیــن .لــە جەنجاڵــی و دژبەریەكــی زۆرداین ،ئێمە بەرامبەر كێشــەو گرفتــی گەورەدایــن لەگــەڵ جیهانێكــدا كــە پارە(ســەرمایە) حوكمــی دەكات .لــە بــاری بەهاكانــەوە تێناگــەن كــە ئــەوە خۆســەرییە ،بەڵكــو بــە پارچــە پارچەكردنــی دادەنێــن .لــە فۆرمەكــەدا رەوتێــك هەیــە ،خەباتــی بــۆ دەكرێــت ،ئێمــە ئێســتا لــە دنیایــەك دا دەژیــن كە هێشــتا بوونــی نییــە ،بــەو هیوایــەی كــە بتوانیــن دایمەزرێنیــن بــە ڕێــگای ئەزمــون كردنــی .ئێمــە لــە دنیایــەك دا دەژیــن كــە توانەیەكــی هەیــە ،ئێمــە لــە دۆخێكــی مەرجــدار دا دەژیــن نــەك لــە دۆخێكــی دیــار ولێبــڕاودا.
شۆڕشێكە كە هەر ئێستا و لێرە بیكەین بۆ پاككردنەوەی ئاسەوارەكانی دوای سەرمایەداریی
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
ئەمــە شۆڕشــێك نییــە كــە ئاینــدە بیكەیــن لــە دژی ســەرمایەداری ،بەڵكــو شۆڕشــێكە كــە هــەر ئێســتا و لێــرە بیكەیــن بــۆ پاككردنــەوەی ئاســەوارەكانی دوای ســەرمایەداریی ،ئێمــە هەژموونــی كات و كەشــی ســەرمایەداری دەشــكێنین .بــۆ زاباتــا ،چەمكــی كەرامەت(شــكۆ) چەمكێكــی ناوەندیــە .كەرامــەت بــە مانــای خەباتكردنــی هەمــوو ئەوانــەی كــە بــۆ لەناوبردنــی دونیایەكــی بــێ كەرامەتــی بەرهــەم دێنــن. ئەمــە ڕوونــە و دیــارە لــە هۆنراوەكانــی ماركۆس(ئــاالن گالیۆنــا) ،هۆنراوەیــەك نیــە بــۆ جوانــكاری ،هۆنــراوەی بــۆ جواڵنــەوە و خەبــات نووســیوە ،بــۆ تەنهــا زابــات نەنووســیوە بەڵكــو بــۆ هەمــوو ئــەو ڕەخنەگرانــە فیكریانــەی كــە بــە فەلســەفەی ماركســدا گوزەردەكــەن. بلــوخ ،ئەدرنــۆ ،بنجامیــن ،ماركــوز ،ڤانگیــم و ئەوانــی دیكــە ئــەو هۆنراوانەیــان كە لــەو دوو ڕۆژەی رابــوردوودا دەگوتــەوە .ئەمــە پرۆگرامێكــی ســەرنج راكێشــە ،جوانــی
تێدایــە ،بناخــەی ڕەوشــتی تێدایە .رەوشــت و سیاســەتی شۆرشــگێڕانە بــە دێرێــك دەتوانیین بڵێین :ئــەو جیهانەی كــە دروســتی دەكەیــن ،دەبــێ ئــەوە بوونــی هەبێــت. ئایــا ئەمــە واقعییــە لــە كاتێكــدا شــەڕێكی گــەورەی دوژمنــكاری ســەرمایەداری لــەو كاتانــەدا هەیــە ،ئەمــە لــە پرۆگرامێكــی واقعییــە بــۆ ئــەو جیهانــەی دەخوازرێــت بونیــاد بنرێــت؟ بەتەنیــا ڕەوشــت و ورژاندنــی شــاعیرانە نابێــت ،بەڵكــو ئەگــەر دەمانەوێــت وەهــا جیهانێــك بونیــاد بنێیــن دەبــێ ئــەو شــەڕە كــە شــەڕی چوارەمــی جیهانییــە ،كــە جیهانێكــە بــێ ســەرمایەداریی ،بكەیــن. دەزانیــن كــە پرۆگرامــی یەكــەم (ســەرمایەداریی - وەرگێــڕ) كارنــاكات ،ئەمــەش بــەو مانایــە نییــە كــە نازانیــن پرۆگرامــی دووەم (دوای ســەرمایەداری وەرگیــڕ) كارنــاكات .دەزانیــن پرۆگرامــی دووەمیــا سیســتەمی دووەم بــێ دژبــەری و ناكۆكــی نییــە، سیســتەمی پــاك و بێگــەرد نییــە ،جیاوازییــەكان زۆرن، ئەمــەش لــە هەمــوو جیهانــدا بوونــی هەیــە كــە ئێســتا و پێشــتریش ئــەو جیــاوازی و ناكۆكیانــە ســەرمایەداریی وردخاشــی كــردوون ،ئێســتا ئێمــە ئــەو جیاوازیانــە باســدەكەین ،نمونەیەكــی بچــووك ،ئــەو دەنگــە تێكەاڵنە كــە لــەو ســێ ڕۆژەدا بوونــی هەیــە ،جیاوازییــەكان بوونیــان هەیــە ،كــە هیــوادارم نمونەیەكــی گرنــگ بێــت .لێــرەدا مۆدێلێــك نــی یــە ،یاســاگەلێك نیــە كــە دەبــێ چــۆن بــێ ،بــەاڵم هەنــدێ نمونــەی بەرچــاو هــەن ،نمونەگەلێكــن كــە تاریكــی ڕوونــاك دەكەنــەوە، ئاســمانمان دەخاتەدەســت ،ئــەو نمونانــە كــە بە‌هێــز و بــە جوانیــان سەرســاممان دەكــەن .خەباتــی زاباتــا یەكــێ لــە نمونەكانــە ،خەباتــی كوردانیــش لەگــەڵ هەمــوو ئــەو جوانییــە بەهــادارە دەبیســتین نمونەیەكــی دیكەیــە ،كــە پێشــتر شــتی دیكەمــان بیســتبوو. جــۆن هالەویــی مامۆســتا بەشــی كۆمەڵناســی لــە پەیمانــگای زانســتە كۆمەاڵیەتیەكانــی Humanidades Benemérita Universidad Autónoma لــە ، de Pueblaو مامۆســتای شــانازی ســردانیكاری زانكــۆی رۆدســی باشــوری ئەفەریقایــە .باڵوكراوەكانــی بەشــێوەیەكی فــراوان لەســەر فەلســەفەی ماركســیە، لەســەر بزاڤــی زاباتیســتیا و هەمــوو شــێوە تازەكانــی خەبــات دژی ســەرمایەدارییە .كتێبــی گۆڕینــی جیهــان بــێ گەیشــتن بــە دەســەاڵت ( پلۆتــۆ ،لەنــدەن ، ٢٠٠٢ ،چاپــی نــوێ ،)٢٠١٠و كتێبــی درز كەوتنە ســەرمایەداری(Crack )Capitalismپلوتــۆ ،لنــدن ،٢٠١٠ ،كــە گفتوگــۆی زۆری لەگــەڵ خۆیــدا هێنــا و بــۆ دە زمــان وەرگێــڕدرا.
45 شــاره‌وانی گــه‌وره‌ی ئامــه‌د به‌رجه‌ســت ه کــراو ه و ده‌توانرێــت بووترێــت کــ ه ئه‌مــ ه شــاره‌کانی وان و گه‌ڤــه‌ر و جۆله‌مێــرگ و دێرســیم و ناوچــه‌ی ســووری ئامه‌دیشــی گرتۆتـه‌وه ،ئایدۆلۆژیــای پارتــی كرێكارانــی كوردســتان په‌كه‌كــ ه ئانتــی که‌پیتالیزمــ ه و له‌الیه‌کــی تــر ئه‌نجومه‌نــ ه هه‌رێمیه‌کانیشــیان بیرۆکــه‌ی لـ ه ســاڵی ١٩٩٠دا عه‌بدوڵــا ئــۆج ئــاالن بــۆ وه‌رچه‌رخانی (فــر ه ئابــوری) تاقیده‌که‌نــه‌و ه کــ ه ئــه‌م بیرۆکه‌یــ ه سیســته‌مێکی نوێــی نــاو کۆمه‌ڵــگا ده‌ســتی کــرد بــ ه خاوه‌نه‌کانیــان (میشــێل ئالبێــرت و ڕۆبیــن هاهنێــل)ن. دوورکه‌وتنــه‌و ه لــه‌و ئایدۆلۆژیایــه‌ی کــه مارکســیزم و لینینیزمــی بــ ه بنه‌مــا گرتبــوو ،بیردۆزییه‌کــی سیســته‌می خۆسـه‌ری و پێشــکه‌وتن و یه‌کسانی و ڕاپرسی نوێــی بۆخــۆی کــرد بــه ڕێچکــه ،به‌شــێکی گرنگــی هه‌مه‌جــۆر ه و بونیادنانـه‌و ه بــۆ زۆر گونــدی ئازادکــراوی هــزر ه نوێیه‌کــه‌ی عه‌بدوڵــا ئــۆج ئــاالن لــ ه بیرۆکــه‌ی کوردنیشــین ئێســتا بوو ه ب ه بناغه‌ی کار و جێبه‌جێکردنی (کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتــی) مــورای بوکچیــن « Murrayســه‌ره‌کی ئه‌نجومه‌نه‌کانیــان ،هه‌وڵــدان بــۆ پاراســتنی »Bookchinه‌و ه ســه‌رچاوه‌ی ده‌گــرت و ئه‌مــه‌ش په‌نــا چینایه‌تــی و ئاینــ ه جیــاوازه‌کان ته‌نهــا و ته‌نهــا بــۆ ده‌باتــ ه بــه‌ر چه‌مکه‌کانــی خۆســه‌ری دیموکراســی و کــورد ه موســڵمانه‌کان نیی ـ ه له‌هه‌مانکاتــدا بــۆ پاراســتنی کۆمه‌ڵگایه‌کــی ئیکۆڵــۆژی کــه به‌رگــری لــ ه یه‌کســانی زه‌رده‌شــتی ،ئه‌رمه‌نــی ،ئازه‌ریــه‌کان و و که‌مــ ه ڕه‌گـه‌زی «ژێنــده‌ر» ناو کۆمه‌ڵــگا ده‌کات ،کۆنفیدرالیزمی نه‌ته‌وه‌کانــی تریــش هه‌مــان به‌رنامــ ه ڕه‌چاوده‌کرێــت، دیموکراتــی لــ ه هه‌مــوو بوارێکــی کۆمه‌ڵــگادا بــه‌رده‌وام ئــه‌م گروپــ ه جیاوازانــ ه له‌نــاو ئه‌نجومه‌نه‌کانــدا شۆڕشــێکی کۆمه‌اڵیه‌تــی به‌رپــاده‌کات و هه‌وڵێکــ ه پێگه‌یــان هه‌یــ ه و مافــی هه‌مووشــیان پارێــزراوه. بــۆ بونیادنانــی پێگه‌یه‌کــی ڕێکخراوه‌یــی کۆمه‌ڵــگا. کۆنگــره‌ی کۆمه‌ڵــگای دیموکراتــی لــ ه ســاڵی ٢٠٠٥و ه ئــه‌و مرۆڤانــه‌ی له‌نــاو جوگرافیــای کوردســتاندا هه‌وڵــده‌دات ک ـ ه ل ـ ه چوارچێــوه‌ی سیاس ـه‌ت و یه‌کســانی ده‌ژیــن نــه‌ک ته‌نهــا ڕووبــه‌ڕووی هێرشــی ده‌وڵه‌تــه‌کان و خۆســه‌ری کولتــوری و ئابــوری و ئیکۆلــۆژی و بوونه‌تــه‌و ه وه‌ک ئێســتای تورکیــا کــ ه هێرشــبه‌ر ه دیبلۆماســیی دا خۆســه‌ری دیموکراســی بخاتــ ه بــواری به‌ڵکــو لــ ه هه‌مــان کاتــدا ڕووبــه‌ڕووی هێرشــی ژیانــه‌وه ،بــۆ کــورد کــ ه به‌ســه‌ر واڵتانــی تورکیــا و ئیســامیه‌کانیش بونه‌تــه‌وه ،به‌ڵــێ لــ ه ڕه‌وشــێکی ســوریا و عێــراق و ئه‌رمه‌نیســتان و ئێرانــدا دابه‌شــبوو ه وه‌ک ئێســتادا ئــه‌م مرۆڤانــ ه چۆنیه‌تــی مۆدێلــی ته‌نهــا و ته‌نهــا ده‌توانــن بــ ه ڕێکخســتنی خۆیــی و بــ ه ژیانێکــی دیموکراســی نــوێ تاقیده‌که‌نــه‌وه ،ئــه‌و پێکهێنانــی ڕێکخــراو ه به‌ڕێوبه‌رایه‌تییــ ه خۆجێیــه‌کان و تێکۆشــانه‌ی بــۆ ئــازادی ده‌یب ـه‌ن به‌ڕێــو ه ته‌نهــا له‌ژێــر له‌هه‌مــان کاتــدا ئه‌گــه‌ر هه‌مــوو به‌شــه‌کانی کۆمه‌ڵگــ ه ســێبه‌ری توانســته‌کانی خۆیــان ئه‌نجامــی ده‌ده‌ن. تێیــدا به‌شــداری بکــه‌ن ئــه‌و ه ده‌توانرێــت چه‌مــک و «مــورای بوکچیــن» له‌بــاره‌ی ئیکۆلــۆژی کۆمه‌ڵــگا بیرۆک ـه‌ی ده‌وڵه‌تگه‌رایــی ووردوخــاش بکرێــت ،ئه‌م ـه‌ش و بونیادنانــی خۆســه‌ری دیموکراتییــه‌و ه کتێــب و بــۆ گه‌لــی کــورد شــتێکی زۆر گرنگــه ،ئه‌ندامانــی وتارگه‌لێکــی زۆری نووســیوه ،ڕێــزدار (جانێــت بێیهــل) کۆنگــره‌ی کۆمه‌ڵــگای دیموکراتــی خــاوه‌ن هه‌مــان هێــزی چه‌ندیــن ســاڵ له‌گــه‌ڵ بووکچینــدا کاریکــردووه ،لــ ه هه‌رێمــی ده‌وڵه‌تیــن و ئه‌ندامه‌کانیشــیان له‌هه‌مبــه‌ر ده‌مێکــی که‌مــدا ناوبــراو یاداشــته‌کانی خــۆی لـ ه دووتــۆی ئه‌ندامانــی ئه‌نجومه‌نــی کۆمه‌ڵگــه‌ی یه‌کگرتــوودا کتێبێــک به‌نــاوی (کاره‌ســاتی ئیکۆلــۆژی) باڵوکــرده‌وه، به‌رپرســیاران ه هه‌ڵســوکه‌وت ده‌کــه‌ن ،هێــزی هه‌رێمــی ماوه‌یـه‌ک بـه‌ر ل ه ئێســتا سـه‌ردانی وه‌اڵتــی به‌ریتانیامان خۆجێــی ده‌وڵــه‌ت به‌رپرســیار ه لــه‌وه‌ی کــ ه ده‌ســتی کــرد و چاوپێكه‌تنمــان له‌گ ـه‌ڵ «جانێــت بێیهــل» ســازدا. بوکچیــن مــورای کاوور:ئه‌گــه‌ر خــۆی بگه‌یه‌نێتــ ه ســه‌رچاو ه دارایــه‌کان و ده‌بێــت ئــه‌و پرییتــی داهاتانــه‌ش بــۆ خه‌رجــی قوتابخانــ ه و فێرگــ ه و جێــی بیبینیایــ ه ئێســتا لــ ه کوردســتان بیروبۆچــوون حه‌وانــه‌وه‌ی خوێنــدکاران و خزمه‌تگــوزاری تــری لــه‌م و تێزه‌کانــی خراونه‌تــ ه بــواری پراکتیکــه‌وه و شــێوان ه بــه‌کار بهێنێــت ،له‌نــاو خاکــی تورکیــادا ئــه‌م ئه‌زمونه‌کانیشــی ببینیایــ ه هه‌ســتی به‌چــی ده‌کــرد؟. شــێوازی خزمه‌تگوزارییــ ه له‌الیــه‌ن ئه‌نجومه‌نــی
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
ئیکۆلۆژی و یه‌کسانی ڕه‌گه‌زی کۆمه‌ڵگا و کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی
46 جانێــت بێیهــل :ئه‌گــه‌ر بیبینیایــ ه کــ ه ئــه‌م مرۆڤگه‌لــ ه لــه‌و جوگرافییــه‌دا کــ ه چــۆن په‌یویســت بوونــ ه بــ ه کۆنفیدرالیزمــی دیموکراســی و ڕه‌نجیشــیان بــۆ
ئه‌ندامانی کۆنگره‌ی کۆمه‌ڵگای دیموکراتی خاوه‌ن هه‌مان هێزی هه‌رێمی ده‌وڵه‌تین
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
