روداوەکانی ئەم دواییەی پەرلەمانی عێراق و چاکسازی
لــە دوای رووخانــی رژێمــی ســەدام ،ئەگــەر عێــراق لــە دەســتی دکتاتۆرێکــی بێبەزەیــی هاتــە دەروە ،بــه‌اڵم نەتوانــدرا رژێمێکــی فیدڕاڵــی ســەقامگیر و عادیالنــەی دیموکراتیــك بونیــاد بندرێــت. هــۆکار زۆرن بــۆ ئــەم مەســەلەیە ،دیاریترینیــان پێکهاتــە و عەقڵیەتــی ئــەو چینــە سیاســیەیی هەڵتڵۆقیــوە ســەر دەســەاڵتدارێتی عێــراق .دەســتتێوەردانی دەرەکــی و هەبوونــی جەماوەرێکــی بــارگاوی بــە ســۆزی ســێکتەریزمی مەزهەبــی و ملمالنێــی نەتەوایەتــی پێکهاتــەکان ،لــە ســەرەتای دروســتبوونی عێراقــەوە، لــەم هەلــە پەرەســندنێکی بێوێنــەی بەخۆیــەوە بینــی .شــەڕی مەزهەبــی نێــوان ســونە و شــیع ه و دژایەتــی هــەردوو الیــەن بــۆ مافەکانــی گەلــی و بەکارهێنانــی ئــەو ناکۆکایانــە لەالیــەن سیاســه‌تمەدارەکانی هــەر هەمــوو پێکهاتــەکان بــۆ بەدەســتهێنانی بەرژەوەنــدی تایبــەت بــووە هــۆی دروســتبوونی عەقڵیەتێکــی ناتەندروســتی دەســەاڵتداری ،برابــەش بیــن لــە دەســتکەوتی شەخســی و ملمالنــێ ئاشــکراکانیش بــۆ گەوجاندنــی عــەوام .ئەمــەش بــووە هــۆی باڵوبونــەوەی گەندڵیه‌کــی بەربــاو و نەبوونــی لێپێچینــەوە .پەرلەمــان، بــە حوکمــی پێکهاتەکــەی لــە نوێنەرانــی ئــەو الیەنــە ســودمەندە سیاســیانەی تێــوەگالو لــە گەندەڵــی ،فەشــەلی هێنــا لــە دەرکردنــی یاســای پێویســت دژ بــە گەندەڵــی ،هەروهــا لــە چاودێریکــردن و لێپێچینــەوە لــە گەندەڵــکاران. دەرەنجامــی فەشــەلی ئــەو ئه‌لیتــە سیاســیە نوێیەیــی عێــراق باڵوبوونــەوەی ناسەقامگیری ئاسایش ،نەمانی هەمو جۆرە خزمەتگوزاریەکان ،باڵوبوونەوەی بێــکاری و هــەژاری ،داڕمانــی سیســتەمی تەندروســتی و پــەروەردە و نەمانــی عەدالەتــی کۆمەاڵیەتــی .وەزارەتــەکان لەجیاتــی خزمەتکردنــی هاواڵتــی و کارکــردن بــۆ چاککردنــی بــاری ژیانیــان ،بوونــە خەزێنــە بــۆ ئــەو حیزبــەی کەســی وەزیــر وابەســتەیەتی ،بــێ گوێدانــە دەرەنجامــە نێگەتیڤیەکانــی لەســەر کۆمەڵگــە و دواڕۆژی واڵت .ئەمانــە بوونــە هــۆکاری زیاتربوونــی ناڕەزایەکانــی جەمــاوەر و پەرەســەندنی ،تــا گەیشــتە ئــەوەی لــە مانگــی تەمــوزی ســاڵی رابــردوو بــە بەردەوامــی خۆپیشــاندان لــە بەغــدا و چەندیــن پارێــزگای تــری عێــراق بــووە دیاردەیه‌کــی بــەردەوام. ئەوەی خەڵك داوای دەکات؛ نان ،ژیان ،ئاسایش و هاواڵتی بوونی یەکسانە. بێگومــان ئــەو داواکاریانــە بەبــێ گۆڕینــی شــێوازی حوکمــی محاسەســەی حیزبــی ئێســتا و چەســپاندنی سیســتەمێکی دامەزراوەیــی ئیــداری هاوچــەرخ و پــڕ بەرپرســیارەتی و لێپێچینــەوە بــەدی نایــەن .وەزیــر و بەرپرســی گەنــدەڵ، وابەســتەی حیــزب ،بــە هیــچ جۆرێــك بــەرەوڕووی لێپرســینەوە لــە کارە خراپکاریەکانیــان نابنــەوە ،بەهــۆی داکۆکــی حیزبەکانیــان لێیــان .حیزبــە رکابــەرەکان ،هەماهەنگــن لــە داپۆشــینی گەندەڵــی بــۆ یەکتــر ،ئەگــەر دژی ئەکتریــش بــن .هــەر هەموویــان لــەم بــارەوە کــۆك و یەکگرتــوون .بۆیــە بڕینــی پەیوەنــدی لــە نێــوان پۆســتە تەنفیزیــەکان و حیزبــەکان یەکــەم پێویســتیە بــۆ ئەنجامدانــی هــەر چاکســازیێك ،تــا کاســێك خــۆی بــە پشــت ئەســتور نەزانێــت و پەیوەندیەکانــی حیزبــی بــەکار بهێنێــت بــۆ رزگاربــوون لــە ســزای موســتەحەقی. گۆڕینــی محاسەســەی حیزبــی ،بــە محاسەســەی پێکهاتــە ،عەدالەتــی تێدایــە. بــۆ عێــراق و هــەم بــۆ پێكهاتــەکان و هــەم بــۆ کەســانی شــیاوی پێکهاتــەکان تــا جێــگای شــیاوی خۆیــان بگــرن لــە دەســەاڵتدا ،بــێ ئــەوەی جیــاوازی و ئینتیمــای حیزبــی بەربەســت بێــت ،لەڕێــگای بەدەســتهێنانی پۆســت و پلــە بــە شایســتەیی و پســپۆڕی خۆیــان .گــەل ســودمەند دەبــێ لــە لێزانــی و
شــارەزای ئــەم کەســانە و گەشەســەندنی ئابــوری و سیاســی و کۆمەاڵیەتیــی و پەروەردەیــی بــە دوای خــۆی دا دێنــێ. داخوازیەکانــی جەمــاوەر رۆژێــك نەبــووە خەمــی پەرلەمان و کوتلە سیاســیەکان لــە پەرلەمــان .ئــەوەی داکۆکیــان لێدەکــرد مانــەوەی ئــەو چەقبەســتویه‌یە لــە سیســتەمی بەڕێوەبردنــی عێراقــدا هەیــە ،وەک خــۆی و دابینکردنــی پشــکی حیــزب و کوتلــەکان لــە جوگمەکانــی دامه‌زراوه‌كانــی دەســەاڵت ،لــ ه دژ بــە خواســت و بەرژەوەنــدی زۆرینــەی گــەل .تاکــە الیەنێكــی کاریگــەر کــە خــۆی کــردە قارەمانــی داواکاریەکانــی جەمــاوەر جەماعەتــی موقتــەدا ســەدر بــوون، ســەدر خۆشــی هاتــە مەیــدان .دەبــێ ئــەوە بڵێیــن ئەگەرێکــی زۆر هەیــە ســەدر ســواری شــەپۆلی نــاڕەزای و داواکاریەکانــی جەمــاوەر بــووە ،بــۆ مەرامی سیاســی تایبەتــی خــۆی .ب ـه‌اڵم ئەمــە نــە لــە رەوایەتــی ناڕەزایــی و داواکاریەکانــی جەمــاوەر کــەم دەکاتــەوە و نــە دەکرێــت لۆمــەی ســەدر بکەرێــت ،بــۆ وا دەکات. گۆڕەپــان وااڵبــوو دەبوایــ ه هــەر الیەنــك خەمخــۆری جەمــاوەر و چاکســازی بوای ـه ،هەمــان کاری ســەدر بــکات. فراكســیۆن ه کوردیــەکان ،بەپێــی ئارەزومەنــدی بەرژەوەنــدی خــوازی کــەس و الیەنــەکان ،لــە پەرلەمــان یەکڕیزبــوون بــۆ داکۆکــی کــردن لــەو هەلومەرجــە چەقبەســتوە گەندەڵــەی عیــراق و دژ بــە داواکاری چاکســازی و گۆڕانــکاری. بــۆ ئــەم مەرامانــەش لەگــەڵ یــار و نەیــاری کــورد هــاوڕا و هــاوکار بــوون. ڕاســتی ،دابەشــبوونی نــاو پەرلەمانــی عێــراق مەشــهەدێکی سەرشــێوێنەر و تێکــەاڵوی دوور لــە ریزبوونــی مەزهەبــی ،چینایەتــی و نەتەوەیــی بــوو. زۆربــەی ئــەم پشــێویە لــە داکۆکــی کــردن لــە پشــکی حیــزب و ملمالنێــی کەســایەتیە دەستڕۆیشــتوەکانی حیزبــەکان ســەرچاوەی گرتــووە. دەرئەنجــام هەمــوو تەڵەکــە بــۆ ئــەوە بــوو جەمــاوەر بگەوجێنــن و حووتــە گــەورەکان بــراوە بمێننــەوە .هــەر بــۆ ئــەوەش بــوو پەرلەمــان دانیشــتنەکانی خــۆی بــۆ مــاوەی دە ڕۆژ دوا خســت .ســەدر بــە یاریەکــەی زانــی و ئەمــری بــە جەمــاوەردا بچنــە نــاو پەرلەمــان .هەموومــان دەبــێ هاوســۆز بیــن لەگــەڵ ئــەو ئەنــدام پەرلەمانانــەی توشــی ناخۆشــی و بێڕێــزی بــوون لــەم پرۆســەیەدا. دەبــێ بزانــدرێ پیــرۆزی پەرلەمــان لــە پیــرۆزی گەلــەوە دێــت .پەرلەمــان کــە لــە ئاســتی داواکاری گــەل نەبێــت و گــوێ بــۆ داواکاریەکانیــان نەگرێــت، پشــتوپەنای وەزیــرو بەرپرســە گەندەڵــکارەکان بێــت ،هــەر ئــەو گەلــەش هەقیەتــی ناڕەزایەکانــی بباتــە نــاو پەرلەمــان و توڕه‌یــی خــۆی لــە دەرچوونــی پەرلەمانتــاران لــە ئەرکەکانیــان دەرببڕێــت .بــەم جــۆرە ،بەهــۆی داپۆشــینی ئــەو تااڵنیەیــی لــە دەوڵەتــی عێــراق دەکرێــت دژ بــە بەرژەوەنــدی خەڵکــی بــێ پەنــا و بــێ چــارە ،بەهــۆی تێوەگالنــی هەندێکیــان لــە گەندەڵــی، پەرلەمانتــاران بوونەتــە قۆچــی قوربانــی حکومەتــە گەندەڵەکانــی یــەك لــەدوای یــەك .دەبــێ ئــەو دیــاردە دیموکراســیە بــەرز بنرخێنــدرێ کــە خوێنــی کەســی تێــدا نــەڕژا. هــەر لــە ســەرەتای دورســتکردنەوەی عێراقــی پــاش ســەدام ،ئەگــەر فراكســیۆن ه کوردیــەکان بەشــێك نەبــان لــە گەندەڵــی و نمونــەی دەســتپاکی و کارامەیــی و چــاالك بــان لــە حکومەتــی ناوەنــد ،تــا ئێســتا زۆربــەی پرســەکانی نێــوان هەرێــم و ناوەنــد چارەســەر دەبــوون! نێشــانەکان وا پێدەچــێ ،لــە ئێســتادا ،مــاوەی چاکســازی لــە عێــراق دا نییــە و ئــەم گێمــەش جەمــاوەر دۆڕاو دەبێــت ،بــەاڵم ســەبر و قــەراری جەمــاوەر تــا کــەی بــڕ دەکات؟
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
ل ه خاوه‌ن ئیمتیازه‌وه
3
4 ه ئارادایه ه ل عه‌گید جڤیان؛ دوای ئازادكردنی موسڵ مه‌ترسی گه‌ور
ئــازادی كۆمەڵگــە :ئێــوە هێزەكانــی پاراســتنی گــەل (هەپەگــە) لەبــارەی پاراســتن و ئازادکردنــی شــەنگالەوە چــی ده‌ڵێــن؟
عه‌گید جڤیان فه‌رمانداری هه‌په‌گ ه ل ه شه‌نگال
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
ئا/مه‌هدی دۆغان -شه‌نگال
دوابــه‌دوای ئه‌مــه‌ش ئه‌وه‌نــده‌ی نه‌خایانــد و دوای ئــەوەی ڕێڕەوێــك لەالیــەن یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل یەپەگــە وە کرایــەوە پاشــان هێزەكانــی پاراســتنی گــەل هەپەگــە گەیشــتە چیــای شــەنگال و توانیــان شــه‌نگال بپارێــزن، وه‌ك ئێزیدیــه‌كان ده‌ڵێــن « ده‌بێــت ئه‌مســاڵ ببێــت ب ـه ســاڵی وه‌اڵمدان ـه‌وه‌ی فه‌رمانــی 73ه‌میــن».
هه‌ڵمه‌ته‌کــه‌ی داعــش ئه‌مجــار ه گه‌یشــته ســه‌ر ئێزدییــه‌کان ،ئه‌مــه‌ش درێژک ـراوه‌ی ئ ـهو زنجیــره په‌الماره‌ی ـ ه ک ـه ســه‌ره‌تا شــیعه‌و مه‌ســیحی‌و ســوننه‌کانی گرتــه‌وه‌و ئێســتاش به‌ربووه‌تــه گیانــی پێکهاته‌کانــی تریــش ،بــه‌اڵم پێده‌چێــت کاره‌ســاتی ئه‌مجــاره‌ی ئێزدییــه‌کان زۆر گه‌وره‌تربێــت ،چونکــ ه یــان ده‌بێــت فه‌رمانــداری جڤیــان ببن ـه موســوڵامن یــان ده‌بێــت بکوژرێــن ،عه‌گیــد ئــه‌وه‌ش له‌یــاد نه‌کرێــت کــه ژماره‌یــان هێزه‌كانــی پاراســتنی گــه‌ل هه‌په‌گــ ه لــ ه شــه‌نگال كــه‌وه‌ك فه‌رماندارێــك زۆر زۆره. له‌به‌رخــودان و ئازادكردنــی شــه‌نگال هــه‌ر ئه‌وه‌نــده‌ی زانــرا شــه‌نگال به‌به‌رده‌وامــی لــ ه ســه‌نگه‌ره‌كانی داعــش‌و پێشــهوه بــووه .لــ ه دیمانه‌یه‌كــی ده‌ســت که‌وتووه‌تــه پێشــمه‌رگ ه پاشه‌کشــه‌ی کــردووه ،تــرس‌و تایبـه‌ت بـ ه گۆڤــاری ئــازادی كۆمه‌ڵگـ ه دڵه‌راوکێیه‌کــی زۆر له‌نــاو دانیشــتوانی وه‌اڵمــی چه‌ندیــن پرســی گرنگــو کۆمه‌ڵگــه‌ی خانســور باڵوبــووه‌وه ،تایبه‌تــی داوه‌تــه‌وه.
عەگیــد جڤیــان :ئــەو خەباتــەی هێزەكانــی پاراســتنی گــەل هەپەگــە لــە شــەنگال دەســتیان پێکــردووە ٢١ مانگــی تێپەڕانــد ،دوای ئــەوەی ڕێڕەوێــك لەالیــەن یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل یەپەگــە وە کرایــەوە پاشــان هێزەكانــی پاراســتنی گــەل هەپەگــە گەیشــتە چیــای شــەنگال ،لــەوڕۆژەوە تاکــو ئێســتا هێزەکامنــان پێشــەنگایەتی تێکۆشــانی شــەنگالی کــردووە، لەئێستاشــدا بەهەمــان شــێوە هێزەکامنــان درێــژە بــە تێکۆشــانی خــۆی دەدات ،لەکاتــی ئازادکردنــی شــەنگالدا هێزەكانــی پاراســتنی گــەل هەپەگــە پێشــەوایەتی کــردووە ،بێگومــان پارتــی دیموكراتــی كوردســتان_عێراق و یەكێتــی نیشــتامنی كوردســتان و چەنــد گرووپێکــی ئێزیدیــش هەندێــک هەوڵیــان هەبــووە ،بــەاڵم لەبــارەی بەرگریکــردن و ئازادکردنــی شــەنگالدا هێزەکانــی گەریالمــان ڕۆڵــی س ـه‌ره‌كییان گێ ـڕا ،هەروەهــا هەمــوو گەلــی ئێزیــدی دانبــەم ڕاســتیەدادەنێن .هەتــا مەترســی داعــش هەبێــت لــە شــەنگال و باشــووری کوردســتاندا هێزەکامنــان دەیانەوێــت هەمــان ڕۆڵ ببینــن. ئــازادی كۆمەڵگــە :هەماهەنگــی نێــوان هێزەكانــی پاراســتنی گــەل هەپەگــە و یــەژا ســتار و یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل یەپەگــە چییــە؟
عەگیــد جڤیــان :یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل یەپەگــە ،ئــەو هێزەیــە کــە بــۆ ڕۆژئــاوا و ســوریایەکی دیموکــرات تێدەکۆشــێت ،بەتایبەتــی لــە خەباتــی دژ بــە داعــش یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل یەپەگــە ســەرکەوتنی بەرچــاوی بەدەســت خســتووە و ئەمــەش بــە هەمــوو دونیــای داوە بــە قبوڵکــردن ،ئێمــە چەنــد هاوبەشــییەکامن هەیــە لەگــەڵ یەكینەكانــی پاراســتنی
5
ئازادی كۆمەڵگە :هەتا ئێستا لە شەنگالدا چەند شەهیدتان داوە؟
عەگیــد جڤیــان :تەنهــا هێزەکانــی پاراســتنی گــەل هەپەگــە و یژاســتار نزیکــەی ٩٠شــەهیدیداوە ،بــەاڵم لــەو هەرێمــەدا خەباتــی هاوبەشــی یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل یەپەگــە و یەپــەژە و یەبەشــەش لەئارادایــە ،ئەگــەر شــەهیدانی ئەوانیــش بژمێردرێــت نزیکــەی ٢١٠شــەهیدمان هەیــە. ئازادی كۆمەڵگە :پەیوەندی نێوان یەكینەكانی پاراستنی گەل یەپەگە و یەبەشە چۆنە؟
عەگیــد جڤیــان :پەیوەندیــان هەیــە لەگــەڵ یەبەشــە دا ،یەبەشــە ئــەو ڕێکخراوەیــە کــە لەپێنــاو ئێزیدێکانــدا تێدەکۆشــێت لــەو چوارچێوەیــەدا شــکڵی گرتــووە ،ڕابوردویەکــی زۆری تێکۆشــانی نییە.
عه‌گید جڤیان ئاماده‌كاری بۆ ئۆپراسیۆنی شه‌نگال
ڕێکخراوێکــە کــە دوای ٧٣یه‌میــن فەرمــان خــۆی بــە ڕێکخســن کــردووە و لەنــاو تێکۆشــاندا خۆیــان بــە ڕێکخـراو کــرد ،لەپێنــاو بــە ڕێکخســن بونیــان و پەروەردەیــان و بــۆ ئەزمونــی شــەڕ هاوکاریــان کــردوون و لەمــەودواش بــەردەوام دەبیــن لــە هاوکاریکردنیــان ،لەهەمانکاتــدا ئەوانیــش خۆیــان کــرد بــە خــاوەن ئەزمــوون ،لــە شــەنگال دژ بــە داعــش بانگەوازیــان بــۆ هەمــوو الیــەک کــرد کــە زەمینەیەکــی هاوبــەش بڕەخســێنین ،بــەاڵم مەخابــن جگــە لــە یەبەشــە کــەس بەدەنگــی ئــەم بانگەوازییەمانــەوە نەهــات، هاوبەشــییەکی مەیدانیــان هەبــوو بــەاڵم نەکـرا بــە فەرمــی ،ئێمــە هەتــا وەک هێزەكانــی پاراســتنی گــەل نــارساو بــە هەپەگــە لــە شــەنگال مبێنینــەوە هــاوکاری یەبەشــە دەکەیــن و بەردەوامــی دەدەیــن بــە خەباتــی هاوبــەش.
ئازادی كۆمەڵگە :ئێوە راتانگەیاند کە کەمێک لە هێزەکانتان بۆ چیا پاشەکشە پێدەکەن هۆکارەکەی چی بوو؟
عەگیــد جڤیــان :بەڵــێ ڕاســتە ماوەیــەک لەمەوبــەر ژمــارەی هێزەکامنــان لــە شــەنگال کەمکــردەوە و ڕەوانــەی هەرێمــی پاراســتنی میدیامــان کــردن پاشــانیش گرووپێکــی تــری گەورەمــان ڕەوانەکــرد ،چەنــد هۆکارێــک هــەن بــۆ کەمکردنەوەی ڕێــژەی هێزەکامنان لــەوێ ،ســەرەتا ڕاســتییەک هەیــە کــە دەبێــت گەلەکەمــان بیزانێــت ئێمــە ئــەو هێزەیــن کــە بەرگــری لــە گەالنــی کوردســتان دەکەیــن، لەکــوێ پێداویســتی هەبێــت لــەوێ بەرگــری لەگەلەکەمــان دەکەیــن، بــۆ ئــەم مەبەســتەش مۆڵــەت لەکــەس وەرناگریــن ،لەهــەر نیشــتیامنەکەماندا شــوێنێکی مەترســی بــەدی بکەیــن گەلەکەمــان و نیشــتیامنەکەمان دەپارێزیــن، چوومنــان
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
گــەل یەپەگــە دا بێگومــان ناتوانیــن نکۆڵــی لەمــە بکەیــن ،لەپێــش هەمــوو شــتێکەوە یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل یەپەگــە ئــەو هێزەیــە کــە لەبــەر تیشــکی فەلســەفەی ڕێبــەر ئاپــۆ وە درێــژە بــە کار و خەباتەکانــی خــۆی دەدات ،ئەمەیــە خاڵــی هاوبەشــی ئێمــە ،جگەلەمــەش ڕێکخراوێکــی کوردســتانییە و لەپارچەیەکــی نیشــتیامنەکەماندا خەبــات دەکات ،بەرگــری لەگەلەکەمــان دەکات ،لەالیەکــی تریشــەوە دژی داعــش تێدەکۆشــێت، کاتێــک شــەنگال کەوتــە دەســتی داعــش ئــەوەی کــە یەکەمیــن موداخەلــەی کــرد لــەوێ یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل یەپەگــە بــوو ،ئــەو هەمــوو هۆکارانــە زەمینەیەکــی هاوبەشــی نێــوان هێزەكانــی پاراســتنی گــەل هەپەگــە و یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل یەپەگــە ی ڕەخســاندووە و دەیڕەخســێنێ ،ئــەم ڕەوشــە بابەتیانە(ئۆبژەكتیــف) تاکــو ئێســتاش بەردەوامــە ،جگــە لەمانــە ئێمــە لەگــەڵ یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل یەپەگــە دا پەیوەندییەکــی فەرمیــان نییــە ،لەســەرەتادا ڕێــڕەوی نێــوان ڕۆژئــاوا و شــەنگالیان دەپاراســت ،کاتێــک ئــەم ئەرکەیــان خســتە سەرشــانی خۆیــان شــەهیدێکی زۆریانــداو ژمارەیەکــی زۆریــش برینداریــان هەبــوو ،ڕەنجێکــی زۆریــان داوە ،ئــەو گرێدراوییــەی هەمانــە لەگــەڵ یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل یەپەگــە دا ئەوەشــان هێناوەتــە زمــان کــە ئامادەیــی ئەوەشــان هەیــە کــە ئــەم پەیوەندییــە و گرێدراوییــە لەگــەڵ پارتــە کوردێکانــی تــردا پێکبهێنیــن و زۆرجــار ئەمەشــان ڕاگەیانــدووە.
6 بــۆ شــەنگال لــە ســاڵی ٢٠١٤هــەر بــۆ ئــەو ئامانجــە بــوو ،داگیــرکاری داعــش بەســەر گــەل و باشــووری کوردســتانەوە دەســتی پێکــرد ،شــەنگال بــێ بەرگــری مایــەوە ،بەهەزارەهــا کــەس ڕوبــەڕوی کۆمەڵکــوژی بویەوە، هەمووالیــەک ببــوو بــە تۆپێکــی ئاگــر ،ناوچــە پیرۆزەکــەی ئێزیدێــکان داگیــر کـرا ،کولتــور و باوەڕییــەک ڕوبــەڕوی نەمــان ببوەوە ،ئێمــە خۆمان خســتە نــاو ئــەو ئاگــرەی کــە خەڵکــی لێــی هەڵدەهــات ،ئێمــە بەبــێ ئــەوەی چــاو لــە هیــچ بەرژەوەندییەکــی سیاســی بکەیــن ئــەم کارەمــان کــرد ،دوای ئــەو تێکۆشــانە گــەورە و گیــان لەدەســتدانانە شــەنگال ئــازاد ک ـرا ،لەیەکــەم ڕۆژدا کــە هاتینــە شــەنگال س ـه‌ركردایه‌تیامن رایانگەیانــد کــە چومنــان بــۆ لــە شــەنگال ئەرکێکــی وەاڵتپارێزیامنــە و ئەمــەش هــۆکاری ئەخالقــی و ویژدانــی خــۆی هەیــە.
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
بەڵــێ ئێســتا لەبەرئــەوەی بەشــێکی زۆری شــەنگال ئــازاد بــووە ئێمــەش پاشەکشــێامن بــە بەشــێکی هێزەکامنــان کــردووە ،ئــەوە هــۆکارە ســه‌ره‌كییه‌کە بــووە ،لەهەمانکاتــدا هێشــتا چەندیــن گونــدی ئێزیدیــه‌کان لەژێــر دەســەاڵتی داعشــدا مــاون و دیلێکــی زۆریشــیان لەبەردەســتدایە ،هەتــا ئــەو شــوێنانە و ئــەو مرۆڤانەمــان ئــازاد دەکرێــن تێکۆشــانی ئێمــە بــەردەوام دەبێــت ،ئێمــە وەک هێزەكانــی پاراســتنی گــەل هەپەگــە کــە هاتویــن بــۆ شـه‌نگال لەپێنــاو نەهێشــتنی داگیرکارییــە و ڕێگرتنــە لــە هاتنــە ئــاراوەی کۆمەڵکــوژی و بەرگریکــردن لــە گەلــە، لەمەشــدا ســەرکەوتنامن بەدەســت خســتووە ،بێگومــان لەهەمانکاتــدا مقۆمقۆیەکــی ناشــیاوی زۆریــش روویانــدا دەیانــووت گوایــە ئێمــە دەمانەوێــت شــەنگال لــە باشــووری کوردســتان داببڕێنیــن یاخــود پێیــان وابــوو کــە ئێمــە بــە ئامانــج و بەرژەوەنــدی سیاســی هاتوویــن بــەو شــێوەیە ئێمەیــان تۆمەتبــار دەکــرد ،ئەوانــەی کــە پێویســت بــوو لەهەمبــەر گــەل حیســاب بــدەن کەچــی نکۆڵیــان لــەو فیداکاریانــەی ئێمــە دەکــرد و بەزانینــەوە ئــەو مەســەلەیان دەوروژانــد ،دەیانویســت بــەم جــۆرە بابەتانــە ڕەفتارەکانــی خۆیــان پەردەپــۆش بکــەن ،بێگومــان پــەردە لەســەر هەمــوو ئــەو مەســەالنە هەڵدەماڵیــن. ئازادی كۆمەڵگە :دوای ئازادکردنی شەنگال هەندێک هێز وایان نیشان ئەدا کە هێزی ئێوە بەشداری لە ئازادکردنی شەنگال نەکردووە و ئێستاش داواتان لێدەکەن کە شەنگال چۆڵ بکەن هۆکاری ئەمانە چین؟
عەگیــد جڤیــان :ئــەوان تەنهــا ناڵێــن بەشــداری ئۆپەراســیۆنی شــەنگال مەكــه‌ن و یاخــود لێــرە دەرچــن ،نکۆڵــی دەکــەن ،ئــەوان نکۆڵــی لــەو هەمــوو فیداکاریانەمــان دەکــەن و تەنانــەت نکۆڵــی لــەو فیداکاریانەشــان دەکــەن کــە بــۆ گەلــی باشــوور و شــەنگال کردومانــە، نکۆڵــی کــردن بەردەوامــی سیاســەتی ئاکاپــە و دەوڵەتــی تورکــە کــە کۆمەڵکــوژی بەســەر گەلەکەمانــدا بــەڕەوا دەبینــن ،پێویســتە هەمــوو کەســێک ئەمــە بزانێــت ،وەک خــۆر ڕوون و ئاشــکرایە کــە کــێ شــەنگالی ئــازاد کــرد ،ئێمــە بــە هێزێکــی ٢٥٠٠کەســییەوە بەشــداریامن لــە ئۆپەراســیۆنی ئازادکردنــی ڕۆژئــاوای شــەنگال و ناوه‌نــدی شــەنگال کــرد، ئۆپەراســیۆنەکەی ڕۆژئــاوای شــەنگال تەنهــا هێــزی ئێمــە ئەنجامیــدا، بــەاڵم لــە ئۆپەراســیۆنی ناوه‌نــدی شــەنگال پێشــمەرگەش بەشــدار بــوو ،هەمــوو کــەس دەزانێــت کــە هێــزی ئێمــە خاوەنــی ئەزمونێکــی باشــی شــەڕە ،بێگومــان ئێمــە هەمــوو شــتێک بەســەرکەوتنی خۆمانــەوە گرێنادەیــن ،چونکــە لــە شــەنگال پێشــمەرگەش شــەهید بــووە ،هەروەهــا شــه‌رڤانی ئێزیدیــش لــە شــەڕەکاندا شــەهید بوونــەو ئێمــە نکۆڵــی لەمــە ناکەیــن ،ئێمــە بــە مۆڵەتــی کــەس نەهاتوویــن بــۆ شــەنگال و بــە زۆرەملێــی کەســیش شــەنگال چۆڵناکەیــن ،لــەو شــوێنەی کــە هەمــوو کــەس لێــی هەڵدەهــات ئێمــە بــە ڕۆحێکــی فیداییانــەوە ڕوومــان تێدەکــرد ،ســاڵی ٢٠١٤کــە هاتینــە ئێــرە هــۆکار و ئەرکــان هەبــووە، دەتوانــم بڵێــم کــە بەشــێکی زۆری ئەرکەکامنــان بەجێگەیانــدووە. ئازادی كۆمەڵگە :ئایا ئەو ڕۆڵەی لە ئازادکردنی شەنگال بینیتان لە موسڵیش دەیگێڕن؟
عەگیــد جڤیــان :بێگومــان دەمانەوێــت بەشــێوەیەکی چاالكانــه لــە ئازادکردنــی موســڵدا ڕۆڵ ببینیــن ،لەبەرئــەوەی شــوێنێکی گرنگــە، س ـه‌ركردایه‌تیامن لەبــارەی موســڵەوە دەڵێــن؛ موســڵ پایتەختــی کــوردان و گەالنـه ،بەڕاســتی پارتەکەمــان ئــەو پارتەیــە کــە نوێنەرایەتــی گــەالن و بیروبــاوڕەکان دەکات ،جگــە لەمــەش هــۆکاری تریشــان هەیــە بێگومان، لەهەمبــەر داعشــدا ئەزمونێکــی ســەرکەوتوی شــەڕمان هەیــە ،هەربۆیــە دەتوانیــن لــە ئۆپەراســیۆنی موســڵدا بەشــێوەیەکی بەرچــاو ڕۆڵــی خۆمــان بگێڕیــن ،بــەاڵم لــە ئێســتادا سـه‌باره‌ت بەســەر موســڵەوە چەنــد حیســابوو چه‌نــد پیالنــی جیــاواز لەئارادایــە ،ئــەم حیســاب و پیالنانــە بــەدەر لــە ئازادکردنــی موســڵ پەیوەنــدە بــەوەوە کــە دوای ئازادکردنــی موســڵ چــۆن و لەالیــەن کێــوە به‌ڕێوه‌بربێــت ،بەتایبــەت هەندێــک هێــز دەیانەوێــت ئەمــە بۆخۆیــان بەکاربهێنــن ،بەڵــێ مەترســییەکی وا لەئارادایــە.
7 سه‌عید شه‌نگالی؛ ه بە شێوەیەکی فەرمی بەشداری شەڕی ڕزگارکردنی مووسڵیش دەكه‌ن ه و یه‌ژه‌ش یه‌به‌ش چاوپێکەوتن لەگەڵ سەعید شه‌نگالی، بەرپرسی یەکینەکانی بەرخودانی شەنگال
ئامادەکردن /شەڕڤان مەندەلی
س ـه‌عید ش ـه‌نگالی :پێــش فەرمانــی شــەنگال لــە 3ی ئــاب هێزێکی ســەربازیامن دروســت کــرد ،واتــه پــاش 10ی 6ی 2014کاتــێ کــە مووســڵ داگیرکــرا لەالیــەن داعشــەوە و دواتــر تەلەعفــەر و بەعــاج کــە نزیکــی ئێمــە بــوو ،ئێمــە لــە تەڤگــەری دیموک ـرات و ئازادیــی ئێزیــدی ( )TEVDAئــەو مەترســییەمان بینــی لەســەر کۆمەڵگــه‌ی ئێزیــدی ،بەتایبــەت کــە داعــش دەوروبەری ئێمــەی داگیــر کــرد ،تەنانــەت هەنــدێ جــار دەچووینــه ســەر ســاتری گیرزەلــی کــە نزیکــەی 400 – 300مەتــر لــەو گوندانــەی کــە داعــش ی لــێ بــوو. لــەو کاتــەدا هەســتامن کــرد بــەو مەترســییە گەورەیەیــی کــە هەڕەشــە لــە شــەنگال بــە گشــتی و کۆمەڵگـه‌ی ئێزیدیــش بەتایبەتــی، لــەو کاتــە وەک ( )TEVDAهەوڵــان داوە هێزێکــی ســه‌ربازی دروســت بکەیــن، لــە كــوڕان و كچانــی ئێزیــدی ،بــۆ ئــەو مەبەســتەش پەیوەندیــان بــە حکومەتــی کانتۆنــی جزیــرەی ڕۆژائــاوای کوردســتان و یەکینەکانــی پاراســتنی گــەل ()YPG کــرد ،ئەوانیــش ئــەو هەلەیــان دا بــە ئێمــە بــۆ پەروەردەکردنــی و مەشــقپێکردنی ســه‌ربازی بــۆ گەنجانــی ئێزیــدی بــۆ مــاوەی بیســت ڕۆژ ،دوای پــەروەردەی ســه‌ربازی دەگەڕانــەوە بــۆ شــەنگال لــە
باشــووری کوردســتان ،تەنانــەت یه‌په‌گــ ه چــەک و ته‌قه‌مه‌نیشــیان وەکــو هــاوکاری پێشــکەش بــە ئێمــە کــردووە. ئێمــەش ئــەم هەنــگاوە ســه‌ربازییەمان پێــش 3ی 8ی 2014دەســتامن پێکــردووە، گرووپێکــی ( )25شــەرڤامنان نــاردە ڕۆژئــاوا، بــەاڵم بەداخــەوە لەالیــەن دەســەاڵتی پارتی دیموکرانــی کوردســتان ( )PDKئاســتەنگی بــۆ ئــەو خانه‌وادانــ ه کــرا کــە ڕۆڵەکانیــان بەشــداریی لــەو پەروەردەیــە كردبــوو،
خەڵکیــش زۆر دەترســان لــەو هه‌ڕه‌شــانه‌ی دەســەاڵتی ( .)PDKوێـڕای ئــەو دژایەتییــە و ئــەو ئاســتەنگیانەش توانیــان ســێ گــرووپ بنێریــن بۆپــه‌روه‌رده ،تەنانــەت ســێیەم گــرووپ لــە ڕۆژئــاوا بــوو لــەو کاتــەی کــە داعــش شــەنگالی داگیــر کــرد و لەگــەڵ كردن ـه‌وه‌ی رێڕه‌ویئه‌منــی ()YPG گ هڕانـه‌وه و هەندێکیشــیان شــەهید بــوون. ئــەو دژایەتــی و ئاســتەنگیانەی دەســەاڵتی ( ،)PDKکاریگــەری زۆر نەرێنیــی
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
ئازادی كۆمه‌ڵگه :بیرۆکەی دامەزراندنی یه‌كینه‌كانی به‌رخودانی شه‌نگال یەبەشە چۆن بوو؟
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
8 هەبــوو ،ئەگــەر بیــان هێشــتایە گەنجــی ئێزیــدی پــەروەردە بکەیــن ،دەمــان توانــی تەدبیــری زیاتــر وه‌ر بگریــن ،بــەاڵم ( )PDKخەڵکیشــی دەترســاند، ڕێگــەی پــێ نەدەدایــن ،دەی وت لێــرە هێزێکــی ســه‌ربازیامن هەیــە و پێویســت نــاکات بچنــە ڕۆژئــاوا .لەبەرامبــەر ئەوەشــدا ئێمــەش هەوڵــان داوە گەنجەکامنــان لــە شــەنگال پــەروەردە بکەین، زۆر گەنجیــش دەیــان وت ئەگــەر لــە شــەنگال پەروەردەمــان بکــەن ئــەوا ئاســانرتە ودەتوانیــن بــە گرووپێکــی گــەروە بێیــن و ئامادەیــی خۆیــان نیشــان دا .بــۆ ئــەوەش جێگایەکــان دروســت کــرد لــە چیــای شــەنگال ،ئامادەکاریــان هەبــوو بــۆ ڕاگەیاندنــی هێزێکــی س ـه‌ربازی ،بــەاڵم پێــش ئــەو ڕاگەیاندنــە کارەســاتی 3ی ئــاب ڕووی دا. ڕەنگــە داعشــیش ئــاگای لــەوە هەبووبێــت کــە ڕێکخســتنێکی ســه‌ربازی ئێزیــدی به‌رێوه‌یــه بــۆ ڕاگەیاندنــی خــۆی. پــاش هێرشــکردنی داعــش و کشــانەوەی پێشــمەرگەی ( )PDKکــە ژمارەیــان بــە کادی ـران و ئەندامانــی ڕێکخســتنەکانی حیزبــی دەگەیشــتە دە هــەزار کــەس .ئــەو کشــانەوەیە لەبــەر چــاوی خەڵــک بــەو هەمــوو چــەک و جبه‌خانــە و کەرســتەی ســەربازی کــە هەیبــوو ،خەڵکــی لەبــەردەم تــرس و تۆقینێکــی گــەورەی هێشــته‌وه. دەروونــی خەڵکــی ئاســایی شــكاندو نه‌یهێشــتو بەرخــۆدان و بەرگــری بــکات .دەشــیان وت؛ ئەگەر ئــەم هەمــوو هێــزە ڕێکخــراوە نەیــان توانــی شــەڕ بکــەن ،ئــەی ئێمــە چــۆن شــەڕ بکەیــن .کــە بــووە هــۆی ڕووخانــی ورەی جڤاکــی ئێزیــدی لــە شــەنگال. لــە کۆمەڵگ ـه‌ی گیرزەلــک کــە دەکەوێتــە دووری 25کیلۆمەتــر لــە چیــاوە ،نزیکــی ســنووری بەعاجـه ،لــە کاتژمێــر 2:30بەیانــی شــەڕ دەســتی پــێ کــرد ،تــا کاتژمێــر 6:30ی بەیانــی بــەردەوام بــوو ،ســەرەڕای کشــانەوەی پێشــمەرگەی ()PDK هەنــدێ لــە خەڵــک شـه‌ڕو بەرگریــان بــە قارەمانی
و مێرخاســی دەکــرد ،بــە چەکــی خۆیــان، شــەڕەکە زۆر گــەورە ببــوو ،شــەهیدیان دابــو ،هەنــدێ لەوانــەش دەناســم تەنانــەت هەندێکیــان تــا ئــەو کاتــەی کــە زریپــۆش بەســەر جەســتەکانیان چــووە بەردەوامبــوون لــە بەرگریکــردن و بەرخــۆدان ،ئــەم شــەڕ و بەرخۆدانــە وای کــرد کــە منــداڵ و کــچ و ژن و پیــر نەکەونــە دەســتی داعــش ،گیرزەلــک یەکــەم شــوێن بــوو کــە هێــرش دەکرێتــە ســەری لەالیــەن داعــش ،بــەاڵم بەهــۆی ئــەو بەرخــودان و بەرگرییــەی کــە ڕووی داوە کەمرتیــن زەرەر و زیانــی داوە. ئازادی كۆمه‌ڵگه :کێ بەرپرسیاربوو لە داگیركردنی شەنگال له‌الیه‌ن چه‌ته‌كانی داعش؟ س ـه‌عید ش ـه‌نگالی :پێــش كۆمه‌ڵكــوژی_
فەرمــان_ داعــش ئــەو هێــزەی کــە لــە شــەنگال حاکــم بــوو ،لــە ڕووی
ســه‌ربازی و ئیــداری تەنیــا هێــزی ()PDKیــە ،هیــچ هێــز و دەســەاڵتێکی حکومەتــی ناوەندیــی و فیدراڵــی عێــراق یــان ســوپای عێراقــی نەبــوو. بــۆ منوونــەش پێــش ئــەو فەرمانــە بــە ســاڵێک فەرمانــداری (هێــزی جەزیــرە و بادیــە) کــە ســەر ب ـ ه ســوپای عێراقــە هــات بــۆ شــەنگال و دەی ویســت ســەربازگه‌یه‌ك لــه شــەنگال بکاتــەوە، بــەاڵم ( )PDKڕێگــەی پــێ نــەدا، تەنانــەت خەڵکــی ئێزیــدی و ئێمــەش لەنێوانیانــدا بــە پێوســتامن نەزانــی، لەبــەر ئەوەی(پێشــمەرگە خەڵکیــان دەپاراســت)و پێویســت نــاکات هێزێکی تــر بێتــە نــاو شــەنگال و قبووڵیشــان نەکــرد. پــاش کشــانەوەی هێــزی ( )PDKلــە 3ی ئــاب و هەاڵتنــی خەڵــک و کردنــەوەی رێــڕه‌و ،گەریالکانــی ( )HPGهاتــن و دەورو بــەری چیــای شــەنگالیان گــرت،
9
ئازادی كۆمه‌ڵگه :هێزی یه‌به‌شه له‌روی فه‌رمێته‌و‌ه په‌یوه‌ندییه‌كانی چۆنه؟
س ـه‌عید ش ـه‌نگالی :ســەرەتا ڕەوایەتــی هێــزی یەبەشــە لــە گەلــی ئێزیــدی و خوێنــی شــەهیدانی ئێزیدخانــەوە دێــت ،لــەو کــوڕ و کچــە گەنجانــەی کــە دێــن و بــه‌ژداری ریزه‌كانــی دەبــن بــۆ پاراســتنی گەلــی خۆیــان .بەداخــەوەی دەســەاڵت و ئاسایشــی ( )PDKئاســتەنگی و تەگــەرە دەخەنــه پێــش شــەڕڤانان و خێزانەکانیــان کێشــەیان بــۆ دروســت دەکــەن ،تەنانــەت تائێســتاش دان بــەو هێــزەدا نانێــت .بــە داخــەوەی لەالیــەن حکومەتــی ئازادی كۆمه‌ڵگه :پەیوەندی ( )YBŞلەگەڵ هاوپەیمانی هەرێمــەوە فەرمــی نییــە ،بــەاڵم لەالیــەن حکومەتــی فیــدراڵ لــە نێودەوڵەتی چۆنە؟ بەغــداد ( )YBŞبــە هێزێکــی فەرمــی دادەنرێــت )YBŞ( .بــە شــێوەیەکی فەرمــی بەشــداری لــە شــەڕی ڕزگارکردنــی مووســڵیش سـه‌عید شـه‌نگالی :پەیوەنــدی و ســەردان وچاوپێکەوتــن هەیــە ،بــۆ منوونــە ڕووســیا و ئەمریــکا و پەرلەمانــی ئەوروپــا ()YBŞیــان دەكات. قبــووڵ کــردووە .هەماهەنگــی و ڕێکەوتــن لــە هەنــدێ بواریــش ئازادی كۆمه‌ڵگه :هۆکاری ناكۆكبوونی ( )PDKلە ()YBŞە چییە؟ هەیــە .بەڵێنیــان داوە لــە کاتــی دەســتپێکردنی ئۆپ هراســیۆنه‌كانی ( )YBŞیارمەتــی بــە ڕێگــەی هێــزی ئاســامانیه‌وه بــده‌ن بــۆ ئـه‌و س ـه‌عید ش ـه‌نگالی )PDK( :ڕێکخســتنێکی عەشــایری بنەماڵەییــە و شــوێنانەی کــە ( )YBŞهه‌وڵــده‌دات رزگاریــان بــكات .بــەاڵم دەیــەوێ بەشــێوەیەکی بنەماڵەیــی تەحەکــوم بــە هەمــوو شــتێکی زۆر جــار ( )PDKدەبێتــە ئاســتەنگ. باشــووری کوردســتان بــکات ،دەیــەوێ هەژموونــی خــۆی بەســەر هەمــوو شــتێک بســەپێنێ ،هەرچەنــدە زۆر عەشــیرەتی تــر لــە ئازادی كۆمه‌ڵگه :پەیوەندیتان لەگەڵ هێزه‌كانی ( )YNKو ( )PDKچۆنه؟ بارزانییــەکان گەورەتــر و قوربانــی و شــەهیدی زیاتریــان داوە لەپێنــاو کــورد و کوردســتان .لــە 2003ەوە پێشــمەرگەی ( )PDKس ـه‌عید ش ـه‌نگالی :بــە داخــەوە ( )PDKئێمــە لــە داعــش زیاتــر، هاتنــە شــەنگال و کۆنرتۆڵــی هەمــوو شــتێکیان کــردووە ،دەســەاڵتی وەکــو دوژمــن دەبینێــت .ڕەنگــە دووریــش نییــە ئەگــەر هەلــی سیاســی و ســه‌ربازی و ئیــداری بەدەســتیان بــووە .بۆیــە جڤاکــی بــۆ بڕەخســێت هێرشیشــان بکاتــە ســەر )YBŞ( ،بــە هیــچ
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
بــۆ پاراســتنی ئــەو خەڵکــە ســڤیلەی کەلــه چیــادا گیرســابونه‌وه، ســێ گرووپــی گەنجــی ئێزیــدی کــە پێشــر پــەروەردەی سـه‌ربازیان دیتبــوو ،لەگــەڵ گەریــا و گەنجانــی تــری ئێزیــدی (کــچ و کــوڕ) ســەنگەرەکانی شــەڕیان گــرت ،پــاش ئــەوە لەالیــەن جڤاتــی ئێزیــدی بــە پێویســتی زانــی ئــەو گەنجانــەی کــە لــە شــەڕدان ،لەنــاو ڕێکخراوێکــی ســه‌ربازی ڕێــک بخرێــن ،بۆیــە لــە 16و 17و18ی مانگــی ئــاداری 2015کۆنفرانســێک بەســرا لــەو کۆنفرانســەدا یەکینەکانــی بەرخۆدانــی شــەنگال ( )YBŞو یەکینەکانــی پاراســتنی ژنانــی شــەنگال ( )YPJŞڕاگەیەنــران ،دواتــر نــاوی ( )YPJŞگــۆڕرا بــۆ یەکینەکانــی ژنانــی شــەنگال ( )YJŞوەکــو هێزێــک بــۆ پاراســتنی شــەنگال و ئێزیدخــان (ناوچە ئێزیدییــەکان).
ئێزیــدی بــۆ خــۆی وەک کۆیلــە و بەنــدە و غواڵمــی خــۆی دەبینــی، ئێســتا ئــەم ئێزیدیانــە لەژێــر کاریگــەری و لەژێــر دەســتی بارزانــی و ( )PDKدەردەچێــت و ئەزموونــی خۆیــان دروســت دەبێــت، خۆیــان دەناســن و لــە ڕووی فیکــری هوشــیارتر دەبــن و پێــش دەکــەون ،ئەمــەش لــە بەرژەوەنــدی ()PDKدا نییــه. بــۆ منوونــە لــە هەڵبژاردنــی عێراقــدا زیاتــر لــە 90%دەنگــی ئێزیدییــەکان بــۆ ( )PDKچــووە ،بــە دەنگــی ئێزیدییــەکان ئەندامــی خۆیــی نائێزیدیــی دەگەیانــدە پەرلەمانــی عێــراق ،لــە شــەنگالیش هەمــوو پۆســت و پلــە بــااڵکان بــۆ کەســانی نائێزیــدی بــوو .بــۆ منوونــە بەرپرســی ئاســایش ،بەرپرســی لــق و فەرمانگــەکان لــە دهــۆک و زاخــۆوە دەی هێنــا ،تەنانــەت باوەڕیشــی بــە ئێزیــدی نییــە و گرنگــی و بایەخــی بــە خەڵکــی ئێزیــدی نــەدەدا ،نایــەوێ خەڵکــی ئێزیــدی بــن بــە خــاوەن بڕیــار ئــەوەش بــە مەترســییەکی گــەورە دەبینێــت. کاتــێ کــە ( )YBŞو ئەنجومەنــی ئێزیــدی دروســت بــوو ئێزیدییــەکان توانییــان خۆیــان بەڕێــوە ببــەن و بــن بە خــاوەن بڕیار و لــە ئاســتی نێوده‌وڵه‌تــی توانییــان دەنگــی خۆیــان بگەیەننــە جیهــان ،هەرچەنــدە ئێمــە دوژمنایەتــی ( )PDKناکەیــن و کاتــێ کــە ئێزیدیــەکان بــن بــە خــاوەن بڕیــار بــە واتــای دوژمنایەتیکردنــی ( )PDKنایــەت ،بــەاڵم بــە داخــەوە ئــەو وا دەبینێــت.
10
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
شــێوەیەکی قبووڵــان نــاکات وێــڕای ئەوهه‌مــوو شــەهید و کوردســتانی تێدایــە و لــە هەمــوو به‌ش ـه‌کانی کوردســتان خەبــات قوربانیــه‌ی کــە داویەتــی ،وەکــو دوژمــن حســامبان بــۆ دەکات ،و تێکۆشــانی هەیــە. هیــچ پەیوەندییەکــی لەگەڵامنــدا نییــە. ()YNKش یارمەتیــان نــادات ،هەنــدێ جــار لــە ڕووی ئازادی كۆمه‌ڵگه :ئێوە وەک باوکی شەهیدێک ،دواین وتەتان بۆ گەلی کورد بە گشتی و ئێزیدی بە تایبەتی چییە؟ ڕاگەیاندنییــەوە باشــە ،بــەاڵم لــە ڕووی سیاســییەوە هیــچ یارمەتیەکــی نەداویــن و پشــتگیریی لــێ نەکردوویــن .بــۆ منوونــە ســه‌عید شــه‌نگالی :هــەر مرۆڤێــک و هــەر دایــک و باوکێــک ئەندامێکــی ســەرکردایەتی یــان مەکتەبــی سیاســیی ( )YNKلــە مناڵەکانــی خــۆش دەوێــت ،بــەاڵم هــەر پرســێک و هــەر دۆزێــک تەلەفزیۆنــدا دەرناچێــت و باســی بەرخــودان و بەرگــری و شــەهید و ناگه‌نــە ئامانجــی خــۆی بــێ گیانفیــدای و بــێ بــاج و بــێ قوربانــی، قوربانیانــی ( )YBŞبــکات و نــای هێنێتــە ســەر زمــان .جیــاوازی کــە دەبــێ بــدرێ .په‌شــیامن نیــم کــە ڕۆڵەیەکــم شــەهید بــووە، ( )YNKلــە ( )PDKلەوەدایــە )YNK( ،هێرشــان ناکاتــە ســەر ،بەڵکــو شــانازی بــەوە دەکــەم و سەربڵندیشــم کــە پێــم بوتــرێ باوکــی شــەهید .پێــش فەرمانەکــە دوو ڕۆڵــەم نــارد بــۆ پــەروەردەی بێجگــه ئــەوەش بێدەنگــە. ســه‌ربازی و پــاش فەرمانەکــەش هەمــوو ڕۆڵەکانــی تــرم لــە پــەروەردە و شــەڕدانە ،واتــە 6مناڵــی خــۆم لــە شــەڕ و تێکۆشــانی ئازادی كۆمه‌ڵگه :پەیوەندی نێوان ( )YBŞو ئەنجومەنی س ـه‌ربازیدان .زۆر خان ـه‌واده‌ی تــری ئێزیــدی هەمــوو ڕۆڵەکانیــان دامەزراندنی شەنگال چۆنه؟ ســه‌عید شــه‌نگالی )YBŞ( :ڕێکخســتنێکی ســه‌ربازییه ،لــە شــەڕ و تێکۆشــاندان. ئەنجومەنــی دامەزراندنــی شــەنگال ،ئەنجومەنێکــی بەڕێوەبەرییــە. زۆر کــوڕ و کچــی ئــەو خەباتکارانــەی کــە لــە ئەنجومەنــی ئێمــەی ئێزیــدی وەک ئایــن و وەک جڤــاک و وەک چانــد بنەماکانــی کوردایەتیــان پاراســتووە ،ئەگــەر ئێزدایەتــی لەنــاو بچێــت، دامەزراندنــی شــەنگالن ئەندامــی ( )YBŞو()YJŞن. بــەو واتایــە دێــت کــە کوردایەتــی و کوردینــی لەنــاو دەچێــت. بۆیــە بەڕێــز عەبدوڵــا ئۆجــەالن (ڕێبــەر ئاپــۆ) لــە 2008ەوە بــە ئازادی كۆمه‌ڵگه :هەندێ الیەنی باشووری کوردستان هێزی پارێزەرانــی دەوت؛ «ئێزیدییــەکان لــە مێــژوودا فەرمانــی زۆریــان ( )YBŞو ( )YJŞبە دوو هێزی ( )PKKدەزانن ،ئایا دیــوە ،ســتەم و نادادپەروەریــی زۆریــان لــێ ک ـراوە ،هەڕەشــەش ئێوە سەر بە ()PKKن؟ ســه‌عید شــه‌نگالی )YBŞ( :و ( )YJŞهێــز و ڕێکخســتنێکی هەیــە لەســەریان» تەنانــەت نامەیەکــی نــارد بــۆ به‌رێ ـزان جــەالل ئێزیدییــە و تەنیــا لــە ئێزیدخــان و ناوچــە ئێزیدییــەکان كاروخه‌باتی تاڵەبانــی و مەســعوود بارزانــی و پێشــیانی وتبــوو پێویســتە خــۆی ده‌كات ،ڕێکخراوێکــی جیــاواز لــە ()PKKیــە)PKK( .ش ئێزیدییــەکان لــەو شــوێنە ببەنــە شــوێنێکی ئارامــر و لــە جێــی ڕێکخراوێکــی پیــرۆزە الی ئێمــە و ئەندامانیشــی لــە چــوار به‌شــی هەڕەشــە دووریــان بخەنــەوە.
