YANVAR - FEVRAL 2015
Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 1 (15)
DSX SAHИL MЦHAFИZЯSИ
General-leytenant Arzu Rəhimovlamüsahibə
TürkiyəAzərbaycan silahınıseçdi
Hədəf sistemləri
BU SAYIMIZDA Yanvar - Fevral
2015
Hərbi - texnoloji jurnal
6
MÜSAHİBƏ
AZƏRBAYCANDA SƏFƏRBƏRLİK VƏ HƏRBİ XİDMƏTƏ ÇAĞIRIŞ PROSESİ TƏKMİLLƏŞİR RƏŞAD SÜLEYMANOV Fevralı ayının 13-də Azərbaycan Respublikası Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin (SHXÇDX) fəaliyyətə başlamasının üçüncü ili tamam oldu. Ötən 3 ildə Xidmətin fəaliyyəti, səfərbərlik və hərbi xidmətə çağırış sahəsində görülən işlər, qarşıdakı planlar barədə AZERİ DEFENCE jurnalının suallarını Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin rəisi, general-leytenant Arzu RƏHİMOV cavablandırır.
12
16
21
DSX SAHİL MÜHAFİZƏSİ - 10
ORDUMUZ GÜCÜNÜ GÖSTƏRDİ
TÜRKİYƏ AZƏRBAYCAN SİLAHINI SEÇDİ
ÖLKƏ
ÖLKƏ
ÖLKƏ
RƏŞAD SÜLEYMANOV
22
26
34
HAVELSAN- SİMULYATOR, TƏHSİL VƏ KİBER TƏHLÜKƏSİZLİKDƏ LİDER ŞİRKƏT
İNTEQRƏ OLUNMUŞ HAVA HÜCUMUNDAN MÜDAFİƏ
XÜSUSİ TƏYİNATLILAR ÜÇÜN YÜNGÜL SİLAHLAR
TANITIM
TANITIM
YENİLİK
RAMİL MƏMMƏDLİ
AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 1 (15)
Redaktordan
Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV
yayım müdiri Ramil Məmmədli Теl:
(+994 55) 667 5072
E-mail: azeridefence@gmail.com editor@azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova küçəsi, 14
türkiyə təmsilçiliyi
EtKiLESiM grafik tasarım ve tanıtım Hizmetleri Ltd.Şti.
Hoşdere Cad. Halit Ziya Sk. No: 26/3 Çankaya, 06540 Ankara – TÜRKİYE Теl: +90 312, 441 71 93 Fax: +90 312, 439 71 94 azeridefence-tr@etkilesimltd.com Jurnal Ədliyyə nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb
AZERİ DEFEnCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEn): 1302929491 tiraj: 1500 Jurnalda AzərtAc, ARMS-tASS, Army technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur. Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər. Reklam materiallarına görə AZERı DEFEnCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır. Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.
Qiyməti: 5 manat Qapaq fotosu: DSX Sahil Mühafizəsinin yeni kateri təlimdə © DSX
Dəyərli oxucu 2015-ci ilin ilk ayı müdafiə sənayemiz üçün düşərli oldu. Türkiyə Əmniyyət Baş İdarəsinin elan etdiyi tenderin qalibi olan Müdafiə Sənayesi Nazirliyimiz (MSN) qardaş ölkənin polis xüsusi təyinatlılarını RPQ-7V2 əl qumbaraatanları ilə təchiz edəcək. Silah alımına və seçiminə özünəməxsus kaprizlərlə yanaşan Türkiyənin bu müsabiqəsində bütün testləri uğurla keçən Azərbaycan silahı qardaş ölkənin silahlanmasına girməyə haqq qazanmış oldu. Bununla da Türkiyədən silah idxal edən Azərbaycan həm də Türkiyəyə silah ixrac edən ölkələr siyahısına düşdü. Burada söhbət hansısa miqdarda silahın ixracından getmir. Önəmli olan məsələ MSN-in artıq beynəlxalq brendə çevrilməsidir. Sirr deyil ki, bu Azərbaycan hərbi sənayesinin, onun mühəndis potensialının on illik böyük zəhməti bahasına meydana gəlib. İkinci önəmli məqam isə bir vaxtlar, elə indinin özündə xaricdə və ölkənin daxilində Azərbaycan müdafiə sənayesinin uğurlarına şübhə ilə yanaşanlara verilmiş olan mesajdır. Hərbi sənayenin, bu sektorun məhsullarının ən yaxşı qiymətləndirilməsi real hərbi əməliyyat meydanlarında istifadəsidir. Bu gün Azərbaycan MSN müəssisələrində istehsal edilən silah və sursatlar da real döyüş meydanlarında tətbiq olunmaqla, bu məktəbi uğurla keçməkdədir. Müdafiə sənayesi üçün təbii ki ixracat vacibdir. Lakin buna qədərki mərhələ öz daxili bazarında tələblərin qarşılanmasıdır. Azərbaycan müdafiə sənayesinin potensialı ilə tanış olan bir şəxs kimi MSN-in imkanlarının buna yetdiyini deyə bilərəm. Yaşadıqlarımız və ətrafımızda baş verənlər göstərir ki, bu gün istənilən ölkə beynəlxalq təşkilatların və ya super güclərin haqsız yanaşması səbəbindən hərbi embarqolarla üzləşə bilər. Həyati əhəmiyyətli anlarda tətbiq olunan bu embarqoların ortaya çıxardığı nəticənin aradan qaldırılması isə sonradan uzun illər və böyük sərmayələr tələb edir. Bunun bir yolu var – milli hərbi sənayenin inkişafı. Bunu inkişaf etdirmək üçün qərar, potensial və imkan da var. Sadəcə əlimizdəki zamandan səmərəli istifadə etməliyik. yanvar-fevral 2015 5
MÜSAHİBƏ
AZƏRBAYCANDA SƏFƏRBƏRLİK VƏ HƏRBİ XİDMƏTƏ ÇAĞIRIŞ PROSESİ TƏKMİLLƏŞİR RəşadSüleymanov
Fevralı ayının 13-də Azərbaycan Respublikası Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin (SHXÇDX) fəaliyyətə başlamasının üçüncü ili tamam oldu. Ötən 3 ildə Xidmətin fəaliyyəti, səfərbərlik və hərbi xidmətə çağırış sahəsində görülən işlər, qarşıdakı planlar barədə AZERİ DEFENCE jurnalının suallarını Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin rəisi, general-leytenant Arzu RƏHİMOV cavablandırır.
AD: Cənabgeneralleytenant,mü sahibəmizə Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xid mətinin ötən üç ildə fəaliyyətinə nəzərsalmaqlabaşlamaqistərdik. Geridəqalan3ilərzindəXidmətin formalaşması və bugünkü vəziy yətəgəlməsinecəbaşverdi?Nələr əldəolundu? Arzu RƏHİMOV: Respublika Prezidenti,SilahlıQüvvələrinAliBaşKoman danıcənabİlhamƏliyevinməqsədyönlü siyasəti əvvəlki illərdə olduğu kimi 2014cü ildə də həyatın bütün sahələ rində uğurlarla, inkişafla müşayiət olu nub. Ali Baş Komandanın müəyyən et diyi dövlət siyasətinin tələb olunan sə viyyədəicrasınıtəminetməkməqsədilə 3ilərzindəSəfərbərlikvəHərbiXidmə
6 AZERI DEFENCE
t ə Çağırış üzrə Dövlət Xidməti tərəfin dənəsaslıtədbirlərgörülüb,səfərbərlik hazırlığıvəsəfərbərliküzrəçağırış,Azər baycanSilahlıQüvvələrininçağırışçılarla komplektləşdirilməsi,vətəndaşlarınhər bivətənpərvərlik tərbiyəsi, müddətli həqiqi hərbi xidmətə çağırışaqədərki hazırlığıistiqamətindəəhəmiyyətlinəti cələrəldəedilib.Ötənqısamüddətər zindəSəfərbərlikvəHərbiXidmətəÇa ğırış üzrə Dövlət Xidməti Ali Baş Ko mandancənabİlhamƏliyevindiqqətvə qayğısı nəticəsində inkişaf yolu keçib, ordu quruculuğu prosesinin təkmilləş dirilməsinəöztöhfələriniverib. AD: Səfərbərlik və hərbi xidmətə çağırışla bağlı qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi istiqamətində
görülənişlərbarədəməlumatver mənizi xahiş edirik? Qarşıdakı dövrdə bu sahədə konkret olaraq hansı addımların atılması, hansı qanunvericilik, normativ hüquqi aktlaradəyişikliklərinedilməsinə zərdətutulur?Xüsusəndəbugün ictimaiyyətin əsas nəzərində olan müqaviləliheyətləkomplektləşdi rilməvəhərbiqeydiyyatməsələlə riiləbağlıgündəmdəhansıməsə lələrvar? ArzuRƏHİMOV:Qanunvericilikba zasının təkmilləşdirilməsi istiqamətində işlərdaimdiqqətdəsaxladığımızməsə lələrdəndir. Xidmət tərəfindən qanun vericiliyin təkmilləşdirilməsi istiqamə tindəirəlisürüləntəkliflərinmüsbətca vablandırılması fəaliyyətimizə əlavə sti
MÜSAHİBƏ mulverir.Məlumolduğukimi,buyaxın lardahərbiuçot,hərbiqeydiyyatvəsə fərbərlik qaydaları ilə bağlı İnzibati Xə talarMəcəlləsinin“Hərbiuçotqaydaları əleyhinəolaninzibatixətalar”bölməsi nə, “Hərbi vəzifə və hərbi xidmət haq qında” Qanunda dəyişikliklər edilməsi barədəqanunlayihəsi,“İnzibatiXətalar haqqında işlərə baxmağa səlahiyyəti olan vəzifəli şəxslərin siyahısında dəyi şiklik edilməsi barədə” fərman layihəsi təsdiqlənib.Qeydetməkistərdimki,İn zibati Xətalar Məcəlləsinin “Hərbi uçot qaydalarıəleyhinəolaninzibatixətalar” bölməsinə əlavə və dəyişiklik edilməsi zərurətirespublikadasəfərbərlikhazırlı ğının yüksək səviyyədə saxlanılması, hərbivəzifəlilərin,çağırışçıgənclərinvə aidiyyəti qurumların məsuliyyətinin və bu sahədə inzibati cəza mexanizminin təsir gücünün artırılması məqsədindən yaranıb.İnzibatitənbehməsuliyyəttəd biridir və inzibati xəta törədən şəxsi qanunlaraəməledilməsiruhundatərbi yələndirmək, habelə həm inzibati xəta törətmişşəxs,həmdəbaşqaşəxslərtə rəfindən yeni inzibati xəta törədilməsi nin qarşısını almaq məqsədi daşıyır. Ümumilikdə ötən il Xidmət tərəfindən 13 qanun, fərman, qərar layihəsinə rəy vətəkliflərhazırlanaraqverilib. AD: Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin texnikiimkanlarınınyüksəldilməsi istiqamətindəgörülənişlərbarədə danışaq. Əvvəlki müsahibələriniz də elektron informasiya ehtiyatı
nınyaradılmasıistiqamətindəişlə rinaparıldığınıdemişdiniz.İndibu işlərhansımərhələdədir?Prosesin nə zamana tam şəkildə formalaş dırılmasınəzərdətutulur? ArzuRƏHİMOV: Xidməttərəfindən mərkəzləşdirilmiş uçot sistemlərinin təşkil edilməsi, o cümlədən hərbi qey diyyat və hərbi uçot sahəsində vahid elektroninformasiyasistemininyaradıl masısahəsindəişlərimizdavametdirilir. İlinsonunakimivahidelektroninforma siyasistemiiləbağlıaparılanişlərinye kunlaşdırılmasınəzərdətutulur. AD: Müasir dünyada dövlət və özəl qurumları narahat edən mə qamlardanbiridəkiberhücumlar labağlıdır.Xüsusilədəbucürtəh didlər strateji əhəmiyyət daşıyan qurumlara və sistemlərə yönəlir. Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Ça ğırışüzrəDövlətXidmətininelekt ronbazasıbukimihallaraqarşınə dərəcədəetibarlısayılabilər? ArzuRƏHİMOV: Çoxtəəssüfki,in formasiya kommunikasiya texnologiya larının sürətli inkişafı şəraitində kiber təhlükəsizliksahəsindətəhdidlərdəar tantemplərləgedir.Şübhəsizki,butəh didlərin ilk hədəfi dövlət orqanlarının informasiyaehtiyatlarıolur.İnformasiya təhlükəsizliyi sahəsində fəaliyyətin tək milləşdirilməsitədbirlərihaqqındadöv lət başçısının fərmanına uyğun olaraq SəfərbərlikvəHərbiXidmətəÇağırışüz rə Dövlət Xidməti aidiyyəti dövlət or qanları ilə əməkdaşlıq şəraitində kiber
təhlükəsizliksahəsindəhazırlığınartırıl ması,busahədəqabaqlayıcıtədbirlərin həyatakeçirilməsiməqsədiiləməlumat və resurs mərkəzinin təhlükəsizliyinin təmini istiqamətində müvafiq tədbirlər görür.İnternetinformasiyaresurslarının vəinformasiyasistemlərinintəhlükəsiz likparametrləriüzrəmonitorinqimütə madiolaraqhəyatakeçirilir,eləcədəbu sistemlərinkibertəhlükəsizliyininartırıl ması istiqamətində Xidmətə müvafiq texnikivəmetodikiköməkgöstərilir. AD: Hərbi nəqliyyat vəzifəsi haq qında Əsasnaməyə əsasən Səfər bərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin üzərinə müəyyən vəzifələr qoyulub. Xid mət tərəfindən bu istiqamətdə hansı işlər görülür? Ümumiyyətlə, hərbinəqliyyat vasitələrinin tex nikivəziyyətininyoxlanılması,on ların siyahıyaalınması kimi işlər həyatakeçirilirmi? ArzuRƏHİMOV: Bizilknövbədəsə fərbərlik zamanı hərbi birləşmə və his sələrin müharibə dövrünün ştatına uy ğun olaraq ehtiyatdan hərbi vəzifəlilər və hərbinəqliyyat vasitələri ilə komp lektləşdirilməsi üzərində dayanmalıyıq. Xidmət tərəfindən əvvəlki illərdə oldu ğukimiötənildə“AzərbaycanRespub likasında səfərbərlik hazırlığı və səfər bərlik haqqında” Qanundan irəli gələn vəzifələrə uyğun olaraq səfərbərlik ha zırlığının təmin edilməsi üçün bütün respublikaüzrəyerliicrastrukturlarının iştirakıiləsəfərbərlikhazırlığıüzrəməş
yanvar-fevral 2015 7
MÜSAHİBƏ ələlər təşkil olunub. Məşğələlərdə Si ğ lahlı Qüvvələrə təhkim olunmuş hərbi vəzifəlilərin xəbərdar edilməsi və prakti ki toplanması təşkil edilib, hərbi vəzifə lilər qeydiyyatdan keçirilib. Eləcə də “Azərbaycan Respublikasında səfərbər lik hazırlığı və səfərbərlik haqqında” Qanunun tələbləri onlara izah edilib. “Hərbi-nəqliyyat vəzifəsi haqqında Əsasnamə”yə əsasən, Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xid mətinin üzərinə qoyulan vəzifələrdən ən vacibi olanı Silahlı Qüvvələrin və qa nunvericiliyə uyğun olaraq yaradılmış başqa silahlı birləşmələrin səfərbərlik zamanı və müharibə dövründə nəqliy yat vasitələri ilə vaxtında, keyfiyyətli və tam həcmdə təmin olunmasıdır. Hərbinəqliyyat vasitələrinin uçotu (təşkilatla rın və vətəndaşların mülkiyyətində olan) vətəndaşlara məxsus olan bütün növ minik avtomobilləri və motosikletlər is tisna olmaqla Xidmətin yerli idarə, şöbə və bölmələrində nəqliyyat vasitələrinin dövlət qeydiyyatını aparan orqanlardan daxil olan məlumatlar əsasında aparılır. Yeni qeydiyyata alınmış hərbi-nəqliyyat vasitələri barədə məlumatlar daxil ol duqda SHXÇDX-nın yerli idarə, şöbə və bölmələrində onlara uçot kartoçkası açılır və sahibləri hərbi-nəqliyyat vəzifə ləri barədə təxirə salınmadan məlumat landırılır. Səfərbərlik hazırlığının yüksəl dilməsi məqsədilə il ərzində Xidmətin yerli idarə, şöbə və bölmələrində Silahlı Qüvvələrə təyin edilmiş hərbi-nəqliyyat vasitələri təyin olunmuş məntəqəyə toplanaraq onlara sıra baxışı təşkil olu nub, texniki vəziyyətlərinin yoxlanılması daim nəzarətdə saxlanılıb. Bütün görülən işlərin nəticəsi olaraq Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üz rə Dövlət Xidməti Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin təlimlərində hərbi birləş mə və hissələrin ehtiyatdan hərbi vəzi fəlilər və hərbi-nəqliyyat vasitələri ilə komplektləşdirilməsi ilə bağlı qarşısına qoyulan tapşırıqları yüksək səviyyədə yerinə yetirib. AD: Gənclərin ibtidai hərbi hazırlı ına rəhbərlik Səfərbərlik və Hərbi ğ Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xid məti tərəfindən həyata keçirilir. Bu sahədə orta məktəblərdə tirlərin yaradılması, təlim trenajorları və təlim vasitələri ilə təchiz olunması, dərsliklərin müasirləşdirilməsi isti qamətində hansı addımlar atılır? Bir müddət əvvəl müdafiə sənaye si naziri müsahibəsində Səfərbər
8 AZERI DEFENCE
P
rezident İlham Əliyevin imzaladığı sərəncamla Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidməti rəisinin I müavini Zaur Qasım oğlu Abdullayev və Naxçıvan Muxtar Respublika sının Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmə tinin rəisi Səxavət İbrahim oğlu Salmanova general-mayor ali hərbi rütbəsi verilib. Dövlət başçısının digər sərəncamı ilə xidməti vəzifələrini və qarşısında qoyulmuş tapşırıqları yerinə yetirərkən fərqləndiklərinə görə Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin 8 hər bi qulluqçusu “Hərbi xidmətlərə görə” medalı ilə təltif olunub. lik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidməti ilə məktəblərin tə lim trenajorları və təlim vasitələri ilə təchizatı proqramının həyata keçirilməsi barədə müzakirələr aparıldığını bildirmişdi. Belə bir proqramın həyata keçirilməsi nə zərdə tutulurmu? Arzu RƏHİMOV: Çağırışaqədər yaş həddində olan vətəndaşların hərbi-və tənpərvərlik tərbiyəsi, müddətli həqiqi hərbi xidmətə çağırışaqədərki hazırlığı Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üz rə Dövlət Xidmətinin çox şaxəli fəaliyyət
istiqamətlərindən biridir. Ümumi, ortaixtisas və peşə-ixtisas təhsil müəssisələ rinin tədris proqramlarına daxil olan çağırışaqədərki hazırlıq fənni gənclərin müdafiə sahəsində ilkin biliklərə yiyə lənməsində, onların müddətli həqiqi hərbi xidmətə hazırlanmasında mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini nəzərə alaraq, bu fənnin tədrisinin düzgün təşkil edil məsi Xidmətin fəaliyyətinin prioritetlə rindəndir. Xidmət bu sahədə öz fəaliy yətini Təhsil Nazirliyi ilə sıx əməkdaşlıq kontekstində qurub. Xidmətin yerli ida rə, şöbə və bölmələri tərəfindən Təhsil
MÜSAHİBƏ
Nazirliyinin rayon (şəhər) təhsil idarə və şöbələri ilə qarşılıqlı fəaliyyət planı tər tib edilərək ümumi təhsil müəssisələrin də çağırışaqədərki hazırlıq fənninin təd risi mütəmadi olaraq yoxlanılır və Xid mətin hərbi qulluqçuları şagirdlərlə hər bi-vətənpərvərlik istiqamətində işlərin təşkil edilməsində yaxından iştirak edir lər. Bununla yanaşı, respublikamızın sü rətli iqtisadi-sosial inkişafını, bu inkişa fın fəaliyyətimizin bütün istiqamətlərin də hərtərəfli təzahürünü və ölkə rəh bərliyinin vətənpərvərlik işlərinə daim göstərdiyi diqqət və qayğını nəzərə ala raq, çağırışaqədərki hazırlıq fənninin tədrisinə də müəyyən yeniliklərin gəti rilməsinə ehtiyac duyulur. Belə ki, bu fənnin tədrisinin təkmilləşdirilməsi, maddi-texniki vəsaitlərlə təmin olun ması, müasir standartlara cavab verən fənn kabinetlərinin yaradılması və təd risdə İKT-dən geniş istifadə edilməsi gündəmdə olan məsələlərdəndir. Bu nunla əlaqədar, ötən ilin dekabr ayında Təhsil Nazirinin əmri ilə nazirliyin və Xidmətin əməkdaşları cəlb edilməklə çağırışaqədərki hazırlıq fənninin moni
torinqi keçirilib. Monitorinqin keçirilmə sində məqsəd bu fənnin tədrisinin və ümumilikdə çağırışaqədərki hazırlıq işi nin vəziyyətinin öyrənilməsi olub. Qeyd etmək lazımdır ki, monitorinqin nəticə lərinə əsasən monitorinq keçirilmiş ümumi təhsil müəssisələrində çağırışa qədərki hazırlıq işinin vəziyyəti qənaət bəxş sayılıb. Hal-hazırda çağırışaqədki hazırlıq fənninin tədrisi üçün tələb olunan müasir interaktiv tirlərin və elektron tədris silahlarının hazırlanmasının təmin edil məsi məqsədilə aidiyyəti dövlət qurum ları ilə danışıqlar aparılmaqdadır və ya xın vaxtlarda Təhsil Nazirliyi ilə birgə aparılan işlər nəticəsində bu məsələlər öz müsbət həllini tapacaq. AD: Çağırışaqədərki hazırlıq fənni nin tədrisinə ehtiyatda olan zabit lərin cəlb edilməsi, eləcə də bu fənnin tədrisində ərazidəki hərbi hissələrin potensialından istifadə olunması ilə bağlı hansı işlər görü lür? Hazırda nə qədər ehtiyatda olan zabit bu fənnin tədrisi prose
sinə müəllim qismində cəlb olu nub? Arzu RƏHİMOV: Gənclərin hərbivətənpərvərlik ruhunda tərbiyə edilmə sində, eləcə də müddətli həqiqi hərbi xidmətə hazırlanmasında çağırışaqə dərki hazırlıq fənnini tədris edən tədris rəhbərlərinin qarşısında mühüm vəzifə lər durur. Bu səbəbdən, bu vəzifələrə ehtiyatda olan zabitlərin cəlb edilməsi və çağırışaqədərki hazırlıq rəhbərləri ilə işin lazımi qaydada təşkil edilməsi Xid mətin daim diqqət mərkəzindədir. Cari ildə Təhsil Nazirliyi ilə birlikdə çağırışa qədərki hazırlıq rəhbərlərinin attestasi yasının keçirilməsi də nəzərdə tutulub. Fənnin tədrisində ərazidəki hərbi his sələrin potensialından istifadəyə gəlin cə, Xidmət tərəfindən hazırlanan tədbir lər planında bu məsələ də planlaşdırılır. Hazırda Xidmətin yerli idarə, şöbə və bölmələrinin bir çoxu fənnin praktiki tədrisi üçün işlər görürlər. Tədbirlər pla nı bu istiqamətdə aparılan işlərin daha da genişləndirilməsini nəzərdə tutur. Bu məsələ ilə bağlı onu da qeyd et mək istərdim ki, Xidmət tərəfindən ötən il gənclərin hərbi-vətənpərvərlik tərbi yəsi işinin sistematik və məqsədyönlü aparılması nəzarətdə saxlanılıb, çağırı şaqədərki hazırlığın keyfiyyətini daha da yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə tədbirlər planı hazırlanaraq həyata keçirilib. Bu işlərin həyata keçirilməsinə çağırışaqə dərki hazırlıq rəhbərləri də cəlb olunub lar. “Vətənin müdafiəsinə hazıram!” adı altında regionlar üzrə keçirilən silsilə tədbirlər, eləcə də I Ümumrespublika rəsm müsabiqəsi gənclər tərəfindən böyük maraqla qarşılanıb və ictimaiyyə tin dəstəyini qazanıb. İlk olaraq Xaç mazdan başlanan regional hərbi-vətən pərvərlik tədbirindən sonra bu kimi işlə rin hər bir rayonda ayrılıqda görülməsi zərurətinin ortaya çıxdığını gördük. Məhz buna görə də “Vətənin müda fiəsinə hazıram!” adı altında kütləvi təd birlərimiz respublikamızın hər bir şəhə rini, rayonunu əhatə edəcək. Həyata keçirilən tədbirlərdə başlıca məqsəd vətəndaşların Silahlı Qüvvələrə olan inamını daha da yüksəltməkdir ki, bu istiqamətdə əldə olunan nailiyyətlər xidməti fəaliyyətimizdə də öz əksini ta pıb. AD: Xidmət ötən il ilk dəfə olaraq çağırışçıların hərbi hissələrə çatdı rılması məqsədi ilə yeni avtobusla rı alaraq istifadəyə qəbul etdi. Tex niki imkanların artırılması və bu