به‌دیهێنانــی ئه‌مــ ه داو ه دڵنیــان کــ ه زۆر به‌ختــه‌وه‌ر ده‌بــوو ،بــه‌ڕای مــن هه‌وڵیــده‌دا کــ ه شۆڕشــی ڕۆژاڤــا به‌شــه‌ڕی ناوخــۆی ١٩٣٠ی ئیســپانیاو ه گرێبــدات، ئــه‌وه‌ی زیاتــر کــ ه هــۆکار بــوو بــۆ ئــه‌وه‌ی «مــوررای بوکچیــن» گرێبــدات بــ ه سیســته‌می دژبــه‌ری ده‌ســه‌اڵت ئــه‌و چاالکییانــ ه بــوو کــ ه شۆڕشــگێره‌کانی ئیســپانیا له‌کاتــی شــه‌ڕی ناوخــۆدا ئه‌نجامیــان ده‌دا؛ ئه‌مــه‌ش کاریگه‌رییه‌کــی زۆریــان به‌ســه‌ریدا دروســت کردبــوو، بــه‌ڕای مــن شۆڕشــی ئیســپانیا قۆناخــی وه‌رچه‌رخانــی ژیانــی ئه‌وبــوو ،بێگومــان ئــه‌و ڕووداوانــه‌ی له‌کاتــی شۆڕشــی ئــازادی ئیســپانیا هاتبــوو ه ئــاراو ه و ئێســتاش لــ ه ڕۆژئــاوای کوردســتان دێنــ ه ئــاراو ه به‌یه‌کــه‌و ه ده‌به‌ســته‌و ه کـ ه پێــم وایـ ه شۆڕشــی ڕۆژئــاوا بـ ه ئــازادی کــوردان ت ـه‌واو ده‌بێــت ،ب ـه‌الی من ـه‌و ه ئ ـه‌م ڕه‌وش ـ ه زۆر ســه‌رنج ڕاکێشــ ه چونکــ ه ماوه‌یــه‌ک له‌مه‌وبــه‌ر چه‌نــد جارێــک چووبــووم بــۆ کوردســتان ،به‌رپرســیارانی ئـه‌وێ بــه‌رده‌وام گۆڕانکاریه‌کانــی ئه‌وێیــان ده‌هێنایــ ه زمــان و هــه‌ر له‌وێشــدا چــاوم کــه‌وت بــ ه کۆمه‌ڵــ ه که‌ســێک کــ ه ئه‌ندامــی به‌ڕێوبه‌رایه‌تــی و ئه‌نجومه‌نــی ئــه‌وێ بــوون، ئـه‌وه‌ی مایـه‌ی سـه‌رنجی مــن بــوو ئه‌وه‌بــوو کـ ه پێشــوتر مــن هیــچ سیســته‌می هــزری کۆنفیدراســیۆنی دیموکراتــی مــورای بووکچینــم لـ ه چوارچێــوه‌ی ژیانکــردن و پراکتیکدا نه‌بینیبــوو ،ئه‌مــه‌ش ئــه‌وه ده‌گه‌یه‌نــێ کــ ه تێزه‌کانــی ســه‌ر کاغــه‌ز خراونه‌تــ ه بــواری جێبه‌جێکردنــه‌وه، له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی مــن که‌ســێکم بــ ه وریایــی و وردبینانــ ه مامه‌ڵــ ه له‌گــه‌ڵ مه‌ســه‌له‌کان ده‌کــه‌م له‌گــه‌ڵ ئه‌مه‌شــدا به‌دڵنیاییــه‌و ه ده‌توانــم بڵێــم لــه‌و شــوێنانه‌ی کــ ه سیســته‌می کۆنفێدراســیۆنی دیموکراســی لــ ه کوردســتان نیمچه‌یــی به‌شــێوه‌یه‌کی کــراون به‌رجه‌ســت ه له‌گــه‌ڵ تێــزه‌کان و بیربۆچونه‌کانــی مــوررای بوکچیــن یه‌کده‌گرنــه‌وه ،ئــه‌وه‌ش ده‌زانــم کــ ه ئایدۆلۆژیــا میکانیزمێکــی زۆر گرنگــه ،لــه‌م باره‌یــه‌و ه ده‌توانیــن ببیــن ب ـ ه گوێبیســتی که‌ســانێکی زۆری جیــاواز ک ـ ه ئ ـه‌م
ڕاســتیان ه ده‌رده‌بــڕن ،بــه‌ڕای مــن ئه‌وانــه‌ی له‌ســه‌ره‌و ه بــۆ خــواره‌و ه ل ـ ه ناوه‌ڕۆکــی میکانیزمــی ئ ـه‌م سیســته‌م ه حاڵــی بوونــ ه کــ ه به‌شــێوه‌یه‌کی ئاکتیــف و ئازادانــ ه به‌شــداری تێــدا ده‌کـه‌ن ده‌بێتـ ه مایـه‌ی ئه‌وه‌ی کـ ه بتوانێت درێــژ ه ب ـ ه ژیانــی ئــازادی خــۆی بــدات ،س ـه‌ره‌رای ئ ـه‌م بۆچونه‌شــم له‌ڕاســتیدا مه‌راقــی چۆنییه‌تــی ژیانــی ئ ـه‌و که‌ســان ه ده‌ک ـه‌م و ده‌مه‌وێــت بزانــم ک ـ ه هه‌موویــان لــه‌م باره‌یــه‌و ه هه‌ســت به‌چــی ده‌کــه‌ن چونکــ ه تاکــو ئێســتا به‌تــه‌واوی گوێــم بــۆ بۆچــوون و هه‌ســتی ئــه‌وان نه‌گرتــووه ،مه‌راقــی ئــه‌وه‌م لــه‌ال گه‌اڵڵــ ه بــوو ه ئه‌گــه‌ر مــورای بوکچیــن لــ ه ژیانــدا بوایــ ه ئێســتا چــی ده‌گــوت ،هه‌میش ـ ه مــورای بوکچیــن قس ـه‌یه‌کی مارکســی ده‌گوتــه‌و ه کــ ه وتبــووی (مــن مارکســی نیــم) هه‌ربۆیــ ه ئه‌ویــش بـه‌رده‌وام ده‌یگــوت (مــن بوکچینیــزم نیــم له‌بـه‌ر ئـه‌وه‌ی ئـه‌و ڕێگایـه‌ی ئایدۆلۆژیــا بـ ه بــاش و خراپیـه‌و ه دروســتی ده‌کات بــۆ به‌رگریکــردن له‌خــۆی له‌وانه‌یــ ه هه‌مووشــتێکی ڕه‌وا و ئامــاد ه بۆخــۆی بخوڵقێنێــت). پرییتــی کاوور :ئێــو ه التــان وایــ ه ئــاره‌زوو بــوون لــ ه خاوه‌ندارێتــی ئایدۆلۆژیایــه‌ک له‌وانه‌یــ ه چوارچیــوه‌ی چاالکــی پێکبهێنێــت له‌هه‌مــان کاتیشــدا التــان وایــ ه له‌بــه‌ر هــۆکاری ئــه‌وه‌ی کــ ه چۆنییه‌تــی به‌کارهێنانــی له‌وانه‌یــ ه نوێبونه‌وه‌دایــ ه لــ ه ئایدۆلۆژیــا ڕه‌وشــێکی لــه‌و شــێوازه ئاڵۆزییــ ه بهێنێتــ ه ئــاراوه؟. زۆر ده‌توانــم به‌ڵــی، بێیهــل: جانێــت به‌دڵنیاییــه‌و ه بڵێــم ئایدۆلۆژیــا زۆر گرنگــه، بــه‌اڵم له‌وانه‌شــ ه کێشــه‌کانی گــه‌ور ه ببنــه‌و ه و ده‌مه‌که‌شــی وه‌ک چه‌قۆیه‌کــی ده‌متیــژی لێبێــت. پرییتــی کاوور :هه‌میشــ ه مــورای بوکچیــن وتویه‌تــی (هیــچ شــتێک شــوێنی وشــیاری ناگرێتــه‌وه) بــه‌ڕای ئێــو ه په‌یوه‌نــدی نێــوان ئــه‌و پرۆژه‌یــه‌ی کــ ه له‌الیــه‌ن نه‌وه‌کانــی ڕابــردوو و به‌درێژایی شــۆڕش په‌ره‌یــان پێداو ه و ئـه‌وان و ئـه‌م ئایدۆلۆژیایـه‌ی کـه ده‌ره‌نجامــی شــۆڕش و ئه‌زمونــه‌و ه به‌ده‌ســت هێنــراو ه جیاوازییــان چییــه؟. جانێــت بێیهــل :هه‌میشــ ه مارکســیزمه‌کان وتویانــ ه لــ ه ئاکامــی موتڵه‌قــی مێــژووی ماتریالیــزم و ماتریالیزمــی دیالێکــت ده‌توانرێــت شــۆڕش ســه‌رکه‌وتن به‌ده‌ســت بێنــێ ،نــه‌وه‌ی ڕابــردوو پێیــان وابــوو کــ ه لــ ه دونیــادا لــ ه نێــوان بورژوازیــه‌ت و پرۆلیتــادا به‌رخودانێکــی ئه‌فســوناوی هاتۆتــ ه ئــاراوه ،هه‌ربۆیــ ه لــ ه ئه‌وروپــا کۆمه‌ڵــ ه که‌ســانێک کــ ه ئه‌ندامــی بزووتنــه‌وه‌ی ڕادیــکاڵ بــوون ئــه‌و تاکــ ه شــته‌ی کــ ه باوه‌ڕیــان پێبــوو ه بیکــه‌ن پاشه‌کشــه‌کردن و چاوه‌روانیکــردن بــوو ه چونکــ ه به‌گوێــره‌ی ئـه‌وان به‌شــێوه‌یه‌کی دڵنیــا و موتڵـه‌ق پێیــان وابــوو ه کــ ه شــۆڕش ســه‌رکه‌وتن به‌ده‌ســت ده‌هێنێــت
ب ـه‌اڵم له‌ئاکامــدا بۆیــان ده‌رک ـه‌وت ئه‌م ـ ه ڕاســت نیی ـ ه و هاوکارییه‌کــی باشــی ڕیشــه‌یی په‌ره‌ســه‌ندنی ئــه‌م چاوه‌ڕوانــی و پاشه‌کشــه‌که‌یان هه‌ڵــه بووه.له‌الیه‌کــی کولتــوره ،له‌ئاکامــی هه‌مــوو ئه‌مانــه‌دا ده‌بێــت لــ ه تــره‌و ه ئێمه‌مانــان و خه‌ڵکانێکــی تــری زۆر ڕاهاتوویــن ڕۆژئــاوا که‌موکــوڕی و باشــیه‌کانیش هه‌ڵســه‌نگێنرێت له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌و شۆڕش ـ ه ته‌کنۆلۆژیای ـه‌ی ک ـ ه پێویســت ب ـ ه و ئه‌وکاتــ ه بۆیــان ده‌رده‌که‌وێــت ئابورییه‌کــی زانســت نــاکات بـه‌اڵم تــۆڕی ئینته‌رنێــت ئـه‌و ڕێگایانـه‌ی بــ ه ڕه‌وشــت لــ ه ئابوریــ ه گشــتیه‌ک ه باشــتره. گــۆڕی کــ ه مــرۆڤ هه‌ڵیبژاردبــوون ،هه‌ربۆیــ ه بــ ه ناچــاری ڕێگایه‌کــی تــری جیــاوازی کۆمه‌ڵــگا پێشــخرا، زانســت لــ ه ده‌ره‌وه‌ی گۆڕانکارییه‌کانــی ته‌کنۆلۆژیــا ڕه‌وشێکی وه‌ک ئێستادا ئه‌م مرۆڤان ه پێداویســتییه‌کی بنه‌ڕه‌تــی و پێویســتییه‌کی بنه‌ڕه‌تییــه، بــه‌ڕای مــن ئه‌گــه‌ر زانســت تێکــه‌ڵ بــه هــزری تــری چۆنیه‌تی مۆدێلی ژیانێکی دیموکراسی نوێ جیــاواز بکرێــت ده‌بێتــ ه میکانیزمێکــی به‌هێــز ،ئه‌گــه‌ر تاقیده‌که‌نه‌وه المــان وابێــت هزره‌کانــی تــری جیــاواز کاریگـه‌ری خــراپ له‌سـه‌ر ئایدۆلۆژیــا ده‌کات و ئایدۆلۆژیــای پــێ هـه‌ره‌س دێنێــت خــۆ ئاماده‌کــردن و به‌رگــری کــردن لــه‌م جــۆر ه هــزر ه جیاوازانــ ه کارێکــی هه‌ڵه‌یــه ،بــه‌ڕای مــن نابێــت پرییتــی کاوور :ئایــا له‌بــاره‌ی ئــه‌و بــواری دادوه‌ریــه‌ی المــان وابێــت کــ ه ئایدۆلۆژیــا بابه‌تێکــی دڵ ناســکه ،وه‌ک کارێكــی هاوبــه‌ش کــه لــ ه هه‌ندێــک هه‌رێمــی ئه‌گــه‌ر التــان وایــ ه ئایدۆلۆژێكه‌تــان ڕاســت و دروســت ه جیــاوازی کوردســتان گه‌شــه‌ی کــردوو ه چــی ده‌ڵێیــت؟ که‌وات ـ ه ده‌بێــت ل ـ ه هه‌مووالی ـه‌ک و جێی ـه‌ک گه‌نگه‌ش ـه‌ی له‌الیــه‌ن ئه‌ندامانــی ڕێکخــراوی (تاتــۆرت) ه‌و ه بکه‌یــت و پێویســت ه لــ ه هــزر و بیروبۆچونه‌کانــی تــری نوســراوێک به‌نــاوی «لــ ه باکــوری کوردســتان جیــاواز نه‌ترســیت و خه‌فه‌یــان نه‌که‌یــت ،ئه‌گــه‌ر لــ ه خۆســه‌ری دیموکراتــی» کــ ه ئێــوه‌ش لــ ه ئه‌ڵمانییــه‌و ه ڕۆژئــاوای کوردســتان بــۆ نمونــ ه که‌ســێک ده‌یه‌وێــت وه‌رتانگێڕاوه‌تـ ه سـه‌ر زمانــی ئینگلیــزی ،ئـه‌م نوســراو ه په‌رتوکێــک بنوســێت له‌مــه‌ڕ باشــی سیســته‌می خراوه‌تـ ه دووتــۆی په‌رتوکێکـه‌و ه و بــاس لـ ه بزووتنـه‌و ه کاپیتالیــزم پێــم وایــ ه نابێــت ڕێگــری لێبکرێــت و و ئه‌نجومه‌نــی ده‌ســتبه‌کار و ئــازادی ڕه‌گـه‌ز «ژێنــده‌ر»ی ده‌بێــت وازی لێبێنیــت تاکــو بیــرو بۆچونه‌کانــی خــۆی کۆمه‌ڵــگا و ئیکۆلــۆژی ده‌کات ،له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌ی ئــه‌م ده‌رببــڕێ ،پاشــانیش ده‌توانرێــت هه‌مــوو به‌یه‌کــه‌و ه په‌رتوکــ ه بــوو ه بــ ه ســه‌رچاوه‌یه‌ک بــۆ میکانیزمــی داد مه‌ســه‌له‌کان تاوتــۆی بکــه‌ن ،ئه‌گــه‌ر بیربۆچوونــ ه له‌هه‌مبــه‌ر تونــد و تیــژی ناوخــۆ کــ ه له‌هه‌مانکاتــدا جیــاوازه‌کان ڕه‌د بکرێتـه‌و ه ئـه‌وا ڕوبـه‌ڕووی کاردانـه‌وه‌ی کار و خه‌باتێکــ ه بــۆ به‌ده‌ستخســتنی بــواری یه‌کســانی پێچه‌وانــ ه ده‌بــن ،دواجــار کــ ه چــووم بــۆ ڕۆژئــاوای ژنــان و له‌الیه‌کــی تریشــه‌و ه ئــه‌م په‌رتوکــ ه بــاس کوردســتان په‌رتوکــی خوێندنــی مندااڵنیــان نیشــانمدا ،لـه‌و ه ده‌کات کـ ه لـه‌و حاڵه‌تـه‌ی ئـه‌و گۆڕانکارییـه‌ی لـ ه له‌وانه‌یه‌کــی په‌رتوکه‌کــ ه نوســرابوو (ئێــر ه نیشــتیمانی ئاکامــی ئـه‌و میکانیزمـه‌ی دادوه‌رییـ ه نوێیـه ،کـ ه ڕێ لـ ه ئێمه‌یــه ،شــوێنی وارگــه‌ی ئێمه‌یــه ،ده‌بێــت به‌خشــند ه په‌رته‌وازه‌یــی و پاشــاگه‌ردانی ده‌گــرێ و زیاتــر گرنگــی بیــن و ده‌بێــت هه‌مــوو شــتێکمان گشــتی بێــت ،ئێمــ ه به‌یه‌کســانی ڕه‌گــه‌زی نــاو کۆمه‌ڵــگا ده‌دات له‌وانه‌یــ ه درێــژ ه بــ ه ژیانێکــی هاوبــه‌ش ده‌ده‌یــن ،ده‌بێــت ڕێــز ناڕه‌حه‌تــی بخوڵقێنێــت ،لــه‌م کتێبــه‌دا بــ ه ڕوون و لــ ه ژن و ژینگــ ه بگیرێــت ،هه‌مــوو ئه‌مانــ ه بــۆ ئێمــ ه ئاشــکرا بــاس لــه‌و ه ده‌کات کــ ه لــ ه هه‌ندێــک نه‌تــه‌وه‌دا گرنگــن) ،ئه‌مــ ه گرنگــه‌و به‌چــاوی خــۆم بینیــم کــ ه زۆر هه‌ســتیارن له‌مــه‌ڕ توندوتیــژی هه‌مبــه‌ر بــ ه ژنــان چــۆن به‌هــا به‌نرخه‌کانــی کۆمه‌ڵــگا فێــری منــدااڵن و ئــه‌م گروپانــ ه له‌هه‌مبــه‌ر بابه‌ته‌کانــی فێمینیــزم و ده‌ک ـه‌ن ،پیاوێــک ل ـه‌الم دانیشــتبوو به‌رپرســێکی ڕۆژاڤــا یه‌کســانی ڕه‌گــه‌زی نــاو کۆمه‌ڵــگا بــ ه به‌رپرســیاران ه بــوو پێــی وتــم (لــ ه یه‌کێتــی ســۆ‌ڤیه‌ت له‌گــه‌ڵ ئــه‌م مامه‌ڵــ ه ده‌کــه‌ن و له‌ئاکامــی زیادبوونــی ڕێــژه‌ی چه‌شــن ه کتێبانــ ه گــه‌ور ه بوومــ ه و ئــه‌م جــۆر ه کتێبانــ ه خــاوه‌ن ئــه‌و هه‌ســتیارێتییه‌دا ئه‌وانــه‌ی لــ ه هه‌مبــه‌ر ه ـه‌ر ی ـه‌ک ل ـ ه مــن و هاوڕێکانمــی کــرد ب ـ ه شۆڕشــگێڕ) ژنــان دژواری پێکده‌هێنــن تادێــت له‌نــاو کۆمه‌ڵــگادا ده‌توانرێــت ئــه‌و کاریگه‌رییــه‌ی لــ ه ڕوســیا به‌ســه‌ر له‌به‌رئــه‌وه‌ی خێــزان بــ ه چه‌مکێکــی پیــرۆز ده‌بینــن ئــه‌و پیــاو ه هاتــوو ه به‌هه‌مــان شــێو ه لــ ه ڕۆژئــاواش ده‌بینرێــت کـ ه درێــژ ه پێــدان بـ ه زۆر ه ملێیــی بـ ه زۆر بـ ه بخوڵقێنرێــت ،ئه‌گــه‌ر هــزر و بیروبۆچونــه‌کان بــ ه شــودانی کچــان و دژواری له‌هه‌مبه‌ریــان به‌رده‌وامــه، شــێوه‌یه‌کی ڕاســت و دروســت ده‌رببــڕرێ ئــه‌وا ئــه‌و له‌مــه‌ڕ چاره‌ســه‌ری و ڕێگرتــن لــه‌م جــۆر ه ڕفتــار و مندااڵنــه‌ی له‌گــه‌ڵ ئــه‌م کتێبانــ ه گــه‌ور ه ده‌بــن ده‌بنــ ه کردارانــ ه چــۆن بیــر لــ ه بــواری چاره‌ســه‌ریه‌کانی
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
47
48
ده‌که‌یتــه‌وه؟ ئایــا کاریگــه‌ری داد و یه‌کســانی ڕه‌گه‌ز»ژێنــده‌ر»ی کۆمه‌ڵــگا لـه‌م هه‌رێمـ ه چــۆن ده‌بینی؟.