11 ه عێراقێکی دیموکراسی و ئالته‌رناتیڤه‌کان پێگه‌کانی بوون ب
بــۆ بــوون بــه عێراقێکــی دیموکراســی پێویســت ه سیســته‌مه‌ک ه چه‌نــد پێگه‌یه‌کــی ســه‌ره‌کی هه‌بێــت :ده‌بێــت عێراقێکــی ده‌ســتوری و هه‌روه‌هــا كۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی جێگیــر بێــت، س ـه‌باره‌ت ب ـه عێراقێکــی كۆمه‌ڵگه‌یــی (هاواڵتــی بــوون /ئینتیــا بــۆ ده‌وڵــه‌ت و عێراقــی بــوون) ده‌بێــت جه‌خــت له‌ســه‌ر ئــه‌و ڕاســتیه بکرێــت ئه‌ویــش هه‌بوونــی (جیــاوازی) یــه لــه عێراقــدا (جیاوازیــه ئێتنیکــی و نه‌ته‌وه‌ییــه‌کان) ،بــه‌اڵم كۆمه‌ڵگه‌یــی بــوون و دداننــان بــه جیاوازیه‌کانــدا لــه‌م ده‌وڵه‌تــه‌دا جێگیــر نیــه‌و به‌ده‌ســت نه‌هاتــوه‌و پێنه‌گه‌یشــتووه ،ئــه‌و جیاوازیــ ه لــه ده‌ســتوردا بوونــی هه‌یــه بــۆ ئــه‌وه‌ی یه‌کێــک لــ ه مه‌رجه‌کانــی دیموکراســیه‌ت ت ـه‌واو بــکات ب ـه‌اڵم بــۆ ئ ـه‌وه‌ی عێ ـراق ببێــت ب ـه عێراقێکــی دیموکراســی له‌سـه‌ر الیه‌نـ ه جیــاوازه‌کان پێویســته ددان به‌ڕاســتی چه‌ســپاندنی ده‌ســتورو چه‌ســپاندنی كۆمه‌ڵگه‌یــی بــوون و جیاوازیـه‌کان بنێــن و بیچه‌ســپێنن ،ئـه‌و الیه‌نـ ه جیاوازانـه ل ـه رێــگای دام ـه‌زراو ه هاوچه‌رخه‌کان ـهو ه به‌رژه‌وه‌نــدی و ئامانــج و خواســته‌کانیان ده‌ربــڕن وهک رێکخراوه‌کانــی كۆمه‌ڵگــه‌ی مهدهنــی و حیزبــ ه سیاســیه‌کان و دامــه‌زراوه ده‌وڵه‌تــی و حکومیه‌کانــه‌وه ،نــه‌وه‌ک خێــڵ و عه‌شــیره‌ت و مه‌زهــه‌ب، شــتێک ک ـه وهک پێویســت نه‌ک ـراوه ،هه‌تــا ئێســت ه شــتێکیش نی ـه پێــی بوتــرێ گه‌لــی عێــرا. په‌ڕین ـه‌وه‌ی عێــراق بــۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی مهدهنــی دیموکراتــیئاســان نیه: له‌عێراقــدا هــه‌روه‌ک ســه‌رجه‌م ناوچه‌کانــی رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت په‌ڕینــه‌و ه بــۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی مهدهنــی دیموکراتــی کارێکــی ئاســان نیــ ه به‌تایبــه‌ت ئــه‌و واڵتانــه‌ی کــه پێشــینه‌ی دیموکراســییان نیــه ،به‌واتــا گۆڕانــی کۆمه‌اڵیه‌تــی بــۆ دیموکراســیه‌ت پرۆســه‌‌یه‌کی قورســه ،ته‌نهــا پێنــج یه‌کــی ئ ـهو س ـه‌د واڵت ـه‌ی ک ـه ل ـه قۆناغــی گواســتنه‌وه بــۆ دیموکراســی داده‌ن ـران ب ـه ئاڕاســته‌یه‌کی دروســتدا رۆیشــتوون ،زۆرب ـه‌ی زۆری
تــا ڕاده‌یــه‌ک ده‌توانرێــت پشــت بــه‌م مه‌رجــه سیاســیانه ببه‌ســرێت بــۆ بونیاتنانــی دیموکراســیه‌ت ،وه‌کــو ئــه‌وه‌ی لــه ئه‌وروپــا رویــدا ،هه‌ندێــک لــه‌و ئاســته‌نگانه‌ی کــه ڕوبــه‌ڕووی دیموکراســی ده‌بنــه‌وه ئه‌وه‌یــه دیموکراســی به‌رقــه‌رار نابێــت ئه‌گــه‌ر خه‌ڵــك بــاوه‌ڕی پێــی نه‌بێــت ،بــه‌اڵم بــه ته‌نهــاش باوه‌ڕبــوون بــه شــه‌رعیه‌تی دیموکراســی بــه‌س نیــه بــۆ مســۆگه‌ر کردنــی دیموکراســی پایه‌وپتــه‌و ،دیموکراســی له‌ســه‌ر بنه‌مــای دامــه‌زراوه‌کان پتــه‌و ده‌بێــت (ده‌ســتوره‌کان، سیســته‌می هه‌لبــژاردن ،پارتــه سیاســیه‌کان و هاوشــێوه‌کانیان) هه‌روه‌هــا دروســتبوونی پێکهاتــه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تــی خۆڕســک (گروپه‌کانــی به‌رژه‌وه‌نــدی ،میدیــای ســه‌ربه‌خۆ ،گروپه‌کانــی ماف ـه مه‌ده‌نی ـه‌کان ،مافــی مــرۆڤ ،ئــازادی تــاک وهک یه‌کێــک ل ـه خه‌ســڵه‌ته‌کانی كۆمه‌ڵگــه‌ی مهدهنــی) کــه لــه ده‌ره‌وه‌ی کایــه‌ی
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
د .ﺳﺎﻻر ﺑﺎﺳﯿﺮه
ئــه‌و واڵتانــه یــان بــۆ هه‌مــان ئاســتی پێشــووی ســه‌رکوتکاری گه‌ڕاونه‌تــه‌وه یــان وا ده‌رده‌کــه‌وون کــه لــ ه هه‌رێمێکــی خۆڵه‌مێشــیدا که‌وتونه‌تــه نێــوان دیموکراســی و ســه‌رکوتکاریه‌وه‌و چه‌قیــوون و بــ ه خێرایــی بــ ه هیــچ الیه‌کــدا ناکــه‌وون ،پرۆســهی بونیاتنانــی دیموکراســیه‌ت و تازه‌گ ـه‌ری و چاکســازی ل ـ ه كۆمه‌ڵگ ـه خۆرهه‌التیه‌کانــدا پرۆســه‌‌یه‌که له‌چینــی ســه‌ره‌وه ده‌ســتپێده‌کات نــه‌ک لــه خــواره‌وه ،لێــره‌دا پێویســت بــوون بــه بناغه‌یه‌کــی فکریــی هه‌یــه کــ ه لــه ئه‌قاڵنیه‌تــه‌و ه ســه‌رچاوه‌ی گرتبێــت و پشــت بـه عه‌ملانیـه‌ت ببه‌ســتێت بـه‌اڵم تائێســته ئـه‌م بناغـه فکریـه ئه‌قاڵنیــه لــ ه عێــراق وهک پێویســت به‌رده‌ســت نیــه ،هه‌ندێــک مه‌رجــی سیاســی بوونــی هه‌یــه لــه عێراقــدا وهک ئه‌نجامدانــی هه‌لبــژاردن ،ده‌ســتورێک هاتـه ئــاراوه ،فره‌یــی حیزبـ ه سیاســیه‌کان به‌رچــاوو ده‌کــه‌ون ،به‌شــێوه‌یه‌کی رێژه‌ییــش ڕاگه‌یاندنــی ســه‌ربه‌خۆ بوونــی هه‌یــه ،ئه‌مانــه مه‌رجــه سیاســیه‌کانن بــه‌اڵم ئایــا ده‌توانرێــت لــه عێراقــدا بناغه‌یه‌کــی کۆمه‌اڵیه‌تــی بــۆ دیموکراســیه‌ت بدۆزرێتــه‌وه؟ وه‌اڵمه‌کــه‌ی نه‌خێــر.
12 کۆنتڕۆڵــی ده‌وڵه‌تــدا هــه‌ن و ئه‌رکــی کارلێککردنــی ده‌وڵــه‌ت و تاکــه‌کان ده‌بینــن ،دواجــار مه‌رجێکــی تــر کــه ئاســتێکی قوڵــی هه‌یــه هه‌ندێــک دیــارده ده‌گرێتــه‌وه له‌وانــه‌ش پێکهاتــه‌ی خێزانیــی وهک کۆڵه‌که‌یه‌کــی گرنگــی كۆمه‌ڵگــه ،ئایــن ،بنه‌مــا مۆڕاڵیــه‌کان ،هوشــیاری ئێتنیکــی ،هاواڵتیبــوون و هه‌ندێــک دابونه‌ریتــی مێژویــی تایبــه‌ت ،به‌مــه‌ش ناوه‌نــدی که‌لتــوری سیاســیی و دیموکراســی ته‌واویــش به‌رقــه‌رار نابێــت ئه‌گــه‌ر له‌نــاو که‌لتــوری سیاســیدا ڕه‌گــی دانه‌کوتابێــت ،لێــره‌دا ده‌کــرێ بگه‌مــه ئــه‌و تێڕوانینــه‌ی گۆڕانــکاری لــه‌م جــۆر ه كۆمه‌ڵگه‌یانــه‌دا زۆر هێواشـه‌و به‌دیهاتنــی ئاســان نیـه ،گۆرینــی دامـه‌زراوه‌کان زۆر لــه گۆرینــی که‌لتــوور ئاســانرته.
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
کورد هه‌ست ب ه عێراقی بوونی خۆی ناکات:کــورد لـه عێـراق هه‌ســت بـه عێراقــی بوونــی خــۆی نــاکات به‌ڵكــو خــۆی ب ـ ه به‌شــێک ل ـه گه‌لــی کــورد ده‌بینێــت ک ـه واڵته‌ک ـه‌ی ل ـه الیـه‌ن هێــز ه کۆلۆنیالیســته‌کانه‌وه دوای جه‌نگــی یه‌که‌مــی جیهانــی دژ به‌خواســتی ئـه‌م دابـه‌ش و کۆلۆنیــزه کـراوه‌و بـ ه زۆر لکێنــدراوه بــه ده‌وڵه‌تــی تــازه دروســتکراوی عێراقــه‌وه ،ئــه‌م هه‌لوێســته‌ی کــورد لــه عێــراق هــۆکارو ده‌رئه‌نجامــی خــۆی هه‌یــه ،لــه 92 ســاڵی ڕابــوردودا ،لــه‌و کاتــه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تــی عێــراق دروســتکراوه ڕژێمــه یه‌کبــه‌دوای یه‌که‌کانــی عێــراق کوردیــان لــه‌م ده‌وڵه‌تــه ده‌ســتکرده‌دا هه‌میش ـه وهک مرۆڤــی پل ـه دوو مامه‌ڵ ـه کــردوه ک ـه ل ـه پرۆس ـ ه سیاســیه‌کاندا په‌راوێــز خ ـراوه ،ڕوب ـه‌ڕوی ده‌رب ـه‌ده‌ری و له‌ناوبــردن و جینۆســایدکردن ک ـراوه ،ئ ـه‌م سیاس ـه‌ته بــوه هــۆی ئــه‌وه‌ی کــورد کــ ه به‌پێــی ئامــاره گشــتیه‌کان 20%ی دانیشــتوانی عێــراق پێکدێنێــت نه‌بێتــه خــاوه‌ن ناســنامه‌یه‌کی ڕاســته‌قینه‌ی عێراقــی و ه نه‌لــه‌م بارودۆخــه‌دا کــورد ئــه‌م ناســنامه‌یه‌ی قبــوڵ بــووه ،ئــه‌م ڕاســتی ه ئــه‌وه ده‌گه‌یه‌نێــت کــه دیموکراســیه‌ت و ســه‌قامگیری و ئاسایشــی نیشــتیامنی بــێ به‌رقــ هرار بوونــی بــه كۆمه‌ڵگه‌یــی بــوون و پێکــه‌وه ژیانــی ئاره‌زومه‌ندانــه‌ی نه‌تــه‌وه‌و
ئێتنیکــه‌کان و بــێ ددان پێدانــان بــ ه جیاوازیــه‌کان و مافه‌کانیــان مه‌حاڵــه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی ناجێگیــر ده‌بێــت ،عه‌ره‌بــه ناسیۆنالیســته‌کان و هه‌روه‌هــا الیه‌ن ـه ئیســامیه تونــدڕه‌وه‌کان ب ـه ئه‌قڵیه‌تــی ده‌ســه‌اڵتی مه‌رکه‌زیــه‌ت و ده‌مارگیریــی نه‌ته‌وه‌یــی و ئاینیــی بیرده‌که‌ن ـهوهو ڕه‌فتــار ده‌ک ـه‌ن ،ده‌س ـه‌اڵتدارانی عێ ـراق بــ ه ســونه‌و شیعه‌شــه‌وه بــه ئه‌قڵــی مه‌رکه‌زییــه‌ت و خۆســه‌پاندن بیرده‌که‌نــه‌وه ،که‌مایه‌تیه‌کــی ســوننه لــه ســه‌رده‌می ده‌وڵه‌تــی به‌عسیشــدا پیــاده‌ی دیکتاتۆریه‌تــی که‌مینه‌یه‌کــی ده‌کــرد به‌سـه‌ر زۆرینـه‌دا ،ئێســته زۆرێــک لـه الیه‌نـه شــێعه‌کان ده‌یانـه‌وێ پیــاده‌ی دیکتاتۆریه‌تــی زۆرین ـه بک ـه‌ن به‌س ـه‌ر که‌مین ـه‌دا ،ڕوانین ـه دیموکراســیه‌ت وهک زۆرینــه‌و که‌مینــه دیدێکــی هه‌ڵه‌یــه ئه‌گــه‌ر عێ ـراق به‌منون ـ ه بهێنم ـه‌وه ،ملمالنــێ ب ـه شــێوه نادیموکراتیه‌ک ـه‌ی تــا ئێســتا لــه عێراقــدا هــه‌ر به‌رده‌وامــه ،که‌لتــوری به‌عســی کــه له‌ســه‌ر ســڕینه‌وه‌و ڕه‌د کردنــه‌وه‌ی ئــه‌وی دی دامه‌زرابــوو هــه‌ر هێشــتا که‌لتورێکــی زینــدووه. ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه عه‌ره‌بی و ئیسالمیه‌کان:ئ ـه‌وه‌ی ل ـه نێــوان كۆمه‌ڵگ ـه‌ی عێراقــی و ده‌وڵه‌تــدا ده‌گوزه‌رێــت لــه ده‌وڵه‌تــه عه‌ره‌بــی و ئیســامیه‌کانی که‌شــدا بــه‌دی ده‌کــرێ و هــۆکاری ئــه‌وه‌ش بــۆ چه‌نــد فاکته‌رێــک ده‌گه‌رێنمــه‌وه: نامۆبوونــی سیاســه‌ت لــه‌م جــۆره كۆمه‌ڵگه‌یانــه‌و .1 که‌میــی یــان نه‌بوونــی به‌شــداریی سیاســی جه‌مــاوه‌ر ل ـه پرۆس ـه سیا ســیه‌کا ند ا . که‌لتــوری سیاســی سیســته‌مه رۆژهه‌اڵتیــه‌کان رێگــرن .2 لــ ه به‌شــداریی ئازادانــه‌ی جه‌مــاوه‌ر. چه‌وســاندنه‌وه‌ی رێکخــراوه ســه‌ربه‌خۆکان لــه الیــه‌ن .3 ســوپاو ده‌زگا موخاب هرایه‌تیه‌کانــه‌وه. به‌کارهێنانــی زه‌بروزه‌نــگ و له‌ناوبردنــی كۆمه‌ڵگــه‌ی .4 مهدهنــی یه‌کێکــه لــه فاکتــه‌ره بریــارده‌ره‌کان بــۆ مه‌به‌ســتی ڕاگرتنــی ســه‌قامگیریی ده‌ســه‌اڵتدارانی ده‌وڵــه‌ت. هه‌وڵــی نه‌هێشــتنی ئۆپۆزیســۆن و ئــه‌و رێکخراوانــه‌ی .5 ســه‌ربه‌خۆن لــه فه‌رمانــڕه‌واکان و لێســه‌ندنه‌وه‌ی توانــای به‌شــداریکردن و گوزارشــت كردنیــان لــه ناڕ هزایه‌تیه‌کانیانــدا ،بــه شــه‌خس‌نــه کردنــی سیاســه‌ت و ده‌وڵــه‌ت ،لێــره‌دا به‌واتــای بــه ده‌وڵــه‌ت کردنــی كۆمه‌ڵگــه ده‌به‌خشــێت.
13
مرۆڤایه‌تــی له‌گــه‌ڵ گه‌شــه‌کردنی مێــژووی ژیانیــدا به‌کۆمه‌ڵێــک لـه سیســته‌می سیاســیدا ڕۆیشــتوه بـه‌اڵم کۆپــی کردنــی سیســته‌می سیاســی واڵتێــک بــۆ یه‌کێکــی تــر ده‌قــاوده‌ق نه‌گونجــاوه‌و پێویســته له‌گ ـه‌ڵ بارودۆخــی سیاســی و کۆمه‌اڵیه‌تــی و ئابــوری و که‌لتــوری و ســایکۆلۆجی ئــه‌و كۆمه‌ڵگــه‌و واڵتــه خۆیــدا گونجاوبێــت و گه‌شــه بــکات ،هه‌تــا ئێســته هیــچ سیســته‌مێکی سیاســی له‌نێــو ئــه‌م ده‌وڵه‌تــی عێراقــی پلورالیســتیه‌دا دروســتنه‌بووه کــه وهک سیســته‌مێکی سیاســی گونجــاو گوزارشــت بکرێــت. له‌بــه‌ر ڕۆشــنایی واقعــی عێــراق و قه‌یرانــ ه مه‌زهه‌بــی و تایه‌فــی و ئێتنیکیــه قوڵه‌کانــی ئــه‌م ده‌وڵه‌تــه ده‌ســتکرده ده‌گه‌مــه ئــه‌و ده‌رئه‌نجامــه‌ی کــه دیموکراســیه‌ت و ســه‌قامگیریی و دادپــه‌روه‌ری لــه عێراقــدا به‌ده‌ســت نایــه‌ت ئه‌گــه‌ر ده‌ســه‌اڵت خــاوه‌ن بناغه‌یه‌کــی فکــری نه‌بێــت کــه لــه ئه‌قاڵنیه‌تــه‌وه
ﺋﻪﮔﻪر ﺷﯿﻌﻪو ﺳﻮﻧﻪ ﻣﻪزھﻪﺑﯽ ﻋﻪرهﺑﯿﯽ ﻋﺮاق ﻟﻪ ﮔﻪڵ ﯾﻪﮐﺘﺮدا ﺗﻪﺑﺎ ﺑﻮوﻧﺎﯾﻪ ﺋﻪوا دهﮐﺮا دوو دهوﻪ ﺗﯽ ﮐﯚﻧﻔﯿﺪراﻟﯽ ﮐﻮردﺳﺘﺎن و دهوﻪﺗﮑﯽ ﻋﺮاﻗﯽ ﻋﻪرهﺑﯽ ﭘﮑﺒﮫﺎﺗﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﮔﺮﺪاﻧﯽ ﭼﻪﻧﺪﯾﻦ ﺑﻮاری وهک ﺑﻪرﮔﺮی و ﮐﻪﻟﺘﻮری و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ...ھﺘﺪ، دهﮐﺮێ ﺑﻪم رﮕﺎﯾﻪ ﮐﺸﻪﮐﺎﻧﯽ ﻧﻮان ﮐﻮردو دهﺳﻪﺗﯽ ﻋﻪرهﺑﯿﯽ ﺳﻪﺑﺎرهت ﺑﻪ دۆزی ﮐﻮرد ﭼﺎرهﺳﻪر ﺑﮑﺮﺖ
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
ئه‌گــه‌ر ســه‌رنجێک بده‌ینــه بــاری ئایــن و زمــان لــه ســویرسا ده‌بینیــن لــه %41کاســۆلیک %40 ،ئێفێنجیلــی (پرۆتێســتانت) پێکهاتــوه ،دوو مه‌زهه‌بــی جیــاواز ســه‌ر بــ ه یــه‌ک ئایــن کــه مه‌ســیحیه %5،5 ،س ـه‌ر ب ـ ه مه‌زهه‌بــی جیــاواز %11 ،س ـه‌ر به‌هیــچ ئاینێــک نیــن ،لـ ه ســویرسا هـه‌روه‌ک لـه زۆربـه‌ی واڵتانــی ڕۆژئــاوا، بــه پێچه‌وانــه‌ی عێــراق لــه نێــوان ئایــن و مه‌زهه‌بــه‌کان لێــک تێگه‌یشــن ههیــهو ئایــن بــه ته‌قدیــس نه‌کــراوه جگــه لــه‌وه هاواڵتــی ســویرسی هه‌ســت بــه ناســنامه‌ی ســویرسی بوونــی خــۆی ده‌کات ،لــه عێــراق %60شــیعه %35 ،ســونه کــه هــه‌ردوو الیــه‌ن موســلامنه %2 ،مه‌ســیحی ،تورکــان ،بــه‌اڵم جه‌نگێکــی خوێنــاوی ڕق و کینــه هه‌یــه لــه نێــوان شــیعه‌و ســونه‌ی عه‌ره‌بیــدا و چه‌وســاندنه‌وه‌و بێامفیــی ئه‌وانــی دی ،دیارده‌یــه‌ک بوونــی فه‌ناتیزمــی ئاینــی و مه‌زهه‌بیــی و ئه‌قڵــی تایه‌فــی و ناســیۆنالیزم ره‌گه‌زپه‌رســتی و هه‌روه‌هــا نه‌بوونــی هۆشــیاری بــۆ دیموکراســیه‌ت رێگــرن له‌بــه‌رده‌م پرۆســهی ســه‌قامگیری و دیموکراســیه‌ت و لێکتێنه‌گه‌یشــن ،دیارده‌یه‌کــی رێگــر له‌بــه‌رده‌م فکــری المه‌رکــه‌زی و فیدراڵیه‌تیشــدا.
ســه‌رچاوه‌ی گرتبێــت و خــۆی لــه فکــرو ئه‌قڵــی مه‌رکه‌زیــه‌ت بــ ه دوور نه‌گرێــت ،مه‌رکه‌زیــه‌ت نــه‌ک ته‌نهــا کــۆی ئه‌قڵــی سیاســی و سیســته‌می سیاســی ده‌وڵه‌تــی عێراقــی ته‌نیــوه به‌ڵكــو لــه هه‌رێمــی کوردستانیشــدا هێشــتا لــه ژیانــی حوکمڕانــی و سیاســی و حیزبیشــدا ئه‌قڵیــه‌ت و سیســته‌می مه‌رکــه‌زی و که‌لتــوری مه‌رکــه‌زی زاڵــه ،سیســته‌مه مه‌رکه‌زیــه‌کان ناکــرێ له‌گ ـه‌ڵ دیموکراســیه‌تدا کــۆک بــن چونک ـه خــاوه‌ن دوو جیهانبینــی جیــاوازن ،ته‌نیــا ده‌ســه‌اڵتی المه‌رکــه‌زی خه‌ســڵه‌تی دیموکراســی پێــوه دیــاره ،گونجاوتریــن رێــگاش بــۆ سیســته‌می المه‌رکــه‌زی لــه‌م جــۆر ه كۆمه‌ڵگه‌یانــه‌دا بریتیــه لــ ه فیدراڵیزمێکــی ڕاســته‌قینه جونکــه فیدراڵیــه‌ت ده‌بیتــه هــۆی دابه‌شــکردنی ده‌ســه‌اڵته‌کان و که‌مکردن ـه‌وه‌ی ده‌س ـه‌اڵتی ناوه‌نــد ،کــورد ل ـه مێــژووی ده‌وڵه‌تــی عێراقــداو لــه نێــو هه‌مــوو گه‌النــی تــری نێــو عێــراق گرفتــاری سیاســه‌تی مه‌رکه‌زیــه‌ت و ڕوبــه‌ڕووی زیــان بۆتــه‌وه ،هه‌ربۆیــه مه‌رکه‌زیــه‌ت لــه به‌رژه‌وه‌نــدی کــورددا نیــه ،فکــری مه‌رکه‌زیــه‌ت لــه عێــراق به‌ته‌نهــا بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی نوخبه‌یه‌کــی دیــاری ده‌ســه‌اڵت بــووه ،له‌بــه‌ر ڕۆشــنایی واقعــی مێــژووی سیاســی عێــراق و پێکهاتــ ه کۆمه‌اڵیه‌تــی و ئه‌تنیکــی و مه‌زهه‌بیه‌که‌یــه‌وه ده‌گه‌مــه ئــه‌و ده‌رئه‌نجامــه‌ی کــ ه ئــه‌م ده‌وڵه‌تــه هێشــتا دووره لــه‌وه‌ی ببێتــه خــاوه‌ن سیســته‌مێکی سیاســی ئه‌قاڵنــی چونکــه ئه‌قــڵ هێشــتا نایه‌وێــت تێیــدا کار بــکات ،نوســه‌ر لــه توێژینه‌وه‌یه‌کیــدا باســی لــ ه هه‌شــت ئالته‌رناتیڤــی سیاســی کــردوه بــۆ عێراقــی ئاینــده بــه‌اڵم گرنگرتیــن ده‌رئه‌نجــام بریتیــه لــه‌وه‌ی خــواره‌وه: -عێراق /سێ ده‌وڵه‌تی شێعه‌و سونه‌و کورد:
14 چاره‌س ـه‌رێکی ب ـه ســوود بــۆ ه ـه‌ردوو الی ـه‌ن ،ب ـه‌اڵم چاره‌س ـه‌ری بنه‌ڕه‌تــی بــۆ عێــراق بریتیــه لــه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تــی ئێســته‌ی عێــراق بکرێتــه ســێ ده‌وڵه‌تــی عه‌ره‌بــی شــێعه‌و عه‌ره‌بــی ســوننه‌و ده‌وڵه‌تێکــی کــوردی (مــاده‌ی 140یشــی تێــدا چاره‌س ـه‌ر ده‌بێــت) و ده‌شــکرێ بکرێتـه ســێ ده‌وڵه‌تــی کۆنفیدراڵــی ( لێــره‌دا ده‌وڵه‌تـه ســوننه‌ک ه کێشــه‌ی ئابــوری ده‌بێــت بــه بــ هراورد له‌گــه‌ڵ ناوچــه کــوردی و شــیع ه نشــینه‌کان چونکــه ســه‌رچاوه نه‌وتیــه‌کان که‌وتونه‌تــه دوو ناوچه‌کــه‌ی تــره‌وه. لێــره‌دا گرنگــه کار بــۆ رێکه‌وتنێکــی نێوده‌وڵه‌تــی بکرێــت کــه دوو ده‌وڵه‌ته‌کــه‌ی تــری کــوردو شــێعه بــۆ مه‌ودایه‌کــی پێویســت هــاوکاری ئــه‌م ده‌وڵه‌تــه ســوننه نوێیــه بکــه‌ن هه‌تــا دێتــه ســه‌رپێی خــۆی ،ئــه‌وه ڕاســته تورکیــا و ئێــران بــ ه شــوێن نفــوزو به‌رژه‌وه‌نــدی خۆیانــه‌وه ده‌بــن لــه‌و ده‌وڵه‌تــه نوێیانــه‌دا بـه‌اڵم ئـه‌وه‌ش به‌نــده بـه ڕه‌فتــارو فکــر و رسوشــتی سیاســی ئـه‌و ده‌وڵه‌تــه نوێیانــ ه خۆیانــه‌وه ،ڕاســته ئێــران کاریگه‌ریــی له‌ســه‌ر ده‌وڵه‌تــه شــێعه‌که ده‌بێــت بــه‌اڵم مــه‌رج نیــه ئــه‌م ده‌وڵه‌تــه شــێعه‌ی ه ببێتــه بوکه‌ڵه‌یه‌کــی ده‌ســتی ئێــران ،هــه‌ردوال خــاوه‌ن دوو ناســنامه‌ی ئێتنیکــی تایبـه‌ت بـه خۆیانــن و جه‌نگــی عێـراق / ئێ ـران ئ ـه‌م بۆچون ـه‌ی س ـه‌ملاند ،هه‌ندێــک ل ـ ه الیه‌ن ـه شــێعه‌کانی عێــراق عێراقــی و نه‌ته‌وه‌ییــش بیــر ده‌که‌نــه‌وه.
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
ناوچـه هـه‌ن لـه عێراقــدا وهک مێــژوو ،یــان جوگرافیــا ده‌گه‌رێته‌و ه بــۆ ناوچه‌کانــی یه‌کێــک لــه‌و دوو مه‌زهه‌بــ ه ســونه ،یــان شــێعه بــه‌اڵم ئه‌مڕۆکــ ه به‌هــۆی چه‌ندیــن فاکتــه‌ره‌وه بوونه‌تــه تێکه‌له‌یــه‌ک لــ ه هــه‌ردوو مه‌زهه‌به‌کــه بــۆ منونــ ه به‌غــدا، هه‌ربۆیــ ه پێویســته بــۆ ئــه‌م دیارده‌یــه‌ش چاره‌ســه‌ری گونجــاو و ئه‌قاڵنــی و دادپه‌رو هرانــه بدۆزرێتــه‌وه ،هــه‌ر بــه‌م شــێوه‌یه که‌رکــوک وهک مێــژوو کوردســتانیه بــه‌اڵم لــه چه‌نــد ئێتنیکێــک پێکهاتــوه ،لێــره‌دا لێکۆلینـه‌وه لـه ده‌وڵـه‌ت و سیســته‌م ه سیاســیه فیدرالیـه پلورالیســته‌کان بـه گرنــگ ده‌بینــم ،بــۆ منونه ســویرسا، مــه‌رج نیــه بــه دروســتبوونی ئــه‌م ســێ ده‌وڵه‌تــه گشــت کێشــه‌کان چاره‌ســه‌ر بــن بــه‌اڵم بــۆ ئــه‌م پرۆســه‌‌و قۆناغــه مێژوییــ ه سیاســی ه کۆمه‌اڵیه‌تیــ ه کێشــ ه سیاســی و مه‌زهه‌بــی و ئه‌تنیکیــه‌کان به‌شــێوه‌یه‌کی به‌رچــاو کــه‌م ده‌بنــه‌وه ،ئــه‌وه‌ی
ماوه‌تــه‌وه بوترێــت ئه‌وه‌یــه کــه ده‌بێــت ســنورێکی جــدی بــۆ داعــش و هاوشــێوه‌کانی دابرنێــت بــۆ تێکنه‌دانــی ئــه‌و ئاینــده نوێی ـه ئامــاژه پێک ـراوه ،مــن ل ـهو بــاوه‌ڕه‌دام ئه‌گ ـه‌ر بــاری ئابــوری و کۆمه‌اڵیه‌تــی خه‌ڵكیــی بــاش بکرێــت ،خزمه‌تگــوزاری و مــاف و یاســای ته‌ندروســت به‌رقــ هرار بێــت ئــه‌وا ئــه‌م الیه‌نــ ه ئاینیــه ده‌مارگیــره تۆتالیتاریزمــه نوێیانــه وهک داعــش و هاوشــێوه‌کانی به‌ختــی دروســتبوون و گه‌ش ـ ه کردنیــان نامێنێــت ،مه‌رجیــش نی ـه ئــه‌م ســێ ده‌وڵه‌تــه نوێیــه ده‌وڵه‌تــی دیموکــرات بــن بــه‌اڵم بــۆ بــوون بــه ده‌وڵه‌تــی دیموکراســی ئــه‌وه‌ش به‌نــده بــه خه‌باتــی چیــن و توێــژه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــی نێــو ئــه‌و ده‌وڵه‌تــه خۆیــه‌وه.
15 دیارده‌کانى میلیشیا
لە ئابوری جیهانیەوە بۆ ئابوری میلشیایی
لەســەر ئاســتی شارســتانی و فەرهەنگــی ،پێشــەنگی ئەوانــەی کــە دژی ئــەو رایانــە بــوون کــە پــێ یــان وابــوو دوای نەمانــی سۆســیالیزم وەک دەســەاڵتی سیاســی ئیــر کۆتایــی ملمالنێــی نێوان مرۆڤــەکان و گەالنــە ،ئیــر هەمــوو کەســێ ئەبێتــە هاواڵتیەکــی جیهانــی لەژێــر چەتــرى بــازاڕی ئــازاد و سیســته‌می نوێــی جیهانــی و ئابــوری جیهانــی کــە پایــەکاىن ئــازادى و دیمکراســی و مــاىف مــرۆڤ ،ســەموئیل هینتگتــۆن بــوو کــە لــە کتێبــی بەیەکداچونــی شارســتانیەکان ( ) clash of civilizationsئەمجــار ئێمــە کێیــن ( )who are weنــەک هــەر هاواڵتــی بونــی جیهانــی و هــاوکاری جیهانــی بەمەبەســتی بەرژەوەنــدی هاوبەشــی خەڵــکان و گــەالن رەت دەکاتــەوە بەڵکــو الی وایــە کــە لــە بنەڕەتــدا کەســەکان و گــەالن دابــەش بــون و بــە ســەر شارســتانی و ئاینــی و فەرهەنگــی
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
هــەر لەگــەڵ روخانــی دیــواری بەرلیــن لەنێــوان دوو جیهانــی جیــاواز بەهەمــوو ڕەهەنــدە فکــری و فەرهەنگــی و عه‌قڵــی و سیســته‌می سیاســی و ئابوریــەوە ،کۆتایــی هاتنــی هەمــوو شــەڕەکانی ئــەم دوو جیهانــە (سوسیالســتی و ســەرمایەداری) بــە شکســتی جیهانــی سوســیالزم ،ئــەم پرســانە الی هــەر کــەس وە بەتایبــەت ناوەنــدە فکریــەکان دروســت بــوو ئیــر دنیــا چــۆن ئەبــێ؟ بــە کۆتایــی هاتنــی کێشــەو شــەڕی ئایدۆلۆجــی ئیــر چ کێشــەو شــەڕێکی تــر لەســەر ئاســتی ناوچەیــی و جیهانــی ئەشــێ ســەرهەڵبدات ،لەمــەش گرنگــر دنیــای ســەرمایەداری رۆژئــاوا وەک پێشــەنگی جیهانــی شارســتانی و فەرهەنگــی و تەکنەلــۆژی و ســەرمایەو دارایــی چــۆن بەرپرســیاریەتی دنیــای تــازە ئــەکات وەک الیــەىن ســەرکەوتوو؟ بــۆ خــۆ ئامادەکــردن بــەرەو جیهانــی تــازە بەمانــا سیاســی و ئابوری و فکــری و شارســتانیە کــەى بــوو بــە باســی هەمــوو ناوەندەکانــی سیاســی و راگەیانــدن و ئەکادیمیــەکان. لەســەر ئاســتی سیاســی و دەســەاڵتی سیاســی و ئابــوری .1 و میدیــای بانگەشــە بــۆ نەزمــی جیهانــی تازەکــرا کــە پایەکــەی ئــازادی ،دیموکراســی ،بــازاڕی ئــازاد کــە هەمــوو تاکــەکان و گەالنی جیهــان بتوانــن ئازادبــن لــە چاالکیــە ئابوریەکانیــان بــە گوێــرەی پێــوەری بــازاڕ واتــە ئــازادی لــە کێبڕکــێ و هەلــی یەکســان بــۆ هەمــوان کــە بەشــداربن لــەم نەزمــی جیهانــی تــازە کــە روحەکــەی و پایەکــەی بــازاڕی ئــازادە. لەســەر ئاســتی فکــری ،دنیــای دوایــی شــەڕی بلۆکــی .2 ڕۆژهــەاڵت و ڕۆژئــاوا وەکــو کۆتایی مێــژوو (the end of history ) پێناســە ئەکــرا لەالیــەن فۆکۆمایــەوە ،کــە ئەمــەش بــۆ خــۆی پاڵپشــتیەکی فکــری بــوو بــۆ ختابــە سیاســیەکەى دەســەاڵتدارانی رۆژئــاوا کــە پێــی ئەوتــرا و ئەڵێــن نەزمــی نــوێ جیهانــی. لەســەر ئاســتی ئابــوری و شارســتانی و فەرهەنگیــەوە .3 هــەر دوای روخانــی بلۆکــی رۆژهــەاڵت ،زۆر لــە نوســەران و
شــی کــەرەوان و بیرمەنــدان و ئاکادیمیســتە کاىن رۆژئــاوا بــاس و رشۆڤــەی ئــەم هەرەشــەو تحدیــە تازانــە یــان ئەکــرد کــە دوای کۆتایــی هاتنــی بلۆکــی رۆژهــەاڵت روو بــە رووى رۆژئــاواو ئاشــتی و ئاســایىش جیهــان ئەبنــەوە .دیارترینــى ئــەم کــە ســانە لــە ســەر ئاســتى ئابــوورى و دیمۆگــراىف بریتــى بــوو لــە پــاول کەنــدی، کــە لــە کتێبــی ئامادەبــون بــۆ چەرخــیpreparing for the ( 21 )twenty first centuryکــە لەســەرەتای نەوەدەکانــی ســەدەی رابــردوو نوســی بــووی بــە شــیکاریەوە لەســەر رەهەنــدی ئابــوری، دیمگرافــی و رێــژەی خوێنــدەواری لــە واڵتانــی جیهانــی ســێ لــە گــەل باســی ئــەم هۆکارانــە کــە ئەبنــە هەرەشــە بــۆ جیهانــی رۆژئــاواو مرۆڤایــەىت ،گرنگرتینــی ئــەم هۆکارانــە وەک ئامــاژەی پــێ درا هــەژاری بــە هــۆى وێــراىن ئابــوری ،زیادبونــی ژمــارەی دانیشــتوان وە زۆربونــی رێــژەی نەخوێنــدەواری لــە جیهانــی دەرەوەی واڵتانــی رۆژئــاوا.
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
16 جیــاوازو دژ بــە یــەک ،بەتایبــەت جەخــت لەســەر جیــاوازی شارســتانی ئیســامی و رۆژئــاوا ئەکاتــەوە ،هــەر لەســەرەتای نەوەدەکانــەوە لەوتارەکانیــدا باســی هەرەشــەی ئیســامی یــان شارســتانی ئیســامی و عه‌ره‌بــی بــۆ ســەر رۆژئــاوا ئەکــرد تــا ئــەو ئاســتە لەیەکــێ لــە وتارەکانیــدا باســی لــە هێرشــی ناوەکــی واڵتانــی ئیســامی و عه‌ره‌بــی باکــوری ئەفریقیــای ئەکــرد بــۆ ســەر فەرەنســا و واڵتانــی تــری ئەوروپــی. لــە خاڵێکــدا ســموئیل هینتگتــۆن راســت دەکا ،کــە بەڕاســتی هــەر واشــە دوای رمانــی سیســته‌می سوســیالزم و نەمانــی شــەری ســەرمایەداری و سوســیالزم کەســەکان خەڵــکان و میللەتانێــک کــە وەفاداریــان بــۆ یەکــێ لــەم دوو سیســته‌مە هەبــوو ،لەڕێگــەی یەکــێ لــەم دوو سیســته‌مە لــە روانگەیەکــی جیهانیــەوە خــۆی لەبەرەیەکــی کێشــەکاندا ئەدۆزیــەوە ،بــەاڵم پــاش تــەواو بونــی شــەڕو کێشــەی سۆســیالزم و لیبڕالیزمــی ســەرمایەداری ،ئەمانــە هەمــوو ئاوریــان دایــەوە بۆ خه‌لفیەتــی ئاینی و تایفــی و نەتەوەیی هەتــا خێڵەکــى خۆیــان .هــەر دواى نەمــاىن بلۆکــى رۆژهــه‌اڵت بینیــان کێشــەى مەزهــەىب و نەتەوەیــى لــە رۆژه ـه‌اڵىت ئەوروپــا و کۆمارەکانــی یەکێتــی ســۆڤیەت ( بــۆ ماوەیــەک ) دروســت بــوو ئەمجــار ســەرهەڵدانی مەیلــی بنیادگەرایــی ئاینــی و مەیلــی ناسیۆنالیســتی لــە زۆربــەی واڵتانــی دنیــا بــوو بــە دیاردەیەکــی هاوچــەرخ کــە ئێســتا لــە واڵتانــی ئیســامی و عــەرەىب ئەوپەریەىت. روخانــی یەکێتــی ســۆڤیەت و ئازادبونــی گەالنــی ژێــر دەســتی سیســته‌می سۆســیالیزم بــۆ ماوەیــەک هیوایــەک دروســت بــوو الی گەالنــی جیهانــی ســێ هــەم کــە ئیــر دەورانــی دیموکــراىس، ئــازادی ،دادپــەروەری ،مافــی تــاک و کۆمــەڵ دەســپێ دەکات هــەر لەبــەر ئــەم هیوایــەش بــوو کــە خەڵکانێــک زۆر لــە جیهــان الیەنگــری البردنــی رژێمــی بەعســیان دەکــرد وەک ســیمبولێکی سیســته‌می تۆتالیتــاری سۆسیالســتی بــە مەیلــی پــان عەرەبیــزم. بــێ گوومــان ،نەمــاىن بلۆکــى رۆژهــه‌اڵت و هاتنــە کایــەى جیهانێکــى نــوێ ( لــە گــەڵ چەندەهــا تــێ بینــى ) تاودانێکــى گــەورەى دا بــە بــزاىف ئــازادى ،دیمکراســی ،دروســت بــووىن دەوڵــەىت یاســا بــۆ هەمــوان ،چارەســەرکردىن کێشــەکان و تــێ گەیشــتنەکان ( ) conceptsبــۆ تــاک ،كۆمــه‌ڵ ،نەتــەوە ،ئــازادى، یاســا ،دادپــەروەرى و سیســته‌مى ئابــورى و ســیاىس لــە ئەوروپــاى ش ـه‌رقى ،رۆژه ـه‌اڵىت ئاســیا ،ئەفریقیــا و ئەمریــکاى التینــى .ئــەم شــوێنانە کــەم یــا زۆر لــە ســەر ئاســتى ده‌وڵـه‌ت توانیــان لــە ســەر
بنەمــاى نیشــتیامىن لــە رووى سیســته‌مى ســیاىس ،ئابــورى و هەتــا عه‌قڵــی و فەرهەنگیــەوە تکامــل لــە گــەڵ سیســته‌مى ئابــورى جیهــان و جیهــان گیــرى ( )Globalismدا بکــەن .لــە گــەڵ ئەمەشــا، ئــەوەی لــە راســتیدا ئەبیــرێ تەنهــا لەســەر ئاســتی ئابــوری و بەرژەوەنــدی ئابــوری و ســەرمایە جیهــان لەیــەک نزیــک بۆتــەوە، هاواڵتــی بونــی جیهانــی تەنهــا لە ســەر بنەمــاى ئابوری و ســەرمایە دروســت بــووە ،ئەوەتــا هەمــوو دەروازەکانــی دنیــا بــۆ بازرگانــی و ســەرمایەداری و ســەرمایەدارانی گــەورەی واڵتانــی پیشەســازی کراوەتــەوە هەتــا دەرگا کاىن روســیاو دیــوارى چیــن بــەاڵم هاواڵتی بونــی جیهانــی بــۆ خەڵکانــی دەرەوەی جیهانــی ســەرمایەداری پێــش کەوتــوو نــەک هــەر فەراهــەم نەبــووە ،لەکاتــی ئێســتادا بــە تایبــەت لەواڵتانــی جیهانــی عه‌ره‌بــی و ئیســامی ئەمانــە هەتــا بــێ بەشــن لــە مــاف و مانــای هاواڵتــی بــوون لــە نیشــتامنەکەی خۆیانــدا.
وەکــو رۆژانــە ئەبینیــن ،هەمــوو واڵتانــی رۆژهەاڵتــی ناوەراســت لــە باکــوری ئەفریقــاوە تــا نزیــک ئاســیای ناوەراســت هەڵبەتــە بــە خۆرهەاڵتــی ناوەراستیشــەوە ئــەوەی پێــی دەوتــرێ نیشــتامن بۆتە ئاگــری رۆڵەکانــی خــۆى ئەســوتێنێ و ناچــار بــە کــۆچ و هەاڵتــن دەکات بــۆ هــەر شــوێنێ تەنهــا گیانــی روتیــان رزگار بکــەن ،ئەگــەر ئــەم گیانــە روتــەش شانســی هەبێــت لــە دەریــاکان نەبێتــە خۆراکی نەهەنگــەکان وەکــو هەمیشــە لــە هەواڵەکانــدا تراجیدیــای ژێرئــاو کەوتنــی دەیــان و ســەدان و هــەزاران مــرۆڤ ئەبیســتین کــە کــەس خــاوەن داریەتــی گیانــە روت و بــێ کەســەکان نــاکا جگــە لــە دەمــی نەهەنگەکانــی دەریــا .ئەمــڕۆ نیشــتامن بــۆ خەڵکــی ئاســایی بۆتــە جانتایــەک یــان راخــەرێ کــە لــە کۆڵیــەىت ،هیــچ پەیوەندیــەک لــە نێــوان خەڵــک و خــاک نەمــاوە .لــەم شــوێنانە نــەک هــەر هیــچ شــتێ نیــە بــە نــاوى تکامــل کــردن لــە گــەڵ سیســته‌مى ئابــورى جیهــاىن و رەهەنــدەکاىن گلــۆ باڵیــزم بەڵکــو مانــاى نیشــتیامن و نیشــتیامىن بوونیــش تەنهــا بــە نــاو هەیــە ،دەســەالىت نیشــتیامىن بۆتــە دەســەالىت گروپــە میلیشــیاکان ،کــە کاریــان تەنهــا ئەوەیــە
17
ئــەم روداوە پــڕ تراجیدیانــە هەمــوو ئەمــە ئەســەملێنن ،لــە هــەر کاتــێ وە هــەر شــوێنێ میلیشــیا دروســت بــوو و بــوو بەخــاوەن ئابــوری و دەســتی بەســەر کایەکانــی ئابوریــا گــرت ،ئــەوا یەکــەم هەنــگاوی هەڵوەشــانەوەى بەهــاى نیشــتامن و نیشــتامنی بــوون دەســپێ دەکات ـه‌وە مانــاو بەهــاى وەفــاداری و ســۆزو خــەم بــۆ خــە لــک و خــاک نامێنــێ .دووبــارە دروســت کردنــەوەو ژیانەوەى بەهــاکان لەژێــر دەســەاڵتی ئابــوری میلیشــیایی نــەک هــەر ئەســتەمە بەڵکــو مەحاڵــە چونکــە کاراکتــەرو مەرجــى میلیشــیا بــوون بــۆ خــۆی تــاوان و شــێواندن و نــە هێشــتنى بەهاکانــە،
ره‌وت ( ســیر ) Courseی روداوه‌کان لـه‌م به‌شـه‌ی دنیــا که‌ئێمه‌ی کــورد تیــا ده‌ژی ـن‌و به‌شــێکین لێــی ،هه‌مــوو پێویســتیه حه‌متی ـه ئابــوری ،سیاســی ،مێژویــی ،مرۆیی ـه‌کان بــۆ تەکامولــی ژیانێکــی شــه‌ره‌فمه‌ندانه‌و دۆســتانه‌و ئاشــتیانه تــه‌واو تیــا پێچه‌وانــه ده‌بێتــه‌وه ،هه‌مــوو په‌یوه‌نــدی و پێکهاتــوه‌کان ( compounds ) که‌ده‌بــوو به‌گوێــره‌ی پێویســتی و حەمتیه‌تــی ژیــان‌و ئابــوری و مێــژوو تەکامولــی ته‌واویــان تیابکردایــه ،ئێســتا به‌تــه‌واوی
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
کــە چــۆن نیشــتامن لــەت لــەت بکــەن ،ئابــوری هــەراج بکــەن، ســامانی رسوشــتی و فەرهەنگــی و مێژوییــەکان تاالنــو بــە قاچــاخ ببــەن ،هەمــوو تــێ گەیشــن و مانایەکــی ئابــوری بۆتــە دەســت کەوتــی خێرایــی دارایــی بــۆ میلیشــیاکان هــەر لــە ئەفغانســتانەوە تــا ســوریا و یەمــەن و عێــراق و باکــوری ئەفریقیــا .ئەمــڕۆ هەمــوو بەهــاکان لەحاڵــی روخــاىن بــەردەوام و هەڵوەشــانەوەدان هــەر لــە مانــاو بــووىن نیشــتیامن ،هاواڵتــی بــون ،ئاســایش بــە هەمــوو رەهەندەکانیــەوە تــا ئابــوری و ژیــان و بەرژەوەنــدى گشــتى و هاوبــەش ،لەبــری ئەمــە دوژمنــی ،ڕق و تۆڵــەى کویرانــە و یەکرتســڕینەوەی وەحشــیانە دیارتریــن دیــاردەی رۆژانــەی ژیانــە بــۆ ئــەو گــەل و کەســانەی کــە رۆژێ لــە رۆژان هیــوای ژیانێکــی ئــازادو شــادیان هەبــوو.