yanvar-fevral 2015 9
MÜSAHİBƏ istiqamətdə həyata keçirilən işlər barədəməlumatverməyinizixahiş edirik. ArzuRƏHİMOV: CariilərzindəSə fərbərlikvəHərbiXidmətəÇağırışüzrə Dövlət Xidmətinin madditexniki baza sının gücləndirilməsi məqsədi ilə yerli idarə, şöbə və bölmələr xidməti fəaliy yətdə istifadə olunması üçün zəruri maddidəyərlərlətəminolunub.Ötənil ərzində Xidmətin Aparatının, Mərkəzi ÇağırışMəntəqəsikompleksinin,Qəbə lə, Lənkəran,Göygöl, Goranboy, Füzuli, Qax, Siyəzən rayon şöbə və bölmələri nin yeni inzibati binalarının inşası da vam etdirilib. Nizami rayon idarəsinin yeniinzibatibinasındatamamlamaişlə ri başa çatdırılıb. Cari il ərzində həmçi nin, yerli idarə, şöbə və bölmələrin fəaliyyət göstərdikləri inzibati binaların Xidmətin balansına keçirilməsi istiqa mətindəbütünzəruritədbirlərgörülüb. Texniki imkanların artırılması fəaliy yətinyüksəksəviyyədətəşkiliiləyanaşı, vətəndaşlaramüasirstandartlarauyğun xidmət göstərilməsinə şərait yaradır. Vətəndaşlarlaişinyüksəksəviyyədətəş kilindən söz açarkən əməkdaşlarımızın “Asan Xidmət” mərkəzlərində Xidmətin səlahiyyətlərinə aid olan məsələlərlə bağlı fəaliyyətinə də toxunmaq istər dim.Beləki,“AsanXidmət”mərkəzlərin dəsəlahiyyətlərimizəaidxidmətnövlə rininhəyatakeçirilməsitəşəbbüsüməhz
10 AZERI DEFENCE
bizimtərəfimizdənirəlisürülüb.Bildiyi niz kimi, “Asan Xidmət” bu gün artıq dünyadabirAzərbaycanbrendikimita nınıb və Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə ÇağırışüzrəDövlətXidmətidəbuişəöz töhfəsini verməli idi. Bu gün bütün “AsanXidmət”mərkəzlərinəəməkdaşla rımız ezam olunaraq fəaliyyət göstərir lər. Təbii ki, bu təşəbbüs vətəndaşlar tərəfindən müsbət qarşılanıb və sözü gedənistiqamətdəgörülənişlərəmüs bəttəsirinigöstərib. AD: Xidmətin“HərbiVətənpərvər likvəMütəxəssisHazırlığı”MMC nin işi necə qurulur? Bu cəmiyyə tin ötən üç ildə fəaliyyəti, təşkil etdiyikurslar(sürücülük,snayper, kəşfiyyatçı və s.) və bu kursların fəaliyyətibarədəməlumatvermə nizixahişedirik? Arzu RƏHİMOV: “Hərbi Vətənpər vərlik və Mütəxəssis Hazırlığı Mərkəzi” MMCninötənilkifəaliyyətimadditex nikibazasınınmöhkəmləndirilməsi,Cə miyyətin icra orqanında və filiallarında normal iş şəraitinin yaradılması, vətən daşlararasındahərbivətənpərvərlikru hunun yüksəldilməsi, xüsusi hərbi ixti saslarüzrəyenikurslarınaçılmasıistiqa mətindəəldəetdiyinailiyyətlərləxarak terizə olunur. Nazirlər Kabinetinin 14 may2014cüiltarixli147nömrəliQəra rıilə“Xüsusihərbiixtisaslarüzrəvətən
daşlarınhazırlığınıkeçirəntəhsilmüəs sisələrininSiyahısı”təsdiqedilib.Qərara əsasən,“HərbiVətənpərvərlikvəMütə xəssis Hazırlığı Mərkəzi” MMCnin ra yonvəşəhərləriəhatəedən53filialında SilahlıQüvvələrəvəqanunvericiliyəuy ğunolaraqyaradılmışbaşqasilahlıbir ləşmələrə“B”və“C”kateqoriyalınəqliy yat vasitələrinin sürücüsü, paraşütçü, snayper, kəşfiyyatçı, aşpaz və kinoloq ixtisasları üzrə mütəxəssislər hazırlana bilər. Həmin güc strukturlarının müəy yən etdiyi hazırlıq proqramı və sifarişi ilə bu ixtisaslar üzrə hazırlanmalı olan 17yaşınaçatmışvətəndaşlarvəçağırış çılarNazirlərKabinetitərəfindənmüəy yənedilmişsayhəddindəkomplektləş dirilərək kurslara cəlb olunurlar. 2014 cü ilin I və II tədris mərhələsi üzrə AzərbaycanSilahlıQüvvələrivəqanun vericiliyəuyğunolaraqyaradılmışbaşqa silahlı birləşmələr üçün 6886 nəfər sü rücüvə240nəfəraşpazmütəxəssisha zırlanıb.Bundanəlavə,170nəfərhəvəs karparaşütçü,habelətəsərrüfathesablı hazırlıqplanınauyğunolaraq34943nə fər sürücü mütəxəssis hazırlanıb ki, bu daillikplanın97.4%nitəşkiledib. Bildiyiniz kimi, fevral ayından etiba rən Azərbaycanda aşpaz və sürücü xü susi hərbi ixtisasları ilə yanaşı, snayper, rabitəçi və paraşütçü xüsusi hərbi ixti sasları üzrə mütəxəssislərin hazırlığına start verilib. İlk olaraq snayper kursları
MÜDAFİƏ MÜSAHİBƏ
CəmiyyətinSabunçuvəNəsimirayon1 nömrəlifiliallarında,rabitəçikurslarıBa kışəhərfilialı,Binəqədirayon1nömrəli filialı,ZaqatalarayonvəŞəkişəhərfilial larında, Paraşütçü kursları isə Balakən rayon1nömrəlifiliallarındakeçiriləcək.
Bununlayanaşı,aşpazkurslarıCəmiyyə tin Gəncə şəhər 3 nömrəli filialında da açılıb. AD: “HərbiVətənpərvərlikvəMü təxəssis Hazırlığı” MMCnin inki
şaf planının hazırlandığı barədə məlumatlarvar.Buplansirrdeyil səhansısahələriəhatəedəcək? Arzu RƏHİMOV: Cəmiyyətin fəaliy yətproqramınınhazırlanması,dahage niş miqyasda və peşəkar mütəxəssislə rinhazırlanmasıüçünyeniavadanlıqla rın, texnikaların, təlim vasitələrinin və paraşütlərin alınması, Cəmiyyətin təlim meydançalarınınənmüasirtexnikiava danlıqlarla təchiz edilməsi, bütün filial larda əsaslı təmir işlərinin aparılması nəzərdətutulanişlərsırasındadır. Qeyd edim ki, Cəmiyyətin Sabunçu rayonfilialındailkvirtualtədrissinifləri artıq yaradılıb. Burada müdavimlərin yol hərəkəti nişanlarını və onların mə nalarını daha yaxşı mənimsəməsi üçün xüsusitədrisproqramlarıilətəchizedil mişkompüterlərquraşdırılmışvəonline imtahanbölmələrivasitəsiiləimtahan lara daha yüksək səviyyədə hazırlaşa bilmələri üçün internetə çıxışı təmin olunub. Bundan əlavə, filialda müxtəlif markalıavtomatvəmexanikasürətötü rücülü avtomobillərin idarə edilməsini öyrədən trenajorlar quraşdırılıb. Aparı lanişlərbizədahapeşəkarmütəxəssis lərinhazırlanmasıimkanlarıyaradacaq. Vaxtayırıbsuallarımızıcavab landırdığıüçünAZERİDEFENCE jurnalıolaraqcənabArzuRəhi movatəşəkkürümüzübildiririk.
F
evralın 12də Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin Bakı şəhər Nizami rayon idarəsinin yeni inzibati binası istifadəyə verilib. Bu münasibətlə təşkil olunmuş tədbirdə çıxış edən SHXÇDXnin rəisi, general leytenantArzuRəhimovindiyədəkXid mətin Ağsu, Sumqayıt, Qazax rayon idarələrinin inzibati binalarının yeni dən qurulduğunu, 10 rayon idarəsinin binasında yenidənqurma işlərinin da vametdirildiyini,SHXÇDXninyeniin zibati binasının və Mərkəzi Çağırış Kompleksinin inşasının aparıldığını bildirib.Açılışzamanıməlumatverilib ki,yenibinahərbiri275kv.metrolan 3mərtəbədənvəserverinyerləşdiyizirzəmidənibarətdir.Binada32xidmətiotaq,ocümlədənnövbətçihis sə,müşavirəotağı,iclaszalındanibarətdir.Əvvəlkibinadanfərqliolaraq,yenibinadaHərbihəkimkomis siyasınaməxsus6həkimmütəxəssisotağıayrılıb.Binaaşəxsiheyətinişfəaliyyətininyüksəldilməsiməqsə diiləxidmətüçünzəruriolanavadanlıqlarlatamtəchizolunub.
yanvar-fevral 2015 11
ÖLKƏ
DSXSahil Mühafizəsi R.Süleymanov
Fevral ayının 18-də Dövlət Sərhəd Xidmətinin (DSX) Sahil Mühafizəsinin yaradılmasının 10-cu ildönümü qeyd olunub. Bu münasibətlə Sahil mühafizəsinin Türkan qəsəbəsindəki bazasında keçirilən tədbirin iştirakçıları öncə qurumun tarixini əks etdirən muzeyə baxış keçirib, hərbi hissədə yaradılmış xidməti şəraitlə tanış olublar. Daha sonra keçirilən mərasimdə DSX rəisi, Sərhəd Qoşunları komandanı, general-polkovnik Elçin Quliyevin Sahil Mühafizəsinin şəxsi heyətinə təbrik telefonoqramı oxunub. Təbrik müraciətində Sahil Mühafizəsinin Xəzər dənizində Azərbaycanın milli maraqlarının qorunması istiqamətində üzərinə düşən vəzifələrin öhdəsindən layiqincə gəldiyi qeyd edən DSX rəisi, qurumun şəxsi heyətinə bundan sonrakı fəaliyyətində uğurlar arzulayıb.
12 AZERI DEFENCE
MÜDAFİƏ ÖLKƏ SahilMühafizəsininyaranması,fəaliy y ətivəformalaşmasıistiqamətindəgö rülənişlərbarədətəqdimatlaçıxışedib DSXSahilMühafizərəisininşəxsiheyət üzrəmüavini,polkovnikleytenantElnur Həbibovbildiribki,qurumhərbihissə nin yaradılmasının 10cu ildönümünü yüksəkəhvalruhiyəvəxidmətdəqaza nılmışuğurlunəticələrləqarşılayır. E.Həbibovqeydedibki,Sovetlərbir liyi dağılan zaman Bakı limanında işlək vəziyyətdə olan hərbi gəmilərin, digər texnikavəsilahsursatınhamısıölkədən çıxarılıb.OvaxtAzərbaycanSərhədQo şunlarının balansına verilmiş Əlahiddə Sərhəd Gözətçi Gəmilər Briqadasında xidmətə yararsız 2 gəmi, 32 hərbi qul luqçuolub.Dənizsərhədlərininmühafi zəsindəəsaslıdönüşuluöndərHeydər Əliyevinhakimiyyətəqayıdışındanson ra yaranmağa başlayıb. Onun 1996cı ildəimzaladığısərəncamlaHərbiDəniz Qüvvələrinintərkibindən3gəmiSərhəd Qoşunlarına verilib. Əlahiddə Sərhəd GözətçiGəmilərBriqadasındagəmilərin təmiri,müasirradioelektronvənaviqa siya cihazları, qəzaxilasetmə və digər avadanlıqlarla,katerlərlətəminedilməsi işlərinin yüksək səviyyədə həyata keçi rilməsinə şərait yaradıb. 2002ci ildə Dövlət Neft Şirkətinin ba lansından 2 ədəd “Neftqaz” və 1 ədəd “Vixr” layi həligəmiDSX nin balansına verilib.Kütlə vi qırğın si
lahlarının yayılmasının qarşısının alın ması,dənizsərhədlərininmühafizəsinin gücləndirilməsi proqramı çərçivəsində ABŞ hökuməti tərəfindən Sərhəd Gö zətçi Gəmilər Briqadasına 1 gəmi və 2 ədəd gözətçi kater hədiyyə olunub. 2006cı ilin noyabr ayında daha bir ədəd“Neftqaz”tipligəmiSahilMühafi zəsinin döyüş sıralarına daxil edilib. İs tənilənhavaşəraitindəüzməqabiliyyə tinə malik bu gəmilər dənizdə dövlət sərhədinin etibarlı mühafizəsi, Xəzər dənizinin Azərbaycana aid hissəsində bioloji resursların, enerji ehtiyatlarının sualtı neftqaz ixrac boru kəmərlərinin
və platformalarının qorunması, beynəl xalq terrorizmlə mübarizə aparılması istiqamətində DSXnin qarşısına qoyu lan tapşırıqların yerinə yetirilməsi im kanlarınıdahadaartırıb. Dövlətbaşçısınıniştirakıilə2008ciil noyabrın 8də Sahil Mühafizəsinin Tür kandayenibazasıistifadəyəverilib.Hə min ilin dekabr ayında Astarada istifa dəyə verilmiş Cənub divizionu müasir avadanlıqlarhesabınabugünXəzərdə nizinin Azərbaycana mənsub hissəsinin cənubistiqamətindəyerləşənərazilərini fasiləsiz nəzarət altında saxlamaqdadır. Ötənildövlətbaşçısınıniştirakıiləaçı
yanvar-fevral 2015 13
ÖLKƏ lan“GəmiİnşasıZavodun”ndainşaedil mişikiyenisürətlikaterötənilinsonla rında keçirilən təlimlərdə sınaqdan uğurlakeçib. Yeni bazadakı Komandaİdarəetmə MərkəzindəXəzərdənizininAzərbaycan sektorunda hərəkət edən üzmə vasitə ləriradarvəAİSvasitəsiilədaimmüşa hidəaltındasaxlanılır.Əraziyədaxilolan üzməvasitələriradiorabitəsorğusuna cavabvermədiyitəqdirdə,SahilMühafi zəsinin gəmiləri vasitəsi ilə onun mən subiyyətiaraşdırılır.SahilMühafizəsinin Təlim Mərkəzi isə dənizçi kadrların ha zırlanmasıvəonlarınpeşəkarlığınınartı rılması üçün tələb olunan ən müasir tədris vasitələri təchiz olunub. Sinif otaqlarında avtomatlaşdırılmış tədris prosesitəşkiledilib.Buradatədriskeçən heyət simulyatorlardan istifadə etmək lə,dənizəçıxmadanöncəmüxtəlifhava şəraitində Sahil Mühafizəsinin inventa rındaolangəmivəkaterləriidarəetmə yi, silahlardan atəş açmağı öyrənirlər. Avtomatlaşdırılmıştədrissistemisonra danhərbirkursantınözbilikvəbacarıq səviyyəsini qiymətləndirməsinə imkan yaradır.
14 AZERI DEFENCE
Tədbirdə çıxış edən DSX rəisinin bi rinci müavini, Sərhəd Qoşunlarının baş qərargahrəisi,generalleytenantRəşad Sadıqovisəçıxışındaötən10ilərzində dənizsərhədlərininmühafizəişindəbö yük inkişaf əldə olunduğunu, sərhəd mühafizəsinintəşkilindəyenitexnologi yalarıntətbiqinin,şəxsiheyətininpeşə karlığının artırılmasının diqqət mərkə zindəolduğunuqeydedib. “Dənizdə dövlət sərhədinin etibarlı mühafizəsi, Xəzər dənizinin Azərbayca naməxsushissəsindəbiolojiresursların, enerji ehtiyatlarının, sualtı neftqaz inf rastruktrununmühafizəsi,döyüşhazırlı ğınınyüksəldilməsiistiqamətindəqarşı ya qoyulan tapşırıqların yerinə yetiril məsi istiqamətində dəniz sərhədçiləri yüksək məsuliyyət nümayiş etdirirlər. Prezident İlham Əliyevin 11 sentyabr 2013cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikasının dəniz təhlükəsizliyi strategiyası”na əsa sən yaradılmış gəmi inşa zavodunda inşa olunacaq yeni gəmilər hesabına Sahil Mühafizəsinin imkanları daha da artırılacaq. Onu xüsusi qeyd etmək la zımdır ki, Sahil Mühafizə tam peşəkar
heyətlə komplektləşdirilib. 2011ci ildə DSX Akademiyasında dənizçilik kafed rasıyaradılmasıkadrtələbatımızıqarşı lamağa imkan yaradır”, deyə general vurğulayıb. R.Sadıqov Sahil Mühafizəsinin Xəzər dənizinin Azərbaycana aid olan hissə sində enerji ehtiyatlarının, sualtı neft qazixracborukəmərlərininqorunması, beynəlxalq terrorizmlə, qaçaqmalçılıq və brokonyerlik, qeyrileqal miqrasiya ilə mübarizə sahəsində mühüm nailiy yətlərəldəetdiyinidiqqətəçatdırıb. Son illər dəniz sərhədlərinin etibarlı mühafizəsi məqsədilə struktur dəyişik liklərinin həyata keçirildiyini deyən R.Sadıqovbildiribki,birneçəhərbihis sənin tərkibində olan sərhəd bölmələri Sahil Mühafizəsinin tabeçiliyinə verilib. Bundan əlavə, Lənkəran, Astara, Ələt, Gürgan,SiyəzənvəYalamatexnikimü şahidəməntəqələriyaradılıb.Xəzərdə nizinin vacib istiqamətlərində sərhəd gözətçi gəmilərinin xidməti təşkil olu nub. Tədbirdə xidmətidöyüş fəaliyyətin dəyüksəknəticələrəldəetmişbirqrup hərbiqulluqçutəltifolunub.AD
ADEX-2014
yanvar-fevral 2015 15
ÖLKƏ
ORDUMUZGÜCÜNÜGÖSTƏRDİ Azərbaycanprezidenti,SilahlıQüvvələrinAliBaşKomandanı İlhamƏliyevintapşırığınaəsasənfevralın2dən4dəkSilahlı Qüvvələrinbütünqoşunnövlərinincəlbolunmasıilə irimiqyaslıəməliyyattaktikitəlimlərikeçirilib. Təlimlərə15000nəfərədəkşəxsihe yət, 300dək zirehli texnika, raket və artilleriya qoşunlarının 200dən artıq qurğusu, Hərbi Hava Qüvvələrinin 20dəkaviasiyavasitəsi,həmçininqrup laşmanınhavadanmühafizəsiməqsədi ləhavahücumundanmüdafiəbölmələ
16 AZERI DEFENCE
r ivəmüasirhavahücumundanmüdafiə kompleksləri ilə silahlanmış zenitraket birləşmələri cəlb olunub. Ali Baş Ko mandanın göstərişinə əsasən təlimlər zamanıbirləşməvəhissələrinsəfərbər lik tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi sə viyyəsinin yoxlanılması məqsədilə ehti
yatdaolan5000nəfərədəkhərbivəzifə li və 300ə yaxın avtomobil texnikası təlimdəiştirakedib.Döyüşhazırlığıçər çivəsində ehtiyatdan çağırılmış hərbi vəzifəlilərəsilahvəhərbitexnikadanis tifadə qaydaları üzrə praktiki məşğələ lər, döyüş atışları, mənəvipsixoloji ha
ÖLKƏ
zırlıqvədöyüşuzlaşmasıüzrətədbirlər keçirilib. Təlimlərəcəlbedilmişehtiyatdança ğırılmış hərbi vəzifəlilərlə görüşən mü dafiənazirigeneralpolkovnikZakirHə sənov onlara Vətən və xalq qarşısında məsuliyyətlərinə diqqət çəkərək təlim toplanışındamütəşəkkilqaydadaiştirak etdiklərinə,biranbelətərəddüdetmə dən Vətənin müdafiəsi üçün şərəf və vicdanlayenidənxidmətəcəlbolunma ğa hazır olduqlarına görə təşəkkür edib. Nazir bildirib ki, onlar bu təlimlərdə iştirak etməklə döyüş qabiliyyətlərini, hərbi ixtisaslarını və təcrübələrini tək milləşdirmək, silahlanmada olan yeni, müasir və modernləşdirilmiş silah və hərbi texnikanın nümunələri ilə yaxın dantanışolmaq,onundüzgünistifadə sivəistismarıqaydalarınıbilməkimkanı əldəediblər. “Ermənistanın Azərbaycana qarşı iş ğalçılıq siyasəti bu gün də davam edir. SilahlıQüvvələrimizbütünimkanlardan istifadəetməklədüşməniişğalolunmuş torpaqlarımızdan çıxarmağa qadirdir. Sonzamanlardüşməndahadaazğınla şıb.AmmaErmənistandakıhərbixunta nın rəhbərləri bilməlidirlər ki, Azərbay canOrdusuvəAzərbaycanəsgərionla rın layiqli cavabını verir və bundan sonra da verəcək. Qısa bir müddət ər zində 20dən çox işğalçı məhv edilib. Düşmənin onlarla yaralısı var. Silahlı Qüvvələrimiz də vətən uğrunda şəhid verib.Bizonlarınyaxınlarınavəəzizləri
nəbaşsağlığıveririk.Xalqımızbilməlidir ki,şəhidlərinqisasıbirəonqatalınıbvə bundan sonra da belə olacaq”, deyə müdafiənaziribəyanedib. Fevralın4dətəlimlərindöyüşatışları iləicraolunansonmərhələsindəqəflə təndöyüşhazırlığıvəziyyətinəgətirilən birləşməvəhərbihissələrinöndəstələri dəstəkzolağınıqətedərəkşərtidüşmə niməhvetməkləhücumedənəsasqüv vələrin döyüşə girməsini təmin etmək tapşırığını müvəffəqiyyətlə yerinə yeti rib.Qoşunlarəvvəlcədənhazırlanmamış ərazidə “düşmənə” atəşlə tələfat verə rək,onunlabilavasitətəmasvəziyyətin dən hücum əməliyyatları üzrə tapşırıq ları həyata keçiriblər. Təlimlərdə iştirak edənbütünqoşunnövlərinindöyüşha zırlığının səviyyəsi, tapşırıqların yerinə yetirilməsinin operativliyi və səmərəlili yi,qarşılıqlıfəaliyyətinvətəminatıntəş kili, qarşıya qoyulan tapşırıqların icrası yoxlanılıb. Təlimpoliqonundamotoatıcıvətank bölmələrinin, T72 tankları, BMP2 və BMP3 piyadaların döyüş maşınların dan,BM21“Qrad”,9K58“Smerç”,TOS 1A“Solntsepyok”vədigərraketartille riya qurğularından, müxtəlif çaplı haubitsa və minaatanlardan, minalı sa hələrdənkeçidaçmaqüçün“Pomins2” qurğusundan,2K11“Kruq”,9K33“Osa”, “BukMB”zenitraketkomplekslərindən, döyüş Su25 döyüş təyyarələri, Mi24 və Mi35M döyüş helikopterlərindən atışlaricraolunub,praktikiraketburaxı lışlarıvəbombalamahəyatakeçirilib.
yanvar-fevral 2015 17
ÖLKƏ
Yeni hərbi hissə istifadəyəverilib Prezident, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin göstərişinə əsasən, cəbhə xətti yaxınlığında yeni tikilmişvəmüasiravadanlıqlatamtəc hiz edilmiş hərbi hissə istifadəyə veri lib.MüdafiəNazirliyininrəhbərliyihər bihissədəyaradılanşəraitlətanışolub. Məlumatverilibki,hərbihissədəşəxsi heyətinxidmətiüçünlazımolanbütün şərait yaradılıb. Burada tam təchiz olunmuş kazarmalar, texnika parkları, anbarlar inşa olunub. Hərbi hissənin şəxsiheyətiqarşısındaçıxışedənnazir, generalpolkovnik Zakir Həsənov Ali Baş Komandanın ordu quruculuğuna göstərdiyi yüksək diqqət və qayğının nəticəsi olaraq son vaxtlar döyüş və mənəvipsixoloji hazırlığın daha da gücləndirilməsi, şəxsi heyətin sosial məişət şər aitin in yaxş ılaşd ır ılm as ı, madditexniki bazanın möhkəmləndi rilməsiməqsədiləgörülənişləridiqqə tə çatdırıb. Nazir bildirib ki, dövlət başçısının tapşırığına əsasən, 2014cü ildə bu istiqamətdə görülən işlər bu il də davam etdiriləcək. Dövlətinin diq qət və qayğısı nəticəsində qısa bir
müddətdə ikinci hərbi şəhərciyin açıl dığını bildirən müdafiə naziri bu il ər
zində hər ay yeni hərbi şəhərciklərin istifadəyəveriləcəyinivurğulayıb.