چه‌مکــی داد و پێشخســتنی ئه‌لته‌رناتیفــی چاره‌ســه‌ری نــوێ ڕاســته‌وخۆیان ه ژنــان و کچــان تاوانبــار ناکرێــن و گــوێ له‌هــه‌ردووال ده‌گیردرێــت ،بێگومــان هه‌مــوو ئــه‌م گۆڕانــکاری و پێشــکه‌وتنان ه له‌ئاکامــی کۆمه‌ڵێــک کاری بنه‌ڕه‌تــی هاتونه‌تــ ه ئــاراوه .بۆنمونــه ،لــ ه ڕۆژئــاوا ئه‌گــه‌ر پیاوێــک بــ ه تۆمه‌تــی په‌یــڕه‌و کردنــی توندوتیــژی له‌نــاو خێزانه‌که‌یــدا تاوانبــار بکرێــت ناکرێــت بــ ه ئه‌نــدام له‌نــاو هیــچ ده‌زگایه‌کــدا یاخــود ئه‌گــه‌ر پیاوێــک فــر ه ژنــی په‌یــڕه‌و بــکات ســه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ی نابێــت بــ ه ئه‌ندامــی هیــچ ده‌زگایــه‌ک ده‌شــبێت ســزا بــدرێ ،ئه‌مــ ه پێشــکه‌وتنێکی گرنگــه ،ئه‌مــ ه له‌ئاســتی هه‌رێمــی له‌ئه‌نجامــی ئایدۆلۆژیایه‌کــی گرنگــه‌و ه به‌ده‌ســت هاتــوو ه و پێشــکه‌وتنێکی ســه‌رنج ڕاکێشــه ،دڵنیــام لــه‌وه‌ی هه‌مــوو ئه‌مانــ ه به‌شــێوه‌یه‌کی گرنــگ کاریگــه‌ری ده‌کاتــ ه ســه‌ر بواره‌کانــی نــاو هه‌مــوو چه‌مکه‌کانــی کۆمه‌ڵــگا. - - - - - - - - - - - -پرییتــی بــاوور :جانێــت زۆر ســوپاس بــۆ ئـه‌م ده‌رفه‌تـه.
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
جانێــت بێیهــل :لــ ه ڕۆژاڤــا ئــه‌و گروپــه‌ی کــ ه ناویــان لێنــاو ه ئاشــتی و دادی فــر ه نه‌ته‌وه‌یــی، ده‌یانه‌وێــت ئــه‌و ناڕه‌حه‌تیانــ ه بنبڕبکــه‌ن و بــه‌ڕای مــن زۆر به‌باشــی کاره‌کانیــان ده‌بــه‌ن به‌ڕێــوه ،ئــه‌و ڕێکخــراو ه پێشــه‌وایانه‌ی کــ ه له‌الیــه‌ن کورده‌کانــه‌و ه ســازکراون له‌ئاکامــی هه‌مــوو ئه‌مانــه‌دا لــ ه کــۆاڵن و گه‌ڕه‌که‌کانــی خۆیــان به‌بــێ ئــه‌وه‌ی په‌نــا بــۆ دادگاکانــی تــورک بــه‌رن ده‌توانــن له‌نێــوان خۆیانــدا مه‌ســه‌له‌کانیان چاره‌ســه‌ر بکــه‌ن ،بــه‌ڕای مــن ئه‌مــ ه بیرکردنه‌وه‌یه‌کــی زۆر جێــی بایه‌خه،ئــه‌و مرۆڤانــه‌ی لــه‌وێ ده‌ژیــن هه‌ســت بــه‌و ه ده‌کــه‌ن کــ ه ڕه‌زامه‌ندیــان له‌هه‌مبــه‌ر توندوتیــژی نــاو خێــزان و پیاوســاالری نیشــانداوه ،لــه‌و باره‌یــه‌و ه به‌شــێوه‌یه‌کی ســتونی خه‌بــات پێشــناکه‌وێت بــه‌اڵم ئیتــر بــ ه ڕوون و ئاشــکرا ده‌رده‌بــڕرێ کــ ه چیتــر توندوتیــژی و پیاوســاالری ده‌کــه‌م. ئێــو ه سوپاســی منیــش قه‌بــوڵ ناکرێــت ،له‌کۆنــدا لــه‌م باره‌یــه‌و ه ڕاســته‌وخۆ جانێــت: ژنــان تاوانبــار ده‌کــران ،ئه‌گــه‌ر ژنێــک روبــه‌ڕووی ده‌ســتدرێژی سێکســی ببوایه‌تــه‌و ه ڕاســته‌وخۆ هه‌مــان ده‌نیــز ئولــوداغ :لـ ه ئه‌ڵمانییـه‌و ه کردویه‌تــی بـ ه تورکــی. ئــه‌و ژنه‌یــان بــ ه تاوانبــار له‌قه‌ڵــه‌م ده‌داو ده‌یانزانــی Zcomm.org کــ ه له‌نــاو شــه‌رمه‌زاریدان هه‌ربۆیــ ه پێێــان وابــوو لــه‌م ســه‌رچاوه: حاڵه‌تانــه‌دا ده‌بێــت ژنه‌کــ ه بکوژرێــت یــان خــۆی خــۆی بکوژێــت ،له‌هه‌مانکاتــدا ئێســتا له‌ئاکامــی پێشخســتنی
49 پێناســ ه بکــه‌م ،و ه کاتێــک به‌ره‌نــگاری ده‌بینــه‌و ه چ هێڵێکــی ئۆپۆزســیۆن بونیــاد بنێیــن بــۆ به‌ره‌نــگار بونــه‌وه‌ی؟ هه‌ڵبــه‌ت چه‌وســانه‌و ه شــێوازی زۆر ه و ســه‌رمایه‌داریش تاکــ ه فۆرمــی ســته‌مکاری نیــه. بــۆ نمونــ ه چه‌وســانه‌وه‌ی ڕه‌گــه‌زی ،چه‌وســانه‌وه‌ی ن ـه‌ژادی و زۆر فۆرمــی دیک ـه‌ی ســته‌مکاری ک ـ ه پێویســت ه بــۆ مــن مایــه‌ی خۆشــحاڵی و شــه‌ره‌فێکی گه‌وره‌یــ ه هه‌مــوو ئــه‌م فۆرمانــ ه به‌ریــان پــێ بگیــرێ .بــه‌اڵم کــ ه لێــره‌م .لــ ه ڕاســتیدا مــن به‌نیــازی فێربــون بــۆ مــن زۆر گرنگــ ه بپرســم ،باشــ ه ئه‌گــه‌ر ئێمــ ه هاتــم بــۆ ئێــره .بــه‌اڵم پێــم وتــرا بــۆ ئــه‌وه‌ی بتوانــم به‌ره‌نــگاری ســه‌رمای ه بوینــه‌وه ده‌بــێ چــی بکه‌یــن؟ فێربــم پێویســت ه قســ ه بکــه‌م .بۆیــه ده‌بــێ بیــر لــ ه وتنــی شــتێک بکه‌مــه‌وه .به‌ڕاســتی ئــه‌و بابه‌تــه‌ی پرســیاری دووه‌مــی کتێبه‌کــ ه ئه‌وه‌یــ ه بــۆ ده‌بــێ ئێمــ ه دیــاری کــراو ه لێــر ه گفتۆگــۆی له‌ســه‌ر بکــه‌م بابه‌تــی دژی ســه‌رمایه‌داری بیــن ،له‌کاتێکــدا خه‌ڵکێکــی زۆر دڵخــوازی مــن نیــه ،بۆیــ ه پێــم باشــتر ه توێــکاری و بــ ه سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری خۆشــحاڵن؟ زۆرێــک لــ ه هه‌ڵســه‌نگاندن بــۆ مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری بکــه‌م .ئێمــ ه ئه‌گه‌رچــی ڕه‌خنه‌مــان لــ ه ســه‌رمایه‌داری هه‌یــه، بــه‌اڵم خۆشــحااڵن ه بــ ه ته‌له‌فونــ ه ده‌ســتیه‌کانمانه‌و ه به‌وته‌کانــی دوایــن قســه‌که‌ردا بــۆم ده‌رکــه‌وت کــ ه مــن ده‌ســوڕێینه‌و ه ک ـ ه داهێنــان و به‌رهه‌مــی س ـه‌رمایه‌دارین. وه‌ک مارکســیه‌ک پێناســ ه ده‌کرێــم ،و ه لــ ه دیــدی ئــه‌و ئێمــ ه تۆڕه‌کانــی میدیــای کۆمه‌اڵیه‌تــی به‌کاردێنیــن پێناسه‌یه‌شــه‌و ه مــن دوژمنــم ،بۆیــ ه باشــتر ه ئــاگام کــ ه ســه‌رمایه‌داران ه په‌رده‌پــۆش و ڕازاو ه ڕێکخــراون. له‌خــۆم بێــت( .مــورای بوکچیــن) ک ـ ه پێموای ـ ه ئۆج ـه‌الن هه‌روه‌هــا ئــه‌و پرســیاره‌ی لــ ه نێــو خــودی دنیــای پێــی کاریگ ـه‌ر بــوه ،ل ـ ه دوایــن وتاریــدا ئ ـه‌و پێشــنیار ه سه‌رمایه‌داریشــدا قــوت ده‌بێتــه‌و ه ئه‌وه‌یــه ،ئایــ ه ده‌خاتــ ه ڕوو کــ ه ئاینــده‌ی چه‌پگه‌رایــی په‌یوه‌ســت ه ده‌شــێ بیــر لــ ه ســه‌رمایه‌داریه‌کی ئه‌خالقــی بکه‌ینــه‌وه؟ بــ ه موتوربــ ه کردنــی باشــترین ناوه‌ڕۆکــی مارکســیزم بۆیـ ه ئێســتا ده‌رک بـ ه بونــی بزوتنـه‌و ه یــان جوڵه‌یـه‌ک و باشــترین جه‌وهــه‌ری ئانارشــیزم لــ ه پرۆژه‌یه‌کــی ده‌که‌یــن کـ ه ده‌کــرێ نــاوی بنێیــن سـه‌رمایه‌داریی وشــیار. هاوبه‌شــدا .بۆیــ ه بــۆ ئــه‌م مه‌به‌ســت ه پێویســت ه مــن ئێســتا ئێمــه لــ ه چــوارده‌وری خۆمــان نیشــنانه‌کانی و (ده‌یڤــد گره‌یبــه‌ر) کتێبێکــی هاوبــه‌ش بنوســین .ئــه‌م بزوتنه‌وه‌یــ ه هه‌ســت پێده‌که‌یــن .یه‌کێــک لــ ه به‌شــی یه‌که‌مــی کتێبه‌کــ ه ناوده‌نێیــن (گــوێ بگــرن سه‌رنجڕاکێشــترین نیشــان ه یــان ده‌رکه‌وته‌کانــی ئــه‌م مارکســیه‌کان) و ه به‌شــی دووه‌میــش ناوده‌نێیــن (گــوێ جوڵه‌یــ ه لــ ه چه‌نــد هه‌فتــه‌ی ڕابــردودا ئه‌وه‌بــوو بگــرن ئانارشیســته‌کان) .له‌ڕاســتیدا مــاوه‌ی پێشــوو دوو یاســا لــ ه هه‌مبــه‌ر ئــازادی دینــی لــ ه ئۆکالهۆمــا مــن کتێبێکــم له‌ژێــر ناونیشــانی (حه‌ڤــد ه ناکۆکــی و و هندســتان ده‌رچــون ،ئــه‌م یاســایان ه بــ ه ئاشــکرا کۆتایــی ســه‌رمایه‌داری) نوســی .کتێبه‌کــ ه ئێســتا بــۆ خه‌ڵکــی ئیمانــدار سه‌رپشــک ده‌کــه‌ن بــۆ جیــاکاری و هــه‌ردوو زمانــی تورکــی و ئه‌ڵمانــی وه‌رگێــڕدراوه .پێشــێل کردنــی مافــی هاوڕه‌گه‌زبــازان به‌نێــر و مێــوه، دوو ڕۆژ پێــش ئێســتا ده‌قــه ئه‌ڵمانیه‌که‌یــم بینــی و به‌تایبه‌تــی لــ ه ناوچــ ه دینیــه‌کان .لێــره‌دا کۆمپانیــا ئێســتا به‌رده‌ســت و ئاماده‌یــه .ده‌قــ ه تورکیه‌کــه‌ش و دامــه‌زراو ه ســه‌رمایه‌داریه‌کان وه‌ک به‌رگریــه‌ک له‌ســه‌روه‌ختی ده‌رچوندایــ ه و مانگــی ئایــار لــ ه لــ ه مافــی هاوڕه‌گه‌زبــازان ،ڕاســته‌وخۆ داوایــان لــ ه ئه‌ســته‌نبوڵ ده‌یناســێنم و پێشکه‌شــی ده‌کــه‌م .دوو یاســادانه‌رانی ئۆکالهۆمــا و هندســتان کــرد ل ـه‌و بڕیــار ه پرســیاری جه‌وهــه‌ری نــاوه‌ڕۆک و ســه‌نته‌ری کتێبه‌کــ ه پاشــگه‌ز ببنـه‌وه .پێیــان وتــن ئێمـ ه دژی ئـه‌م فۆرمـ ه لـ ه پێکدێنــن .کـ ه په‌یوه‌ندیــان بـ ه باسـه‌که‌ی ئێــره‌و ه هه‌یـه .یاســای ســزادانی ئاینــی ده‌وه‌ســتینه‌و ه و به‌رگــری لــ ه مافــی هاوڕه‌گه‌زبــازان ده‌که‌یــن .بۆیــ ه ئــه‌و دوو واڵتــ ه پرســیاری یه‌که‌مــی کتێبه‌ک ـ ه ئه‌وه‌ی ـ ه دژ ه س ـه‌رمایه‌داری به‌خێرایــی په‌شــیمان بونــه‌وه‌و یاســاکانیان گــۆڕی. بــون چ مانایه‌کــی هه‌یــه؟ مــن پێــم وایــ ه هه‌میشــ ه لــ ه هه‌مبـه‌ر وه‌اڵمدانـه‌وه‌ی ئـه‌م پرســیاره‌دا بـه‌د حاڵیبونێــک هه‌نوک ـ ه خه‌ڵکێکــی زۆر ل ـ ه چینــی س ـه‌رمایه‌داران پێیــان هه‌یــه ،بۆیــ ه ســه‌ره‌تا هه‌وڵمــداو ه سروشــتی ســه‌رمای ه وایــ ه نادادپــه‌روه‌ری کۆمه‌اڵیه‌تــی زۆر قــوڵ بوه‌تــه‌وه،
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
سه‌رمایه‌داری بون چ مانایه‌کی هه‌یه
50 ئــه‌وان چاالکیــه‌کان بــۆ ســه‌رله‌نوێ دابه‌شــکردنه‌وه‌ی داهاتــ ه گشــتیه‌کان بــ ه کــرده‌ی زۆر پێویســت و ژیــاری ده‌بینــن .دیســان خه‌ڵکێکــی زۆری سـه‌ر بـه‌م چینـ ه به‌جدی پێیــان وایــ ه کێشــه‌ی ژینگــ ه ده‌بــێ چاره‌ســه‌ر بکرێــت. بۆیــ ه ئامــاده‌ن ببــن بــ ه به‌شــێک لــه‌و به‌رخودانــه‌ی بــۆ چاره‌ســه‌ر کردنــی کێشــه‌ی گه‌رمبونــی زه‌وی و فۆرمه‌کانــی تــری وێرانکردنــی خــراوه. ســه‌رپێ ژینگــ ه
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
لێــره‌دا کێشــ ه ئه‌وه‌یــ ه پێمــان وابێــت ئێمــ ه ده‌توانیــن لــ ه یــه‌ک کاتــدا دژی نیو-لیبراڵیــزم بیــن بــه‌اڵم الیه‌نگــری ســه‌رمایه‌داری. دژی مۆنۆپۆڵــی س ـه‌رمایه‌داری بیــن بــه‌اڵم الیه‌نگــری ســه‌رمه‌داران! بــۆ مــن زۆر گرنگــ ه بیســه‌لمێنم ئه‌مــ ه کارێکــی نه‌کرده‌یــه .له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی زۆربـه‌ی کات سـه‌رمای ه به‌ڵێنــی زۆر ده‌دات ،هه‌رچه‌نــد ه هه‌ندێــک لــه‌م به‌ڵێنانــ ه نیوه‌ناچــڵ جێبه‌جــێ کــراون ،به‌تایبــه‌ت لــ ه هه‌مبــه‌ر مافه‌کانــی مــرۆڤ کــ ه له‌ســه‌ر بنه‌مــای خاوه‌ندارێتــی تایبــه‌ت بونیــاد نــراون و ه به‌شــێوه‌یه‌کی به‌رچــاو لــ ه هه‌ندێــک شــوێنی دیــاری کــراودا پیــاد ه ده‌کرێــن .به‌اڵم به‌هه‌رحــاڵ ئێمــ ه به‌هانه‌یه‌کــی باشــمان هه‌یــ ه بیســه‌لمێنین لــ ه نێــو پرۆس ـه‌ی که‌ڵه‌ک ـ ه کردنــی س ـه‌رمایه‌دا پرســی کــورد چاره‌ســه‌ر ناکرێــت .ئێمــ ه له‌ســه‌رمان ه ئــه‌و به‌هانــ ه و هۆکارانـ ه بخه‌ینـ ه به‌رچــاو .ئه‌گـه‌ر توانــرا لـ ه نێــو ئـه‌م سیســته‌می ســه‌رمایه‌داریه‌دا کێشــه‌کانی گــه‌رم بونــی زه‌وی ،کێشــه‌ی نادادپه‌روه‌ریــی کۆمه‌اڵیه‌تــی ،کێشــه‌ی په‌ره‌ســه‌ندن ه جیۆگرافیــه‌کان ،کێشــه‌ی چه‌وســانه‌وه‌ی ئه‌تنیکــی و نه‌ته‌وه‌یــی چاره‌ســه‌ر بکرێــت ،له‌گــه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری ته‌ندروســت بمێنێتــه‌وه ،ئــه‌وا بــ ه سوپاســه‌و ه منیــش لــ ه پێنــاوی مانه‌وه‌یــدا کارده‌کــه‌م و دژبــه‌ری ســه‌رمایه‌داری نابــم. بــه‌اڵم به‌ڵــێ مــن له‌بــه‌ر هۆکارگه‌لێکــی دیــار دژی سیســته‌می ســه‌رماداریم .هه‌ڵبــه‌ت ئــه‌و هۆکارانــه‌ی وام لێده‌کــه‌ن نه‌یــاری ئــه‌م سیســته‌م ه بــم ،لــ ه بونیــادی ســه‌ره‌تایی منــدا ڕێکــه‌وت و بۆماوه‌یــی نیــن .یاخــود تایبه‌تمه‌نــدی و نامۆییــه‌ک لــ ه پــه‌روه‌رد ه کردنــم دا،
یــان روداوێکــم به‌ســه‌ردا هاتبێــت منــی لــ ه که‌ســێکی وشــیاره‌و ه کردبێــت ب ـ ه قوربانــی .نه‌خێــر هیــچ یه‌کێــک لــه‌م هۆکارانــ ه نیــه .مــن ئه‌نتــی ســه‌رمایه‌داریم له‌بــه‌ر کۆمه‌ڵێــک هــۆکاری تــه‌واو عه‌قاڵنــی .و ه ئــه‌وه‌ش له‌ڕاســتیدا پێویســتیه‌کی وه‌ک ژیــاری ده‌بینــم کــ ه خه‌ڵکــی عه‌قالنــی ئــه‌و هه‌بــێ توانســته‌یان گــوێ لــ ه هــۆکاری عه‌قالنــی بگــرن بۆیــ ه یه‌کێــک لــه‌و مه‌ســه‌ل ه ســه‌ره‌کیانه‌ی کــ ه جێــی بایه‌خــی منــ ه ئه‌وه‌یــ ه وه‌اڵمــی شــیاوو به‌جێــی ئـه‌و پرســیار ه بده‌مـه‌وه، بــۆ ده‌بــێ ئێمــ ه دژبــه‌ری بیــن. ســه‌رمایه‌داری ئــه‌و ناکۆکیانــه‌ی مــن لێیــان ڕامــاوم هه‌مــان ئــه‌و کێشــانه‌ن کــ ه له‌به‌رچــاو پێویســت ه بگیرێــن ،ئه‌گــه‌ر ئێمــ ه بمانـه‌وێ دژی سیســته‌می بیــن. ســه‌رمایه‌داری هــۆکاری کۆمه‌ڵێــک تێکئــااڵو هــه‌ن کــ ه پێکــه‌و ه گــرێ دراون. یه‌کێــک لــ ه ڕێکاره‌کانــی دژبه‌ریــی ســه‌رمایه‌داری ئه‌وه‌یــ ه ئێمــ ه هــه‌وڵ بــۆ چه‌ســپاندنی ئــه‌و بیرۆکه‌یــ ه بده‌یــن کــ ه به‌هــای به‌کارهێنــان لــ ه به‌رامبــه‌ر به‌هــای ئاڵوگــۆڕدا تــۆخ ده‌کاتــه‌و ه و ده‌یکاتــ ه ئالته‌رناتئــڤ. ده‌توانیــن ئــه‌م هاوکێشــه‌ی ه لــ ه تێزه‌کانــی ئاپۆشــدا بدۆزینــه‌وه .زۆر گرنگــ ه ئــه‌م بابه‌تــ ه له‌به‌رچــاو بگیرێــت .پێویســت ه به‌رامبـه‌ر هێــزی پــار ه خۆڕاگــر بیــن. لێــره‌دا مه‌ســه‌له‌ی پــار ه پرســێکی قه‌به‌یــه ،پرســێک ه ڕوبـه‌ڕوی ئـه‌و هـه‌وڵ و بیرۆکان ه ده‌بێته‌و ه کـ ه ده‌یانه‌وێ ناوچه‌یه‌کــی خۆس ـه‌ری جیــاواز ل ـ ه جیهانــدا بخولقێنــن به‌شــێوه‌یه‌کی جیــاواز به‌ڕێــو ه بچێــت .ئه‌مــ ه پرســێکی ڕیشــه‌یی ه لــ ه بونیادنــان و په‌ره‌ســه‌ندنی ناوچه‌یه‌کــی ئۆتۆنۆمــی هانــده‌ر و گه‌شه‌ســه‌ندوی وه‌ک ناوچــه‌ی خۆســه‌ریی کۆبانــی و هاوشــیوه‌کانی ،بــه‌اڵم ئه‌گــه‌ر بتــه‌وێ لــه‌م ناوچــ ه ئۆتۆنۆمیانــه‌دا بــه‌رده‌وام له‌ژێــر هه‌یمه‌نــه‌و هه‌ژمونــی دراو ه جیهانیه‌کانــی وه‌ک دۆالر
51 و نمونه‌کانــی دا بمێنیت ـهوه ،مانــای وای ـ ه تــۆ ئۆتۆنــۆم و ســه‌ربه‌خۆ نیــت .لــ ه ڕیفراندۆمــی ســکۆتالندیه‌کاندا که‌مــن پێــم وابــو کرده‌یه‌کــی ســه‌رنجڕاکێش و تایبــه‌ت بــوو ،ئــه‌م گرفتــ ه به‌ڕونــی ده‌رکــه‌وت، مــن حــه‌زم بــ ه ناســیۆنالیزمی ســکۆتالندی نیــه. لــه بنه‌ڕه‌تــدا حــه‌زم لــ ه هیــچ شــێوه‌و فۆرمێکــی ناســیونالیزم نیــه .بۆیــ ه کاتێــک ناســیونالیزمی ســکۆتالندی داوای جیابونــه‌وه‌و ســه‌ربه‌خۆییان کــرد مــن الیه‌نگریــم نه‌کــردن .له‌ڕاســتیدا ســکۆتیه‌کان دوو بــه‌ر ه بــوون .به‌ره‌یه‌کیــان نه‌ته‌وه‌گــه‌راکان و بــه‌ره‌ی دووه‌میــش ئــه‌و خه‌ڵکانــ ه بــوون کــ ه ده‌یانویســت ناوچه‌یه‌کــی ئۆتۆنــۆم و مۆدێلێکــی کۆمه‌اڵیه‌تــی ت ـه‌واو جیــاواز بۆخۆیــان بونیــاد بنێــن و ل ـ ه سیاس ـه‌تی ســك هه‌ڵگوشــینی له‌نــده‌ن ڕزگاریــان بێــت .بۆیــ ه مــن له‌هه‌مبــه‌ر ئــه‌م تێڕوانینــه‌ی بــه‌ره‌ی دووه‌مــدا بڕیارمــدا الیه‌نگریــی ڕیفراندۆمــی ســکۆتیه‌کان بکــه‌م ،وتــم به‌ڵــێ فه‌رمــوون ســه‌ربه‌خۆیی خۆتــان ڕاگه‌یه‌نــن.