دابــران و لەتکــردن و بچــوک کردنــەوەی بەهــا نیشــتیامنیەکاىن ئابــوری ژیانــە ،ىب مانــا کــردىن مانای نەتــەوە و یەکیــەىت نەتەوەییە، لەبەرئــەوە ،لەگــەڵ میلیشــیا ،واڵت ،نەتــەوە ،ئابــوری و بەهــاکاىن نیشــتامنی بــووىن نامێنــێ و هەمــوو شــتەکان میلشــیایی ئەبــن. ئەنجامــى ئەمــەش ،واتــە ئابــورى میلشــیایی ،نــەک هــەر دابــراىن نیشــتیامن ،گــەل ،ئابــورى و ژیانــە بــە هەمــوو رەهەندەکانیــەوە لــە ئابــورى و ژیــاىن تــازەى جیهــاىن به‌ڵكــو دابــران و رێگریشــە لەهــەر هەولــی بــۆ یەکیــەىت و تەکامــى ئــا بــورى نیشــتیامىن و نەتەوەیــی .لێرەداپێویســتە ســەرنج بــدرێ کــە واڵتانــی رۆژئــاوا بەرپرســیاریەىت زۆریــان هەیــە لــە تراجیدیــاى بــە میلشــیا بــووىن واڵتانــی ئیســامى و عــەرەىب بەپێداىن دەســەالت و پشــتگیریکردىن کــەس و گروپــى گەنــدەڵ ،دیکتاتــۆر ،پــاوان خــواز و دژ بەمیللــەت و واڵتانــی خۆیــان .هەروەهــا پێدانەگیــرى واڵتانــی رۆژئــاوا لــە ســەر ئــازادى ،دیمکــراىس وە دەســتاو دەســت کــردىن دەســەالت بــە شــێوەیەکى ئاشــتیانە وەک مــەرج بــۆ هــەر هاوکاریــەک لــە گــەڵ بــە نــاو دەســەالتداراىن ئــەم شــو ێنانــەى کــە خەڵــک پەراوێز خــراوە ،بەهەمــان جــۆر کــە لەگــەڵ بەشــەکاىن تــرى جیهــان پەیــرەوى ئەکــەن و کردویانــە وەک ئەوروپــاى رۆژهــەاڵت هەتــا روســیاو چیــن ،ئەفریقیــا ،ئاســیا وە ئەمریــکاى التینــى .بــه‌اڵم وا دیــارە دنیــاى ئێمــە تەنهــا وەک چەنــد بیرەنــەوت ئــە بیــرێ بەدەســت هەنــدێ جــەردەى مرتەزقــەوە نــەک وەک امتیدادێکــى مێژویــى ،ئینســاىن ،شارســتاىن و فەرهەنگــى کــە ئینســان لــەم شــوێنانە هەیــەو ژیــاىن پێویســتە. بــۆ تــەواو کــردىن بابــەت ئــەم لینکــە ســەیر بفەرمــوون، وتارێکــى بەنــدە کــە بــەر لــە 13ســال لــە رۆزنامــەى دانیامرکــى INFORMATIONبــاو کرابــۆوە ،بــرادەرى بەنــاوى هەلــۆ لەزمــاىن هۆلەندیــەوە کردویەتــی بــە کــورد
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
18
له‌ئاڕاســته‌ی پێچه‌وانــه‌ی تەکامولــدان له‌گــه‌ڵ ئابــوری و سیســته‌می ئابــوری بــه‌ره‌و شــیبونه‌وه ( )Decompositionجیهانیــش هه‌نــگاوی گــهورهو و هه‌ڵوه‌شــان‌و پارچه‌پارچه‌بــون .ته‌واوکــراوی بنابایــه. مانــاو بونــی نیشــتامن‌و نیشــتامنیبون، نه‌تــه‌وه‌و یه‌کێتــی نه‌ته‌وه‌یــی و بــه‌اڵم ئه‌مــه‌ی ده‌بینیــن له‌ڕاســتیدا هه‌مــوو به‌رژه‌وه‌نــدی هاوبــه‌ش ،ئابــوری به‌پێچه‌وانه‌وه‌یــه، نیشــتامنی و ره‌هه‌نده‌کانــی ،هه‌تــا بنه‌ماکانــی ئابــوری نیشــتامنی یه‌کێتــی فه‌رهه‌نگــی و عه‌قڵیــه‌ت‌و له‌هه‌مــوو ئــه‌م واڵتــه‌ی خۆمــان‌و له‌ســه‌ر ئاســتی تــاک‌و کــۆو هه‌روه‌هــا ده‌وروبه‌رمــان تاده‌گاتــه باکــوری ئاســیای هه‌تــا هه‌مــوو به‌هاکانــی کۆمه‌اڵیه‌تــی و ئه‌فریقیــاو سیاســی و ئابــوری و پێوه‌ره‌کانیــان ناوه‌ڕاســتیش له‌ئه‌فغانســتانه‌وه تــا له‌حاڵــی داڕمــان ،شــیبونه‌وه ،ئه‌مجــار تاجیکســتان بــه‌ره‌و روخــان ده‌ڕۆن، ونبونــان .ئابــوری وه‌کــو ره‌هه‌ندێکــی ئێســتا ل ـه‌زۆر واڵت هه‌تــا مانــاو بونــی ســه‌ره‌کی و بڕیــارده‌ری ژیــان‌و ئابــوری نیشــتامنی نابیرنێــت منونــه جــۆری ژیانــی په‌یوه‌نــدار به‌ژیانــی ســوریا ،عێــراق ،یه‌مــه‌ن ،لیبیــا ،کــه مــاددی و مه‌عنــه‌وی مرۆڤه‌کانــه‌وه تادێــت وێنــه‌و ژمــاره‌ی ئــه‌و واڵت‌و له‌بــری ئــه‌وه‌ی نــه‌ک هــه‌ر ده‌بــوو شــوێنانه زیاتــر ده‌بێــت .له‌گــه‌ڵ له‌ســه‌ر ئاســتی نیشــتامنی تەکامولــی رمانــی ده‌ســه‌اڵته به‌نــاو سیاســی و ت ـه‌واوی کردبای ـ ه له‌ڕێگ ـه‌ی دام ـه‌زراوه نیشــتامنیه‌کان ،ئابوریــش له‌هه‌مــوو نیشــتامنیه‌کانه‌وه ،به‌ڵکــو ده‌بــوو رویه‌کــه‌وه که‌وتــه داڕمــان ،که‌ئیــر
ژیانــی ئابــوری هیــچ ره‌هه‌ندێکــی نیشــتامنی نه‌مــا ،میلیشــیاکان له‌ســنوری ده‌سـه‌اڵتی خۆیانــدا، جــا هه‌ریه‌ک ـه به‌دروش ـم‌و ناوێکــی پیرۆزکــراودا له‌الیــه‌ن خۆیانــه‌وه بــۆ شــه‌رعیه‌تی ده‌ســه‌اڵتی خۆیــان جــا ( دینــی ،مه‌زهه‌بــی ،نه‌ته‌وه‌یــی یــان خێــڵ‌و گروپێــک ) بێده‌ســتیان به‌ســه‌ر کایه‌کانــی ئابوریــدا گــرت و به‌هه‌مــوو ریگای ـه‌ک له‌هه‌وڵــی ئــه‌وه‌دان ســیامو تایبه‌مته‌نــدی نیشــتامنی له‌ئابوریــدا نه‌هێڵــن .لــه‌زۆر شــوێن میلیشــیاکان لــه‌م بــواره‌دا ســه‌رکه‌وتوبون، هه‌ریه‌کــه له‌ناوچــه‌ی خــۆی هێڵــی بازرگانــی خــۆی هه‌یــه ،ســه‌ربه‌خۆ مامه‌ڵــه‌ی ئابــوری له‌گــه‌ڵ ده‌وروبــه‌ری خۆیــدا ده‌کات به‌پێــی به‌رژه‌وه‌نــدی خــۆی ،هه‌تــا ئه‌گــه‌ر لــه‌ڕوی نه‌ته‌وه‌یــی ،دادپــه‌روه‌ری ،نیشــتامنیه‌وه تــاوان‌و خیانه‌تیــش بێــت ،ئیــر لێــره‌دا وه‌کــو له‌ســه‌ره‌وه ئاماژه‌مــان پێــدا به‌هــا مرۆیــی و نه‌ته‌وه‌یــی و نیشــتامنیه‌کان نامێنــن ،ئــه‌وه‌ی ده‌مێنێت ـه‌وه ته‌نهــاو ب ـه‌س به‌رژه‌وه‌نــدی ئابــوری و ده‌ســه‌اڵتی ملهــوڕی و بــێ لێپرســینه‌وه‌ی بانــدی میلیشــیایه .هه‌تــا ئــه‌و ده‌ســه‌اڵتانه‌ی کــه به‌نــاو نیشــتیامنین ،بــه‌اڵم ئابــوری له‌الیــه‌ن نوخبه‌یه‌کــی ده‌ســه‌اڵتداره‌وه کۆنرتۆڵده‌کرێــت سیاســه‌ت بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی ئابــوری خۆیــان‌و بژێــوی الیه‌نگرانیــان به‌کارده‌هێنــن ،ســلوک‌و تایبه‌مته‌نــدی وهک ده‌ســه‌اڵتداری میلیشــیای ئابــوری هه‌ڵده‌گــرن ،نــه‌ک ده‌ســه‌اڵتی سیاســی و نیشــتیامنی. هه‌ڵبه‌تــه زۆر جواڵنــه‌وه‌ی ئــازادی ،رزگاری و دادپه‌روه‌رخــوازی لــه‌زۆر شــوێنی جیهــان له‌فۆرمــی میلیشــیا وهک زه‌روره‌تێکــی قۆناغێکــی دیاریکــراوی میللــی ،نیشــتامنی و ئابــوری ده‌ســتیان بــه‌کاری خه‌بــات کــردوه‌و خــاوه‌ن ئایدیــاو فکــرو باوه‌ڕێــک بــون بــۆ دنیــاو ژیانێکــی ئــازادو جوانــرو خۆشــر ،بــه‌اڵم
19
له‌ئه‌نجامــدا کــۆی کۆمه‌ڵگــه به‌هه‌مــان فه‌رهه‌نگــی نه‌فره‌تــی میلیشــیا رادێــن که‌بریتیــه لــ ه بــێ به‌رهه‌مــی ته‌مبه‌ڵــی، بــێ هیــچ په‌روه‌رده‌یه‌کــی فکــری و ئینســانی ،هه‌روه‌هــا له‌ناوبردنــی فه‌رهه‌نگــی کارو خوێنــدن و خوێندنــه‌وه که‌ئه‌مــه یه‌کێکــ ه له‌گه‌وره‌تریــن کاره‌ســاته‌کانی میلیشــیا بــۆ ســه‌ر تــاک‌و کۆمــه‌ڵ‌و داهاتــوی هــه‌ر شــوێنێک میلیشــیای ئابــوری هه‌بێــت. له‌م ـه‌ش زیاتــر میلیشــیای ئابــوری به‌هێــزی مۆنۆپۆلــی ئابوری ـه‌وه هه‌مــوو کایه‌کانــی ژیــان ،له‌وانــ ه کایــه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تــی ،هونــه‌ری و ئه‌ده‌بیــش به‌میلشــیایی ده‌کات .پرســیار لێــردا ئه‌مه‌یــه ،لــه‌چ ژینگه‌یه‌کــدا میلیشــیای ئابــوری گه‌شــه‌ده‌کات‌و دروســتده‌بێت؟ ناجێگیــری سیاســی ،کۆمه‌اڵیه‌تــی ،نه‌زانــی ،هـه‌ژاری ،ناهۆشــیاری، بێده‌نگــی گشــتی ،الوازی کایــه‌ی رۆشــنبیری و فکــری و چه‌واشــه‌کاری له‌ڕێگــه‌ی میدیــاو قه‌ڵــه‌م به‌ده‌ســتی موزه‌ییــه‌ف ژینگــه‌ی گه‌شــه‌و بــون‌و مانــه‌وه‌ی میلیشــیا ئابوریه‌کانــن له‌هــه‌ر
ئیــر ئه‌مــڕۆ میلیشــیای ئابــوری بۆتــه دیارده‌یه‌کــی تــازه‌ی رۆژگاری ئــه‌م جیهانــه‌ی ئێمــه تیایــدا ده‌ژیــن .پرســیاری بابــه‌ت ئه‌مه‌یــه چــۆن مامه‌ڵــه له‌گــه ڵ میلیشــیای ئابــوری بکرێــت؟ ئایــا ئــه‌م هه‌ڵوه‌شــانه‌وه‌یەی ئێســتا هه‌یــه کــ ه له‌میلیشــیای ئابوریــدا به‌رجه‌ســته ده‌بێــت قۆناغێکــی حه‌متــی مێژوییــه‌و ده‌کرێــت ســه‌ره‌تایه‌ک بێــت بــۆ دوبــار ه دروســتکردنه‌وه‌ی پێکهاتــه‌کان ( ) compoundsبــه‌ره‌و جێگیربونــی هه‌میشــه‌یی و راســت لــه‌ڕوی نه‌ته‌وه‌یــی ،نیشــتامنی ،شارســتانی و هه‌مــوو ره‌هه‌نــده مرۆڤایه‌تیه‌کانــه‌وه؟ .ئایــا به‌هه‌ڵوه‌شــانه‌وه‌ى میلیشــیای ئابــوری ده‌توانرێــت هه‌مــوو هه‌ڵوه‌شــاوه‌کانی تــر له‌فۆرمێکــی ته‌ندروســترت ،جوانــرو پایــه‌داردا پێکبهێرنێتــه‌وه؟ .وه‌اڵمه‌کــه ئه‌رێنــی یــان نه‌رێنــی بێــت ،ده‌بێتــه بابه‌تــی تــازه که‌پێوســته رشۆڤــه‌ی بــۆ بکرێــت ،له‌الیــه‌ن هه‌موانــه‌و ه به‌تایبــه‌ت له‌الیــه‌ن ئه‌کادیمیســته ئابــوری و کۆمه‌ڵنــاس‌و سیاســیه‌کانه‌و ه له‌ســه‌ر ئابــوری میلیشــیایی.
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
هه‌رکاتێــک گروپــی سیاســی دوای بــون به‌ده‌ســه‌اڵتدار یــان ده‌ســه‌اڵتدارانی ده‌وڵه‌تــی نیشــتیامنی داماڵــڕان له‌بونــی ئایدیــا، جیهانبینــی فکــرو به‌هــاو ره‌هه‌نده‌کانــی نیشــتیامنی و ئینســانی ئ ـه‌وا بونیــان کورتده‌بێت ـه‌وه بــۆ کای ـه‌ی به‌رژه‌وه‌نــدی ئابــوری و هیــچ په‌یوه‌ندیه‌کیــان به‌ڕه‌هه‌نــد ه سیاســی ،نیشــتامنی ،میللــی، به‌هــا فکــری ،مرۆییــه‌کان و فه‌رهه‌نگیه‌کانــه‌و ه نامێنێــت .هــه‌ر له‌به‌رئه‌مه‌شــه خه‌ڵکانــی میلیشــیای ئابــوری که‌ســانی ملهــوڕ، نه‌خوێنــده‌وار به‌مانــا مه‌عریفیه‌کــه‌ی ،بــێ فه‌رهه‌نــگ، به‌ســیفه‌ت‌و ســلوک تــاوان کارو مرته‌زیقــه ،بــێ ویــژدان، ته‌مبه‌ڵــن بۆچــی؟ چونک ـ ه ئه‌مان ـ ه به‌ه ـه‌ر هۆی ـه‌ک بێــت ،له‌وان ـه به‌هــۆی جهــل ،هه‌ژاریــان له‌داهێنــان ،فکــر ،مه‌عریفــه‌ت، به‌هــاو نه‌بونــی هیــچ په‌یامێکــی نیشــتیامنی و ئینســانی شــتێکیان پــێ نی ـه بــۆ ره‌وایه‌تــدان به‌ده‌س ـه‌اڵت‌و مان ـه‌وه‌ی خۆیــان ،بۆی ـه هه‌مــوو هێــزو بایه‌خــی خۆیــان ده‌ه‌خه‌نه‌ســه‌ر کایه‌کانــی ئابــوری بــۆ داگیرکــردن‌و مۆنۆپۆلکردنــی هه‌مــوو که‌رته‌کانــی ژیــان‌و چاالکیه‌کانــی ئابــوری.
واڵتێــک .هه‌میشــه میلیشــیای تاوانــی ئابــوری له‌هه‌وڵــی ئه‌وه‌دایــه ئــه‌م ژینگــه وێرانکه‌رانــه‌ی گــه‌ل‌و نیشــتامن‌و مــرۆڤ گه‌شــه‌پێبدات‌و ته‌نانــه‌ت به‌شــێک له‌ئابوریــه تاوانه‌کــه‌ی خــۆی بــۆ مانــه‌وه‌ی ئــه‌م ژینگــ ه وێرانکه‌رانــه ته‌رخانــده‌کات به‌وپــه‌ڕی ســه‌خاوه‌ته‌وه .تایبه‌مته‌نــدی و کاراکتــه‌ری میلیشــیای ئابــوری ئه‌مه‌یــه که‌خــۆی به‌به‌رپــرس نازانێــت به‌رامبــه‌ر هیــچ الیه‌نێکــی مرۆیــی ،نیشــتامنی ،ژیــان‌و گوزه‌رانــی خه‌ڵــک ،ب ـه‌اڵم خــۆی به‌خاوه‌نــی هه‌مــوو شــتێک ده‌زانێــت له‌نــاو ســنوری ده‌س ـه‌اڵتی میلشــیایی خۆیــان ،هه‌تــا مرۆڤ ـه‌کان به‌موڵکــی خــۆی ده‌زانێــت بــۆ به‌کارهێنــان‌و ســودلێوه‌رگرتن وهک ئامرازێــک یــان گیاندارێــک .له‌ده‌ســه‌اڵتی کۆنــی میرنشــینه‌کان‌و خێڵــه‌کان له‌بــواری به‌رپرســیارێتیدا به‌رامبــه‌ر که‌ســانی تــر به‌هــۆی پابه‌ندبونیــان به‌هه‌ندێــک ره‌هه‌نــدی تقیلیــدی و ئه‌خالقــی و ئاینــی کــه‌م یــان زۆر هه‌ســتێکی مرۆیــی و به‌رپرســیاریه‌تیان هه‌بــوو ،بــه‌اڵم میلیشــیای تــاز ه په‌یدابــوی ئابــوری به‌تاڵــه له‌هه‌مــوو به‌هــاو هه‌ســتێکی به‌رپرســیارێتی و تــه‌واو بێباکــه له‌گیــان ،ژیــان ،که‌رامــ هت‌و داهاتــوی ئــه‌و خه‌ڵکــه‌ی به‌تیــرۆرو ســه‌پاندوه. به‌ســه‌ریاندا خــۆی زۆرداری
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
20
لــه رووى کۆمه‌اڵیه‌تیی ـه‌وه ،ئــا شــکرایه کــه ه ـه‌ر کۆمه‌ڵگه‌ی ـه‌ک له‌ســه‌ر ئاســتی نه‌ته‌وه‌یــی ،شارســتانی یــان هه‌تــا له‌ســه‌ر ئاســتی خێــ ڵ و کۆمه‌ڵگــه ســه‌ره‌تاییه‌کان بــۆ ڕێکخســتنی ژیانــی کۆمه‌ڵگــه پابه‌نــدی هه‌نــدێ ڕێســا ،یاســا و پــەروەردەی تایبــه‌ت به‌خۆیــان بــوون و ده‌بــن کــه ڕه‌نگدانــه‌وه‌ی فکــرو فه‌لســه‌فه‌ی ژیــان و دنیــا بینیانــه .فکــر ،فه‌لســه‌فه و دنیابینــی مــاددی و مه‌عنــه‌وی هــه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یــه‌ک تێگه‌یشــتنی گشــتی الى کۆمه‌ڵگــه دروســت ده‌کــه‌ن بــۆ ژیــان و ڕه‌هه‌نده‌کانــی کــه له‌دواییــدا ئــه‌م تێگه‌یشــتنانه بــۆ شــته‌کان له‌ره‌فتــاری ســلوک ( )behaviorی کۆمه‌ڵگ ـ ه وە هه‌تــا تــاک دا ڕه‌نــگ ده‌دات ـه‌وه، کــ ه ئه‌مــه‌ش وهک فه‌رهه‌نگــی کۆمــه‌ڵ ،گــروپ و تــاک پێناســه ده‌کرێــت .بــۆ منونــه عــه‌ره‌ب ،هنــدی ،چینــی یــان ڕۆژئاوایــی به‌شــێوه‌یه‌کی گشــتی ،هه‌ریــه‌ک بــۆ خــۆی مێژویه‌کــی فکــری، فه‌لسـه‌فی و جیهــان بینــی بــۆ خــۆی هه‌یـه کـه لـه ئێســتای ژیانــی مــاددی و مه‌عنه‌ویــدا ڕه‌نــگ ئه‌داتــه‌و ه جیــاوازه لــ ه ئه‌وانــی تــر ،هــه‌ر ئــه‌م جیاوازیــه‌ش له‌فکــرو فه‌لســه‌ف ه به‌هه‌مــوو ره‌هه‌نده‌کانیــه‌وه له‌گــه‌ڵ تێگه‌یشــتنی گه‌شــتیان ( general ) conceptionپــه‌ى بردنــی عقــڵ و فکــرو هه‌ســتیان بــۆ ژیــان و ده‌وروبــه‌رو جیهــان .ده‌بێته‌هــۆی جیــاوازی فه‌رهه‌نــگ و شارســتانی و فۆرمــی ژیانــی هــه‌ر نه‌تــه‌وه‌و شارســتانیه‌ک .کــه باســی کۆمه‌ڵناســی ده‌کرێــت ،به‌شــێوه‌یه‌کی گشــتی هه‌مــوو ره‌فتــارو جموجــۆڵ و فه‌رهه‌نــگ و په‌یوه‌ندیــه ئابــوری و کۆمه‌اڵیه‌تــی و سیاســیه‌کان ده‌گرێتــه‌وه که‌له‌الیــه‌ن تــاک و گــروپ و ئه‌ندامانــی کۆمه‌ڵگــه‌وه له‌ســه‌ر بنه‌مــای جیهــان بینــی فکــر وتێگه‌یشــتنیان ئه‌نجــام ده‌درێــت .هه‌تــا له‌ســه‌ر ئاســتی یـه‌ک نه‌تـه‌وه‌ش ،بــۆ منونـه ژیــان و ره‌فتــارو تێگه‌یشــن و شــێوازی ژیــان و فه‌رهه‌نگــی خێــڵ ،گونــد ،شــار جیــاوازه له‌یه‌کــر، به‌هه‌مــان جــۆر کۆمه‌ڵگــه‌ی کشــتوکاڵی جیــاواز ه به‌بــه‌راورد له‌گــه‌ڵ کۆمه‌ڵگــه‌ی پیشه‌ســازی لــه‌روی فه‌رهه‌نگــی و فکــری و ره‌فتــاره‌وه .هه‌روه‌هــا له‌ســه‌ر ئاســتی چینایه‌تــی ،چینــی ســه‌رمایه‌دار ،بــورژوا لــ ه فه‌رهه‌نــگ و فۆرمــی ژیــان و دنیــا
بینیــه‌وه تــه‌واو جیــاوازن .له‌مێــژوی چینایه‌تــی و کۆمه‌اڵیه‌تیــدا هه‌میشــه ده‌ســه‌اڵتداران بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی چینایه‌تــی خۆیــان زیاتــر گرنگیــان به‌فه‌رهه‌نــگ و فکــرو دنیابینــی ئــه‌و چینــه داوه له‌نــاو کۆمــه‌ڵ کــه له‌خزمــه‌ت به‌رژه‌وه‌نــدی چینــی ده‌ســه‌اڵتداریه بــۆ منونــ ه لــه ڕۆژئــاوا ســه‌رمایه‌دارو بــورژوا ( چینــی ناوه‌راســت ) کــه ده‌ســه‌اڵتداره فه‌رهه‌نــگ و فۆرمــی ژیــان و ره‌فتــاری بورجــوازی له‌هه‌مــوو کایه‌کانــی ژیانــدا هه‌تــا لــه مۆســیقاو هونــه‌رو ئه‌ده‌بــدا هــان ده‌درێــت و ره‌نــگ ده‌داتــه‌وه .به‌هه‌مــان جــۆر له‌سیســته‌می ده‌ســه‌اڵت دارانــی ئاینــی یــان کۆمۆنســتی ئه‌مــه ده‌بیرنێــت وه‌کــو ئێــران و ســعودیه و ســوڤیه‌تی جــاران ،لێــره‌دا بێگومــان ده‌بێــت ئامــاژه به‌ڕۆڵــی
گرنگــی هــۆکاری ئابــوری بکرێــت له‌سـه‌ر ژیــان و فۆرمــی ژیــان و فه‌رهه‌نــگ و فکــرو په‌یوه‌ندیــه جیاوازیــ ه کۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان. ئه‌مــه‌ش له‌شــوێن و کۆمه‌ڵگه‌یه‌کــه‌وه جیــاواز ه له‌گــه‌ڵ شــوێن و کۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی تــر ،بــۆ منونــه لــه‌م شــوێنانه‌ی که‌ژیانــی ئابــوری له‌ســه‌ر سیســته‌مێکی دیــاری کــراو له‌ســه‌ر بنه‌مــای ره‌هه‌نــدی نیشــتامنی و به‌رژه‌وه‌نــدی میللــی چوارچێــوه ( شــکل ) ده‌گــرێ هه‌تــا لــ ه کۆمه‌ڵگــ ه ســه‌رمایه‌داریه‌کان جیــاواز ه لــه‌م شــوێنانه‌ی که‌ده‌ســه‌اڵتی نیشــتامنی و میللــی دڵســۆز نه‌بێــت یــان وه‌کــو ئێســتا له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت کــ ه کۆمه‌ڵگــه‌کان ب ـه‌ره‌و میلیشــیایی ده‌چــن یــان به‌شــێکیان ک ـ ه به‌ت ـه‌واوی ئێســتا بوونه‌تــ ه کۆمه‌ڵگــه‌ی میلیشــیایی .هــه‌ر ده‌ســه‌اڵت ،حکومــه‌ت، یــان ده‌وڵه‌تێــک په‌یامێکــى ئاینــى ،مه‌زهــه‌ىب ،فه‌لســه‌ىف یــا فکــرى و جیهــان بینیه‌کــی تایبــەىت خــۆى هه‌ی ـه بــۆ پ ـه‌روه‌رده‌و ئاراســته‌کردنی کۆمه‌ڵگــ ه له‌هه‌مــوو بواره‌کانــی خوێنــدن و پــه‌روه‌رده ،ئابــوری ،یاســا ،سیاســی و فه‌رهه‌نگــی ،ئیــر ئــه‌م په‌روه‌رده‌یــه بــاش بێــت یــان خــراپ ده‌بێتــه ناســنامه‌ی ئــه‌و گ ـه‌ل و کۆمه‌ڵگه‌یــە یــان گروپ ـه ،ئه‌گ ـه‌ر ئ ـه‌م پ ـه‌روه‌رده‌و فکــرو
21
خۆیــان دروشــمێکى مه‌زه ـه‌ىب ،یــان بــه نــاو فکره‌یه‌کــی سیاســی، نه‌ته‌وه‌یــی یــان هه‌تــا ناوچه‌یــی و خێڵه‌کــی هــه‌ڵ ئەگــرن؟. لــه‌ڕووی ره‌فتــارو بیرکردنــه‌وه‌و ئــاره‌زوه‌کان هه‌مــوو ئه‌وانــه‌ی کــه‌لــه‌ئه‌نجامــدا خۆیــان له‌چوارچێــوه‌ى میلیشــیادا ده‌بینــه‌وه جــا هــەر دروشــم و مەزهــەب و فکرەیەکیــان هەبــێ ،ره‌فتــارو عه‌قڵی ـه‌ت و ئــاره‌زوی خێڵ ـه ه ـه‌ره س ـه‌ره‌تاییه‌کان ه ـه‌ڵ ئەگــرن ب ـه‌اڵم به‌ئامــرازو شــێوازی تــر و هه‌تــا ب ـه‌درۆ و ســاخته‌ی تــازه‌وه نــەک ره‌فتــارو عه‌قڵیــه‌ىت دامەزراوەیــى و دەوڵــەىت ،بــه هەمــان جــۆر کۆمه‌ڵگــه‌ش هەمــان ره‌فتــارو عه‌قڵیــه‌ت و فەرهەنــگ و ئــاره‌زوی خێڵــه هــه‌ره ســه‌ره‌تاییه‌کانیان هــه‌ڵ ئەگــرێ. لــه‌زۆر ڕوه‌وه ،هه‌تــا خێڵــه ســه‌ره‌تاییەکان زۆر بــێ ئــازار تــرو بــێ زیــان تــر بــون له‌چــاو ئــه‌م گروپــ ه میلیشــیایانه‌ی که‌ئێســتا له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناوه‌راســت و واڵتانــی ئیســامی بونیــان هه‌یــه، چونکــ ه له‌نــاو خێڵــه ســه‌ره‌تاییه‌کاندا گیانــی دۆســتی هــاوکاری و ژیــاىن هاوبــەش ســه‌رچاوه‌ی به‌رده‌وامــی ژیــان بــووه بــه‌اڵم له‌نــاو کۆمه‌ڵگــ ه میلیشــیاکاندا به‌پێچه‌وانه‌وه‌یــه .میلیشــیاکان بــۆ پاراســتنی ده‌سـه‌اڵتی خۆیــان لـ ه هه‌وڵــی وێرانکــردن و ڕووخانــی هه‌مــوو به‌هــاو بنه‌مایه‌کــی کۆمه‌اڵیه‌تــی دان جــا هــه‌ر فکــره‌و دنیــا بینێکیشــیان هه‌بــێ ،کاتێــک به‌هاکانیــان نه‌هێشــت ته‌نهــا به‌هــای بــێ به‌هــای خۆیــان ده‌مێنێــت کــه ده‌یانــه‌وێ بیخه‌نــه شــوێن به‌هــاو بنه‌مــا کۆمه‌اڵیه‌تیــه روخــاوه‌کان کــه نــه هیــچ بنه‌مایه‌کــی مرۆڤــی و زانســتی په‌روه‌رده‌یــی هەیــە وەنــە هیــچ ئامانجێکــى ســیاىس ،ئابــورى ،ئینســاىن وه نیشــتیامىن هەیــه بــۆ
له‌ســه‌ر دیــارده‌ی کۆمه‌ڵگــه میلیشــیاکان بکــه‌ن بــە هه‌مــوو الیەنەکانیــەوه. کــە باســی حکومــەت کــردن یــان دەســەاڵتداری کــردن دەکرێــت، پێویســتە دوو شــت یــان جیــاوازی لەیــەک جیابکرێتــەوە. حکومــەت کــردن یــان دەســەاڵتداری کــردن لەســەر -1 بنەمــای دامــەزراوەی دەوڵــەت( .)stateلــەو واڵتانــەی کــە فکــری سیاســی ،فەرهەنگــی سیاســی ،دیموکراســی و هۆشــیاری و بەرپرســیاریەتی سیاســی و نیشــتامنی هەیــە لەســەر بنەمــای بەرژەوەنــدی خەڵــک و واڵت ،سیاســەت ،فەلســەفە و ئایدیــای حکومەتــداران و دەســەاڵتداران لــە لــە بچوکرتیــن دامــەزراوە
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
جیهــان بینی ـه مای ـه‌ی قبوڵــی کۆمه‌ڵگ ـه بێــت ئ ـه‌وا ده‌مێنێت ـه‌وه، وه‌کــو له‌ڕۆژئــاوا تــا ئێســتاش ئه‌مــه‌ى هه‌یــه جێگــه‌ی قبوڵــه ئه‌گــه‌ر قبــوڵ نه‌کرێــت ئــه‌وا محکــوم به‌نه‌مانــه‌وه‌و ڕۆیشــتنە وه‌کــو ئــه‌وه‌ى لــه ســۆڤیه‌تی جــاران و‌زۆر شــوێنی تــرا بیــرا. پرســیاری بابــه‌ت ئه‌مه‌یــ ه تایبه‌مته‌نــدی کۆمه‌ڵگــه‌ی میلیشــیای چیــه له‌کاتێکــدا میلیشــیاکانیش ،هه‌تــا میلیشــیا ( بانــده ) ئابوریه‌کانیــش بــۆ ره‌وایــه‌ت دان بــۆ ده‌ســه‌اڵتی میلیشــیایی
داهاتــوو .له‌به‌رئــه‌وه ده‌بینــن ئــه‌م کۆمه‌ڵگه‌یانــه‌ی کــه میلیشــیا فه‌رمانڕه‌وایــه تیایانــا کۆمه‌ڵگــه‌ى روخــاو و وێرانــەن تاکــه‌کان بــێ ئیــراده‌ن و بــێ بەشــن لــه پــەروەردەى فکــرى و فەرهەنگــى و شارســتاىن .لــه نــاو کۆمه‌ڵگ ـه‌ى میلیشــیایا ،ڕابــەره مزەیەفــەکاىن میلیشــیا تــا ئاســتى پەرســن پیــرۆز ئەکرێــن له‌هه‌مــان کاتــدا میلیشــیاکان هــه‌وڵ ده‌ده‌ن ئــه‌م دروشــم و فکــره‌و مه‌زهه‌بــه‌ی هه‌یانــه له‌ڕێگــه‌ی زه‌بــرو زه‌نــگ و تــرۆر و تۆقاندنــه‌وه به‌ســه‌ر کۆمه‌ڵگــه‌دا بســه‌پێنن .لــه کۆمه‌ڵگــه‌ى میلیشــیاییدا پێناســەى چینایــەىت لــه ســەر بنەمــاى توانــاى ئابــورى ،مێژویــى وه کلتــورى چینایــەىت نیــه بەڵکــو لەســەر بنەمــاى نزیکــى ،دلســۆزى وه یــا مــل کــەچ بوونــه بــۆ میلیشــیاو ڕابــەرەکاىن ،واتــه کۆمه‌ڵگـه ئەبێتــه دوو چیــن یــا لەگ ـه‌ڵ میلیشــیای یــان نــا ،لەگ ـه‌ڵ میلیشــیا بــوون هەتــا ئەگــەر بــه ساختەشــبێ ئــەوا ئیمتیــازى ئابــورى هەیــه چونکــه ئامانــج و سیاســەىت میلیشــیا بەتایبــەت میلیشــیاى ئابــوورى تەنهــا دەســتکەوىت ئابوریــه هەتــا سیاســەت دروشــمش بــه کار دێ بــۆ مەبەســتى ئابــوورى .ڕەوش و ڕەهەنــدى ئــازادى و فه‌رهه‌نگیــش بــه هەمــان جــۆره لــه نــاو دەســەاڵىت میلیشــیاى. بۆیــه ،تایبه‌مته‌نــدی کۆمه‌ڵگــه میلیشــیاکان ڕووخــاىن به‌هــاکان، وێرانــی ،بــێ هیوایــى تراژیدیــا ،شــکاىن کەســایەىت ،هه‌ژاریــی، ســته‌م ،بــێ دادی ،بــێ هیوایــى بــێ ئایندەیــی وه کاره‌ســاته ،منونه‌ی زیندویــش ئه‌مه‌یــه ،کــه له‌نزیکــه‌وه هه‌مومــان ده‌یبینیــن .ئیــر پێویســته و ده‌بێــت الیه‌نــه ئه‌کادیمیه‌کانــی بــواری ئابــوری کۆمه‌ڵناســی ئه‌گ ـه‌ر به‌راســتی هه‌بــن بــاس و توێژین ـه‌وه‌ی زیاتــر
22 تــا گەورەتریــن دامــەزراوەی دەوڵەتــی ڕەنــگ دەداتــەوە لــە هەمــوو کایەکانــی ئابــوری ،سیاســی ،فەرهەنگــی ،کۆمەاڵیەتــی وە پەیوەندیــە دبلوماســی و جیهانیــەکان بــه‌اڵم دامــەزراوەکاىن ده‌وڵ ـه‌ىت لــە واڵتانــی دیمکــرات نــا بنــە موڵکــى هیــچ حیــزب و گروپێکــى ســیاىس و کۆمه‌اڵیــەىت وەک لــە واڵتــاىن دیکتاتــۆرو حکومەتــە میلشــیا ییــەکان.
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
حکومەتــداری کــردن یــان دەســەاڵتداری کــردن -2 لەســەر بنەمــای دەوڵەتــی الواز ،واتــە دامــەزراوە دەوڵەتیــەکان بەکاردێــن بــۆ چەســپاندنی زیاتــری دەســەاڵتداران و دەبنــە موڵکــی دەســەاڵتداران وەکــو لــەو واڵتــە دیکتاتۆرەکانــی جیهانــی ســێ هــەم دەبیرنێــت .هەروەهــا حکومەتــداری کردن لەســەر بنەمــای هەنــدێ دامــەزراوە کــە بەنــاو دەوڵەتیــن بــەاڵم لــە راســتیدا بونیان نیــە وەکــو دەســەاڵتی تــازەی میلیشــیاکان کــە ڕۆژ بــەڕۆژ لــە زیادبونــدان لەواڵتانــی عەرەبــی و ئیســامی. جگــە لــەم دوو حاڵەتــەی ســەرەوە، دەســەاڵتی خێــڵ و قەبیلــەش هەیــە کــە هیــچ بنەمایەکــی دەوڵەتیــان نیــە ،کــە لەڕێگــەی هەنــدێ عــورف و عادەتــی تقلیدیــەوە دەســەاڵتی خێــل و عەشــیرەتی پیــادە ئەکــرێ کــە کەڵــک لــە هــەژاری ،نەخوێنــدەواری، ناهۆشــیاری و عــورف و تقالیــدی کۆنــی خێڵەکــی و کۆمەاڵیەتــی وەردەگرێــت. هەروەکــو لــە وتارەکانــی پێشــودا باســان کــرد ،دەســەاڵتی خێــل و قەبیلەیــی لــە زۆر ڕووەوە مرۆیــی تــرو بەرپــرس تــر بــوون بــۆ خەڵــک بەبــەراورد لەگــەڵ دەســەاڵت و حکومەتــە میلیشــیا تــازە پەیدابــووەکان. دەتوانیــن بنەمــا یــان پایــە هــەرە ســەرەکیەکانی حکومــەت و دەســەاڵتی میلیشــیایی لــەم چەنــد خاڵــەی خــوارەوەدا کــورت بکەینــەوە. هەڵوەشــاندنەوەی و گەندەڵکردنــی پەیوەندیــە -1 کۆمەاڵیەتــی و ئابوریەکانــی واڵت و قــۆرخ کردنــی کایەکانــی
ئابــوری و دارایــی و بەکارهێنانیــان بــۆ بەســتنەوەی خەڵــک بــە خــۆی. لەتکــردن و دابــڕان و هەڵوەشــانی هەمــوو دیاردەیــەک -2 و بنەمایەکــی ئابــوری ،کۆمەاڵیەتــی ،فەرهەنگــی و مرۆیــی کــە رەهەنــدی نیشــتامىن و نــە تەوەیــی هــە بــێ و هەرەهــا پارچــە پارچەکــردىن کۆمەڵگــ ه لەســەر بنەمــای بەرژەوەنــدی گــروپ و دەســەالىت میلیشــیایی. لەناوبردنــی هەمــوو یاســاو ڕێســایەک و کۆنرتۆڵکردنــی -3 بــواری دادوەری بــۆ خزمەتــی خــۆی وە لەبــری یاســاو داد بەکارهێنانــی ئــەم عــورف و عادەتــە تەقلیدیانــە کــە لــە نــاو کۆمەاڵ بــاوە ،هەتــا لــە نــاو ئــەم عــورف و عادەتــە تەقلیدیانــەش میلیشــیا ســوود لەمانــە وەرئەگــری کــە تەنهــا لەبەرژەوەنــدی خۆیــەىت. -4پشــت بەســن بەهێــزی دەرەکــی بــۆ پارێــزگاری ئاســایش و مانــەوەی خــۆی لەســەر حســابی بەرژەوەنــدی گشــتی و نیشــتامنی ،رۆڵ بینیــن وەکــو مرتەزەقەیەکــی هەمیشــەیی .دەســەالتە میلیشــیاییەکان هیــچ بنــە مــا یەکــى ئابــورى ،نەتەوەیــی وە نیشــتیامىن نیــە ،لــە بــەر ئــەوە %100پشــت بــە واڵتــان و هێــزە دەرەکیــە کان ئــە بەســن بــۆ مانــەوەى خۆیــان ،وتــەکاىن حســن نرصلــاى لوبنــاىن رابــەرى گروپــى و دەســەالىت میلیشــیاى حــزب اللــە لــە 2015-7-25کــەوا ئیــران تاکــە ســەرچاوەى داراییانــە ،واتــە ئیــران %100ســەرچاوەى داراییــان بــۆ فەراهــەم ئــەکات ،بەڵگــەى زینــدو و تازەیــە بــۆ راســتى ئــەم دەربرینــەو بابەتــەى ئێمــە* . بەکارهێنانــی ئەکادیمــی فــەل و موزەیــە ىف بــێ فکــرو بێ -5 ویــژدان لەگــەڵ بەنــاو قەڵــەم بەدەســتی هەراجکــراو بۆ داپۆشــینى درۆو ســاختە و تاوانــەکاىن دەســەالت و حکومــەىت میلیشــیا. ئــەم گروپــە میلیشــیایانەی کــە لەســەر ئــەم بنەمایانــەی ســەرەوە دەســەاڵتداری و حکومەتــی میلیشــیایی پیــادە دەکــەن لــەرووی کاراکتــەری کەســایەتیەوە بریتیــن لــە کەســانی فاشــل ،تەمبــەل ،تاوانــکار ،ســاختەچی ،بەرژەوەندچــی ،گەنــدەڵ ،بــەالش خــۆر، تاالنچــى ،مرتەزیقــە وە بــە یــەک ووشــە ئەوبــاش … .چونکــە ئــەم
23
ئەگــەر ڕەوتــی روداوەکان وەکــو ئێســتا بــەردەوام بــن ،گەلــێ شــوێنی تریــش دەکەوێتــە ژێــر دەســەاڵتی حکومەتکردنــی میلیشــیاکان لــە واڵتانــی عەرەبــی و ئیســامی. بــاو بونــەوەى بیــرى تونــدرەوى ،چارەســەر نەبــووىن کێشــە نــە تەوەیــی و ئــا ینیــى و مەزهەبیــەکان ،کەڵەکــە بــووىن گرفتــەکاىن ئابــوورى ،ســیاىس و كۆمه‌اڵیــەىت ،دواکەوتــوی و الوازى بیــرو فەرهەنگــى ســیاىس و ئینســاىن و دیموکــراىت لە ناوچەکــە زەمینەوە ژینگەیەکــى شــیاویان دروســت کــردوە بــۆ گەشــە ،دەســەالت و حکومــەىت میلیشــیاکان .گروپــە میلیشــیا تــاوان کارەکانیــش الى خۆیانــەوە ئیســتیغالىل کێشــەکان ،گرفتــەکان ئەکــەن وەک کااڵیەکــى بــازرگاىن بــۆ ســودى خۆیــان لــە ژێــر هەنــدێ نــاو و دروشــمى ســاختەو فریودەرانــەدا. ئێســتا ،دەســەاڵت و حکومەتــی میلیشــیاکان دەرگای دۆزەخ و تراژدیایــان کردۆتــەوە ،دەکەنــەوە بــۆ گــەالن و خەڵکــى هەمــوو ناوچەکانــی ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت تــا ئایندەیەکــی دوور کــە ناتوانرێــت پێشــبینی بکــرێ تــا کــەی؟ لەســەر بنەمــای خوێندنــەوەی مێژوویــی بــۆ دەســەاڵتەکان، دەتوانیــن بڵێیــن دەســەاڵت و حکومەتــە میلیشــیایە کاىن ســەردەم لەهەمــوو رویەکــەوە تراجیــدی تریــن دەســەاڵتی مرۆڤایەتیــن لــە مێــژوودا. پرســیاری بابــەت ئەوەیــە گــەالن و کەســانی ژێــر دەســەاڵتی میلیشــیایی و حکومەتــی میلیشــیایی چــی بکــەن بــۆ گێڕانــەوەی رەوتــی ژیــان بەهەمــوو رەهەندەکانیــەوە بــۆ ئاراســتەی رەوتــی ئاســایی و تەکاملــی مێژویــی و مرۆیــی؟
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
کەســانە تەنهــا دەتوانــن لــە ژینگــەی دەســەاڵتی میلیشــیایی بــێ یاســاو لــێ پرســینەوە درێــژە بەژیانــی تاوانکارانــەی خۆیــان بــدەن، هەرگیــز ناتوانــن لەنــاو سیســته‌م و کۆمەڵگه‌یەکــی دیموکــرات و ئاســاییدا یــەک ڕۆژ نــەک هــەر بــەردەوام بــن لەدەســەاڵت و حکومەتــی میلیشــیایی ،بەڵکــو هەتــا توانــن لــە نــاو كۆمه‌ڵــدا ژیانێکــی ئاســایی و ئازادیــان هەبــێ ،چونکــە هــەر کاتــێ یاســا، سیســته‌مێکی سیاســی و کۆمەڵگه‌یــەىت ئاســایی هەبێــت لەســەر بنەمــای نیشــتامنی ،بەرژەوەنــدی گشــتی ،خەڵــک وە داد ،شــوێنی ئەوانــە زینــدان و دادگاکانــی لــێ پرســینەوە دەبــێ .هــەر لەبــەر ئەمەشــە دەســەاڵتە میلیشــیاو حکومەتــە میلیشــیاکان هەمــوو بنەمــاو دیاردەیەکــی نیشــتامنی وێــران دەکــەن تــا ڕۆژی لــێ پرســینەوە و حیســاب دورتــر بکەونــەوە .وە هەمیشــە لەهەوڵــی ئــەوەدان هــەر هەوڵێکــى دیموکــراىت وە نیشــتیامىن پوچــەڵ بکەنــەوە کــە بــە ئاراســتەی ئاســایش و ژیانێکــی ئاســایی بــێ، چونکــە دەســەاڵتی میلیشــیایی تەنهــاو تەنهــا لەئــاژاوەو گێــرە شــێوێنیا دەتوانێــت درێــژە بەتەمەنــی خــۆى بــدات ،منونــەی زینــدوو بــۆ ئەمــە ،گروپــە میلیشــیا و دەســەاڵت و حکومەتــە میلیشــیاکانن لــە ئەفغانســتان و عێــراق و ســوریاو یەمــەن و لیبیــاو لوبنــان و … هتــد. تایبەمتەنــدی دەســەاڵتی حکومەتــی میلیشــیایی بریتیــە لــە الوازی و نەهێشــتنی هەمــوو فەرهەنگێکــی مرۆیــی ،یەکــر قبوڵکــردن ،لــێ بوردەیــی ،بــە دیاردەکردنــی هەمــوو الیەنەکانــی توندوتیــژی ،نەزانــی ،گومراکــردن و هەروەهــا میلیتاریزمــە کــردن و میلیشــیا کــردىن کۆمەڵگـه .ئەنجامــی ئــەم دەســەاڵتە میلیشــیایانە دابڕانــی کۆمەڵگه‌یــە لــە رەوتــی شارســتانی ،ئینســاىن و هەمــوو پێشــکەوتنێک و تکاملێکــی ئابــوری ،فەرهەنگــى و مەدەنــی لەگەل گەڕانــەوەی کۆمەڵگــه بــەرەو کۆمەڵگــه هــەرە ســەرەتاییەکان بەهــۆی هــەژاری ،نــەزاىن وە ســتەمەوە ،بەڵکــو هەتــا خراپــر لــە کۆمەڵگــه ســەرەتاییەکان ،چونکــە لــە کۆمەڵگــه ســەرەتاییەکان و خێڵەکانــدا تــا ئەندازەیــەک هەســتی ژیانــی هاوبــەش هەبــووە لەگــەڵ ســەرچاوەى رسوشــتی بــۆ ئــا بورىــو مانــەوە لــە ژیــان بــێ سەرشــۆرکردن بــۆ کــەس ،بــەاڵم وەکــو باســانکرد میلیشــیا هــەر بــۆ خــۆی ســەرچاوەکانی رسوشــتی و ئابــوری وێــران ئــەکا لەڕێــی گەندەڵــی و قۆرخکاریــەوە ،هــە مــوو توانــاکاىن والت دەخرێنــە خزمەتــی گــروپ و حکومەتــی میلیشــیایی تــا بتوانــن لەڕێــی ئابــوری و بژێویــەوە ســەر بــە زۆرینــە شــۆر بکــەن.
بەڵگــەش بــۆ ئەمــە لــە هەمــوو ئــەو شــوێنانەی حکومــەت و دەســەاڵتی میلیشــیا هەیــە هیــچ بەرهەمێکــی پیشەســازی و کشــتوکاڵی نیــە ،ئــەوەى کــە هەشــە میلیشــیاو حکومەتــی میلیشــیا خاوەنــداری دەکات تــا دواجــار بــۆ خزمەتــی میلیشــیا بەکاربــێ نــەک خەڵــک.
24 ه دیكتاتۆریه‌ت هاوسه‌رۆكایه‌تی و رزگاربوون ل
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
شــه‌ڕی رابــردوو لــ ه مێــژوودا مابنــه‌وه ،بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ی ئێســتا هه‌موومــان به‌زینــدووی ئه‌یبینیــن.
ناوه‌ندگه‌رایــی و دیكتاتۆریــه‌ت وه‌ك نه‌خۆشــیه‌كی كوشــنده‌ی ســه‌رده‌م به‌رۆكــی كۆمه‌ڵــگای گرتــووه ،به‌تایبه‌تیــش لــه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن .بێگومــان تــا ئێســتا ل ـه‌الی زۆر ك ـه‌س ئ ـه‌وه نازانــرێ كــه ناوه‌ندگه‌رایــی و دیكتاتۆریــه‌ت به‌رهه‌مــی سیســته‌می ده‌وڵــه‌ت – نه‌ته‌وه‌یــی ســه‌رمایه‌دارین ،له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌وه لــه سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری كراوه‌تــه جوانرتیــن و باشــرین و رازاوه‌تریــن خه‌ونــی مــرۆڤ، ئه‌مــه‌ش هۆكاره‌ێكــی ســه‌ره‌كی ه بــۆ ئــه‌وه‌ی دیكتاتۆریــه‌ت ببێت ـه كرده‌یه‌كــی ره‌وا ،زیاتــر له‌س ـه‌د ســاڵه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن بــه مۆدێلــی ده‌وڵــه‌ت – نه‌ته‌وه‌یــی ناوه‌ندگــه‌راو دیكتاتــۆر به‌ڕێوه‌ده‌چــێ ،ئــه‌وه‌ی زه‌ره‌مه‌نــدی گه‌وره‌شــه گه‌لــی كوردســتانه ،بێگومــان نه‌تــه‌وه سه‌رده‌ســته‌كانی كوردســتانیش «تــورك» عــه‌ره‌ب ،فــارس» به‌قــه‌د كــورد به‌ده‌ســتی دیكتاتۆریه‌تــی ناوه‌ندگه‌رایــی ده‌وڵه‌ته‌كانیــان ئازاریــان بینیــوه، باشــرین منونه‌شــان رژێمــی به‌عســی رووخــاوه ،هه‌موومــان ئه‌زانیــن عه‌ره‌بــی شــیعی چه‌نــده بۆتــه قوربانــی سیاســه‌ته نه‌ته‌وه‌په‌رســتیانه‌كانی رژێمــی به‌عــس.
ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌وه كــه خاوه‌نــی خه‌ســڵه‌تی ناوه‌ندگه‌رایــی تونــدڕه‌و ه كــه ئه‌نجامه‌كــه‌ی بــه‌ره‌و ده‌ســه‌اڵتێكی ده‌ســپۆت و دیكتاتــۆر ده‌چــێ ،جــا ده‌وڵه‌ته‌كــه‌ی سۆسیالیســتی بــێ ،یــان سه‌رمایه‌داری»كه‌پیتالیســتی» جیــاوازی نیــه ،چونكــه ده‌وڵــه‌ت به‌یــه‌ك ره‌نگــی نه‌ته‌وه‌یــی ،مه‌زهه‌بــی ،ئاینــی له‌الیــه‌ن كه‌ســێكه‌وه به‌ڕێوه‌ئه‌چــێ .الی هه‌موویــان په‌رله‌مــان تــا ئــه‌و ئاســته رۆلــی هه‌یــه كــ ه مه‌رامه‌كانــی ئــه‌وان جێبه‌جــێ ده‌كات ،دوای ئــه‌وه كارتۆنــی ســه‌یری ئه‌كــه‌ن ،واتــا ئــه‌وه‌ی پێیده‌ڵێــن ده‌وڵــه‌ت – نه‌ته‌وه‌یــی لیبڕاڵــی ،ئــازادی، په‌رله‌مانــی ،له‌رۆژهه‌اڵتــی ناویــن هه‌موویــان بــه دیكتاتــۆری كۆتاییــان هاتــووه ،ئــه‌وه‌ی له‌ســه‌ر كاریشــن به‌زه‌بــری ئاگــر و ئاســن ده‌ســه‌اڵته‌كه‌یان راگرتــووه ،منونــه‌ی به‌رچــاو ،رژێمــی په‌رله‌مانــی و به‌نــاو دیموكراتــی و عه‌ملانــی توركــه ،یــان هه‌بوونــی په‌رله‌مانــی ئێــران و ســعودیه و كوێــت و هه‌تــا دێینــه‌وه عێــراق و هه‌رێمــی كوردســتان .واتــا ئه‌گــه‌ر رژێمــی ســه‌دام و موبــاره‌ك و بــن عه‌لــی و قه‌زافــی و عه‌لــی عه‌بــدواڵ ســاڵح رووخــاون و ئــه‌وه‌ی ئه‌ســه‌د و عه‌بــادی و ئه‌ردۆغانیــش له‌ب ـه‌رده‌م رووخــان دان ،ئ ـه‌وه‌ی ســعودیه و ئێرانیــش ب ـ ه هێــزی دیكتاتــۆری ئاینــی و مه‌زهه‌بــی له‌ســه‌ر پــێ راگیــراون ،باشــه چ ئه‌زمونێــك لــ ه ســه‌ركه‌وتنی ئــه‌و رژێامنــه‌دا هه‌یــه!!!!؟؟؟.