2064IPkriptocihazlarıAzərbaycandasertifikataldı ASELSANtərəfindənistehsalolunan2064İPvə2064Mi niİPkriptocihazlarıAzərbaycandadövlətsirritəşkiledən məlumatların mühafizə edilməsi üçün istifadəyə uyğun görülüb.ASELSANşirkətindənverilənməlumatagörə,bu nunlabağlısertifikatlaşmaprosesiniuğurlakeçən2064İP kriptocihazlarıailəsiAzərbaycanMilliTəhlükəsizlikSertifi katınıalıb. 2064IPKriptocihazlarıYerliSahəŞəbəkələrivəGenişSa həŞəbəkələriüzərindəhərikiistiqamətdəaxanİPtrafi kini eyni anda şifrələyir. Cihazla birgə verilən Əmniy yətliŞəbəkəİdarəetməSistemiiləIPKC2064cihazla rınınuzaqdankonfiqurasiya,xəbərdarlıqvəəmniy yət idarəetməsi həyata keçirilir və kripto para metrləri gücləndirilə bilir. Bu özəllikləri ilə ASELSAN İP kripto cihazları Azərbaycanın təşkilatlarınıntəhlükəsizrabitəehtiyacı nıtamanlamıylaqarşılayabilməqabiliy yətinəsahibdir.
18 AZERI DEFENCE
ÖLKƏ
yanvar-fevral 2015 19
ÖLKƏ
SNAYPERVƏRABİTƏÇİKURSLARIBAŞLADI “Hərbi Vətənpərvərlik və Mütəxəssis Hazırlığı Mərkəzi” MMC-nin icra orqanında Cəmiyyətin 2014-cü il ərzində fəaliyyəti dəyərləndirilib. Bununla bağlı keçirilən hesabat müşavirəsində çıxış edən Cəmiyyətin sədri Şahvələd Əliyev bildirib ki, ötən il qurumun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, Cəmiyyətin icra orqanında və filiallarında normal iş şəraitinin yaradılması, vətəndaşlar arasında hərbi vətənpərvərlik ruhunun yüksəldilməsi, xüsusi hərbi ixtisaslar üzrə yeni kursların açılması istiqamətində işlər aparılıb və nailiyyətlər əldə olunub. Ş.Əliyevqeydedibki,ötənilCəmiy yətinSabunçurayonfilialının25metrlik atıcılıqtirininatəşnöqtəsiyenidənqu rulub. Balakən rayon 1 nömrəli filialda 36nəfərüçünnəzərdətutulantamtəc hizatlıqonaqevitikilibsentyabrayında paraşüt həvəskarlarının və müdavimlə rinistifadəsinəverilib.Xidmətitapşırıq ların operativ həll edilməsi məqsədilə əlavə1ədəd“HyundaiGrandeur”mar kalıvəsürmətəlimindəistismaredilmə si məqsədi ilə 6 ədəd yeni “Nissan Sunny1.5Base”markalı,avtomattrans misiyalı minik avtomobilləri alınıb. Aidiyyəti qurumlara müraciət əsasında əlavə 1 ədəd UAZ markalı minik və 3 ədədQAZ3308markalıyükavtomobili əvəzsizolaraqCəmiyyətinbalansınave rilib.Təlimprosesindəistismaredilməsi məqsədi ilə həmin avtomobillər müva fiqqaydadafiliallararasındabölüşdürü lüb.XidmətinaparatıvəCəmiyyətinicra orqanınınbirgətəşkilatçılığıiləÜmum milli lider Heydər Əliyevin xatirəsinə həsredilmişKİVnümayəndələriarasın daIatıcılıqturniritəşkiledilibkeçirilib. Azərbaycandaişgüzarsəfərdəolantürk generallarıiləqarşılıqlıtəcrübəmübadi ləsiaparılıb,CəmiyyətinSabunçurayon filialıilətanışlıqlarıtəminolunub. Təşkilat rəhbəri məlumat verib ki.
20 AZERI DEFENCE
2014cüilinIvəIItədrismərhələsiüzrə AzərbaycanSilahlıQüvvələrivəqanun vericiliyəuyğunolaraqyaradılmışbaşqa silahlı birləşmələr üçün 6886 nəfər sü rücüvə240nəfəraşpazmütəxəssisha zırlanıb.Bundanəlavə170nəfərhəvəs karparaşütçü,habelətəsərrüfathesablı hazırlıqplanınauyğunolaraq34943nə fər sürücü mütəxəssis hazırlanıb ki, bu daillikplanın97.4%nitəşkiledib. “Vətəndaşların hərbi vətənpərvərlik
ruhundatərbiyəsiişiningücləndirilməsi istiqamətindəkonkrettədbirlərinhəya ta keçirilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının hərbi və tənpərvərlik tərbiyəsi Konsepsiyasının layihəsi və təkliflər hazırlanaraq baxıl masıüçünSəfərbərlikvəHərbiXidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinə təqdim olunub”,deyəŞ.Əliyevqeydedib. TədbirinsonundaŞ.Əliyevyenialın mış“NissanSunny”markalıavtomobil
ÖLKƏ
lərin açarlarını filial direktorlarına təq dim edib. Daha sonra, 2015ci il üçün planlaşdırılanvəqarşıdaduranəsasvə zifələr barədə məlumat verib, filial di rektorlarınınməruzəsidinlənilib.
Snayper, rabitəçi və paraşütçü kursları açıldı Fevralın 2də etibarən “Hərbi Vətən pərvərlikvəMütəxəssisHazırlığıMərkə
“Mbombe”nin testlərinəbaşlanır
zi”MMCninfiliallarındasnayper,rabitə çi və paraşütçü xüsusi hərbi ixtisasları üzrə mütəxəssislərin hazırlığı kurslarına start verilib. Uzun müddətli fasilədən sonrabaşlayankurslarıbitirmişçağırışçı lara sertifikat veriləcək və bu, onların hərbixidmətidövründənəzərəalınacaq. Kursların ən yüksək səviyyədə keçiril məsiüçüntələbolunanmadditədrisba zanınformalaşdırıldığınıdeyənŞ.Əliyevin sözlərinəgörə,ilkolaraqSnayperkursları Cəmiyyətin Sabunçu və Nəsimi rayon 1 nömrəlifiliallarında,RabitəçikurslarıBakı şəhər filialı, Binəqədi rayon 1 nömrəli fi lialı,ZaqatalarayonvəŞəkişəhərfilialla rında,ParaşütçükurslarıisəBalakənrayon 1 nömrəli filialında keçiriləcək. Bununla yanaşıCəmiyyətinGəncəşəhər3nömrəli filialında aşpaz kursları açılıb. Snayper kursları üçün müasir atış simulyatorları qurulub, yeni silahlar və tədris vasitələri alınıb.Kurslarınyekunmərhələsindəçağı rışçılaraçıqpoliqondarealsilahlarlaatəş açaraqimtahanverəcəklər.
TürkiyəAzərbaycan silahınıseçdi
Yaxın günlərdə Azərbaycanda CARın “Paramount Group”şirkətinin“Mbombe”piyadalarındöyüşmaşınının testlərinə start veriləcək. Fevral ayının sonlarında Azər baycanagətirilənmaşınmüvafiqqurumlarınnümayəndə lərininiştirakıilətestolunacaq.Testlərdənsonrabuma şının Azərbaycanda seriyalı istehsalına dair müqavilənin imzalanmasıgözlənilir. “Paramount Group” şirkətinin sədri Ayvor İçikovitz “Mbombe”ninAzərbaycandatestlərdənuğurlakeçəcəyi nə ümidvar olduğunu bildirib. Şirkət rəhbəri adı çəkilən maşının bundan əvvəl isti iqlimdə ərəb ölkələrində və Qazaxıstanda qış şəraitində, 50 dərəcə temperaturda, qarlıərazilərdəkeçiriləntestlərdəyüksəknəticəgöstərdi yinideyib.
Azərbaycan Müdafiə Sənayesi Nazirliyi (MSN) Türkiyə SilahlıQüvvələrininkeçirdiyitenderinqalibiolub.Müdafiə sənayesinaziriYavərCamalovunAZERİDEFENCEyəverdi yi məlumata görə, MSN Türkiyə Əmniyyət Baş İdarəsini RPQ7V2qumbaraatanlarıilətəchizedəcək.Müqaviləüz rə MSN bu il ərzində Türkiyəyə nəzərdə tutulan sayda qumbaraatanlarıçatdıracaq.Y.Camalovqeydedibki,Azər baycan istehsalı olan RPQ 7V2 “Qaya” qumbaraatanları Türkiyənin müvafiq qurumunun sınaqlarından uğurla ke çib.“Busilahhazırdaordumuzunsilahlanmasındayeralır. Hətta bəzi göstəricilərinə görə digər ölkələrdə istehsal edilənRPQ7ləridəüstələyir”,deyənazirvurğulayıb.
yanvar-fevral 2015 21
tAnıtıM
HAVELSAN SİMULYATOR,TƏHSİLVƏKİBER TƏHLÜKƏSİZLİKDƏLİDERŞİRKƏT
Türkiyə 1974-cü ildə Kipr Sülhyaratma Əməliyyatları zamanı ona tətbiq olunan embarqoları bir daha yaşamamaq üçün müdafiə sənayesi sektorunda yeni axtarışlara baş vuraraq, öz vacib texnologiyalarını istehsal etmək məqsədi ilə müdafiə sənayesi sektoruna sərmayələr yatırmağa başladı. Bu inkişaflar fonunda 1982-ci ildə Türk Silahlı Qüvvələrini Gücləndirmə Fondu tərəfindən HAVELSAN şirkəti quruldu. Sonrakı dövrdə genişlənmə prosesi çərçivəsində2004cüildəABŞınSeatt leştatındaHAVELSANUSAşirkətinitəsis edən HAVELSAN radar baxımı, təhlükə sizlik və kablajı sahəsində HTR (HAVEL SANTeknolojiRadar),radioelektronmü barizəsahəsindəSTMvəNATOfəaliyyət ləri sahəsində ESDAŞ firmalarının səh darlarındanbiriqismindəçıxışedir.
Əsasfəaliyyətsahələri Yarandığı tarixdən bu günə qədər hazırladığıağıllıhəllərhesabınaTürkSi
22 AZERI DEFENCE
lahlı Qüvvələri və dövlət qurumlarının modernləşməsində mühüm iştirakçılar dan birinə çevrilən HAVELSAN Türkiyə daxilində və xaricdə hərbi, dövlət və özəl sektor müştəriləri üçün kritik sis temlərvəmüasirtexnologiyalartəqdim edir. HAVELSANın əsas fəaliyyət sahə lərinə Komanda Nəzarət və Döyüş Sis temləri,SimülasiyavəTəhsilSistemləri, İdarəetməMəlumatSistemləri,Kibervə Fiziki Təhlükəsizlik Sistemləri daxildir. Şirkəthəmçininyerlivəxaricimüştərilər üçün edövlət həllərinin hazırlanmasını həyata keçirir. Bunlara nümunə olaraq
QərarDəstəkSistemləri,Təşkilatlarüçün Resurs İdarəetmə Sistemləri, Kabinə DaxiliƏyləncəSistemləri,İnteqrəolun muşMadditexnikiTəminatDəstəyiSis temləri, Enerji Sektoru İdarəetmə Sis temləri, İnteqrə olunmuş Səhiyyə İda rəetməMəlumatSistemləri,Dəmiryol larının Avtomatlaşdırılması və Elektron Bilet Sistemi, Elektrik Stansiyası üçün Keyfiyyət Rəhbərlik Sistemi, Elektron Səsvermə Sistemi, Kritik Kompleks və İnfrastrukturların Təhlükəsizliyi, Yol və KompleksTəhlükəsizliyi,KiberTəhlükə sizlikhəllərivəs.göstərməkolar.
R HAVELSANstrateji,operativvətaktiki səviyyələrdə Komanda, Nəzarət, Kom munikasiya,İnformasiya,Əməliyyat,Mü şahidə və Kəşfiyyat ehtiyaclarına (Com mand,ControlInformationSystemC2IS, Command, Control, Communications, Computers, Intelligence, Surveillance, and ReconnaissanceC4ISR) uyğun sis tem mühəndisliyi, sistem inteqrasiyası, testvətəhsiliəhatəedəngenişspektrdə orijinalvəmillihəllləriyaradırvəonlara texniki dəstək xidmətini təşkil edir. Bu çərçivədə, Görüntü İşləmə Texnologiya ları,İdarəetməMəlumatvəQərarDəstək Sistemləri,(HavaQüvvələriMəlumatSis temi), Platforma Komanda Nəzarət və Havadan Erkən Xəbərdarlıq Sistemləri sahələrində saysızhesabsız uğura imza atmış HAVELSANın Türkiyənin ən son texnologiyalar əsasında istehsal etmiş olduğuHavadanErkənXəbərdarlıqTəy yarələri(AEW&C)“BarışQartalı”proq ramında mühüm töhfəsi var. Bundan başqa, HAVELSAN müdafiə və təhlükə sizliksahələrindəsimulyasiya,təhsil,test və qiymətləndirmə sistemləri hazırlayır. Bu kontekstdə şirkətin portfelinə aşağı dakıməhsullardaxildir: • U çuş Si mul ya tor la rı • Tap şı rıq Si mul ya tor la rı • Si lah Sis tem lə ri Si mul ya tor la rı • Mü hən dis lik Si mul ya tor la rı • Hərb Oyu nu • Ra dioelekt ron mü ba ri zə, Test və Təh sil Sis tem lə ri • Tam tap şı rıq Si mul ya tor la rı • Ye rüs tü Va si tə lə rin Si mul ya tor la rı • Bir ləş miş Tap şı rıq Qüv və lə ri si mul ya si ya sı • Mü ha ri bə si mul ya si ya sı • Ar til le ri ya Atış Kəş fiy yat çı sı və Atəş İda rə Mər kə zi si mul ya si ya sı • Me şə Yan ğın la rı ilə Mü ba ri zə Tə li mi
Si mul ya tor la rı • Də niz Plat for ma la rı Si mul ya tor la rı HAVELSAN təhsil sistemlərinin milli ləşdirilməsi məqsədi ilə süni intellekt, görüntüistehsalı,hərəkətsistemləriki mi məsələlərdə tərəfdaşları ilə birlikdə araşdırma və inkişaf fəaliyyətlərini da vametdirir.
KiberTəhlükəsizlik müasirdövrüntəhdidi Kiber dünya müasir dövrümüzdə təxminolunandandasürətləböyümək
tAnıtıM
ədir. Artıq həyatımızdakı demək olar d ki,bütünobyektlərinbirşəbəkəyəbirlə şərək xəbərləşməsi və avadanlıqların “ağıllandırılması” ilə meydana çıxan “Əşyalarınİnterneti”(InternetofThings) tərifiiləqarşılaşırıq.Proqnozlargöstərir ki, 2020ci ildə şəbəkəyə bağlı obyekt lərinsayı50milyarddançoxolacaq.Bu prosesin içərisində insanlar texnologi yaya əl çəkməyəcək şəkildə bağlanır, dövləttərəfindəntəqdimolunanbütün xidmətlər texnologiya yönümlü olur. Nəticədə bu yaxınlaşma ilə insanların mexanikləşdiyi və maşınların insanlaşı rıldığıbirkainatadoğrugedir,bildiyimiz İT dünyasını arxada qoyuruq. Onlayn xidmətlər görünməyən şəraitlərdə və çoxlu məlumat mərkəzlərindən təqdim olunurvəhərilböyüyür.Buproseslərlə bərabər Kiber Təhlükəsizlik məsələləri dəaktuallaşır.Beləliklə,yaxıngələcəkdə Kiber Təhlükəsizliyin dövlət və insan təhlükəsizliyinin ən prioritet məsələlə rindən biri olacağı ön plana çıxır. Artıq şəxsi göstəricilər texnologiya və şəbə kələrədaxilolduqcainsanlarınməxfiliyi cidditəhdidaltınadüşməyəbaşlayır. BütünbunlarölkələrüçünKiberTəh lükəsizlik məsələsinin müdafiə ehtiyac larıiləbərabərgötürülməsininbirzəru rətvəmillitəhlükəsizlikkonsepsiyasının bir hissəsi olacağını deməyə əsas verir.
yanvar-fevral 2015 23
tAnıtıM Qısaca, fərddən cəmiyyətə və dövlətə, ticarətdən hərbi ehtiyaclara qədər hər sahədəetibarlıtexnolojimühitinqurul masızərurətəçevirilir. 32ildirki,TürkiyəSilahlıQüvvələrivə hökumətinin etibarlı, milli sistem ehti yacını qarşılayan HAVELSAN qeyd olu nan sahədə bölgədəki dost və qardaş ölkələrindəkibertəhlükəsizlikehtiyac larına həll təqdim edəcək yeganə eti barlıfirmadır. Qeyd edək ki, Kiber Təhlükəsizlik sektoruna 1998ci ildə daxil olan HA VELSANTürkiyəninilkyerlitəhlükəsizlik divarını(HAVELSANFIREWALL)vəkritik sistemlər üçün məlumat təminatı keçi rənDataDiodunu(HAVELSANGUARD) istehsaledib.Həmçininiştiraketdiyibü tün edövlət avtomatlaşdırma (məhkə mə, əmlak kadastrı, seçki sistemi və s) layihələrinin təhlükəsizliyi də HAVEL SANtərəfindənhəyatakeçirilib. Bu gün kiber təhlükəsizliyin qlobal səviyyəyə keçməsi ilə əlaqədar HAVEL SANKiberTəhlükəsizlikƏməliyyatMər kəzi bazasına keçərək SOC (Security OperationsCenter)mərkəzliməhsulvə servis sərmayələrinə ağırlıq verməkdə dir. Şirkətin nəzdində yaradılmış Cyber Security Laboratoriyasının bazasında yüksək səviyyədə hücum analizi/simul yasiyasıiləCyberForensicsinfrastruktu rufəaliyyətgöstərir. HAVELSANBöyükMəlumatlarınTəh lilimövzusundadaorijinalvəmillitəd qiqat layihələrinə start verib. Yaxın za
24 AZERI DEFENCE
R manlarda yekunlaşacaq bu layihələr mürəkkəbvəinkişafetmişkibertəhdid ləri daha tez aşkarlamağa imkan verə cək. Unutmaqlazımdeyilki,təminat,təc hizat, inteqrasiya və hətta sahibkarlıqla bağlı informasiyaların xüsusi diqqətdə saxlanılmasılazımdır.Təcrübələrgöstə rirki,həttabuişlərləməşğulolanfirma ların qeyd olunan sahələrdə buraxdığı “açıqqapıların”riskiölçüyəgəlməzsə viyyədədir. Bu, bəzən fərdi məxfiliyin ziyangörməsinə,bəzənböyükmiqdar da maddi itkilərə, bəzən də ölkələrin milli təhlükəsizlik məsələlərində zəiflik lərin yaranmasına səbəb olur. HAVEL SANbumənadahəyatakeçirdiyietibar lılayihələrlədünyadaözünüisbatedib.
HAVELSANınyaxın keçmişdəkinailiyyətləri HAVELSANSilahlıQüvvələrinstrateji səviyyədəehtiyacduyulansürətlivəeti barlı qərar dəstək mexanizmlərini yerli imkanlarlauğurlubirşəkildəinkişafet dirir.Şirkət2014cüildəikinciMilliGə mi (MİLGEM) olan TCG “Böyükada”nı Türkiyə Dəniz Qüvvələrinə təhvil verdi. Qeyd edək ki, bu müasir gəminin üzə rindəki bütün sensor və silahların Ko manda Nəzarət Sistemləri HAVELSAN tərəfindən istehsal olunub. Gəmi plat formalarında Döyüş İdarəetmə Sistem ləri məsələsinə xüsusi əhəmiyyət verən HAVELSANuzunillərərzindəqazandığı
təcrübə hesabına Gəmi Komandanlığı AltNəzarətSistemlərisahəsindədəmil liproqramvəsisteminteqrasiyamərkə zihalınagəlib.BuilHAVELSANıniştira kıiləəlavəolaraq6ədədYeniTipGö zətçi Kateri də uğurla tamamlanaraq istifadəçilərə təhvil verilib. HAVELSAN həmçininGsinifli(Perri)freqatlarınGə mi İnteqrə Olunmuş Döyüş Sistemləri nin (GENESİS) modernləşməsi ilə bağlı ilklayihəsinidəbaşaçatdırıb. Hazırdadünyanınbirnömrəlisimul yatorlar istehsalçılarından olan HAVEL SAN Qatar, Malayziya və Türkmənistan ilə imzaladığı müqavilələrlə hədəf ba zarlarda aktiv və lider mövqeyə yüksə lib. Simulyatorlar və təhsil sistemləri məsələsində xaricdə daima maraq ya ratmağı bacaran HAVELSAN xüsusilə Yaxın Şərq regionunda simulyatorların satınalınmasınadairkeçiriləntenderlə riniştirakçılarındandır.