قودره‌تــی پاره‌یــه .ئه‌مه‌یــ ه دیمۆکراتیه‌کــه‌ی ئه‌مریــکا کــ ه ده‌توانیــن به‌ڕونــی بیبینیــن .و ه له‌الیــه‌ن بااڵتریــن ده‌زگای دادوه‌ریــی ئ ـه‌و واڵت ـه‌و ه به‌رگــری لێده‌کرێــت ک ـ ه لــ ه یاســاکه‌یدا ده‌ڵــێ خه‌رجکردنــی پــار ه پارێزگاریــ ه لــ ه ئــازادی ڕاده‌ربڕیــن! به‌مانایه‌کــی تــر لــ ه ویالیه‌تــ ه یه‌کگرتوه‌کانــی ئه‌مریــکا دیموکراتــی هه‌یــه ،بــه‌اڵم جۆرێکــی تایبه‌تــی دیموکراتــی کــ ه به‌دڵنیاییــه‌و ه ئــه‌و دیموکراتیـ ه کۆنفیدراڵیـ ه نیـ ه ک ه ئۆجه‌الن باســی ده‌کات. و ه به‌دڵنیایی ـه‌و ه بونیادنانــی ئ ـه‌و مۆدێلــی خۆس ـه‌ریه‌ی کــ ه پایــه‌و ڕایه‌ڵه‌کانــی دیموکراســی ده‌توانێــت تێیــدا چه‌کــه‌ر ه بــکات شــتێکی جیــاواز و ئه‌لته‌رناتیڤــه. بــه‌اڵم یه‌کێــک لــ ه گه‌وره‌تریــن ناکۆکیــه‌کان ئــه‌و په‌یوه‌ندیه‌یــ ه کــ ه لــ ه نێــوان نــرخ و پــاره‌دا هه‌یــه.
دوای ڕاگه‌یاندنی جیابونه‌و‌ه و سه‌ربه‌خۆیی کێ کۆنترۆڵی دراوی سکۆتالندی ده‌کات
لــ ه بنه‌ڕه‌تــدا نــرخ یــان به‌هــا په‌یوه‌ندیه‌کــی کۆمه‌اڵیه‌تیــ ه نــه‌ک ئۆبــژه .ئــه‌و خــۆی مــاد ه نیــ ه به‌ڵکــو شوناســێکی مادیان ـه‌ی ل ـ ه فــۆرم و چوارچێــوه‌ی پــاره‌دا هه‌یــه .له‌کاتێکــدا پــار ه خــۆی لــه‌و ه که‌وتــو ه مــاد ه بێــت و بــو ه بــ ه ئه‌ندێشــه‌و شــتێکی خه‌یاڵــی. له‌ڕاســتیدا ئێســتا بــازاڕی پــار ه خــۆی گیــرۆده‌ی گه‌وره‌تریــن و ترســناکترین ناکۆکیــه .ئــه‌و ناکۆکیــ ه گه‌وره‌یــه‌ی کــ ه ده‌ره‌نجامــی ته‌قــه‌الی به‌رده‌وامــی ســه‌رمایه‌ی ه بــۆ چه‌ســپاند و به‌رده‌وامیــی گه‌شــه‌کردنی بێســه‌روبه‌ر .گه‌شــه‌ی ئاڵــۆز و تێکــه‌ڵ و پێکــه‌ڵ بــۆ هه‌میشــ ه هــه‌روه‌ک ده‌زانــن ئــه‌م گه‌شــ ه مارکــس و ئنگلــس هیواخــواز بــوون ڕۆژێــک جیهــان کردنـ ه ئاڵــۆز و ئاوێته‌یـ ه بـ ه هێواشــی ده‌ســت پێــده‌کات بکه‌وێتــ ه ژێــر حوکمــی دیکتاتۆریه‌تــی پرۆلیتاریــاوه .و بــ ه تێپه‌ڕینــی کات گه‌وره‌تــر و گه‌وره‌تــر ده‌بێــت. بــه‌اڵم له‌ڕاســتیدا ئێســتا ئێمــ ه له‌ژێــر حوکمــی دیکتاتۆریه‌تــی بانکــ ه ناوه‌ندیه‌کانــی جیهانــدا ده‌ژیــن به‌شــێک لــه‌و مشــتومڕه‌ی مــن لــ ه کتێبه‌که‌مــدا ســه‌ر و ئه‌مــه‌ش خراپترینــی خراپه‌کانــه .هه‌ڵبــه‌ت ئــه‌م ڕێــم خســتو ه ئه‌وه‌یـ ه ئێمـ ه لـ ه دۆخیکــی زۆر دژواردایــن. بانکانـه‌ش بـ ه ســندوقی دراوی نێوده‌وڵه‌تــی و فه‌رمانگـ ه لــ ه کاتێکــدا ئــه‌م که‌ڵه‌کــ ه بونــ ه ئاڵــۆز و بێســه‌روبه‌ر ه داراییه‌کانــی زلهێــزه‌کان چوارده‌وریــان گیــراوه .ئایــ ه هێنــد ه ســه‌خت و دڕندانه‌یــه ،هیــچ ڕیگایــه‌ک نیــ ه ده‌توانیــن چــی لــ ه ناوچه‌یه‌کــی ســه‌ربه‌خۆ بکه‌یــن بــۆ هیــچ کۆمه‌ڵگایــه‌ک کــ ه بتوانێــت به‌شــێوه‌یه‌کی له‌کاتێکــدا هه‌ژمونــی پــار ه هێشــتا ئاماده‌یــی هه‌یــه؟! سروشــتی بیگرێتــ ه خــۆی .جگــ ه لــ ه تاکــ ه ڕێگایــه‌ک، له‌کاتێکــدا هه‌ژمونــی پــار ه وه‌ک مارکــس ئامــاژه‌ی پێداو ه ئه‌ویــش دۆزینــه‌وه‌ی ژینگه‌یه‌کــ ه کــ ه تێیــدا هیــچ کۆمه‌ڵــگاکان وێــران ده‌کات و خــۆی شــوێنیان ده‌گرێته‌وه .ســنورێک بــۆ گه‌شــه‌کردن بونــی نیــه .هه‌ڵبــه‌ت پــار ه بۆیـ ه ئـه‌م دیموکراتیـه‌ی ئێســتای دنیــا دیموکراتــی هێز و ته‌نیــا شــتێک ه ده‌توانێــت بــه‌رده‌وام به‌بــێ هیــچ ســنور
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
بـه‌اڵم لێــره‌دا پرســیارێکی سـه‌رنجڕاکێش قــوت ده‌بێته‌وه. دوای ڕاگه‌یاندنــی جیابونــه‌و ه و ســه‌ربه‌خۆیی کــێ کۆنترۆڵــی دراوی ســکۆتالندی ده‌کات؟ ســکۆتیه‌کان لــ ه وه‌اڵمــی ئــه‌م پرســیاره‌دا وتیــان ئێمــ ه بــه‌رده‌وام بانکه‌کانــی ئنگلتــه‌را به‌کاردێنیــن! .ئه‌گــه‌ر له‌بیرتــان بێــت ئه‌مــ ه یه‌کێــک بــو لــه‌و هه‌ڵــ ه گه‌ورانــه‌ی کۆمۆنــه‌ی پاریــس لــ ه ســاڵی ١٨٧١دا کــ ه به‌رگرییــان لــ ه مانــه‌وه‌ی بانکه‌کانــی فه‌ره‌نســا کــرد .به‌رگریــان لــ ه ســه‌ره‌کی تریــن ئامــرازی هه‌یمه‌نــ ه کــرد به‌ســه‌ر خۆیانــه‌وه .لێــره‌ش لــ ه ســکۆتالندا هه‌مــان هه‌ڵه‌یــان دوبــار ه کــرده‌وه .بانگه‌شــه‌ی بونیادنانــی ســه‌ربه‌خۆیی و مۆدێلێکــی کۆمه‌اڵیه‌تــی جیاوازیــان ده‌کــرد و قایلیــش بــون بــ ه هه‌یمه‌نــه‌ی بانکه‌کانــی ئینگه‌لتــه‌را!.
52 و فشــارێک گه‌شــ ه بــکات و په‌ره‌بســه‌نێت .بۆیــ ه لێــره‌دا بانکــ ه ناوه‌ندیــه‌کان بــه‌رده‌وام هه‌ڵده‌ســتن بــ ه زیادکردنــی ژمــار ه ســفر بۆســه‌ر دراوه‌کانــی جیهــان. ئه‌مــه‌ش گه‌شــه‌کردنێکی جه‌هه‌نه‌میــه .جــاران پێمــان وابــوو ملیۆنێــره‌کان ده‌وڵه‌مه‌نــدن ،دواتــر وا نه‌مایــه‌و ه و بلیۆنێره‌کانمــان بــ ه ده‌وڵه‌مه‌نــد زانــی .بــه‌اڵم ئێســتا ئــه‌و ڕایه‌شــمان گــۆڕی و بــۆ ناســینی ده‌ڵه‌مه‌نــدی ڕاســیه‌قین ه قســ ه له‌ســه‌ر ترلیــۆن ده‌کــه‌ن .ئه‌مه‌یــ ه حه‌قیقه‌تــی که‌ڵه‌کــ ه بــون و گه‌شــ ه کردنــی ئاوێتــ ه و تێک ـه‌ڵ و پێک ـه‌ڵ .چیتــر له‌نــاو پرۆس ـه‌ی به‌رهه‌مهێنانــدا بوارێــک بــۆ ئــه‌م گه‌شــ ه ناسروشــتی و که‌ڵه‌که‌بونــ ه نه‌ماوه‌تــه‌وه .بۆیــ ه گوازراوه‌تــه‌و ه بــو نێــو بــازاڕی ســامان ه هونه‌ریــه‌کان .په‌ڕیوه‌تــ ه نێــو بــازاڕی زه‌وی و خانوب ـه‌ره .ئێســتا نرخــی زه‌وی ل ـ ه جیهانــدا ل ـ ه ب ـه‌رز بونــه‌و ه و هه‌ڵکشــانێکی ناسروشــتیدایه ،به‌جۆرێــک کــ ه لــ ه توانــای هیــچ که‌ســێکدا نه‌بێــت لــ ه نــاو عه‌رشــی ئــه‌م سیســته‌مه‌دا بــژی کــ ه پێــی ده‌ڵێــن نیــو یــۆرک ســیتی .یــان لــ ه ســه‌نته‌ری شــاری له‌نــده‌ن. له‌ڕاســتیا چیتــر خه‌ڵــک توانــای ژیانــی لــ ه زۆربــه‌ی شــار ه گه‌وره‌کانــدا نه‌مــاوه .له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی هه‌مــوو خه‌ڵــک ســه‌رقاڵی ســه‌رمای ه گوزاریــی خانوبــه‌ره‌ن، ل ـه‌م بواره‌شــدا دروســت کــردن و بونیادنانــی خانوب ـه‌ر ه بــۆ چــێ کردنــی مــاڵ و خانویــه‌ک نیــ ه بــۆ خه‌ڵــک. به‌ڵکــو په‌یوه‌نــدی بــ ه بونیادنــان و دروســت کردنــی کۆمه‌ڵێــک ئاپارتمــان و یه‌کــه‌ی نیشــته‌جێبونه‌و ه هه‌یــ ه بــۆ حکومرانــی هاوبه‌شــی خاوه‌ندارێتــی تایبــه‌ت و ســه‌رمای ه گــوزاری کــ ه که‌ســیان تێــدا نــاژی.
هه‌مــوو شــتێک لێــڵ و نادیــار ده‌مێنێت ـهوه تــا ئ ـه‌و کاتــه‌ی ڕێگایــه‌ک بــۆ ده‌ستنیشــان کردنــی هه‌مــوو مانــا داینامیکیه‌کانــی ســه‌رماداری ده‌دۆزینــه‌وه
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
هــه‌ر که‌ســێک شــه‌وان بــ ه نێــو ئــه‌م ئاپارتمانــ ه زۆر ده‌وڵه‌مه‌ندان ـه‌ی شــاری نیــو یۆرکــدا پیاس ـه‌یه‌ک بــکات، به‌ڕونــی ئــه‌و حه‌قیقه‌تــ ه ده‌بینێــت .بڕوانــ ه لــ ه ٤٠٠ گڵۆپــی ئــه‌م ئاپارتمانــ ه زه‌به‌الحانــ ه ته‌نیــا ٥دانه‌یــان ده‌گڕێــن ،هه‌مــوو چراکانــی تــر خامۆشــن ،هیــچ ک ـه‌س له‌نێویانــدا نــاژی ،ته‌نیــا بــۆ مه‌به‌ســتی ســه‌رمای ه گــوزاری بونیــاد نــراون .ئه‌مـ ه ئـه‌و بارودۆخـ ه شــێتانه‌ی ه کــ ه به‌هــای ئاڵوگــۆڕ شــاڕێکانی به‌هــای به‌کارهێنــان و پێداویســتی له‌به‌رامبــه‌ر خه‌ڵکــدا وێــران ده‌کات و خــۆی
ده‌بێتــ ه ئه‌لته‌رناتیــڤ .ئێســتا ئه‌گــه‌ر بگه‌ڕێینــه‌و ه الی تێزه‌کــه‌ی مارکــس له‌ســه‌ر به‌هــای به‌کارهێنــان و به‌هــای ئاڵوگــۆڕ و بــازاڕی خانوبــه‌ره ،ده‌توانیــن ده‌ســتبه‌جێ ده‌رک بــ ه سروشــتی دژواریــه‌کان بکه‌یــن ئێســتا و لێــره‌دا کاتــی مــن تــه‌واو بــو بــه‌اڵم ده‌مــه‌وێ ئــه‌م ئایدیایــ ه تــۆخ که‌مــه‌و ه و بڵێــم ،هه‌مــوو شــتێک لێــڵ و نادیــار ده‌مێنێتــه‌و ه تــا ئــه‌و کاتــه‌ی ڕێگایــه‌ک بــۆ ده‌ستنیشــان کردنــی هه‌مــوو مانــا داینامیکیه‌کانــی ســه‌رماداری ده‌دۆزینــه‌وه ،تــا ئه‌وکاتــه‌ی تێده‌گه‌یــن چــۆن و بۆچــی ئێمــ ه دژ ه ســه‌رمایه‌داریین .مانــای ڕاســته‌قینه‌ی دژ ه ســه‌رماداری چیــه؟ ئه‌مــ ه ئــه‌و پرســیار ه گرنگه‌یــ ه کــ ه هه‌تــا ئێمــ ه لــ ه جه‌وهــه‌ر و ناوه‌ڕۆکه‌کــه‌ی تێنه‌گه‌یــن هیــچ به‌هانه‌یه‌کمــان بــۆ دژبــه‌ری کردنــی ســه‌رمایه‌داری پــێ نیــه. ده‌یڤد هارڤی کێیه؟ ده‌یڤــد هارڤــی پرۆفیســۆری زانســته‌کانی جیۆگرافــی و مرۆڤناســی ،لــ ه ناوه‌نــدی خوێندنــی بــااڵ لــ ه زانکــۆی نیویــۆرک .خاوه‌نــی گه‌لێــک کتێــب و وتــاری ناوه‌زه‌ی ـ ه لــ ه بونیادنانــی زانســتی جیۆگرافــی هاوچه‌رخــدا.