ته‌مه‌نــی ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه نزیكــه‌ی دوو ســه‌د ســاڵه« بــه‌اڵم خــودی ده‌وڵــه‌ت نزیكــه‌ی پێنــج هــه‌زار ســاڵ ه هه‌یــه« ،بــه‌اڵم پێكهاته‌یه‌كــی بــێ خاوه‌نــه« وه‌ك ده‌ڵێــن بــاوك و دایكــی ده‌وڵــه‌ت دیارنیــه« .سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری ده‌وڵــه‌ت – نه‌ته‌وه‌یــی وه‌ك ئه‌لته‌رناتیــف بــۆ سیســته‌می ده‌ره‌به‌گایه‌تــی ئیمپراتــۆره‌كان پێشــكه‌ش كــرد ،بــه‌اڵم ئــه‌و نه‌خۆشــی و نه‌هامه‌تیانــه‌ی ئیمپراتــۆره‌كان بــۆ كۆمه‌ڵــگا و نه‌ته‌وه‌كانــی هێنــا ،چه‌نــد قــات زیاتــر سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری به‌مۆدێلــی ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌وه بــۆ كۆمه‌ڵگاكانــی هێنــاوه‌و دوو شــه‌ڕی جیهانــی گــهورهو ،شــه‌ڕی جیهانــی ســێیه‌میش كــه ئێســتا به‌نــاو ده‌كــرێ ،ئۆباڵه‌كــه‌ی له‌ئه‌ســتۆی سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری و مۆدێلــی ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌و ه دایــه .بێگومــان ئه‌گــه‌ر هــه‌ردوو
سۆسیالیســته‌كان ویســتیان بــه ده‌وڵه‌تــی پرۆلیتــاری رێــگا لــه دیكتاتۆریه‌تــی سیســته‌می ناوه‌ندگــه‌رای ســه‌رمایه‌داری بگــرن ،لینیــن به‌نــاوی كردبــوو ك ـه «س ـه‌رمایه‌داری ل ـه ترۆپكــی ده‌ســه‌اڵتداریدا ئیمپریالیــزم بوونــه« ،بێگومــان پێناســه‌یه‌كی راســته ،بــه‌اڵم ده‌وڵه‌تــی پرۆلیتاریایــی لینینیــش به‌هه‌مــان تایبه‌مته‌نــدی ده‌وڵه‌تێكــی ســه‌رمایه‌داری بــوو ،ته‌نهــا
25
بێگومــان ئه‌گــه‌ر ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌وه وه‌ك چاره‌ســه‌ری بــۆ پێشخســتنی ئابــووری خــۆی ده‌رخســت ه پێــش و ئابــووری ئــازادی كــرده دروشــمی خــۆی ،له‌ســه‌ر ئه‌وبنه‌مایــه‌ش پرۆســهی به‌جیهانیبوونــی ده‌ســتپێكردو دوای رووخانــی ســۆڤیه‌تیش ســه‌ركه‌وتنی خــۆی راگه‌یانــد ،بــه‌اڵم ده‌بــێ ئــه‌و پرســیاره بكه‌یــن ئــه‌رێ به‌ڕاســت ئــه‌و قه‌یرانــه ئابووریــه چیــ ه به‌رۆكــی هه‌مــوو ده‌وڵــه‌ت – نه‌ته‌وه‌كانــی گرتــووه‌و هــه‌ر یه‌كێكیــان به‌ده‌یــان ملیــار دۆالر ق ـه‌رزاره ،منون ـه‌ی ه ـه‌ر دوایــان هه‌رێمــی كوردســتانه كــه زیاتــر لــه بیســت ملیــار قــه‌رزاره و حــه‌وت مانگیشــه ناتوانــێ مووچــه‌ی یــه‌ك فه‌رمانبــه‌ر بــدات ،ئه‌وه‌شــی كه‌م ـه درۆیه‌كــی زڵیشــی له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌كات و ئه‌ڵــێ پاره‌كانیــان بــۆ پاشــه‌كه‌وت ئه‌كه‌یــن!!! ،بێگومــان ســعودیه كــه به‌یه‌كێــك لــه ده‌وڵه‌تــه ده‌وڵه‌مه‌نــده‌كان به‌نــاو ده‌كــرا ،بــه‌اڵم ده‌ركــه‌وت نزیكــه‌ی د ه ملیــار دۆالر قــه‌رزاره!!!!. ئێمــ ه مه‌به‌ســتامن نیــه لــه‌م وتــاره‌دا هه‌مــوو الیه‌نــ ه شكســتخواردوه‌كانی ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌وه بــاس بكه‌یــن ،بــه‌اڵم پێویســت ده‌كات ئــه‌وه روون بــێ كــه« ئــازادی و دیموكراتــی و پێكــه‌وه ژیــان و ئاشــتی و نه‌ته‌وه‌یه‌كــی به‌هێــز» بــ ه مۆدێلــی ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌وه جێبه‌جــێ نابــێ. ئــه‌وه‌ی ئێمــ ه لێــره زیاتــر مه‌به‌ســتامن ه لــ ه سیســته‌می ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌و ه روون بكه‌ینــه‌وه ،ئه‌ویــش مۆدێلــی
واتــا م ـه‌رج نیی ـه واڵت ته‌نهــا ب ـه گه‌یشــن ب ـه ده‌وڵ ـه‌ت ئازادبــێ، به‌ڵكــو ده‌كــرێ ل ـ ه رێبــازی دیموكراتیان ـه بــۆ به‌ڕێوه‌بردنــی واڵت بگه‌ڕێیــن ،بۆئه‌مــه‌ش فه‌یله‌ســوف و زانایــان بــواری كۆمه‌ڵناســی وێنــه‌ی «مــورای بۆدكیــن و ژیــژك و والرشــتاین و چۆمســكی و ئۆجــه‌الن» منونــه‌ی به‌رچــاون له‌وباریــه‌و ه كــ ه ئاخــۆ ده‌بــێ مرۆڤایه‌تــی چــۆن ل ـه ب ـه‌الی ده‌وڵ ـه‌ت -نه‌ت ـه‌وه رزگاری بــێ؟؟ . په‌رله‌مانــی نوێنه‌رایه‌تــی ،كابینــه‌ی حكومه‌تــی یــان ئه‌نجومه‌نــی وه‌زیــران ،ســه‌رۆكی ده‌وڵــه‌ت ،هه‌روه‌هــا ئه‌نجومه‌نــی دادوه‌ری و دادگا و ده‌ســتور و یاســا ،هه‌موویــان رووی یـه‌ك دراون ،زۆربه‌ی كات له‌ده‌ســتی ســه‌رۆكی ده‌وڵــه‌ت وه‌ك یــاری به‌كارئه‌هێرنێــن و مه‌رامــه ده‌ســه‌اڵتداریه‌كانی پــێ پتــه‌و ئه‌كرێــن ،له‌گــه‌ڵ ئـه‌وه‌ش هێــزی چه‌كــدار و دامــوده‌زگای ئاسایشــیش وه‌ك كوتـه‌ك به‌ده‌ســتی ئه‌گــرێ و به‌نــاوی فه‌رمانــداری گشــتی هێــزی
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
جیاوازیه‌ك ـه‌ی ئه‌وه‌بــوو ك ـه له‌جیاتــی ئ ـه‌وه‌ی خــاوه‌ن س ـه‌رمای ه و كۆمپانیــاكان خــاوه‌ن به‌ڕێوه‌بردنــی ده‌وڵــه‌ت بــن ،ئه‌مجــاره كرێــكاران و پارتــ ه كۆمه‌نیســته‌كان بوونــه خــاوه‌ن ده‌وڵــه‌ت، بۆی ـ ه ل ـ ه ئه‌نجــام وه‌ك رێب ـه‌ر ئۆجــاالن ئه‌ڵێــت» ئاویــان به‌ئاشــی سیســته‌می ســه‌رمایه‌داریداكرد و ته‌مه‌نــی سیســته‌می ســه‌رمایه‌داریان درێژكــردوه«.
ســه‌رۆكایه‌تیه‌كه‌یه‌تی ،به‌نــاوی چــوار ســاڵ هه‌ڵبــژاردن لــه ناوپه‌رله‌مــان بــێ یــان له‌نــاو خه‌ڵــك ،بــه‌اڵم ئه‌نجــام قوڵكردنــه‌وه‌ی ناوه‌ندگه‌رایــی و چوونــه بــه‌ره‌و دیكتاتۆریــه‌ت و نه‌ناســی ئیــراده و ده‌نگــی هاواڵتیــان .هه‌ندێــك پێناســه‌یه‌كی هه‌ڵــه ئه‌كــه‌ن؛ گوایــا ئه‌وانــه شــه‌رعیه‌تی شۆرشــگێڕی به‌كاردێنــن ،بۆیــه ئــه‌و ده‌ســتپۆتیزم ه ســته‌مكاریه به‌ڕێوه‌ده‌بــن ،بــه‌اڵم له‌بنه‌مــادا شــه‌رعیه‌تی شۆرشــگێڕی نییــه، به‌ڵكــو مۆدێلــی ده‌ســه‌اڵتگه‌رایی ناوه‌ندگه‌رایــی ده‌وڵــه‌ت – نه‌ته‌وه‌یــه بــه زه‌بــری چــه‌ك ،كــه بــاوه‌ڕی بــه ده‌نــگ و ئیــراده‌ی كۆمه‌ڵــگا نیــه‌و رووه‌و دیكتاتۆریــه‌ت مــل ده‌نــێ. پێویســت ه شــۆرش و شۆرشــگێڕیه‌تی ب ـهو مۆدێل ـه شكســتخواردوه پێناســه نه‌كرێــت ،چونكــه شــۆرش به‌رهه‌مــی مرۆڤــه هــه‌ره ئازادیخوازه‌كانــی واڵتــه .بۆیــه ده‌بــێ زاراوه جوانــه‌كان و ســته‌م و زۆرداری لێــك جیابكرێنــه‌وه ،هه‌مانــكات چــۆن ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌وه پرۆســه‌یه‌كی سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری جیهانیــه، به‌هه‌مانشــێوه‌ش پرۆســهی شــۆرش پرۆســه‌یه‌كی جیهانیــه، ئــه‌وه شۆرشــی چه‌كــداری ئه‌بــێ ،یــان شۆرشــی دیموكراتــی، له‌گ ـه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا ده‌بــێ پرســی ده‌وڵ ـه‌ت و بــوون به‌ده‌وڵ ـه‌ت و ئــازادی و ســه‌ربه‌خۆی واڵت لێــك جیابكه‌ینــه‌وه.
26
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
چه‌كــدار و ســوپا ،ســوپا و هێــزه چه‌كــداره‌كان وه‌ك كۆیله‌كانــی ســه‌رده‌می زوو بــۆ پتــه‌و كردنــی ده‌ســه‌اڵت به‌كاریــان دێنــێ، هه‌مــوو ده‌ســه‌اڵتداره ده‌وڵــه‌ت – نه‌ته‌وه‌كامنــان بینــی چــۆن په‌رله‌مــان ،دادگا ،ســوپا ،ده‌ســتور له‌خزمــه‌ت خۆیــان به‌كاریــان دێنــن ،ئــه‌و منونه‌یه‌یــی ئه‌مــڕۆ ،لــه هه‌رێمــی كوردســتان و توركیــا و عێــراق هه‌یــه ،گه‌واهیــده‌ری قســه‌كامنانه.
ئــه‌وه‌ی زانــاكان و فه‌یله‌ســوفه كۆمه‌ڵناســیه‌كان له‌ســه‌ری رێككه‌وتــوون ئه‌ویــش؛ سیســته‌می ده‌وڵــه‌ت – نه‌ته‌وه‌یــی ناوه‌ندگه‌رایــی ده‌ســه‌اڵتگه‌رایی دیكتاتــۆر ،ئیــر كاتــی به‌ســه‌رچووه ،له‌بنه‌ماشــدا هیــچ پێویســت نه‌بــوو بــۆ كۆمه‌ڵــگا، بــه‌اڵم سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری بــه زۆر ســه‌پاندی به‌ســه‌ر كۆمه‌ڵــگای جیهانیــدا ،بۆیــه به‌بــێ گۆڕانــكاری له‌سیســته‌می جیهانــی ئه‌مــڕۆ كــه سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری له‌به‌رامبــه‌ری به‌رپرســیار ه مه‌حاڵــه بتوانــرێ گۆڕانــكاری بكــرێ .ئــه‌وه‌ی له‌س ـه‌ده‌ی بیســت و ی ـه‌ك بۆت ـه پرســی ه ـه‌ره س ـه‌ره‌كی ئه‌ویــش ؛ پرســی ئــازادی ره‌گ ـه‌زی و پرســی پێك ـه‌وه ژیــان كردنــی گ ـه‌ل و نه‌تــه‌وه‌و ئایــن و ئاینزایه‌كانــه به‌ئاشــتی و له‌ســه‌ر بنه‌مایــی یه‌كــری به‌هێزكــردن نــه‌ك یه‌كــری له‌ناوبــردن. پرســی ئــازادی ژن وه‌ك یه‌كێــك له‌پرســه هه‌ســتیار و گرنگه‌كانــه ،پێویســت ده‌كات لــه كه‌رســته‌ی منایــش كــردن و ته‌نهــا ب ـه قس ـه یــان ب ـهو دروشــمه‌ی ك ـه ده‌یانگــوت» ژن نیــوه‌ی كۆمه‌ڵ ـه و دایكــی نیوه‌ك ـه‌ی تریشــیه‌تی» درۆبــوو ،چونك ـه بــووه دروشــمی ریــكالم كــردن رازاندنـه‌وه‌ی ســفره‌كانی ده‌سـه‌اڵتداران، ئــه‌وه ئه‌زانــرێ كــه ژن وه‌ك ره‌گه‌زێكــی بــێ مێــژوو و بــێ مه‌عریفـه به‌نــاو ده‌كــرا ،كاتێــك پێناسـه‌ی ماركــس بــۆ كۆمۆنـه‌ی «ســه‌ره‌تایی» ده‌یگــوت :قۆناخێكــه مرۆڤایه‌تــی بــێ مه‌عریفــه ژیــاوه‌و ته‌نهــا هه‌ســت بــووه ،ئــه‌و قۆناخــه‌ش بــه قۆناخــی دایــك ســاالری به‌نــاو ده‌كــرا »،له‌ڕاســتیدا ئــه‌وه گه‌وره‌تریــن چه‌وســاندنه‌وه‌یه له‌ســه‌ر ژن ،له‌الیــه‌ك بــێ مه‌عریفــه به‌نــاو كــردن ،لــه‌الی دووه‌میــش چوواندنــی بــه هه‌مــان ده‌ســته‌واژه‌ی
پیــاو ســاالری ،ئه‌مــه بــێ رێزیه‌كــی گه‌وره‌یــ ه بــه مێــژووی ژن» ،ئێســتا ســه‌ملێرنا كــه كۆمه‌ڵــگای بــه‌ر له‌مێــژووی نــورساو مێژووێكــی نزیكـه‌ی 10 – 8هـه‌زار ســاڵیه ،بێگومــان ئـه‌و هه‌مــوو كاتـه مــرۆڤ به‌بــێ مه‌عریفـه نه‌ژیــاوه ،چونكـه پــڕه لـ ه داهێنــان، دووه‌میــش دایــك ســاالرنه‌بووه ،به‌ڵكــو دایــك به‌ڕێوه‌ب ـه‌ر و سه‌رپه‌رشــتیكاربووه بــۆ ژن و بــۆ پیــاو ،واتــا مۆدێــل و فۆرمــی كۆمه‌ڵــگا دایــك بــووه ،بۆیــ ه پێویســته راســتكردنه‌وه بكــرێ بــۆ ئــه‌و ده‌ســته‌واژانه مێــژووش به‌ڕاســتی بخوێندرێتــه‌وه .لــه دوای الدانــی كۆمه‌ڵــگا لـ ه هێڵــی رسوشــتی رێچكـه‌ی پێشــكه‌وتنی ئاســایی خــۆی واتــا لـ ه كۆمه‌ڵــگای دایكایه‌تــی تــا سـه‌ده‌ی بیســت، ئه‌توانیــن بڵێیــن ژن به‌ته‌نهــا ماوه‌تــه‌وه‌و بــوو ه به‌دیلــی پێنــج ه ـه‌زار ســاڵه‌یی ،ل ـه ناوه‌ڕاســتی س ـه‌ده‌ی بیســت و دوای ش ـه‌ڕی جیهانــی دووه‌م ،ده‌ركه‌وتنــی گرووپــه فێمه‌نیســته‌كان و بــه‌ر لــه‌وه‌ش ژنــه سۆسیالیســته‌كانی وێنــه‌ی رۆزا لۆكســمبۆرگ و كالرا زیتكیــن و زۆر ژنــی تــر ،بــه‌اڵم رێبــازی تێكۆشــانیان ته‌نهــا رووب ـه‌ڕوو بوون ـهوهو ردتكردن ـه‌وه‌ی ره‌گ ـه‌زی به‌رامب ـه‌ر بــووه، به‌دیــل بــۆ سه‌رده‌ســتایه‌تی پیــاوی ده‌ســه‌اڵتدار و خۆســه‌پێن نه‌دۆزرایــه‌وه ،له‌الیه‌كــر به‌دواداچــوون بــۆ هاوســه‌نگی ره‌گ ـه‌زی چــۆن دروســت ده‌بــێ ن ـه‌ك یه‌كــر ردكرن ـهوهو نكۆڵــی كــردن له‌یه‌كــری نه‌بــووه خاڵــی هاوبــه‌ش؟؟.
له‌ئێســتا ته‌نهــا ئه‌لته‌رناتیفێــك بــۆ سیســته‌می ســه‌رۆكایه‌تی تاكــڕه‌و خۆســه‌پێن و ده‌ســه‌اڵتگه‌را و دیكتاتــۆر هه‌یــه ئه‌ویــش سیســته‌می هاوســه‌رۆكایه‌تیه .ئه‌مــه‌ش پــرۆژه‌ی به‌ڕێــز ئۆجاالنــه بــۆ چاره‌ســه‌ری كێشــه‌ی به‌ڕێوه‌بردنــی كۆمه‌ڵــگا لــه ئاســتی ســه‌ره‌وه ،ئــه‌وه ئه‌زانیــن كــه به‌ڕێــز ئۆجــاالن جــاڕی سیســته‌می خۆیــدا ل ـه ن ـه‌ورۆزی 2005به‌نــاوی «كۆنفیدرالیزمــی دیموكراتــی» ،بێگومــان لــه به‌ڕێكخســتنكردنی كۆمه‌ڵــگادا لــه خــواره‌وه ده‌ســتیپێكرد ،واتــا بچوكرتیــن یه‌كــه كــ ه كۆمه‌ڵــگای گونــدو كۆاڵنــه ،ئه‌مه‌شــی رێكخســن و به‌ڕێوه‌بردنه‌كــه‌ی چڕكردۆت ـه‌وه ل ـ ه كۆمیــن و ئه‌نجوم ـه‌ن ،ل ـه ب ـه‌ره‌و پێــش بردنــی گۆڕه‌پانــی ســێیه‌م لــه كۆمــه‌ڵ و رێكخــراوه مه‌ده‌نیــه‌كان، هه‌مانــكات راگه‌یاندنــی ئــازاد و خۆپاراســتنی ره‌وا .بێگومــان پرســی خۆبه‌ڕێــوه بردنــی كۆمه‌ڵ ـه و گــرووپ و چیــن و توێژیــی
27
بێگومــان هاوســه‌رۆكایه‌تی په‌لــی لــه رۆژئــاوای كوردســتانیش هاویشــت به‌تایبــه‌ت لــه كانتۆنــی جزیــره ،ئــه‌وه‌ی كــه‌س بــاوه‌ڕی نه‌ده‌كــرد پیاوێكــی عــه‌ره‌ب لــه خێڵــی شــه‌مه‌ڕ، له‌گــه‌ڵ ژنێكــی كــوردی خه‌ڵكــی دێــرك ،هه‌ردووكیــان بــه كۆنه‌پارێــز و دواكه‌وتــوو به‌نــاو ده‌كــران ،بــه‌اڵم ئه‌توانــرێ بگوتــرێ مــۆری خۆیــان لــه مێــژووی ده‌ڤه‌ره‌كــه‌دا ،ه‌روه‌هــا له‌ســاڵی 2012وه پرتــی یه‌كێتــی دیموكراتــی په‌یــه‌د ه كــه گه‌وره‌تریــن پارتــی رۆژئاوایــ ه سیســته‌می به‌ڕێوه‌چوونــی هاوســه‌رۆكایه‌تیه .هاوســه‌رۆكایه‌تی لــه خــودی كۆمــا جڤاكێــن كوردســتان «كه‌جه‌كــه« لــه ســاڵی 2012وه پیــاده ده‌كرێــت مــاوه‌ی چــوار ســاڵه به‌هێــزه‌وه بــه‌ره‌و پێشــهوه ده‌چێــت، بێگومــان جــاران په‌كه‌كــه و داموده‌زگاكانــی ده‌وروبــه‌ری په‌كه‌كــه بــه ناوه‌ندگــه‌را و ســتالینی به‌نــاو ده‌كــران ،بــه‌اڵم
سیســته‌می سیاســی له‌باشــووری كوردســتان دوای دروســتبوونی ده‌رفه‌تــی ســاڵی 1991وه‌ك ئه‌زمونێكــی نــوێ له‌الیــه‌ن نه‌ته‌وه‌یــی كــورد لــه به‌شــێكی كوردســتان ،بــه‌اڵم وه‌ك مۆدێــل و سیســته‌م دووبــاره بــووه‌وه بــۆ سیســته‌م و مۆدێلــی نه‌تــه‌وه سه‌رده‌ســته‌كانی كوردســتان ،بــۆ ئه‌مه‌ش ـه تــا ئێســتا كار به‌س ـه‌دان یاســای ســه‌رده‌می به‌عــس ده‌كرێــت .له‌هه‌ڵبژاردنــی ســاڵی 1992نه‌توانــرا پرســی ســه‌رۆك یــه‌كالی بكرێتــه‌وه ،به‌تایبــه‌ت له‌نێــوان تاڵه‌بانــی و بارزانــی ،تاكــو ســاڵی 2005ل ـه پرۆس ـه‌یه‌كی سازشــكردندا له‌نێــوان ســه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمــی كوردســتان و ســه‌رۆك كۆمارایه‌تــی به‌غــدا رێكه‌وتنێــك دروســتبوو ،لــه 30 حوزیرانــی 2013مــاوه‌ی ســه‌رۆكایه‌تی هه‌رێــم بــۆ دوو خــول تــه‌واو بــوو ،پارتــی و یه‌كێتــی به‌ڕێكه‌وتنێكــی نێــوان خۆیــان و
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
جیاجیــاش بــوو ه بنه‌مایه‌كــی ســه‌ره‌كی ،واتــا تێكدانــی ناوه‌نــد ،ئه‌مــڕۆ به‌پیاده‌كردنــی سیســته‌می هاوســه‌رۆكایه‌تی ئیــدی بــه‌اڵم به‌هێــز كردنــی یه‌كێتــی نێــوان كۆمه‌ڵــگا بــه ره‌نــگ بــه‌ره‌و پێشــردنی پرۆســه‌یی دیموكراتــی بزووتنــه‌وه‌ی ئاپۆچــی و جیاوازیه‌كانیانــه‌وه .لــه ســاڵی 2007بــه‌دواوه ئیــدی مۆدێلــی ســه‌ر چا و ه‌كه‌یه‌تی . هاوســه‌رۆكایه‌تی ده‌ركــه‌وت ،وه‌ك منونــه ســه‌ره‌تا له‌باكــوری كوردســتان لــه پارتــی كۆمه‌ڵگایــی دیموكراتــی تاقــی كرایــه‌وه‌و رۆژهه‌اڵتــی كوردســتانیش له‌ســاڵی 2014و ه بــه ئاواكردنــی س ـه‌ركه‌وتووبوو ،دواتریــش ل ـ ه پارتــی ئاشــتی و دیموكراتــی ،ل ـه كــۆدار ئیــدی پرۆســهی هاوســه‌رۆكایه‌تی لــه كــۆدار و په‌ژاكــدا پارتــی دیموكراتــی گ ـه‌الن هاوس ـه‌رۆكایه‌تی گه‌یشــته ترۆپــك ،به‌ڕێوه‌ده‌بــات تائێســتا به‌هێواشــی به‌ڕێوه‌ده‌چێــت ،بــه‌اڵم واتــا نه‌ته‌نیــا ژن و پیــاوی كــورد ببنــ ه هاوســه‌رۆك پێكــه‌وه ،بێگومــان ئــه‌و رۆحــه گه‌نجــه‌ی لــه خه‌باتــی رۆژهــه‌اڵت هه‌یــه ئه‌مجــاره ژن و پیــاوی كــورد و تــورك بوونـه هاوسـه‌رۆك ،ئه‌مه‌ش ئه‌توانــێ بیكاتــه ئه‌زمونێكــی ســه‌ركه‌وتوو. لــه ســه‌باحه‌ت تونجــه‌ل وه‌ك ژنێكــی كــوردی عه‌لــه‌وی ،له‌گــه‌ڵ له‌نــاو كوردانــی ئه‌ورپــاش به‌هه‌مــان شــێوه ئه‌نجومه‌نــی ئه‌رتوغولــو كوره‌كچــی پیاوێكــی تــورك ،هه‌روه‌هــا لــ ه خولــی كوردانــی ده‌ره‌وه‌ی واڵتیــش به‌ڕێوه‌چوونیــان هاوســه‌رۆكایه‌تیه، دووه‌مــی ســه‌رۆكایه‌تی هه‌ده‌پــه پارتــی دیموكراتــی گــه‌الن له‌گــه‌ڵ كۆنگــره‌ی نه‌ته‌وه‌یــی كوردســتان كه‌نه‌كــه ئه‌ویــش هه‌نگاوێكــی تــری بــڕی ئه‌ویــش لــه كه‌ســایه‌تی ســه‌الحه‌دین له‌ســاڵی 2015ئــه‌و هه‌نــگاوه گرنگــه‌ی نــاوه. ده‌میرتــاش پیاوێكــی نه‌ت ـه‌وه كــوردی ئاینــزا عه‌ل ـه‌وی زاراوه زازا باشــووری كوردســتان ،لــه كه‌ســایه‌تی پارتــی چاره‌ســه‌ری هاوس ـه‌رۆكی پارتــی ئاشــتی دیموكراتــی بــوو ،له‌گ ـه‌ڵ ژنێــك دیموكراتــی كوردســتان یه‌كــه‌م ئه‌زمونــی هاوســه‌رۆكایه‌تی ل ـه نه‌ته‌وه‌یــی تــورك ســونی ،س ـه‌رۆكی پارتــی ره‌نــج و ئــازادی ،پیاده‌كــرد لــه ســاڵی 2011توانــرا ببێتــه ئه‌زمونێكــی هیــوا له‌گ ـه‌ڵ رێكه‌وتــن ل ـه گ ـه‌ڵ زیاتــر ل ـه 35گــرووپ و رێكخــراوی به‌خــش ،بۆیــه له‌گــه‌ڵ ئاوابوونــی ته‌ڤگــه‌ری ئــازادی كۆمه‌ڵــگای جیاجیــا ،ئه‌مــه‌ش هێزێكــی تــری دا به‌سیاســه‌تی كــورد و كوردســتان ،دیســان پرۆســه‌كه به‌رده‌وامبــوو واتــا له‌ئێســتا سۆسیالیســت و چــه‌پ و ئازادیخوازانــی توركیــا ،بــوو ه هــۆكار خه‌ڵكــی باشــوری كوردســتان لــه كه‌ســایه‌تی ته‌ڤگــه‌ری ئــازادی كــه ته‌ختــی سیســته‌می ســه‌رۆكایه‌تی به‌هه‌ژێنــن ته‌نهــا بــه ئاشــنای ه بــه سیســته‌می هاوســه‌رۆكایه‌تی ئه‌گــه‌ر ســنورداریش دروشــمێك ئه‌ویــش» تــۆ ناكه‌یــن بــه ســه‌رۆك ،ناهێڵیــن بــێ. دیكتاتۆریــه‌ت دروســتبێ».
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
28 به‌ده‌رخســتنی یاســایه‌ك ته‌مه‌نیــان بــۆ مــاوه‌ی دوو ســاڵ بــۆ بارزانــی درێژكــرده‌وه20 ،ی ئابــی 2015مــاوه‌ی درێژكراوه‌ك ـه‌ش ته‌واوبــوو ،بــه‌اڵم ســه‌رۆكی هه‌رێــم ملــی نــه‌دا بــۆ یاســایه‌كه و بــوو ه هــۆكاری قه‌یــران ،له‌ئێســتا بارزانــی به‌شــێوه‌یه‌كی خۆســه‌پێن به‌قســه‌ی خــۆی «تــا راگه‌یاندنــی ده‌وڵه‌تــی كــوردی لــه هه‌رێمه‌كــه‌ی وه‌ك ســه‌رۆكی هه‌رێــم ئه‌مێنێتــه‌وه«، له‌بنه‌ڕتــدا جیــاوازی نێــوان الیه‌نــه سیاســیه‌كان زۆرنه‌بــوو، ئێســتاش زۆر نی ـه ،ده‌یان ـه‌وێ له‌نــاو هه‌مــان سیســته‌می ده‌وڵ ـه‌ت – نه‌تــه‌وه‌ی كات به‌ســه‌رچوو مۆدێــل بگــۆڕن ،ئه‌ویــش ســه‌رۆك له‌نــاو خه‌ڵــك نــا به‌ڵكــو له‌نــاو په‌رله‌مــان هه‌ڵبژێردرێــت، تاكــو ســه‌رۆكێكی ده‌ســته‌مۆی په‌رله‌مــان بــێ ،بــه‌اڵم ئه‌مجــاره ده‌ســرۆیه‌كان هه‌مــووی ده‌كه‌وێتــه ده‌ســت ســه‌رۆك وه‌زیــران، لــه منونــه‌ی توركیــا و عێراقــی ســه‌رده‌می مالكــی و ئێســتای عه‌بادیــش ســه‌ركه‌وتوو نه‌بــووه ،واتــا پینه‌كردنــی سیســته‌مه نــه‌ك گۆڕانكاریه‌كــی ریشــه‌یی. له‌پرۆســه‌یی كۆنفرانســی نه‌ته‌وه‌ییــدا كــه له‌ســاڵی 2012تاكــو هاوینــی 2013ل ـه له‌الی ـه‌ن به‌ڕێــز ئۆجه‌الن ـه‌وه خرای ـه رۆژه‌ڤــی كوردســتان و ناوه‌نده‌كه‌شــی بــووه باشــووری كوردســتان، له‌گــه‌ڵ خاڵــی ده‌ســتوه‌ردانی هێــزه هه‌رێمیــه‌كان توركیــا و ئێــران و به‌هه‌مانشــێو ه هێــزه جیهانیــه‌كان ،خاڵێكــی ســه‌ره‌كیش كه‌بــوو ه جێــی ناكۆكــی نێــوان هێــزه كوردســتانیه‌كان ،ئه‌ویــش سیســته‌می به‌ڕێوه‌چوونــی كۆنفرانــس بــێ ،پێشــنیاری به‌ڕێــز ئۆجــه‌الن و په‌كه‌كــه هاوســه‌رۆكایه‌تی بــوو ،بــۆ ئه‌مــه‌ش مه‌ســعود بارزانــی و له‌یــا زانــا پێشــنیار كرابــوون ،له‌الیه‌نــی پارتیش ـه‌وه پێشــنیار نه‌بــوو ،به‌ڵكــو پێداگــری له‌س ـه‌ر سیســته‌می كالســیكی ســه‌رۆكایه‌تی ده‌كرایــه‌وه‌و پێشنیاریشــیان هــه‌ر كه‌ســی یه‌كه‌مــی حیزبه‌كه‌یــان بــوو ،الیه‌نه‌كانــی تریــش خاوه‌نــی هیــچ پێشــنیارێك نه‌بــوون ،هه‌مانــكات نیگــه‌ران بــوون له‌ســه‌ر پێداگــری پارتــی بــۆ پێشــنیاره‌كه‌یان .له‌مــاوه‌ی ئــه‌و دوو ســێ ســاڵه‌ی به‌ســه‌رچوو بێگومــان وه‌ك گه‌لــی كوردســتان زیانــی به‌ركــه‌وت لــه ســه‌رنه‌كه‌وتنی به‌ســتنی كۆنفرانســی نه‌ته‌وه‌یــی ،له‌ســه‌رووی هه‌مووشــیان پرۆســهی ئاشــتی له‌باكــور و پرۆســهی به‌ڕێوه‌بــردن و ده‌ســه‌اڵت له‌باشــوور گه‌وره‌تریــن زیانیــان به‌ركــه‌وت ،ئه‌گــه‌ر پرۆســهی كۆنفرانســی نه‌ته‌وه‌یــی ســه‌ربكوتبوایه ،گومانــی زۆر نــه شــه‌ڕ لــه باكــوری كوردســتان ده‌ســتی پێده‌كــرده‌و ه نــه قه‌یــران و
گێــژاوی سیاســی و ئابــووری له‌باشــوور ده‌رده‌كــه‌وت .ناكــرێ ئــه‌و پرســه وه‌ك پرســی كه‌ســێك وه‌ربگریــن ،به‌ڵكــو له‌بنه‌ڕه‌تــدا پرســی سیســته‌می به‌ڕێوه‌چوونــه ،له‌ئێســتادا كــه سیســته‌می ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌و ه ده‌مێكــه كاتــی به‌ســه‌رچووه، بــه مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری و پۆســت مۆدرێنیــزم و لیربالیــزم و نیــۆ لیربالیــزم ویســتی خــۆی پین ـه بــكات ،ب ـه‌اڵم ل ـه رۆژهه‌اڵتــی ناویــن بــ ه پینه‌كانــی نه‌یتوانــی هیــچ چــاره بــكات، بێگومــان ئه‌گــه‌ر سیســته‌مێك لــه هه‌مــوو رۆژهه‌اڵتــی ناویــن و باكــوری ئه‌فریقیــا به‌ســه‌رچووبێ ،بێگومــان له‌باشــوری كوردســتان ناتوانــێ هیــچ ده‌ســكه‌وتێك به‌ده‌ســتبخات ،ئیــدی پێویســته سیســته‌می ســه‌رۆكایه‌تی له‌باشــووری كوردســتان بگۆڕدرێــت ،چونكــه ئــه‌وه‌ی ئه‌مــڕۆ له‌قه‌یراندایــه خــودی سیســته‌مه‌كه‌ی ه بــه‌ر له‌كه‌ســه‌كه ،بۆیــه ده‌بــێ سیســته‌م بگۆڕدرێــت ،به‌بــێ گۆڕانــكاری له‌سیســته‌می ســه‌رۆكایه‌تی ناتوانیــن ئــه‌و ده‌رفه‌تــه‌ی له‌ناوچه‌كــه هه‌یــ ه بیخه‌ینــه خزمــه‌ت گه‌لــی كــورد و گه‌النــی ژێرده‌ســته‌ی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ،ئیــدی وه‌ك چــۆن پرۆســهی هاوســه‌رۆكایه‌تی ره‌نــگ و ســیامیه‌كی تــری داوه‌تــه شــێوازی به‌ڕێوه‌بــردن لــه باكــور و رۆژئــاوای كوردســتان ،به‌هه‌مــان شــێوه ده‌بــێ باشــوری كوردســتانیش خــۆی لــ ه سیســته‌می ناوه‌ندگه‌رایــی ده‌ســه‌اڵتداری ده‌ســپۆت رزگاربــكا و سیســته‌می هاوســه‌رۆكایه‌تی بكاتــه مۆدێلــی خــۆی ،به‌مشــێوه‌یه‌ش دوور ده‌كه‌وینــه‌وه لــه ناوه‌ندگه‌رایــی و ده‌ســه‌اڵتگه‌رایه‌تی ده‌ســپۆت و دیكتاتــۆر ،به‌مشــێوه‌یه‌ش رێــگای دیموكراتــی و خۆشــگوزه‌رانی له‌بــه‌رده‌م واڵته‌كه‌مانــدا ده‌كرێتــه‌وه.
29
شۆڕشی زاپاتیسته‌كان ،به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی لیبرالیزمی نوێ
ســوپای ئازادیخــوازی نه‌تــه‌وه‌ی زاپاتیســت ( ، )EZINلــه 1ی كانوونــی دووه‌مــی ،1994واتــا هاوكاتــی ئـه‌و رۆژه‌ی كـه ده‌بوایـه په‌یامننامــه‌ی ALENAی نێــوان ئه‌مریــكا‌و مه‌كســیك و كه‌نــدا (په‌یامننامه‌یه‌كــی نیــو لیربالــی «لییرالیزمــی نــوێ« بــۆ ئازادكردنــی ئاڵوگــۆڕی ئابــووری لــه نێــوان ئــه‌و ســێ واڵتــه‌دا )،بخرایه‌تــه بــواری جێبه‌جێكردنــه‌وه ،ده‌ســتیگرت به‌ســه‌ر شــاری ســان كریســتوبال‌و شــه‌ش شــاری تــری والیه‌تــی چیاپاســی مه‌كســیك .ســه‌ره‌تا مــاوه‌ی دوانــز ه رۆژ بــه‌ره‌و رووبوونــه‌وه‌ی ســه‌ربازیان ه لــه نێــوان زاپاتیســته‌كان‌و ده‌وڵه‌تــی ناوه‌نــدی مه‌كســیك روویــدا‌و ســه‌ره‌نجام مه‌كســیك ناچــار بــوو ده‌ستپێشــخه‌ری گفتوگــۆ‌و رێككه‌وتــن بــكات‌و پرۆسـه‌ی ئـه‌و گفتوگۆیـه تــا 16كانوونــی دووه‌مــی 1996درێــژه‌ی كێش ـا‌و ه ـه‌ردوو ال رێكه‌وتــن ،ده‌وڵه‌تــی ناوه‌نــدی مه‌كســیك ملــی بــه زۆرێــك لــه داواكارییه‌كانــی زاپاتیســته‌كاندا دا، له‌وانــه خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتــی جه‌مــاوه‌ری چپاپــاس‌و ملــدان به‌جێبه‌جێكردنــی زۆر بڕیــاری تــری جیهانــی ،كــه بــه قازانجــی ئــه‌وان ده‌شــكایه‌وه. له‌گــه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا ده‌بێــت بوترێــت ،كــه ســاڵی 2003وه‌ك ســه‌ره‌تای راســته‌قینه‌ی ئۆتۆنۆمــی واقعــی بــۆ زاپاتیســته‌كان داده‌نرێــت ،لــه‌و بــه‌رواره‌وه ده‌ســتیان كــرد بــه دروســتكردنی « caracalكاراكــول»ه‌كان ،كــه هاوشــێوه‌یه‌كی كانتۆنه‌كانــی رۆژئــاوای كوردســتانه. چیاپــاس یه‌كێكــه لــه ویالیه‌ته‌كانــی مه‌كســیك ،زۆربــه‌ی
«به‌سه« شۆڕشــی زاپاتیســته‌كان بــه شــیعاری «به‌ســه« ده‌ســتپێكرد ،كــه ئاماژه‌یــه‌ك بــووه بــۆ وه‌ســتانه‌وه‌‌و كۆتایهێنــان بــه‌و زوڵــم‌و ســته‌مه‌ی بــۆ مــاوه‌ی 500ســاڵه ده‌كرێتــه ســه‌ر دانیشــتوانه ئه‌ســڵییه‌كه‌ی مه‌كســیك .خــودی نــاوی زاپاتیســت لــه هه‌ڵگیرســێنه‌ری شۆڕشــی 1910ی دانیشــتوان ه ئه‌ســڵییه‌كه‌وه وه‌رگیــراوه .بزووتنــه‌وه‌ی زاپاتیســی خــۆی بــه درێژه‌پێــده‌ری ســه‌رجه‌م ئــه‌و شــۆرش‌و راپه‌ڕینانــه ده‌زانــن كــه مێــژووی چه‌وســاندنه‌وه‌ی 500ســاڵه‌یاندا كراوه‌تــه ســه‌ریان. ( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
زاپاتیســته‌كان ،بزووتنه‌وه‌یه‌كــی شۆڕشــگێڕی دانیشــتوان ه ئه‌ســڵییه‌كه‌ی مه‌كســیكه ،زیــك بــه 25ســاڵێك ده‌بێــت درێــژه‌ی ههیــهو ناوچه‌یه‌كــی گــه‌وره‌ی مه‌كســیك ده‌بــه‌ن به‌رێــوه .،ل ـه‌م نوســینه كورت ـه ه ـه‌وڵ دراوه ســیامی گشــتییه‌كانی ئــه‌و بزووتنه‌وه‌یــ ه بخرێتــه ڕوو.
دانیشــتوانه‌كه‌ی لــه خه‌ڵكــ ه ئه‌ســڵییه‌كه‌‌و سورپێســته‌كان پێكدێــت ،بــه‌اڵم لــه رووی ژیانــه‌وه هه‌ژارتریــن كه‌ســانی مه‌كســیكن .ســه‌رباری ئــه‌وه‌ی ئــه‌و ویالیه‌تــه زۆرتریــن ســه‌رچاوه‌ی نــه‌وت‌و گه‌وره‌تریــن ئیمكاناتــی وزه‌ی كاره‌بایــی‌و ســه‌رچاوه‌ی ئــاوی ههیــهو خاوه‌نــی ژینگه‌یــه‌‌و ئاووهــه‌وای گونجــاوه بــۆ كشــتوكاڵ ،ب ـه‌اڵم له‌الی ـه‌ن حكومه‌تــی ناوه‌ندیی ـه‌وه ژیانــی گشــتی پێشــگوێخراو بــوو ،ته‌نان ـه‌ت جیــا ل ـه ی ـه‌ك جــاده نه‌بێــت هه‌مــوو جاده‌كانیــان ه ـه‌ر ب ـه گڵ ـی‌و خراپــی مابوون ـهوهو قیــر نه‌كرابــوون. ئــه‌م بزووتنه‌وه‌یــه ،ســه‌ره‌تا ســاڵی 1983لــه گروپێكــی 6 كه‌ســی پێكــرد‌و دوای ده ســاڵ كاری نهێنــی و ئامــاده‌كاری ســاڵی 1993بــه به‌شــداری هــه‌زاران كه‌ســی چه‌كــداری رێكخــراو ده‌ســتیان به‌ســه‌ر حــه‌وت ناوه‌نــددا گــرت .یه‌كێــك له‌دامه‌زرێنه‌ره‌كانــی ئــه‌م بزووتنه‌وه‌یــه ژن بــووه .ســێ كه‌ســیان لــه دانیشــتوانه ئه‌ســڵییه‌كه‌ی مه‌كســیك بــوون‌و ســێی كه‌سیشــیان دوو ره‌گــه بــوون (دوو ره‌گ :ته‌نیــا دایــك یــان باوكیــان له‌دانیشــتوانه ئه‌ســڵییه‌كه بــووه).
30
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
مه‌له‌كردن به‌پێچه‌وانه‌ی شه‌پۆله‌كانه‌و ه س ـه‌ره‌تای ده‌ی ـه‌ی نه‌وه‌ده‌كانــی س ـه‌ده‌ی بیســته‌م ،بــۆ ئه‌زموون ـه بــاوه سۆسیالیســتییه‌كانی جیهــان رۆژگارێكــی ســه‌خت‌و ش ـه‌رمهێنه‌ر بــوو .دوای روخاندنــی دیــواری به‌رلیــن ،ل ـ ه میدیــای بــاووی واڵتــ ه ســه‌رمایه‌دارییه‌كه‌كانه‌وه ،زه‌نگــی كۆتایــی به‌دیله‌كانــی ســه‌رمایه‌داری لێــدرا .بــه‌اڵم هــه‌ر لــه‌و ده‌مانــه‌دا بزووتنــه‌وه‌ی زاپاتیســتی بــه باكگراونێكــی سۆسیالیســتانه‌‌و وه‌ك دوژمنێكــی سه‌رسـه‌ختی لیربالیزمــی نوێــی كاپیتالیــزم ده‌ركـه‌وت‌و به‌شــێكی زۆری ناوچه‌كانــی مه‌كســیكی نزیــك لــ ه ئه‌مریــكای خســته ژێــر ده‌ســه‌اڵتی خۆیــه‌وه.
له‌كاتێكــدا په‌یامــی ژورنالیزمــی بــاو و كــۆی ئایدیۆلۆژیــای بــاو ئ ـه‌وه بــوو ،ك ـه ئیــر مــرۆڤ ل ـه س ـه‌رده‌می دیموكراســیدا ده‌ژی‌و بــۆ ئاڵوگــۆڕ‌و ده‌ستاوده‌ســتكردنی ده‌ســه‌اڵت ســندوقه‌كانی ده‌نگــدان رێــگای یه‌كه‌مــه‌‌و شــۆڕش‌و ئاڵوگــۆڕه سیاســییه تونــده‌كان كۆتاییانهاتــووه ،زاپاتیســته‌كان به‌كــرده‌و ه ئــه‌و پڕوپاگه‌نــد ه ئایدیۆلۆژییه‌یــان ره‌تكــرده‌وه‌‌و به‌هــۆی شــۆڕش‌و به‌زه‌بــری چه‌كه‌كانــی ده‌ســتیان گه‌وره‌تریــن ئاڵوگۆڕیــان ل ـه نــاو مه‌كســیكدا پێكهێنــا .لێــره‌وه زاپاتیســته‌كان به‌كــرده‌و ه ئه‌وه‌یــان ده‌رخســت كــه نــ ه ســه‌رده‌می شۆڕشــه‌كان به‌ســه‌ر چــووه‌‌و نــه توانــای مــرۆڤ بــۆ گۆڕانــكاری بنه‌ڕه‌تــی لــه سیســته‌می بــاودا قۆرخكــراوه.
سیسته‌می به‌ڕێوه‌بردن كاتێــك رێــگات ده‌كه‌وێتــه ناوچــه‌ی ژێــر ده‌ســه‌اڵتی زاپاتیســته‌كان ،له‌ســه‌ر یه‌كــه‌م تابلــۆی شــه‌قامه‌كان نــورساوه «تــۆ ده‌چینــه ناوچــه‌ی شۆڕشــی زاپاتیســتی ،لێــره خه‌ڵــك بڕیــار ده‌دات‌و ده‌وڵــه‌ت جێبه‌جــێ ده‌كات» ئه‌مه‌یــش ده‌الل ـه‌ت ل ـه ده‌س ـه‌اڵتێكی خۆی ـی‌و جه‌مــاوه‌ری‌و ل ـه شــوراكانی خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتــی ئــه‌وان ده‌كات ،كــه ســێ ســااڵ جارێــك كۆده‌بنــه‌وه‌‌و به‌شــێوه‌یه‌كی راســته‌وخۆ نوێنه‌رانــی شــوراكان دیــاری ده‌كــه‌ن ،ئه‌ركــی شــوراكان جێبه‌جێكردنــی بڕیــاری كۆبوون ـه‌وه فراوانه‌كان ـهو جیــا ل ـه‌وه‌ش ده‌توانــن پێشــنیاری كاری تــر بكـه‌ن كـه بزانــن بـه ســودی گشــتی تـه‌واو ده‌بێــت .هه‌رواهــا ده‌بێــت بچــن بــه‌ده‌م كاری ئــه‌و كه‌ســانه‌ی ده‌كه‌ونــه ده‌ره‌وه‌ی ده‌ســه‌اڵتی كاراكولــه‌كان ،چونكــه ده‌زانــن ده‌ســه‌اڵتی ناوه‌نــدی مه‌كســیك به‌هانــای ئــه‌و كه‌ســانه‌وه ناچێــت. سیتســه‌می به‌ڕێوه‌بردنــی زاپاتیســته‌كان بــه گوێــره‌ی كراكولــه‌‌و كوالون ـه‌كان داب ـه‌ش ده‌بــن به‌س ـه‌ر پێنــج به‌شــدا .ئ ـه‌م سیســته‌مه جیاوازییه‌كــی گــه‌وره‌ی له‌گــه‌ڵ سیســته‌می بــاوی ناوه‌ندێتــی ده‌وڵــه‌ت دا هه‌یــه ،ئــه‌و سیســته‌م ه ناوه‌ندێتییــه‌ی لــه ده‌وڵه‌ته‌كانــی تــردا هه‌ی ـ ه ل ـه‌ودا نیی ـهو ل ـ ه زۆر الیه‌نــی سیاس ـی‌و پــه‌روه‌رده‌‌و ته‌ندروســتی‌و ئابــووری‌و ژینگــه‌وه ،كاراكوله‌كانــی هــه‌ر به‌شــێك خــۆی به‌رێــوه‌ی ده‌بــات. بــۆ چاودێــری ئه‌ندامانــی شــوراكان ،چه‌نــدان كۆمیســۆنی چاودێرییــان دروســتكردووه بــۆ ئــه‌وه‌ی لــ ه حاڵه‌تــی سســتی‌و به‌ده‌نگه‌وه‌نه‌چوونــی ئه‌ندامانــی ئــه‌و شــورایانه بــۆ جێبه‌جێكردنــی كاره‌كانــی خه‌ڵــك بتوانــن لێپرســینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵــدا بكــه‌ن و ده‌ســه‌اڵتی ئه‌وه‌یشــیان هه‌یــه هــه‌ر ئه‌ندامێكــی شــورا بڕیــاره‌كان جێبه‌جــێ نــه‌كات مافــی نوێنه‌رایه‌تــی لێوه‌ربگیرێتــه‌وه‌‌و چه‌نــدان جاریــش ئه‌مه‌یــان كــردووه .جیــا لــه‌وه‌ش ئاســتێكی بــه‌رزی هــاوكاری نێــوان كاراكولـه‌كان بــۆ رایكردنــی كاره‌كان هه‌یـه‌‌و تــا ئێســتا هیــچ جــۆره دژایه‌تــی یــان به‌ره‌نگارییه‌كــی وه‌هــا لــه نێــوان كاراكوله‌كانــدا روی نــه‌داوه .هــاوكاری ئــه‌وان بووه‌تــ ه هــۆی ئاســانكاری ژیانــی دانیشــتوانه‌كان‌و ئه‌گــه‌ر كێشــه‌یه‌كیش رویــدا بێــت زوو چاره‌ســه‌ریان كــردووه. كاراكولــه‌كان خاوه‌نــی یاســای خۆیانــن .یه‌كێــك لــه‌و
31
خۆپه‌ڕێوه‌به‌ری په‌روه‌رده‌یی زاپاتیســته‌كان گرنگییه‌كــی زۆر بـه پـه‌روه‌ده ده‌ده‌ن ،بـه‌اڵم بــواری پــه‌روه‌رده بــاش نییــه‌‌و خــودی زاپاتیســته‌كان ئه‌مــه ئه‌خه‌نــه ئه‌ســتۆی ده‌ســه‌اڵتی ناوه‌نــدی مه‌كســیك .زمانــی ســه‌ره‌كی ئیســپانییه‌‌و جیــا لــه‌وه‌ش ژماره‌یه‌كــی زۆر زمانــی ناوچه‌یــی هه‌یــه ،لــ ه خوێندنگه‌كانــدا بــه چــوار زمــان وانــه ده‌وترێتــه‌وه. ره‌خنـه‌ی زاپاتیســته‌كان لـه ناردنــی مامۆســتاكان بــۆ وانـه وتنـه‌وه ئه‌وه‌یــه كــه حكومــه‌ت زۆر گرنگــی بــه‌و بــواره نــادات‌و ته‌نیــا ئــه‌و مامۆســتایانه ده‌نێرێــت كــه حه‌زێكــی وه‌هایــان بــۆ وانــه وتن ـهو ه نیی ـهو ته‌نیــا مه‌به‌ســتیان پــاره وه‌رگرتن ـه .زاپاتیســته‌كان بــه‌رده‌وام ره‌خنه‌یــان لــه سیســته‌می مه‌كســیكی هه‌یــه ،كــه جیــاوازی ده‌كات ل ـه نێــوان خوێندكارانــی ك ـچ‌و كــوڕ. بــه‌اڵم له‌الیــه‌ن زاپاتیســته‌كانه‌وه گۆڕانكارییه‌كــی گــهورهو جۆراوجــۆر رویــداوه ،فێركــردن بــه جۆرێكــه ،ئه‌گــه‌ر یــه‌ك خوێنكاریــش مابێــت لــه وانه‌كــ ه تێنه‌گه‌یشــتبێت ســه‌دان جــار دووبــاره‌ی ده‌كه‌ن ـه‌وه تــا س ـه‌رجه‌میان فێــر ده‌بــن .مامۆســتاكان رێنامیــی كــراون زۆرتریــن بــوار بده‌نــ ه خوێنــدكاران بــۆ فێــر بــوون‌و جیاوازییــه تاكه‌كه‌ســیه‌كان بــۆ فێربــوون ره‌چــاو بكــه‌ن، رێنامیــی مامۆســتاكان ده‌كرێــت لــ ه ئه‌زمونــی وانــه وتنــه‌وه‌وه باشــرین جــۆری فێركــردن راپــۆرت بكــه‌ن‌و بیده‌نــه ده‌ســت مامۆســتاكانی تــر تــا كێش ـه‌كانی وان ـه وتن ـهوهو فێركــردن ب ـه‌ره‌و كه‌مــرو كه‌مــر بچێــت .خوێنــدن بــ ه تــه‌واوی به‌خۆڕاییــه، ســه‌رجه‌م پێویســتییه‌كانی خوێنــدن‌و كتێبــه‌كان بــ ێ به‌رامبــه‌ر بــۆ خوێنــدكاران دابیــن ده‌كرێــت .مامۆســتاكان به‌رامبــه‌ر بــه وانــ ه وتنــه‌وه پــاره وه‌رناگــرن ،چونكــه توانــای زاپاتیســته‌كان بــۆ دانــی پــارهو مووچــه لــه‌و ئاســته‌دا نییــه ،بــه‌اڵم له‌الیه‌نــی خــواردن‌و شــوێنی مانــه‌وه‌‌و پێویســتییه‌كانی ته‌ندروســتییه‌وه به‌تــه‌واوی پشــتیوانیان ده‌كرێــت .مامۆســتا خۆبه‌خشــه‌كان لــه شــه‌به‌كه‌یه‌كی هاوپشــتیدا رێكخــراون‌و به‌شــداری كــردن تێیــدا ئاره‌زوومه‌ندانه‌یــه .ده‌ســته‌واژه‌ی «مامۆســتا – اســتاز» بــۆ
به‌ره‌نگاری نه‌خوێنده‌واری زاپاتیســته‌كان زۆر بــه چــڕی به‌ره‌نــگاری دیــارده‌ی بــاوی نه‌خوێنــده‌واری بوونه‌تــه‌وه .به‌تایبــه‌ت نه‌خوێنــده‌واری له‌نــاو ژنانــدا .هه‌وڵێكــی زۆر ســه‌ره‌كی‌و چــڕ هه‌یــه ژنــان لــه نه‌خوێنــده‌واری رزگار بكــه‌ن .ده‌وترێــت وه‌ك كتێبێكــی س ـه‌ره‌كی بــۆ فێربوونــی خوێندن ـهوهو نوســین ده‌ســتیان بــردووه بــۆ خوێندنــه‌وه‌ی مانیفێســتی حزبــی كۆمۆنیســت كــ ه له‌الیــه‌ن ماركــس‌و ئه‌نگلســه‌وه نــورساوه. سیسته‌می ته‌ندروستی چاودێــری ته‌ندروســتی‌و چاره‌س ـه‌ر گرنگییه‌كــی زۆر گ ـه‌وره‌ی ل ـه سیســته‌می به‌ڕێوه‌بــه‌ری زاپاتیســته‌كاندا هه‌یــه .پێــش ئــه‌وان بــواری ته‌ندروســتی‌و چاره‌ســه‌ر زۆر كــه‌م‌و پــڕ كێشــه بــووه‌‌و جیــا لــه‌وه‌ی كــه پاره‌یه‌كــی زۆریــان لێوه‌رگیــراوه ناچــار بــوون چه‌نــدان س ـه‌عات ب ـه پ ـێ بــڕۆن تــا ده‌گه‌ن ـه الی پزیشــك یــان نه‌خۆشــخانه‌یه‌ك .یه‌كێــك لــه‌و چاكســازیانه‌ی زاپاتیســه‌كان
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
یاســایانه‌ی ب ـه‌رده‌وام جێبه‌ج ـێ ده‌كرێــت‌و ده‌بێــت ل ـه هه‌مــوو كاراكوله‌كانــدا هه‌بێــت ،رزگاركردنــی ئ ـهو خه‌ڵكانه‌ی ـ ه ك ـه پــاره ده‌ده‌ن قاچاخچییـه‌كان تــا بیانگه‌یه‌ننـه ناوچه‌كانــی ئـه‌وان ،ئـه‌وان پاره‌كــه‌ی وه‌رگیــراوی كه‌ســه‌كان وه‌رده‌گرنــه‌وه‌‌و ده‌یگێڕنــه‌وه بــۆ خاوه‌نه‌كــه‌ی دوای دوو رۆژ قاچاخچییه‌كــه ئــازاد ده‌كرێــت.