R məhsullar ilə çıxdıqları halda HAVELSAN müştərilərin ehtiyaclarına uyğun həlləri hazırlayır.
Araşdırma və tədqiqat
Ümumiyyətlə, bu gün HAVELSAN İs tanbul Sənaye Palatası tərəfindən açıq lanan “Türkiyənin 500 Böyük Sənaye Quruluşu” siyahısında 144-cü sırada, “Interpromedya” şirkətinin “İlk 500 İKT şirkəti” araşdırmasının nəticələrinə gö rə, 2013-cü ilin yekununda 26-cı, “Son 3 ildə ən yaxşı performans göstərən 20 İKT şirkəti” siyahısında ikinci yerdə qə rarlaşıb. HAVELSAN ayrıca Beynəlxalq Məhkəmə Şəbəkəsi, Əmlak Kadastr İn formasiya Sistemi, Seçki Sistemi, Sosial Təminat Təşkilatının Qərar Dəstək Siste mi daxil olmaqla, Türkiyənin ən böyük və önəmli e-dövlət layihələrini gerçək ləşdirərək “Frost & Sullivan” kimi bey nəlxalıq təşkilatlardan mükafatlar alıb. İki milyard dollara yaxın iş həcmini tamamlayan HAVELSAN başladığı hər bir layihəni uğurla tamamlaya bilən və müştərilərinə etibar qazandıran şirkət dir. Həm hərbi sahədə, həm də ictimai sektorda HAVELSAN-ın avantajı texno loji və maliyyə məsələlərində ciddi ol masıdır. Fond şirkəti olması səbəbindən müqavilədə yazılı oldu olmadı bütün müştəri tələblərini vəsait itkisinə səbəb olsa belə, cavablandırır və layihəni başa çatdırır. Başqa sözlə, obrazlı dillə ifadə olunarsa, HAVELSAN müştəri tələblərini bir dərzi kimi – xüsusi dizaynlı həlləri hazırlayaraq qarşılayır və məhsul baza rında yeganə və fərqli həllər təqdim edir. Dizayn və istehsal mərhələsindən başlamaqla sistemlərin texniki baxımına qədər keçən bütün proseslərdə prob lemsiz, etibarlı və davam edəcək şəkildə xidmət göstərilir. Dost və qardaş ölkələr ilə birgə layihələrin həyata keçirilməsi, müasir texnologiya, məlumat mübadi ləsi və ehtiyac sahibləri ilə paylaşılması HAVELSAN-ın ən önəmli avantajların dandır. Şirkət həmçinin yaratdığı texno logiyaları, tətbiq etdiyi həlləri müştərilə rinə görə uyğunlaşdırmaq qabiliyyətinə sahibdir. Hələ də bir çox beynəlxalq şir kətlər müştərilərin qarşısına əllərindəki
HAVELSAN son illərdə göstərdiyi yüksəliş dinamikasını eyni xətt üzrə da vam etdirməkdədir. Bu uğurların təmin olunması və qorunması şirkətin araşdır ma və tədqiqat işlərinə yönəltdiyi diq qət, yatırdığı sərmayə və onun işçi-mü təxəssis potensialı ilə bilavasitə bağlıdır. Bu gün HAVELSAN-da çalışanların 70%ni elektronik və kompüter mühəndisləri təşkil edir. İki araşdırma və tədqiqat (Ar-Ge) mərkəzi, habelə Texnokənd nəz dində 500-dən çox araşdırmaçısı çalışır. Araşdırma işlərində universitet-səna ye əməkdaşlığına xüsusi önəm verilir və bu çərçivədə Türkkiyədə öndə gələn universitetlərin imkanlarından da geniş istifadə olunmaqdadır. Hazırda şirkət 11 universitetin 65-ə yaxın müəllimi və araşdırma heyəti ilə 13 fərqli layihədə birgə çalışır. Qazandığı bütün bu təcrü bə və nou-hauları Azərbaycan daxil ol maqla dost və qardaş ölkələr ilə paylaş mağı qarşıya məqsəd qoymuş HAVEL SAN bu anlamda qərb şirkətlərindən fərqli olaraq, hazırladığı texnologiya və məhsulları sadəcə təslim etmir, ölkələrin öz imkanlarının da inkişafına dəstək göstərir.
tanıtım Bölgə ölkələrinə yönəlmiş layihələri Keçmişdə Koreya Hava Qüvvələri Ko mandanlığı ilə CN-235 simulyatoru və Radioelektron Mübarizə Sahəsi (Elektro nik Harp Sahası) layihələrini imzalayan, Pakistana Artilleriya Müşahidəçisi Siste mi, Radioelektron Mübarizə Sahəsi və Hava Qüvvələri Komandanlığı İnformasi ya Sistemini ixrac edən HAVELSAN 2012ci ildən etibarən Azərbaycan, Türkmənis tan, Qazaxıstan, Gürcüstan və Qırğızıs tanda da fəaliyyətlərə start verib. HAVEL SAN dost və qardaş ölkə Azərbaycan Mudafiə Nazirliyinin Təlim Tədris Mərkə zində təhsil tələblərinin qarşılanması üçün bir ədəd Artilleriya Atış Nəzarətçisi Simulyatorunu (AFOS) qurub. Bütün dünyada İT şirkətləri kimi, Türki yənin ən böyük İT şirkətlərindən biri olan HAVELSAN da informasiya təhlükəsizliyi, kiber təhlükəsizlik və sosial media analizi mövzularına önəm verir. Bu sahədə həyata keçirdiyi araşdırma fəaliyyətləri ilə bölgə dəki güvənilən şirkətlərdən biri olan HA VELSAN bu güvəni artırmaq üçün yeni ça lışmalarına davam etməkdədir. Bununla paralel olaraq, HAVELSAN Türkiyədəki e-dövlət həlləri ilə bağlı təcrübəsini region dakı dost və qardaş ölkələrə transfer etmə yi hədəfləyir. Bu imkan və qabiliyyətləri qardaş ölkə Azərbaycan ilə çəkinmədən paylaşmağa açıq olduğunu bəyan edir.
yanvar-fevral 2015 25
tAnıtıM
İNTEQRƏOLUNMUŞHAVA HÜCUMUNDANMÜDAFİƏ Günümüzün savaş və hətta sülh şəraitlərində ən vacib təhdidlərin havadan gələcəyi gözlənilir və bu sahədə texnologiyalar sürətlə inkişaf etdirilir. Texnologiyaların inkişafı hava vasitələrinin qabiliyyətlərində və çeşidlərindəki çox böyük dəyişikliklər meydana gətirib və bu proses davam etməkdədir. Aviasiya sahəsindəki bu inkişaflar hava təhdidinin gücünü və müharibə sahəsindəki təsirini və eyni səviyyədə artırır. Havatəhdidlərindəkibufərqlilikyük sək hündürlükdə uçan bombardmançı təyyarələrdən, qitələrarası strateji raket lərdən,çoxaşağıhündürlükdənyaxınla şan ballistik raketlərdən, döyüş başlığı daşıyanraketlərə,pilotsuzuçuşaparatın dan,havadesantvəhavahücuməməliy yatlarıhəyatakeçirəbilənaviasiyavasitə lərinə qədər uzanır. Belə geniş əhatəli təhdidləriöncədəntəsbitvəseçimedib, gərəkli tədbirləri alan tərəf müharibəyə böyükbiravantajlagirmişolacaq. Sadalanan bu səbəblə havadan mü dafiəsistemlərinininkişafprosesidəsü rətlə davam etməkdədir. Bu çərçivədə “sensor” və “silah” texnologiyaları yara
26 AZERI DEFENCE
dılmaqda, bu sistemlər arasında təsirli məlumat mübadiləsi təmin etmək üçün də“təsirli”,“inteqrəolunmuş”Komanda Nəzarət və Rabitə Sistemlərinə ehtiyac duyulmaqdadır.HavaHücumundanMü dafiəSistemlərinintəməlinisensor,silah vəkomandaidarəetməmərkəzləritəşkil edir. Sensorlar aviasiya vasitələrinin təs bit,təqib,analizvətəsnifinihəyatakeçi rərək, bu məlumatların Komanda Mər kəzinəötürülməsinihəyatakeçirirlər. KomandaİdarəetməMərkəzlərisen sorlardanəldəedilənhavarəsminədair məlumatlarındanistifadəedərəktəhdid dəyərləndirməsini həyata keçirir və uy ğunsilahlarıseçərəkhədəfizərərsizləş
dirməyə çalışırlar. Komanda İdarəetmə Mərkəziortaqhavaməkanırəsminiha zırlayaraqbununpaylaşımınıtəminedir. Havaünsürlərinianalizedir.Təhdidlərin dəyərləndirməsini həyata keçirərək uy ğunhədəfsilahqərarınımüəyyənləşdi rirlər. Cəlb edilən hədəfə uyğun olaraq silahseçilməsinitəminedirvəcəlbolu nanların vəziyyətini təqib edərək ehti yacduyulanvəziyyətlərdədurumamü daxiləedər. Silahların əsas vəzifəsi Komanda Mərkəzi tərəfindən ona həvalə olunan havahədəfləriniməhvetməkvəyavə zifələrini həyata keçirmələrini əngəllə məkdir.
tAnıtıM Təhdidlərinəsasdinamikasınanəzər yetirdikdə insansız təhdidin günümüz dəönəmqazandığıvəgələcəkdəkihava təhdid vasitələrinin böyük bir bölümü nün insansız təhdid olacağı açıqdır. İn sansız hava təhdid vasitələrindəki tex nologiyaların inkişafına paralel olaraq, bunlarıntəsbiti,təqibi,sinifləndirilməsi, analizi və qarşısının alınması getdikcə çətinləşir.BöyükyayılmışTaktikBallistik Raketlərin təsbiti və təqibi üçün kos mosda yerləşən sensorların tətbiqi qa çılmazdır.Yenəeyniçərçivədəsaylarıvə istifadəçilərisürətləartanballistikraket lərin təsbiti və izlənilməsi üçün havada yerləşənsensorlaraehtiyacduyulacaq. Fərqlisensorlardanəldəedilənfərqli informasiyaların (sensor bilgiləri, gö rüntü və s.) bir mərkəzləşdirilməsi və birləşdirilməsi(korelasiya)özüiləbəra bər yeni problemlər meydana çıxara caq. Bu səbəbdən sensor verilənlərinin mərkəzləşdirilməsivəkorelasiyasıönəm qazanacaq. Havatəhdidvasitələrininuçuşsürəti vətəsbitolunmaçətinliklərigözönünə alındığında,sensorvəönləməsistemlə riarasında(SensortoShooter)təsirlivə təhlükəsizbirkomandasistemivəbuüç sistemi bir b irinə bağlayan sürətli, eti barlı və kəsintisiz bir rabitə sisteminə ehtiyac yaranır. Reaksiya müddəti diq qətə alındığında komandaidarəetmə sistemi içində çalışacaq personalın icra səhifəsində qərar dəyişikliklərindən kə
nardaqalmasıvəqərarsistemlərinində avtomatik şəraitdə yapılması çətin və ziyyətə düşəcək. Bu səbəbdən fərqli səviyyədə yer alan havadan müdafiə sistemlərinintəkbiryerdənvətəsirliis tifadə oluna bilməsini təmin edən İn teqrəOlunmuşHavadanMüdafiəSiste minəehtiyacduyulur. Erkən xəbərdarlıq sistemi peyklər, uzunmənzillisensorlar,önxətdəyerləş dirilmiş sensorlar, PUAlar və AWACS (Air Borne Early Warning System) kimi elementlərdən ibarətdir. Erkən xəbər darlıq sistemləri vasitəsi ilə təhdidlərin əvvəlcədən təsbit və təqibi, komanda idarəetmə sistemlərinə yetərli reaksiya müddətininqazandırılmasıvəsilahsis temlərinin yönəlmə performansının ar tırılmasısahəsindəqazancəldəedilir. Bütün bu qabiliyyətlərin qazandırıl masında ən inkişaf etmiş İnteqrə Olun muş Havadan Müdafiə həllərindən biri ASELSANtərəfindənyaradılmışvə2001 ciildənbuyanaTürkiyəSilahlıQüvvələ rinin istifadəsində yer alan Havadan Öncədən Təyin və Komanda İdarəetmə Sistemidir (Hava ERken İkaz ve Komuta Kontrol Sistemi HERİKKS). HERİKKS taktiksəviyyədəhavadanmüdafiəaktiv lərini idarə edən bir komandaidarəet mə sistemidir və HHM radarlarından alınaninformasiyalarüzrərealvaxtreji mində hava məkanının rəsmini çıxarır. Uyğun HHM silah sistemlərinin seçilən hədəfəyönləndirilməsinitəminedir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, HE RİKKS2001ciildənTürkiyəSilahlıQüv vələrinin inventarına daxildir. Türkiyə QuruQoşunlarınınHHMbirliklərindəvə Hərbi Dəniz Qüvvələrinin bazalarında fəalistifadəolunmaqdadır. HERİKKS-in əsas iş prinsipi aşağıdakılardır: • Hə dəf İzi in for ma si ya la rı nı fərq li RLSlər dən ala raq real vaxt re ji min də ha va rəs mi ni ha zır la yır; • Real vaxt re ji min də ha va rəs mi ni si lah sis tem lə ri nə gön də rir; • Ha va təh did lə ri ni ana liz edə rək ən uy ğun si lah la rı se çi lən hə dəf lə rə is ti qa mət lən di rir; • Si lah sis tem lə ri nə hə va lə olu nan hə dəf ba rə də in for ma si ya la rı pay la şır; HERİKKSradarvəsilahsistemləriara sındalazımolanbağlantınıtəminedərək bir birindən asılı olmayan bu sistemləri birləşdirərək inteqrasiya olunmuş hava danmüdafiəsisteminiyaradır.HERİKKS insistemarxitekturası,proqramvətəchi zatinfrastrukturufərqliolansilahsistem ləri, radarlar Komanda İdarəetmə Sis temləri ilə uyğun interfeyslər üzərindən birlikdəçalışabilənvəinteqrasiyaolunan birformadadizaynedilib. HavadanMüdafiəƏməliyyatMərkəzi (HMƏM) HERİKKS sisteminin əsas ko manda idarəetmə elementidir. Mərkəz havadan müdafiə komanda heyətinin ona həvalə olunmuş bölgədəki vəziy yətdən xəbərdar edilməsi və taktik sa hədəki bütün HHM silahlarının idarə olunmasıməqsədiiləistifadəolunur. HMƏMinəsasvəzifələriradarlardan iz məlumatlarının toplanması, radar sensor izlərinin birləşdirilməsi, çalışdığı sahəyəaidrealvaxtrejimlibirləşmişha va rəsminin hazırlanması və bunun əməliyyatvahəsindəkiHERİKKSaltböl mələrinəötürülməsikimisıralanabilər. HMƏM ordu, korpus və diviziya sə viyyələrində istifadə olunacaq şəkildə hazırlanıb.Taktiksahədəgenişbölgədə xidmət edən və HERİKKS tərəfindən idarəedilənçoxsaydaHHMelementlə ri varsa, tələbə uyğun olaraq sistem içindəbirneçəHMƏMyaradılabilər. HMƏMsilahvəradarsensorsistem lərinə müvafiq interfeysin vasitəsi ilə bağlanır. HMƏMin silah və radarlarla real vaxt rejimində bağlantısı hər cür hava təhdidlərini önləmək üçün vacib olan minimum reaksiya müddətini tə minedəcəkşəkildə,ASELSANrabitəci hazlarının yardımı ilə sürətli və etibarlı rabitəşəbəkəsiilətəminolunur.Radar lar hava izi məlumatlarını HMƏMə
yanvar-fevral 2015 27
TANITIM göndərirlər. Bu iz məlumatlarından isti fadə edilərək HMƏM hava məkanının rəsmini çıxarır və Təhdidlərin Dəyərlən dirilməsi və Silah Seçimi Alqoritmlərini (TDSS) istifadə edərək, hədəflərə ən uy ğun silah seçiminə qərar verir. Silahlara hədəf seçimi həyata keçirilərkən opera tor hədəflərin silah mənzilində olub ol madığını, silahın başqa bir hədəfə seçi lib-seçilmədiyini və silahların vəziyyəti ilə bağlı məlumatları izləyə bilir. Ümumilikdə HERİKKS digər Koman da İdarəetmə və HHM sistemləri ilə bir likdə çalışaraq, müştərək hərbi əməliy yatların icrasında yer ala bilər. Bu çərçivədə HERİKKS-də STANAG 4312 LLAPI (Low Level Air Picture Inter face) standartına uyğun olaraq dizayn olunmuş LLAPI ara vahidi üzərindən NATO və müttəfiq ölkələr ilə qarşılıqlı hava məkanı informasiyalarının paylaşı mı mümkündür. HERİKKS sahib olduğu Link-16, JREAP, Link-11B və Link-1 taktik data linkləri üzərindən digər komanda idarəetmə sistemləri ilə birlikdə çalışır. Kompüter, Operator Pultundan real zamanlı hava məkanı rəsmini çıxararkən dost və düşmən hava izləri, etibarlı hava dəhlizləri kimi məlumatlar rəqəmsal xə ritələr üzərindən göstərilməkdədir. Ra dar və silah sistemlərinə aid vəziyyət, uyğunluq və əhatə etdiyi sahə bilgiləri də ekranda görünür. HMƏM-in qabiliyyətləri aşağıdakı lardır • Fərqli sensorlardan gələn hava izlə rinin birləşdirilərək real zamanlı ha va məkanı rəsminin hazırlanması, • Hava məkanının real vaxt rejimində rəqəmsal xəritələr üzərində izlən məsi, • Hava rəsminin digər HMƏM-lərə və silah sistemlərinə paylanması, • Rəqəmsal xəritələr üzərində fərqli analiz vasitələrinin təqdim olunma sı, • Sistem elementlərinə aid yer, əmə liyyat durumu və cihaz informasiya larının izlənilməsi və paylaşımı, • Manual, yarımavtomatik və ya tam avtomatik olaraq hava təhdidlərinə qarşı ən uyğun silahın seçimi və isti qamətləndirilməsi, • Radioelektron mübarizə vasitələrinə qarşı qorumalı, əmniyyətli və etibar lı rabitənin təmini, • Sistem operatorlarının və personalın təlim ehtiyacları üçün simulyasiya ssenarilərinin hazırlanması, • Vəzifə və təlim simulyasiyalarının qeyd edilməsi və yenidən oynadılması,
28 AZERI DEFENCE
• Hava sahəsinə nəzarət edən əmirlə rin (ACO) və Hava xidmət əmirləri nin (ATO) hazırlanması və yayımı, • Hər cür hava şəraitində xidmət edə bilmə, • Hərbi standartlara uyğunluq, • Açıq sistem dizaynına, modern ra dar sensor və silah sistemlərinə uy ğunluğu, • Modulyar proqram və təchizat inf rastrukturu, • Dağınıq dizayna uyğunluq, • Hərəkətli və sabit tətbiqə uyğun ol ması, • Əməliyyat bölmələri üçün minimum qurulma və toplanma zamanı, • 24 saat kəsintisiz xidmət edə bilmə si. Fərqli HHM sistemlərinin tək bir mər kəzdə inteqrasiyasının nəticəsi olaraq əldə ediləcək İnteqrə Olunmuş Hava dan Müdafiə Sistemi ilə HHM sistemlə rinin təsirli istifadəsi və təhdidlərin ön cədən təsirsiz hala gətirilə bilməsi, bu nun sayəsində • HHM ünsürlərinin təsirli və şəkildə planlanması təmin olunacaq. • Erkən xəbərdarlıq sistemləri və sen sorlardan əldə olunan məlumatlar ilə ortaq hava məkanı rəsmi hazır lanaraq vəziyyət barədə informasi yalılıq təmin olunacaq. • Seçim qərarı müvafiq şəxs tərəfin dən tək bir mərkəzdən həyata keçi rilərək bütün sistemlərə ötürüləcək.
Beləcə seçim fərqliliyi qalmayacaq. • HHM barədə informasiyalar (YHSKT, HGE, IFF kodları, silah idarəetmə və ziyyəti və s.) tək bir mərkəzdən təyin edilərək bütün sistemlərə ötürüləcək. • Taktik ballistik raketlərdən müdafiə barədə analizlər hazırlana biləcək. • Hədəflərin seçiminin tək bir mər kəzdən yönəldilə bilməsi ilə təhdid üçün vacib atəş sıxlığı təmin edilə cək. Gərəksiz silah istifadəsinə son qoyulmaqla sursata qənaət təmin olunacaq. • Bağlı olan sistemlərin vəziyyəti izlə nilərək lazım olan vaxtda müdaxilə ediləcək. Rabitə sistemləri arasında kı gərəkli inteqrasiyalar təmin olu naraq sistemlər arasında sürətli və etibarlı informasiya mübadiləsi im kanı yaradılacaq. Qısa, orta və uzun mənzilli təhdidlə rə qarşı müdafiə üçün geniş çərçivədə sensor və komanda idarəetmə element ləri ilə fərqli tiplərdə önləyici sistemləri özündə cəmləşdirən HHM çətirinin ha zırlanması lazımdır. HHM sistemlərinin inteqrasiya olunmuş havadan müdafiə şəbəkəsi içərisində istifadəsi önəmlidir. Sensor və silahların idarəetməsini ger çəkləşdirən, doğru hədəfə, doğru za manda uyğun silahlarla atəş edilməsini təmin edən komanda idarəetmə sis temləri arasındakı inteqrasiya havadan müdafiənin təsirini artan bir qüvvə ola caq. AD
Texnologİya
yanvar-fevral 2015 29
tEXnoLogİyA
“Eurofighter”in motoruna ASELSAN sistemləri nəzarətedəcək Türkiyə müdafiə sənayesinin lider qurumu olan ASELSAN ilə dünyanın aparıcı döyüş təyyarələrindən “Euro fighter Typhoon”un EJ200 motor sis temlərini istehsal EUROJET firması ilə əməkdaşlıq Memorandumu imzalayıb. ASELSANınbaşdirektoruFaikEkenvə EUROJETin İdarə Heyətinin sədri Kli
mes Linden (Clemens Linden) tərəfin dən imzalanan memorandum ilə tərəf lər, motor nəzarət sistemləri, motor sağlamlığı monitorinq sistemləri möv zularında ortaq çalışacaqlar. Motor nə zarət sistemləri motor üzərinə qurula caq sensorların məlumatlarını istifadə edərəkmühərrikinoptimalperformans
“Hürkuş”testləribaşavurdu, yeninəsil“Anka”havada Türkiyənin TUSAŞ şirkətinin mühən disləritərəfindəndizaynvəistehsalolu nan “Hürkuş” Yeni Nəsil Təməl Təlim Təyyarəsi testlərinin sonuncusu olan MaksimalGücTətbiqiMərhələsiniuğur latamamlayıb.Sertifikatlaşdırmamərhə ləsində keçirilən testlər EASA və Mülki Aviasiya Baş İdarəsinin nəzarəti altında
30 AZERI DEFENCE
keçirilib və maksimum yük statik test təyyarəsinəuğurlatətbiqedilib.Birilya rımərzindəkeçiriləntestlərdəstatiktest təyyarəsinə “Hürkuş”un uçuş zamanı məruz qala biləcəyi fərqli tiplərdə vacib yüklənmələrtətbiqolunub.Bütüntestlər uğurlatamamlanaraqmüvafiqsertifikat laşdırmatələbləriyerinəyetirilib.
a işinə nəzarəti həyata keçirən elekt d ron elementlərdir. Motor sağlamlığı monitorinq sistemlərinin köməyi ilə, motorperformansıuçuşəsnasındaizlə niləcəkvətoplananməlumatlarınyerdə olanbaxımmərkəzindəanaliziiləmotor komponentlərininvəparçalarınınqalan ömürlərihesablanacaq.