53 دەوڵەتی کوردیی و ئااڵی نەژادیی
بەشــێکی زۆری ئەوانــەی خۆیــان بــە نەتەوەیــی کــورد، یــان دروســتتر بگوتــرێ بــە «ناسیۆنالیســت»ی کــورد دەزانــن ،لــە نێــوان نەتــەوەی نەژادیــی و نەتــەوەی نیشــتمانییدا ،لــە نێــوان توخمــی نەژادیــی و چوارچێــوە نیشــتمانییەکاندا ،تێکەڵوپێکــەڵ دەکــەن ،نــەک هــەر چوارپەلیــان تێــک دەئاڵێــت ،بەڵکــو عەقڵ و ئاگاییشــیان بەســەریەکدا گرمۆڵــە دەبێت.وێــڕای ئــەوەی چەمکــە سیاســیی و کولتوورییــەکان بــە گۆتــرە ،بــە رەشــۆکیی و بــە هەرزەکاریــی بــەکار دەهێنرێــن .کەمــال ئەتاتــۆرک، زۆر بــە شــانازییەوە باســی نەتــەوەی تــورک دەکات و
نەتــەوەی تاک-نەژادیــی یــان فــرە نەژادیــی ( پۆ لیئێسنیســیتی )p o l y e t h n i c i t y - لــە دونیــای مۆدێرنــدا ،نەتــەوە لەســەر بناغــەی یــەک نــەژاد ،یــان یــەک زمــان ،نــەک عەقاڵنیــی نییــە بیــر لــە دروســتبوونی بکرێتــەوە ،بەڵکــو ناســیۆنالیزمی پەڕگیــر و فاشــیزمە سیاســیی و کولتوورییەکانــی بزوتنــەوە ناسیۆنالیســتییەکانی دونیــا ،ئەجێندایەکــی لــەم چەشــنەیان ،لــە خەیاڵدانــی سیاســیی و ئایدیۆلۆژیــی خۆیانــدا کاڵ کردووەتــەوە .هەنــدێ ئەکادیمســیت و نووســەری نەتەوەیی هەن ،بــۆ خاڵییکردنەوەی ژێرخانە نەتەوەیــی و نەژادییەکــەی دەوڵەتــی کوردیــی ،دەوڵەتــی «کوردســتانیی» بــەکار دەهێنــن .لــە ڕاســتییدا ،دەوڵەتی کوردســتانیی ،مەغــزا سیاســیی و ئایدیۆلۆژییەکــەی لــە دەوڵەتــی کوردیــی ،خراپتــر نەبــێ باشــتر نییــە. کوردســتان ،نیشــتمان و خاکێکــە لەنێــوان چەنــد دەوڵەتێکــی ناوچەکــەدا دابەشــکراوە ،دروســتتر بگوتــرێ بەســەریاندا دابەشــکراوە .بەشــە زۆرەکــەی کــە بەدەســت عوســمانییەکانەوە بــوو ،دوای هەڵوەشــاندنەوەی الشــەی عوســمانییەکان ،هاوزەمــان لەگــەڵ ،یــان پــاش دروســتبوونی دەوڵەتــە تازەکانــی وەکــو ،تورکیــا، عێــراق و ســوریا ،ئــەم بەشــەیان بەســەر ئــەو ســێ واڵتــەدا دابەشــکرا .بەشــێکی تــری لەژێــر دەســەاڵتی پانئێرانییەکانــدا ،وەکــو ئیمتیــدادی ســەفەوییەکان، مایــەوە .بەپێــی دۆکیومێنتــە نێودەوڵەتییــەکان، تەنیــا کوردســتانی ئێســتای عێــراق ،بــە کوردســتانی جنوبیــی ،وەکــو یەکەیەکــی جیۆگرافیــی ناســراوە، بــۆ ئــەوەی بااڵنســی شــیعە و ســوننە رابگیــردرێ،
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
لــە دوای کەوتنی رژێمی ســەدامەوە ،بــازاڕی تیجارەتێکی گــەورە بە نــاوی دەوڵەتــی کوردیی ،تەقدیســکردنی ئااڵی هەرێــم و نەعرەتــەی نەتەوەییــەوە ،لــە زیادبووندایــە. هەمــوو ئەمانــەش ،بــۆ شــەرعییەتدانە بــەو هەمــوو دزییــی و تااڵنییــەی لــە ســامانی نیشــتمانیی دەکــرێ .لــە ژوور ســەری ئەمانەشــەوە ،ئــااڵی هەرێمــی کوردســتان دەشــەکێننەوە و بــە ئەنقەســت و بــە مەبەســتی سیاســیی و ئایدیۆلۆژییــەوە بــە ئــااڵی کوردســتان ،نــاوی دەبــەن. لــە دیــدی ڤێکســیۆڵۆجییەوە( ڤێکســیڵەم Vexillumئــەو تێرمــە التینییــە بــوو کــە بــۆ ئــەو ئایکۆنــەی پارچــە قوماشــێکی پێوەبــوو ،لــە مارشــی ســەربازیی ســوپای رۆمانییەکانــدا ،نمایــش دەکــرا) ،ئــااڵکان ،وێــڕای ئــەوەی ســیمبۆڵ و ئایکۆنــی دەوڵەتیــی ،نەتەوەیــی و نیشــتمانیین ،مێــژووی جیــاواز و ریوایەتیــی جیاوازییشــیان هەیــە .ئــەوەی کــە زۆر روونــە ،ئــەم ئااڵیــەی ئێســتای هەرێمــی کوردســتان ،لــە ســااڵنی ســییەکاندا ،لــە گۆڤــاری» هــاوار» ەوە لەالیــەن بەدرخانییەکانــەوە ،بــە دیزاینێکــی نزیــک لــەوەی ئێســتا هەیــە ،بــەکار هێنــراوە .ئــەوکات ،بــۆ رۆحــی نەژادیــی کورد و بزوتنەوە ناســیۆنالیزمە-نەژادییەکەی( ئێسنۆناســیۆنالیزم) بــەکار هێنــراوە .ئێســتاش ،بــە جەهلــی سیاســییەوە دەیانــەوێ بیکــەن بــە ئااڵیەکــی نیشــتمانیی کــە هەرگیــز ئەســتەمە ئــااڵی نەژادیــی بکــرێ بــە ئــااڵی نیشــتمانیی ،واڵتێــک یــان دەوڵەتێــک کــە نەتــەوە ،نــەژاد و کەمایەتیــی جۆراوجــۆری تێــدا بێــت.
پێیوایــە کە تورک هاوتــای هەموو جیهانە و بەردەوامیش لــە وتــارە حەماســییەکانیدا ،تورکــی بــە شــێرە عەمالقــەکان لــە قەڵــەم داوە .لێــرەدا لینکێــک لەنێــوان روئیــای کوردایەتیــی و پانتۆرانییەکــەی ئەتاتۆرکــدا یــەک دەگرێتــەوە ،چونکــە کاژیــک ،کوردایەتیــی و پاســۆکیش ،ئــەو فەرهەنگەیانهێنایــە پێشــەوە ،کــە کــورد نــەوەی شــێرن .لــە دیــدی سۆسیۆلۆجیشــەوە، ئــەم هەمــوو بەکارهێنانــی شــێرەکوڕانی کوردایەتییــە، جەخــت لــە ناوەڕۆکــی بەتــاڵ و جەبانانــەی ئــەو نوخبــە سیاســیی و کولتوورییانــە دەکات کــە بەکاریــان هێناوە و بەردەوامیــش تەوزیفــی دەکــەن .لەجەبانی سیاســیی و لە غوبنــی نەژادیــی و خۆبەکەمزانییــدا ،کوردیــان بــە شــێر، واتــە بــە ســیمبۆڵی غاباتــی کوردایەتیــی ،چوانــدووە.
54 چەمکــی ( کوردانــی ئێزیدیــی ،یــان کــوردە ئێزیدییــەکان) بەســەریاندا داببــڕن ،خۆبەخۆ نەژادپەرســتیی ،راســیزم و هــەاڵواردن و وەدەرنــان ،لــە کــۆی مانیفێســتیقرپۆکی کوردایەتییدادەخوێنێتــەوە.
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
بــە عێراقــی ئەوکاتــەوە نــراوە .بەکورتییەکــەی کاتــێ دەگوتــرێ کوردســتانیی ،نــە جیۆگرافیــا سیاســییەکەی دیــاری دەکــرێ ،نــە موقەوەماتەکانــی دەوڵــەت و دانیشــتوانەکەی بــاس دەکــرێ ،بەڵكــو لــە ئەندێشــەی سیاســیی ناسیۆنالیســتانەوە ســەرچاوە دەگــرێ .لــەم دیــدەوە ،دەوڵەتــی کوردســتانیی ،هەمــان دیــدی نەژادیی گەلــی کــورد ،رۆژێک زووتــر ،ئێزیدییــەکان وەکو خۆیان دەوڵەتــە ئێســنیکە کوردییەکەیــە ،بەکەمێــک ئێســێتیکی نــەک وەکــو کــوردە ئێزیدییەکان،بپەژرێنێــت( قەبــوڵ بــکات) ،دان بــە فــرە کولتووریــی ،فــرە نەژادیــی و فــرە چەمک-کارییــەوە. مەذهەبیــی گــەالن و جڤاکــە جیاوازەکانــی کوردســتاندا دەنــێ و لەنــاو ئەوانیشــدا ،ئێزیدییــەکان ،ســێکتێکی جینۆسایدی ئێزیدییەکان لە شەنگال ،بەهۆی بەریینــی جڤاکــی کوردســتان( نــەک کوردســتانیی) دەبــن. تەنسیقی کوردایەتیی و داعشەوە ئــەم ئارگیومێنتانــە ،دەچنــە ئــەو چوارچێوەیــەی کــە کوردســتان ،هــەر پارچەیەکــی بگــری ،کۆمەڵــێ نــەژاد، دیــن ،مەذهــەب ،کەمایەتیــی جیــاواز جیــاوازی تێــدا کوردســتانی باشــوور کــە دواتــر بــوو بــە کوردســتانی دەژیــەت و نابێ،بــە بیانــووی زۆرایەتییــەوە ،نــاو و عێــراق و تــا ئــەم ســاتەش هــەر کوردســتانی عێراقــە ،ناوەڕۆکــی نەژادیــی بەســەر هیــچ الیەکیانــدا بســەپێنرێ. کاتــێ بیــر لــەوە دەکرێتــەوە کــە ببــێ بــە دەوڵەتێکــی لێرەوەیــە کــە دەوڵەتــی کوردیــی ،ئــااڵی کوردیــی، نەتەوەیــی لەســەر بناغــەی نەژادیــی ،ئیتــر لێــرەدا ســروودی قەومچەویــی کوردیــی ،نابــێ فۆرمۆڵــە بکرێن، مەعدەنــی ئەســڵیی ئــەم ناســیۆنالیزمە نەژادییــە( بەڵکــو دەبــێ دەوڵەتێکــی نیشــتمانیی لەســەر خاکــی ئێسنۆناســیۆنالیزم) بــۆ هەمــوو نــەژاد ،نەتــەوە ،کوردســتان ،ئااڵ و ســروودێکی نیشــتمانیی نوێنەرایەتیی گرووپــە کۆمەاڵیەتیــی و کەمایەتییەکانــی تر دەردەکەوێ .خەڵکــە جیاوازەکانــی کوردســتان بــکات .بەدڵنیاییــەوە، لــە کاتێکــدا ،خــودی رابەرانــی کوردایەتیــی و رائیــدە ئــەم دەوڵەتــە زۆرینــەی کــورد دەبێــت کــە هەاڵواردنــی فاشــیلەکانی دەوڵەتــی کوردیــی ،جەخــت لــەوە دەکەنەوە نەژادیــی ،نەتەوەیــی ،ئایینیــی و کولتووریــی تێــدا کــە دەوڵەتــی کوردیــی ،دەوڵەتــی هەمــوو ئــەو نەتــەوە نەبێــت .بــە واتایەکــی تــر ،کوردســتانێک بێــت یــان و ئایینزایانــە دەبــێ کــە لەســەر خاکــی کوردســتان نیشــتمانیك بێــت کــە فــرە نــەژاد ،فــرە نەتــەوە ،فــرە دەژیــەن .بــۆ نموونــە ،جینۆســایدی ئێزیدییــەکان لــە کولتــوور ،فــرە ئاییــن ،فــرە کەڵــت و فــرە زمــان بێــت. شــەنگال ،بەهــۆی تەنســیقی کوردایەتیــی و داعشــەوە، بــە ماســتەرمایندی تورکیــا ،شــەقارێکی وای کردووەتــە دەوڵەتی کوردیی :دەوڵەتی نەتەوەیی رۆح و جەســتەی ئێزیدییەکانەوە ،بەشــێکی بەرچاویان ،تــا ئێســتا لــە نــاو هەمــوو کــورددا ،مــن نەمدیــوە پێیانخــۆش نییــە ،بــە کــورد ئەژمــارد بکرێــن ،تــا بــەوە یــەک ناسیۆنالیســتی عەقاڵنیــی بوونــی هەبووبێــت دەگات ،ببــن بــە بەشــێک لــەو دەوڵەتــە تائیفییــەی کــە یــان هەبێــت .هەموویــان لەیــەک شــتدا ،یەکدەگرنــەوە ئێســتا بــەرەی ســوننیزم( تورکیــا ،قەتــەر و ســعودییە) ،کــە جوێنــی زۆر بازاڕیــی و مــزر ،بــە نەتــەوە و نەژادەکانــی تــر( تــورک ،عــەرەب و فــارس) دەدەن. خەیاڵــی پێــوە دەکــەن. باشــترینیان ئەوانــەی کەمێــک ویقاریــان بــۆ هەیبەتــی راســتییەکەش ئەوەیــە ،ئــەوان ،وەکــو کــورد جینۆســاید شــەهادە و فەخفەخــە ئەکادیمییەکانیــان یــان پۆســتە نەکــران ،وەکــو کــورد ،ژنــان و کچانیــان بەســەبایا سیاســییەکانیان هێشــتبێتەوە ،بــە چــاوی پیــرۆزەوە نەبــران ،بەڵکــو وەکــو ئێزیدیــی ئــەو کارەیــان لەگەڵــدا کــە کەڵتێکــی دینییــە ســەیری کــورد دەکــەن و بەچــاوی کــرا .ســەرەنجامیش لــە دیــدی سۆسیۆسیاســیی( تەحقیــر و ســووکایەتییەوە لــە نەتەوەکانــی تــر سۆســیۆلۆجیای سیاســیی) و ئەنســرۆپۆڵۆجیای دەڕوانــن .هەمــوو ئەمانــەش ،بەهــۆی جەهلــی سیاســیی، سیاســییەوە ،ســەیری جڤــاک و تاکــی ئێزیدیــی بکەیــت ،کولتووریــی و فیکرییــەوە ،بــەردەوام کــەف و کوڵیــان لێ ســەیری ســتراکتۆری کۆمەاڵیەتیــی و کولتووریــی هەڵدەســتێ .هــاوکات ،کــەم نووســەر و سیاســیی کــوردم «ئینســان»ی ئێزیــدی بکەیــت ،بــەو عەقاڵنییەتــە بینیــوە ،کــەم تــا زۆر ،بــە وردیــی لەســەر رەهەنــدە سیاســییە دەگەیــت ،کاتــێ لــە دەرەوەری کایــەی سیاســیی و ئایدیۆلۆژییەکانــی دەوڵەتــی نەتەوەیــی، مرۆڤــی ئێزییدیــەوە ،لــە دەرەوەی جڤاکــی ئێزییدیــەوە ،وەســتابێت .ئــەم گرینگیینەدانــە بــە خوێندنــەوەی ورد ناســیۆنالیزمی کوردیــی و کورادیەتیــی ،دەیانــەوێ بــۆ قــەوام ،نــاوەڕۆک و فۆرمۆلەبوونــی دەوڵەتــی
55 لــە ســادەترین پێناســەی دەوڵەتــی نەتەوەییــدا ،ئەوەیــە کــە نەتەوەیــەک لەســەر بناغــەی یــەک زمــان ،یــەک کولتــوور ،یــان یــەک نەژاد ،دروســت بکەیــت و تاکەکانی کۆمــەڵ لــە سیســتەمی ئــەو دەوڵەتــەدا ،رێکبخرێــن و نەتــەوە دروســت بکــەن .ئــەم دەوڵەتانــە لــە ئەوروپــا تــا رادەیــەک ســەرکەوتووبوونە .دەوڵەتــی بریتانیــا، نەتــەوەی بریتانیــی دروســت کــردووە ،نــەک نەتــەوەی ئینگلیــز .ئاڵمانیــا ،راســتە بەهــۆی ناســیۆنالیزمی پانجێرمانییــەوە ،فۆرۆمۆڵــە بــووە ،بــەاڵم ســەرەنجام و لــە ئێســتادا ،نەتــەوەی ئاڵمانیــای( نــەک ئاڵمانیــی، چونکــە زمانــی ئاڵمانیــی لــە سویســرا و نەمســاش هەیە) دروســتکردووە .هەرچەنــدە لــە ئاڵمانیــا ،هەژموونــی جێرمانییبــوون زاڵــە ،بــەاڵم لەگــەڵ ئەوەشــدا ،نەتەوەی ئاڵمانیــا ،هەمــوو ئەوانــەی لەخۆگرتــووە کــە لــە نەتــەوە ،نــەژاد و دینــی تــرەوە چوونەتــە ئاڵمانیــا و بوونــە بــە هاوواڵتیــی ئــەو واڵتــە .ئەمــە بــۆ زۆربــەی واڵتانــی ئەوروپــا دروســتە .هەروەهــا ،ئەمه‌ریــکا، ئوســترالیا و کانــەدا ،نەتــەوەی ئەمه‌ریکیی ،ئوســترالیی و کانەدییــان دروســت کــردووە و نەتــەوەی ئینگلیزیــان فڕانســیی( بــۆ کانــەدا) فۆرۆمۆڵــە نەکردووەتــەوە .راســتە زمانــی ئینگلیزیــی و فڕانســیی( بــۆ کانــەدا) زمانــی ســەرەکیی و ســتاندەردی ئــەو واڵتانــەن ،راســتە نــەژادی ســپی پێســتەکان و ئینگلیــزەکان بەتایبەتیــی ،زۆرینــەی رەهــای دانیشــتووانی ئــەو واڵتانــە پێــک دەهێنــن، بــەاڵم نەهاتوونــە نەتــەوەی ئینگلیــز دروســت بکــەن. لەڕاســتییدا ،شــتێک بەنــاوی نەتــەوەی ئینگلیــزەوە لــەم دونیایــەدا نەمــاوە ،بەڵکــو نــەژاد و باکگراونــدی خەڵکــی ئینگلیــز و ئینگلیزیــی زمــان هــەن .لــە رووی زمانەوانیــی و ئێســنۆنیمەوە ،Ethnonymتەنیــا ئــەو کاتــە نەتــەوەی ئینگلیــز بــە مانــا واقیعییەکــەی هەبــوو کــە ئەنجلیــزە Anglesنــەژاد ئاڵمانییــەکان ،کۆچیــان بــۆ ئێســتای بریتانیــا کــردووە و نەتــەوەی ئینگلیزیــان دروســت کــرد. لــە رۆژهەاڵتــی ناویــن و میزۆپۆتامیــادا ،کەمێــک هاوکێشــەکان ئاڵۆزتــرن .تورکیــای کەمالیســت ،لــەدوای عوســمانییەکانەوە ،ویســتیان ،دەوڵەتــی تــورک لەســەر بناغــەی یــەک نەژادیــی و یــەک نەتەوەیی دروســت بکەن، بــەاڵم تورکیــا لــە دروســتکردنی نەتــەوەی تورکیــادا کــە هەر خۆی ناوەکەی نەژادییە ،تووشــی فەشــەلێکی گەورە بــوو .تەنانــەت نەیتوانیــوە نەتــەوەی تورکیــش ،بەمانــا گشــتگیرییەکەی دروســت بــکات ،چونکــە نەتــەوەی تورک
لەسەر ئەرزی واقیع ،هەرگیز نەتەوەی عەرەب ،یان ئوممەی عەرەبیی نە دروست بووە و نە دروستیش دەبێ ئەرغوییەکان)بــە فۆرمەڵــەی نەتــەوەی یــەک کولتــوور، یــەک زمــان و یــەک جیۆگرافیــا دروســت بکــرێ .وێــڕای ئــەوەی دەیــان زمانــی جیــاواز بــە باکگراونــدی تورکچــە جیاوازەکانــی دونیــا هــەن و هەموویــان نەتــەوەی جیاواز ،زمانــی جیــاواز و ئــااڵی جیاوازیــان هەیــە. لەبەرامبــەردا ،لــە تورکیــای قــەاڵی پانتورکییــدا، فاشــیزمی تورکیــی ،فاشــیزمی پانتۆرانیــی فۆرمەڵــە بــووە و هــەر ئەمــەش هۆکارێکــی ســەرەکیی نــا ســەقامگیریی تورکیایــە کــە خــۆی بــە میراتهەڵگــری تورکــە عوســمانییەکان دەزانــێ .ئــەم فاشــیزمە تورکییــە بەتایبەتیــی لەچارەســەرکردنی کێشــەی سیاســیی کــورد، زۆر شــۆڤینییانە مامەڵــەی لەگــەڵ گەلی کــورددا کردووە. بــۆ عێــراق ،ســوریا ،تەنانــەت بــۆ میصــر و واڵتانــی تــری عەرەبییــش ،ئەمــە دروســتە .هیچیــان نەیانتوانــی، نەتــەوەی عــەرەب دروســت بکــەن ،چونکــە لە ئەساســدا، بەپێــی مۆدێرنیزمــی سیاســیی ،نەتــەوەی عــەرەب، بوونێکــی مەعنەویــی هەیــە ،بــەاڵم لــە رووی فیزیکیــی و جیۆگرافییــەوە ،لــە کــورد وێرانتــر ،ئەوانــن .بەهەمــان میســۆدی گەالنــی تــورک نــەژادەکان ،ســەرەڕای ئــەوەی عــەرەب بەگشــتیی ،بەهــۆی هەژموونــی قورئانــەوە، یــەک زمانــی ســتاندەرد و رەســمییان هەیــە ،بــەاڵم لەســەر ئــەرزی واقیــع ،هەرگیــز نەتــەوەی عــەرەب ،یــان ئوممــەی عەرەبیــی نــە دروســت بــووە و نــە دروســتیش دەبــێ .بەتایبەتیــی ئەگــەر بــەو هەمــوو تیکهەڵکێشــە ئابووریــی ،سیاســیی و جیۆگرافییانــەدا بگوزەرێــی کــە گەالنــی عەرەبــی شــەقار شــەقار کــردووە.