مامۆســتا بـه‌كار ناهێرنێـت‌و لـه به‌رامبـه‌ردا «هانــده‌ری فێربــوون» بــه‌كار ده‌هێرنێــت ،چونكــه لــ ه سیســته‌می فێركردنــدا كۆتایــی بــه‌و ه هێــراوه مامۆســتا لــه الیه‌كــه‌وه بێــت و خوێنــدكار لــه الیه‌كــی تــره‌وه .لــ ه سیســته‌می وانه‌وتنــه‌وه‌ی زاپاتیســته‌كاندا م ـه‌رج نیی ـه هه‌مــوو مامۆســتاكان به‌ی ـه‌ك شــێوه وان ـه بڵێن ـه‌وه، ئه‌مــه وایكــردووه كــه بــه‌رده‌وام مامۆســتاكان گفتوگــۆ له‌ســه‌ر شــێوازی وانــه وتنــه‌وه‌ی یه‌كــر بكــه‌ن‌و بــه‌رده‌وام ئاســته‌كانی وانــه وتنــه لــه گۆڕانــكاری به‌رده‌وامــدا بێــت. زاپاتیســته‌كان توانــای وانـه وتنه‌وه‌یان بــۆ قوتابخان ه سـه‌ره‌تاییه‌كان لـه 6ســاڵی تــا 12ســاڵی هه‌یـه ،لـه یه‌كێــك لـ ه كاراكونه‌كانــدا خوێندنــی ناوه‌نــدی هه‌یــه .خوێندنــگاكان شــه‌وانه‌و رۆژانــه‌ن، نابێــت ژمــاره‌ی هیــچ پۆلێــك لــه 20كــه‌س زیاتــر بێــت‌و ئه‌گ ـه‌ر زیاتــر بــوو ،ئ ـه‌وا پۆلــی تریــان بــۆ ده‌كرێت ـه‌وه .خوێنــدن هه‌فت ـه‌ی 40س ـه‌عاته‌‌و ته‌قریب ـه‌ت ه ـه‌ر خوێندكارێــك نیــوه‌ی رۆژه‌كــه‌ی لــه خوێندنــدا ده‌بێــت و خواردنیــان پێده‌درێــت، لـه‌دوای 16ســاڵی خوێنــدكار ده‌توانێــت كاری وانـ ه وتنـه‌وه بكات.
32 كردوویانــ ه نزیكردنــه‌وه‌ی نه‌خۆشــخانه‌كان بــوو ه لــه شــوێنی ژیانــی دانیشــتوان. له‌ناوه‌نده‌كانــی چاره‌س ـه‌ری زاپاتیســته‌كان چاره‌س ـه‌ر ب ـ ه خۆڕایی ـه ،ب ـه‌اڵم ده‌بێــت ل ـه شــوێنه‌كانی تــر پــاره بــده‌ن ،بۆیــه زۆربــه‌ی نه‌خۆشــه‌كان روو ده‌كه‌نــه ناوه‌نده‌كانــی چاره‌ســه‌ری زاپاتیســته‌كان. گرنگییه‌كــی زۆر بــ ه چاره‌ســه‌ری گیایــی ده‌د هن‌و هه‌وڵێكــی زۆر بــۆ ئاشــناكردنی گیــا ده‌رمانییــه‌كان بــه دانیشــتوانه‌كان ده‌ده‌ن ،بــه‌ده‌ر لــه‌وه‌ش هــه‌وڵ ده‌ده‌ن ئه‌وه‌نــده‌ی بۆیــان بكرێــت چاره‌ســه‌ری پزیشــكی‌و داو‌وده‌رمــان به‌ده‌ســت بهێنــن .هه‌وڵێكــی زۆریــش هه‌یــه بــۆ دروســتكردنی ناوه‌نده‌كانــی چاره‌ســه‌ری لــه نزیــك شــوێنی دانیشــتوان ،چونكــه زۆربه‌یــان لــه ناوه‌نــدی كاراكونه‌كاندایــه ،ژماره‌یه‌كــی زۆر ناوه‌نــدی بچوكــی چاره‌ســه‌ری ژنــان لــه شــوێنه دوورده‌ســته‌كان كراونه‌تــه‌وه‌‌و لــه بیــری ئــه‌وه‌دان چه‌نــدان ناوه‌نــدی تایبــه‌ت بــ ه چاره‌ســه‌ری ژنــان دامبه‌زرێنــن. له‌گــه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا توانــای چاره‌ســه‌ری زاپاتیســته‌كان دیاریكــراوه‌و له‌حاڵه‌تــی نه‌خۆشــی‌و چاره‌ســه‌ریی ه قورســه‌كاندا نه‌خــۆش ره‌وانــه‌ی ناوه‌نده‌كانــی چاره‌ســه‌ری مه‌كســیك ده‌كــه‌ن. ئاســتی هــه‌ژاری‌و نه‌بوونیــش بووه‌تــه هۆیه‌كــی خــراپ بــۆ باڵوبوونــه‌وه‌ی هــه‌ژاری، بۆی ـه ب ـه‌رده‌وام زاپاتیســته‌كان ه ـه‌وڵ ده‌ده‌ن ب ـ ه به‌رزكردن ـه‌وه‌ی ئاســتی هوشــیاریان‌و خۆپاراســتنیان ب ـه‌ر ب ـه باڵوبوون ـه‌وه‌ی نه‌خۆشــی بگــرن.
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
ژینگ ه «مــرۆڤ لـه فه‌لسـه‌فه‌ی ئێمـه‌دا به‌شــێكه لـه رسوشــت» و «له‌بیــرت نه‌چێــت كـه زه‌وی ماڵــی تۆیــه‌‌و رسوشــت باخچه‌كه‌تــه ،بیانپارێــزه« ئه‌مانــه ئــه‌و شــیعارانه‌ن كــه له‌ســه‌ر دیــواری ناوچه‌كانــدا نــورساون‌و ئامــاژه‌ن بــۆ هوشــیارییه‌كی بــه‌رزی ژینگه‌پارێــزی. ئــه‌وان زه‌وی بــ ه «دایكــ ه زه‌وی» نــاو ده‌بــه‌ن‌و تێڕوانینێكــی تایبه‌تــی خۆیــان بــۆ پاراســتنی ژینگــ ه هه‌یــه .بــه‌اڵم له‌گــه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا تواناییه‌كانــی ئــاوو گلدانــه‌وه‌ی ئــاوو لــ ه ئاســتێكی كــه‌م دایــه ،كاراكولــه‌كان له‌هه‌وڵــی ئــه‌وه‌دان ده‌ســت بكــه‌ن بــه جێبه‌جێكردنــی به‌رنامــه‌ی زیاتــر بــۆ گلدانــه‌وه‌ی ئــاو .لــه هه‌وڵــی دروســتكردنی كارگه‌كانــی دووبــار ه به‌كارهێنانــه‌وه‌ی كه‌ره‌ســت ه به‌كارهاتووه‌كانــن (ریســاكلبین) .بــۆ به‌ده‌ســتهێنانی وزه‌ی كاره‌بــا ســود لــه وزه‌ی خــۆ وه‌رده‌گــرن. ژنان و زاپاتیسته‌كان زاپاتیس ـه‌كان زۆر گرنگــی ب ـه بــواری ژنــان ده‌ده‌ن تــا ئ ـهو راده‌ی ـه‌ی ژنیــان گــۆڕی بــۆ ره‌گه‌زێكــی رابــه‌ری و شۆڕشــگێڕی .یه‌كێــك لــه ده‌ســته شــه‌ش كه‌ســییه‌كه‌ی دامه‌زرێنــه‌ری بزووتنه‌وه‌كــه ژن بــووه ،له‌كاتــی ده‌ستبه‌رســه‌راگرتنی شــاره‌كاندا ،سه‌رپه‌رشــتی پرۆســهی ده‌ستبه‌ســه‌راگرتنی شــاری «ســن کریســتوبال د الس کاســاس»ی كــردووه ،كـ ه گرنگرتینــی ئـه‌و شــارانه بــووه ،كـه لـ ه ســاڵی 1994دا زاپاتیســته‌كان ده‌ســتیان به‌ســه‌ردا گرتــووه .به‌هــۆی ســه‌ركه‌وتنی ئــه‌و فه‌رمانــده ژنــه‌وه ،له‌كاتــی گفتوگۆكردنه‌كانیــان له‌گــه‌ڵ ده‌ســه‌اڵتی ناوه‌نــدی مه‌كســیك ،سه‌رپه‌رشــتیاری وه‌فــدی زاپاتیســته‌كانی پێســپێردرا .گه‌وره‌تریــن شــار له‌الیــه‌ن یه‌كێــك له‌فه‌رمانــده ژنه‌كانــه‌وه
33
هێزی سه‌ربازی زاپاتیسته‌كان له‌وانه‌یــه ســه‌یر بێتــه به‌رگــوێ ،كــه بوترێــت بزووتنه‌وه‌یــه‌ك كــه به‌هــۆی چه‌كــه‌وه شــاره‌كانی به‌ده‌ســته‌وه‌گرت ،ئێســتا خاوه‌نــی هێزێكــی ســه‌ربازی زۆر الوازه .ئ ـه‌م وازبوون ـه‌ی الیه‌ن ـه چه‌كدارییه‌ك ـه ده‌گه‌ڕێت ـه‌وه بــۆ ئ ـهو ســراتیژه خــۆ- رزگارییــه‌ی زاپاتیســته‌كان ،كــه له‌كاتــی ده‌ستبه‌ســه‌راگرتنی شــاره‌كاندا ئه‌وه‌نــده‌ی مه‌به‌ســتیان بــوو ه خه‌ڵــك خــۆی به‌شــداری بــكات ئه‌وه‌نــده مه‌به‌ســتیان نه‌بــوو ه ته‌نیــا به‌هێــزی چــه‌ك رزگاریــان ده‌ســتبكه‌وێت .زاپاتیســته‌كان ئه‌وه‌نــده‌ی بـه شــوێن به‌ده‌ســتهێنانی ئۆتۆریتـه‌ی ئه‌خالقییـه‌وه‌ن ،ئه‌وه‌نــد ه به‌شــوێن ئۆتۆریتـه‌ی ســه‌ربازی‌و ده‌وڵه‌تییــه‌وه نییــن. له‌نــاو بزووتنــه‌وه‌ی زاپاتیســه‌كاندا باڵێكــی ســه‌ربازی هه‌یــه كــه پێــی ده‌وترێــت ســوپای زاپاتیســتی .ئــه‌م باڵــ ه ســه‌ربازییه به‌هه‌مــان شــێوه‌ی بزووتنــه‌وه زاپاتیســته‌كه پشــت بــه كۆبوونــه‌وه‌ی گشــتی نابه‌ســتێت ،بــه‌اڵم ئه‌مــه به‌شــێكی كه‌مــی بزووتنــه‌وه‌ی زاپاتیســتییه .دوای ئــه‌وه‌ی له‌ســاڵی 2006دا «شــوراكانی ده‌وڵه‌تــی چاكــه« به‌رێوه‌به‌رێتــی دروســت بــوون ،ســوپای زاپاتیســتی رایگه‌یانــد ك ـه ئیــر وه‌ك ســوپا ده‌ســت وه‌رناده‌ن ـه نــاو كاروبــاره‌كان‌و ب ـه ره‌ســمیش داوای ل ـه شــوراكان كــرد ،كـ ه له‌شــارو گونده‌كانــدا رێگــری بكـه‌ن لـه ده‌ســتێوه‌ردانی ســوپا لـه كاروباره‌كانــدا‌و ســوپا ده‌ســت ل ـ ه كاروباره‌كانــی به‌رێوه‌به‌رێتــی كۆمه‌ڵــگا وه‌رنــادات ،ته‌نیــا وه‌ك پێكهاتێكــی زاپاتیســتی ده‌مێنێت ـه‌وه. ســوپای زاپاتیســتی له‌الیــه‌ن كۆمیته‌یه‌كــی نهێنییــه‌وه ده‌بێــت به‌ڕێــوه ،له‌كاتــی بڕیــاره ســه‌ره‌كییه‌كاندا پشــت بــه راپرســی گشــتی ده‌به‌ســن له‌نــاو خه‌ڵكــدا‌و دواجــار بۆچوونه‌كانــی خۆیــان ده‌خه‌نــه بــه‌رده‌م شــوراكان .بــه زۆری لــه بواره‌كانــی شــه‌ڕ یــان رێككه‌وتنــه‌كان راوبۆچوونیــان ده‌خه‌نــه روو.
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
كــراوه. ئه‌گ ـه‌ر دۆخــی ژنــان له‌پێــش شــۆڕش ب ـه دوای شــۆڕش ب ـه‌راورد بكه‌یــن (به‌شــودانی ب ـه‌زۆر ،توندوتیــژی‌و لێــدان‌و جیاكاریی ـه‌كان ،ئیهان ـهو ســوكایه‌تی له‌راده‌ب ـه‌ر )...یــان زۆر جــار شــوكردنی كچێــك ئه‌وه‌بــووه كــه بــێ ئــاگاداری خــۆی له‌گــه‌ڵ دوو مانــگادا ئاڵوگــۆڕی پێكــراوه .ئه‌وســا ده‌زانیــن ك ـ ه شۆڕشــی زاپاتیســتی ب ـه خــۆی‌و بڕیــاره یه‌كســانیخواز‌و عه‌داله‌ته‌كانییــه‌وه چــی گۆڕانكارییه‌كــی گــه‌وره‌ی لــه ژیــان‌و مافه‌كانــی ژنانــدا كــردووه .ژنــی لــه بوه‌نه‌وه‌رێكــی مه‌زوڵمــه‌وه گۆڕیــوه بــۆ تاكێكــی چــاالك‌و خــاوه‌ن ئیــراده .به‌شــداری ژنــان ل ـه س ـه‌رجه‌م كاروباره‌كانــی به‌ڕێوه‌به‌رێتــی‌و به‌هره‌مه‌ندبــوون لــه مافــی ئابــووری بووه‌تــ ه یه‌كێــك لــه دیــارده‌كان. هه‌وڵێكــی بــه‌رده‌وام هه‌یــه بــۆ یه‌كســانكردنی مــاف‌و به‌شــداری ژنــان لــه شــوراكاندا ،گه‌رچــی ئــه‌م كاره هه‌ندێــك جــار بــه‌ره‌و رووی به‌ره‌نــگاری ده‌بێت ـه‌وه ،ب ـه‌اڵم ئێســتا به‌شــدارییه‌كی به‌رچــاوی ژنــان ده‌بیرنێ ـت‌و ل ـه یه‌كێــك لــ ه پێنــج كاراكوله‌كانــدا بــه نــاوی «ریئالیــداد» رێــژه‌ی به‌شــداری ژنــان‌و پیــاوان یه‌كســانه.
34
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
بۆ بانكه‌كان نه‌ده‌بڕی؟ ته‌نیــا زاپاتیســته‌كان نه‌بــوون ،كــ ه وه‌ك ده‌ســته‌و گروپــی رێكخــراوی به‌ره‌نــگاری دانیشــتوان ه ئه‌ســڵییه‌كانی مه‌كســیك ســه‌ریانهه‌ڵدابێت ،به‌ڵكــو چه‌نــدان گروپــی جۆراوجــۆر دروســت بــوون ،كــه هــه‌ر یه‌كه‌یــان به‌هۆیه‌كــی جیــاواز له‌ناوچــوون‌و پوكاونه‌تــه‌وه.
یه‌كێــك لــه‌و كارانــه‌ی كــه گروپــه‌كان پێــی ده‌ڵده‌ســتان په‌یداكردنــی ســه‌رچاوه‌ی دارایــی بــووه ،ئه‌ویــش لــه رێــگای بڕینــی بانكه‌كانــه‌وه ،ئــه‌م كاره‌ش وایكــردووه زوو ســه‌رنجی ده‌ســه‌اڵتی ناوه‌ندیــان بچێتــ ه ســهرو له‌الیــه‌ن ده‌زگا ســیخورییه‌كانه‌و ه شــوێنپێیان هه‌ڵبگیرێــت .جیــا لــه‌وه‌ش زۆر جــار ده‌ســه‌اڵت بــه به‌نارمــه پاره‌یــان ده‌خســت ه بــه‌رده‌م ئــه‌و گروپانــه‌‌و بــه‌م كاره ته‌فره‌یــان ده‌دان‌و له‌ســه‌ر رێــگای شۆرشــگێڕی‌و خۆڕاگــری الیده‌بــردن .په‌المــاری بانكــه‌كان له‌نــاو گروپــی چه‌كدارییه‌كانــی مه‌كســیك دا زۆر بــاو بــووه ،بــه‌اڵم س ـه‌ره‌نجام به‌ده‌ســهێنانی پــاره ب ـه زیانــی خۆیــان ت ـه‌واو بــووه. زاپاتیســته‌كان له‌مــاوه‌ی 10ســاڵی كاری نهێنیــدا ،زۆرتریــن خۆپارێزیــان كــردووه تــا ده‌رنه‌كــه‌ون و كارێــك نه‌كــه‌ن س ـه‌رنجی حكومه‌تــی مه‌كســیك بــۆ خۆیــان رابكێشــن .ئ ـه‌وان ده‌یانتوانــی زۆر بـه ئاســانی بانكـه‌كان ببــڕن ،بـه‌اڵم ئـه‌و كاره‌یــان نه‌كــردووه ،ده‌یانتوانــی ده‌ســت به‌ســه‌ر زۆر شــتدا بگــرن و نه‌یانكــردووه و خۆیــان لــه زۆر كار بــواردووه ،كــه زانیویانــه ده‌ببێتــ ه هــۆی سه‌رنجڕاكێشــانی ده‌زگای ئه‌منییــه‌كان ،بــه‌م شــێوه‌یه خۆیــان لــه كه‌وتنــ ه به‌رچــاوی ده‌ســه‌اڵتی ناوه‌نــدی پاراســتووه .جیــا لــه‌وه‌ش ئــه‌وان په‌یوه‌نــدی خۆیــان له‌گــه‌ڵ خه‌ڵكــدا به‌شــێوه‌یه‌كی وه‌هــا رێكخســتووه ،كــ ه پێویســتیان بــه بڕینــی بانكــه‌كان نه‌بێــت. ده‌وترێــت جارێــك گروپێكــی تــر هاتوونه‌ت ه الی زاپاتیســته‌كان‌و داوایــان لێكــردون كاریــان له‌گه‌ڵــدا بكــه‌ن بــۆ بڕینــی بانكــی
ناوه‌نــدی مه‌كســیك ،زاپاتیســته‌كان پێیــان وتــون ئاخــر ئــه‌وه كارێكــی ئاســان نیی ـهو ده‌بێــت ئامــاده‌كاری بــۆ بكرێــت و مــاڵ‌و چــه‌ك و شــوێنی حه‌وانــه‌وه‌ی بــۆ ئامــاد ه بكرێــت ،ده‌بێــت كارمه‌ندانــی نــاو ده‌زگاكان هــان بدرێــت هاوكاریتــان بكــه‌ن. له‌وه‌اڵمــدا گروپه‌كــه ده‌ڵێــت ،چــه‌ك‌و ســه‌یار ه ده‌كڕیــن ،لــه نزیــك بانكه‌كــه‌وه خانوویــه‌ك به‌كــرێ ده‌گریــن‌و خێزانێكــی ئاســایی ســه‌ربه‌خۆمان لــه‌و ێ نیشــته‌جێ ده‌كه‌یــن تــا نه‌بێتــه جێــگای گومــان ،له‌رێــگای ژماره‌یــه‌ك كارمه‌نــده‌وه جلــی تایبــه‌ت‌و ئیشــی نــاو بانكه‌كــه په‌یــدا ده‌كه‌یــن ،ژماره‌یه‌كــی تریــش كارمه‌نــدی بانــك كار ئاســانیامن بــۆ ده‌ك ـه‌ن بــۆ بڕینــی بانكه‌كــه ،كه‌ســانێكی تریــش پاره‌كــه لــه شــوێنێكی دیاریكــراوو پارێــزراودا ده‌شــارنه‌وه ،هه‌روه‌هــا كه‌ســانێكی تریــش هاوكاریــان ده‌كـه‌ن تــا ده‌ســته‌ی چاالكییه‌كـه بـه ئاســانی خۆیــان ده‌ربــاز بكــه‌ن .كاتێــك بــه‌م جــۆره باســی پالنــی بانــك بڕینه‌ك ـه ده‌كرێــت ،زاپاتیســته‌ك ه پێیــان ده‌ڵێــن باش ـه ئێــوه ئ ـهو هه‌مــوو كه‌ســه‌‌و ئــه‌و پشــتیوانی‌و ئیمكاناته‌تــان له‌گه‌ڵدایــه، ئیــر پاره‌تــان بــۆ چییــه .مه‌به‌ســتی زاپاتیســته‌كان ئــه‌وه بــووه، كــه كاتێــك خه‌ڵــك بــه‌و شــێوه‌یه پشــتیگریت ده‌كــه‌ن
پێویســتت بــه بانــك بڕیــن نابێــت. ته‌نانـه‌ت كار ده‌گاتـه ئـه‌و شــوێنه‌ی كـ ه زاپاتیســته‌كان خۆیــان لـه وه‌رگرتنــی هــاوكاری مــادی ده‌وڵه‌تــی ناوه‌نــدی مه‌كســیك بــه دوور بگــرن‌و ره‌تــی ده‌كه‌نــه‌وه .ئه‌مــه ئــه‌و خاڵه‌یــه ،كــه لــه الیــه‌ن رۆشــنبیره‌كانی ئه‌ورپــاو ه مایــه‌ی تێگه‌یشــن نییــه. له‌به‌رامبــه‌ردا پشــت بــه‌و هاوكارییــه شــێوه «ســواڵكه‌ری»یانه ده‌به‌ســن ،كــه له‌الیــه‌ن خه‌ڵكــه‌وه پێیــان ده‌گات. پێكهاتی چینایه‌تی ...ئۆوو ،كرێكارێك هات پێكهاتــی چینایه‌تــی دانیشــتوانه ئه‌ســڵییه‌ك ه جوتیــارن، به‌تایبـه‌ت ئـه‌و جوتیارانـه‌ی كـه به‌هــۆی شۆڕشــی زاپاتیســته‌كان‌و ده‌ستبه‌ســه‌راگرتن‌و دابه‌شــكردنی زه‌ویــه‌كان ،بوونــه خاوه‌نــی زه‌وی خۆیــان .یه‌كێكــه لــه قســه‌كه‌ره‌كه‌ری زاپاتیســته‌كان
به‌نــاوی خاویــر ده‌ڵێــت ،ل ـ ه مه‌كســیك توێــژی جیــاواز بوونــی لــێ دێ ـت‌و چــۆن ده‌بیــت .یــان بــڕوات ب ـ ه جیهانــی دوای م ـه‌رگ نییــه‌‌و هه‌مــوو دانیشــتوان پێكدێــن لــه گوندنشــینه هــه‌ژار‌و هه‌ی ـه یــان نــا .ئاییــن ب ـه ته‌واوه‌تــی بــاوه‌ڕ‌و كارێكــی تایبه‌تیی ـه. جوتیــاره‌كان .چینــی كرێــكاری تێــدا نییــه ،ســه‌رجه‌م دانیشــتوان له‌سـه‌ر زه‌وییـه‌كان كار ده‌كـه‌ن ،پێشــر جوتیــاری بـێ زه‌وی بوون‌و كاریــان بــۆ خاوه‌نزه‌وییــه گــه‌وره‌كان ده‌كــرد .گۆڕانكارییه‌كانــی خاویــر ل ـ ه چاوێكه‌وتنێكیــدا باســی دۆخــی سیاســی مه‌كســیك شــۆڕش جوتیارانــی له‌ده‌ســت ئ ـهو جــۆر ه جوتیاری ـی‌و كۆیله‌ی ـه‌ی ده‌كات ،زۆر ته‌ركیــز ده‌كاتــه ســه‌ر نوێنه‌رایه‌تــی لــه په‌رله‌مانــی مه‌كســیك ،رێكــو راســت وه‌ك بڵێیــت باســی نوێنه‌رایه‌تــی زه‌وییــه رزگار كــرد. بــاس‌و خــوازی ئه‌ده‌بیانــی چ ـه‌پ‌و ماركســی ،ك ـه زۆر پێداگیــری له‌په‌رله‌مانه‌كــه‌ی كوردســتاندا بــكات .باســی ئــه‌وه ده‌كات كــه له‌ســه‌ر كرێــكار ده‌كاتــه‌وه ،كرێــكاری بــه جۆرێــك كردبــووه ته‌نانــه‌ت ره‌وتــ ه سیاســییه‌كان نوێنه‌رایه‌تــی هیــچ توێژێكیــش ئایدیایـه ،كـه جووتیــاران بـه‌رده‌وام بیریــان لـ ه بینینــی ده‌كــرده‌وه .ناكـه‌ن ،بـه‌اڵم به‌شــداری لـ ه كاروبــاری سیاسـه‌ت‌و رێكخراوه‌كانــدا ماركۆســی فه‌رمانــده‌ی زاپاتیســته‌كان لــه نوســینێكدا باســی بــوار بــۆ تــاك ده‌كاتــه‌و ه بچێتــه نــاو پرۆســهی گه‌نده‌ڵــی‌و ئــه‌وه ده‌كات ،كــ ه جوتیــاره‌كان هه‌ســتێكی ئاكارییــان به‌رامبــه‌ر بوروکراســی ده‌وله‌تــی و ببنـه خاوه‌نــی ئـه‌و شــتانه‌ی كـه زۆربـه‌ی بــه كرێــكار ههیــهو پێیــان خۆشــ ه ئه‌وانیــش به‌هه‌مــان شــێوه خه‌ڵــك لێــی به‌هره‌مه‌نــد نیــن ،وه‌ك بوونــه خاوه‌نــی پــارهو شــۆڕش بك ـه‌ن ،ب ـه‌اڵم زۆرب ـه‌ی خه‌ڵكه‌ك ـ ه به‌كــرده‌وه كرێكاریــان پــرۆژه‌و به‌هره‌مه‌نــد بــوون لــه دزییه‌كانــی ده‌وڵــه‌ت .ته‌نانــه‌ت نه‌دیــوه‌‌و جــاری وا هه‌بــوو ه هاتنــی كرێكارێــك بــۆ گونــده‌كان باڵباڵێنــی چ ـه‌پ‌و راســتیش ته‌نیــا ناونانێكــی بێــا‌و وشه‌ســازییه. بووه‌تــه هــۆی خرۆشــانیان‌و بــه‌ره‌و كرێكاره‌كــه بــ ه هه‌ڵــداوان زۆر جــار نوێنــه‌ری حزبێكــی چــه‌پ ئــه‌و كه‌ســه بــووه كــه لــه رایانكــردووه‌‌و بــه ده‌نگــی بــه‌رز هاواریــان كــردووه ،ئــۆووو حزب ـه راســته‌كه نه‌كراوه‌ت ـه نوێن ـه‌ر‌و له‌داخــا هاتۆت ـه نــاو حزب ـه چه‌په‌كــه‌وه تــا ببێتــ ه نوێنــه‌ر ،گرنــگ به‌الیانــه‌و ه ئه‌وه‌بــووه كرێــكار هــات ،كرێكارێــك هــاااااات. پرۆســهی سیاســی بیانكاتــه به‌شــدار لــ ه ئیمتیــاز ه تایبه‌تییــه‌كان‌و به‌ده‌ســتهێنانی ســه‌روه‌ت‌و ســامان .دوای هه‌ڵبژاردنه‌كانیــش هه‌مــان تــاس‌و حه‌مامــی كاروباره‌كانــه‌‌و سیاســه‌ته‌كانی پێشــوو درێژه‌یــان پێده‌درێــت .پۆســتی حكومــی یه‌كه‌میــن هه‌نــگاوی ده‌وڵه‌مه‌نــد بــوون‌و چوونــه نــاو پرۆســهی ســه‌رمایه‌گوزاری‌و بزنســانی .بــۆ منونــ ه وه‌زیــری گه‌شــه‌پێدانی گونــده‌كان دوای ت ـه‌واو بوونــی مــاوه‌ی پۆســته‌كه‌ی ده‌بێت ـه س ـه‌رۆكی گه‌وره‌تریــن كۆمپانیــای كشــتوكااڵ ،وه‌زیــری رێگاوبــان ده‌بێتــه ســه‌رۆكی كۆمپانیایه‌كــی گــه‌وره‌ی تــر ،ســه‌رۆك كۆمــار ده‌بێتــه ســه‌رۆكی ئازادیو ئایین زاپاتیســته‌كان تــه‌واو پابه‌نــدن بــه پاراســتنی ئازادییــه‌كان ،ســیتی بانــك كـه خــۆی پێشــر دروســتی كــردووه‌‌و به‌م جــۆره... به‌تایبه‌تــی ئازادییه‌كانــی بیــروڕا‌و ویــژدان .له‌بــاره‌ی ئایینــه‌وه، زاپاتیســته‌كان زۆر گرنگــی بــه جیاوازییه‌كانــی بیــروڕا نــاده‌ن ،به‌های تیۆری ئه‌زموونی زاپاتیسته‌كان گرنــگ به‌الیانــه‌وه ئه‌وه‌یــه بیــروڕای ئایینــی نه‌بێتــه هــۆی زاپاتیســته‌كان ،س ـه‌ره‌تا بزووتنه‌وه‌یه‌كــی ماركســی_لینینی بــوون. به‌شــداری نه‌كردنــی كه‌ســه‌كان لــ ه كۆبوونــه‌وه گشــتییه‌كان‌و ئ ـه‌م ره‌وت ـه فكریی ـه له‌ســااڵنی هه‌شــتاكان بــۆ دواو ه له‌زۆرێكــی نه‌بێتــ ه دووركه‌وتنــه‌وه لــه به‌شــداربوونیان لــه بڕیاره‌كانــدا .واڵتانــی جیهانــدا ،به‌تایبــه‌ت له‌نــاو ئــه‌و گه‌اڵنــه‌ی ســته‌میان كه‌مــر مه‌یلیــان بــۆ دژایه‌تــی ئاییــن ههیــهو بــ ه ئاشــكرا ده‌ڵێــن له‌س ـه‌ر بــوو ،بــاو بــووه .ماركۆســی فه‌رمانــده‌ی زاپاتیســته‌كان ( تــۆ به‌شــداری كاروباره‌كانــی كۆمه‌ڵــگا بكــه‌‌و ئــه‌وه كێشــه‌ی لــ ه راستیشــدا پێــی ده‌وترێــت جێگــری فه‌رمانــده :وه‌ك ناوێكــه خۆتــه ســه‌ر بــ ه چ ئاینێكیــت‌و دوای مــه‌رگ پێــت وایــ ه چیــت بــۆ سه‌رپه‌رشــتیار‌و ئاماژه‌یــه‌ك بــۆ ئــه‌وه‌ی كــ ه خه‌ڵــك
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
35
36
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
فه‌رمانده‌یــ ه نــه‌ك تاكــه كه‌ســێك) لــه چاوپێكه‌وتنێكــدا وتویه‌تــی ب ـ ه ماركســی_لینینی چووین ـه دارســتانه‌كانه‌وه‌‌و دواتــر بــ ه زاپاتیســتی هاتینــه ده‌ره‌وه ،هه‌میشــه‌ش بــۆ وه‌اڵمدانــه‌وه‌ی ئ ـه‌وه‌ی ك ـه ئێــوه چیــن ،ده‌ڵێــت ئێم ـ ه زاپاتیســتین. به‌شــێك لـ ه سۆسیالیســته‌كان بزووتنـه‌وه‌ی زاپاتیســتی بـه هــی خۆیــان ده‌زانــن‌و وه‌ك منونه‌یه‌كــی به‌رجه‌ســته‌‌و ســه‌ركه‌وتنی سۆســیالیزم ئامــاژه‌ی بــۆ ده‌كــه‌ن .له‌هه‌مــان كاتیشــدا ئانارشیســته‌كان ئــه‌و بزووتنه‌وه‌یــ ه به‌هــی خۆیــان ده‌زانــن‌و وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كــی ئانارشیســتی یــان وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كــی «ده‌ســه‌اڵتنه‌خواز» ئامــاژه‌ی بــۆ ده‌كــه‌ن.
بوكچین و زاپاتیسته‌كان بۆچوونه‌كانــی مــوری بوكچیــن كاریگه‌رییه‌كــی زۆری له‌ســه‌ر تۆریـی‌و كاری زاپاتیســته‌كان هه‌یـه .تیۆرییه‌كـه‌ی بۆكچیــن له‌سـه‌ر بنه‌مایه‌كــی ئاوێت ـه ل ـه به‌شــیكی ك ـه‌م ل ـ ه سۆسالیســتی‌و به‌شــێكی زۆر له‌ئانارشیســتی دامــه‌زراوه ،زیاتــر گرنگــی بــه بواره‌كانــی پــه‌روه‌رده‌‌و ژینگه‌پارێــزی‌و ژنــان‌و به‌شــه مه‌حرومــه‌كان ده‌دات ،لــه‌رووی ده‌ســه‌اڵته‌وه گرنگــی بــه‌و سیســته‌مه ده‌دات، كــ ه ده‌كه‌وێتــ ه ده‌ره‌وه‌ی ده‌وڵــه‌ت‌و خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتییــه. به‌گشــتی كار له‌ســه‌ر نه‌مانــی ناوه‌ندێتــی ده‌ســه‌اڵت ده‌كات و پێیوایــه كــه ده‌بێــت ده‌ســه‌اڵت جێــگای خــۆی بداتــه شــێوه‌كی «ناده‌ســه‌اڵتخواز»و ببێتــه بنه‌مایــه بــۆ پێكه‌وه‌ژیانــی تــه‌واوی كۆمه‌ڵــگا‌و ژینگــه و ئازادیخــوازی و خــۆ به‌ڕێوه‌به‌رێتــی. منونه‌یــه‌ك كــ ه بوكچیــن ده‌یخاتــه روو «دیموكراســی راســته‌وخۆ»یه .له‌راســتیدا كاریگــه‌ری بۆچوونه‌كانــی بوكچیــن له‌سـه‌ر بزووتنـه‌وه‌ی زاپاتیســتی بـه زه‌قــی ده‌بیرنێــت ،هـه‌روه‌ك جــۆن هالــووی ،كــه خاوه‌نــی تیــۆری « گۆڕانــكاری بــ ێ چــۆن بــه‌و شــێوه‌یه زه‌قیــش له‌ســه‌ر نوســینه‌كانی عه‌بدوڵــا به‌ده‌ســته‌وه‌گرتنی ده‌س ـه‌اڵت «ه ل ـه رونكردن ـه‌وه‌ی تیۆرییه‌ك ـه‌ی ئۆجــاالن و كانتۆنه‌كانــی رۆژئاوایــش ده‌بیرنێــت. خۆیــدا گرنگییه‌كــی زۆر بــه ئه‌زموونــی زاپاتیســته‌كان ده‌دات و وه‌ك منونه‌یه‌كــی به‌رجه‌ســته‌ی بزووتنه‌وه‌یــه‌ك كــه بــێ ئــه‌وه‌ی به‌ده‌ســته‌وه‌گرتنی ده‌ســه‌اڵت خاڵــی ســه‌ره‌كی بێــت توانیویه‌تــی گۆڕانــكاری دروســت بــكات .جــۆن هالــووی پێــی وایـه كــه ده‌وڵــه‌ت جیــا لــ ه چه‌مكــی خه‌یاڵــی شــتێكی واقعــی نییــه‌‌و به‌ده‌ســته‌وه‌گرتنی ده‌وڵه‌تیــش بــۆ خــۆی به‌ده‌ســته‌وه‌گرتنی ده‌ســه‌اڵت نییــه .بۆیــه ده‌بییــن ،كــه ئــه‌و به‌شــێوه‌یه‌كی زۆر دیــار ستایشــی بۆچوونــی زاپاتیســته‌كان ده‌كات ،به‌تایبــه‌ت لــه‌و شــوێنه‌دا كــه زاپاتیســته‌كان یه‌كێــك له‌مه‌رجه‌كانــی بوونــی ئه‌نــدام بــوون الیــان بریتییـ ه لـ ه وازهێنــان‌و چاوپۆشــی تـه‌واو لـه بیرۆكــه‌ی به‌ده‌ســته‌وه‌گرتنی ده‌ســه‌اڵتی حكومــه‌ت. بــه‌اڵم له‌گــه‌ڵ ئه‌مه‌شــدا ،كــه‌م نیــن ئــه‌و حــزب‌و بزووتنــه‌وه چه‌پیانــه‌ی به‌چاوێكــی كــه‌م‌و بــێ نــرخ ده‌ڕواننــه بزووتنــه‌وه‌ی زاپاتیســته‌كان‌و پێیانوایــه ئــه‌و بزووتنه‌وه‌یــه منونه‌یه‌كــی دیاریكــراوی بزووتنــه‌وه‌ی جوتیارییــه‌‌و كه‌وتۆتــه گۆشــه‌یه‌كی دابــڕاوه‌و كه‌نارگیــری ئــه‌م جیهانه‌دایــه‌‌و ناتوانرێــت وه‌ك منونه‌یه‌كــی سۆسیالیســتی له‌به‌رچــاو بگیرێــت‌و ده‌بێــت لــه چوارچێــوه‌ی خۆیــدا ببیرنێتــه‌وه.
37 توێــژه سیاســییه‌كانی مه‌كســیك بــه‌رده‌وام بــ ه شــوێن میدیاكانـه‌وه‌ن تــا ده‌ربكـه‌ون ،چونكـه ئـه‌وان بــێ ده‌ركه‌وتــن لــه میدیــا هیــچ نیــن ،میدیــاكان كه‌ســه‌كان ده‌كه‌نــه سیاســی‌و سیاســییه‌كان كۆنتــڕۆڵ ده‌ك ـه‌ن .ب ـه‌اڵم له‌ب ـه‌ر ئ ـه‌وه‌ی میدیاكانــی مه‌كســیك كۆنتڕۆڵــی ده‌وڵه‌تــن یــان له‌ژێــر هه‌یمه‌نــه‌ی ئه‌وانــدان ،كه‌مــر ال لــ ه زاپاتیســته‌كان ده‌كه‌نــه‌وه ،زاپاتیســته‌كانیش بــه‌رده‌وام بــه میدیــاكان ده‌ڵێــن «ئێمــ ه هه‌یــن ،ئه‌مــه‌ش بــه‌وادا دیــاره كــه له‌نــاو باڵوكــراوه‌‌و ته‌له‌فزیۆنه‌كانــی ئێــوه‌دا نیــن» ترس له به‌رده‌وامی ،ئاینده‌یه‌كی نا رۆشن
ئ ـه‌وان ب ـه روونــی ئ ـه‌وه ده‌زانــن ك ـه ناوچ ـه‌ی ژێــر ده‌ســه‌اڵتی زاپاتیســته‌كان دوورگه‌یه‌كــی دوور‌و پارێــزراو نییــه‌‌و پێیانوایــه ئه‌گــه‌ر له‌ناوچه‌كانــی تــری مه‌كســیك دا شــۆڕش‌و گۆڕانــكاری تــر روو نــه‌دات ،ناتوانــن ئــه‌وه‌ی به‌ده‌ســتیان هێنــاوه بیپارێــزن. بۆیــه ئــه‌وان بیــر لــ ه نه‌به‌ردێكــی تــرو به‌ره‌یه‌كــی تــر ده‌كه‌نــه‌وه ،مه‌بســتیان ئه‌وه‌یــ ه كارێــك
بكــه‌ن هــه‌وڵ‌و خه‌باتــی گــروپ‌و ده‌ســته ناڕه‌زایه‌تییه‌كانــی تــری نــاو مه‌كســیك ،كــه زاپاتیســی نیــن ،له‌ژێــر چه‌ترێكــدا كــۆ بكه‌نــه‌وه ،دیــار ه مه‌به‌ســتیان بوونــی رێكخراوێكــی یه‌كپارچــه‌ی خــاوه‌ن رابه‌رایه‌تیكــه‌ی ناوه‌نــدی نییــه ،به‌ڵكــو زیاتــر مه‌به‌ســتیان لێكزیــك بوونــه‌وه‌‌و یه‌كێتــی بۆچــوون‌و ئایدیۆلۆژییــه.
مه‌كســیك ده‌وڵه‌تــی خۆیــان لــه ده‌ره‌وه‌ی ده‌ســه‌اڵتی مه‌كســیك دروســت بكــه‌ن .بــه‌اڵم پێیانوایــه له‌وچاره‌نووســه‌ی هابه‌شــن له‌گــه‌ڵ مه‌كســیكییه‌كاندا هه‌یانــه، له‌وانه‌یــه ئه‌مــه‌ش ئه‌نجامــی كاریگــه‌ری ئــه‌و تیۆرییــه بێــت كــه پێــی وایــه ســه‌رده‌می «ده‌وڵــه‌ت- نه‌تــه‌وه« كۆتایــی هاتــووه.
ئــه‌وان بــ ه راســتی به‌شــێكن لــه ل ـه راســتیدا زاپاتیســته‌كان ده‌توانــن بزاوتــی دژ ه سیســته‌م‌و هه‌نگاوێكــی بــه ئاســانی له‌مه‌كســیك جیــا گرنگــن بــۆ ده‌رچــوون لــه‌و ببنــه‌وه‌و ده‌ســه‌اڵتی ســه‌ربه‌خۆی سیســته‌مه. خۆیــان دامبه‌زرێنــن .واتــا وه‌ك ئه‌ســڵییه‌كه‌ی دانیشــتوانه
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
زاپاتیســته‌كان ،بــۆ رزگاری ل ـه‌دژی چه‌وســاندنه‌وه‌ی «نه‌ته‌وه‌یــی» و چه‌وســاندنه‌وه‌ی دانیشــتوانه ئه‌ســڵییه‌كه ته‌نیــا به‌ره‌نــگاری ده‌ســه‌اڵتی مه‌كســیك نه‌بوونه‌تــه‌وه ،به‌ڵكــو به‌ره‌نــگاری ســه‌رجه‌م ده‌ســه‌اڵتی لیربالیزمــی نــوێ بوونه‌تــه‌وه، ئــه‌وان ئیــر دووژمنێكــی به‌رچــاوی كاپیتالیزمــن‌و هــه‌ر به‌ره‌نگارییه‌كــی لیربالیزمــی نــوێ بــۆ ئــه‌وان به‌ره‌نگارییه‌كــی جدییــه‌‌و بــه جــدی به‌شــداری ده‌كــه‌ن .لــ ه شه‌شــه‌مین به‌یاننامه‌یاتــدا باســیان لــه ده‌ســتربدن‌و دروســتكردنی «نه‌به‌ردێكــی تــر» كــردووه.
38 داالی الما و عەبدوڵاڵ ئۆج ئاالن
مافی پەنابەرێتی وەک مافێکی دانپێدانراو لە یاسای نێودەوڵەتیدا ،لە نێوان بەخشین و پێشێلکردنیدا
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
لەســەرەتادا مافــی پەنابەرێتــی وەک مافێکــی دانپێدانراوی یاســایی ناســێرناو لــە یاســای نێودەوڵەتیــدا دەناســێنین و پاشــریش بــاس لــە بەخشــینی مافــی پەنابەرێتــی و پێشــێلکردنی مافــی پەنابەرێتــی دەکەیــن بەمنونــەوە. مافــی پەنابەرێتــی لــە جاڕنامــەو ڕێککەوتننامــە یاســاییە نێودەوڵەتیەکانــدا: * جاڕنامــەی جیهانــی مافەکانــی مــرۆڤ ( ،)١٩٤٨/١٢/١٠لــە مــاددەی ( )١٤دا ،بــەم شــێوەیە بــاس لە مافــی پەنابەرێتــی دەکات: بڕگــەی ( )١دەڵێــت( :هــەر کەســێک لەبەرامبــەر ســتەم و چەوســاندنەوەدا مافــی ئــەوەی هەیــە بــە شــوێن پەناگەیەکــدا بگــەڕێ و پەنــا بباتــە بــەر دەوڵەتێکــی تــر). بڕگــەی ( )٢دەڵێــت( :هــەر کەســێک ســەبارەت بــە تاوانــی نــا سیاســی و کــردەوەی نــا تەبــاو نــە گونجــاو لەگــەڵ مەبەســت و پرەنســیپی نەتــەوە یەکگرتــوەکان تۆمەتبــار بێــت ،ناتوانێــت لــەو مافــە ســود وەربگرێــت). هــەر پەیوەســت مــاف و ئازادیەکانــی مــرۆڤ ،جاڕنامــەی جیهانــی مافەکانــی مــرۆڤ دانینــاوە بەچەندیــن مافــی گەوهــەری تــردا لەوانــە: مــاددەی ( )٦دەڵێــت( :هــەر کەســێک مافــی ئــەوەی هەیــە کەســایەتیە یاســاییەکەی لــە هەمــو شــوێنێک بــە فەرمــی بنارسێــت). مــاددەی ( )٧دەڵێــت( :هەمــووان لــە بەرامبــەر یاســادا یەکســانن و مافــی ئەوەیــان هەیــە بــێ هیــچ جیاوازییــەک لەالیــەن یاســاوە پشــتیان بگیرێــت ،هەمــوان مافــی ئەوەیــان هەیــە لــە بەرامبــەر هــەر جیــاوازی دانانێکــدا کــە ناوەڕۆکــی ئــەم جاڕنامەیــە پێشــیل بــکاو لــە دژایەتــی لەگــەڵ هــەر هاندانێکــدا کــە بــە مەبەســتی ئــەو جیاوازیدانانــە بەڕێــوە بچــێ ،وەک یــەک لــە الیــەن یاســاوە پشــتیوانیان لێبکرێــت).
مــاددەی ( )٩دەڵێــت( :هیــچ کەســێک نابێــت لــە خــۆوە بگیرێــت، زیندانــی بکرێــت یــان دوور بخرێتــەوە). مــاددەی ( )١٠دەڵێــت( :هــەر کەســێک مافــی ئــەوەی هەیــە بــەو پــەڕی یەکســانی لــە دادگایەکــی ســەربەخۆ ،بــێ الیــەن ،بــە ویــژدان و ئاشــکرادا لــە بڕیــاردان لــە مــاف و ئەرکەکانــی بــۆ هــەر تاوانێــک پێــی تۆمەتبــار کــراوە بــە کێشــەو ســکااڵکەی بگــەن). مــاددەی ( )١١بڕگــەی ( )١دەڵێــت( :هــەر کەســێک بەهــەر تاوانێــک تۆمەتبــار کرابێــت ،هەتــا ئــەو کاتــەی لــە دادگایەکــی ئاشــکرادا کــە هەمــوو دەســتەبەرێکی پێویســت بــۆ داکۆکــی لــە خۆکردنــی بــۆ دابیــن کرابێــت ،تاوانبــار بوونــی ئــەو بەشــێوەیەکی یاســای دەرنەکەوتــووە ،بەبــێ تــاوان دەژمێردرێــت).
* لە ( )١٩٥٠/١٢/١٤کۆمیسیۆنی بااڵی پەنابەرانی سەر بە
لــە مــاددەی ( )١ی ڕێککەوتننامەکــەدا بــەم شــێوەیە پێناســەی پەنابــەر دەکات( :هەرکەســێک کــە چەوســێرنابێتەوە بــە هــۆکاری نــەژادی ،ئاینــی ،نەتەوەیــی ،ئەنــدام بوونــی لــە گروپێکــی تایبەتــی کۆمەاڵیەتــی یــان بیروبــاوەڕی سیاســی .کــە لــەدەرەوەی دەوڵەتەکــەی خــۆی ،دەوڵەتــی ڕەگەزنامــەی و شــوێنی مانــەوەی، هەروەهــا ناتوانــن بگەڕێنــەوە دەوڵەتەکــەی خۆیــان و لــە دەوڵەتەکــەی خۆیانــدا پارێــزراو نیــن لــە تــرس و چەوســاندنەوە). * کۆمەڵــەی گشــتی نەتــەوە یەکگرتــووەکان لــە ()١٩٦٧/١٢/١٤ بــە بڕیــاری ( )٢٣١٢جاڕنامــەی پەنابــەری هەرێمــی دەرکــرد .ئــەو جاڕنامەیــە لــە چــوار مــاددە پێــک هاتــووە. لــە مــاددەی ( )١ی جاڕنامەکــەدا هاتــووە کــە مافــی پەنابەرێتــی لــە الیــەن دەوڵەتــەوە دەبەخرشێــت وەک جێبەجێکردنــی ســەروەری دەوڵــەت بــۆ کەســانێک کــە: برگــەی ( )١دەڵێــت( :پشــت بەســت بــە مــاددەی ١٤ی جاڕنامــەی جیهانــی مافەکانــی مــرۆڤ ،ئــەو مافــە دەبەخرشێــت بــە کەســانێک کــە تێدەکۆشــن لــە دژی داگیــرکاری و کۆڵۆنیالیــزم و پێویســتە لەالیــەن هەمــو دەوڵەتانــەوە ڕێــزی لێبگیرێــت). بڕگــەی ( )٢دەڵێــت( :ئــەو مافــە نابێــت بــە کەســانێک ببەخرشێــت کــە هەســتاون بــە ئەنجامدانــی تاوانــی دوژمنــکاری ،تاوانــی جەنــگ و تاوانــی دژ بەمرۆڤایەتــی .کــە پیناســە کــراون لــە بەڵگەنامــە نێودەوڵەتیەکانــدا). لــە مــاددەی ( )٤دا دەڵێــت( :ئــەو دەوڵەتــەی کــە مافــی پەنابەرێتی دەدات ،نابێــت ئــەو مافــە بــە کەســانێک ببەخشــێت کە تێــوە گالون بــە چاالکیەکــەوە کــە دژ و ناکۆکــە لەگــەڵ مەبەســت و پرەنســیپی نەتەوە یەکگرتــووەکان).
نەتــەوە یەکگرتــووەکان دامــەزرا .کاری ســەرەکی ئــەو کۆمیســیۆنە لەســەر داوای حکومــەت یــان نەتــەوە یەکگرتووەکانــە بــۆ پاراســن و هاوکاریکردنــی پەنابــەران و یارمەتیدانیانــە بــۆ جێگیرکــردن و گەڕانەوەیــان بــۆ دەوڵەتــی خۆیــان .بــە هــۆی چاالکیەکانیــەوە بــراوەی دوو خەاڵتــی ئاشــتی نۆبــڵ بــووە بــۆ ســااڵنی (-١٩٥٤ .)١٩٨١ * لــە ( )١٩٥١/٧/٢٨نەتــەوە یەکگرتــووەکان لــە کۆنفرانســێکی تایبەتــدا ،ڕێککەوتننامــەی پەنابەرانــی دەرکــرد و ئــەو ڕێککەوتننامەیــەش لــە ( )١٩٥٤/٤/٢٢وە کاریپێدەکرێــت و ()١٤٥ دەوڵــەت ئەندامــن تێیــدا.