TUSAŞşirkətiyanvarın30da“Anka” pilotsuzaparatının“BlokB”konfiqurasi yasıilkuçuşunugerçəkləşdirməsixəbə riniyayıb.“BlokB”konfiqurasiyası2013 cü ildə “Anka”nın qəbulu tamamlanmış “BlokA”konfiqurasiyasındaəldəolunan təcrübə əsasında hazırlanıb. Avtomatik qalxmavəenməiləhəyatakeçirilənilk uçuşdafərqliavtopilotvəenmərejimlə rinin testləri problemsiz olub. “Blok A” konfiqurasiyasında yer alan EO/IR ka meraya əlavə olaraq SAR/ISAR/GMTI radarı daşıya bilən “Blok B” faydalı yük daşımaimkanıiləyeninəsilinteqrasiya layihələriüçündəönəmliinfrastruktura malikdir.
UMTAS-dan tam hədəf Türkiyənin ROKETSAN şirkəti tərəfin ən Milli olaraq hazırlanmış və testlər d dən uğurla keçmiş uzun mənzilli tank əleyhinə raketinin (UMTAS) kvalifikasiya mərhələsinin bu il içində tamamlanaraq seriyalı istehsalına başlanılması planlaş dırılır. İlk testi 2014-cü ilin fevral ayında gerçəkləşdirilmiş raketin helikopterdən infraqırmızı başlıqla həyata keçirilən il katış testində yüksək nailiyyət əldə olu nub. UMTAS-ın önəmli istifadə konsep siyası olan “at-unut” rejimi də testlərdə özünü doğruldub. Uzun mənzilli tank əleyhinə raket (UMTAS) layihəsi Türkiyə Silahlı Qüvvələ rinin uzun mənzilli tank əleyhinə raketlə rə olan ehtiyacını qarşılamaq məqsədi ilə başladılıb. Hazırlanmasına 2008-ci ilin sentyabr ayından başlanılan bu raket T129 ATAK zərbə helikopterinin əsas dö yüş sursatlarından biri olacaq. Helikop terdən atışların aparılması üçün hazırlan mış UMTAS tanklara qarşı təsirli olmaqla yanaşı rəqib sistemlərdən bir sıra üstün lüklərinə görə fərqlənir. Raketin iki tip döyüş başlığı mövcuddur – görüntüləyici infraqırmızı və lazer. İnfraqırmızı kamera təsviri RF vasitəsi ilə buraxıcı qurğuya, oradan isə atıcının ekranına ötürür. Həs sas izləyici-kontrol sisteminə dayanan
Texnologİya
istifadə konsepti, istifadəçiyə gecə-gün düz və pis hava şəraitində hədəfə atış öncəsi, atış sonrası kilidlənmə, hədəfin yenilənməsi və hədəfin üzərində zərbə endiriləcək nöqtənin seçimi kimi imkan lar təqdim edir. Raket sahib olduğu yük sək performanslı tandem döyüş başlığı sayəsində müasir texnologiyaların tətbiq olunduğu tank zirehlərinə, beton qurğu lara qarşı təsirlidir. Lazer başlıqlı L-UM
TAS havadan yerə, atış öncəsi və atış sonrası kilidlənə bilən yarı aktiv lazer başlığa sahibdir. Bu raket zərbə helikop terlərindən və yer üstü nəqliyyat vasitə lərindən gecə və gündüz atışlar həyata keçirməyə imkan verir. İstifadə olunan döyüş başlığına görə tanklar, zirehli transportyorlar, maşınlar, istehkamlar, bi na və aşağı məsafədə uçan helikopterlə rə qarşı tətbiq oluna bilər.
MMP ilk atış testlərini keçdi Fransa Müdafiə Satınalmalar Agentliyi (Direction Generale de l’Armement) MMPyeni nəsil tank əleyhinə idarə olunan raketin (Missile de Moyenne Por tee) ilk atışını keçirib. İstehsalçı MBDA şirkətinin yaydığı məlumata görə, Mi LAN tank əleyhinə raketlərinin əvəz etmək üçün hazırlanmış MMP test atışın da 4000 metr uzaqlıqdakı hədəfə kilidlənərək məhv edib. Fransa Silahlı Qüv vələrinin 2014-2019-cu illərdə arsenalının müasirləşdirilməsi proqramı çərçi vəsində hazırlanmış yeni nəsil tank əleyhinə raket sistemi olan MMP-nin Fransız ordusuna silahın çatdırılması 2017-ci ilə planlaşdırılır. MMP iki nəfər tərəfindən idarə olunur. Raket konteynerinin çəkisi 15 kq, buraxıcı sistemin çəkisi isə 11 kq (batareya və tripod daxil) təşkil edir. “At və unut” prinsipinə malik MMP raketinin tandem döyüş başlığı 4000 metr məsa fədən sığınacaqlar və hərəkət halında olan zirehli vasitələrə qarşı təsirlidir.
Kanada Ordusunun yeni avtomatı Kanada Müdafiə Tədqiqatları və İnkişafı Mərkəzi (DRDC) “Colt Canada” şirkə t i ilə birlikdə yeni hücum tüfənginin yaradılması üzrə işləri tamamlayıb. DRDC-in yaydığı məlumata görə, Kanada Silahlı Qüvvələrinin sifarişi üzrə hazırlanmış yeni silah bullpap dizayna əsaslanır. Yüngül çəkili silaha müxtəlif atış kontrol sensorla rı, həmçinin elektro-optik sistemlər quraşdırmaq imkanları mövcuddur. Yeni hü cum tüfəngi 5.56 çaplı patronlarla yanaşı 12 kalibrli ov tüfənginin patronu və ya 40 mm çaplı qumbaralarla da atəş aça biləcək. Kanada Ordusunun əsgər sistem ləri qrupunun rəisi, podpolkovnik Serge Laponite bildirib ki, bu silah şəhər, dağ, meşə, səhra və Arktik ərazilərdə istifadə olunacaq. Hücum tüfəngi 2009-cu ildə elan edilmiş proqram çərçivəsində yaradılıb. Növbəti inkişaf mərhələsində, əlavə nişangah və avtomatik hədəf deteksiya imkanları öyrəniləcək.
yanvar-fevral 2015 31
REgİon
Qazaxıstan HDQhava yastıqlıkaterlərlə maraqlanır İngiltərənin “Griffon Homework Ho vercraft” şirkəti Qazaxıstan Hərbi Dəniz Qüvvələriiləa“Griffon8100TD”havayas tıqlı, iki motorlu katerinin alğısatqısına dairdanışıqlaraparır.Yanvarın29daAs tanada “Griffon Homework Hovercraft” şirkətininnümayəndələriiləQazaxıstanın
“Kazspeseksport”şirkətivəMüdafiəNa zirliyiarasındakeçirilmişgörüşdəingiltə rəlimütəxəssislərkaterintexnikixarakte ristikaları və imkanları barədə təqdimat keçirib,suallarıcavablandırıblar. Dənizsəthindəyüksəksürətləhərəkət edən “Griffon 8100TD” kateri logistik və
amfibiya əməliyyatlarına dəstək, habelə bərəxidmətindəistifadəolunur.Uzunlu ğu22.5,eniisə11metrtəşkiledənkater 12tonyükvəya70sərnişindaşımağıba carır.Alüminiumgövdəlikaterikiədədsu soyutmalı630kW(840atgücündə)“Ive co”dizelmühərrikləriilətəchizedilib.
RusiyaXəzərdonanmasınıyeniləyir Rusiya 2015ci il ərzində Xəzər do nanmasınıntərkibinə4ədəd23370layi həliçoxfunksiyalıhərbikaterdaxiletmə yi planlaşdırır. Yaxın vaxtlarda dövlət sı naqları başlanacaq katerlər donanmaya cariilinbirinciyarısındaqəbulolunacaq. 23370layihəlikaterləronlardaqurul muşavadanlıqlardanasılıolaraqdalğıc, axtarışxilasetmə, yanğın söndürmə və yaekolojikaterkimimüxtəliftəyinatlar
üzrə istifadə oluna bilər. Bu katerlərin sürəti10mil,üzməuzaqlığı200mildir. Qeydedəkki,RusiyaHDQninXəzər flotiliyası üçün Həştərxandakı gəmiqa yırma zavodunda ümumilikdə 23370 layihəli dörd kateri tikilib. Birinci çox funksiyalı modulyar katerin sınaqları 2014cü ilin dekabr ayında yekunlaşıb vəkaterinyaxınvaxtlardasilahlanmaya qəbulugözlənilir.
İran“Saeqeh2”təyyarəsinisilahlanmayaqəbuletdi İran Hərbi Hava Qüvvələri fevralın 9dayerlimühəndisləriniştirakıiləhazır lanmış “Saeqeh” döyüş təyyarələrinin yeninəslinitəqdimedib.“Saeqeh2”ad lıyenitəyyarəsələfindənxaricidizaynına görəəhəmiyyətlişəkildəfərqlənirvəhe yəti 2 nəfərdir. Hərbi Hava Qüvvələrinin silahlanmasına daxil olan bu təyyarə
32 AZERI DEFENCE
həm döyüş, həm də tədris məqsədi ilə istifadəolunabiləcək.Xaricihərbinəşrlər “Saeqeh2”nin Amerikan F5F “Tiger II” ikiyerlitədrisdöyüştəyyarəsininəsasın da hazırlandığını iddia etməkdədir. İran HHQnin komandan müavini, general Əziz Nasirzadə yaxın vaxtlarda yerli is tehsal olan “Kövsər” adlı iki yerli təlim
təyyarəsinindəistifadəyədaxilolacağını bildirib.Qeydedəkki,təkyerli“Saeqeh1” versiyasının uzunluğu 15.89 metr, çəkisi boş halda 4400 kq, döyüş vəziyyətində 9000kq,sürəti1700km/saat,maksimal qalxma hündürlüyü 16000 metr təşkil edir. Təyyarə iki ədəd turboreaktiv mü hərriklətəchizolunub.
IDEAS-2014
yanvar-fevral 2015 33
yEnİLİK
XÜSUSİTƏYİNATLILAR ÜÇÜNYÜNGÜLSİLAHLAR RamilMəmmədli Hərbi əməliyyatlarda xüsusi təyinatlılarının iştirakının artması, qarşıya çıxan daha mürəkkəb tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün yeni silah və təchizat dəstlərinin hazırlanmasına xüsusi diqqət yönəldilməkdədir. Qoşunların elitar növü sayılan xüsusi təyinatlıların silah və təchizatı bu baxımdan adi əsgərin təchizatından əhəmiyyətli şəkildə fərqlənir. Bu baxımdan xüsusi təyinatlıların daha təsirli, daşınması asan silah və döyüş vasitələri – avtomat, tapança-pulemyot, pulemyot və qumbaraatanlarla təchiz olunması ön planda dayanır.
AVTOMATLARVƏSNAYPERLƏR Rusiyanın Tula Cihazqayırma Konst ruktor Bürosu tərəfindən ilk nümunəsi İNTERPOLITEX2013 sərgisində nüma yiş etdirdiyi ADS avtomatı həm quru, həm də sualtı əməliyyatlarında istifadə qabiliyyətinə malikdir. Bullpap prinsipə malik avtomatın uzunluğu 685 mm, qumbaraatanlabirgəçəkisi4.6kqtəşkil edir. ADSin effektiv atış məsafəsi 5.45x39 mm çaplı patronlarla quruda 500metr,sualtında40metrdir. H a
zırlanmasına 2000ci illərin əv vəllərində başlanmış avtomatın ikinci unikallığı onun sualtı atışlar üçün istifadə olunan patronlarının da eyniqabaritəmalikolmasıvəeynidara ğa yığılmasıdır. Rəsmi məlumata görə, ADSinsınaqüçünburaxılannümunələ ri Rusiyanın Şimal, Uzaq Şərq və Qara dənizdəki xüsusi təyinatlı bölmələrinin silahlanmasına verilib və seriyalı isteh salına 2015ci ildə başlanması planlaş dırılır. İstehsalçı müəssisənin rəsmiləri ninsözlərinəgörə,xariciordularınma rağınəzərəalınaraqyaxınillərdəsilahın 5.56x45 mm NATO kalibrli patronlara uyğunversiyasıdahazırlanacaq. Dünyaatıcısilahsənayesininsonnə
34 AZERI DEFENCE
silhücumtüfənglərindənsayılanİtaliya nın“Beretta”şirkətininARX160avtoma tıİtaliyaSilahlıQüvvələriiləyanaşıQa zaxıstan,Misir,TürkmənistanvəAlbani ya ordu xüsusi təyinatlılarının, Meksika polis xüsusi təyinatlılarının silahlanma sında yer alır. Gövdəsinin polimerdən istehsal olunması silahın çəkisinin əhəmiyyətlişəkildəazaldılmasıilə nəticələnib. Yarım avtomat, tam avtomatvətəkatəşrejiminəmalik avtomatın komplektləşdirilməsində yalnız bu silah üçünhazırlanmış40 mm çaplı GLX160 lüləalt ı qumba raatan yer alır. Əsa sən 5.56x45 mm NATO patronlarına görədizaynedilmə sinəbaxmayaraqARX160avtomatının silahın 5.45x39 mm Sovet, 6.8x43 mm Remington SPC və 7.62x39 mm M43 patronlarına uyğun versiyaları da möv cuddur. Silahın əsas üstünlüklərindən biri də solaxayların istifadəsi üçün uy ğunluğu, həmçinin lüləsinin qısa za mandadəyişdiriləbilməsidir. “FN Herstal” şirkətinin Belçika, Çili, Cənubi Koreya, Hindistan, Pakistan, Xorvatiya, Türkiyə, Polşa, Perudaxilolmaqlabirçox ölkələrin xüsusi təyinatlı larının silahlanmasında yer alan FN2000 bullpap avtomatının poli mer gövdəsi və qısalığı onun şəhər içi əməliyyatlarda üstünlüyünü təmin edir.
Silaha müxtəlif aksessuarları asanlıqla yerləşd irm ək mümk ünd ür. FN2000 avtomatının çəkisi 3.6kq(3.39kqFNTac
tical), uzunlu ğu 688 mm, lüləsinin uzunluğu400mm,atıştempidəqiqədə 850atəş,təsfirlimənzili500metrdir. Hazırda İsrail, Azərbaycan, Türkiyə, Hindistan daxil bir sıra ölkələrin xüsusi təyinatlılarınınsilahlanmasındayeralan “IsraelWeaponIndustries”(IWI)şirkəti nin bullpap tərtibata malik TAR21 “Ta vor” piyada tüfənginin çəkisinin yün gülləşdirilməsi üçün bir sıra hissələri polimerdən hazırlanıb. Silah klassik ni şangahlaryerinəlazerişarələyici,MARS və ya MEPRO nişangah sistemləri ilə komplektləşdirilir. Avtomatın TAR21 standartmodeliiləyanaşılüləsiqısaldıl mışCTAR21,dahaqısaMTAR21vəX95
yEnİLİK
modelimövcuddur.2013cüildəilknü munəsi bazara təqdim olunan X95 av tomatı 5.56 NATO, 5.45 və 9 mm çaplı patronlardanatəşaçmakimiunikalim kanlara malikdir. Avtomatın yeni trans formasiyatexnologiyasıbirneçədəqiqə ərzində silahın kalibrinin dəyişməsini təmin edir. Silahın transfor masiyasını təmin edən tex niki dəstə həmçinin xüsusi təyinatlıların döyüş ssenari lərinə uyğun səsboğan da xildir. 500 metr effektiv atəş məsafəsinə malik X95 xüsusi təyinatlı qüvvələr və polislər üçün nə zərdətutulur.Ötənilinsonlarındaisteh salçı firma “Tavor” və X95 hücum tü fəngləri üçün xüsusi olaraq hazırladığı bükülə bilən, hissələri ayrılan yeni ni şangahıtəqdimedib.MILSTDstandar tınacavabverənnişangahsilaharefleks nişangahı, teleskopik nişangah, gecə görməqurğusuvəs.quraşdırmaqüçün rahat şəkildə çıxarılıb taxıla bilir. qeyd olunan nişangah həm də
tritiumillüminasiyavasitəsiiləgecəvax tıatəşaçmağaimkanverir. “FN Herstal” şirkətinin ABŞ Ordusu nun Xüsusi Təyinatlı Qüvvələr Koman danlığı(USSOCOM)üçünistehsaletdiyi SCAR hücum tüfənginin yaxın illərdə SOCOMun silahlanmasındakı M4, M14,Mk11,M16,Mk25kimiavtomat ların yerini alacağı gözlənilir. SCARın 5.56və7.62mmçaplıpatronlardanisti fadə edən modelləri mövcuddur və standart versiyada çəkisi 3.53.86 kq, uzunluğu787,889,990,965,1067,632 və 1080 mm, atəş tempi dəqiqədə 600 atəş, təsirli mənzili isə 800 metrdir. FN40GL lüləaltı qumbaraatanla komp lektləşdirilənsilahikiəsasqrupaayrılır SCARL (SCARLight) versiyası 5.56x45 mm,SCARH(SCARHeavy)versiyasıisə
7.62x51mmçaplıpatronlardanistifadə edir.Hərikiversiyanınavtomatvəsnay perkimiistifadəolunanmodellərimöv cuddur.Beləki,SCARınSversiyasıstan dartlüləyə,CQCversiyasışəhərdöyüş lərivəqapalıyerlərdəəməliyyatlarüçün qısalüləyəmalikdir.SV–snayperversi yasındaisəlülədahauzundur.“FNHers tal” yetkililərinin sözlərinə görə, SCAR hazırlanarkənonunüzərindəAK47mo delinin bəzi üstün cəhətləri də tətbiq edilib. “Singapure Technologies Kinetics” (STK)şirkətininbullpapdizaynüzrəha
zırladığıBMCR(BullpupMultiroleCom bat Rifle) hücum tüfəngi NGCR (Next Gen Concept Rifle) konsepsiyası çərçi vəsində yaradılıb. Avtomat Sinqapurun ACMS(AdvancedCombatManSystem) “gələcəyin əsgəri” təchizatında yer ala caq. Həm sağlar, həm də solaxayların rahat istifadəsi nəzərə alınan yeni tü fəng 40 mm çaplı STK40GL lüləaltı qumbaraatanıiləkomplektləşdirilir. “Heckler & Koch” şirkəti tərəfindən M4 karabinlərinin inkişaf etd ir ilm əs i nət ic əs ind ə meydanagələnHK416hü cumtüfəngiM4iləmüqa yisədədahauzunlüləöm rünəmalikdir.M4karabin lərində mövcud olan qız ma problemi HK416da barıtqazlarınınlüləvasitə si ilə çıxışını təmin edən pistonlu sistem vasitəsi ilə aradan qaldırılıb. Silah yeni nişangaharpa cığavə267,368,419 və 508 mm uzunlu ğunda 4 lülə dəstinə sahibdir.Hərcürşərait də istifadə oluna bilən si laha üzərindəki MILSTD 1913piccatinirelsivasitəsi ilə istənilən lüləaltı qum baraatan və optik nişan gahlarıyerləşdirməkmüm kündür. Silahın çəkisi 3.31 kq,uzunluğu785mm,ka
libri 5.56x45 mm, atış tempi dəqiqədə 700900 güllə, təsirli mənzili isə 700 800metrdir. Xüsusi təyinatlıların atıcı heyə tininkomplektləşdirilməsiməqsə diiləTulaKonstruktorBürosunun 2005ci ildə ilk nümunəsini təq dimetdiyi,12.7mmçaplı“Vıxlop” (VSSK) səssiz snayper tüfənginin hədəfləri 600 metr məsafədən səssiz atışla vurmağa imkan verir. PBSsəsboğucuiləatəşzamanısi lahın səsini 123 dB qədər azalt maq mümkündür. Qeyd edək ki, 1990cı illərin sonlarında Rusiya xüsusi səssiz dö yüş sursatlarının yeni tipinin yara dılmasıüzərindəişlərəbaşla nıb. 2002ci ild ə 12,7x55 STS130 patronu yaradı lıb. Bullpap dizayna sahib tüfəng “bolt action” iş prinsipinə malikdir. Darağı 5 patron tutur. Gilizlərin tullam as ın ın pənc ər əs i sağda yerləşdirilib. Lülə qutusununüzərindəmüx təlif nişangahları əlavə et mək üçün universal rels mövcuddur. “SigSauer”şirkətininxü susitəyinatlılarüçünSIG716 avtomat üzərində hazırladığı yarımav tomatDMRsnaypertüfəngininsərbəst hərəkət edən lülə texnologiyası onun yüksək dəqiqliklə atəş açmasını təmin edir. Şirkətin TAC2 multikalibr snayper tüfəngiiyeninəsil(straightpullboltac tion)sürgülümexanizmtərtibatıiləsin fində sürətli atış tempi ilə seçilir. 1500 metr məsafədə dəqiq və effektiv atış aparmağaimkanverir.Silahınçəkisi5.7 kqtəşkiledir. 2013cü ildən US SOCOM silahlan masında yer alan “Remington MSR” (ModularSniperRifle)snaypertüfən gi .338 Lapua, .338 Norma, .300 Win Mag, 7.62x51 NATO (.308 Win)kalibrlipatronlarlaatəşaçır. “Boltaction” prinsipinə malik snayper tüfənginin 508, 559, 610 və ya 686 mm uzunluğunda lüləli versiyalarımövcuddur.Silahınçəkisi 5.9 kq (559 mmlik lüləylə), döyüş vəziyyətində,səsboğucuiləbiryerdə 8.2 kq təşkil edir. 2009cu ildə US SO COMun elan etdiyi “Precision Sniper Rifle” (yüksək dəqiqlik snayper tüfəngi) müsabiqəsi çərçivəsində “Remington
yanvar-fevral 2015 35
tAnıtıM
Arms”şirkətitərəfindənyaradılmışMSR özyüksəkdəqiqliyiiləseçilir.Snaypertü fənginindəqiqliyi1500metrməsafədə1 MOAdan azdır. İstehsalçı şirkət hər ka libr üzrə 4 ayrı variantda lülə təklif edir. Lülələr təpməni azaldan və səsboğucu ilə bir yerdə tətbiq olunan xüsusi ağız əyləciilətəchizedilib.2013cüildəABŞ MüdafiəNazirliyiilə“Remington”arasın dabağlanmışmüqaviləçərçivəsindəUS SOCOM5150ədədMSRsnaypertüfəngi alacaq. ABŞ xüsusi təyinatlıları üçün is tehsal edilmiş birinci partiya MSR tü fəngləri “Schmidt & Bender” şirkətinin 5–25×56 PMII və “Leupold & Stevens” şirkətinin“Mark4”optiknişangahlarıilə komplektləşdirilib.