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
نەتەوەیــی ،چەواشــەکاریی فیکریــی و سیاســیی بــەدوای خۆیــدا دەهێنێــت.
باکگراونــدەکان ،زمانــی جیاوازیــان هەیــە و ناتوانــرێنەتــەوەی تــورک بــەو پوختگەراییــەی ناســیۆنالیزمی تورکیــی ،یــان پانتۆرانیــی دروســت بکرێــت .ناکــرێ، نەتــەوە یــان ئوممــەی تورکیــی لــە باڵکانــەوە بــۆ ســین دروســت بکــرێ کــە زمانــە ئۆغورییــەکان ،ئاذەرییــەکان، قیرقیزییــەکان، تەتەرییــەکان، قەشــقەییەکان، ئۆزبەکییــەکان و تورکمانییەکان...تــاد لەخــۆ دەگــرێ. ناکــرێ نەتــەوەی تــورک ،لــە نــاو شــەش لقــە زمانــی ســەرەکیی زمانــە تورکیییەکانــدا ( ئۆغوزییــەکان، کیپچاکییــەکان= قیپچــاق ،Kipchakقارلــوق ،Karluk تورکــە ســایبیرییەکان= ســیبیریا ،ئۆغورییــەکان= ئۆیغورییــەکان و تورکــە خەلجییــەکان ( ناســراو بــە
56 ناســیۆنالیزمی عەرەبیــی و فاشــیزمی عوروبیــی، نەیانتوانــی نــە لــە عێــراق و نــە لــە ســوریا، نەتــەوەی عێراقیــی و ســوریی دروســت بکــەن .بــە پێچەوانــەوە ویســتیان ،نەتــەوەی عــەرەب ،لەســەر ئەساســی نــەژادی عــەرەب و نەبیلبوونــی عــەرەب، دروســت بکــەن .بەدڵنیاییــەوە هەردووکیــان فەشــەلێکی گەورەیــان خــوارد و ئــەوەش دەردی عێــراق و ســوریایە کــە بەرهەمــی ناســیۆنالیزمی عەرەبییــە .لــە ئێــران، کەمێــک هاوکێشــە و بەرکەوتــەکان جیــاوازن .ئێــران، مێژوویەکــی چەنــد هــەزار ســاڵیی لــە حوکمڕانیــی پادشــاییدا هەیــە .ئێرانییبــوون ،ســیمبوڵ و ئایکۆنــی ئێرانییەکانــە بەجیاوازیــی نەتــەوە ،نــەژاد و گرووپــە کۆمەاڵیەتییەکانــەوە .دووبــارە لێرەشــدا ،راســتە فارســەکان ،هەژمــوون ،کولتــوور و روئیــای سیاســیی و نەژادیــی خۆیــان کــەم تــا زۆر ســەپاندووە ،بــەاڵم بــە جیاوازیــی لەگــەڵ هەریەکــە لــە عێــراق ،تورکیــا و ســوریا ،کوردەکانــی واڵتــی ئێــران ،بــە شــانازییەوە خۆیــان بــە ئێرانیــی دەزانــن و ئێرانییبوونیــش، مافێکــی رەوای خۆیانــە و ئــەم پانئێرانییــە لــە زۆربــەی ئێرانییەکانــدا( بــە شــیعەکان ،بــە موجاهیدیــن ،بــە ســەڵتەنەت تەڵەبــان ،بەچــەپ و راســتی ئێرانییــەوە، بەهەمــوو نــەژاد و گرووپــە کۆمەاڵیەتییەکانەوە) بوونێکی واقیعیــی هەیــە .لێــرەدا تێڕوانینێکــی عەقاڵنیــی قاســملو هەیــە ،کاتــی خــۆی قســەیەکی واقیعیــی کردبــوو کــە گوتبــووی( کــەس لــە خۆیــان بــە ئێرانییتــر نازانــن).
ناسیۆنالیستەکانیان و ئیسالمییەکانیان ،خۆیان پێ گەورەیە و بە هەڵبژاردەی خودا ،لەسەر زەویی، خۆیان لە قەڵەم دەدەن
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
دەوڵەتــی نەتەوەیــی لەزۆربــەی واڵتانــی دونیــادا جێکــەوت بــووە ،بــەاڵم دەوڵەتــە یــەک نەژادەکانیــش، ئێســتا لەســەردەمی گڵۆباڵیزەیشــن و پۆســت- مۆدێرنیزمــدا ،بــە تایبەتیــی بەهــۆی هەژموونــی بیزنــس و ئابوورییــەوە ،بــەرەو دەوڵەتــی هاوواڵتیــی ،دەوڵەتی مەدەنیــی ،دەوڵەتــی هەمــوو تاکــەکان ،دەڕۆن .هەمــوو ئــەو نەتــەوە ،نــەژاد ،زمــان و کولتوورانــەی لــەو واڵتانــەدا هــەن ،خۆیــان بــە بەشــێک لــە نەتــەوەی ئــەو واڵتــە دەزانــن( دیــارە بــە لەبەرچاوگرتنــی نــەژاد ،دیــن و کولتــووری جیــاوازەوە) .لێرەشــەوەیە ،کولتــووری عــەرەب و دینــی ئیســام کە کولتــوور و دینێکە ،بەشــوێن هەژموونــدا وێڵــە ،هەمیشــە گلەییــان زۆرە کــە راســیزم بەرامبــەر ئــەوان ،لــە رۆژئــاوا ،زۆر هەیــە .ئەمــە لەنــاو ئــەو ئاســیاییانەی لــە واڵتانــی رۆژئــاوا دەژیــەن کەمتــر
هەســت پێدەکــرێ .هۆکارەکــەی ئەوەیــە کــە کولتــووری عــەرەب و کولتــووری ئیســامیی ،ئینتێگرەیشــن، بەئاســانیی ناکــەن ،چونکــە ناسیۆنالیســتەکانیان و ئیســامییەکانیان ،خۆیــان پــێ گەورەیــە و بــە هەڵبــژاردەی خــودا ،لەســەر زەویــی ،خۆیــان لــە قەڵــەم دەدەن .لێرەشــەوە ،دینــی ئیســام و کولتــووری عەرەبیــی ،جڵــەوی عەقــڵ و ئاگاییــان دەکات و تووشــی وەدەرنانــی رۆحیــی ،مەعنەویــی و فیزیکیــی دەبــن .هــەر ئەمــەش وەکــو یەکێــک لــە فاکتــەرەکان ،ئیســامییەکانی عــەرەب ،نەتەوەییەکانــی عــەرەب ،بەتایبــەت ئەوانــەی لــە تاراوگــە دەژیــەن ،زۆر رادیــکاڵ و تونــدڕۆ دەبــن. لێــرەدا ،ئێمــە کــە قســە لەســەر دەوڵەتــی کوردیــی دەکەیــن ،ئــەم نــاوە ،بــۆ خــۆی هەاڵواردنــی نەژادیــی، کولتووریــی و ئینسانییشــە .دەوڵەتێــک لەســەر خاکــی کوردســتانی عێــراق ،دروســت دەکەیــت بەنــاوی دەوڵەتــی کوردییــەوە کــە زمانەکــەی کوردیــی بێــت. دیــارە زمانــی ســتاندەردمان نییــە و هــەر دایەلێکتــە و خــۆی بــە خاوەنــی ئــەوە دەزانــێ کــە زمانــی رەســمیی بێــت ،دەســەاڵتی کوردییــش ،بەئەنقەســت زمانــی ســتاندەردی ســاغ نەکردووەتــەوە .هــاوکات دەتەوێــت، نەژادەکــەی کــورد بێــت و کولتوورەکەیشــی کوردیــی بێــت .ئەمــە خــۆ بەخــۆ نەژادپەرســتیی وهەاڵواردنــی نەژادییــە و لەئاســتی سیاسییشــدا هــەاڵوی راســیزمی لــێ هەڵدەســتێ .بــە واتایەکــی تــر ئــەم کوردایەتییــەی رابەرایەتیــی دەوڵەتــی کوردیــی دەکات ،وێــڕای ئــەوەی ناســیۆنالیزمی نەژادییــە ،لــە هەمــان کاتیشــدا، ناســیۆنالیزمێکی ئیڕێدینتیزمــە ( Irredentismبــە چاوچنۆکیــی ،شــوێنی تــر بەخۆیــەوە دەلکێنــێ) و پێیوایــە ئــەو کوێخــای ناوچەکەیــە و بەئــارەزووی خــۆی دەســتکاریی جیۆگرافیــای سیاســیی ناوچەکــە دەکات. چەمکەکانــی ( باشــوور ،باکــوور ،رۆژهــەاڵت و رۆژئــاوا) ی کوردســتان ،وا دەگەیەنێــت کــە کوردســتان ،واڵتێکــە یــان نیشــتمانێکە جیۆگرافیاکــەی دانــی پێدانــراوە و بەپێــی ســکەیڵی جیۆگرافیــای واڵتانیــش لەســەر هێڵــە تەوەرەییەکانــی ســەر زەویــی ،باشــوور و باکــوور، رۆژهــەاڵت و رۆژئــاوای بــۆ دانــراوە. ئەمەیــان بابەتێکــی تــرە و پێوەندیــی بــەو ســەردەمەوە هەیــە کــە پەکەکــە بــاوەڕی بــە کوردســتانی گــەورە و دیزاینکردنــی لەســەر چــوار ئاراســتەی جیۆگرافیــی( باکــوور ،باشــوور ،رۆژهــەاڵت و رۆژئــاوا) هەبــوو، بــەاڵم لەگــەڵ ئــەم هەژموونــی ئێڕیدێنتیزمــەدا یــەک دەگرێتــەوە .ئەمــە لەکاتێکدایــە ،پەکەکــە بەکــردەوە ،بەهــۆی فیکــری تۆلێرانــس و عەقاڵنییەتــی
57
گەلــی کــورد ،پێویســتی بــەوە نییــە دەوڵەتێکــی کوردیــی دروســت بــکات و ئااڵکــەی نەژادیــی بێــت، بەڵكــو پێویســتی بــەوە هەیــە کــە نیشــتمانێک بــکات بــە دەوڵــەت ،گەالنــی تــر ،نــەژادی تــر و دینــی تریــش لــە خۆبگرێــت کــە ئێســتا لەگــەڵ گەلــی کــورددا دەژیــەن. لێرەوەیــە کــە ئــااڵی هەرێمــی کوردســتانی عێــراق، ناتوانــێ ببــێ بــە ئــااڵی هەمــوو کوردســتان و تەنانــەت بــۆ ئــااڵی هەرێمیــش ،کەموکوڕیــی زۆری پێوەیــە .ئــەم ئااڵیــە ،تەعبیــر لــە نــەژادی کــورد دەکات و ســیمبۆڵ و ئایکۆنــی ناســیۆنالیزمی کوردییــە لەســەرەتای چەرخــی رابــردوودا .ئێســتا بــە کام پێــوەری سیاســیی و عەقاڵنیــی ،بەســەر گەالنــی کوردســتانی عێراقــدا دەیســەپەنیت؟ لــەوە بگــەڕێ ،وەهمــی ئــەوەی ببــێ بــە ئــااڵی هەمــوو کوردســتان ،هــەر بــۆ خــۆی لــەوە دەچێــت ،فــوو بــە دەرچــەی باڵۆنــی کونــاودەردا بکرێــت و توونێلــی شــێتخانەیەکە ئەوســەری دیــار نییــە.
روسەکان ،ژێکافیان بە دڵ نییە ،چونکە باسی کوردستانی گەورە دەکات پەکەکە لەم رەهەندە سیاسیی ،ئایدیۆلۆژیی و مێژووییە تێــدەگات ،بــەاڵم دێمۆکراتەکانــی کوردســتانی ئێــران، هــەر دەڵێــی لەســەردەمی کاژیکــدا دەژیــەن .پەکەکــە، ســەرەڕای ئــەوەی دەیــەوێ لــە هەمــوو پارچەکانــی تــری کوردســتاندا ،حیزبــی ســەر بــە خــەت و روئیــای خــۆی هەبێــت ،بــەاڵم نایــەت ،یــەک ئــااڵ ،بەسەریانداگشــتگیر بــکات ،بەتایبەتیــی ئااڵکــە ،نەژادییــش بێــت .تەنانــەت قــازی ( قازیــی) محەمەدیــش کــە کاژیکــە نەتەوەییــە- چەپەکانــی ئــەوکات ،رێگریــی ئەوەیــان لێدەکــرد نەتوانــێ بــێ بــە کاژیــک ،چونکــە کەســێکی ئایینیــی بــووە ،بــەاڵم بــە دوای گرتنــی زەبیحییــدا ،قازیــی مەیدانــی بــۆ چــۆڵ بــوو ،بــە کــردەوەش ســەلمانی لەهەموویــان عەقاڵنییتــر بــووە! عەقاڵنییەتەکــەی لەچاو کاژیکــە ناسیۆنالیســتەکاندا ،لەوێــدا دەردەکــەوێ ،کاتێ کۆبوونــەوە لەگــەڵ باقرۆڤــدا دەکات و دەگەڕێتــەوە، دەڵــێ روســەکان ،ژێکافیــان بــە دڵ نییــە ،چونکــە باســی کوردســتانی گــەورە دەکات ،ئێمــەش ئەوەمــان بــەدڵ نییــە کــە روســەکان دەڵێــن ببــن بەبەشــێک لــە فیرقــەی دیمۆکراتیــی کــە ســەربە ئاذەربایجانــە ،قازیــش بــە پێشــنیاری روســەکان رازی نابێــت و دەڵــێ ئێمــە حیزبــی دێمۆکراتیــی کوردســتان دادەمەزرێنیــن و پــاش چەنــد مانگێکیــش ،کۆمــاری کوردســتان دادەمــەزرێ .یەکێــک لــە ئەولەویاتەکانــی حــدک ،ئەوەبــووە کــە بتوانــێ بــە عەقاڵنییــەت و تۆلێرانســەوە لەگــەڵ هەلومەرجــە ناوچەیــی و جیهانییەکــەدا خــۆی بگونجێنــێ کە فاشــیزمە نەتەوەییەکــەی کاژیــک ،ئەمــەی بــۆ نەدەکــرا.