بەخشینی مافی پەنابەرێتی .داالی الما بە نمونە. • داالی المــا( :داالی) وشــەیەکی مەنگۆلیــە ،بــە مانــای زەریــا دێــت و (المــا) وشــەیەکی تیبتیــە ،بــە مانــای مامۆســتا یــان فێــرکار دێــت. (داالی المــا) چواردەیەمیــن داالی المــای تیبتیەکانــە و نــاوە ئاینیەکــەی (تەنزیــن گیاتســۆ) یــە .لــە ( )١٩٣٥/٧/٦لــە گونــدی تاکتســەر لــە خێزانێکی هــەژار لە دایــک بووە و لــە ()١٩٥٠/١١/١٧ و لــە تەمەنــی پانــزە ســاڵیدا وەک یەکەمیــن دانپێدانــراوی فەرمــی داالی المــا ،لەالیــەن خەڵکــی تیبتــەوە هەڵبژێــردراوە .المــا وەک ڕابــەڕی ڕەبەنــەکان (مۆنکــەکان) ی ئاینــی بــودی بــە بەرگریــکارو پارێــزەری بەختــەوەری تیبتیــە بودیەکانــی دنیــا نــارساوە کــە
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
39
40
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
بــەردەوام لــە گەشــتە جیهانیەکانیــدا بە شــێوازە ئاشــتیخوازییەکەی کار دەکات بــۆ بەرژەوەنــدی گشــتی و ســەرچاوەی ژیانێکــی بەختیــار ،دەربــارەی ژینگــە ،ئابــوری ،مافەکانــی ژن ،ناتوندوتیــژی، پێکــەوە ژیانــی ئاینــی و پزیشــکی دەدوێــت و ئامــۆژگاری بودیەکانــی دنیــا دەکات. لــە ســاڵی ( )١٩٥٦کاتێــک بــۆ بەشــداری کــردن لــە جەژنــی لەدایک بوونــی بــودا ســەردانی هیندســتان دەکات ،بــە ســەرۆک وەزیرانــی ئەوکاتــی هیندســتان جەواهیــر الل نەهــرۆ دەڵێــت گــەر مافــی بەنابــەری سیاســیم پێبدەیــت ئــەوا لــە هیندســتان دەمێنمــەوە. داالی المــا لــە دوای ســەرکوتکردنی ڕاپەڕینــی تیبتــەکان لــە خاکــی خۆیــان لەالیەن دەســەاڵتی داگیرکــەری چینەوە ،لــە ()١٩٥٩/٣/٣٠ هەڵدێــت بــۆ هیندســتان پــاش بڕینــی ڕێگایەکــی دوورودرێــژ بەپــێ بــە پانــزە ڕۆژ لــە پایتەختــی تیبــت (لهاســا) وە دەگاتــە هیندســتان لەگــەڵ گروپێکــی ســی و هەشــت کەســی کــە تــەواوی ئەندامانــی خێزانەکــەی و شــەش وەزیــری کابینەکەشــی لەگەڵــدا بــوو لــە هەرێمــی (دهاراماســەال) نیشــتەجێ دەبــن لــە باکــوری هیندســتان و ئــەوێ دەبێــت بــە واڵتــی نوێــی ئــەوان لــە مەنفــادا. بەگەشــتنیان بــە هیندســتان دەســت بەجــێ لەالیــەن حکومەتــی هیندســتانەوە مافــی پەنابــەری سیاســی بــە داالی المــا و یاوەرانــی دەدرێــت .بــە دوای ئەوانیــش هەشــتا هــەزار تیبتــی تریــش دێــن و زۆربەیــان لــە هەمــان شــوێن دەمێننــەوە .چەنــد ڕۆژێکــی کــەم پــاش گەشــتە ســەرکەوتووەکەی (جەواهیــر الل نەهــرۆ) ســەرۆک وەزیرانــی ئەوکاتــی هیندســتان دەگاتــە الی و پێشــوازی لێــدەکات. بــە نیشــتەجێبوونیان داالی المــا فەرمانــدەکات بــە دامەزراندنــی سیســتەمی پــەروەردەی بــۆ فێرکردنــی زمــان ،کەلتــور ،مێــژوو و ئایــن بــە مندااڵنــی تیبتــی. تیبــت تــا ســاڵی ( )١٩٥٠دەوڵەتێکــی ســەروەر بــووە ،دواتــر لەالیــەن ســوپای چینــەوە داگیــر دەکرێــت تــا ئەمــڕۆش ژێــر چەپۆکــی دەوڵەتــی چینــی کۆمۆنیســتە .مەزەنــدە دەکرێــت لــە ســاڵی ( )١٩٥٩وە نزیکــەی یــەک ملوێــن و نیــو تیبتــی کــوژرا بێــن لــە ئەنجامــی هێرشــە ڕاســتەوخۆکانی چینــەوە. داالی الما لە ساڵی ( )١٩٨٩دا خەاڵتی نۆبڵی ئاشتی وەرگرتووە وئەمڕۆ بووە بە سیمبولی ئاشتی جیهانی.
بەخشــینی مافــی پەنابەرێتــی بــە داالی المــا بــووە جێــگای ڕەخنــەی حکومەتــی چیــن .هیندســتانی بــەوە تۆمەتبــار کــرد کــە
دەســتی وەرداوە لــە کاروبــاری ناوخــۆی واڵتەکــەی .لــە کاتێکــدا بیرمەندانــی هینــدی یاســای نێودەوڵەتــی پێدانــی ئــەو مافــە بــەوە ناودەبــەن کــە لــە چوارچێــوەی جێبەجێکردنــی مافەکانــی دەوڵەتــی هیندســتان و ســەپاندنی ســەروەریەکەی بــووەو لــە
ســەر بنەمــای مرۆڤایەتــی پێــی بەخــراوە و مرۆڤێکیــان لــە چەوســاندنەوە پاراســتووە کــە پەنــای بــۆ هێنــاون و پێویســت بــووە بــە دەمیــەوە بچــن.
•پێشێلکردنی مافی پەنابەرێتی .عەبدوڵاڵ ئۆج ئاالن بەنمونە.
عەبدوڵــا ئــۆج ئــاالن :لــە( )١٩٤٩/٤/٤لــە گونــدی ئه‌مــارای ســەر بــە پارێــزگای ئورفــە لــە باکــوری کوردســتان لــە خێزانێکــی جوتیــار لــە دایــک دەبێــت و کۆلێــژی زانســتە سیاســیەکانی زانکۆی ئەنقــەرە تــەواو دەکات .لــە ( )١٩٧٨/١١/٢٧پارتــی کرێکارانــی کوردســتان ( )PKKدادەمەزرێنێــت و پــاش نزیکــەی شــەش ســاڵ لــە خەباتــی ئاشــتیخوازی کەوەاڵمێکــی ڕاســتەقینە وەرناگــرن لــە الیــەن دەوڵەتــی تورکــەوە بــۆ چارەســەری ئاشــتیانەی پرســی کــورد .ناچــار لــە ( )١٩٨٤/٨/١٥خەباتــی چەکــداری لــە دژی تورکیــا ڕادەگەیەنێــت .جگــە لــەوەی ڕێبــەری هــزری و کــرادری شۆڕشــی باکــوری کوردســتانە بیرمەنــد و نووســەرەو نزیکــەی چــل پەرتوکــی بەهــاداری نووســیوە. (ئــۆج ئــاالن)ە ،بــە مانــای تۆڵــە ســێن دێــت ،زۆر کات بــە (ئاپــۆ) ش ،ناودەهێرنێــت کــە بــە مانــای مامــە دێــت و ئــەم نازنــاوە هــەر لــە منداڵیــەوە هاوڕێیانــی پێیــان بەخشــیوە .کاتێــک ئــۆج ئــاالن دەبێتــە مامۆســتای وشــیاری و ئازادییــان .لــە پەرتوکــی (عەشــقی کــورد) دا ،دەڵێــت: «هــەر لــە منداڵیــەوە بــۆ ئــەوەی چیــاکان الی مندااڵنــی هاوڕێــم خۆشەیســت بکــەم گــەر چۆلەکەیەکــم بکوشــتایە بــە تەنهــا
41
لــە ســەرەتادا دادگای تورکیــا بــە پێــی مــاددەی ( )١٢٥ی یاســای ســزادانی تورکیــا ســزای لــە ســێدارەدانی بەســەردا ســەپاند .پاشــر ســزاکەی گــۆڕی بــۆ زیندانــی هەمیشــەی پــاش ئــەوەی حکومەتــی تورکیــا ســزای لــە ســێدارەدانی لــە یاســاکانیدا هەڵوەشــاندەوە بــۆ ئــەوەی هۆکارێکــی هــاوکار بێــت بــۆ وەرگیرانــی لــە ئەندامێتــی زۆری هەبــووە کــە بڕواتــە شــاخ .بــەاڵم بــە باشــی زانیــوە بچێتــە ئەوروپــا بــۆ ئــەوەی کێشــەی کــورد بکەوێتــە ڕۆژەڤــی جیهانــەوەو یەکێتــی ئەوروپــا. بەڵکــو لەوێــوە دەرگای چارەســەرییەکی سیاســی بکرێتــەوە. عەبدوڵــا ئــۆج ئــاالن لــه هــەردوو بەرگــی په‌رتوکــی( :لــە لــە پەرتوکــی (پیالنگێــڕی نێودەوڵەتــی دژ بــە عەبدوڵــا ئــۆج دەوڵەتــی ڕاهیبی ســۆمەرەوە بەرەو شارســتانی دیموکراســیانە) .و ئــاالن) دا ،ئــۆج ئــاالن لــەو بارەیــەوە دەڵێــت: بەرگــی پێنجەمــی پەرتوکــی (مانیفســتۆی شارســتانێتی دیموکراتی « -ئــەو بــژارەی لەنــاو ئــەو دوو ڕێگایــەدا کەوتــە پێشــم ،هەنگاونان کێشــەی کــورد و ڕێگــە چــارەی نەتــەوەی دیموکراتیــک -لــە بــوو بــۆ شــەڕ لــە چیاکانــدا .بــەاڵم جگــە لــەوەی کــە لــەو بــوارەدا نــاو بەرداشــی جینۆســایدی کەلتوریــدا بەرگریکــردن لــە کــورد) .زۆر درەنــگ کەوتبــووم ،لــە هەمانکاتــدا بــە پیــرۆزی مانــەوەی ڕوناکایــی ده‌خاتــه ســه‌ر شــێوازی فڕانــدن و گرتــن و ته‌ســلیم هێــزە چەکــدارەکان لــەو الوە مبێنێــت ،کاتێــک بینیــم لــە حاڵەتــی کردنــه‌وه‌ی .وه بــه پیالنێکــی نێوده‌وڵه‌تــی نه‌فره‌تلێکــراو و بــە الڕێــدا چوونــدا ڕێــگای لــە پێــش ئەنجامێکــی پێچەوانــەی گاڵو دەیناســێنێت و ته‌نانــه‌ت خــۆی بــه قوربانیه‌کانــی ئاڕانــا ئومێــدە چاوەڕوانکــراوەکان کردۆتــەوە ،ئــەم ڕەوشــەش خەریــک ده‌چوێنێــت( .ئاڕانــا :ئــه‌و مه‌یدانــه بــوو لــه ســه‌ده‌کانی بــوو لــەم بــوارەدا هیــوای چارەســەرییەکی ئاســان لــە دەمێکــی ناوه‌نــد کــه مرۆڤــی تێــدا پێشــکه‌ش بــه شــێره‌کان ده‌کــرا) .لــه کورتــدا لــە ناوببــات ،هەروەهــا نەریتــی ژیانــی مبــرەو بکــوژە ڕاستیشــدا دەســتگیرکردن و تەســلیمکردنەوەی ئــۆج ئــاالن بــە دەرکەوتبــوو کــە زیاتــر لــەوەی چارەســەرییەکی ئاســان بــۆ جێــگای تورکیــا ،دیارییه‌کــی سیســته‌می مۆدێرنیتــەی س ـه‌رمایه‌داری بــوو گومــان هێــزە بەرامبــەرەکان بهێنــێ ،ویژدانــی کوێــر دەکــرد. بــۆ ئه‌ڵقــه لــ ه گوێکانــی نه‌وه‌کانــی ســوڵتانه عوســانیه‌کان و لەگــەڵ تێپەڕبوونــی کاتیشــدا ئــەوە دەرکــەوت کــە تاکــەکان لــە بــواری ڕەوشــتی و فەلســەفیەوە بــە ڕێڕەوێکــی هەڵــە بەڕێــدا ئه‌تاتــورک. دەچــن .لەوانەیــە چوونــم بــۆ چیــا هەندێــک چاکســازی لــە بــواری لــە کۆتاییەکانــی ســاڵی ( )١٩٩٨فشــارەکان بــۆ دەرکردنــی ئــۆج تەکنیکــی -تەکتیکــی لێبکەوتایەتــەوە ،بــەاڵم جێــگای گومــان ئــاالن لــە ســوریاو لوبنــان چــڕ کرایــەوە .ســەرۆک کۆمــاری بــوو کــە بــوار لەبــەردەم دۆزینــەوەی چارەســەرییەکی ســراتیژی ئەوکاتــی تورکیــا (ســلیامن ده‌میــرال) لەپەڕلەمانــی تورکیــا قســەی و کۆتــای بکاتــەوە .باوەڕێــم بەتوانــای هــزری خــۆم هەبــوو، کــردو بڕیــاری بەکارهێنانــی هێــزی وەرگــرت لــە دژی ســوریا ،گــەر بــەردەوام هەڵگــری هەســت و ئیلهامێکــی وەهــا بــووم کــە دەبــێ
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
نــەم دەخــوارد و پێکــەوە لەســەر بەرزاییــەکان دەمــان خــوارد ،بێتــو عەبدوڵــا ئــۆج ئــاالن لــە خاکەکەیــدا دەرنــەکات .ئــۆج ئــاالن بەمــەش لــە خۆشەویســتیدا پێیــان دەوتــم ئاپــۆ .بــۆ ئــەوەی لــە لــە ســاڵی ( )١٩٧٩وە لــە لــە لوبنــان و ســوریا دەژیــا ،هیــچ کات ژیانــی تەنیــای منداڵیــم خــۆم ڕزگار بکــەم دەبــوو ڕاوی چۆلەکــەی هەڕەشــەکانی تورکیــا لــە ســوریا وەک ئەوجــارەی دوای جــددی و ســور نەبــوون. ئاســان بکــەم و دەرخــواردی مندااڵنــی بــدەم». ئــۆج ئــاالن رۆژی دووشــەممە ( )١٩٩٩/٢/١٥کاتژمێــر ()١١:٠٣ یانــزەو ســێ خولەکــی بەیانــی لــە پیالنگێڕییەکــی نێودەوڵەتــی پــاش ئــەوەی ئــۆج ئــاالن ناچــار دەکرێــت ســوریا بەجێبهێڵێــت، دا کــە چەندیــن دەزگای ســیخوڕی جیهانــی بەشــدار بــوون تێیــدا دوو ڕێــگای لەبــەر دەســت بــوو ،چوونــی بــۆ شــاخ یــان چوونــی لــە نایرۆبــی پایتەختــی کینیــا دەســتگیرکراو تەســلیم بــە تورکیــا بــۆ ئەوروپــا .وەک خــودی خــۆی ئامــاژەی بــۆ کــردووە خواســتی کرایــەوە.
42 بــەم جــۆرە ڕۆڵــی مێــژووی خــۆم بگێــڕم «.
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
لــە ئەنجامــدا لــە ( )١٩٩٨/١٠/٩لەگــەڵ نوێنــەری ( )PKKلــە لــە یۆنــان ئایفــەر کایــا ســوریای بەجێهێشــت و بــەرەو یۆنانســتان کەوتــە ڕێ .ئــەوەش پــاش ئــەوەی داوەتنامەیەکــی زۆر لەالیــەن پارتــی دەســەاڵتدارەوە هاتبــوو ،پەڕلەمانیــش بــە زۆرینــەی دەنــگ بانگهێشــتی کردبــوو .کــە ئــۆج ئــاالن دەگاتــە فڕۆکەخانــەی یۆنانســتان پێــی دەڵێــن لەمــاوەی ســێ کاتژمێــردا یــان دەگەڕێیتــەوە ئــەو شــوێنەی کــە لێــوەی هاتــووی ،یــان بــەرەو ئــەو شــوێنەی کــە خــۆت دەتەوێــت بچیــت .ئــۆج ئــاالن یۆنانســتان بەجێدەهێڵێــت و دەچێتــە مۆســکۆ پێــش ئــەوەی بچێتــە مۆســکۆ داوای مافــی پەنابەرێتــی دەکات ،بــەاڵم پەســەند ناکرێت )٣٣( ،ڕۆژ لــە ڕوســیا دەمێنێتــەوە .لــە الیەکــی تــرەوە پەڕلەمــان بــە ()٢٩٨ دەنگــی بەڵــی مانــەوەی ئــۆج ئــاالن لــە ڕوســیا پەســەند دەکات. بــەاڵم ئــۆج ئــاالن لــە بەرگــی پێنجەمــی پەرتوکــی (مانیفســتۆی شارســتانێتی دیموکراتــی) دا .ئامــاژەی بــۆ کــردووە و دەڵێــت: « لــەو ماوەیــەدا کــە لــە ڕوســیا مامــەوە ســەرۆک وەزیرانــی ئیرسائیــل شــارۆن و وەزیــری دەرەوەی ئەمریــکا ئۆڵربایــت ســەردانی ڕوســیا یــان کــرد .بریامکــۆڤ ســەرۆک وەزیرانــی ڕوســیا بــوو .هەمووشــیان بــە بنەچــە یەهــودی بــوون .هەروەهــا ســەرۆک وەزیرانــی ئەوکاتــەی تورکیــا مەســعود یەڵــاز لەنــاو جموجوڵــدا بــوو .لــە کۆتایــدا لەســەر پــرۆژەی گازی رسوســتی و قــەرزە دە ملیــار دۆالرییەکــەی ســندوقی نێودەوڵەتــی دراو ڕێککەوتــن و بڕیــاری دەرکردنــی منیــان دا».ئــۆج ئــاالن ڕوســیا بەجێدەهێڵێــت و بەهــاوکاری ئەنــدام پەڕلەمانێــک ڕوو لــە ئیتالیــا دەکات. ( )٦٦ڕۆژ دەمێنێتــەوە ،لــەو ماوەیــەدا ئــۆج ئــاالن لــە ڕێــگای پارێزەرەکەیــەوە داوای مافــی پەنابەڕیتــی لــە ئیتالیــا دەکات، بــەاڵم پەڕلەمانــی ئەوروپــا مافــی پەناهەنــدەی ئــۆج ئــاالن ڕەت دەکاتــەوە .هەربۆیــە لــە ( )١٩٩٩/١/١٦ئیتالیــا بــە جێدەهێڵێــت. ئێرانیــش پەســەندی نــاکات لــە ڕێــگای ئــەوەوە بهێرنێتــەوە بــۆ چیــا و خــودی خۆشــی بــڕوای بــە ئێــران نەبــووە بەهــۆی هەڵوێســتە باوەکانــی پیالنگێڕییەکانــی لــە دژی ســمکۆی شــکاک و قاســملوو و لەســەر کار البردنــی ئەســتیاگ لەالیــەن هێرباکۆســەوە .بۆیــە دووبــارە لەســەر پێداگــری نوێنــەری ( )PKKلــە ڕوســیا ،دەچێتەوە
ڕوســیا و پاشــان تاجیکســتان و مانــەوەی هەفتەیــەک لــەوێ جارێکــی تــر گەڕانــەوە بــۆ مۆســکۆ و پاشــریش جارێکــی دیکــە گەڕانــەوە بــۆ یۆنــان .پــاش ئــەوەی کــە یۆنــان پەیامنــی پێــدەدەن لەمــاوەی پانــزە ڕۆژدا بــە پاســپۆرتی باشــوری ئەفریــکا کــە لەالیەن وەزارەتــی دەرەوە ئامــادە کــراوە بچێتــە کینیــا و لــەوێ مبێنێتــەوە، بــۆ خۆشــی خواســتی چــوون بــۆ ئەفریــکای باشــوری هەبــووەوە و ئامــاژەی بــۆ ئــەوە کــردووە کــە لــە هەنگاونــان بــەرەوە ئەفریــکا فاکتــەری ماندێــا کاریگــەر بــوو ،وەک چــۆن فاکتــەری لینیــن لــە هەنگاونامنــان بــەرەو مۆســکۆ خــاوەن کاریگــەری بــوو. گوایــە دەچوومــە باشــوری ئەفریــکا ،هــەم پەیوەنــدی دیپلۆماســی تەندروســتانەمان پێشدەخســت ،هەمیــش پاســپۆرتی فەرمیــم وەردەگــرت .دواتــر بــۆ بیــا ڕوســیاو لــە وێشــەوە بــۆ کینیــا. کــە ئــۆج ئــاالن دەگاتــە کینیــا لــەوێ لەالیــەن باڵوێــزی یۆنــان
لــە فڕۆکەخانــە پێشــوازی لێدەکرێــت و پێکــەوە دەچنــە تــەالری باڵوێزخانەکــەوە .لــە پەرتوکــی (پیالنگێــڕی نێودەوڵەتــی دژ بــە عەبدوڵــا ئــۆج ئــاالن) هاتــووە: « کــە ڕۆژی ( )١٩٩٩/٢/١٥هێزەکانــی ئاسایشــی کینیــا تەنانــەت دەکەونــە نــاو باخچــەی باڵوێزخانەکەشــەوە ،ئــۆج ئــاالن لــە جدییەتــی دۆخەکــە تێــدەگات و دەیەوێــت لــە ڕێــگای مافــی یاســاپارێزی (حصانــە) ی باڵوێــزەوە بچێتــە فڕۆکەخانــەوە ،بــەاڵم ئــەو داوایــەی ڕەتدەکرێتــەوە .ناچــار دەکرێــت کــە ســواری ئــەو ئۆتۆمبێلــە ببێــت کــە دەستنیشــانیان کــردووەو ڕێگــە نادرێــت لەگــەڵ هاوڕێکانیــدا ســواری هەمــان ئۆتۆمبێــل بــن .ئــەو ئۆتۆمبێلــەی کــە ئــۆج ئاالنــی تێــدا بــوو ســێ پۆلیســیش چوونــە نــاوی و قافڵــە پێنــج ئۆتۆمبێلەکەیــان کەوتــە ڕێ و پــاش ماوەیەکــی کــورت ئــەو ئۆتۆمبێلــەی کــە ئــۆج ئاالنــی تێــدا بــوو لــە قافڵەکــە دادەبڕێــت و بــەرەو فڕۆکەخانــەی ســەربازی دەچێــت ،هــەر لــەو کاتــەدا بــە دەرزییەکــی خــەو ئــۆج ئــاالن لــە هــۆش خــۆی دەچێــت و ئــاگای لــە ڕوداوەکانــی ئــەو ماوەیــە نامێنێــت .ئۆج ئــاالن ئەوەی کــە بەدرێــژای گەشــتەکەیان دێتــەوە خەیاڵــی وەهــا دەیگێڕێتــەوە:
43 « لەنــاو ئــەو فرۆکەیــەی کــە منــی تیابــووم ،هەندێــک کەســی چاوشــین و قــژ زەرد و هەندێکــی دیکــەش گەنــم ڕەنــگ و بــااڵ بــەرز هەبــوون بــە چەکــی ئۆتۆماتیکیــەوە ،هەســتم دەکــرد لــە ئامــادە باشــیدان .ئەگەرێکــی بەهێــزی ئــەوە هەبــوو کــە ئەمانــە ئەندامانــی ( )CIA- MOSSADبــن ،هێــزی تایبەتــی تــورک لــە فڕۆکەکــەدا خۆیــان بەســەرمدا داو ڕایانکشــاندم هەمــو شــمەکەکامنیان گــرت و یەکســەر گرێیانــدام .بــە تیپــی پــان چاویــان ئــۆج ئــاالن لــە بەرگرینامــەی یەکەمیــدا ســەبارەت بەوانــەی بەســتم و لەبەشــی دواوەی فرۆکەکــەوە دایاننــام .فڕۆکەکــە دوو ئاگریــان لــە جەســتەی خۆیــان بــەردا لەبەرامبــەر نەفرینکردنــی دەســتگیرکردن و فڕاندنەکــەی دەنوســێت: « چــۆن دەتوانــم نکوڵــی لــە هــەزاران کەســی بەهــادار بکــەم کــە هــەزار جــار زیاتــر لــە مــن بــە پرســەکەوە گرێــدراون؟ چونکــە بەهــەزاران هــەن کــە پەیوەندیــان پتــەو بــوو ،هــەر لــە کچانــی گونــدەوە هەتــا ژنــان و مامۆســتا بــە توانــاکان و ئــەو کەســانەی کــە لــە ژیانــدا بوێرییەکــی زۆر گەورەیــان هەیــە .کاتێــک عیســا لــە خــاچ درا ،ئەوانــەی لــە دەوروبــەری بــوون تەنهــا بــۆی گریــان. کاتێــک موحەمــەد (د.خ) کۆچــی دوای کــرد بــۆ مــاوەی دوو ڕۆژ جــار نیشــتەوە ،یەکــەم جــار لــە میــر دووەم جاریــان لــە ئیرسائیل بــەردەوام گفتوگــۆ لەســەر دەســەاڵت کــرا .کاتێــک لینیــن مــرد یــان قوبــرس بــوو .کــە منیــان بــە کەشــتی بــەرەوە دورگــە هێنــا کــەس لــە پێناویــدا خــۆی نەکوشــت .بــەاڵم لــە دوای گرتــن و تەســلیم کردنــەوەم ،ئاگــر جەســتەی ســەدان ڕۆڵــەی گەلــی کــوردی بەرەبەیانــی ( )٢/١٦بــوو». هەڵبژاردنــی ڕۆژی پانــزەی شــوبات بــۆ دەســتگیرکردنی ســوتاند و خــوارد ،تــۆ بڵێــی ئەوانــە دەیانویســت چــی بڵێــن؟ عەبدوڵــا ئــۆج ئــاالن و ســەپاندنی ســزای لــە ســێدارەدان ئەوانــەی خۆیــان کــردە بۆمبــا و تەقینــەوە ،نەفــرەت و کینیــان لــە لەســەرەتادا لــە بیســت و نــۆی حوزەیــران .ئــەو پەیامــە نــەزۆک چــی بــوو؟ چ ڕاســتیەک هەیــە پاڵیــان پێــوە دەنێــت کــە ئــەو کارە و نەتەوەپەرســتییەی تورکــە کــە کــوردان لــە هەرکاتێکــدا وەک بکــەن؟ ئەگــەر مــن پێشــم نەگرتایــە بــە هــەزاران بــۆ ئــەو کارە مێــژوو لــە هــەر شــوێنێکدا وەک جوگرافیــا بیانەوێــت تێبکۆشــن بۆ ئامــادە بــوون .ئەمــە شــێوازی تایبــەت نیە بــە بزوتنــەوەی ڕزگاری، ئــازادی لــەدژی تــورک ئــەوا تــورک ســەرکوتی دەکات و ناهێڵێــت بەڵکــو ئــەو ڕوداوانەیــە کــە لــە دەوروبــەری منــدا کــۆ دەبــووەوە، خەونەکانــی بــە ڕاســتی بــکات .چونکــە دەســتگیرکردنی ئــۆج ئاالن شــیکرنەوەی هەمــوو ئەوانــەش ئەرکێکــە دەســتی لێبەرنادرێــت». لــە ( )١٩٩٩/٢/١٥هەمــان ئــەو ڕۆژەیــە کــە ئۆپەراســیۆن کرایــە ســەر پالن و شۆڕشــەکەی شــێخ ســەعیدی پیــران لــە ( .)١٩٢٥/٢/١٥ئــەوەی لــە دژی کــوردو ڕابەرانــی ئەنجــام دراوەو دەدرێــت ئەمــە لــە الیەکــەوە ،لــە الیەکــی تــرەوە ســەپاندنی ســزای لــە کــەم وێنەیــە ،دەوڵەتانــی بەرژەوەنــدی خــواز کــە ناکۆکــی ســێدارەدان بەســەر ئــۆج ئــاالن دا لــە ( )١٩٩٩/٦/٢٩بەرامبــەرە بــە قــوڵ و دوژمنــکاری مێژوویــان هەبــووە لەمەســەلەی کــورد و ســەپاندنی ســزای لــە ســێدارە دان بەســەر شــێخ ســەعیدی پیــران ڕابەرانیــدا دەبــن بەیــەک و هــاو هەڵوێســت دەبــن .لــە پیالنگێــڕی لــە ( .)1925/6/29ئــەو پیالنــە ژەهراوییــەی داگیرکــەر بەســە دەســتگیرکردنی ئــۆج ئــاالن دا چەندیــن دەوڵەتــی ناکــۆک کــۆک و بــۆ ئــەوەی کــورد یەکگرتــوو بێــت بــۆ بەدەســتهێنانی تــەواوی تەبــا بــوون .لــە ویالیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکاوە تــا ڕوســیا، لــە یەکێتــی ئەوروپــاوە تــا کۆمــکاری عەرەبــی ،لــە تورکیــاوە تــا مەفەکانــی. یۆنــان ،لــە کینیــاوە تــا تاجیکســتان .ئــۆج ئــاالن دەڵێــت: پــاش ئــەو پیالنگێڕییــە نێودەوڵەتیــە نزیکــەی حەفتــا کــوردی « چەندیــن دەوڵــەت کەوتبونــە نــاو پیالنگێرییــەوە .چــی بــوو
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
نــاو زینــدان و دەرەوەی زینــدان لــە ســەر ئاســتی کوردســتانی گــەورەو دەوڵەتانــی دنیــا بــە دروشــمی (ناتوانــن ڕۆژەکەمــان تاریــک بکــەن) ئاگریــان لــە جەســتەی خۆیــان بــەردا .پــاش ئــەوەی لــە زیندانــی دورگــەی ئیمراڵیــەوە لــە دەریــای مەڕمــەڕە پەیامــی ڕاگرتنــی خۆســوتان درا هــەر بــەردەوام بــوو.....
44 مافــی پەنابەرێتــی سیاســی یــان مــرۆی وەربگرێــت .بەتایبــەت ئــەو مافــە بەوانــە بدرێــت کــە خەبــات دەکــەن لــە دژی داگیــرکاری و کۆڵۆنیالیــزم .واتــە دەبــوو ئــەو مافــە دەســت بەجــێ بــە ئــۆج ئاالن ڕەوا ببیرنایــاو پێــی بدرایــە .چونکــە لــە دژی گەورەتریــن داگیــرکار خەباتــی دەکــرد لــە چــوار چێــوەی مافــی چــارەی خۆنوســیندا.
ئــەوەی تــورک و یۆنانیەکانــی دوژمنــی ســەدان ســاڵەیان کردبــوو بەیــەک؟ بۆچــی ڕێککەوتنــی هێنــدە بــێ پرەنســیپانە یاخــود یەکێتــی بەرژەوەنــدی لەســەر پشــتی مــن بەدیدەهــات؟. لە کۆرســی ســێیەمی ســاڵی دووەمی قۆناخی ماســتەرەکەمدا ســاڵی ( )٢٠١٢لــە هیندســتان لــە بابەتــی (ڕێکخــراوە نێودەوڵەتیــەکان و ڕۆڵیــان لــە یاســای نێودەوڵەتــی) دا له‌وانه‌یه‌کــی تایبه‌تــدا بــه مافــی په‌نابه‌رێتــی کــە لەالیــەن مامۆســتای وانــە (پرۆفیســۆر :هەروەهــا بڕگــەی ( )٢ی مــاددەی ( )١٤ی جاڕنامــەی جیهانــی گریــش کوڵکەرنــی) بیرمەندی یاســای نیودەوڵەتیــەوە دەوترایەوە ،مافەکانــی مــرۆڤ و مــاددەی ( )٤ی جاڕنامــەی مافــی پەنابەرێتــی دۆزی ئــۆج ئاالنــم وروژانــد ،مامۆســتاش ســەرەڕای ئــەوەی ئــۆج هەرێمیــدا هاتــووە :ئــەو دەوڵەتــەی کە مافــی پەنابەرێتــی دەدات، ئاالنــی دەناســی و هاوســۆزی خۆشــی ده‌ربــڕی و جه‌ختــی له‌سـه‌ر ئ ـهو ه کــرده‌وه ک ـه چــۆن ماف ـه رسوشــتی و یاســاییه‌کانی پێشــێل کــراوه‌و تــا هەنوکــەش ده‌کرێــت.
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
هــه‌ر ئــەو کاتیــش زۆر گــه‌ڕام و هه‌وڵمــدا بــۆ ئــه‌وه‌ی ئــه‌و ڕێککه‌وتننامه‌یــ ه بدۆزمــه‌وه کــه له‌نێــوان تورکیــاو کینیــا هه‌بووبێــت بــۆ ته‌ســلیمکردنه‌وه‌ی هه‌اڵتوه‌کانیــان .به‌تایبــه‌ت لــە وه‌هــا دۆزێکــدا کــه‌‌یاســای نێوده‌وڵه‌تــی بەمەرجــی دانــاوە کــە ئــەو ڕێککه‌و‌تننامه‌ی ـه هه‌بێــت ل ـه نێــوان ئ ـهو واڵتان ـه‌دا بــۆ ته‌ســلیمکردنه‌وه‌یه‌کی دروســت و یاســاییانه ،لــه ئه‌نجامــدا گه‌شــتمه ئــه‌وه‌ی کــه هیــچ ڕێککه‌وتننامه‌یــه‌ک نه‌بــووه له‌نێوانیــان ،واتــه گرتنه‌کــه‌و نکوڵــی کــردن لــه پێدانــی مافــی په‌نابه‌رێتــی و تەســلیم کردنــەوەی بــە دەوڵەتێــک کــە هیــچ جــۆرە ئازادییەکــی تیــا نیــەو دادگاییەکــی دادوەرانــە ناکرێــت، ت ـه‌واو نایاســای و پێشــێلکاری ڕه‌هــای یاســای نێوده‌وڵه‌تــی بــوو. ئ ـه‌وکات زیاتــر هه‌ســتم ب ـهو ڕه‌وش ـه ئازاراوی ـه کــرد .کــە چــۆن مــاف و یاســا و ویــژدان بــۆ کــوردان بوونــی نیــەو ئــەوەی بــە بنەمــا دەگیرێــت بەرژەوەندیــە جۆراوجۆرەکانــە کــە پرەنســیپیان کــۆت کــردووە.
نابێــت ئــەو مافــە بــە کەســانێک ببەخشــێت کــە تێــوە گالون بــە چاالکیەکــەوە کــە دژ و ناکۆکــە لەگــەڵ مەبەســت و پرەنســیپی نەتــەوە یەکگرتــووەکان. لەوەشــدا دەبــوو ئــۆج ئــاالن ڕاســتەوخۆ وەرگــری ئــەو مافــە بوایــە ،چونکــە خەباتەکــەی بــۆ ئــازادی نەتەوەکەیــی و مرۆڤایەتــی لــە چــوار چێــوەی ماددەکانــی ( )٧٦-٧٣-٥٥-١ی دەســتوری نەتــەوە یەکگرتووەکانــدا بــوو و لــە چوارچێــوەی مافــی چــارەی خۆنوســیندا خەباتــی دەکــرد بــۆ ســەملاندنی بــوون و وەاڵمــی نکوڵــی و بەدەســتهێنانی ناســنامەو ئــازادی. مافــی چــارەی خۆنوســینیش بــە دوو شــێواز پیــادە دەکرێــت ،ئەوانیــش: /١ئاســتی ناوخــۆی :کــە لــە کورترتیــن پێناســەدا بــە مانــای ناســاندنی تــەواوی مافەکانــی ئــەو گروپــە دێــت لــە چوارچێــوەی هەرێمــی ئــەو واڵتــەی تیایــدا دەژیــن. /٢ئاســتی دەرەکــی :لــە کورترتیــن پێناســەدا بــە مانــای ڕاگەیاندنی دەوڵەتــی ســەربەخۆ دێــت لــە الیــەن ئــەو گروپەوە. بــەاڵم لــە یاســای نێودەوڵەتیــدا چەندیــن رشۆڤــەکاری و ڕاڤەکاریــان هەیــە بــۆ بریاردانــی مافــی چــارەی خۆنوســین، ئەوانیــش:
وەک لــە مــاددەی ( )١٤ی جاڕنامــەی جیهانــی مافەکانــی مــرۆڤ و مــاددەی ( )١ڕێککەوتننامــەی مافــی پەنابەرێتــی ســاڵی ( )١٩٥١و مــاددەی ( )١جاڕنامــەی مافــی پەنابەرێتــی هەرێمی ســاڵی ()١٩٦٧ دا هاتــووە ،کــە هــەر کــەس لەبەرامبــەر چەوســاندنەوەو ســتەمدا کــە لەســەر بنەمــای نــەژادی ،ئاینــی ،نەتــەوەی ،ئەنــدام بوونــی لــە گروپێکــی تایبەتــی کۆمەاڵیەتــی یــان بیروبــاوەڕی سیاســی لــە دژی ئەنجــام درابێــت و چەوســێرنابێتەوە مافــی ئــەوەی هەیــە کــە /١مافــی چــارەی خۆنوســینی ناوخــۆی Internal Right Self-
45
/٢مافــی چــارەی خۆنوســینی دەرەکــی External Right Self- :Determinationجێبەجێکردنــی ئــەم مافــە بریتیــە لــە لــە ناوبردنــی کۆڵۆنیالیــزم و داگیــرکاری و ڕاگەیاندنــی ســەربەخۆی و پێکهێنانــی دەوڵــەت بــۆ هەمــو گــەل و واڵتــە داگیرکــراوەکان بــە بــێ هیــچ جــۆرە جیاوازییــەک .بــە پێــی ئــەم ڕاڤەکاریــە هــەر گــەل و واڵتێــک کــە تاهەنوکــە داگیرکــراوەو دەچەوســێرنێتەوە و نەگەشــتووە بــە ســەربەخۆی و مافــی چــارەی خۆنوســینی ناوخــۆی بــۆ دەســتەبەر نەکــراوەو جێبەجێنەکــراوە ئــەوا مافێکــی یاســایی هەیــە کــە دەوڵەتــی ســەربەخۆی خــۆی ڕابگەیەنێــت و لــەو دەوڵەتــە جیاببێتــەوە کــە لــە ناویــدا دەژی .هــەر لــەم حاڵەتــەدا دەکرێــت ڕیگــری کــردن لــە بەشــداربوونی گرووپێکــی دیاریکــراو لــە بەڕێوەبردنــی دەوڵــەت بــۆ ئــەوەی گەشــە بــە الیەنــی ئابــوری و کۆمەاڵیەتــی و کەلتــوری خۆیــان بــدەن پــاش ئــەوەی لــە هەڵبژاردنــی واڵتەکەشــدا دەنگــی پێویســتیان هێنابێــت بــۆ بەشــداریکردن لــە پرۆســەی یاســایی و سیاســیدا ،بەاڵم ئاســتەنگیان بــۆ دروســت بکرێــت .ئــەم گرووپــەش مافــی پێکهێنانــی دەوڵەتــی ســەربەخۆیان هەیــە. /٣مافــی چــارەی خۆنوســین بــە ڕاپرســی Right Self- :Determination by Referendumیاســا ناســانی نێودەوڵەتــی ئــەم شــێوازە بــە باشــرین شــێواز دادەنێــن بــۆ جێبەجێکردنــی مافــی چــارەی خۆنوســین بــە پێــی یاســای نێودەوڵەتــی .ئــەم ڕاپرســیەش لــە بەرەنجامــی ماددەیەکــی دەســتوری دەکرێــت کــە لــە دەســتوری دەوڵەتەکــەدا ڕاپرســی جێگیرکرابێــت یاخــود ڕاپرســییەکە بــە پەیامنێــک دەکرێــت کــە لــە نێــوان حکومەتــی ناوەنــدی و حکومەتــی هەرێمەکــدا بەســرابێت .ئەمــەش بــەوە
خۆنوســین لەســەر ئاســتی دەرەکــی جێبەجێبکــەن کــە ڕەواو یاســای بــوو .چونکــە گەشــتبووە ئــەو بــاوەڕە گومــان هەڵنەگــرەی کــە دەوڵەتــی تــورک مافــی چــارەی خۆنوســین لەســەر ئاســتی ناوخــۆی بــۆ کــوردان جێبەجێناکــەن. بــەو پێیــەی کــە بــەردەوام خوێندنــەوە بــۆ شۆڕشــی ئازادیخــوازی باکــوری کوردســتان دەکــەم و لــە ئاوێنــەی یاســای نێودەوڵەتــی و یاســاکانی جەنــگ دا دایدەنێــم ،ئــەوەم بــۆ ڕوونبووەتــەوە، کــە شۆڕشــە یاســایی و ڕەواکــە لــە چوارچێــوەی مافــی چــارەی خۆنوســیندا بــووەو ڕێبــەری شــۆڕش ئــۆج ئــاالن پرەنســیپی مافــی چــارەی خۆنوســینی لەســەر ئاســتی دەرەکــی جێبەجیکــردووە. واتــە شۆڕشــەکەی شۆڕشــێکی ڕەواو یاســای بــووە ،دۆزی عەبدوڵاڵ ئــۆج ئاالنیــش دۆزێکــی سیاســی بــووە ،نــەک تاوانــکاری ،کــه ده‌بــوو مافــی په‌نابه‌رێتــی پێببەخرشایــاو و ته‌ســلیم بــه واڵتێــک نه‌کرایه‌ت ـه‌وه ک ـه به‌بــێ دادگایکردنێکــی دادوه‌ران ـه ســزا بدرێــت. ئـه‌وه‌ش باشــر ڕوونبوویـه‌وه کــە ئــۆج ئــاالن زیاتــر لــە دوو هەزار الپــەڕە بەرگرینامــەی پێشــکەش بــە دادگای مافــی مرۆڤــی ئەوروپــا کــرد .لــە بەرگرینامەکانیــدا داوای بەدەســتهێنانی دادپــەرەوەری و دووبــارە دادگایکردنــەوەی کــردووە .بــەاڵم ئــەو داوا رسوشــتی و یاســاییە لــە الیــەن دادگای تورکیــاوە ڕەتکراوەتــەوە .لــە ســاڵی ( )٢٠٠٥دا دادگای مافــی مرۆڤــی ئەوروپــا ڕایگەیانــد کــە حکومەتی تورکیــا بەندەکانــی ( )٦-٥-٣ی دادگای مافــی مرۆڤــی ئەوروپــای پێشــێل کــردووە و بــە نەبەخشــین ،هەروەهــا نکوڵیکــردن لــە گرنگــی پێــدان بــە تەندروســتی ئــۆج ئــاالن و دەســتگیرکردن و ســزادانی بــە زیندانــی هەمیشــەیی بەبــێ دادگایکردنێکــی دادپەروەرانــە.
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
: Determinationمافێکــی یاســایی دانیشــتوانی دەوڵەتێکــە بــۆ هەڵبژاردنــی سیســتەمی سیاســی واڵتەکەیــان و دەستنیشــانکردنی حکومەتەکەیــان بــە ویســتی ئازادانــەی خۆیــان و مافــی دروســتکردنی بڕیــاری سیاســی خۆیــان .ئــەم مافــە بــە تەنهــا چارەنوســی سیاســی ناگرێتــەوە بەڵکــو مافــی دانیشــتوانی دەوڵەتــە بــۆ بــە ئــازادی پەرەپێدانــی ئابــوری و کۆمەاڵیەتــی و کەلتوریــی خۆیــان .بــە کورتــی مانایەکــی تــری ئــەم مافــە دەســتبەرکردن و جێبەجێکردنــی تــەواوی مافەکانــی هەمــوو گرووپــە جیاوازەکانــە لــە چوارچێــوەی هەرێمــی ئــەو دەوڵەتــەی کــە لێــی دەژیــن.
دەبێــت کــە هەرێمــی دەوڵەتێــک ڕاپرســی ئەنجــام بــدات بــۆ دانیشــتوانی هەرێمەکــەی کــە ئایــا دانیشــتوانەکەی دەیانەوێــت لــە چوارچێــوەی ئــەو دەوڵەتــەدا مبێننــەوە کــە هەنوکــە لێــی دەژیــن یاخــود جیاببنــەوەو ســەربەخۆی وەربگــرن. شۆڕشــی باکــوری کوردســتان لــە چوارچێــوەی مافــی چــارەی خۆنوســیندا بــووەو ئــۆج ئــاالن دەیوســیت مافــی چــارەی
46 ه !! ئه‌ردۆگان هار بوو
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
کورته‌یه‌ک ل ه مێژوی تورك بــه ئاوه‌ڕدانه‌وه‌یه‌کــی خێــرا لــ ه مێــژوی ده‌ســه‌اڵتدارێتی تــورک و شــێوازی به‌ڕێوه‌بــردن و حکومڕانیه‌که‌یــان ،ئــه‌و ڕاســتی ه به‌ده‌رده‌که‌وێــت کــه ئاســان نییــه وهک هــه‌ر گه‌لێکــی دیموکراســیخواز و مرۆڤدۆســت متامنــه‌ی پێکه‌وه‌ژیانــی ئاشــتیانه ب ـه تورک ـه‌کان بکرێــت ،تورک ـه‌کان به‌شــانازییه‌وه باســی ئــه‌وه ده‌کــه‌ن کــه ئــه‌وان لــه نــه‌وه‌ی گورگــه بــۆرن وخه‌ڵکــی ئه‌نادۆڵــن ،ئه‌فســانه‌ی گورگ ـه بــۆر الی تورک ـه‌کان ب ـه دوو شــێواز بــاس ده‌کرێــت ،ل ـه گێڕانه‌وه‌یه‌کــدا وا باســی لێــوه ده‌کرێــت ک ـه تــورک لـ ه نـه‌وه‌ی ئـه‌و منداڵـه‌ن کـه لـه دایــک و باوکــی دابــڕاوه‌و گورگێــک بــه شــیری خــۆی گــه‌وره‌ی کــردووه ،بۆچونێکــی تریــش ئه‌ڵێــت ئ ـهو کات ـه‌ی تورک ـه‌کان کۆچیــان کــردووه ب ـه‌ره‌وه شــوێنی ئێســتایان گورگێــگ پێــش کاروانه‌که‌یــان که‌وتــووه‌و ڕێنێشــانده‌ریان بــووه ،لــه هــه‌ر دوو ئه‌فســانه‌که‌دا ئامــاژه ب ـه‌وه ده‌کرێــت تــورک ل ـه گورگ ـهو ه هێــزی خــۆی وه‌رده‌گرێــت، ئاشــکریه ل ـه ناودڕنــده گۆشــت خۆره‌کانــدا گــورگ ل ـه هه‌مویــان زیاتــر چاوبرســی و بــێ پرنســیپه ،وهک منونـه شــێر کاتێــک برســی ده‌بێــت یــه‌ک نێچیــر ڕاو ده‌کات ،بــه‌اڵم کــورگ ده‌یــان نێچیــر ده‌کوژێــت و یــه‌ک دانــه‌ش ده‌خــوات. ئه‌نادۆڵ کوێیه؟ ئه‌نــادۆڵ نیمچــه دورگه‌یه‌کــى شــاخاوییه لــ ه خۆرئــاوای ئاســیا بــه ئاســیایی بچوکیــش نــاو ده‌بــرێ تورکــه‌کان له‌ســه‌رده‌مى ســه‌لجوقیه‌کاندا لــه ســاڵی 1071دا لــ ه کاتــی ده‌ســه‌اڵتدارێتی ســوڵتان ئالــب ئه‌رســه‌الن ڕویــان لــه ناوچه‌کانــی ئێســتای ئــه‌و ســنوره جوگرافیایه‌کــردوو کــه نــاوی تورکیــا ،لــه‌و ســه‌رده‌مه‌دا کــورد لــ ه میزۆپۆتامیــادا ده‌ژیــان و لــه و ده‌ڤه‌ره‌شــدا خاوه‌نــی ده‌ســه‌اڵتدارێتی خۆیــان بونــه ،پایته‌خته‌که‌یــان میــا فارقیــن بــووه کـه لـه ئێســتا دا ده‌کاتـه شــارری ســیلوان ده‌که‌وێتـ ه باکــوری ڕۆژهه‌اڵتــی شــاری ئامــه‌د لــه نێــوان دیجلــه‌و فــورات،
بیزنتیه‌کانیــش ل ـه قســته‌نتینیه ک ـه ده‌کاتــ ه ئه‌ســته‌نبوڵی ئێســتا ده‌سـه‌اڵتدار بــون ،لـه ســاڵی 395بــۆ 1453پایته‌ختــی بیزه‌نتیـه‌کان بــووه ،دواتــر لــ ه ســه‌رده‌می عوســانیه‌کان و ده‌ســه‌اڵتداری محه‌مــه‌د فاتیــح دا ده‌ســتی به‌ســه‌ردا گیــراوه‌و ناوه‌کــه‌ی گــۆڕاوه بــۆ ئیســام بــول یــان ئیســتانه ،تاســاڵی 1930ل ـ ه کاتــی گۆڕانکاریه‌کانــی مســته‌فا که‌مــال ئه‌تاتورکــدا ناوه‌ک ـه‌ی ده‌گــۆڕێ بــۆ ئه‌ســته‌نبوڵ ،ئیمپڕاتــۆری عوســاىن لــه 1299هه‌تــاڕۆژی ڕوخانــدىن ئیمپراتۆرێته‌کــه لــه ســێ کیشــوه‌ردا ده‌ســه‌اڵتیان هه‌بــووه ،بــه‌اڵم لــه ئیســتادا تورکه‌کانــی پاشــاوه‌ی عوســانی ل ـ ه چوارچێــوه‌ی واڵتێکــدا خــاوه‌ن ده‌س ـه‌اڵتن ب ـه نــاوى تورکیــا ک ـه ڕوبه‌ره‌ک ـه‌ى 779،452کــم دووجای ـه ،ئ ـهو خاک ـه‌ش به‌شــێکی خاکــی کوردســتانه ،تورکیــا ده‌که‌وێت ـه نیــوان ئاســیا و ئه‌وروپــاوه ل ـ ه س ـه‌دا ن ـه‌وه‌د و حه‌وتــی ده‌که‌وێت ـه ئاســیاو ه له‌س ـه‌دا سێشــی ده‌که‌وێتـه ئه‌وروپــاوه لـه باشــورییه‌وه عێــراق و ســوریاو ده‌ریــای ناوڕاســت لـه خۆرئاواشـه‌و ه ده‌ریــای ئیجـه‌و یۆنــان و بولگاریــا لـه خــۆر هه‌اڵتیشــه‌و ه جۆرجیــا و ئیــران و ئه‌رمینیــا و ئازربایجــان
47
ئه‌تاتورک و سه‌رده‌می کۆمار مســته‌فا که‌مــال ئه‌تاتــورک کــه بنیــاد نــه‌ری تورکیــای نوییــه 1881\5\19له‌دایــک بــووه 1923\10\29بــۆ 1938\11\10 تــا کاىت مردنــی حوکمــی ئــه‌و واڵتــه‌ى کــردوه ،لــ ه کاتــی ده‌ســه‌اڵتداریه‌که‌یدا تاوانــی زۆری لــه هه‌مبــه‌ر گه‌لــی کــور ئه‌نجامــداوه ،ســه‌رکوتکردنی ســه‌رهه‌ڵدانه‌کان و کۆمه‌ڵکوژکردنــی گه‌لــی کــورد لــه 1925شــێخ ســه‌عیدی پیــران 1927ســه‌رهه‌ڵدانی ئاگــری 1937 ،ســه‌ید ڕه‌زای ده‌رســیم و ئه‌نفــال کردنــی خه‌ڵکــی گه‌لــی زیــان قێزه‌وه‌نرتیــن تاوانه‌کانیه‌تــی ،یه‌ک ـه‌م س ـه‌رۆک وه‌زیــران بــو ه ل ـه 1920بــۆ1921 یه‌ک ـه‌م س ـه‌رۆک په‌رله‌مــان بــوه 1921بــۆ 1923یه‌ک ـه‌م س ـه‌رۆکى پارتــی گه‌لــی کۆمــاری بــوه ل ـه 1921بــۆ 1938ل ـه 1928دا پیتــى عه‌ره‌بــی قه‌ده‌غــه کــردوه‌و نوســین و خوێندنــه‌وه‌ى کــرد بــه پیتــى التینــی. مێژوی کوده‌تاکان ل ه تورکیا کوده‌تــاى 1960\5\27به‌هــۆ کوده‌تــا ســه‌ربازییه‌ى ئه‌نجــام درا جــه‌الل بایــار ســه‌رۆک کۆمــار و عه‌دنــان مه‌نــده‌رس ســه‌رۆک وه‌زیــران پاشــان هه‌مــوو ئه‌ندامــاىن حکومــه‌ت به‌ڕێوبه‌رایــه‌ىت پارتــی دیموکــرات و په‌رله‌مانتــاره‌کان لــه دورگــه‌ى یاســیی دا زیندانــی کــران لــه‌دوای دادگایــی کــردن چــوارده کادری پارتــی دیموکــرات له‌ســێداره دران لــه ناویشــیاندا ســه‌رۆک کۆمــار و ســه‌رۆک وه‌زیرانیــش هه‌بــوو کــه مــاوه‌ى ده ســاڵ واڵتیــان
کوده‌تــاى 12ئــازاری 1971گورزیکــی گــه‌وره‌ى لــه چه‌پــی ڕادیــکاڵ داو هـه‌زاران چـه‌پ ڕه‌و ده‌ســگیر و دادگایــی و مه‌حکــوم کــران لــه 1971\10\9دا ده‌نیــز گه‌زمیــش شــۆرش گیــری به‌نــاو بانگــی تــورک و حه‌ڤــده هاوریــی تــری بــه له‌ســێداره دران حوکــوم دران لــه 1972\1\10بڕیــاری لــه ســێداره دانــی ده‌نیــز گزمیــش یوســنى ئاســان و حوســین ئینــان په‌سـه‌ند کــرا ئـه‌م ســێ شــۆڕش گێــڕه تورکــه لــه 1972\5\6لــه ســێداره دران و ،ده‌نیــز گه‌زمیــش پێــش له‌ســێداره دانــی ل ـه دوا وت ـه‌ى خۆیــدا دروشــمی (بــژی برای ـه‌ىت گه‌لــی کــورد و تــورک )ی ب ـه‌رز کــرده‌وه شــۆڕش گێــڕی تورکــی به‌نــاو بانگــی ئــه‌و ســه‌رده‌م ه ماهیــر چایــان و هاوڕێــکاىن لــه ئه‌نجامــی ئۆپراســیۆنێکدا لــه قزڵــده‌ره کــوژران ،دواتریــش نیهــاد ئه‌ریمــی ســه‌رۆک وه‌زیــران لــ ه کۆشــکه‌که‌ى خۆیــدا لــه ئه‌نجامــی هێرشــێکی چــه‌ک داری کــوژرا. کوده‌تاى 12ئه‌یلولی 1980 ئه‌نجوم ـه‌ىن ئاسایشــی نه‌ت ـه‌وى تورکیــا به‌بیانــوى تیــرۆرو ناکۆکــی لــه نــاو سیاســه‌ت به‌به‌یــان نامه‌یــه‌ک هه‌مــوو تورکیــای ئــاگادار
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
لــه باکوریشــه‌وه ده‌ریــای ڕه‌ش هه‌یــه ســێ ده‌ریــاو هه‌شــت ده‌وڵــه‌ت ده‌وریــان داوه ،لــ ه تورکیــا دا زیاتر75ملیــۆن هاواڵتــی ده‌ژیــن ،له‌سـه‌دا بیســتی کــورده‌و له‌سـه‌دا ده‌ى پێکهاتـه‌کاىن تــره، هه‌ڵکه‌وتــه‌ى جوگرافیــای تورکیــا به‌شــێوه‌یه‌ک ڕێــک که‌وتــووه بــوو ه به‌ســه‌نته‌ری پیشه‌ســازى ،به‌هــۆی نزیکــی لــه بــازاڕه‌کاىن جیهان ـه‌وه ســودێکی زۆری لێده‌بیــری و کراوه‌ی ـه ب ـه‌ڕوی بــازاڕی ئه‌وروپــاو ئاســیاو خۆرهه‌اڵتــی ناوڕاســت و روســیا ،بــۆ منونــه س ـه‌رمایه دارێــک ل ـ ه تورکیــا ده‌توانــی ل ـه مــاوه‌ى ســێ س ـه‌عات و نیــودا بگات ـه هه‌ری ـه‌ک ل ـه په‌نجــاو ســێ واڵتــی جیهــان ،زمــاىن تورکــی له‌نیــوان چــوار ه ـه‌زار زمــاىن قس ـه پێکــراوى دنیــادا ل ـه پل ـه‌ى حه‌وته‌مدای ـه دوس ـه‌د ملیــۆن ک ـه‌س ل ـ ه جیهانــدا ب ـ ه زمــاىن تورکــی قس ـه ده‌ک ـه‌ن.