TAPANÇA PULEMYOTLAR IWI şirkətinin UZİ silah xəttindən 2014cüildətəqdimetdiyiUZİPRO tapançapulemyotu avtomatik və yarımavtomatik rejimdə atəş açır. UZİ PROnun analoqlarından fərq ləndirənxüsusiyyətlərəonunçoxkiçik və yığcam olması, maksimal dəqiqliyi, optik nişangahlar üçün 4 ayrılmaz piccatinnirelsi,3təhlükəsizlikmexa nizmi, iynə əngəlləyicisi, polimer gövdə, səs boğucu quraşdırılma imka nı,müasirerqonomikdizayn,asantəmir olunması,həmçininsolaxayinsanlartə rəfindən də istifa də edilə bilməsi daxildir. 9x19mm
çaplı patron lardan atəş açan UZİ PROnun da rağı 25 patron tu tur. Silahın çəkisi
36 AZERI DEFENCE
boş halda 2.32 kq, uzunluğu 529 mm, qatlanmışhalda300mmdir. Bədən zirehlərinə qarşı imkanları ilə seçilən“FNHerstal”şirkətininP90yarı mavtomatiktapançapulemyotu5.7x28 mmçaplıpatronlarlaatəşaçır.Busilahın darağı ənənəvi daraqlardan fərqli olaraqsilahınüzərindəmailiforma da yerləşir və 50 patron tutur. Silah öz imkanlarına və zirehə qarşı effektiv təsirinə görə, MP5 ta pança pulemyotlarından üstün qabiliyyətlərnümayişetdiribvəbazar daHKMP7tapançapulemyotununpo tensialrəqibisayılır.P90hədəfətəktək atəşaçıldıqdacüzigeritəpməsiiləseçi lir və 50 ədəd patronla birgə silahın ağırlığı3kqtəşkiledir.Busilahdatətbiq olunan5.7x28mmpatronunatışzama nıgeritəpməsi5.56x45mmçaplıpatro nungeritəpməsininyarısıqədərdir.Bu patronlar bir qat titan və bir neçə qat k e v l a r d a n ibarətbədənzireh
lərini asanlıqla de şir. Lazer, səsboğucu vətaktikfənərlərləkomplektləşdiriləbi lən silahın uzunluğu 50 sm, lüləsinin uzunluğu263mm,atıştempidəqiqədə 900atəştəşkiledir.Bukimiüstünlükləri iləseçilənP90hazırdaArgentina,Avst riya, Belçika, Fransa, Braziliya, Kanada, Çili,Kipr,Salvador,Hindistan,İndonezi ya, İtaliya, Malayziya, Meksika, Nider land,Pakistan,Peru,Filippin,Polşa,Por tuqaliya,Rumıniya,SəudiyyəƏrəbistanı, Sinqapur, İspaniya, Tailand, Türkiyə və ABŞ xüsusi təyinatlı qüvvələrinin istifa dəsindəyeralır. “Heckler&Koch”şirkətininistehsalına
2001ciildənbaşladığıMP7(Maschinen Pistole7)tapançapulemyotuisəFHP90 dan fərqli olaraq, xüsusi hazırlanmış 4.6x30 mm çaplı patronlardan istifadə edir.FNP90tapançapulemyotunundün yadakıyeganərəqibiolanbusilahhazır
da MP7A1 indeksi ilə istehsal olunur. HK mütəxəssislərinin verdikləri açıqlama laragörə,busilahCRİSAT(1.6mmtitan və 20 yat kevlar) bədən zirehlərini 200 metrməsafədə100%dəlməqabiliyyətini nümayişetdirib.Silahın20və40patron tutumludaraqlarımövcuddur.Üzərindəki relslərMP7yəehtiyacauyğunolaraqla zer,optiknişangah,taktikfənərvəsusdu rucular bağlamağa imkan verir. Ağırlığı boş halda 1.9 kq, uzunluğu 420 mm, lüləsininuzunluğu180mm,atəştempi dəqiqədə 950 atış, təsirli mənzili 200 300metrolanMP7ABŞ,Albaniya,Avst raliya, Avstriya, Xorvatiya, Fransa (DGSE SA, GIGN), Almaniya, İndo neziya, İrlandiya, İtaliya, Yaponiya, İordaniya, Malayziya, Norveç, Cə nubi Koreya, Rumıniya, İngiltərə or duvəpolisxüsusitəyinatlılarınınistifadə sindəyeralır. Ənsərthavaşəraitindəvəsualtıatış testlərindənkeçirilmiş“SigSauer”şirkə tinin son texnologiyası olan SIG MPX tapançapulemyotu 9 mm NATO, .357 SIGvəya.40S&Wtiplifərqlipatronlar la atəş açır. Silahın ümumi uzunluğu teleskopikqundaqla460mm(maksimal 580 mm), qatlanan qundaqla 425 mm (maksimal610mm),lüləsininuzunluğu 165mm,atıştempidəqiqədə850güllə, çəkisi daraqla birgə 2100 qramdır. İs tif ad əç i s i l a h ı n kalibrini q ı s a müddətdəvəasan lıqladəyişəbilir.
tAnıtıM PULEMYOTLAR Rusiyanın “Ratnik” döyüş dəstində, Hava Desant Qüvvələri və ordunun di gər xüsusi təyinatlı bölmələrinin silah lanması üçün nəzərdə tutulan “Peçe neq”əlpulem
yotunun qısaldıl mış(bullpap)versiyasıilkdəfə2014cü ildənümayişolunub.7.62x53mmçaplı patronlardan atəş açan bu pulemyot “Peçeneq”in ilk versiyalarından 27 sm qısavə0.5kqyüngüldür.Yeniağızəylə cinin hesabına pulemyotun təpməsi iki dəfə azaldılıb. Lakin ekspertlər bullpap “Peçeneq”lərin kifayət qədər problem lərinin olduğunu söyləməkdədirlər. Xü susilədəsilahındaşınması,onunüzəri nə taktik aksesuarların yerləşdirilməsi, dəzgahdan istifadə ilə döyüşün aparıl masının qeyrimümkünlüyü kimi prob lemlərinhəlliaçıqqalır. IWIşirkətinin7.56mmçaplıNEGEVəl pulemyotu hazırda İsrail, Kolumbiya, Azərbaycan, KostaRika, Estoniya, Hin distan,TaylandvəGürcüstan
ord u larının xüsusi bölm əl ər i nin silahlanmasın da yer tutur. Avtomatik rejimdə pulemyotuntezatmaqabiliyyətidəqiqə yə 700 atəşdən çoxdur. NEGEV döyüş sursatlarınınbaraban,həmdəlentli ötürülməsi texnologiyasına sahibdir. Əlverişsiz mühitlər dəbeləistifadəsinəzərəalınmış silahın xüsusi təyinatlılar üçün nəzərdə tutulan5.56x45mmçaplıNEGEVSFver siyasınınçəkisi7.5kq,uzunluğu680mm, lüləsininuzunluğu330mm,effektivatış
uzaqlığı optik ni şangahla 800 met rədəktəşkiledir.Buversiyahücum zamanıatışaparmaqüçünsolhissə dədəstəklətəchizolunub. “FN Herstal” şirkətinin “FN Minimi” pulemyot ailəsində ən sonuncusu olan “FN Mi nimi Mk.3” pulemyotunun 5.56və7.62mmçaplıpatronlar danatəşaçanikifərqlimodelimövcud dur. “Milipol 2013” sərgisində təqdim olunanbuyeninəsiləlpulemyotusələf lərindən daşınmasının asanlığı, təkmil ləşdirilmiş erqonomikası ilə fərqlənir. Pulemyot tənzimlənən 5 mövqeli qun dağa malikdir və ehtiyac duyulanda qundağıyanağauyğunlaşdırmaqmüm kündür. İstifadəçi həm mexaniki, həm də optik nişangahlara gözünü düzgün tarazlaşdıra bilər. Qundaq pulemyotu atıcınınçiynindəsaxlamaqimkanınverir və geri təpməni azaldır. Yeni qundaq həmçinin yatağı əllərin qorun masını təmin edir və 3 ədəd MİLSTD1913Pi catinni relsinə malik dir.Pulemyotunlentionun parçadan hazırlanmış xüsusi torbasınayerləşdirilir.Silahın5.56 mm çaplı versiyanın çəkisi 8 kq, 7.62mmçaplıversiyanınçəkisi8.8 kqtəşkiledir. Azərbaycan mü həndisləri tərə findən2012ci ildə yaradıl mış 7.62x54 mm çaplı HP7.62 hü cumpulemyotu8.2 kqçəkiyəvəözsin findədünyanınaparıcısilahlarıilərəqa bət apara biləcək imkanlara sahibdir. Pulemyot uzunmüddətli fasiləsiz atəşin (500 atışa qədər) aparılmasını təmin edənqısalüləilədəstləşdirilib.İntensiv atəş zamanı qızan lülə
dənyarananistihavaaxınınınnişanal maya təsirini azaltmaq üçün lülənin üzərindəistilikyayıcıtətbiqolunub.Pu lemyotunəlqundağıyüksəkmöhkəmli yəmalikalüminiumərintidənhazırlanıb, uzunluğunizamlananvəyanağınqurul masına imkan verən plastik qundaq tətbiqolunub.Üstvəyanlardayerləşən piccatini relsləri silaha müxtəlif taktik aksesuarları əlavə etməyə imkan verir. Pulemyotdanatəşqısa(10atışaqədər), uzun(30atışadək)qatarlarlavəfasiləsiz aparıla bilər. Silahın nişangah məsafəsi 1000 metr, gülləsinin başlanğıc sürəti 820 metr, lüləsinin uzunluğu 517 mm, pulemyotun ümumi uzunluğu qundaq açıq vəziyyətdə 1080 mm, atəş tezliyi dəqiqədə650750atıştəşkiledir. ABŞXüsusiTəyinatlıQüvvələrininya xıngələcəküçünnəzərdətutulanLSAT (Yüngülkiçiksilahtexnologiyaları)proq ramı çərçivəsində “Textron AAI Corpo ration”tərəfindənhazırlanmışvə2013 cüildəilknümunələrisilahlanmayada xilolanLSATpulemyotu5.56mmçaplı patronlardanistifadəedir.Müxtəlifhis sələrininpolimermateriallardanha zırlanmış pulemyotun boş çə kisi teleskopik variant da 4.45 kqa, standart va
riantda4.5kq,uzunluğuteleskopikva riantda917mm,standartversiyadalü lənin uzunluğu 418 mm (yığcam versi yada320mm),atıştempidəqiqədə650 atəş,gülləninburaxılışsürəti920m/sa niyə,effektivtəsirməsafəsi1000metr təşkiledir.Ötənilinmayayında “Textron AAI Corporation” ABŞOrdusundanLSATpulem yotunun 7.62 mm çaplı və te leskopikqundağamalik,yüngülver siyasının yaradılmasına dair yeni təklif aldığınıaçıqlayıb.
yanvar-fevral 2015 37
tAnıtıM QUMBARAATANLAR FransanınALSETEXşirkətininxüsusitə yinatlılar üçün hazırladığı “Cougar MS” qumbaraatanında 40x46 mm çaplı qum baralar lüləyə ayrıca qutu formalıdaraqdanötü
r ülür.Bullpapdizaynamalikqumbaraata nıngövdəsiplastikmateriallardanhazırla n ıb. Silahın uzunluğu 667 mm, çəkisi 3.4 kq təşkil edir. İlk nümunəsi “Eurosatory 2014” sərgisində nümayiş etdirilən qum baraatanıntexnikigöstəriciləribarədəəla v əməlumatverilmir.Şirkətnümayəndələ r ibusilahüçün40mmçaplıayırcaqum baraüzərindəişlədikləriniaçıqlayıblar. Almaniyanın “Rheinmetall” şirkətinin ötən il ilk nümunələrini təqdim etdiyi 40 mmçaplı“Cerberus”və“Hydra”avtoma tik qumbaraatanları mövcud sistemlərlə müqayisədə 20% az təpməyə malikdir. “Cerberus” həm ayrıca silah kimi tətbiq edilə,zərurətyarandıqdamüxtəlifnişan gah sistemləri ilə təchiz oluna, həm də digərsilahın,məsələn,HKG36avtomatı nın lüləsinə bərkidilə bilir. “Cerberus”un çəkisi 2,8 kq, lüləaltı va rianda isə 2
kqdır. Aşağı sürətli 40x46 mm çaplı və orta sürətli 40x46 mm çaplı qumbaralar dan atəş açan bu qumbaraatan “Rhein metall”MultiRayproqramlaşdırılmışida rəblokuilətəchizolunduqda,onunlaha
38 AZERI DEFENCE
vadapartladılan40mmçaplıqumba ralarla da atəş açmaq mümkündür. Avtomat silahların dizaynına malik və vertikal daraqdan sursatla qidalanan “Hydra” isə aşağı sürətli 40 mm çaplı qumbaralarla400,ortasürətliqumbara larla800metrməsafəyəatəşaçmağaim kan verir. Döyüş sursatı olmadan boş qumbaraatan4kqçəkiyəsahibdir. Qumbaraatanlarla yanaşı artıq ABŞ, CənubiKoreyavəÇinxüsusitəyinatlıların silahlanmasınaairbursttüfəngləridaxilet məyə başlayıb. Bu istiqamətdə Almaniya vəFransadamüəyyənişlərhəyatakeçir məkdədirlər. Bir neçə il əvvəl ABŞ dəniz piyadalarının silahlanmasına daxil olmuş 25mmçaplıXM25airburstqumbaraatanı 5.5kqçəkiyəmalikdirvəağıllıoptiknişan gah,ballistikhesablayıcıvəməsafəölçənlə təchiz olunub. Nişangah istənilən vaxtda və hava şəraitində rəqibi aşkar etməyə, hədəfəqədəruzaqlığımüəyyənləşdirmə yə və proqramlaşdıraraq 25 mm çaplı qumbaranırəqibinistənilənyanındapart latmağa imkan verir. Atış məsafəsi 500 metrtəşkiledənbuqumbaraatanlauzaq məsafədən düşmən piyadalarına qarşı mübarizə aparmaq mümkündür. Xüsusi olaraqhazırlanmışbuqumbaralarındağı dıcıtəsirradiusu6metrdir.Ötənililkmin ədədXM25ABŞOrdusununsilahlanması na daxil olub və bu silahın bir ədədinin qiyməti35mindollarolaraqgöstərilir. CənubiKoreyanınorduxüsusitəyinat lılarıüçün“S&TDaewoo”şirkətitərəfin dən hazırlanmış K11 DAW (Dual barrelAirburstWeapon)hücum tüfəngi eyni platforma üzərində 5.56x45mmNATOçaplıavtoma tı, 20x30 mm çaplı qumbaraatan və nişangah kompleksini birləşdirir. Silahda5.56mmçaplıpatronlarlaatəş avtomatik rejimdə, qumbara atışları isə əllətəktəkaparılır.Tüfənginboşçəkisi6.1 kqdır(nişangahvədaraqsız).Tüfəngin darağı5.56mmçaplı30pat ron, qumbara darağı isə 5 qumbara tutur. 2010cu ildən Koreya ordusunun istifadəsinə verilən K11 proqramlaşdırılmış qumbaralarıhədəfinüzərindəpartlat mağaimkanverir.Silahınqumbara larlaatışməsafəsi500 600metrdir. K11 avtomatı klassik dizayn, qum baraatan isə bullpap tərtibat üzrə hazırlanıb. Qumbaraatan uzun sürüşən
dönən çaxmağı nınköməyiiləəlləye nidəndoldurmamexanizminəmalikdirvə konstruksiyasında qumbaraların hədəfin üzərində havada partlamasını proqram laşdıran modul yerləşir. Silahın nişangah kompleksigündüzoptikası,gecəinfraqır mızı nişangah və lazer məsafəölçəni və inteqralballistikhesablayıcınıözündəbir ləşdirir. Bundan başqa, nişangah komp leksinin tərkibinə təzyiqi, temperaturu (düzgünballistikahesablamalarıüçünla zımdır),nişangahınuzunmüddətlifəaliy yətini və qumbaraları proqramlaşdıran qurğularınenerjitənzimçiləridaxildir. Cənubi Koreya və ABŞdan sonra Çin də airburst tüfəngi silahlanmaya qəbul edib. Ədənkörfəzindəpiratlaraqarşıəməliy yatlardaiştirakedənÇindənizxüsusitəyi natlıları tərəfindən sınaqdan çıxarılmış ZH05 tüfəng kompleksinə avtomatla ya naşı proqramlaşdırılan çoxməqsədli 20 mm çaplı qumbaraatan, həmçinin qum baraların hədəf üzərində partladılmasını təminedənkompütersistemidaxildir.Za hirigörünüşcəZH05KoreyanınK11,Ame rikanınXM29ağıllıqumbaraatanınabən zəyir. Çəkisi cəmi 5 kq təşkil edən ZH05 KoreyanınK11tüfəngindən2kqyüngül dür. Atış məsafəsi 700 metr təşkil edən silah lazer məsafəölçən və rəqəmsal ka merailətəchizedilib.Operatormüəyyən məsafədə partlaması üçün qumbaranı proqramlaşdırabilir.Tüfəngintəsiriniartır maqüçün3növqumbarayaradılıb.AD
SƏnAyE
HƏDƏFSİSTEMLƏRİ AzadHüseynov Əsgərlərin və peşəkar atıcı heyətin hazırlanmasında müxtəlif tapşırıqları imitasiya edən, ən mürəkkəb əməliyyatları həyata keçirməyə imkan verən poliqon-hədəf sistemləri xüsusi yer tutur. Artan tələblər və qarşıya qoyulan mürəkkəb və fərqli tapşırıqların icrası üçün yeni sistemlərin hazırlanması zərurəti meydana çıxır. Sonillərdəhazırlananyeninəsilelekt r omexaniki hədəf sistemləri öz texniki imkanlarıbaxımındansələflərindənəhə miyyətli şəkildə fərqlənir. Standart pop up(yatarqalxar),dönən(“dostdüşmən”) hədəflərlə yanaşı bazarda bəlli məsafə dənhədəfinvurulmasınıqeydəalanLO MAHvərealinsanölçüsündə,proqram laşdırılanvəinsanhərəkətləriniimitasiya edənrobothədəflərdəözyerinialmaq dadır. Bu yeniliklər interaktiv poliqonlar sahəsindədəözünügöstərir. Hazırdaözişprinsipinəgörə,elektro mexaniki hədəflər 5 qrupa ayrılır. Onlar aşağıdakılardır • Pop-up (yatar-qalxar hədəflər) • Dönən hədəflər • Pop-up/dönən hədəflər • Enib-qalxan hədəflər • Sürüşən hədəflər Popup hədəflər kiçik çaplı silahlar dan atış üçün qısa periodlarla hərəkət etdirilir.Bucihazlaraçıqvəqapalıpoli qonlara qurulmaq üçün dizayn edilib. Hədəf cihazları adətən kompüter üzə
rindənvəyaminicihazlardaəldədaşı nan pultla idarə olunur. Bu hədəflər adətən 90º bucaq altında və operato runtəyinetdiyizamanmüddətindəya tıbqalxır. Cihazın hədəf tutucusunda olanqəbuledicisensorlarvasitəsiiləhə dəfəbütünzərbələrqeydəalınaraqko mandamərkəzindəkikompüterəötürü lür. Dostdüşmən seçiminə malik dönən hədəfsistemləriəsgərlərinreaksiyaver mə qabiliyyətinin yoxlanılmasında mü hümrolamalikdir.Bucihazlar180ºbu caq altında çalışır. Xüsusi sensor sayə sindəgüllələrinhədəfindostvədüşmən hissəsinədəyməsiayrıayrıqeydəalınır. Hərikimodelləmüqayisədəyeniolan popup/dönən hədəf cihazları isə əslin dəbirkombinasiyadır.Birtutucuüzərinə bağlanmış“dostdüşmən”hədəflərhəm yatıbqalxa, həm dönə, həm yatılı, həm dəqalxmışhaldadostvədüşmən(yaxud əksinə)vəziyyətinialabilir. Enibqalxan hədəflər isə daha kiçik ölçülü yerlər üçün nəzərdə tutulur. Bir
maneəarxasında,pəncərələrdəvəs.Bu kimiyerlərdəyerləşdirilir.Sürüşənhədəf sistemlərinə isə bizim tanıdığımız rels üzərindəkontaktlıvəkontaktsızhərəkət edənhədəflərdaxildir. Hazırdapostsovetbazarındamövcud olan poliqon sistemlərinin böyük əksə riyyəti köhnə texnologiyalara əsaslanır vəfərqlitəlimatışlarınıyerinəyetirməyə imkanvermir.