لــە ئایینــدەی نزیــک و دووریشــدا ،ئەگــەری یــەک زمانــی ســتاندەرد و رەســمیی ،لەنــاو گەلــی کــورددا ،زۆر زۆر ئەســتەمە .ئەمــە واقیــع و فاکتــە جیۆگرافیــی و گەشــە زمانییــەکان ســاغی دەکەنــەوە .لــە ئایینــدەدا ،گەلــی کوردیــش کــە ئێســتا وەکــو ئیمەیجێکــی سیاســیی بەکاری دەهێنیــن ،بەکــردەوە دەبــێ بــە گەالنــی کــورد -زمــان، رێــک وەکــو گەالنــی تــورک -زمان ،گەالنی عــەرەب زمان( ئوردنیــی ،میســریی و یەمەنیــی) و گەالنــی فــارس زمــان( فارســەکان ،تاجیکییــەکان و هەزارەییــەکان) ،گەالنــی کــورد -زمانیــش دەبــن بــە خاوەنــی زمانــی جۆراجــۆر { کرمانجیــی ســەروو( کرمانجیــی) ،کرمانجیــی ناوەڕاســت( بــە هەڵــە بــە ســۆرانیی نــاوزەد بــووە و جێگیریــش ئێســتا ،پتــر لــە حەفتــا ســاڵ دوای کۆمــاری کوردســتان، بــووە) ،هەورامیــی و زازایی...تــاد} .چــۆن ناعەقاڵنیی و حیزبــە دێمۆکراتییەکانــی ( ) democraticکوردســتانی
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
رابەرەکەیانــەوە( ئۆجــەالن) ،تەجــاوزی زۆر عوقــدەی ناسیۆنالیســتیی کــردووە ،بــەاڵم هێشــتا پەکەکــە دەســتبەرداری ئــەو چەمکانــە نەبــووە کە فیکری سیاســیی نوێــی ئۆجەالنــی پــێ دابڕێژێتــەوە .لەبەرامبەریشــدا، بــۆ بازاڕگەرمیــی و شــەرعییەتدان بــە کوردایەتیــی، نەیــاران و دۆســتانی پەکەکــەش ئــەم چەمکانــە بــەکار دەهێنــن .بــۆ نموونــە ،مەهزەلــەی سیاســیی زۆر ســەیر هەیــە ،حیزبــی دیموکراتیــی کوردســتانی ئێــران ،نــاوی رەســمیی و سیاســیی حیزبەکەیــان ،حیزبێکــی کوردییــە لــە کوردســتانی ئێــران ،کەچیــی رۆژهەاڵتــی کوردســتان لــە ئەدەبیاتەکەیــدا ،بــەکار دەهێنێــت .ئەمــە بــۆ حیزبــی دیمۆکراتیــی کوردســتان -ئێــران ،یــش هەروایــە. ئەمانیــش ،بــە الئیرادیــی و نائاگایــی ،هەردووکیــان بەکاردەهێنــن.
نــا لۆژیکــە ،بیــر لــە حەماقەتی سیاســیی و ئایدیۆلۆژیی لــەو چەشــنە بکرێتــەوە کــە گەالنــی تــورک ،خاوەنــی یــەک ئــااڵی نەژادیــی( تورکچەیــی) بــن؟ یــان بــۆ فــارس، تاجیــک و دەرییــەکان ،خاوەنــی یــەک ئــااڵی نەژادیــی( فارســیی) بــن؟ یاخــود بــۆ گەالنــی عــەرەب ،خاوەنــی یــەک ئــااڵی نەژادیــی (عوروبیــی) بــن لەسەرتاســەری جیهانــی عەرەبــدا؟ ئــەوە بــۆ کــوردەکان ،ئــەم حەماقەتــە سیاســیی و ئایدیۆلۆژییــە ،زۆر دەردەدارتــر دەبێــت و برینەکەیشــی کێماوییتــر دەبێــت؟
58 ئێــران ،زۆر هەرزەکارانــە ،زۆر ناسیاســییانە و زۆر ناعەقاڵنییانــە ،بەهــۆی ئــەوەی بوونەتــە پاشــکۆی سیاســەتەکانی ویالیەتــە تائیفییــە ســوننییەکەی هەرێــم کــە ئەردۆغــان سپۆنســەریەتی ،هەمــان ئــااڵی هەرێمــی کوردســتانی عێــراق هەڵدەکــەن و ئااڵکــەی کۆمــاری کوردســتانیان بــەالوە نــاوە .لــە کاتێکــدا ،دەیانتوانــی ئیلهــام لــە ئااڵکــەی قــازی وەربگــرن و دیزانێکــی نوێــی لــێ دروســت بکــەن .هــاوکات خۆیــان کــردووە بــە بەشــێک لــە ئەجێنداکانــی تورکیــە و پارتیــی دیموکراتیــی کوردســتان-عێراق و دەنگەدەنگــی بەوەکالــەت بــۆ ئــەوان دەکــەن .هەڵکردنــی ئــەم ئــااڵ نەژادییــە لەالیــەن دێمۆکراتییەکان(دێمۆکــرات ،هەڵەیــە) و کۆمەڵە ( چەپ و راســت ) ەکانــی کوردســتانی ئێرانــەوە ،چەندیــن مەغزای سیاســیی ،ئایدیۆلۆژیــی ،کولتووریــی ،جێۆگرافیــی و ئابووریــی هەیــە ،بــەاڵم لەهەموویــان زیاتــر ،ئــەو بەرچاوەگێڕییــە ئابوورییەیــە کــە لــە پــارەی نــەوت و غــازی دزراوی کوردســتان ،رانتــی خۆیــان لــە پارتیــی، وەردەگــرن.
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
دەکــرێ بڵێــی ،تــورک و عــەرەب ،یەکێکــن لــەو گەالنــەی زۆر ناسیۆنالیســتن ،بــەاڵم لــە نــاو دەیــان واڵتــی جیــاوازی ئــەو دوو باکگراونــدە زمانیــی و کولتوورییەدا، هیــچ دوو واڵتێــک ،هیــچ دوو ناوچەیەکــی جیۆگرافیــی، خاوەنــی یــەک ئــااڵ نییــن! تەنانــەت تورکمانەکانــی عێــراق و تورکمانەکانــی ســوریاش کــە بــە رۆبۆتــی دەوڵەتــی تورکیــا مۆبەاڵیــز دەکرێــن و دەجوڵیندرێــن، بــەاڵم هێشــتا ئــەوان لــە کــوردە ناسیۆنالیســتەکانی ســەر بــە کامپــی پارتیــی دیموکراتیــی کوردســتان، عەقاڵنییتــر و واقیعییتــرن .ئــەوان ،وەکــو بزوتنــەوەی نەژادیــی و ناسیۆنالیســتی تورکمانــەکان ،دوو ئــااڵی جیاوازیــان بــۆ خۆیــان دانــاوە کــە نزیکایەتیــی لەگــەڵ ئــااڵی ئێســتای تورکیــادا هەیــە ،بــەاڵم الی کــەم ،رەنــگ و دیزاینەکانیــان جیاوازیــی هەیــە .ئاخــر عەقاڵنییــەت لەکوێــی ئەوەدایــە کــە ئــااڵی کرمانشــاە ،مەهابــاد و ســنە ،لەگــەڵ ئــااڵی هەولێــر و ســلێمانییدا لەیــەک بچێــت .دیــارە بــە وڕێنــە سیاســیی و ئایدیۆلۆژییەکانــی کوردایەتیــی و دەوڵەتــی کوردیــی و کوردســتانی گــەورە بێــت ،دەبــێ هەمــان ئــااڵش لــە قامیشــلۆ ،کۆبانــێ و ئامــەد ،بشــەکێنرێتەوە .هــاوکات ،لــە دیــدی ســوپای تورکیــا و ئەردۆغانــەوە ،ئــااڵی هەرێمــی کوردســتان، ئــااڵی کــوردە باشــەکانە( ) good Kurdsو هــەر ئااڵیەکــی تریــش پێوەندیــی بــە خەباتــی سیاســیی و کولتووریــی کوردەکانــی تورکیــا و ســوریاوە هەبێــت، ئــەوە بــە کــوردە خراپــەکان( )bad Kurdsئەژماردیــان دەکات.
بــە بــاوەڕی مــن ،ســیحری ناســیۆنالیزم بــۆ کــورد بەتــاڵ بووەتــەوە .ناســیۆنالیزم ناتوانــێ کــورد بەهیــچ شــوێنێک لــە مافــە سیاســیی و کولتوورییەکانــی بگەیەنێــت .فەشــەلی گــەورەی ناســیۆنالیزمی کوردیــی لــە کوردایەتیــی و دەوڵەتــی کوردییــدا بەرجەســتە دەبێتــەوە .رەنــج و بەروبومــی کوردایەتیــی لــە دزینــی دەیــان بیلیــۆن دۆالری نــەوت و غــازدا کــۆ دەبێتــەوە .لــە کردنــی هەرێمــی کوردســتان بــە موســتەعمەرەی دەوڵەتــی تورکیــادا کــورت دەبێتــەوە .ناکــرێ ،چارەســەری
کێشه‌ی سه‌ره‌کی خه‌ڵکی ئێران ئه‌م ئابڵۆقان ه نین به‌ڵکو کێشه‌ک ه ده‌سته‌اڵدارانی ئێرانن سیاســیی کــورد ،بەیــەک پاکێــج و بەیــەک ئــااڵ و بەیــەک ســروودی نەژادیــی چارەســەر بکــرێ .واقیعییــەت و عەقاڵنییــەت ئەوەیــە کــە هــەر پارچەیەکــی کوردســتان، ئایکۆنێکــی رەمزیــی و ئااڵیەکــی ســیمبۆڵیی بــۆ خــۆی هەبێــت .دەکرێــت ئــااڵی هەمــوو بەشــەکانی کوردســتان، ســوود لــە دیزاینــی ئــااڵ نەژادییەکــەی بەدرخانییــەکان و ئــااڵی کۆمارەکــەی کوردســتان( ســەردەمی قــازی محەمەد) و تەنانــەت دەکــرێ کەڵــک لــە دیزاینــی ئــااڵی ســەردەمی «خۆییبــوون» و شــێخ مەحمودییــش وەربگیــردێ ،بــەاڵم بەهیــچ کلۆجــێ دروســت نییــە ئــەم ئــااڵ نەژادییــەی ئێســتا ،بەســەر گەالنــی کوردســتان و تەنانــەت گەلــی کوردییشــدا ،بــە خۆڕنینــەوەی نەتەوەیــی و قاووقریــوی دەوڵەتــی کوردیــی و فاشــیزمی کوردایەتییــەوە، بســەپێنرێ. لــە راســتییدا ،باســکردنی ئــەوەی بــەو تێرمــە کالســیکییانەی نەتــەوە یــان ئوممــەت ،کــە عــەرەب، تــورک و فــارس ،یــەک نەتــەوەی هۆمۆجینیــەس homogeneousن یــان نــا ،پێویســتی بــە لێكۆڵینــەوە فــرە مــەودا هەیــە ،بــەاڵم لــە رەهەنــدی زمانیــی و سیاســییەوە ،دروســتترە بــە گەالنــی (تــورک ، فــارس و عــەرەب )باکگراونــد ،بنووســرێن .ئوممــەی عەرەبیــی ،یــان ئوممــەی تورکیــی ،وەهمێکــی سیاســیی، ئایدیۆلۆژیــی و خورافاتێکــی ناسیۆنالیســتییە و وەکــو دیفاکتــۆی جیۆگرافیــای سیاســیی بوونــی نییــە .ئێســتا ئەدەبیاتــی پەکەکــە و الیەنگرانیــان ،چەمکــی گەلــی کــورد زیاتــر بــەکار دەهێنــن ،بــەراورد بــەوەی نەتــەوەی کــورد بەکاربهێنــن .دیــارە ئارگیومێنتــی ئــەوەش هەیــە
59
ناکرێ فاشیزمی کوردایەتیی رێگەی پێ بدرێ کە ئااڵی نەژادیی گەلی کورد بەسەر پارچەکانی تری کوردستاندا بسەپێنێت کێشــەی سیاســیی کورد کە کێشەی گەلێکی ٤٠میلیۆنییە، ناکــرێ بــە هەواوهەوەســی ســەرکردەیەکی سیاســیی، حیزبێکــی سیاســیی و ریتۆریکــی قوتابخانەیەکــی بەتــاڵ و داشــۆراو لەهــەر فیکر ومەعریفەیەکی سیاســیی ،بڕوات بەڕێــوە .ناکــرێ فاشــیزمی کوردایەتیــی رێگــەی پــێ بدرێ کــە ئــااڵی نەژادیــی گەلــی کــورد بەســەر پارچەکانــی تــری کوردســتاندا بســەپێنێت ،وەکــو ئــەوەی بەســەر کوردســتانی ئێرانــدا لەڕێــی حیزبــە پرۆکســییەکانیەوە، ســەپاندی .ئەمــە شــێتخانەیەکی زۆر سیاســییە و دەبــێ رێگــە لــە هەژموونــی ئــەم ناســیۆنالیزمە نەژادییــە بگیــردرێ.
نەتــەوەی کــورد ،فۆرمۆڵــە نەبــووە ،ئــەم بۆچوونــە، ناسیۆنالیســتە کــوردەکان تــوڕە دەکات ،بــەاڵم لــە دیــدی سیاســیی ،جیۆگرافیــی و زمانییــەوە ،لــە دیــدی سۆســیۆلۆجیای سیاســیی و روئیــای مۆدێرنــەوە ،تــازە دروســت نابــێ و بــێ عەقڵیشــە بیــری لــێ بکرێتــەوە. لەبەرامبــەردا گەلــی کــورد ،دەتوانــێ بەهــاوکاری ئــەو گــەل و نەژادانــەی لەگەڵیــدا دەژیــەن ،لەســەر بەشــێک لــە خاکــی کوردســتان ،نیشــتمانێک چــێ بــکات و حیزبــە دێمۆکراتییــەکان و کۆمەڵەکانــی کوردســتانی نەتــەوەی کوردســتان ،یــان نەتــەوەی ئــەو واڵتــە بــە ئێــران ،درەنــگ یــان زوو باجــی ئــەم شــێتخانە سیاســیی کرایتێریــای فۆرمۆڵەبوونــی نوێــی نەتــەوە ،دروســت و فیکرییــە دەدەن و زیاتریــش وەکــو پرۆکســیی پارتیــی بــکات .بەدڵنیاییــەوە نەتــەوەی کــورد نابێــت ،بەڵكــو ســەیر دەکرێــن تــا بــەوەی حیزبگەلێکــی سیاســیی بــن، هەلومەرجــی کوردســتانی ئێــران و ناوچەکــە بەوردیــی نەتــەوەی ئــەو واڵتــە یــان ئــەو نیشــتمانە دەبێــت. بخوێننــەوە. لــەو نیشــتمانە ئــازادەدا ،زمانــی کوردیــی( هــەر دایەلێکتێــک بێــت) ،لەپــاڵ زمانــی نەژادەکانــی تــردا ،خۆشــبەختانە ،ئێســتا لــەو پارچەیــەی کورســتاندا، زمانــی رەســمیی دەبێــت .ئــااڵی ئەو کوردســتانە یــان ئەو دەیــان هــەزار گەنجــی ئــازاد و ئــازا پەیدابوونــە کــە پارچەیەیــەی کوردســتان ،باشــترە ئااڵیەکــی نیشــتمانیی گــوێ بــە ریتۆریکــە سیاســییەکانی ئــەم حیزبانــە نــادەن بێــت ،نــەک ئــااڵی نەژادیــی بێــت .ئەمــە دەبێــت لــە و بگــرە ئــەم حیزبانــە بــە بارێکــی قــورس دەزانــن بەســەر دیبەیبتــی گشــتیی و ریفراندۆمــی گشــتییدا ببڕێندرێتــەوە .کێشــەی سیاســیی گەلــی کــوردەوە لــەو پارچەیــەدا. بەهەمــان میســۆدیش ،ســروودی نیشــتمانییش دەبــێ گومانــی تێــدا نییــە هــەر ئێســتا لەهــەردوو گــەورە ســروودی قەومیــی نەبێــت .ئــەی رەقیــب ،ســروودێکی شــاری کوردســتاندا (ســنە و کرمانشــاه) دا ،ئــەم حیزبــە قەومچەویــی و نەژادییــە و زۆر بــە ســووکایەتییش ،پرۆکســییانە ،هیــچ قورســاییەکی سیاســیی و فیکرییــان بــە زمانێکــی زۆر وێرانیــش ســەیری گەلــی کــورد لەنــاو خەڵکــی ئــەو دوو شــارە و ناوچەکانیانــدا نییــە و دەکات و بــە «قــەوم» ی فارســیی باســی کــورد دەکات هــەر لێرەشــەوەیە کــە شــەرعییەتی سیاســیی خۆیــان، کــە دەکاتــە تیــرە ،هــۆز و عەشــیرەت .کاتــێ دەڵــێ « بەهــۆی پرۆکســییبوونیانەوە ،لەدەســت دەدەن. مــاوە قەومــی کــورد» ،مەبەســت ئەوەیــە تیــرە ،هــۆز و عەشــیرەتەکانی کــورد ،مــاون و هــەر نەڕەیــان دێــت! ناکــرێ بــە زمانــی نەژادیــی و پریمیتیڤــی شــاعیرێکی
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
کــە کــورد ،قۆناغــی نەتەوەبوونــی تێنەپەڕانــدووەو هێشــتا لــە هــۆز ،تیــرە ،عەشــیرەت و ناوچەگەرایەتییــدا ماوەتــەوە .ئــەم بۆچوونــە ئەگــەر دیوێکــی راســت بێــت، دیوەکەی تری زۆر پریمیتیڤانە و رووکەشــانەیە .پرســیار ئەوەیــە ،ئایــا گەلــی کــورد ،بــە هیــچ شــوێنێك دەگات ئەگــەر ببــێ بــە نەتەوەیــەک لەســەر بناغــەی نەژادیــی؟ پرســیارێکی فیکــر و زمــان ،لێــرەدا دێتــە پێشــەوە ئــەم نەتەوەچییەتییــە ،ئــەم نەتەوە-نەتەوەبازییــە ،تەنیــا لەئەدەبیاتــی کوردییــدا هەیــە .ئەویــش لــە کۆڵەواریــی، هەژاریــی فیکریــی و هەژاریــی سیاســییدا بــەکاری دەهێنیــن ،ئەگینــا لــە زمانــە بیانییەکانــدا بڵێــێ یــان بنووســی نەتــەوەی کــورد ،هــەر شــتێکی زۆر بــێ مانــا و بێنــاوەڕۆک دەردەچێــت .لــە زمانــە بیانییەکانــدا، تەنانــەت بــە عــەرەب ،تــورک و فارســیش نەتەوەیــان پێ ناگوتــرێ .لــە لێکۆڵینــەوە ئەکادیمییەکانیشــدا ،کەمتــر چەمکــی نەتــەوە بــۆ ئــەو گەالنــە بــەکار دەهێنرێــت.
هــەرزەکاری وەکو»دڵــدار» ،بــە زمانــی ناعەقاڵنیــی و شــاعیرانەی پەنجــا تــا شەســت ســاڵ لەمەوبــەر ،گەلــی کــورد ئەوەنــدە ســووک و چــرووک بکەیــت و بــە قــەوم و خێــڵ و بەرەبــاب لەقەڵەمــی بدەیــت و بــە فاشــیزمی کوردایەتییــش ،ئەمــە بــە نیشــتمانییبوون ،بیخەیتــە بــازاڕەوە.