به‌رێــوه بردبــو. کوده‌تاى 1971\3\12 لــه ســاڵی 1969دا پارتــی عه‌دالــه‌ت هــه‌ر به‌ته‌نهــا خــۆی هاتــه ســه‌ر ده‌ســه‌اڵت لــه‌دوای ئــه‌و ه ڕوداوى تونــدو تیــژی ده‌ســتی بێکــرد هه‌تاســاڵی 1970تونــدو تیژیــه‌کان زیاتــر بــون لــه ســاڵی 1971دا سه‌رتاســه‌ری واڵتــی گرتــه‌وه ،گروپــه چــه‌پ ڕه‌وه‌کان زۆربـه‌ی زانکۆکانیــان خســتبۆ ژێــر کۆنرتۆڵــی خۆیانـه‌وه چه‌پـه‌کان پیالنیــان دانابــو لــه 3\9دا کوده‌تــا بکــه‌ن بــه‌اڵم فــاروق گولــه‌ر فه‌رمانــده‌ى هێــزه زه‌مینیــه‌کان و موحســین باتــور فه‌رمانــده‌ى هیــزه ئاســانیه‌کان ریــزى خۆیــان لــه نــاو چه‌په‌کانــدا گــۆڕی فه‌رمــان داره‌کان کوده‌تــاى 9ی ئازاریــان ئاســته‌نگ کــرد و لــه 12ی ئــازاردا کوده‌تــا ســه‌ربازیه‌که‌یان ئه‌نجــام دا ،ســلیامن ده‌میــرل لــه‌و ســه‌رده‌مه‌دا ســه‌رۆکی پارتــی عه‌دالــه‌ت بــوو ده‌ســتی لــه کاری ســه‌رۆک وه‌زیــری کێشــایه‌وه.
48 کــرده‌وه کــ ه که‌وده‌تایــان ئه‌نجــام داوه جه‌نــه‌راڵ که‌نعــان رسووده‌کانــم ده‌وت ـه‌وه له‌ترســی ئ ـه‌وه‌ی نه‌بــادا بیــرم بچێت ـه‌وه، ئه‌ڤــرن ســه‌رۆکی ئــه‌رکاىن گشــتی ســوپا په‌رله‌مــان و حوکمــه‌ت چونکـه بیرچوونـه‌وه‌ی کۆپله‌یـه‌ک لـه‌و رسوودانـه ،ده‌بــووه هــۆی رووبه‌ڕوبوونه‌وه‌مــان له‌گــه‌ڵ ئازارچه‌شــن و ئه‌شــکه‌نجه‌ی هه‌ڵوه‌شــانه‌و ه ڕه‌ش بگیــر تــه‌وواوی واڵتــی گرتــه‌وه. بێســنوری دڕندانــهو دوژمنکارانــه.
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
دوانزه‌ی ئه‌یلول له ئیڤرینه‌و‌ه بۆ ئه‌ردۆگان ئه‌حمــه‌د تــورک که‌ســایه‌تی سیاســی و خه‌باتــکاری نــاوداری کــورد کــه لــه ئێســتادا هاوســه‌رۆکی شــاره‌وانی ماردینــه، یه‌کێــک بــوو لــه‌و زیندانیانــه‌ی کــ ه له‌زیندانــه ســه‌ربازیه پــڕ تــاوان و کــرده‌وه قێزه‌ونه‌کانــی حکومــی کوده‌تــا چیــه‌کان لــه شــاری ئامــه‌د به‌نــد کرابــوو ،هه‌مــان ئــه‌و زیندانــه‌ی هــاواری ئــه‌و که‌ســانه‌ی وتیــان به‌رخــودان ژیانــه و مێــژوو تۆماریکــردووه ،ئ ـهو زیندان ـه‌ی مه‌زڵــوم دۆغــان جه‌ســته‌ی خــۆی تێــدا کــرد ب ـه ئاگــری ن ـه‌ورۆزو ب ـه دوژمنانــی وت ئێــوه ناتوانــن ئیراده‌مــان بشــکێنن ،لــه‌و زیندانــه‌ی ســه‌رکه‌وتنی ژیــان به‌ســه‌ر مــردن و به‌هــا مرۆییــه‌کان به‌ســه‌ر فاشــیزمدا لــ ه مێــژووی کوردســتاندا رویــدا ،ئــه‌و ســه‌رکه‌وتنه‌ی لــه 14ی ته‌مــووزدا لــه زیندانــی ئامــه‌د بــه مانگرتــن تــا مــردن لــه دژی ده‌وڵه‌تــی تورکیــادا به‌ده‌ســت خــرا ،رێــزدار ئه‌حمــه تــورک به‌شــێک لــه نه‌هامه‌تیه‌کانــی ناوزیندانه‌کــه بــاس ده‌کات‌و ده‌ڵێــت« :مــن زۆرم مه‌ینه‌تــی چه‌شــت له‌مــاوه‌ی مانــه‌وه‌م لــه‌و زیندانــه‌دا‌و ته‌نانــه‌ت دوای ئازادکردنیشــم ،چه‌ندیــن شــێوازی دڕندانــهو ترســناک له‌ئه‌شــکه‌نجه‌دا پیــاده ده‌کــرا ،کــ ه ئه‌وانــ ه شــوێنه‌واری قــووڵ له‌نــاو بیــری مرۆڤــدا به‌جێده‌هێڵــن‌و مــرۆڤ ناتوانێــت به‌ئاســانی لێیــان ده‌ربــاز ببێــت ،مــن بۆخــۆم 56رسوودم ئه‌زب ـه‌ر کردبــوو هه‌ڵبه‌تــه رسودی نه‌ته‌وه‌په‌رســتی تــورک ،ئــه‌وه‌ش به‌فه‌رمــان‌و له‌ژێــر گوشــاری فه‌رمانــده‌ی زیندانه‌کــه‌دا، ته‌نانــه‌ت دوای ئازادکــردن‌و گه‌ڕانه‌وه‌شــم بــۆ گونده‌کــه‌ی خــۆم ،له‌شــه‌وێکدا چه‌ندیــن جــار له‌خــه‌و راده‌چڵه‌کیــم‌و
شــه‌هید ســاکینه جانســز کــه لــ ه گــه‌ڵ دوو هه‌ڤاڵیــدا ســاڵی 2013لــه پاریــس تیرۆرکــران یه‌کێــک لــه قوربانیه‌کانــی تــری زیندانــی ئامــه‌د بــو ،لــه باســکردنی دڕندایه‌تــی فاشــیه‌کان ده‌ڵێــت :کاتێــک زیندانــی کــرام به‌هه‌مــو شــێوه‌یه‌ک لــه ســه‌ردۆزی کــورد ئه‌شــکه‌نجه‌یاندام،ته‌نانه‌ت مه‌مکیشــیان بڕیــم!! ب ـه‌اڵم هه‌رگیــز س ـه‌رم بــۆ شــۆڕنه‌کردن،دووپاتم کــرده‌وه که‌مــن کــوردم وهــه‌ر کوردیــش ده‌بــم ،لــه گــه‌ڵ ئــه‌و ئــازارو مه‌ینه‌تیانه‌شــدا کــه لــه دوای کوده‌تــای 12ی ئه‌یلولــه‌وه بــه تونــدی هات ـه ئــاراوه ،به‌رخۆدانــی زینــدان ل ـ ه مێــژوی تێکۆشــانی کــورد دا لــه یــاد ناکرێــت ،پێشــه‌نگایه‌تی ئــه‌و به‌رخۆدانــه‌ش کادری پێشــه‌نگ مه‌زڵــوم دۆغــان بــوو ،لــه رۆژی نــه‌ورۆزی 1982دا مه‌زڵــوم دۆغــان بــ ه دروشــمی “به‌رخــۆدان ژیانــه، ته‌ســلیم بــون مردنــه” لــ ه ژوری ٩ی نهۆمــی ٤ی زیندانــی ئامــه‌د ئاگــری له‌جه‌ســته‌ی خــۆی بــه‌ردا و گیانــی به‌خشــی بــۆ ئــازادی گــه‌ل و واڵته‌کــه‌ی و رێگایه‌کــی نوێــی کــرده‌وه ،بــه‌و چاالکیــه یه‌که‌میــن په‌رچه‌کــردار لــه‌‌زیندانــه‌وه‌‌بــه‌ر کوده‌تــای ســه‌ربازی 12ی ئه‌یلــول کــه‌وت ،دواتــر پێشــه‌نگانی دیکــه‌ی په‌که‌کــه ،له‌به‌رامبــه‌ر کوده‌تاچییــه‌کان به‌رخۆدانیــان کــرد و بــه ده‌ســتپێکردنی مانگرتــن تــا مــردن ،الپه‌ڕه‌یه‌کــی نوێیــان لــه مێــژووی به‌رخۆدانــی کوردســتاندا هه‌ڵدایــه‌وه. ئه‌ندامــی کۆمیتــه‌ی ناوه‌نــدی په‌که‌کــه محه‌مــه‌د خه‌یــری دورمــووش ،لــه ســاڵی 1982دا لــه دانیشــتنی دادگایه‌کــی ســه‌ربازیدا ،باســی لــه ئه‌شــکه‌نجه نامرۆڤانه‌کانــی نــاو زیندانــی ئامــه‌د کــرد و بڕیــاری به‌رخۆدانــی ١٤ی ته‌مــوز ئاشــکرا کــرد. بــه‌دوای ئــه‌ودا ،که‌مــال پیــر ،عاکیــف یڵــاز ،عه‌لــی چیچــه‌ک، مســته‌فا قه‌ره‌ســوو و به‌دره‌دیــن کاڤــاک به‌شــداریی مانگرتنــی تــا مــردن بــوون. لــ ه ئه‌نجامــی ئــه‌و چاالکییــه‌دا که‌مــال پیــر لــه 57میــن رۆژی مانگرتنیــدا دوای ئــه‌وه‌ی چاوه‌کانــی نابینــا ده‌بــن لــه 5ی
49
کوده‌تــای 12ی ئه‌یلولــی 1980به‌ســه‌ر په‌رشــتی ســه‌رفه‌رمانداری ئه‌رتــه‌ش که‌نعــان ئیڤریــن ئه‌نجــام درا بــه‌اڵم به‌شــێکی خه‌ڵکــی ئــه‌و واڵتــه پشــتیوانیان لێــی کــردو به‌شــێکیرت ناڕه‌زاییــان ده‌رده‌بــڕی ،وهک شــاره زایان و چاودێرانــی ئه‌وروداوه ده‌ڵێــن :ه ـه‌ر ئ ـهو رۆژه بوالنــد ئه‌جه‌ویــد س ـه‌رۆکی ئۆپۆزســیۆن به‌ته‌له‌فــۆن په‌یوه‌ندییکــرد به‌بنکــه‌ی ســه‌رۆکایه‌تی ســوپاوه‌و پێیوتــن ک ـه هێــزی س ـه‌ربازیی له‌ب ـه‌رده‌م ماڵه‌که‌مدای ـه ،پرســیاری ئه‌وه‌شــیکرد کــه ئایــا ســوپا ده‌یه‌وێــت کوده‌تــا ئه‌نجــام بــدات؟. ئه‌وانیــش پێیانــوت :به‌ڵــێ ،ئه‌جه‌ویــد دووبــاره پرســیاری کــرده‌وه‌و وتــی :ئ ـهو که‌ســان ه کێــن ده‌یانه‌وێــت کوده‌تــا ئه‌نجــام بــده‌ن؟ کـه ده‌زانێــت ئیڤرینـه ده‌ڵێــت :زۆر خۆشــحاڵبووم بـه‌وه‌ی کــه زانیــم ســه‌رۆک ئــه‌رکان خــۆی ســه‌رکردایه‌تی کوده‌تاکــه ده‌کات ،نــه‌ک که‌ســێکی تــر. دواتــر هه‌ریــه‌ک له‌ســوله‌یامن ده‌میــره‌ل ســه‌رۆکی پارتــی دادو نه‌جمه‌دیــن ئه‌رب ـه‌کان س ـه‌رۆکی پارتــی ره‌فــا و بوالنــد ئه‌جه‌ویــد س ـه‌رۆکی پارتــی چه‌پــی دیموکــرات خۆیــان ته‌ســلیم کــرد ،ب ـه‌الم ســه‌رۆکی پارتــی بزووتنــه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رســت ئالــب ئاســان تــورک یــان بــۆ نه‌دۆزرایــه‌وه‌و دوای 2رۆژ له‌الیــه‌ن ســه‌رۆک ئــه‌رکان کــ ه به‌تایبــه‌ت له‌ڕێگــه‌ی میدیاکانــه‌وه داوایکــرد خــۆی بــدات به‌ده‌ســته‌وه ،ئه‌ویــش ناچاربــوو داواکه‌یــان جێبه‌جــێ بــکات و خــۆی دا به‌ده‌ســته‌وه. راســتی روداوه‌کان ئه‌وه‌مــان پێده‌ڵێــن ئــه‌و دۆخــه‌ی کوده‌تاچیــه‌کان هێنایانــه ئــاراوه زه‌ره‌رمه‌نــدی ســه‌ره‌کی گه‌لــی کوردبــوو تێــدا ،لــه هه‌مــان کاتــدا به‌رخۆدانــی کادره پێشــه‌نگه‌کانی ته‌ڤگــه‌ری ئــازادی بۆیه‌کــه‌م جــار لــه مێــژوی خه‌باتــی ئازادیخوازانــی گه‌لــی کــورد ب ـ ه چاالکــی گیــان به‌خیشــن سیســته‌می ســه‌رکوت و ئه‌شــکه‌نجه‌یان تێکشــکاندو په‌یامێکــی په‌ڕجــو ئاســایان بــه دۆســت و دوژمــن گه‌یانــد ،جارێکــر و لــه دوای 36ســاڵ به‌هه‌مــان دیــدو تێڕوانینــی فاشیســتانه‌و
دژه مرۆڤایه‌تیــه‌ن ،گه‌مارۆدانــی ئــه‌و شــارو گه‌ڕه‌کانــه‌ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریــان ڕاگه‌یانــدوه ب ـ ه هێــزی ســوپا و پۆلیــس وتیمــی تایبه‌تــی دژه کــورد ،بڕینــی ئــاو وکاره‌بــاو پێویســتیه‌کانی ڕۆژن ـه، ته‌قه‌کــردن لــه خه‌ڵکــی ســڤیل و بۆردومانکردنــی ناوشــاربه فڕۆک ـهو ش ـه‌هیدکردنی س ـه‌دان ک ـه‌س ک ـه زۆریــان ژن ومنداڵــن، ڕێگــری ل ـه ناشــتنی ته‌رمــی ش ـه‌هیده‌کان وناچــار کردنــی خه‌ڵــک بـه‌وه‌ی ته‌رمـه‌کان لـه نــاو به‌فرگــری مــااڵن هه‌ڵبگــرن بــۆ ئـه‌وه‌ی تێــک نه‌چــن وبــۆن نه‌کــه‌ن ،ئــه‌وه دوا وێســتگه‌و ئه‌وپــه‌ڕی بــێ ئه‌خالقــی ده‌ســه‌اڵت و سیســته‌مێک ه کــه هیــچ بنه‌مایه‌کــی مرۆڤایه‌تــی تێــدا بــه‌دی ناکرێــت ،ئــه‌وه‌ی ئــه‌ردۆگان ده‌یه‌وێــت به‌ده‌ســتی بێنێــن وهک ده‌ڵێــن خه‌ونــی حوشــره ،ئه‌نجامــی سیاســه‌ته‌کانی ئه‌که‌پــه‌ی دۆڕاو و شکســتخواردووله باکــوری کوردســتان حه‌وتــی حوزه‌یــران ئاشــکرابو ،ئه‌وحزبــه به‌نــاو ئیســامیه‌ی ل ـه باشــوری کوردســتاندا به‌شــێک ل ـه ده‌س ـه‌اڵتداران و بێده‌ســه‌اڵته‌کانیش بــه دۆســتی ســراتیژی خۆیانــی ده‌زانــن وبه‌تــه‌واوی لــه خزمه‌تــی سیاســه‌ته چه‌په‌ڵه‌کانیــدان ،لــه ئێســتادا بــه‌کار ه ناڕه‌واکانــی زۆر پێــش کوده‌تاچیه‌کانــی 12ی
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
ئه‌یلولــدا گیانــی ده‌ســپێرێت ،محه‌مــه‌د خه‌یــری دورمــووش لــ ه 61میــن رۆژی چالکیه‌که‌یــدا واتــا ١٣ی ئه‌یلــول ده‌گاتــه کاروانــی نه‌مــران ،عاکیــف یڵــاز ١٥ی ئه‌یلــول و عه‌لــی چیچ ـه‌ک ل ـه ١٧ی ئه‌یلولــدا گیانیــان لــه رێــگای ئــازادی کوردســتان به‌خشــی.
تیرۆریســتانه لــه مانگــی ئه‌یلولــدا کوده‌تــا ده‌کرێته‌ســه‌ر ئازادیخوازانــی کــورد و به‌بــێ لــه به‌رچاوگرتنــی مێــژو هه‌مــان هه‌ڵــه لــه به‌رامبــه‌ر گه‌له‌که‌مــان دوباره‌ده‌کرێتــه‌وه ،قبــوڵ نه‌کردنــی ئه‌نجامــی هه‌ڵبــژاردن دوای ســه‌رکه‌وتنی کــورد به‌تێکشــکاندنی به‌ربه‌ســتی %10و به‌ده‌ســهێنانی 80کورســی، ئــه‌وه‌ی ئێســتا ده‌گوزه‌رێــت کوده‌تانه‌بێــت چیــره؟. لــه گــه‌ڵ ڕاگه‌یاندنــی خۆبه‌ڕێوه‌بردنــی دیموکراتــی له‌الیــه‌ن گه‌لــی کــورده‌وه ده‌ســپێک شــاری جزیــره لـ ه باکــوری کوردســتان که‌وتۆتــه به‌رهێرشــێکی زۆردڕندانــه و شۆڤیه‌نســتانه‌ی تیرۆرســتانی داعشــۆغان ،ئـه‌وه‌ی به‌رامبـه‌ر خه‌ڵکــی ئازادیخــوازی جزیــره ئه‌نجــام درا ته‌نهــا له‌چه‌ته‌کانــی داعــش ده‌وه‌شــێته‌وه، بــه‌اڵم ئه‌که‌پــه و ئه‌ردۆغــان خــاوه‌ن هه‌مــان زه‌هنیه‌تــی بۆگه‌نــی کوده‌تاچی ـه‌کان وداعــش و هاوشــێوه‌کانی ئ ـهو ئه‌قڵیه‌ت ـه
50 ئه‌یلــول و ڕه‌گه‌زپه‌رســته‌کانی پێشــریش که‌وتــوه ،ئه‌مــڕۆ شــێوازی خۆبه‌ڕێوه‌بردنــی دیموکراتــی ،پرۆژه‌یه‌کــی مێژووییــه، هه‌مــو ده‌رگاکانــی ئاشــتی و دیموکراســی لــ ه کــورد داخــراوه ،بــه‌و راده‌یــه‌ی توانســتی پرســی گه‌لــی کــورد چاره‌ســه‌ر فاشســته‌کانی ئه‌که‌پــه دیموکراســیه‌که‌یان به‌شــی ئــه‌وه‌ی نه‌کــرد هه‌شــتا نوێنــه‌ری کــورد لــه په‌رله‌مانه‌کایانــدا ببینــن، بۆیــ ه ده‌س بــۆ هــه‌ر کارێکــی نامرۆڤانــه‌و قێــزه‌وه‌ن ده‌بــه‌ن، گه‌لــی کــورد پیالنگێــڕی 12ی ئه‌یلولــی ئیڤرنــی شکســت پێهێنــا، بێگومــان ئ ـه‌ردۆگان هه‌مــان ئه‌نجامــی شکســتخواردوی ده‌بێــت.
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
یه‌که‌م خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری دیموکراتی 37ساڵ ه مێــژوی خۆبه‌ڕێوه‌بــه‌ری دیموکراتــی کــه ڕۆژئــاوای کوردســتان وهک سیســته‌مێکی نــوێ و هێڵــی ســێیه‌م لــه سیاســه‌تی به‌ڕێوه‌بــردن کاری لــ ه ســه‌ر ده‌کات ،هــاوکات لــه باکــوری کوردســتانیش لــه چه‌نــد ناوچه‌یــه‌ک ڕاگه‌یانــدراوه‌و چه‌ته‌کانــی ئه‌که‌پــه بــه دڕنده‌تریــن شــێواز واڵمیــان داوه‌تــه‌وه ،هه‌ڵبه‌تــه ســه‌رچاوه‌ی ئــه‌و فکــرو فه‌لســه‌فه‌یه هه‌مــان ئــه‌و تێڕوانینه‌یــه ڕێب ـه‌ری شۆڕشــی باکــوری کورســتان ده‌یــان ســاڵ ه نه‌خش ـه‌ی بــۆ کێشــاوه ،به‌شــێوه‌یه‌کی فه‌رمــی ل ـه ســاڵی 2007دا ل ـ ه پێنجه‌میــن جڤاتــی گشــتی کۆنگــره‌ی گه‌لــدا خه‌باتکارانــی شۆڕشــی باکــور بڕیاریاندابــوو «کــه ئه‌گــه‌ر ده‌وڵــه‌ت مــل بــۆ چاره‌ســه‌ری دیموکراتییانــه نــه‌دا ،ئــه‌وا ئێمــه سیســته‌می دیموکراتیانــه‌ی خۆمــان له‌ســه‌ر بنه‌مــای بیرۆکــه‌ی ده‌وڵــه‌ت -دیموکراســی ئــاوا د ه‌که‌یــن». پێــش ئ ـه‌وه‌ش رێب ـه‌ری گه‌لــی کــورد رێــزدار عه‌بدوڵــا ئۆج ـه‌الن له‌میانــه‌ی دیداره‌کانــی له‌گــه‌ڵ پارێزه‌رانیــدا و له‌رێگــه‌ی به‌رگرینامه‌کانییــه‌و ه سیســته‌می کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتــی وهک سیســته‌مێکی ئه‌لته‌رناتیــف بــۆ سیســته‌می بااڵده‌ســتی کاپیتالیــزم ،باســی لێــوه کــردووه و چوارچێوه‌یه‌کــی گشــتی بــۆ داڕشــتووه ،لــ ه به‌رگرینامه‌کــه‌ی به‌نــاوی سۆســیۆلۆژیای ئــازادی دا بــه شــێوه‌یه‌کی زۆر چڕوپــڕ و به‌تــه‌واوی چوارچێــوه و پره‌نســیپ و بنه‌ماکانــی ئــه‌و سیســته‌مه‌ی داڕشــتووه. کۆنگــره‌ی جڤاکــی دیموکراتــی «که‌جــه‌ده « کــه پێکهاته‌یه‌کــه لــ ه هه‌مــوو داموده‌زگاکانــی کۆمه‌ڵــگای مهدهنــی لــ ه باکــووری کوردســتان ،لــه رۆژانــی 7و 8ی مانگــی ئابــی 2010چواره‌میــن کۆنگــره‌ی ئاســایی خــۆی به‌ڕێوه‌بــرد و تێیــدا بابه‌تــی خۆبه‌ڕێوه‌بردنــی دیموکراتــی تاوتــوێ کــرد و رایگه‌یانــد کــه
ده‌کات ،به‌هه‌مــان شــێوه‌ش توانســتی چاره‌ســه‌رکردنی کێشــه مێژووییه‌کانــی رۆژهه‌اڵتــی ناوینــی هه‌یــه ،بێگومــان ئــه‌م پرۆژه‌ی ـه ل ـه نوســینێکدا پێناس ـه‌ناکرێت ئ ـه‌وه‌ی خرای ـه ڕو ته‌نهــا س ـه‌ره‌قه‌ڵمێکه ،ئاشــکرایه ل ـه ئێســتادا دووبه‌شــی کوردســتان ک ـه زۆرین ـه‌ی خــاک و گه‌لــی کوردســتان پێکدێنــن ل ـه ژێــر ڕۆشــنایی ئــه‌و فکــرو فه‌لســه‌فه‌یه‌دا کارو خه‌باتــی خۆیــان به‌ڕێوه‌ده‌بــه‌ن، هه‌رچه‌نــده لــه ڕۆژئــاوای کوردســتان چه‌ته‌کانــی داعــش و لــه باکــوری کوردســتان ملهــوڕی و خه‌ونی به ســوڵتان بونــی ئه‌ردۆگان کـه دوو سـه‌ری دارێکــی پیســن کـه ئاســته‌نگی دروســت ده‌کـه‌ن، بــه‌اڵم ئــه‌و ئیراده‌یــه‌ی لــه ناخــی خه‌باتکارانــی پرۆژه‌کــه‌دا هه‌یــه هیــوا به‌خشــه بــه‌وه‌ی ســه‌رکه‌وتن مســۆگه‌ره‌ونزیکه، پێویســته ئامــاژه بــه‌وه بکرێــت بــه‌ردی بنیادنانــی سیســته‌می خۆبه‌ڕێوه‌ب ـه‌ری 38ســاڵ ب ـه‌ر ل ـه ئێســتا ل ـ ه باکــوری کوردســتان دانــراوه ،ئـه‌و کاتـه‌ی گرۆپــی ئاپۆیـه‌کان لـه سـه‌ره‌تای تێکۆشــانی خۆیانــدا بــون ،ل ـه ده‌وڵ ـه‌ت زیاتــر خێــل و ئاغــاو کــورده فیوداڵ ـه به‌کرێگیراوه‌کانــی ده‌وڵــه‌ت به‌گــژ ئــه‌و بزاڤــه‌دا ده‌چــون و ئاســته‌نگیان بــۆ کاره‌کانیــان دروســتده‌کرد. بۆیــه لــه یه‌کــه‌م چاالکــی مێژوویــدا ته‌نهــا بــه ســێ که‌اڵشــینکۆفه‌وه ڕوب ـه‌ڕوی ســێ ده‌زگای گ ـه‌وره بون ـه‌وه ،یه‌ک ـه‌م ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌وه ،دووه‌م حزبــی فاشســت ،ســێیه‌م عه‌شــیره‌تی فیوداڵــی کــورد ،ئ ـهو به‌رخۆدان ـه مێژویی ـ ه ل ـه دوای ش ـه‌هیدبونی کادرێکــی ئاپۆیــه‌کان بــه نــاوی خه‌لیــل چاوغــون کــه خه‌ڵکــی حیلــوان بــووه ئه‌نجامــدرا ،ئ ـهو کادره ب ـه ده‌ســتی چه‌کداره‌کانــی عه‌شــیره‌تی ســلێامن ش ـه‌هید ده‌کرێــت بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ڕێگ ـه‌ری ل ـه گه‌شه‌ســه‌ندن و ته‌وژمــی ئــه‌و ته‌ڤگه‌ره‌بگــرن و چاوترســێنیان بکــه‌ن ،عه‌شــیره‌تی ســلێامن دام و ده‌زگای شــاره‌که به‌تــه‌واوی لـه بــن ده‌ســتی خویانــدا بــووه و سـه‌ر بـه پارتــی نه‌تـه‌و ه په‌رســت
51
ﻟﻪ ﺗﻮرﮐﯿﺎ دا ﺗﻪﻧﮫﺎ ﻣﺴﺘﻪﻓﺎﮐﻪﻣﺎل ﻧﺎﺳﺮاو ﺑﻪ ﺋﻪﺗﺎ ﺗﻮرک ﮐﻪ ﺧﯚی داﻣﻪزرﻨﻪری ﺗﻮرﮐﯿﺎی ﻧﻮﯿﻪ ﺑﻪ ﻗﻪد ﺋﻪردۆﻏﺎن ﻟﻪ دهﺳﻪﺗﺪا ﺑﻮوه، ١٩٢٣ﺑﯚ ١٩٣٨واﺗﺎ ١٥ﺳﺎڵ ﺳﻪ رۆک وهزﯾﺮان و ﺳﻪرۆک ﮐﯚﻣﺎر ﺑﻮوه ،ﺋﻪردۆﻏﺎن ﻟﻪ ٢٠٠٢ﺗﺎ ٢٠١٤ دهﺳﻪﺗﺪارﺑﻮوه
بۆیــه ده‌کرێــت ئــه‌و ســه‌رکه‌وتنه‌ی ســاڵی 1978بــه یه‌کــه‌م خۆبه‌ڕێوه‌بــه‌ری دیموکراتــی دابرنێــت لــه مێــژوی خه‌باتــی گه‌لــی کــوردا. ده‌م ـه‌وێ ئ ـه‌وه بڵێــم ل ـه ئێســتادا ڕۆژئــاوای کوردســتان خاوه‌نــی خۆبه‌ڕێوه‌بــه‌ری دیموکراتیــه‌و باکــوری کوردســیتانیش لــه ئه‌نجامــی ئ ـهو به‌رخۆدان ـه‌ی ده‌ســتی پێکــردوو ه به‌هه‌مــان شــێوه ده‌بێتــه خاوه‌نــی خۆبه‌رێوه‌بــه‌ری خــۆی ،دڵنیــام پارستنیشــی گه‌رنتــی ده‌کرێــت چونک ـه ســێ کاڵشــینکۆف و ژماره‌یه‌کــی ک ـه‌م خه‌باتــکار یه‌کــه‌م ده‌ســکه‌وتی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریــان به‌ده‌ســت هێنابێــت کــ ه هه‌تــا کوده‌تاکــه‌ی 12ی ئه‌یلولــی 1980بــه‌رده‌وام بــوو ،ئێســتا ره‌وشــه‌ک ه زۆر جیــاوازه‌و ده‌یــان هــه‌زار گه‌ریــاو شـه‌ڕڤان و واڵتپارێــز و ده‌یــان میلۆیــن هاواڵتــی دڵســۆز هێزێکــی 26ی شــوباتی 1954منداڵێکــی شــوم هاته‌ژیانــه‌وه بــه نــاوی ڕه‌جــه‌ب ته‌یــب ئه‌ردۆغــان ،لــه ته‌مه‌نــی 18ســاڵیه‌وه لــه وه‌هایــه کــه ده‌ســکه‌وته‌کانی بــ ه باشــرین شــێواز بپارێزێــت. ئه‌ســته‌نبوڵ ژیــاوه له‌ڕێــی نه‌جمه‌دیــن ئه‌ربه‌کانــی باوکــی ئیســامی سیاســی تورکیــا چووه‌ت ـه ڕیــزی بزوتن ـه‌وه‌ی ئیســامی ئه‌ردۆغان کێیه؟ که‌ســێک که‌ته‌نهــا به‌ڕواڵــه‌ت مرۆڤــه‌و به‌تــه‌واوی لــ ه هه‌مــو تورکیــا ،لـه ســاڵی 1985پارتــی ره‌فــا کاندیــدی کــرد بــۆ ئه‌ندامێتــی به‌هــا مرۆڤایه‌تیــه‌کان دورکه‌وتۆتــه‌وه ،ئایــا ئــه‌و که‌ســه‌ی ئه‌نجومه‌نــی گــه‌وره‌ی تورکیا(په‌رله‌مــان) ســااڵنی 1987و 1991 کــوڕی پیاوێکــی پاســه‌وانی که‌نــاری ده‌ریابــووه لــه شــاری کاندیــد کرایــه‌وه بــه‌اڵم به‌خــت یــاوه‌ری نه‌بــوو ،تاســاڵی 1994 ڕه‌زای سـه‌ر ده‌ریــای ڕه‌ش بۆچــی لـه ئێســتادا وهک دیکتاتۆرێکــی وهک ســه‌رۆکی شــاره‌وانی ئه‌ســته‌نبوڵ هه‌ڵبژێــردرا ،ئیــر نــاخ ڕه‌ش هه‌ڵســوکه‌وت ده‌کات؟ ئــه‌و خوێندنــی ســه‌ره‌تایی ل ـهو کات ـه‌وه خه‌ونــی ده‌س ـه‌اڵتخوازی ل ـه زیــاد بوندابــو تــا ئ ـهو
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
مه‌هه‌پـه بونـه‌و ده‌وڵـه‌ت بـ ه هه‌مــو شــێوه‌یه‌ک هاوکاریــان بــوو ه لــه ســه‌رکوتکردنی گه‌لــدا ،بۆیــه ســه‌نگه‌رگرتن لــه هه‌مبــه‌ر ئــه‌و ســێکوچکه‌ی ه پێویســتی بــه ئیراده‌یه‌کــی به‌هێــز هه‌بــووه، ئــه‌و شــه‌ڕه‌ی حیلــوان یه‌کــه‌م شــه‌ڕی ئیــراد ه به‌خشــین به‌گــه‌ل و لــه هه‌مانکاتــدا چاوترســاندنی ســه‌رجه‌م نه‌یاره‌کانیــان بــووه، بێگومــان لــه شــه‌ڕه‌که‌دا ســه‌رکه‌وتنێکی گــه‌وره به‌ده‌ســت ده‌هێنــن و تۆڵــه‌ی شــه‌هیده‌که‌یان ده‌که‌نــه‌وه ،جگه‌لــه ســه‌رۆکی عه‌شــیره‌ته‌که چه‌ندیــن کــه‌س لــه به‌کرێگیراوه‌کانــی ده‌وڵــه‌ت و ئه‌ندامــی مه‌هه‌پــه ده‌کــوژن ،به‌شــێوه‌یه‌ک لێیــان ده‌ده‌ن کــه لــه بڵندگۆکانــه‌وه هــاواری ته‌ســلیم بــون ده‌کــه‌ن، ل ـه‌دوای شکســتی ســێکوچکه‌که بــۆ یه‌ک ـه‌م جــار ل ـ ه مێــژوی ئ ـهو واڵتــه‌دا شۆڕشــگێڕه‌کان خه‌ڵکــی شــاره‌که کۆده‌که‌نــه‌وه‌و پێیــان ڕاده‌گه‌یه‌نــن کــه نوێنــه‌ری خۆیــان هه‌ڵبژێــرن ،یه‌کــه‌م ســه‌رۆک شــاره‌وانی بــه ئیــراده‌ی گــه‌ل ده‌س بــه‌کار ده‌بێــت لــه قــه‌زای حیلــوان.
لــه خوێندگه‌یه‌کــی ئاینــی ته‌واوکــردووه ،تۆبڵێــی کاریگــه‌ری ئــه‌و ســه‌رده‌مه‌بێت و به‌منداڵــی توندڕه‌وێــک پــه‌روه‌رده‌ی کردبێــت کــه ئێســتاش هــاوکار و هاوپێشــه‌ی داعــش و بــه‌ره‌ی نــورسه‌و ئه‌حرارولشــام و هه‌مــو تونڕه‌وه‌کانــی دنیایــه؟ کولیــژی ئابــوری و بازرگانــی تــه‌واو کــردووه ئێســتاش وهک مافیایه‌کــی تااڵنچــی لــه ڕێگــه‌ی پیاوه‌کانیــه‌وه داهــات و ســامانی هه‌رێمــه به‌شــمه‌ینه‌ته‌که‌ی باشــوری کوردستانیشــی هه‌ڵلوشــی و نیشــتامنێکی پــڕ لــه داهاتــی بۆکرویــن بــه بیابانــی وشــک و برینــگ.
52 ئاســته‌ی هیــوای به‌ســوڵتان بــون ل ـه ناخیــدا چه‌ک ـه‌ره‌ی کــردو ل ـ ه ســاڵی 2011دا لـه باوکـه ڕوحییه‌کـه‌ی هه‌ڵگه‌ڕایـه‌وه و پاتــی دادو گه‌شــه‌پێدانی دامه‌زرانــد و لــه هه‌ڵبژاردنــه په‌رله‌مانیه‌کــه‌ی 2002 /11/3دا لــه کــۆی 550کورســیه‌که‌ی په‌رله‌مانــی تورکیــا پارته‌کــه‌ی ئه‌ردۆغــان بوبه‌خاوه‌نــی 374کورســی ،لــه‌و کاتــه‌وه تــا 7ی حوزه‌یرانــی 2015ه ـه‌ر خــۆی و پارته‌ک ـه‌ی ده‌س ـه‌اڵتداری یه‌که‌مــی ئ ـهو واڵت ـه بــون ڕۆژ ل ـه دوای ڕۆژ خه‌ونــی ب ـه ســوڵتان بــون زیاتــر الی گه‌شـه‌ی ده‌کــرد تاگه‌یــش بـه‌وه‌ی کۆشــکی هـه‌زار ژوری دروســت بــکات. لــه تورکیــا دا ته‌نهــا مســته‌فاکه‌مال نــارساو بــه ئه‌تــا تــورک کــه خــۆی دامه‌زرێنــه‌ری تورکیــای نوێیــه بــه قــه‌د ئه‌ردۆغــان لــه ده‌ســه‌اڵتدا بــووه 1923 ،بــۆ 1938واتــا 15ســاڵ ســه‌رۆک وه‌زیــران و س ـه‌رۆک کۆمــار بــووه ،ئه‌ردۆغــان ل ـه 2002تــا 2014 ﺋﺎﺷﮑﺮاﯾﻪ ﻟﻪ ﺳﻪرهﺗﺎی دهﺳﺒﻪﮐﺎرﺑﻮﻧﯽ ﻟﻪ ﻧﺎو ﺣﺰب و دواﺗﺮ ﻟﻪ ﺣﮑﻮﻣاﻧﯽ
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
وﺗﻪﮐﻪﯾﺪا ﺑﺎﻧﮕﻪﺷﻪی ﺋﻪوهی دهﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﺸﻪی ﮐﻮرد ﭼﺎرهﺳﻪر دهﮐﺎت
ســڤیل ،ده‌رخســتنی پرۆژه‌یاســا لــه په‌رله‌مــان بــۆ ســه‌ندنه‌وه‌ی (حصانــه) پارێزبه‌نــدی لــه په‌رله‌مانتــاره کــورده‌کان ،داخســتنی ڕۆژنام ـه‌وه ئامرازه‌کانــی ڕاگه‌یاندنــی گه‌لــی کــوردو دۆســته‌کانی، ده‌ســگیر کردنــی چاالکــی سیاســی و خه‌باتکارانــی کورد ،داخســتنی ســنوره‌کانی بــه‌ڕوی ڕۆژئــاوای کوردســتان و توندکردنــی ئابڵوقــی ئابــوری ،تۆبارانکردنــی ده‌ڤه‌ره‌ئازاده‌کانــی ژێرده‌ســتی شــه‌ڕڤانان و هاوکاریکردنــی ئاشــکرای تیرۆریســتان ،بۆردومانــی ناوچــ ه شــاخاویه‌کانی باشــوری کوردســتان و هێنانــی ســوپا بــۆ قواڵیــی خاکــی باشــور ،ئه‌وان ـه‌وه ه ـه‌زاران کاری نامرۆڤان ـه‌ی تــر کـه لـه هه‌ژمــار نایـه‌ن ،هه‌مویــان ئامــاژه‌ن بــۆ ئـه‌وه‌ی ئـه‌ردۆگان هــار بــووه ،بێگومــان هاربونیــش ته‌مه‌نێکــی دریــژ بڕنــاکات، به‌ڵکــو لــه کۆتایــی نزیــک بۆتــه‌وه. بــه‌ر لــه‌وه‌ی نیشــانه‌کانی هــار بــون به‌تــه‌واوی لێــی به‌ده‌رکه‌وتبێــت هێشــتا مێــزی گفتوگــۆی ســهرو بــن نه‌کردبــو، هێشــتا نــه‌ی وتبــوو رێکه‌وتنــی دۆڵمه‌باخه‌چــه بونــی نیــه‌و شــتێک نه‌مــاوه به‌نــاوی دان وســاندن و گفتوگــۆ ،رێبـه‌ر ئۆجـه‌الن لــه زیندانــه‌وه ئــاگاداری کــرده‌وه ئه‌گــه‌ر مــل نــه‌دا بــۆ ئاشــتی و پێکــه‌و ژیــان و په‌یــڕه‌و کردنــی دیموکراســی چاره‌نوســی هاوشــێوه‌ی مورســی ده‌بێــت ،لــه ئێســتادا ئامــاژه‌کان وا نیشــان ده‌ده‌ن ئیــر نه‌خۆشــی هاربونه‌کــه‌ی چاره‌ســه‌ر ناکرێــت و بــه‌رو هه‌ڵدێــری زبڵدانــی مێــژو بــه ملهــوڕ ده‌ڕوات ،چونکــ ه گه‌لــی کــورد نه‌کۆتایــی بــه شۆڕشــه‌مه‌زنه‌که‌ی دێــت و نــ ه ته‌ســلیمی ســته‌مکارو فاشیســته‌کان ده‌بێــت ،ئه‌ومێــژووه‌ی خرایــ ه ڕوو لــه‌م نوســینه‌دا ئه‌وڕاســتیه باشــر ده‌رده‌خــات ،به‌تایبه‌تــی کــه لــه ئێســتادا شۆڕشــی گه‌لــی کــورد لــه لوتکه‌دایــه لــه هه‌مــو ڕویه‌کــه‌وه بۆیــه ســه‌رکه‌وتن نزیکــه. --------------------------------
ده‌سـه‌اڵتداربووه واتــا 12ســاڵ ،لـه ئابــی 2014وه وهک سـه‌رۆک کۆمــار هه‌ڵبژێــردراوه تــا 2019لــه پۆســته‌که‌ی ده‌مێنیتــه‌وه ئه‌گــه‌ر مــه‌رگ مــه‌ودای بــدات واتــا دوو ســاڵ لــه ئه‌تاتــورک زیاتــر ســه‌رۆکایه‌تی ده‌کات ،وهک ئاشــکرایه لــه ســه‌ره‌تای ده‌ســبه‌کاربونی لـه نــاو حــزب و دواتــر لـه حکومڕانــی واڵته‌که‌یــدا بانگه‌ش ـه‌ی ئ ـه‌وه‌ی ده‌کــرد ک ـ ه کێش ـه‌ی کــورد چاره‌س ـه‌ر ده‌کات ،ته‌نانــه‌ت لــه کاتــی ســه‌ردانیکردنی بــۆ شــاره‌کانی باکــوری کوردســتان ده‌یــوت «کێشـه‌ی کــورد کێشـه‌ی منـه« بـه‌و ده‌مامکـه ســاخه‌ته‌کاریه‌وه تــا هه‌ڵبژاردنه‌کانــی ســاڵی ڕبــردوو لــه زۆر هه‌ڵبژاردنــدا ده‌نگــی کــوردی بــۆ خــۆی و پارته‌کــه‌ی مســۆگه‌ر ده‌کــرد ،کاتێکیــش گه‌لــی کــورد تێگه‌یشــت ل ـه فێــڵ و درۆکانــی ،ل ـه 2015/6/7دا تۆڵ ـه‌ی لێکــرده‌و ه ،بۆیه‌ک ـه‌م جــار ل ـه مێــژوی ئــه‌و واڵتــه‌دا پارتــی دیموکراتــی گــه‌الن توانــی 80کورســی سه‌رچاوه: په‌رله‌مــان به‌ده‌ســت بێنێــت و بــه‌ر به‌ســتی %10بشــکێنێت .مێژوی په‌که‌که کتێبه‌کانی به‌رگری نامه‌ی به‌رێز ئۆجه‌الن لــه‌و ڕۆژه بــه‌دواوه ئه‌ردۆغــان ڕوی ڕاســتی ده‌رکــه‌وت و گۆڤاری دۆسیه‌ی تورکیا وهک گورگــی هــار که‌وتــه وێــزه‌ی گه‌لــی کــورد ،وێرانکردنــی گۆگڵ شــاره‌کانی باکــوری کوردســتان ،کۆمه‌ڵکوژکردنــی خه‌ڵکــی
53
سیاسەت بۆ هەمووان
لــە فەرهەنگــی سیاســیی و لــە مێــژووی ئایدیۆلۆژییەکانــدا مــرۆڤ دەبینێــت کــە لێنیــن ڕەنگــە ســەرتۆپی ئــەو ژمــارە کەمــە لــە ڕۆشــنبیر بێــت کــە ســەرتاپای ئەدەبــی سیاســیی خۆیــی بــە قســەی ناشــیرین و جوێــن و گاڵتەجاڕیــی و ســووکایەتی دژ بەوانــە پــڕ کردووەتــەوە کــە بــە ئەقڵــی خــۆی دەکەونــە ســەنگەرێکی دیکــەوە .تەنهــا لــە بەرئــەوەی ئــەوان لــە دیدێکــی دیکــەوە لــە سۆســیالیزم دەڕووانــن .دەبینیــن کــە لێنیــن وەکــوو یارمەتیدەرێــک /کۆمەککارێــک /بەشــدارێک لــە قووڵکردنــەوەی بیــری سۆســیالیزمدا ئەکتــەر نییــە ،بەڵکــو وەکــوو پەیامنێرێکــی خودایــی لــە قســەکانی خــۆی دەرووانێت .لــە خوێندنــەوەی لێنیندا دەبینیــن کــە هیــچ کاتێــک بانگــی هاوڕاوێــژ و هاوکۆبەندیــی و هاوســەرئەنجامگیریی لــە پرۆســە و رووداو و بابەتــەکان نــاکات و نرخێــک بــۆ هاودەنگیــی داناننێــت ،چــون لــە بناخــەدا سۆســیالیزم بــە پرۆژەیەکــی شەخســیی دادەنێت نــەک کۆمەڵیــی و کۆمەڵگایی، و بــە کارێکــی هەنووکەیــی دادەنێــت ،نــەک بــە ئاییندەیــی و دوور ،و پێــی وایــە کــە حەمتــەن دەبێــت لــە قۆناخێکــی مێژوویــی زۆر کورتــدا بێتــە دی .نــەک تەســلیم بــە کۆمەڵــگا بکرێــت و لــە پرۆســەیەکی هەزمکــردن و شــەنوکەوکردن و هێنانوبــردن و لێکدانــەوە و ئەزموونییــدا بــەردەوام و مێــژووڕەو بێــت .لــە هەمــوو ئەوانەیــش خراپــر بــڕووای بــە ڕیفــۆرم و کاردروســتیی هەنــگاو بــە هەنــگاو نییــە ،و پێــی وایــە حەمتــەن ئــەوە پاکەتێکــە کــە یــان هەیــە یــان نــا .ئەســڵەن تیئۆریــی لێنیــن بــۆ شــۆڕش و شۆڕشــگێڕیی لــەو بڕووایــەوە ســەرچاوە دەگرێــت کــە پێــی وایــە نــەک هــەر خــودی حکومــەت (بورژوازیــی /ســەرمایەداریی) بەڵکــو خــودی دەوڵــەت (برژوازیــی /ســەرمایەداریی) دەبێــت ســەرەوخوار /قڵــب بکرێتــەوە. لــە بــەراووردی تێکســتگەلی پلیخانــۆڤ ،کاوتســکی ،برنێشــتایین، کارل لێکبێشــت ،ڕۆزا و پێرتۆســۆڤ و چەندینــی دیکــەدا دەبینیــن
هەڵهێنانــی پــێ ناوێــت کــە لێکدانــەوەی لێنیــن دەرمــان بــوو .هــەر بزووتنەوەیــەک بــە پێــی لێکدانــەوەی لێنیــن (بــە قازانــج و لــە بەرژەوەنــدی یەکیەتــی ســۆڤیەتدا) دەکەوتــە دژایەتیکردنــی ئیمپریالیــزم ،ئــەوا بزووتنــەوەی ئازادیخوازانــەی پێشــکەوتووخوازانە بــوو .هــەر بزووتنەوەیــەک دژایەتــی کردنــی حکومەتێکــی دەکــرد کــە دۆســتی یەکێتــی ســۆڤیەت بــوو یــان لــە لێکدانــەوەی ئەوانــدا بــۆ سۆســیالیزم لــە شــێوە لینینیەکەیــدا، دەکەوتــە خانــەی فیــودال و کۆنپەپەرســتییەوە کــە گوایــا لەبەردەم بورژوازیــی پێشــکەوتووخوازدا لەمپــەر بــوو ،ئــەوا کۆنەپەرســتانە
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
به‌شی دووه‌م
کــە ئەمــان یــەک دانــە جاریــش وشــەی وەکــوو ”گــەوج“ و ”نەفــام“ و ”تێکــدەر“ و ”شــێوێنەر“ و ”خیانەتــکار بــە چینــی کرێــکار“ و ”نۆکــەری بورژوازیــی“ و جوێنــی دیکــەی لــەو چەشــنە لــە تێکســتەکانیاندا نییــە .بــەو شــێوە دەبینیــن کــە لێنیــن هــەر سۆســیالیزم لــە دیموکراســیی ،واتــە لــە بەشــداریی چاالکانــەی ئەوانــی دیکــە جــودا ناکاتــەوە ،بەڵکــو لــە ســەنگەری ســپی بەرامبــەر بــە رەشــدا ئەســڵەن ڕێــگا بــە ”گــەوج“ بیرکردنەوەیــش نــادات و لێــی دەترســێت. لێنیــن مــرد و کۆتایــی بــە ژیانــی وەکــوو تاکەکــەس هــات، بــەاڵم دەوڵەتێکــی پــاش خــۆی بەجێهێشــت کــە یەکێــک بــوو لــە بەهێزتریــن دەوڵەتانــی ســەردەم .میراتگرانــی ئــەو دەوڵەتــە هیــچ ئەڵتەرناتیڤێکیــان نەبــوو زیاتــر لــەوەی کــە لێنینیــزم بکــەن بــە ســەرچاوەی ئایدیۆلۆژیــی ڕەســمیی .ئــەوی باســی شــێوەیەکی دیکــە لــە سۆســیالیزمی بکردایــە بــە الدەر و تێکــدەر و ناجیــددی و جاشسۆسیالیســت و چــی و چــی ناودەبــرا .پــاش مردنــی لێنیــن هەمــوو ئــەو تیئۆریانــەی ســەبارەت بــە بــواری جیــاواز لــە ســەردەمی ئــەودا هەبــوون ،خرانــە کار .یەکێــک لەوانــە ســەبارەت بــە کێشــە نەتەوەییــەکان کــە لــە دونیــادا لــە ئــارادا بــوون هاتــە ئــاراوە .یەکێــک لەوانــە پرســیاری :پشــتگیریکردن لــە کامــە بزووتنەوە؟ ،بوو؟ ص21چژ32چ
54 بــوو .منوونــەکان پشــتکردن لــە خەباتگەلــی ئازادیخوازیــی و هاوپشــتییکردن لەگــەڵ دەوڵەتانــی ”یــار“ دا لــە مێــژوودا زۆرن، دوور نەچیــن ،هــەر لــە ڕۆژهەاڵتــی ناوینــدا ،بــۆ منوونــە تورکیــای کەمــال ئەتاتــورک ،ئێرانــی ڕەزا شــا ،ئێراقــی پــاش کودەتــای ،١٩٥٨ ســووریای پــاش کودەتــای ،١٩٥٨ئیســوپیا و هتــاد.