POPUPHƏDƏFLƏR Rusiyada poliqon avadanlıqlarının is tehsalı sahəsində ixtisaslaşmış “ForPost” şirkətinin radio siqnallarla idarə olunan KRMUadlıdaşınanhədəfkompleksi5.45 və7.62mmçaplısilahlardantəlimatışla rınıhəyatakeçirməküçünnəzərdətutu lur. KRMUnun proqram təminatı bir mərkəzdən 500 metr enində və 3000 metruzaqlıqdapoliqonsahəsində8hə dəfiidarəetməyəimkanverir.Hədəflərin yatıbqalxması müddəti və ardıcıllığı
yanvar-fevral 2015 39
SƏnAyE proqramlaşdırılır və cihaz tələb olundu ğu təqdirdə dost düşmən ssenarilərini dəyerinəyetirilir.Proqramvasitəsiiləhə dəfləri yerləşməsi, atışın keçirilmə tarixi, hədəfin uzaqlığı, enibqalxma sayı, vu rulma sayı, eləcə də hədəflərin texniki vəziyyəti barədə bütün informasiyaları çıxarmaq mümkündür. KRMU hədəf ci hazına gecə atışları üçün işıq imitatorları da daxildir. Rusi yanın sərt iqlimində istifadə üçün nəzərdə tutulan bu hə dəflər 50, +60 dərəcə tem peraturlardaişləyir. İsveçrənin “Baur SA” şirkətinin təklif etdiyi CP91 universal hədəf sistemi bir neçə fərqli funksiyanı yerirməyi ba carır.Uzaqdanradiodal ğalarla idarə olunan bu sistemproqramlaşmavə qolundəyişdirilməsihe sabına həm popup, həm də fırlanaraq “dost düşmən” rolunu yerinə yetirir. Təkrar doldurulan 12V/7AH nikelkadmium (NiCd) akkumulya tordan qidalanan cihazın müxtəlif konfiqurasiyaları m ö v c u d d u r. CP91 univer salhədəfsiste mininçəkisiboşhalda12.5kq,batareya iləbirgə16kqtəşkiledir.20,+60dərəcə temperaturlarda çalışan cihazın müdafiə səviyyəsiIP65standartınauyğundur.5.56, 7.62 və 12.7 mm çaplı sursatlarla atış üçün nəzərdə tutulan sistem VHF 136 – 174MHz(2.00m)vəUHF403–470MHz (0.70m)tezliklərindəradiodalğalarlaida rəolunur. Poliqonvətəhsilsistemlərininistehsa lı üzrə ixtisaslaşmış Hindistanın “Zen Technologies”şirkətiAvropanıntanınmış şirkətlərinin lisenziyası ilə müxtəlif poli qonhədəfsistemlərininistehsalınıhəya ta keçirir. Adıçəkilən şirkət beynəlxalq bazarda özünəkifayətqədərdiqqətyö nəltməyə çalışsa da, Hindistan Ordusu nun İsveçrə və Almaniya şirkətlərindən satınalmalarıbusahədəadıçəkilənşirkə tinfəaliyyətiiləbağlıbəzisuallaryaratmış olur.Şirkətinnaqillivənaqilsizkonfiqura siyalarda “Zen Multifunksional Target Systems” (Zen MFTS™) daşınan, proq ramlaşdırılanstandartpopuphədəfsis temindəhədəfinvurulmasıbarədəinfor masiyalarxüsusisensoruntətbiqiiləmə
40 AZERI DEFENCE
Theissen
safədənqeydəalınır.Şirkətmütəxəssislə rininsözlərinəgörə,“ZenMFTS”ilə1km məsafədən eyni anda 8 hədəfə nəzarət etməkmümkündür. Poliqon sistemlərinin istehsalı və in şaatıüzrətanınmışİsveçrənin“Polytronic” şirkətinin TG82162MC hədəf sistemi 55 km/saatsürətləəsənküləklihavada,10 və+50(30,+60dərəcəyəqaldırılabilir) temperaturlarda istifadə imkanı ilə xarici analoqlarındanfərqlənir.Çəkisi15kqtəş kil edən cihaza hədəf işıqlandırılması, ay işığıvəhədəfəgələnzərbələrivəyaylım atəşisimulyasiyaedənişıqlarəlavəetmək imkanları mövcuddur. “Dostdüşmən” funksiyalıhədəf0.7saniyəintervalaçevri lir.Hədəfinkontaktsensoru15həssaslıq səviyyəsinəmalikdir. Avstraliya,ABŞ,BöyükBritaniya,BƏƏ, RusiyavəFransaSilahlıQüvvələrininisti fadəsində yer alan “Polytronic”in PITS (Portable Infantry Target System) daşı nan, proqramlaşdırılan popup hədəf mexanizmi12VDC/12Ahbatareyailəis tənilənenerjiinfrastrukturuolmayanpo liqonlarda istifadə üçün nəzərdə tutulur. Cihazınınçəkisi20kq,çalışmatempera turu10°C+60°Cdir.390520MHztez liklərdəişləyənbucihazlarbirdəfəakku mulyatoru tam doldurulmuş vəziyyətdə 1500dəfəyatıbqalxmafunksiyasınıyeri nəyetirir. Hərbi və hüquq mühafizə orqanları
üçünpiyadavəzirehlihədəfsistemlərinin geniş portfelini təmin edən “Theissen TrainingSystemsGmbH”şirkətininAvto matlaşdırılmış Piyada Hədəfləri popup, “dostdüşmən” funksiyalarını icra etməyi bacarır.“Theissen”tərəfindənŞəhərƏmə liyyatları,FIBUA(YaşayışSahələrindəMü barizə), CQB (Yaxın Döyüş) kimi poliqon həllərivəLOMAHsistemləritəklifolunur. Almaniyanın“tecTargetGmbH”şirkəti nin(Azərbaycanvəregionüzrətəmsilçisi “Atlas Poliqon” şirkətidir) ATL180 hədəf sistemləripopupvə“dostdüşmən”funk siyasınasahibdir.Atışzamanıhədəfüzə rində qeydə alınan zərbələr kompüterə ötürülür. Mərkəzi kompüterdən hər bir hədəfayrılıqdaidarəolunurvəproqram laşdırılır.Əsaskompüterdəhədəfinyatıb qalxma müddəti seçilir. Çəkisi 16.5 kq təşkiledənATL180hədəfləri+65,25də rəcətemperaturlardaçalışır.Hədəftutucu xaricianaloqlarıiləmüqayisədədahabö yük 1600 mm hündürlükdə, 500 mm enindəvə6mmqalınlığındahədəftaxta larının qaldırıb endirmək gücündədir. Bu hədəfcihazları20mmçaplısilahlarınatış larınadavamgətirir. ABŞOrdusunda30mindənartıqpiya dahədəfsistemiistifadəolunan“Meggit Traning” şirkətinin Çox Funksiyalı Piyada Hədəfləri (MFSIT) popup, swingout (açılantitrəyən), “dostdüşmən” və s. funksiyaları icra edir. Reallığı artırmaq üçünMFSITdəsəsvəistilikeffektləriya radılıb. Hədəflər radiotezlik, kabel və et hernetvasitəsiləidarəolunur.SİTsistem ləriABŞOrdusuüçünxüsusihazırlanmış E, F və 3D tipli hədəf manekenləri ilə komplektşəkildəmüştəriyətəqdimolun maqdadır. “Meggit”in rels üzərində sürüşən Hə rəkətli Piyada hədəfi (MİT) ssenarilərə uyğunolaraqinsannormalgəzintisi(13 km), habelə 46 km, 810 km, ya xud düzəngah ərazidə1214km sürətlə hərəkəti yerinəyetirir.MİT daşıyıcısı özündə MFSIT hədəfinin bütün texniki f u n k s i y a l a r ı n ı cəmləşdirir. İda rəetməsi VHF, UHF, Ethernet, WiFi, fiberoptik xətvasitəsiiləhə yatakeçirilənMİT 20° (29°C), + 60°C temperatur
SƏNAYE
M3720M
larda çalışır. Hədəf tutucu 4.5-10 kq hədəf taxtasını qaldırıb endirmək gücündədir. Açıq və qapalı poliqon sistemlərinin istehsalı sahəsində ixtisaslaşmış Cənubi Koreyanın “GF Technology” şirkətinin (Azərbaycanda təmsilçisi “SR Consul ting”) GF STF adlı universal hədəfləri 5.56 və 7.62 mm çaplı silahlarla atışlar həyata keçirmək üçün işlənib hazırlanıb. Pop-up, dönmə, “dost-düşmən” kimi fərqli ssena riləri icra edən ”) GF STF hədəflər koman da məntəqəsindən Wireless kommunika siyası vasitəsi ilə idarə olunur. BLDC mü hərrikə (120W) malik, 12-24 V enerji ilə çalışan, 20 kq çəkiyə malik hədəfləri hətta minimum - 0.3-0.8 saniyə intervalla hərə kət etdirmək mümkündür. Hədəfin proq ram təminatı onun müxtəlif ssenarilər üzrə sazlanmasına imkan verir. MIL-STD810F standartına uyğun istehsal olunan hədəf cihazı açıq havada -20, +50 dərəcə temperaturlarda çalışır. Ehtiyac duyul duqda bu hədəf cihazlarını gecə atışları üçün işıqlandırma sistemi, eləcə də LO MAH sensorları ilə komplektləşdirmək mümkündür. Məlumat üçün bildirək ki, GF STF hədəfləri pop-up olaraq 90-180 dərəcə, dönmə funksiyası üzrə 360 dərə cə bucaq altında fırlanır. “GF Technology” şirkəti bununla yanaşı istifadəçilərə da şınması daha asan, 420x700 mm ölçüdə, 5-7 kq çəkiyə malik, pop-up, “dost-düş mən” və dönmə əməliyyatlarını icra edən, 2.4 GHz tezlikdə çalışan “çamadan tipli” əldə daşınan hədəf sistemlərini də təklif edir. Şirkətin GF IMTES rels üzərində sü rüşən hədəf sistemi də kommunikasiya vasitəsi olaraq Wirelessdən (WiFi) istifadə edir. 220V enerji və ya 10 Ah litium bata reyalarla çalışan, 150 W gücündə mühər rikə sahib hədəf 0.7 – 2.1 metr/saniyə sürətlə hərəkət edir. MIL-STD-810F stan dartlarına uyğun istehsal edilmiş hədəf 5.56, 7.62, 12.7 mm çaplı silahlardan atış lar üçün nəzərdə tutulur. Qeyd edək ki, “GF Technology” şirkəti
in hədəf sistemləri operatora qüsurları n öncədən müəyyənləşdirməyə imkan ve rən MICOM proqramına sahibdir. Bu özü nü diaqnoz proqramı qüsurlu kompo nentləri təyin etməklə cari xərclərin azal dılmasına imkan yaradır. Hazırda “GF Technology” şirkəti Koreya Silahlı Qüvvə lərinin poliqon sistemləri ilə əsas təchizat çılarından sayılır. Şirkət yaxın perspektiv də öz məhsullarını Azərbaycandan olan istifadəçilərə təqdim etməyi planlaşdırır. NATO ordularında geniş istifadə olu nan İngiltərənin “Militec Ltd” şirkətinin daşınan M3200M hədəf cihazının çəkisi 28 kq təşkil edir və hədəfləri minimum bir saniyə intervalla qaldırıb endirir. Bir km məsafədən 458 MHz tezlikdə ra diodalğalarla idarə olunur. Bu hədəfdən 7 kq az – 21 kq çəkiyə malik olan M2100M modeli isə 4 fərqli funksiyanı yerinə yetirir. Aparatın həssaslığını uzaq dan telefon nəzarəti ilə öyrənmək müm kündür. Cihaz tam doldurulmuş batareya ilə standart insan ölçüsündə hədəfi 2000 dəfə hərəkət etdirir. Nəzarətçi proqram vasitəsi ilə uzaqdan hədəfləri söndürə, rejimi dəyişdirə bilir. M2100M hədəf ci hazı 458 MHz tezlikdə çalışır və əməliy yat məsafəsi standart 1000 metr təşkil edir. “Miltec”in M3720M mini pop-up hədəf mexanizmi isə tez və asan sazlana bilməsi ilə fərqlənir. Çəkisi cəmi 10 kq təşkil edən cihaz mini əl nəzarət cihazı vasitəsi ilə 1000 metrədək məsafədən idarə olunur. Şirkət tərəfindən bütün növ hədəf cihazlarının idarə olunması üçün hazırlanmış C9172M radio-telefon nəza rətçisi 12 Volt enerji ilə çalışır. Asan qav ranılan və proqramlaşdırıla bilən bu ci haz 250 ayrı hədəfə nəzarət etmək imka nı verir. Bütün hədəflər haqda bilgilər
cihazın LCD ekranında görünür. Cihaz vasitəsi ilə hədəfin yerinin uzaqdan də yişdirilmək, tənzimləmək, vurulma qeyd lərini aparmaq imkanları mövcuddur. Türkiyənin “Digitest” şirkətinin (Azər baycan və bölgə üzrə təmsilçisi “SR Con sulting” şirkətidir) YAK çoxfunksiyalı hə dəf cihazları pop-up və “dost-düşmən” funksiyalarını yerinə yetirən proqrama malikdir. Daşınması asan, qurulması qısa müddət tələb edən bu hədəf sistemləri uzaq məsafədən radiosiqnalla idarə olu nur. Hədəflərin digər özəlliyi isə onun işıqlandırılması və gecə şəraitlərində isti fadə oluna bilməsidir. Xüsusi proqram sayəsində hədəf endiyi an onun işıqlan dırılması dayanır, hədəf qalxdıqda isə yenidən onun görünən hissəsi işıqlanır. Kompüter proqramı sayəsində təlim rəh bəri hədəfin enmə-qalxma və ayaqda qalma müddətini müəyyənləşdirə bilir. Eləcə də idarəetmə mərkəzindəki əsas kompüterdə hədəflərin vurulması qeydə alınır. Bu hədəf sistemi özünün dayanıq lığı ilə bazardakı analoqlarından fərqlənir və daha çox istifadə oluna bilmə imkanı na malikdir. Digər maraqlı özəlliyi isə bir hədəfin həm dost, həm də düşmən sse narisi üzrə istifadə oluna bilməsidir. Bir mərkəzdən eyni anda 20 ədəd YAK idarə olunur. 15 kq çəkiyə malik YAK -25, +60° temperaturlarda çalışır. 12 V gücündə akkumulyatordan qidalanan hədəf ciha zın gövdəsi modulyar səhra tipindədir. Cihazın idarəetməsi adi notebook tipli kompüterdən həyata keçirilir. Xüsusi ola raq hazırlanmış proqramda hədəflərin real vaxt rejimində 3 ölçülü şəkli, məru zələr, idarəetmə, qiymətləndirmə, nəti cələrə fotonun əlavə olunması, batareya ların durumu, real vaxt rejimində dost və
yanvar-fevral 2015 41
SƏnAyE LOMAHHƏDƏFLƏR
AES 2023 WRd
düşmənvurulmasayıqeydolunur.Proq ram operatora müəllimin və personalın qeyd olunması və çıxarılması, ssenarilə rin planlanması, silah və sursat seçimi, hədəflərin yatıb qalxma müddətinin müəyyənləşdirilməsi, hədəfin aktiv və ziyyətəkeçdikdənneçəsaniyəsonravu rulması,hədəfinvurulduğuyerintəsbiti, işıqkontroluvəs.müəyyənləşdirməkim kanlarınıtəminedir. “TargetAtışEğitimSistemleriA.Ş”tə rəfindən hazırda Azərbaycan bazarına təqdimolunanikihədəfliAES2023WRd cihazları uzaq məsafədən naqilsiz idarə olunur. Boş halda 35 kq təşkil edən bu sistem hətta çəki baxımından Rusiya is tehsalıolanKRMUhədəflərindənağırdır. AES2023 WR2 popup/dönən hədəf ci hazı üzərində bir birinə bağlı olmayan, ayrıayrı motorla çalışan iki hədəf möv cuddur. Çəkisi təxminən 25 kq (hədəf taxtasıolmadan)təşkiledənbuhədəfci hazı 434 MHz tezliklə radiodalğalarla idarəolunur.“Target”in17kqçəkiyəma likvə300metrməsafədənidarəolunan AES2023W2hədəfcihazlarıisəənçox2 kiloağırlığındahədəfiqaldırabilir.Şirkə tin bütün hədəf dəstlərində təklif etdiyi AESəlterminalıkompüterolmadanAES seriyalıbütüncihazlarınnəzarətinihəyata keçirməyəimkanverir.Buavadanlıqüzə rindən hədəfin seçimi, qruplaşdırılması, havadaqalmamüddətitəyinolunur,hə dəfin vurulub vurulmadığı qeydə alınır. Xüsusi olaraq hazırlanmış “Sakarya” adlı əlterminalıisəayrılıqdavəyaistəyəbağ lıolaraq,ssenarilərəgörəhədəftutucula rınıkontrolunuhəyatakeçirir.
42 AZERI DEFENCE
Simli və simsiz konfiqurasiyalarda mövcud olan “Zen Smart Target Sys tems”(ZenSTSLOMAH)hədəflərigecə və gündüz şərtlərində snayperlərin ha zırlanması üçün nəzərdə tutulur. 050°C temperaturlardaçalışanhədəfcihazı450 m/sanvəyadahaçoxsürətliatışlarıdə qiqlikləqeydəalmağıbacarır. “Polytronic”inLOMAHTBarhədəflə ri5.56mmdən105mmçaplımərmilə rə qədər geniş çeşiddə sursatlardan atışlarüçünhesablanıb.Dəqiqədə2000 gülləqəbuletməimkanınamaliksistem hədəfin vurulmasını ortalama 5 mm fərqlə qeydə alır. Çəkisi 13 kq təşkil edənLOMAHTBarVGArəngliLCDek rana, 800x600 piksel parlaqlığa sahib İVDUadlıportativAğıllıVizualDispleylə təchizolunub.Kabelvasitəsiiləsistemə bağlananbuekranınparlaqlığırahatlıq la tənzimlənir. Printer vasitəsi ilə infor masiyalar və fotolar atışların dəyərlən dirilməsi və nəzərdən keçirilməsi üçün çapa ötürülür. IP67 səviyyəsinə cavab verənİVDUnunçəkisi7.7kqdır. Simsiz rabitə əsasında sadə və daha güclüportativhədəfsisteminitəklifedən Norveçin “Kongsberg Target Systems” şirkətinin (Azərbaycan təmsilçisi “Target AtışEğitimSistemleriA.Ş”)uzunmənzilli atışlarüçünhazırlanmışH1Hhədəfmo deliradiorabitəvasitəsiilə100metrdən 2000 metrədək məsafədə atış təlimləri keçirməyəimkanverir.Hədəfinçərçivəsi 42mmlikplywoodmaterialdanhazırla nıb və künclərdə 4 ədəd səs təyinedici sensoryerləşdirilib.Səstəyinediciiçində
Zen STS -LOMAH
istiliyin dəyişməsini müəyyən etmək üçün2ədədistiliksensorudamövcud dur.BusistemİngiltərəninNRAcəmiyyə tininmüstəqilauditiilə1000yardməsa fədə0.65mmxətailədəqiqliyinisübuta yetirib. Sistem son dərəcə asanlıqla atış məsafələrini və hədəf siluetlərini dəyiş dirmə xüsusiyyətinə malikdir. Hədəfin vurulubvurulmadığı barədə informasi yalar10.4düyümyüksəkparlaqlığama lik,bütünhavaşəraitlərindəaçıqhavada istifadəsi mümkün olan LCD monitorda qeydəalınır. Hindistanın AIMTREX şirkətinin Shooter Accuracy and Round Analyzer (SARA) sistemi dünyada kiçik silahlar üçün ən qabaqcıl canlı hədəf sistemlə rindənsayılır.SARAatıcıyamonitorvasi təsi ilə, gündüz və gecə şəraitində, real vaxt rejimində atışların hədəfə dəyib dəymədiyinimüəyyənetməkimkanıve rir.Hədəfvəmonitorarasındaəlaqəka belsiz və rele sensor vasitəsi ilə təmin olunur. Tam portativ olan SARA akku mulyatordan qidalanır və istənilən yerə daşınmasımümkündür.
HEXTA
SƏnAyE
Kongsberg Target Systems
AĞILLIHƏDƏFLƏR Avstraliyanın “Marathon Target” şir kətininAvstraliyaMüdafiəDepartamenti iləbirgəhazırladığı“Marahton”ağıllıhə dəfləri poliqon avadanlıqları sahəsində yeniliklərdən sayıla bilər. ABŞın SEALS, SOCOM,Avstraliyavəİngiltərəorduları nın istifadəsində yer alan bu hədəflərin hazırda 2 və 4 təkərli konfiqurasiyaları var. Real insanı imitasiya edən “Marat hon”ağıllıhədəflərininhərəkətqrafikivə sürət rejimi operator tərəfindən təyin olunur. Sistemə əlavə olaraq səs effekti vəişıqlandırmatexnologiyasıdadaxildir. Öznövbəsindəbuağıllıhədəfləratıcıya gözlənilməz situasiyalarda özünü apar maq qabiliyyəti aşılayır. Güllə dəydikdə hədəfin üzərindəki insan ölçülü mane ken ani olaraq yatıbqalxır və vurulma barədə informasiyaları idarəetmə kom püterində qeydə alınır. “Marathon”un digərözəlliyiisəondanibarətdirki,mux tar rejimdə hərəkət edən hədəflər ilk atəşsəsindənsonraətrafasəpələnir,vu rulanhədəfqısamüddətsonraqalxaraq əkshücumakeçir. Türkiyənin “Digitest” firma sının“Marathon”konsepsiyası əsasında snayperlərin hazır lanmasıüçünnəzərdətutu lan AKAR sistemi poli qonlardarealinsanbən zəri müxtəlif sürətlə və trayektoriyalar üzrə hə rəkət edən hədəflərə atəşaçmaqimkanıtəmin edir. Elektrik mühərrikinə sahib, 4x4 təkər formullu, ballistik müdafiəyə malik, p r o q r a m l a ş d ı r ı l m ı ş marşrut üzrə h ə r ə k ə t edən bu r o b o t u n üzərində ki mane k e n l ə r “ M a r a t AKAR
hon”da olduğu kimi, güllə hədəfə dəy dikdəyatıbqalxmaxüsusiyyətinəmalik dir.AKARıngirovssenarilərindəistifadə ediləbilməsiüçüneyniplatformaüzərin də iki fərqli hədəf qurula bilər. Alt plat forma ilə heç bir əlaqəsi olmadığı üçün sıradançıxmışmanekenasanlıqladəyiş dirilir. AKAR xüsusi təyinatlı qüvvələrin, snayperlərin və təhlükəsizlik qüvvələri ninyüksəksəviyyədəhazırlanmasıüçün ənmüasirhəllsayılır. AKAR insan davranışının imitasiyası, sürətə və əyləcə nəzarət, 10 C /+40 C temperaturlarda işləməsi, gülləyə qarşı davamlılığı, uzaqdan nəzarət, istənilən ərazi şərtlərində hərəkət, gecə təlimləri üçün işıqlandırma xüsusiyyəti, xüsusi ssenarilərin müəyyənləşdirilməsi, nəticə çıxarma, performans dəyərləndirməsi, təlimi planlaşdırma, məsafədən idarə etmə və GPS dəstək texnologiyası ilə fərqlənir. ABŞın “Advanced Training Systems” (ATS) şirkətinin M145 “Renegade” və MT74 “Ranger” hədəf sistemləri 4 tə kərliplatformaüzərindəyerləşir.Özüye riyənplatforma24Voltgücündəelektrik batareyasıiləçalışır.Saniyədə10futsü
rətləhərəkətedənyüksəkmanevrliplat forma360°bucaqaltındayerindəçevrə vurur,beton,asfalt,çınqıl,otluqərazidə çalışır. M145 “Renegade” hədəfi 1000 metrməsafədən2.4GHztezlikdə,pultla idarəolunur.Buplatformaüzərinəistəni lənnövhədəfləriyerləşdirməkmümkün dür.Dahayüksək–4.57metr/saniyəsü rətləhərəkətedənMT74“Ranger”hə dəf sistemi isə 87 kq ağırlığındadır. Hər ikihədəfmüxtəlifssenarilərüzrəistifadə oluna bilir. Xüsusilə şəhər döyüşləri, snayper təlimi kimi əməliyyatlar üçün idealsayılır. “TechValleyTechnologies”şirkətinin ABŞOrdusuüçünxüsusiolaraqhazırla dığıHİTS(İnteraktivİnsanHədəfSiste mi) üzərində üç ölçülü proqramlaşdırı lan,insanbənzərihərəkətləriyerinəye tirən manekeni daşıyır. Canlı atışları imitasiya etmək üçün nəzərdə tutulan buhədəfgüllədəyərkəninsanınvurul ma anını imitasiya edir. Bütün dəqiq atəşlər idarəetmə blokunda qeydə alı nır. Qeyd edək ki, MIL STD 810G stan dartına uyğun cavab verən HİTS proq rama uyğun olaraq gizlənir və verilən komandalara uyğun hərəkətləri yerinə yetirir.Hədəfmanekeni5.56,.308(7.62) və.50kalibrsilahlarınatışlarınahesab lanıb. Kommunikasiya vasitəsi olaraq hədəf WIFI və ya Ethernet bağlantısın danistifadəedir.Hədəfinümumiçəkisi 120kqtəşkiledir.AD
yanvar-fevral 2015 43
tEXnoLogıyA
Zərbə PUA-ları Şamil Əlibəyli
Son onillikdə dünya hərb meydanlarında pilotsuz zərbə aparatlarının tətbiqi ilə keçirilən yüzlərlə əməliyyat artıq yaxın onillikdə bu texnologiyaların döyüş elementlərinin ayrılmaz hissəsinə çeviriləcəyi düşüncəsini ortaya qoyur. Artıq effektivliyi sübuta yetirilmiş zərbə PUA-ları ilə bağlı mövcud istəklər, həyata keçirilən layihələr və görülən işlər yaxın perspektivdə bu aparatların silahlanmadakı çəkisinin artacağını proqnozlaşdırmağa əsas verir. Xüsusilə də bu sahədə qeyri-NATO – Çin, İran, Pakistan, BƏƏ, Rusiya kimi ölkələrin geniş çalışmaları diqqət çəkməkdədir. Ötənəsrin90cıillərindədöyüşmey anlarına çıxan zərbə PUAları nəinki d qısamüddətdəideyadanreallığaçevril di, hətta hərbi texnologiyalar bazarına çox sayda nümunələri peyda olmağa başladı.İraq,Əfqanıstan,Somali,Pakis tan,YəmənvəLiviyadadöyüştapşırıq larını yerinə yetirən PUAların standart versiyalarla yanaşı rotorlu, kamikadze vəkəşfiyyatçıdöyüşsursatımodifikasi
44 AZERI DEFENCE
yaları meydana çıxdı. Artıq beynəlxalq mərkəzləri 2000ci illərin əvvəllərində zərbə PUAları bazarına şəriksiz lider olan ABŞın bu sahədə Çinlə ayaqlaş maqdaçətinliklərçəkdiyini,2030cuilə qədərsə bu bazarda İsrail, BƏƏ, İtaliya, İran,TürkiyəvəPolşakimiyenirəqiblə rinmeydanaçıxacağınıproqnozlaşdırır lar.ÇinşirkətlərininABŞınənyeniməh sullarını belə qısa zamanda kopyala
maqla daha ucuz qiymətə və heç bir siyasimaneələriəsasgətirmədənüçün cü ölkələrə təqdim etməsi Amerikanın bazarınıənyaxşıhaldayalnızQərbiAv ropaölkələriiləməhdudlaşdırır.Beləki, qısamüddətdəzərbəPUAlarınınmüx təlifversiyalarınıhazırlayanÇinbutex nologiyalarıPakistan,İran,Nigeriya,Öz bəkistan, Sudan kimi ölkələrə ixrac et məyənailolub.