60 توانه‌و ه له‌سیاسه‌تی تورکیادا
زۆرترین هه‌وڵ له‌سه‌رئاستی گه‌الن که‌مێژوو له‌سایه‌ی زلهێزاندا به‌شه‌رمه‌و ه تۆماری کردوو ه نه‌ته‌وه‌ی کورد ه که‌تامه‌زرۆی گه‌شتن بوو ه به‌سه‌ربه‌ستی وسه‌ربه‌خۆیی ، هه‌ربۆی ه به‌یه‌کێک له‌هه‌ر ه میلله‌ت ه پێشه‌نگه‌کانی دونیا دێت ه ئه‌ژمار له‌ڕووی سه‌رهه‌ڵدان و به‌رخودان وشۆڕشه‌وه، ڕۆژئاوای خۆشه‌ویست ئه‌م ڕاستیه‌ی به‌جیهان پیشان دا، به‌اڵم جیاواز ل ه وه‌رگرتنی ئه‌م سمپڵ ه دروست وئه‌رێنیه‌ی ڕۆژئاوا ،ئه‌وانه‌ی پێشه‌نگایه‌تی نه‌ته‌وه‌ی کوردیان کردوو ه زۆربه‌ی کات به‌ئاگا یان بێ ئاگا تووشی خلیسکان ه ناو زۆنگاوی به‌کرێ گرته‌یی و ده‌مڕاستی کردنی دوژمنان بوونه‌ته‌و ه بۆ خه‌فه‌کردنی ده‌نگی ناڕازی نه‌ته‌وه‌که‌مان چونک ه وواڵتانی سه‌رده‌ست به‌ده‌مامکی دۆستایه‌تی توانیویان ه بره‌و به‌م ڕێچکه‌ی گوێ ڕایه‌ڵیه بده‌ن له‌ژێر چه‌ندین ناوو ده‌سته‌واژه‌ی بریقه‌دارو بێ ناوه‌رۆکدا. ئه‌م کاره‌ش زۆر به‌ئاسان چووه‌ت ه پێش چونک ه به‌رژه‌وه‌ندی بنه‌ماڵه‌یی و حه‌زی پۆست و قۆرخکاری له‌ناخی که‌سانی خاوه‌ن پێگه‌و بڕیاردا ب ه نۆرماڵ کراوه ،به‌جۆرێک سیفه‌تی فریاد ڕه‌سی سه‌رکرده‌و لێ هاتوویی درۆین ه به‌ڕیکالمی بێگان ه بووه‌ت ه مۆرکی پیرۆزکردن و مانه‌وه‌ی له‌پێگه‌ی بڕیار به‌سه‌ر گه‌لدا له‌پێناو جێ به‌جێ کردنی مه‌رامی وواڵتانی سه‌رده‌ست.
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
ته‌نانه‌ت به‌ڕێزان ته‌وقه‌کردنی ئاردۆگان ئه‌وه‌نده‌ی من شکاندنه‌وه‌ی ده‌ستی لێ ده‌خوێنمه‌و ه بۆ کورد ئه‌وند ه دۆستان ه نی ه چونک ه خۆی وه‌ک دوژمن به‌باکور و ڕۆژئاوا ناسیو ه له‌ڕێی ئه‌و هه‌موو کوشتارگه‌یه‌ی به‌رامبه‌ر به‌وان به‌ڕێی خستووه ،بۆی ه بارزانی ئاگاداری ئه‌م ماسک ه به‌رژه‌وه‌ندی خوازانه‌ی ئاردۆگان بێت باشتره. لێره‌و ه خودپه‌سه‌ندی الی سه‌رکرد ه دروست ده‌بێت و هه‌موو به‌رامبه‌ره‌کانی به‌دوژمن سه‌یر ده‌کات ،چونک ه ئه‌م بووه‌ت ه خاوه‌ن پێگه‌و قبوڵ ناکات که‌س باس له‌کۆتایی ماوه‌ی یاسایی بکات ،به‌م شێوه‌ی ه بیری تاکڕه‌وی و دیکتاتۆری له‌دایک ده‌بێت ،ک ه ئیتر نابێت بیر له‌هه‌ڵسه‌نگاندنی هه‌نگاوه‌کانی بکرێته‌و ه چونک ه
ئه‌م تاک ه که‌سی قبوڵکراو ه الی وواڵتانی سه‌رده‌ست و خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندی له‌ناوچه‌که‌و له‌ناوخۆش سودمه‌ندبوان بانگه‌شه‌ی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی به‌مانه‌وه‌ی ئه‌م سه‌رکرده‌یه‌وه ده‌به‌ستن ک ه له‌ده‌ره‌و ه ڕیکالمی بۆکراوه‌و هه‌وادارانی ناوخۆ وه‌کو درووشم ده‌یڵنه‌وه. لێره‌و ه گه‌مه‌یه‌کی سیاسی گاڵو به‌رامبه‌ر به‌نه‌ته‌وه‌ی کورد پیاده‌کراو ه بۆی ه هه‌ره‌می ده‌سته‌اڵت له‌ژێر ناوی بانگێشت کردن و پێشوازی فه‌رمی و له‌ئامێزگرتن سه‌رده‌سته‌کانه‌و ه شه‌رعیه‌ت ب ه ته‌سلیم له‌الیه‌ن بوون و خۆبه‌ده‌سته‌و ه دان ده‌ده‌ن ،ئیتر داخوازی نه‌ته‌وه‌یی ده‌بێت ه سه‌رابی تینووه‌کان له‌هاوینێکی گه‌رمدا و ته‌نها له‌ئاستی ناوخۆییدا بۆ چه‌واشه‌کاری
61 له‌ڕاگه‌یاندنه‌کاندا .باشوور کاتێک دانی پیاده‌نرێت له‌الیه‌ن تورکیاو ه ک ه دێته‌گۆڕێ نه‌ته‌و ه ناوی باشووری کوردستان ئه‌و به‌ش ه بزێوو سه‌رکه‌ش ه بوو پێشتردژایه‌تی ڕۆژئاوا له‌الیه‌ن باشووره‌و ه ڕاگه‌ێنرابێت. به‌رامبه‌ر به‌داگیرکه‌ران که‌زۆرترین تراژیدیاو ،قوربانی، داو ه به‌اڵم له‌ڕێی ئه‌وسیاسه‌ته‌ی که‌ئاماژه‌مان پێکرد تورکیای ئاکه‌پ ه ڕاسته‌وخۆ دوای ئاڵۆزبوونی توانراو ه هه‌موو شۆڕشه‌کان له‌بارببرێن و له‌به‌رژه‌وه‌ندی په‌یوه‌ندیه‌کان له‌گه‌ڵ ڕووسیا ،بانگێشی بارزانی وواڵتانی دراوسێ بشکێته‌وه ،به‌جۆرێک ئه‌م سیاسه‌ت ه کرد بۆ به‌کارهێنانی غازی سروشتی هه‌رێم وه‌کو هۆکاری درووست بوونی ئه‌و هه‌موو قوربانیان ه ئه‌ڵته‌رناتیڤێک بۆ ڕووسیا ،بۆی ه باشوور خراوه‌ت ه بوو ه له‌ڕیزی خه‌ڵکی سڤیلدا دوور له‌ویستی خۆیان قه‌یرانی داراییه‌و ه له‌پێناو خۆشگوزه‌رانی تورکیادا. که‌ده‌کرا ڕوو نه‌دات ،له‌کاتێکدا به‌رخودان وبه‌ره‌نگاری مێژوو هه‌رکات فه‌رامۆش کرا له‌الیه‌ن خاوه‌ن بڕیارو دوژمنان به‌که‌سانی تایبه‌ت وچه‌کدار ده‌سپێررێت .سه‌رکرده‌و ه ئیتر نه‌ته‌و ه ڕوبه‌ڕوی شکست ده‌بێته‌وه، به‌و پێیه‌ی ک ه وواڵتانی سه‌رده‌ست ده‌یانه‌وێت بڵێن هیچ کات کورد له‌باشوور نه‌ی توانیو ه کاراکته‌ری مه‌یدانی که‌تاک ه که‌ناڵی شه‌رعی بۆ نه‌ته‌وه‌ێک ئه‌م که‌سه‌یه‌و بێت ل ه گۆڕینی هاوکێشه‌کان چ له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆ چ جگ ه له‌م که‌سی ترمان قبوڵ نیه ،هه‌ربۆی ه ئه‌م جووڵ ه له‌سه‌ر ئاستیناوچه‌یی به‌ڵکو به‌رده‌وام کورد وه‌کو کارتی دیبلۆماسیانه‌ی بارزانی بۆ شه‌رعیه‌ت دان ه به‌مانه‌وه‌ی فشار به‌کار هاتوو ه له‌الیه‌ن وواڵتانه‌و ه بۆ به‌ده‌ست له‌پۆسته‌که‌یدا ک ه له‌ڕووی یاساییه‌و ه ته‌واو بووه، هێنانی مه‌رامه‌کانی خۆیان ،لێره‌و ه ئه‌و خوێندنه‌وه‌مان به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ی هه‌رێم له‌بۆشایێکی یاسایدا ده‌ژی بۆ دروست ده‌بێت ک ه کورد هه‌موو مه‌ینه‌تیه‌کانی و بۆی ه هیچ پۆستێک وه‌کو خۆی به‌ڕێو ه نابرێت و ڕه‌نجی به‌رخودانی وه‌کو جوتیارێکی خاوه‌ن هێزوبازو ئێستای باشوور ته‌نها دۆخی نمایشکردن له‌خۆ ده‌گرێت داڕنراو له‌ئیراد ه کاری بۆ ئاغاکه‌ی کردوو ه بۆ له‌ڕووی پێناسه‌وه ،چونک ه یاساکان په‌کخراون و ئه‌وه‌ی له‌کۆتادا ژیانی کۆیالیه‌تی لێ نه‌سه‌نێته‌وه .کار به‌پێگه‌ی سیاسی و بوونی هێزی چه‌کدارده‌کرێت.
ده‌بێت ئێم ه پرسیارێک بکه‌ین دۆستایه‌تی تورکیا چه‌ند سوودی به‌هاوواڵتیانی باشوور گه‌یاندووه؟ یان دۆخی هه‌رێم پێش کرانه‌و ه به‌ڕووی بوو؟ چۆن نه‌وتیه‌و ه له‌ڕووی تورکیادا هه‌رێم هه‌تا له‌گه‌ڵ ناوه‌ند پابه‌ند بووب ه پرۆتۆکۆله‌کانیه‌و ه له‌ڕووی پراکتیزه‌و ه هیچ کێشه‌و قه‌یرانێک بوونی نه‌بوو له‌ڕوی داراییه‌وه ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ تورکه‌کان سه‌رانی (پ.د.ک) یان هاندا بۆ ئابوری سه‌ربه‌خۆو ده‌رکردنی نه‌وت له‌ڕێی کۆمپانیاکان و ناردنی به‌بۆری بۆ به‌نده‌ری جه‌یهانی تورکی ،کێشه‌و قه‌یرانه‌کان سه‌ریان هه‌ڵداو موچه‌خۆرانی هه‌رێمیش که‌وتن ه به‌ر به‌رداشی تورکیاو ناوه‌ند ،که‌هه‌مووان تۆڵه‌یان له‌تاکی کورد ده‌ست پێکرد به‌جۆرێک ئێستا هه‌رێم له‌قه‌یرانێکی سه‌ختی دارایی و سیاسیدای ه ئه‌ویش له‌سایه‌ی به‌ڵێ کردنی سه‌رانی کورد بۆ داخوازیه‌کانی تورکیا ،دوور له‌هه‌ڵسه‌نگاندن و ووردبینی کردنی له‌الیه‌ن په‌رله‌مان و که‌سانی پسپۆر له‌بواری په‌یوه‌ندی ئابوری و نێوده‌وڵه‌تیدا.
له‌ڕووی نه‌ته‌وه‌ییه‌و ه پ.د.ک یارییه‌کی مه‌ترسیداری ده‌ست داوه‌تێ چونک ه تورکیای ئاکه‌پ ه کاتێک تۆیان قبوڵ ه ک ه هه‌ردوو مه‌رجه‌کانیان قبوڵ بکه‌یت که‌یه‌که‌م ودووه‌م گرێدراوی یه‌کدین و به‌بێ ئه‌و مه‌رج ه ناسینت مه‌حاڵه، ک ه بریتی ه له‌دژایه‌تی ئاشکاری(خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری ڕۆژئاواو، به‌تیرۆر ناسینی په‌که‌که) ،لێره‌و ه ئه‌م گومان ه ده‌بێت ه ڕاستی و به‌واقعی بۆ هه‌مووان ده‌رده‌که‌وێت ،چونک ه دۆستایه‌تی بۆی ه
سیاسه‌تی
هه‌ڵه‌ی
هه‌رێم
له‌بواری
نه‌وت
( no / 2 )- 31 - 1 - 2016
ئێستا هه‌رێم له‌الیه‌ن تورکیاو ه له‌ڕێی سیاسه‌تی ده‌سته‌مۆکردنی بڕیاری سیاسی که‌خۆی ل ه بارزانی دا ده‌بینێته‌و ه خه‌ریک ه ده‌کرێت ه تاقیگه‌ی زلهێزان و ده‌سته‌واژه‌ی(زه‌وی سووتاوی)ی به‌سه‌ردا جێ به‌جێ ده‌کرێت، له‌ژێر ناوی بوژانه‌وه‌ی ئابووری و کرانه‌وه‌ی دیبلۆماسی. پێگه‌ی تورکیا ئێستا له‌ڕووی نێوده‌وڵه‌تیه‌و ه زۆر بێزراو ه چونک ه هه‌موو به‌ڵگه‌کان ئه‌و ه ده‌سه‌لمێنن که‌تاک ه هاوپه‌یمانی داعش تورکیایه ،بۆیه ئه‌م په‌یوه‌ندیه‌ی باشوور له‌گه‌ڵ تورکیا زۆر جێی نیگه‌رانی ه چونک ه ئێم ه ئه‌وه‌نده‌ی پشتیوانی وواڵتانی ئه‌وروپامان پێویست ه بۆ به‌هێزکردنی پێگه‌ی سیاسیمان له‌ده‌ره‌وه ،نابێت ئه‌وه‌ند ه تورکیامان مه‌به‌ست بێت له‌به‌ر ئاڵوێری بازرگانی که‌سوودمه‌ندی یه‌که‌م تورکیایه ،بۆی ه کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌وروپی بۆ ئێم ه گرنگ ه له‌ڕووی پشتگیری سیاسی و سه‌ربازیه‌و ه بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی تیرۆری داعش ،له‌گه‌ڵ مه‌ترسیه‌کانی سونه‌و شیع ه له‌ئێراق.
هه‌رێم هه‌تا له‌گه‌ڵ ناوه‌ند پابه‌ند بووبه پرۆتۆکۆله‌کانیه‌و‌ه له‌ڕووی پراکتیزه‌و‌ه هیچ کێشه‌و قه‌یرانێک بوونی نه‌بوو
62
(ژ11 - )2 .ی ڕێبه‌ندان ٢٧١٥
هاوواڵتیانی تووشی سه‌رگه‌ردانی و بێ ئیراده‌یی کردووه، چونک ه ئه‌م هه‌موو قه‌یرانان ه له‌گه‌ردنی ئاڵێنراو ه و له‌نوخبه‌ی فه‌رمانڕه‌وا، توانای داواکردنیشی نی ه چونک ه بێ ئیراده‌کراو ه له‌الیه‌ن خودی حزبه‌کانه‌وه. تورکیا ئێستا خۆی به‌خاوه‌نی باشوور ده‌زانێت به‌جۆرێک هێزی سه‌ربازی وهه‌واڵگری خۆی به‌بێ پرس و له‌ده‌رگادان خستووه‌ت ه ناو باشوور ،ئه‌م هه‌نگاوه‌شی له‌کاتێکدایه ک ه پێشتر له‌ڕێی ڕێگری پ.د.ک له‌سه‌رۆکی په‌رله‌مان توانرا په‌رله‌مانی باشوور ئیفلیج بکرێت و له‌وه‌رگرتنی بڕیار بێ به‌ش بکرێت ،بۆی ه هێنانی هێزی تورکیا له‌م ساته‌وه‌خته‌دا به‌رنام ه بۆ داڕێژراو ه له‌ڕووی ته‌وقیتی کاته‌وه ،چونک ه په‌رله‌مانێک بوونی نی ه تاوه‌کو لێپێچینه‌و ه ل ه ئاوا پێشهاتێک و ده‌ست درێژیێک بکات ،الیه‌نه‌سیاسیه‌کانی تری گۆڕه‌پانی سیاسی هه‌رێمیش له‌ئاست گۆڕانکاری وداواکاری جه‌ماوه‌ردا نین ،چونک ه فێری مشه‌خۆری پاراستنی پێگه‌ی حزبی کراون نه‌ک به‌رژه‌وه‌ندی گه‌ل ونیشتمان ،به‌جۆرێک ئاماده‌ن هه‌رای گه‌ور ه دروست بکه‌ن ئه‌گه‌ر نه‌سریه‌ی حزبێک نه‌درێت ،به‌اڵم چوارمانگ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران الی حکومه‌ت ه هیچ الیه‌نێک خۆی نه‌کردوو ه به‌خاوه‌نی ئه‌م که‌یسه ،بۆی ه نازناوی پاشکۆیه‌تی حزبه‌کان بۆ ویستی الیه‌نێک که(پ.د.ک)ی ه له‌م دۆخه‌دا بۆ هه‌مووان ده‌سته‌واژه‌ێکی دروست ه به‌بێ جیاوازی. تورکیا هه‌رێمی خستووه‌ت ه نێو گروپێک قه‌یرانه‌و ه ک ه هه‌موویان په‌یوه‌ستن به‌هه‌ڵوێستی نه‌رم و شه‌رمنانه‌ی سه‌رانی سیاسی له‌هه‌رێم به‌رامبه‌ربه‌پاوانخوازی تورکیا بۆی ه به‌هه‌موو پێوه‌رێک له‌فرۆشتنی نه‌وت داهاتێک دێت ه بوون به‌اڵم باشوور له‌بری داهات له‌فرۆشتنی ئه‌و هه‌موو
نه‌وت ه تووشی قه‌رزی ده‌ره‌کی وناوخۆیی قه‌یران کرایه‌وه. بۆی ه پێویست ه الیه‌ن ه سیاسیه‌کان ڕۆڵی (که‌ڕه‌ی شه‌ربه‌ت)نه‌گێڕن به‌رامبه‌ر به‌و هه‌موو نادادپه‌روه‌ریه‌ی خراوه‌ت ه گه‌ڕ له‌الیه‌ن سیاسه‌تێکی هه‌ڵه‌وه ،چونک ه مێژوو لێپرسینه‌وه‌ی بۆ هه‌موو ئه‌وان ه هه‌ی ه که‌ئێستا یاری به‌قووتی گه‌ل و داهاتی نه‌وه‌کانیه‌و ه ده‌که‌ن. داعش دوژمنی ئێمه‌و دۆستی تورکیایه ،ئیتر چۆن په‌یوه‌ندی ئابووری وسیاسی و هه‌واڵگری له‌گه‌ڵ دۆستی دوژمنه‌که‌ماندا نۆرماڵ بکرێت وب ه بفرۆشرێته‌وه؟ به‌نه‌ته‌وه‌که‌مان به‌ده‌ستکه‌وت له‌مێژوودا ناوی (ته‌ته‌ر ،مه‌غۆل ،فارس ،رۆم، بیزه‌نتینی ،عوسمانی ،سه‌فه‌وی.هتد هاتوو ه به‌اڵم مێژوو چۆن له‌ئامێزی گرتوون له‌نێوالپه‌ڕه‌کانیدا ،؟ ئایا جێگه‌ی شه‌رمن یان شانازی بۆ نه‌وه‌کانیان؟ بۆی ه پێویست ه بۆ داهاتوو ئاگامان له‌سه‌ربه‌رزی له‌ڕێی گه‌الندا له‌ناو بێت نه‌وه‌کانمان ئه‌مڕۆمانه‌وه. ڕه‌فتاره‌کانی و هه‌ڵوێست سه‌ربه‌رزکرد، ئێمه‌ی قازی له‌خۆنه‌ویستیدا پێناسه‌کرد. ئێمه‌ی ئاالن ئۆج له‌خۆڕاگریدا