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
ئەڵبــەت لــە درێــژەی چەندیــن جــۆر لــە خەبــات ،لــە شــێوەی خەباتــی چینــی کرێــکار ،جووتیــاران ،کاســپکاران و چاالکیــە مەدەنییــەکان لــە ئوروپــای خۆرئــاوا ،خەباتــی یەکیەتیــە کرێکاریــەکان و دەســتکەوتەکانی بیمــەی گشــتیی و چاوەدێریــی و تەندروســتیی و مافەکانــی پێوەســت بــە ژیانــی کار ،لێــدان لــە بیری فاشــیزم و ناســیزم و دژایەتیکردنــی ،خۆشــکردنی زەمینــە بــۆ سۆســیالیزمی دیموکراتیــک و ڕێــگادان بــە خەڵــک کــە لــە مەشــقی سیاســیی و لــە دەســەاڵتی سیاســییدا بەشــدار بــن ،فەراهەمکردنــی زەمینــە کــە ئایدئۆلۆژییــەکان لــە مەیدانێکــی تــا ڕادەیــەک ئاوەڵەدا لــە ســەر دەســەاڵت زۆران بگــرن و دەســتکەوتی دیکــەی لــەم شــێوەیە ،بــوون بــە هــۆی ئــەوەی کــە بتوانرێــت ئــەو پێشــمەرجانە بنارسێــن کــە بــۆ هەبوونــی سیســتەمی دیموکراســیی پێداویســت و گرینگــن ،بــۆ منوونــە:
هەبوونی مێدیایەکی سەربەخۆ و بێالیەنی چاالک پۆلیس تەنها دەسەاڵتی جێبەجێکردنی هەبێت ڕۆشــنکردنی ڕۆڵــی ســپا تەنهــا بــۆ پارێزگاریــی کــردن لــە مەترســیی دەرەکیــی مــاف و ئازادیــی دەربڕیــن و ئازادییەکانــی دیکــە وەکــوو مافــی کۆبوونــەوە و مانگرتــن و خۆپیشــاندان و رەخنەگرتــن و وەژێرپرســیارنان و هتــاد. هەبوونــی خوێندنــگا کــە تاکەکــەس بــە گیانــی بەرپرســیاریی و جیددیەتــی سیاســیی و ڕێزگرتــن لــە یاســا و ڕێســا و هەبوونــی توانــا بــۆ پرســیارکردن ،بــۆ وەژێرپرســیارنان ،بــۆ توێژینــەوە و شــەنوکەوکردن و پەیگیریکــردن و بەدواداچــوون و غیرەتــی ســڤیلی و هتــاد. هەبوونی گەندەڵیی لە کەمرتین و نزمرتین ئاستدا هەبوونــی ســاختەکاریی لــە هەڵبــژاردن و لــە پروپاگەنــدەدا تــا ئەوپــەڕی کەمرتیــن و نزمرتیــن ئاســت
بــەاڵم زۆر خاڵگەلــی دیکــەی گرینــگ هــەن کــە بــە ســەدان و بگــرە هــەزاران لــە ڕۆشــنبیران و سیاســەمتەداران قســەیان لە ســەر کــردووە و دەیکــەن و لــە زۆر واڵتــدا هەمیشــە باســی ڕۆژانــە و خوێندنــگاکان و دانیشــگاکانە ،بــۆ منوونــە: هەبوونی ئاشتیی و ئارامیی و دڵنیایی و سەقامگیریی سیستەمێک بۆ وەگەڕخستنی ئیرادە و ویستی خەڵک دانیشــتووانێکی خوازیــار بــە دیموکراســیی کــە لــە گــۆش و پــەروەردەی خوێندنگاکانــەوە دەســت پــێ دەکات دانیشــتووانێک کــە النــی کــەم %٨٠خوێنــدەوار بێــت و بتوانێــت و بــار هێرنابێــت کــە لــە سیاســەتدا بەشــدار بێــت هەبوونی پلورالیزمی (فرەچەشنیی) سیاسیی هەبوونــی ورە و ڕۆحــی بەشــدارییکردن لــە پرۆســەی هەبوونــی پارلەمــان ،و هەڵبژاردنــی ئــازاد ،و مافــی - تاکەکــەس بــۆ هەڵبژاردنــی ئــازاد ،و هــەر تــاک و یــەک دەنــگ ،سیا ســە تد ا بەشــداریی ژنــان هاومــاف و هاوئــەرک ،مافــی هاوواڵتیبوونــی بــێ هەبوونــی ڕەووشــت (مــورال /ئەخــاق) .ڕەووشــت لــە هــەاڵواردن بــۆ دەنــگ دان. ســەربەخۆیی سیســتەمەکانی دادوەریــی ،بڕیــاردان و مانــای ویژدانداریــی و رێزگرتــن لــە مافــی ئەوانــی دیکــە بــۆ ژیــان و پێشــکەوتن و لەگەڵدابــوون و پێکەوەبــوون. جێبەجێکــردن لــە یەکــر هاومافیی و هاوئەرکیی لە بەردەم یاسا و رێسا هەبوونــی سیســتەمی ســیکۆالریزم و هەبوونــی مافــی دیــارە لــە ئەدەبــی فەلســەفیی و سیاســیی پێــش ســەردەمی هاوواڵتیبــوون و نەبوونــی شــێوەکانی هــەاڵواردن لــە دامــودەزگا ڕۆشــنگەریی ،لــە ســەرەتای ڕۆشنگەریشــەوە بــە ســەدان و بگــرە هــەزاران لــە ڕۆشــنبیران و نووســەران و هونەرمەنــدان و و پێکهاتەکانــی دەوڵەتــدا
55 چاالکوانانــی مەدەنیــی ،و هەروەهــا بــە تایبەتیــی لــە بزووتنــەوەی ســەفرەگەیت ـــەوە ژنانــی بێئەژمــار لــە هەمــوو باڵەکانــی تیئۆریــی فێمێنیســتییدا کۆمەکــی بەرچــاو و گرینــگ و شــایان باســیان بــە پرســی دیموکراســیی داوە ،چــون لــە بناخــەدا کرۆکــی دیموکراســیی بــە مانــای سیاســەت بــۆ هەمــووان دێــت .هەمــوو ئــەو خااڵنــە کــە پێشــمەرجی هەبوونــی دیموکراســیین و دەبــن بــە زەمینــەی سیاســەت بــۆ هەمــووان لــە ڕووانگــەی جیــاوازەوە تیشــکیان خراوەتــە ســەر .لــە راســتییدا بەشــێکی گــەورە و دیــاری تیئــۆری فێمێنیســتیی بــە دروســتییەوە لــە ســەر بەشــداری هەرچی زیاتــری ژنــان ،بێــکاران ،چینــی کرێــکار و هتــاد دەدوێــت و لەوێــدا باســی ڕەگــەز و ڕەگەزپەرســتیی ،توخــم و توخمپەرســتیی ،بــێ پارەیــی ،بــێ ســامانیی ،هەژاریــی ،هــەاڵواردن و شــێوەکانی دیکــە کــە عادەتــەن لــە ئەدبیاتــی سیاســییدا جێــگای تایبەتــی خۆیــان ڕۆبــەرت مــاک چێســنەی ()Robert Waterman McChesney هــەن ،بــە شــێوەی جیــاواز و لــە رەهەنــدی جیــاوازەوە باســیان لــە دایکبــووی ١٩٥٢کــە ئێســتا پلــەی پرۆفێســۆری هەیــە، یەکێکــە لــەو کەســانەی کۆمەکێکــی زۆری بــە ڕوونکردنــەوە لــە لــێ دەکرێــت. پرســی دیموکراتیــی ،مافــی هاوواڵتیــی و کۆســپەکانی رێــگای هۆشــیاریی سیاســییدا کــردووە ،و ئامــاژەی گرینــگ بــە خــودی ســەرمایەداریی وەکــوو ســەرچاوەی کۆســپ و تەگــەرە لــە رێــگای دیموکراســیی و مــاف و ئازادییەکانــدا ،دەکات .لــە زۆر شــوێن ،بــۆ منوونە لە (Rich Media, Poor Democracy: Communication شــایەد یەکێــک لــەو خاڵــە گرینگانــەی کــە بەتایبەتــی دوای جەنگی ))1999( Politics in Dubious Timesبــاس لــە دیموکراســیی جیهانــی دووهــەم ،واتــە پــاش بینینــی ناســیزم و فاشــیزم و شــێوەی بەشــدارییانە دەکات کــە بــە ڕای ئــەو النــی کــەم ســێ خاڵــی رەگەزپەرســتیی و دیکتاتۆریــی لــە دونیــای خۆرئــاوادا ،زیاتــر و گرینــگ پێداویســن ،لەوانــە کــە هاوواڵتیــان لــە هەبوونــی زیاتــر لــە الیــەن سیاســەمتەدارانی دیموکــرات و ڕۆشــنبیران و ســەرمایە و داهــات و خاوەنداریەتییــدا بــە درشــتیی یەکســان بــن، لێکۆڵــەوەران و چاالکانــی دیکــە قســەی لــە ســەر بکرێــت ،پرســی کــە هەســتیی هاوبەشــیی و هاوکۆمەڵگایــی لــە نێــوان تاکەکانــدا ڕەووشــت (مــورال /ئەخــاق) ،ویــژدان ،و ڕەفتــاری مرۆڤیانــە و هەبێــت و کــە سیســتەمێکی چــاالک و کاریگەریــی کۆمیونیکاســیۆن مرۆڤدۆســتانە ،یاخــود ڕەفتــاری خۆشەویســتیی و ڕێزلێنــان لــە (پێوەندیــی) بــۆ چاالککــردن و هاندانــی هۆشــیاریی هاوواڵتیــان و هەبــوون و بوونــەوەرەکان و رسووشــت ،بــە سیســتەمکردن و بــە بەشــدارییکردنیان لــە سیاســەتدا ،هەبێــت. سیســتەماتیککردنی دادوەریــی کۆمەاڵیەتیــی و هتــاد. بێئەژمــارن ئــەو ڕووناکبیــر و نووســەرانەی کــە لــە ڕووانگــەی رشی پرابهــات رانجــان ســەرکار دەنووســێت کــە ”ڕەووشــت چینایەتــی و هاوواڵتیــی گێتیانــە و (ئیونیوڤێرســاڵ) ڕەووشــتی بــااڵ (مــورال /ئەخــاق) دووهەمیــن فاکتــەری بنجینەییــە بــۆ بــۆ بەرپرســیاریی سیاســیی لــە سیاســەت رووانیــووە و دەڕووانــن. ســەرکەوتنی دیموکراســیی .لــە نەبوونــی ئەخالقدا خەڵــکان دەنگی ســەرئەنجامی کاری ماندوونەنــاس و بێامنەنــدی ئەوانــە کــە خۆیــان دەفرۆشــنەوە .لــە هەندێــک واڵت دەنــگ کــڕدراوە تــا دێــت سیاســەت زیاتــر و زیاتــر نــەک هــەر دەچێتــە هەمــوو و فرۆرشاوەتــەوە .ئایــا دەتوانیــن بــەوە بڵێیــن دیموکراســیی؟ ماڵێــک بەڵکــو دەچێتــە ژووری نووستنیشــەوە .ئــەوە یەکێکــە لــە ئایــا ئــەوە جەفەنــگ نییــە؟ لەبەرئــەوە تــا ٥١دەرســەدی دەســتکەوتە شاینباســەکانی ئــەم ســااڵنەی دوایــی سیاســەت.
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
دانیشــتووان بــە ڕوونیــی پشــتگیریی لــە پرینســیپی ئەخــاق نەکــەن ،هیــچ شانســێک بــۆ هەبوونــی دیموکراســیی نابێــت. کاتێــک کــە خەڵکانــی ناوابەســتە بــە ئەخــاق لــە زۆربایەتییــدا بــن، ئــەوا ســەرکردەکان پێداویســتیانە لــە نــاو ئەوانــدا دەبــن “.
56
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
ڤیلهێلــم موبــاری Vilhelm Mobergلــە ســاڵی ١٩٦٤دا ڕۆمانــی ”ژنــی پیــاو “Mans kvinnaـــی لــە چــاپ دا .موبــاری خــۆی ئــەو ڕۆمانــە بــە یەکێــک لــە هــەرە خۆشەویســرینەکانی خــۆی دادەنێــت و بــە قســەی خــۆی بــە پێنــج هەفتــە تــەواوی کــردووە. لــەو ڕۆمانــەدا موبــاری ژنێــک لــە قەفەســی ژنبوونــی نەرێتیــی ڕزگار دەکات .دەبینیــن کــە بــە پێنــج هەفتــە خانــم ”مێریــت“ لــە ژنێکــی نەریتیــی ملکــەچ بــە کۆمەڵێــک قەیدوبەنــدی کۆمەاڵیتیــی خــۆ ڕزگار دەکات و لەگــەڵ ئــەو پیــاوەدا دەڕووات کــە کەوتووەتە داوی خۆشەویســتییەوە .ڕەنگــە یەکێــک بێــت لــە باشــرین ئــەو کتێبانــەی کــە پیاوێــک وەکــوو دیــاری بــە خۆشەویســتێکی خــۆی بــدات ،چــون لەگــەڵ کتێبەکــەدا ڕێزگرتــن لــە بــاوەڕی جیــاواز و لــە ئازادیــی ئــەوی دیکــە بــۆ هەڵبــژاردن ،دەدرێــت. لــە دێــڕە نەبیرناوەکانــی ڕۆمانەکــەدا خوێنــەر دەتوانێــت شــانازیی و بەخۆباوەڕیــی موبــاری ببینێــت و تــێ دەگات موبــاری چــۆن ســەبارەت بــە تــرس ،ســوننەتی بــاو ،شــکاندنی فــەزای داســەپێرناو و بڕیــاردان بــۆ هەڵبژاردنــی ئــازاد ،بیــر دەکاتــەوە.
موبــاری نووســەرێکی گــەورەی ســوێدیە و خاوەنــی شــاکاری نەمــرە .بــەاڵم موبــاری ڕۆشــنبیرێکی سیاســییش بــوو .هەمــان ســاڵ کــە ڕۆمانــی ”ژنــی پیــاو“ ـــی نووســی ،وتــاری ”دێموکراتــور“ یشــی نووســیوە و لــە ڕۆژنامــەی ” “Dagens Nyheterدا بــاوی کردوەتــەوە .موبــاری وشــەی ”دیموکراتیــور“ لــە بــری ”دیموکراســیی“ بــەکار دەبــات. موبــاری دەڵێــت ”مــن ئــەوە ناســەملێنم کــە خەڵــکان لەبــەر خاتــری دەوڵەتێــک دروســت کرابــن ،جــا بــا هــەر دەوڵەتێکیــش بێــت .مــن لــەو بــاوڕەدام کــە دەوڵەتگــەل لەبــەر خاتــری مــرۆڤ دروســت کــراون .مــن پێموایــە کــە دەوڵەتــی ســوێدی ئێمــە لــە بــەر خاتــری هاوواڵتیــان دروســت کــراوە و دەبێــت [لــە بــەر خاتــری هاوواڵتیــان] بــە بەردەوامیــی دروســت بکرێتــەوە – لــە پێنــاوی فەراهەمکردنــی زەمینەیەکــی ئــازاددا بــۆ هەلگەلــی ژیــان
بــۆ دانیشــتووان“. باســکردنی بناخــەی دیموکراســیی و پێکهاتەکانــی ،میکانیزمگەلــی وەگەڕخســن و لــە ژیانداهێشــتنەوەی و هەروەهــا ئاماژەکــردن بــە الیەنــە الوازەکانــی ،و هەوڵــدان بــۆ چارەســەریان باســی چــڕ و پــڕ و هەمەالیەنــە دەخوازێــت .الیەنێکــی گرینگــی دیموکراســیی، پاراســتنی دۆخــی ئازادیــی و پارێزگاریکــردن لــە ســفاری ئازادییــە، النــی کــەم لــەو مانایــەدا کــە تاکەکــەس ،باوەجــودی شــێوە و ڕەگــەز و ڕووخســار و ڕەنــگ و هــەر شــتێکی دیکــە ،دەبێــت بــۆی هەبێــت لــە دیالــۆگ و لــە بڕیــاردا بەشــدار بێــت ،واتــە سیاســەت ســەبارەت بــە هەمــوو ”ئــەو“ ێــک بــۆ هەمــووان بێــت. ”تەنهــا ئازادییــەک کــە شایســتەی ناوەکــەی خــۆی بێــت، ئــەو ئازادیەیــە کــە ئێمــە بــە پێــی خۆمــان وەدووی باشــرین دەســتکەوت بــۆ ژیانــی خۆمــان بکەویــن ،تــا ئــەو جێیــەی خۆشــگوزەرانیی ئەوانــی دیکــە تێــک نەدەیــن و لــە ڕێگایانــدا بــۆ گەیشــن بــە ئەوێنــدەری نەبیــن بــە کۆســپ .هــەر یەکــە و پاســەوانی خۆشــگوزەرانیی خۆیەتــی ،بــۆ جەســتە و ڕۆح و گیــان“. جــۆن ســتیوارت میــل لــە ”ســەبارەت بــە ئازادیــی .“On Liberty موبــاری دەڵێــت ئــەو فەرمایشــتەی ســەرەوەی میــل ســەد ســاڵ کۆنــە و کاتێــک جــۆن ســتیوارت میــل لــە ســاڵی ١٨٥٩دا ئــەوەی گوتــووە کــە هێشــتا ئازادیــی جێــی بــاس بــوو و لەبەرئــەوە ناهەقی نییــە کاجوویــی لــە ســەر بــکات. موبــاری مەبەســتی ئەوەیــە کــە پــاش ســەد زیاتــر ســاڵ پــاش میــل دەبێــت چاوەڕووانــی زیاترمــان هەبێــت .کــە بــاس لــە ئازادیــی دەکردرێــت ،هــەر بــە تەنهــا بــە مانــای ئازادییــە سیاســییەکان و ئازادییــە کۆمەاڵیەتییــەکان نــا ،بەڵکــو هەروەهــا ئازادیــی ئابووریــی لــە مانــای هەبوونــی کار ،بیمــەی گشــتیی ،لەوانــە بیمــەی تەندروســتیی و چاوەدێریــی و خۆشــگوزرانیی .ئازادیــی هاوواڵتیبــوون هەروەهــا لــە مانــای هەبوونــی زەمینــەی لەبــار و گونجــاو و رەخســاو بــۆ گەیشــن بــە پلەومەقامــی سیاســیی کــە دیــارە لــە نــاو سیاســەتی قۆرخکــراودا مەحاڵــە .بۆیــە وەبیرمــان دەهێنێتــەوە کــە ”ئیدیــاکان تەنهــا لەبەرئــەوەی هەندێــک لــە الیەنگرانیــان لەگەڵیــان ناپــاک دەبــن ،ناگۆڕدرێــن .هــەر بــەو شــێوەیەش بیــرە بنەڕەتیەکانــی دیموکراســیش................ “.
57
کۆنسێپتی نوێ -کۆنفیدرالیزمی دیموکراسی و خۆسەری دیموکراسی
دەمــەوێ ئیمــڕۆ بــە قووڵــی ســەیری روودانــی ئــەو موعجیزەیــە بکەیــن ،دیــارە ئەمــە موعجیــزە نییــە ،بەڵکــو ئــەوا تیڕوانینــی ژیانــی ئــازادە کــە کــورد و تەڤگــەری ئــازادی و عەبدوڵــا ئۆجــاالن لــە ٤٠ســاڵی رابــوردوودا خەباتیــان بــۆ کــردووە .ئــەم تێڕوانینە بۆ ژیانێکــی ئــازاد هــەروا هاســان نەبــوو تــا ببــێ بــە واقیــع .وەاڵمــی ئــەم پرســە ســااڵنە بەردەوامــە .عەبدوڵــا ئۆجــاالن لــە ســەرەتای هەفتاکانــدا لەگــەڵ هەڤاڵەکانــی بــە پاشــخانی فیکــری مارکســی- لینینــی دەســتیان پێکــرد .لــە ١٩٧٨پەکەکەیــان دامەزرانــد بــە فیکــر و تێڕامانــی مارکســی -لینینــی بــۆ کوردســتانێکی یەکگرتــوو. خاڵــی جیاکــەرەوەی ئــەم بزاڤــە کــە کوردســتان داگیرکــراوە» هه‌روه‌هــا ژنــی ئازادیــش ســنورە تەقلیدییەکانــی تێپەڕانــد و لــەو بزاڤــە جێگــە دەگرێــت. بــا هۆکارەکانــی پرســی کــورد ریــز بکــەم کــە بۆچــی جیــاوازەو منونــەی نییــە:
بۆیــە هــەر بزاڤێــک کــە هەوڵــی بــۆ مافەکانــی ج ــا -4 کــوردان دەدا یــا لــە دەســپێکدا لەنــاو دەدرا ،یاخــود دەخــرا ژێــر کۆنتــڕۆڵ و ،لــە رۆڵــی ســەرەکی خــۆی الدەدرا .ئــەو هۆکارانــە بــۆ گواســتنەوەی ئــەو بزاڤــە کــە ئۆجــاالن وەک ســراتیژی ســەرەکی پەکەکــە دایمەزرانــد دەکرێــت وەک لەخــوارەوە کۆیبکەینــەوە: -١هەمــوو ئــەو خااڵنــەی ســەرەوە کــە ئامــاژەی پێکــراوە، قورســاییەکی زۆر گــەورەی بــۆ پەکەکــە دورســتکرد ،چونکــە خەڵکــی کــورد گەیشــتبوونە خاڵــی دابــڕان و ئاسمیالســیۆن .لێرەوە ئۆجــاالن گەیشــتە ئــەو قەناعەتــە کــە سیســتەم چــۆن هەژمونێکــی لەســەر كه‌لتــور دانــاوە. -٢بــە هــۆی ئــەوەی کوردســتان کۆلۆنــی نێودەوڵەتییــە ،گفتوگــۆ ســەبارەت بــە چۆنیەتــی وابەســتەیی و ســەربەخۆیی چ مانایــەک لە راســتیدا دەبەخشــێت .هەموو هێــزە هەرێمیــی و نێودەوڵەتییەکان دەیانەوێــت بزاڤــی کــوردان کۆنــرۆڵ بکــەن و یەکێکیــان دژی ئــەوی دیکــە بەکارببــەن بــۆ بەهێزکردنــی سیاســەتەکانی خۆیــان. ئــەم سیاســەتانەش وەک لــە یەکێتــی ســۆڤیەت و هێزەکانــی دیکــە په‌یڕەویــان لێدەکــرد. ٤٠ -٣ســاڵ لەخەباتــی ئۆجــاالن و پەکەکــە تەنهــا نەیانتوانــی هەڵســەنگاندن بــۆ سۆســیالیزمی بونیادنــراو و فێمینیســت، نەتەوەیــی ئــازاد و بزاڤــە ئەلتەرناتیڤــەکان بکــەن ،لــێ توانیــان
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
لــە راســتیدا پێویســت دەکات بڵێــم کــە ئــەو کۆنفراســە بــە جڤینێکــی گــەورە دەســتی پێکــرد .تەنهــا کــردەی هەڵســەنگاندن ورشۆڤەکردنــەکان کــە قســەکەران ئەنجامیانــدا گــەورە نییــە، بەڵکــو ئــەو پاشــخانە فیکرییــە ناوازەیــە ،وای لەمــن کــرد ،بەبــێ دوو دڵــی قســەکانم بکــەم .کاتــێ یەکەمجــار بیرۆکــەی به‌ســتنی ئــەو کۆنفراســەیەمان هەبــوو ،خەڵکــی زۆرمــان نەبــوو گوێیــان لــە مۆدێلــی یــا پارادیگــای ئەلتەرناتیڤــی گەلــی کــورد وهەوڵەکانــی بــۆ جێبەجێکردنــی بووبــێ یــا گفتوگــۆی لەســەر کردبێــت ،بگــرێ، بــەاڵم ئێســتا لــە نــاکاو کــە ئەگــەر کەســێک گوێــی لــە نــاوی شــاری›کۆبانێ› نەبــوو بێــت ،ئیمــڕۆ شــاهێدی گۆڕانکارییەکــی شۆڕشــگێڕیین ،بەتایبەتــی بــەالی هەندێــک کــە باوەڕییــان نەبــوو کــە شــۆڕش رووبــدات بەتایبەتــی لــە رۆژهەالتــی ناڤیــن و بەتایبەتریــش لــە نــاو کوردســتان .دیــارە ئەمــەش ئەگــەر بــۆ رابــوردووی کوبانــێ یــا کوردســتانی «ســوریا» بــە شــێوەیەکی گشــتی نادیــدە بگریــن ،دەبــێ ســیفەتی موعجیــزەی بەســەر ئــەو شۆڕشــەدا بســەپێنین.
کوردســتان دابەشــکراوە بــە گوێــرەی پەیامنێکــی -1 نێوده‌وڵه‌تــی ،نکۆڵــی لــە بوونــی دەکرێــت. هــەر لــە دابەشــکردنیەوە بــۆ چــوار پارچــە ،دووان -2 لــەو پارچانــە ،تورکیــا و ئێــران ،هەژموونــی گەورەیــان لەســەر جیهــان هەیــە ،وایکــرد کــە بــۆ پارچەیــەک لــەو چــوار پارچەیــە چارەســەریی ئەســتەم بێــت ،بــێ یەکگرتنــی هــەر چواریــان. ســراکچەری فیوداڵــی لــە کۆمەڵــگای کــوردەواری وایکرد -3 هــاوکاری ناوەندبێــت و ئەمــەش کەرەســەتەیەکی گەورەیــە بــۆ کۆنتڕۆلــی کۆمەڵــگا و خســتنە خزمەتــی ناوەنــد.
58 هەڵســەنگاندن بــۆ حاڵــی خۆیــان بکــەن و بزانــن و تێبگــەن چ هەڵەیــەک روویــداوە ،بۆچــی هەمــوو هەمــان سیســتەمیان دووبــارە کردۆتــەوە؟.
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
-٤لــە دوای ١٩٩٠ئۆجــاالن هەوڵیــدا هەنــدێ ریفــۆرم لــە نــاو پەکەکــە بــکات ،تــا بێتــەوە لەگــەڵ سۆسیالیســتی راســتەقینە و ســێنتەرالیزم»ناوەندێتی» ،بشــکێنێت و بیرۆکراســیەت لــە نــاو پەکەکــە نەهێلێــت .لــە ١٩٩٣هەوڵیــدا چارەســەریی سیاســی لەگــەڵ دەوڵەتــی تورکیــا بــۆ پرســی کــورد بدۆزێتــەوە .کاتــێ هاتــە ئەوروپــا لــە ،١٩٩٨ئەوروپــا هەمــوو هەوڵەکانــی ئۆجاالنــی بــۆ چارەســەری پرســی کــورد رەتکــردەوە .ئــەم هەوڵــە بــۆ چارەســەریی بــە تراژیدیــاک کۆتایــی هــات کاتــێ لــە کینیــا فڕێــرا لــە پرۆســەیەکی ناتــۆدا.
تــا فیوداڵــی و تــا دەگاتە ســەرمایەداری رەخنــەی تونــدی لێگیراوە. پەیوەســت بــە ئۆجــاالن جڤــاک و دەســەاڵتدارانی(نوخبەی حاکــم -و) وەک یــەک نابینیــت ،بەڵکــو جیــا ســەیریان دەکات. -٤شــیکردنەوە بــۆ پراکتیزەکردنــی بزاڤێکــی ئەلتەرناتیــڤ وای دەستنیشــان کــرد ،ئیــدی ژیانــی ئــازاد بــە بەکاربردنــی هەمــان کەرەســتەی کــۆن ئــاوا نابێــت ،بــە کاربردنــی جڤــاک ،ژن ،رسوشــت و هەمــوو ئەوانــی دیکــە وەک کۆیلــە ،چــێ نابێــت .بــۆ ئەمــە دەبێــت هێــز و ســراکچەری بزاڤەکــە بگۆڕدرێــت.
هەمــوو ئامــاژەکان بــۆ ئۆجــاالن وا دەگەیەنــن کــە هەنــدێ شــت هەڵــەی گــەورە کــراوە .ئــەو تەنهــا کێشــەکەی لــە روانگــەی -٥تەنهــا ســەرمایەداری بــە تاقــی تەنیــا نییــە لــە چەســپاندنی شۆڕشــڤانی راســت و دورســت نەدەبینــی ،بەڵکــو لــە روانگــەی مۆدێلــی باوکســاالریی کــە ٥٠٠٠ســاڵە بەردەوامــە ،بــەاڵم سیســتەمی بەڕێوەبــردراو لــەو ٥٠٠ســاڵەی رابــوردوو زیاتــر رشۆڤەکانــی ،ســراتیژ و تاکتیکەکانــی دەدەی. مــۆری خــۆی لێــداوە .بۆیــە ئۆجــاالن گەیشــتە ئــەو باوەڕییــە کــە خەلەلەکــە لــە خــودی ســەرمایەدارییە ،ئەمــەش وای لێکردیــن بۆیە ئەو وای بۆ دەچوو: مەنهەجیەتــی کێشــەکە :ئۆجــاالن گەیشــتبووە ئــەو کــە بگەینــە ئــەوە کــە لــەدەرەوەی ســەرمایەداری و فۆرمــی -1 راســتییە چەکــی ئایدیالۆژیــا زۆر باشــر کاریگــەری دادەنێــت باوکســاالریی ژیــان هەیــە .ئۆجــاالن قوڵــر بــۆی چــوو ،بــۆ قواڵیــی لەســەر سیســتەم ،وەک لــە بەکاربردنــی چــەک بــە فیزیکــی .دیرۆکــی جڤــاک .شارســتانیی دیموکراتیــک ئۆجــاالن بەشــداریی تێگەیشــن لــە حــازری کۆمەڵــگا و ژن لــە ســەر بناخــەی تێگەیشــن لــە رەخنەگرتــن لــە مۆدێرنێتــەی ســەمایەداری کــرد .بــۆ ژیــان و لــە رابــوردوودا دەبێــت ،رابــوردووی تۆمارکــراو کــە یــا بــاش خەباتــی هەمــوو ئەوانــەی دەرەوەی سیســتەم بــە تایبەتــی ژن، تۆمــار نەکــراوە یــا لــە ناوچــووە .ئەمــەش سیســتەم تاکالیەنــە خەڵــک ،كه‌لتــور و کرێــکاران لــە ژێــر دەســتەواژەی ‹ شارســتانی مۆنۆپۆلــی ئــەو رابــوردووەی ســەبارەت بــە خەڵــک و ژن کــردووە دیموکراتــی› جێگــەی پێــداون .نــاوی لــە سۆســیالزمی زانســتی و بەتــەواوی کۆنتڕۆڵــی کــردووە و راســتییەکانی شــاردۆتەوە .کــە گەشــە بــە ئازادییــەکان دەدات بــە ‹سۆســیولۆژی ئــازاد›. کێشــەی مەنهەجیەتــی و رێبــازی تایبــەت خــۆی لــە تاقیکردنــەوە و شــیکردنەوەی بــۆ شارســتانی دیموکراســی لەســەر بناخەیــەک کــردووە کــە نــاوی نــاوە› مــۆڕاڵ و جڤاکــی سیاســی› یــا جڤاکــی چەنــد و چۆنــی دەبینێتــەوە. دیموکراســی کــە ڤێرژنــی هــەرە لــە پێشــی دیرۆکــی جڤاکــە .ئــەو داســتان ،ئاییــن ،فەلســەفە و زانســتی پۆزەتیــڤ لەگــەڵ کۆمەڵێــک مۆدێلــی جیاجیــا پەیوەســت بــە کایــەی جڤــاک دەبینێت -2 مێــژووی ســەرمایەداری و دەســەاڵتداریی یەکانگیــر دەبــن ،بۆیــە کــە گەشــەیان کــردووە کــە ئیســتا جێــگای بــاس نییــە: یەکێــک ئــەوەی دیکــە دەپارێزێــت. یەکــەی هــەر نــاودار لــە دەســەاڵتداریی ،بــە نــاوی الیەنــی پۆزەتیڤــی جڤــاک و رێچکــەی هەماهەنگیەکەی -1 ، -3 بەتایبەتــی گەشــەی رسوشــتی کە لە جڤاکــی ســەرەتایی ،کۆیالیەتی دەوڵــەت -نەتــەوە .لــە مێــژووی ئــەو مۆدێلــە کــە تاقیکراوەتــەوە
پڕیەتــی لــە کێشــە لــە بیناکــردن ،وێرانکــردن و جیابوونــەوە. ئامانجــی ســەرەکی بریتییــە لــە شــاردنه‌وه‌ی ئایدیۆلۆژیەتــی بۆیــە ئۆجــاالن بناخــەی بــۆ شارســتانی دیموکراســیەکەی ئــاوا دەوڵــەت .لــە جیاتــی ئاشــکراکردنی کێشــەکانی جڤــاک بــە درێژایی دانــاوە: ژنــی ئــازاد ،پێویســتە شارســتانی دیموکراســی أ - مێــژوو ،هەڵدەســتێت بــە شــاردنەوە و قوڵکردنەوەیــان. تایبه‌مته‌نــدی فێمێنیســتی هەبێــت ،ئــەو وا دەڵێــت .وەک ماریــا مایــس دەڵێــت؛ ژن یەکــەم نەتەوەیــه و داگیــرکار دواتــر. یه‌كێــك لــە کەموکوڕییەکانــی سۆســیالیزم ،لــە پێناســەکردنی کارە ،هه‌مانــكات کار بەپلــەی یەکــەم پێناســە دەکات .ئەمــەش لــە چۆنیەتــی رشۆڤەکردنــی نەدانــی کــرێ بــە ژنــان و خەڵکــی و ئیســتغاللکردنی رسوشــته ،ئەمــەش هەمــووی لــە ســەرمایەداریدا کۆدەبێتــەوە .تــا ئەمانە بە ویســتی مرۆڤــەکان نەبێت ئیــدی بە زۆر لــە الیەکــی دیکــەوە ،بــۆ دەســپێکی رشۆڤــە مارکســیزم و بەکاربردنــی تونــدو تیــژی دەبێــت ،کــە ئەمانــەش هەڵســوکەوتی -2 لــە خاڵــی ئابــوری دەســتپێدەکات .مارکســیزم خــۆی وا فۆرمەڵــە هاوبەشــی هەمــوو سیســتەمە داگیرکارییەکانــە .ئەمــەش هەمــان دەکات کــە ئەلتەرناتیڤــی بــۆ ئــەو سیســتەمە پێیــە .هەڵبژاردنــی پەیوەندییــە لــە نێــوان ژن و پیــاودا ،کــە پەیوەندیــی داگیرکارییــە. جــۆری کار و ئابــوری ســەرمایەداریی وەک بناخــەی مۆدێلــی ئــەم راســتییەش چەواشــە دەکرێــت بــەوەی کــە مافــی تایبەتــی تاقیکــراوە لــە مێــژوو و نــاو چڤــاک دادەنێــت .بــه‌اڵم ئــەم کەســییە و دەپارێزرێــت بــە بەکاربردنــی ســۆز و خۆشەویســتی. نزیکایەتییــە کۆمەڵێــک ئیشــکالیەتی هەیــە وەک لــە پێناســەی بۆیــە پێویســتە ســەر لــە نــوێ ئــەو پەیوەندییــە پێناســە بکرێتــەوە. کار ،هەنــدێ شــت کــە دواتــر لــە مــەڕ فێمێنیــزم رەخنــەی لێگیــرا .نــە دەوڵــەت و نــە هیــچ ده‌ســه‌اڵتدارییەک ناگاتــە چارەســەریی بەبناخــە وەرگرتنــی ئۆجــاالن ،مــۆڕال و جڤاکــی سیاســی ،بــۆ ئــەو تــا تــاک بەتــاک یــا هەمویــان نەگەنــە ئــەو باوەڕییــە کــە ئــەو مۆدێلــە ،پەیوەنــدی نێــوان ئــازادی و مــۆڕاڵ و ئــازادی و سیاســەت سیســتەمە بــۆ ژیانیــان ئــازار بەخشــە. رەســمکرد .لــە پێنــاو گەورەترکــردن و فرەوانکردنــی رووبەریــی شارســتانی دیموکراســی پێویســتە لــە ســەر بناخــەی ئازادیــی ،مــۆڕال وەک خاڵــی کۆکــەرەوە لــە نێــوان جڤــاک و ب - سیاســەت بوونــی پێویســته هەبێــت و بــاڵ بەســەریدا بکێشــێت .پیشەســازی ژینگەیــی ئاوابێــت .ئەمــەش لۆژیکێکــە لــە ناوچــە و مــۆڕال و جڤاکــی سیاســی رسوشــتی ســتاتۆی جڤاکــە ،گەنــدەڵ رووبەرێکــی ئاڵۆزدایــە ،چونکــە جیــاوازی هەیــە لــە چۆنیەتــی نابێــت بــە دەســەاڵتی هەڕەمــی و پاوانخوازیــی .هــەروەک شــێوازی ژیامنانــدا. دەقــە ئاینیــەکان ،ئەوانیــش دووپاتــی مــۆڕال دەکەنــەوە، شارســتانی دیموکراســی پێویســتە گەشــە بــدات ئەوانیــش الیەنــی سیاســی بــۆ جڤــاک لــە دەوڵەتــدا بــە گرنگــر ت - دەزان لــە تــاک .بــورژوای لیبــڕاڵ ئــەوان هەمیشــە لــە شــەڕێکی بــە تێگەیشــتنی خــۆی لــە مــەڕ خۆپاراســن .بەکاربردنــی هێــز کــراوەدان لــە دژی جڤاکــی سیاســین .لیربالیــزم دژی ئایدیۆلۆژیــا تەنهــا مۆنۆپــۆل کــراوە بەدەســت دەوڵــەت و دەســەاڵتداران و بــە پراکتیزەکردنــی سۆسیالیســتین .تــاک لــە نــاو دەوڵــەت لــە بــۆ ئــەوەی مــۆڕال و جڤاکــی سیاســی بــێ پاراســن بهێڵنــەوە. دژی شــەڕی جڤــاک بەکاردەبــەن ،ئەمــەش بــە گوێــرەی ئــەوەی هــەر هەوڵێکــی جڤــاک بــۆ خۆپاراســن ،پێناســەی تیرۆریســتی دەوڵــەت چەنــدە بەهێــزە .ئۆجــاالن گەیشــتە ئــەو باوەڕییــە کــە وتاوانبــاری بەسەردادەســەپێنن .بــەاڵم لــە الیەکــی دیکــەوەش کۆیالیەتــی بەرهەمــی بەکاربردنــی هێــز و داگیرکردنــی ئابورییەوە بەشــی هــەرە زۆری ئــەو خەباتــە بــۆ ئازادیــی بــە بەکاربردنــی بــووە .لەســەری ســەروەی هەڕه‌مەکــە هێــز و ده‌ســه‌اڵتداریی هێــز ســەرکەوتنیان نەهێنــا .ئــەم خۆپارێزی ـ ه پێویســتە بــە رەگــی بیناکــراوە .بۆیــە ئــەو وای دەبێنێــت ئەگــەر بــە پراکتیــک فریــای گژوگیاکانــەوە ببەســرێتەوە هەمــووی بگرێتــەوە نــەک تەنهــا گروپێکــی پرۆفیشــنال بەتەنیایــی. ئــەو جڤاکــە نەکەویــن ،دادەڕمێــت.
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
59
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
60 لــە کۆتاییــدا ،ئابــوری شارســتانی دیموکراســی ،ئابــوری ث - کۆمینەیــە .ئابــوری تــاک بــە تــەواوی بــە ئابــوری دەوڵــەت بەســراوەتەوە ،بــۆ هەمــوو پێداویســتییەکانیان پێویســتیان بــە دەوڵــەت دەبێــت .خانــوو ،خــواردن ،خوێندنــگا و هــەر شــتێک کــە پێداویســتی تاکــەکان بێــت .بۆیــە گەڕانــەوەی تــاک بــۆ دابینکردنــی پێداویســتەکانی بــۆ جڤــاک و کۆمینــە رێــگا دەگرێــت بــۆ دووبارەکردنــەوەی ئالیەتەکانــی ســەرمایەداری بــۆ دابینکردنــی پێداویســتییەکانی ژیــان .مۆدێرێنێتــەی دیموکراســی ....دواجــار، مۆدێرێنێتــەی دیموکراســی چییــە؟ عه‌بدوڵــا ئۆجــاالن دەڵێــت: منیــش لەویــەوە دەیگوازمــەوە :مــن دۆزەرەوەو دانــەری مۆدێرێنێتــەی دیموکراســی نیــم .تەنهــا مۆدێرێنیتــە ناوێکــە بەســەر ســەرمایەداریدا بــڕاوە ،ئــەوا ٤٠٠ســاڵێک دەبێــت بەســەر شارســتانیی کالســیکدا تێەپەڕدەبێــت ،دەکرێــت وا بیربکرێتــەوە کــە ئــەو نــاوە بــۆ ئــەو ٤٠٠ســاڵەی شارســتانی دیموکراســیەدا بێــت .رەهەندەکانــی مۆدێرێنێتــەی دیموکراســی: مۆڕال و جڤاکی سیاسی. -1 پیشەسازی ژینگە. -2 کۆنفیدرالیزمی دیموکراسی. -3 کۆنفیدرالیزمــی دیموکراســی :خۆســەری دیموکراتــی لــە ئاســتی هەرێمــی ،دواتــر هەموویــان بەیەکــەوە لــە ئاســتی گشــتی کۆنفیدرالیزمــی دیموکراســی پێــک دێــت .کۆنفیدرالیزمــی دیموکراســی ئەلتەرناتیڤــی سیاســیی دەوڵــەت -نەتەوەیە و لەســەر ئــەو بناخانــە ئــاوا دەبێــت: نەتەوەی دیموکراتیک. -1 سیاسەتی دیموکراسی. -2 خۆپاراســن .کۆنفیدرالیزمی دیموکراســی خۆی ســنوردار -3 نــاکات و خۆشــی نابەســتێتەوە بــە ســنورێک بەڵکــو ســنورەکان دەربــازدەکات ،کۆنفیدرالیزمــە لەســەر بناخــەی ویســتی جڤاکــە جیاجیــاکان .لێــرە هــەر جڤاکێــک ،نەتــەوە ،كه‌لتــور ،ئایــن و رێکخــراوەی کۆمەڵــگای مەدەنــی ،یەکــەی ئابــوری ســەربەخۆ خــۆ بەخــۆ بەڕێوەدەبــات و وەک یەکەیەکــی سیاســی و نوێنەرایەتــی خــۆی دەکات .گرنگرتیــن بڕگەیــەک بریتیــە کــە ئــەو یەکــە سیاســییە ،توانــای هەیــە بڕیــاری ئازادانــەی خــۆی بــدات و مافــی بڕیاردانــی هەیــە .کۆنفیدرالیزمــی دیموکراســی کراوەیــە بــۆ چەنــد چینــی جیاجیــا لــە فۆرمــی سیاســی .هــەردوو ئاســۆیی و ســتونی فۆرمــی سیاســی بــە گوێــرەی ســراکچەری ئاوابــووی پێویســتی
بــە ئامادەگــی رۆژانــەی لــە نــاو جڤاکــدا هەیــە .کۆنفیدرالیزمــی دیموکراســی پەیوەندییەکانــی ناوەنــد ،خۆجێــی و هەرێمیی فۆرمی سیاســی بــە هاوســەنگی دەپارێزێــت .ئــەم چەمکانــە زیاتــر لەالیەن قســەکەری دیکــە لــەم کۆنفراســەدا باســی لێوەدەکرێــت .پێویســت دەکات بگەڕێنــەوە بــۆ مــۆڕال و الیەنــی سیاســەتی جڤــاک .بەشــی زۆر رووناکبیــران لــە زانکــۆکان گیربوونــە ،پێویســتە ئەوانیــش بگەڕێنــەوە .یاســا شــوێنی مۆڕاڵــی گرتۆتــەوە .لەالیەکــی دیکــەوە سیاســەت ئیــدارەی بیرۆکراســی لــە دەوڵــەت -نەتــەوە لــە ژێــر نــاوی پەرلەمانیــی پێدەدرێــت .دواتــر لــە پێنــاو بەردەوامبوونــی ســەرمایەداری و کۆبوونــەوەی هێــز و ده‌س ـه‌اڵت لــە شــوێنێک و هەرەمــی ده‌س ـه‌اڵت بوەســتێرنێت پێویســت دەکات ،ســراکچەری کۆنفیدرالیزمــی دیموکراســی ئاوابکەیــن ،بــۆ جڤاکێــک کــە جڤاکــی دیموکراســت ،ژینگەیــی و ئــازادی جێنــدەر تیــدا فەراهــەم بکرێــت. بــۆ گەیشــن بــەم ئامانجانــە ،هەنــدێ شــت هەیــە بــۆ کــردن وەک : ا -ئەرکەکانــی رووناکبیریــی و فێرکــردن. ب -فێرکردنی پیاوان. ج -ئابوری ،پیشەسازی ژینگەیی. د -خێزان ،پەیوەندییەکانی نێوان ژن و پیاو. ت -خۆپاراسنت. پ -کەلتور و جوانی هونەر. س -هەڵوەشــاندنەوەی ده‌سـه‌اڵتداریی و ســراکچەری هەڕەمیــی. وەک دەرئەنجــام وای دەبینیــن کــە ٪٩٩وەک داڤیــد بــۆی چــووە، دەبێــت خەبــات بکەیــن و بگەیــن بــە ژیانێکــی ئــازاد ،پێویســتییەکە بــۆ ئــەوەی گەشــە بــە دیــدە جیاجیــاکان بدەین بــۆ دەســتبەرکردنی ژیانێکــی دیکــەی باشــر لــەو ژیانــەی کــە ســەرمایەداری بەرهەمــی هێنــاوە کــە مــرۆڤ وا لێــدەکات هەمــوو شــتێکی هەبێــت و بــۆ ئــەوەش دەبێــت پــارەی هەبێــت ،ئێمــە دەمانەویــت ژیانێکــی دیکــە پــڕ لــە بەرهــەم کــە تیایــدا چاالکییــە ئابورییــەکان و گــەڕان بــەدوای راســتیدا ببــێ بــە ناوەنــدی ژیــان لــە جڤــاک .لــە کۆتاییــدا دەنگــم دەخەمــە پــاڵ هەمــوو ئەوانــەی ئاواتیــان خواســت کــە بــۆ کۆنفراســی ئاینــدە ،ئۆجــاالن لــە نێوامنانــدا بێــت و بەشــداریامن بــکات لــە رشۆڤــە و شــیکاری زیاتــر بــە قوڵــی فیکــری ئــەو بکەیــن. هاڤیــن گۆســنه‌ر :ئەندازیارێکــە ،رۆژنامەوانــە ،چاالکوانــی مافەکانی ژنانــە ،یەکێکــە لــەو زمانحااڵنــەی بانگــوازی نێونەتەوەیــی ئــازادی بــۆ ئۆجــاالن -ئاشــتی بــۆ کوردســتان و کۆمەڵێــک کتێبــی ئۆجــاالن وەرگێڕاوەتــە ســەر زمانــی جیاجیــا.
61 بنەچەی ڕۆژی یەکی ئایار لە کوێوە هاتووە؟ رۆزا ﻟﯚﮐﺴەﻣﺒﯚرگ
ﻟە ﺋﯿﻨﮕﻠﯿﺰﯾﯿەوە :ﺋﺎزاد ﺋﺎرﻣﺎن
لە ڕاســتی دا چ شــتێک ئــەو ئازایەتییە مەزنــەی دا بە کرێکاران کــە بــاوەڕ بــە هێــزی خۆیــان بکــەن و هەروەهــا رێککەوتــن نامەیەکــی کاری جەمــاوەری بــە خۆیــان هەڵبژێــرن؟ چ شــتێک توانــی ئــەم ئازایەتییــە بــە کۆیالنــی دەســتی کارگــە و کارخانــەکان بــدات بــۆ بانگەوازکردنــی ســوپای خۆیــان؟ بەوشــێوەیە ئیــدی مەراســیمی پرۆلیتــاری بەخێرایــی قەبــووڵ کـرا ،لــە ئوسـرالیا دەســتی پێکــرد و باڵوبــۆوە بــۆ واڵتانــی تــر ســەرەنجام تــەواوی پرۆلیتاریــای جیهانــی گرتــەوە. یەکەمیــن منوونــە کــە بــە دوای کرێکارانــی ئوســرالیا دا بەڕێوەچــوو ،کرێکارانــی ئەمریکایــی بــوون .لــە ســاڵی 1886 دا ئــەوان باوەڕیــان وابــوو ()1ی ئایــار ببێــت بــە ڕۆژی راگرتنــی کار لــە جیهانــدا .لــەم ڕۆژەدا 200هــەزار کرێــکار دەســتیان لــە کار کێشــایەوە و داخــوازی ( )8ســەعات کار یــان لــە ڕۆژێکــدا بەرزکــردەوە .دواتــر دەســەاڵتداران ڕێگــری یاســایی و پۆلیســی یــان دانــا بــۆ قەدەغەکردنــی کرێــکاران بــۆ
رۆژی ﺟﯿﻬﺎﻧﯽ ﻛﺮﯾﻜﺎران
ﺋــﺎ
چەندیــن ســاڵ بــۆ ڕێگەگرتــن لــە دووبــارە بوونــەوەی {ئــەم قەبارەیــە} لــە خۆپیشــاندان .هەروەهــا لــە ســاڵی 1888 دا ئــەوان ســەرلەنوێ بڕیارییــان دا و ســووربوون کــە مەراســیمی داهاتــوو ئەبێــت لــە 1ی ئایــاری 1890دا بێــت. لەوســەردەمەدا بزووتنــەوەی کرێــکاران لــە ئەوروپــا گەشــەی بەهێزتــرو گــورج و گــۆڵ تــر بــوو .بــە هێزتریــن منوونــەی ئــەم بزووتنەوەیــە کۆنگــرەی کرێکارانــی ئەنتەرناســیونال بــوو لــە ســاڵی
( no / 5 )- 30 - 4 - 2016
هــرزی کامەرانــی وەک یــەک جــەژن و پشــووی پرۆلیتــاری، بــە پێنــاس و وەســیلەی جێبەجــێ کردنــی 8ســەعات کار لــە ڕۆژێکــدا یەکەمیــن جــار لــە ئوســرالیا لــە دایــک بــوو. کرێکارانــی ئوس ـرالیا لــە ســاڵی 1856بــە کۆمــەڵ بڕیارییــان دا یــەک ڕۆژ کار رابگــرن و کۆبوونــەوە و مەراســیم بەرێبخــەن لــە پێنــاوی چەســپاندنی 8ســەعات کار لــە ڕۆژێــک دا. ئــەم ڕۆژەی ئــەو مەراســیمەیان تیایــدا بەرپاکــرد 21ی ئەپریــل بــوو .لــە ســەرەتادا کرێکارانــی ئوس ـرالیا بــە تەنهــا ســاڵی 1856یــان لــە بــەر چــاو گرتبــوو ،بــەاڵم مەراســیمی یەکەمیــن ســاڵ کاریگــەری گرنگــی دانــا لــە ســەر جەمــاوەری پرۆلیتاریــای ئوس ـرالیا ،کــە بــە شــوێنێک گەیشــت بــوو بــە وروژانێکــی دیــار و نــوێ ،بۆیــە بڕیارییانــدا هەمــوو ســاڵێک دووبــارە مەراســیم بگێــڕن.
62
(ژ10 )5 .ی گواڵن 2716
هیــچ کەســێ نەیتوانــی ئــەم بروســکە لــە نــاکاوە پێشــبینی بــکات و کــە بــەم شــێوەیە قەبــوڵ بکرێــت و بــەم خێرایییــە لــە ڕێــگای چینــی کرێکارانــەوە بــەرەو پێــش بچێــت .هەرچۆنێــک بــوو گێرانــی مەراســیمی 1ی ئایــار یــەک جــار بــوو .بــەاڵم ئێســتاکە هەمــوو کــەس تێگەیشــتووە و هەســت دەکات کــە ڕۆژی 1ی ئایــار بــوو وە بــە داب و نەریتێکــی ســااڵنە و بەردەوامــە.
1889دا .لــەم کۆنگرەیــەدا ،کــە 400کــەس لــە نوێنــەری کرێــکاران ئامادەبــوون و بڕیاریــان دا 8ســەعات کار لــە ڕۆژێکــدا یەکەمیــن داخــوازی یــان بێــت .لــە ســەرووی هەموویانــەوە نوێنەرانــی یەکێتــی یــە کرێکاراییەکانــی فەرەنســا ،کرێــکاری الڤیــن Lavigne لــە بــرۆدۆ ، Bordeauxداواکاری ئــەوە بــوون ئــەم داخــوازی یــە ببێتــە داخــوازی کرێکارانــی تــەواوی واڵتــان و بەرزبێتــەوە بــۆ وەســتانی کار لــە سەرانســەری جیهــان .نوێنەرانــی کرێکارانــی ئەمریــکا بانگێشــەی هاورێیانیــان کــرد بــۆ مانگرتــن لــە 1ی ئایــاردا یەکەمیــن داخــوازی 1ی ئایــار دەروازەیــەک بــوو بــۆ 8ســەعات کار لــە ســاڵی 1890دا .کۆنگــرە بڕیــاری دا ئــەم ڕۆژە ببێتــە ڕۆژی لــە ڕۆژێکــدا .بــەاڵم هەتــا پێــش گەیشــن بــەم ئامانجــەش ،ڕۆژی 1ی ئایاریــان وازلــێ نەهێنــا .تــا ئــەو کاتــەی خەباتــی کرێــکاران لــە مەراســیمی پرۆلیتاریــای جیهــان. دژی بــۆرژوازی و دەســەاڵتی فەرمانــڕەوا بــەردەوام بێــت ،تــا ئــەو لــەم مەســەلەیەدا 30ســاڵ بــەر لــە ئوسـرالیا ،کرێــکاران لــە راســتی کاتــەی بــە مافەکامنــان دەگەیــن ،ڕۆژی 1ی ئایــار پێوســتە دەربڕینی دا یــەک جــار خۆپیشــاندانیان بەرێخســت .کۆنگــرە هەڵوێســتی داخــوازی ســااڵنەمان بێــت .تاکــو ڕۆژێکــی باشــر شــەبەق دەدا ،تــا گــرت کرێکارانــی سەرتاســەری دونیــا بــە هاوپشــتی لــە گــەل ئــەو کاتــەی چینــی کرێــکاری جیهــان ســەردەکەوێ و رزگاری بــە یەکــر لــە پێنــاوی 8ســەعات کار لــە ڕۆژێکــدا لــە 1ی ئایــاری دەســت دێنــێ ئــەو کاتــە مرۆڤایەتــی لەوانەیــە مەراســیمی ڕۆژی 1890خۆپیشــاندان بەرێبخــەن .هیــچ کــەس قســەی نەکــرد لــە 1ی ئایــار جــەژن بگرێــت بــۆ ڕێزلێنــان لــە خەباتــی تــاڵ و ئــازاری ســەر پشــووی ســااڵنی داهاتــوو .چونکــە بــە شــێوەیەکی رسوشــتی رۆژانــی رابــردوو.