tEXnoLogıyA isə 20 saatdan çoxdur. MQ1 “Preda tor”un RQ1 (kəşfiyyat), RQ1 “Pre datorXP”(ixrac),MQ1(ilkversiya), MQ1A “Predator” (birinci zərbə modifikasiyası), MQ1B “Preda tor” (modernizə olunmuş zər bəPUA),MQ1C“GreyEag le” (dərin modernləşdi rilmiş modifikasya),
MQ9 “Reaper” (“Predator B”) və “Aven ger” (“Predator C”) mo difikasiyaları mövcuddur. “General Atomics Aeronautical Systems” (GAASI) şirkətinin MQ1“Predator”bazasındaha zırladığı MQ 9 “Reaper” pilotsuz zərbə aparatı hazırda ABŞ, Fransa, İn giltərə və İtaliya orduları nın əsas zərbə qüvvələrin dənsayılır.Zərbəfunksiyasıilə
“Reaper” 400 km/saat sürət yığmağa imkanverənTPE3311turbovintlimü hərrikiylə təchiz edilib. “Reaper Blok 1” versiyası 24 saat havada qaldığı halda müasirləşdirilmiş versiyada şassinin ye nilənməsi və əlavə yanacaq çənləri he sabınabumüddət37saataqədərartırı lıb.GAASİşirkətihazırdaPUAnınuçuş müddətinin 42 saatadək qaldırılması üzərində işləyir. MQ9 taktik vahidinə bir neçə PUA, yerüstü idarə etmə ava danlığı,rabitəavadanlığı,ZİPvəperso nalstansiyalarıdaxildir.PUAnınekipajı pilotdanvəelektronsistemlərinopera torundanibarətdir.PUAnınfaydalıyü künə silahların və elektron avadanlı ğın müxtəlif kombinasi yaları daxildir. Füzel yajında 6 asma nöqtəsinin möv cud old uğ u “Peaper”insilah lanm as ınd a 4 ədəd AGM114
Amerikantexnologiyası İlkuçuşunu1994cüildəgerçək ləşdirmiş və ABŞ zərbə PUAları nınatasısayılanMQ1“Predator” 2000ci illərin əvvəllərində özünün inkişafınınyenimərhələsinəqədəmqo yub.Uzunluğu8.23m,hündürlüyü2.21 m,qanadaçıqlığı14.84metrolan“Pre dator”1ədəd105atgücündəPDRotax 914 UL mühərriki ilə təchiz olunub. PUAnın sürəti 217 km/saat, uçuş uzaqlığı740km,uçuşmüddəti
yanaşımüşahidə,hərbikəşfiyyatvədi gərfunksiyalarıyerinəyetirənPUAdaxi lində386kq,xariciasmasında1361kq yük daşımaq imkanına qadirdir. Maksi maluçuşçəkisi4763kq,maksimaluçuş hündürlüyü 15240 metr təşkil edən
“Helifire”,2ədədlazerbaşlıq lı“Mark82”(GBU12),vəyaGPSləida rə olunan (JDAM) “Mark 82” aviasiya bombasıyeralır.Bununlaparalelolaraq, PUAnın üzərində “havahava” sinfli AIM92“Stinger”raketlərinintestlərida vametdirilir.İngiltərəOrdusununsilah lanmasında yer alan MQ9 “Reaper” PUAlarındaMBDAistehsalıolan“Brims tone”raketiilə2014cüilinmartayında aparılanatıştestləriuğurlunəticələnib. İlk uçuşunu 2004cü ildə həyata ke çirmiş “Predator” ailəsindən MQ1C “GreyEagle”PUAnınuzunluğu8metr, qanad açıqlığı 17 metr, maksimal uçuş kütləsi1450kqtəşkiledir.Maksimalsü rəti250km/saat,uçuşmüddəti30saat olan aparat bir ədəd 165 at gücündə “Thielert Centurion 1.7” mühərriki və
yanvar-fevral 2015 45
tEXnoLogıyA
AN/ZPY1“Starlite”radarıilətəchizolu nub. 8850 metr uçuş tavanına sahib PUAnın silahlanmasında 4 ədəd AGM114“Hellfire”,8ədədAIM92“Stin ger”raketləri,4ədədGBU44/B“Viper Strike”aviasiyabombasıyeralır. Yaradılması2015ciildəbaşaçatdırı lacaq“Avenger”modifikasiyasının(Pre dator C) faydalı yükünə iki ədəd lazer başlıqlıGBU38JDAMaviasiyabombası (220kq)daxilolacaq.“Avanger”həmçi ninaktivantena,LYNXSARradilokasiya vəkəşfiyyatsistemiilətəchizolunacaq. BuPUAnındizaynındaedilmişdəyişik liklər “Avenger”in infraqırmızı mühitdə görünməsini minimallaşdırır. 750 km/ saat sürət yığmağa imkan verən “Pratt & Whitney PW545B” mühərriki ilə təc hizolunmuşPUAnınuçuştavanı18000 metrtəşkiledir. ABŞ Silahlı Qüvvələrinin zərbə PUA larının yaradılması sahəsində həyata keçirdiyi proqramlardan biri də Pers pektiv Tədqiqatlar Agentliyi (DARPA) tərəfindən Hərbi Dəniz və Hərbi Hava QüvvələriüçünnəzərdətutulanJUCAS dır.Birneçəiləvvəlqeydolunanqoşun növləriüzrəikihissəyəayrılmışJUCAS proqramıHDQvəHHQninəsasdöyüş
MQ-1C “Grey Eagle”
tapşırıqlarınıyerinə yet irm ək üçün göy ərt əy ə və aerodromlara bazalaşa bilən PUAnın yaradılması sahəsində tədqiqatlar, nü mayiş və perspektivli texnologiyaların qiymətləndirilməsinəvətexnologiyanın hazırlanmasına yönəlib. Proqram çərçi vəsində “Northrop Grumman” şirkəti ABŞHərbiDənizQüvvələriüçünX47V, “Boeing” şirkəti isə X45S PUAnı təklif edib.X47VzərbəPUAnınuçuşmənzi li 2770 km, faydalı yükü 2.5 ton təşkil edir. 2400 km mənzilə sahib X45S isə daxilibölməsində2tonyükdaşımaqa biliyyətinəsahibdir.Ümumilikdə8ədəd kiçikçaplıaviasiyabombasıdaşıyabilən buPUAnıngələcəkdəJDAMidarəolu nan bombalar tətbiqi məsələsi də nə zərdənkeçirilir.
Avropavəİsrailgeriqalmır “BAE Systems” tərəfindən hazırlan mış,ilknümunəsi2008ciildəFarnboro aviaşousunda nümayişə çıxarılmış, ilk uçuşunu 2013cü ildə həyata keçirmiş “Taranis”“uçanqanad”dizaynınamalik dir.Uzunluğu12.43metr,qanadaçıqlığı
28metrtəşkiledənbuzərbə PUAsıstelstexnologiyayasa hibdir. Birr ədəd “RollsRoyce Adour” turboreaktiv mühərriklə təchiz olunmuş “Taranis”in maksimum sürəti 1.0Machtəşkiledirvəgövdəsininiçin də2ədədraketdaşıyabilir. İtaliyanınP.1HH“HammerHead”PUA layihəsi başlanğıcda İSR məqsədləri üçün nəzzərdə tutulsa da “Piaggio Aerospace” şirkəti bu aparatın zərbə versiyasınınhazırlanmasıüzərindəciddi işləraparır.Xaricihərbimediadayeralan məlumatlara görə, İtaliya hökuməti si lahlanmayayeniMQ9“Reaper”alınma sı proqramını maliyyə çatışmazlığı ilə əlaqədar olaraq yerli PUA alımına yö nəltmək niyyətindədir. İtaliya HHQnin komandanı, briqada generalı Alberto Rosso bir müddət əvvəl jurnalıistlərə açıqlamasındasilahlıqüvvələrinyerlisi lahlı PUA istehsalı layihəsinə maliyyə ayırdığını bildirib. Bu informasiyadan sonraməlumolubki,20162017ciillər də təhvil veriləcək ilk 10 ədəd P.1HH “HammerHead”PUAnınbirqismisilah landırılacaq. “DassaultAviation”şirkətininliderli yində2003ciildəAvropanın6dövləti
Boeing X-47B
46 AZERI DEFENCE
tEXnoLogıyA in iştirakı ilə yaradılmasına start veri n lən “nEUROn” supersonik zərbə PUA 2012ciildəuçuşsınaqlarınabaşlasada bu aparatın seriyalı istehsalına nə zaman başlanılacağı hələlik bəlli deyil.Qeydedəkki,“nEUROn”layi həsindəİsveçdənSAAB,İsveçrədən RUAG Aerospace, Yunanıstandan EAB,İspaniyadanEADSCASA,İtali yadanAleniavədigərAvropaölkələrin dəntanınmışfirmalaryeralır.Onmetr qanad açıqlığına və 5000 kq qalxma ağırlığınasahib“nEUROn”ikiədəd500 kq çəkiyə malik idarə olunan bomba daşıya biləcək. “nEUROn” əsas özəllik
ləri arasında onun “Rafale” və JAS39 “Gripen” idarəetmə mərkəzin dən idarə olunmasıdır. Bir ədəd Rolls Royc e/Turb oméc a Adour/“Snecm a M88” mühərriki ilə təchiz olunmuş PUAnın maksimal sürəti 980 km/saat, praktik tavanı 14000 metr təşkil edə cək. İsrailinHHQüçün“Helifire”vədigər aviasiya raketləri ilə silahlandırılmış “Hermes450”PUAPalmaximaviabaza sındakı200cüeskadrilyanıntərkibində yeralır.İsrailsilahlı“Hermes450”PUA larındanLivanvəSudandaobyeektlərin vurulmasında istifadə edib. Qanad açıqlığı 10.51 m təşkil edən, 39 at gü cündə“EnginesLimitedR802/902”mü hərriki ilə təchiz olunmuş “Her mes450” 120150 kq yük götürmək qabiliyyə tinə sahibdir. 130 km k / s a a t
kreyser sürətinə malik PUAnın döyüş radiusu200kmtəşkiledir. İsrailin IAI şirkətinin “Harop” PUAsı isə əslində kəşfiyyat PUAsı və döyüş sursatınınkombinasiyasısayılabilər.Rə qibin zenit raket kompleksləri və gözə çarpmayan stasionar, mobil yerüstü və suüstü hədəfləri ilə mübarizə üçün nə zərdə tutulan “Harop” İsrail, Hindistan, ÇinvəCənubiKoreyanınsilahlanmasına qəbuledilib.“Harop”unuzunluğu2.5m, qanadaçıqlığıisə3mtəşkiledir.Yerüs tü və ya gəmi bazalı işə salma kontey nerindənburaxılanPUA6saatadəkha vada qalır, 1000 km məsafəyə hərəkət etməyibacarır.PUAburunhissədə360 dərəcə bucaq altında görməni təmin edən infraqırmızı kameraya və 23 kq döyüşbaşlığınamalikdir.“Harop”hədə fə iki rejimdə operatorun istiqamət ləndirməsi və ya avtomatik tuşlama
s inindəciddilayihələrüzərindəişləmə sinədairməlumatlarmövcuddur. Çinin CAAA (China Academy of AerospaceAerodynamics)təşkilatıtərə findən hazırlanmış CH3 (“Rainbow 3”) zərbəPUAnınmaksimalçəkisi640kq, faydalı yükü 100 kq, kreyser sürəti 22 km/saat, uçuş yüksəkliyi 5000 metr, uçuş radiusu 200 km, havada qalma müddəti 12 saatdır. Aparat asmasında ikitipidarəolunandöyüşsursatıdaşıya bilir. Bunlardan biri Çin istehsalı olan AR1(45kqçəkidə,lazertəhriketməli), digəripeyknaviqaisyasıiləidarəolunan FT10/25 tipli kiçik qabaritli idarə olu nanaviasiyabombalarıdır.HazırdaCH3 PUAlarıÇinləyanaşıPakistanvəNige riyanınsilahlanmasındayeralmaqdadır. BuPUAnınyeniversiyasıolanCH4 “Wing Loong” adlı zərbə PUAdan ilk raketatışları2014cüilinpayızındahə yatakeçirilib.Ötənilinsonlarında“Airs how China 2014” sərgisində nümayiş
komandasıüzrəyönəlir.
etdirilmiş Amerikan MQ9 “Reaper” bənzəri olan CH4ün uzunluğu 9.05 metr,hündürlüyü2.77metr,qanadaçıq lığı14metr,maksimaluçuşkütləsi1100 kq, faydalı yükü 300 kq–a qədər təşkil edir.Maksimalsürəti280km/saattəşkil edən aparat 5000 metr yüksəkliyə qal xır. Göründüyü qədər bu aparat “Reaper”ə xarici dizayn baxımından maksimum bənzədilməsinə baxmaya raqtexnikigöstəriciləri,xüsusilədəsü rətinə görə ondan xeyli geri qalır. Qa nadaltında4asmasıolanCH4PUAnın silahlanmasına Çin istehsalı olan “Lan Jian7”(“BlueArrow7”)lazerbaşlıqlıha vasəth” raketi, LT seriyalı idarə olunan
Çinvəİranmeydanoxuyur Silahlı PUAı sahəsində son illərdə Çinvəİranınxüsusiaktivliklərimüşahi də olunmaqdadır. Amerika zərbə PUA nınkopyalanmasıyoluiləhərikiölkənin hərbimüəssisələritərəfindənçoxsayda bənzər sistemlər hazırlanaraq seriyalı istehsalınakeçilib.Çinisəbirqədəruza ğa gedərək Amerikan texnologiyaları nın kopyası olaraq hazırladığı silahlı PUAlarınPakistan,Özbəkistan,Nieriya, Sudankimiölkələrəixracınıreallaşdırıb. Qeydolunansahədəİranhərbisənaye
yanvar-fevral 2015 47
tEXnoLogıyA bombalar və ya TG100 lazer/INS/GPS idarəetməlibombalardaxildir. Çinin CASİC korporasiyasının isteh salıolanWJ600kəşfiyyatzərbəPUAsı istehsalçı şirkətin bəyanatına görə, va cib obyektlərin məhvi, kəşfiyyat tapşı rıqlarınınyerinəyetirilməsidaxilolmaq laçoxsaydatapşırıqlarıyerinəyetirmə yə hesablanıb. Uçuş hündürlüyü 10000 metr,uçuşmüddəti3.5saattəşkiledən bu PUA Çin istehsalı olan KD2 “hava səth” və KAB/UAB bombaları ilə silah landırılır. WJ600 aparatı 600 kq ağırlı ğındafaydalıyüküdaşımaqabiliyyətinə sahibdir. Yaradılmasına 1999cu ildə Çinin “Guizhou Aviation Industry Group” (GAIC) şirkəti tərəfindən başlanılmış və Karrar
Şahed-129
2005ci ildə silahlanmaya qəbul olun muşWZ2000zərbəPUAbirədədWS11 turboreaktiv mühərrikə və V formalı quyruğa,həmçininpeykrabitəsinə,ter
48 AZERI DEFENCE
mal kameraya, SAR radarına sahibdir. PUAnın faydalı yükü 80 kq, maksimal qalxma çəkisi 1700 kq, uzunluğu 7.5 metr,qanadaçıqlığı9.8metr,sürəti800 km/saat, döyüş radiusu 800 km (432
dəniz mili), havada qalma müddəti 3 saatdır.Aparat2ədədKD2“havasəth” raketivəəlavəolaraqZD1idarəolunan yüksək dəqiqlikli aviasiya bombaların danistifadəedir. İran avisaiya sənayesinin bir neçə il əvvəltəqdimetdiyi“Karrar4”adlıPUA nınbirinciversiyasıüzərindəkihavahü cumundan müdafiə raketləri hesabına havadakı uçuş vasitələri ilə mübarizə aparmaqüçünnəzərdətutulsadason rakı modifikasiyalarda PUAnın funksi yaları genişləndirilib. Bir ədəd “To loue4” və ya “Toloue5” turboreaktiv mühərrikə sahib PUAnın sürəti təxmi nən 900 km/saat, döyüş radiusu tam təchizatlıhalda400kmtəşkiledir.“Kar rar4” zərbə PUAnın üzərində 5 asma (4ü qanadların, 1i füzelyajın altında) yerləşir.PUAnınsilahlanmasında“Köv sər”, “Sadid1” gəmi əleyhinə raketləri, bir ədəd 450 kq və ya iki ədəd 225
tEXnoLogıkqlıqaviabombayeralır.Hava hədəflərinəqarşıhazırlanmış versiyaisə“İqla”,“Stinger”, “Grom” kimi daşınan ZRK ilədəsilahlandırılır. İlk nüm un əs i 2012ci ilin sent yabr ayında təq dim olunmuş “Şa hed129” zərbə PUAı nəzərə çarpacaq qədər böyük olsa da İsr ailin “Hermes450” PUAna bənzə yir. PUA “Karrar4” PUAdakına bənzər avtopilotsistemindənistifadəedir.İran telekanallarınınhazırladıqlarıreportajda bu PUAnın silahlanmasında “Sadid1” gəmiəleyhinəraketlərininolduğugö rünür. Qeyd edək ki, PUA xarici asma sında 4 ədəd bu raketdən daşıyır. Yerli mediaİranmənbələrinəistinadənPUA nın döyüş yükünün8 raketədək artırıla bilmə imkanının olduğunu yazır. PUA nınuçuştavanı24000fut,uçuşmüddə ti 24 saat, effektiv əməliyyat radiusu 1700 km, monitorinq imkanı 200 km təşkiledir.
RotorluzərbəPUAları StandartdizaynamalikPUAlarıngə milərəvədahakiçikərazilərəenibqalx
a problemini çöz m mək üçün rotorlu PUAların silahlandı rılması üzərində işlər aparılır. Xüsusilə də son 7 ildə bu istiqamətdə bəzi ad dımlaratılmaqdadırki,budaöznövbə sində yaxın perspektivdə rotorlu zərbə PUAları bazarında yeni sistemlərin meydanaçıxacağınıgözləməyəəsasve rir. Helikopter platforması əsasında ha zırlanmış və gəmilərə bazalaşdırılması əsasgötürülmüşMQ8“FireScout”zər bə PUAı Amerika Dəniz Qüvvələrinin silahlanmasındayeralır.Aparatınhazır lanmasına2000ciildə“Schweitzer”şir kətitərəfindənbaşlanıb.HazırdaMQ8B “Fire Scout”un uçuş müddəti 46 saat təşkiledir.BuvaxtisəPUAyauçuşmey dançasından 200 kilometrədək radius dauzunsürənuçuşlarhəyatakeçirməyə kifayət edir. Pilotsuz zərbə aparatında
“Hellfire” tipli raketlərlə yanaşı optik/ infraqırmızı skanerlər və lazer məsa fəölçənlər yer alır. Aparatın uçuş çəkisi 1430 kq, praktik tavanı 6096 metrdir. PUA“RollsRoyce250C20W”mühərriki ilətəchizolunub. 2013cüilinsentyabrayındaMSPO 2013 sərgisində Polşanın WZL1 Hərbi Aviasiya Zavodu tərəfindən nümayişə çıxarılmış ILX27 PUAı hücum və mü dafiədə olan qüvvələrə atəş dəstəyinin təmin olunması, kəşfiyyat aparılması, yaralılarındöyüşmeydanındantəxliyəsi kimigenişspektrlərdəistifadəüçünnə zərdətutulur.Çəkisi1100kqtəşkiledə cək helikopter PUA 300 kq yük daşıya biləcək. Hazırda yaradılma mərhələsin dəolanPUAnınmaksimum4240metr yüksəklikdə 215 km/saat sürətlə hərə kət imkanına sahib olacağı gözlənilir. PUA Polşa istehsalı mini idarə olunan raketlərləvəİsrailistehsalıolan“Spike” tankəleyhinəraketləriiləsilahlandırıla caq.
TürkiyəvəRusiya ciddiçalışmalarda Rusiyanın MiQ Korporasiyasının 2005ci ildən üzərində işlərə başladığı “Skat”adlızərbəPUAsılayihəsinəmüx təlif institutlar cəlb olunub. Yaradılma mərhələsi davam edən bu PUAnın “SkatPD”və“SkatD”versiyalarınınha zırlanması nəzərdə tutulur. Artıq layihə
yanvar-fevral 2015 49
tEXnoLogıyA üzrəilkprototipinhazırlanması2012ci ildə tamamlanıb. Aparat örtülü uçan konstruksiya üzrə tikilib və quyruğu yoxdur. Planerin konstruksiyasında kompozit materiallardan geniş istifadə edilibkibununlaaparatınradiolokasiya vasitələrinə hiss olunması azaldılıb. Bir ədədTRDDRD5000Bmühərrikiilətəc hiz olunmuş PUAnın uzunluğu 10.25 metr,qanadaçıqlığı11.50metrdir.Mak simaluçuşkütləsi10000kq,faydalıyü kü 2000 kq olacaq “Skat”ın maksimal sürətinin800850km/saat,praktikuçuş uzaqlığının isə 4000 km təşkil edəcəyi gözlənilir. Silahlar PUAnın füzelyajının ikibölməsindəyerləşdiriləcək.PUA250 500kqçəkidəkasetliaviasiyabombası, X31P antiradar raketləri, həmçinin idarə olunan KAB500Kr tipli bombalar daşımağıbacaracaq. ZərbəPUAnınyaradılmasıistiaqmə tində işlər aparan Rusiya paralel olaraq BƏƏnin“ADCOMSystems”şirkətindən “United40 Blok 5” tipli zərbə PUAnın alınmasınadairdanışıqlarıdavametdirir. Orta yüksəklikdə kəşfiyyat və döyüş aparmaqabiliyyətinəmalikbuPUAüzə rindəənazı10ədəd“havayer”tiplira ket götürməyi bacarır. “Dubai Airshow 2013” sərgisində adıçəkilən PUA BƏƏ də istehsal edilmiş “Namrod” adlı idarə olunan raketlə silahlandırılmış şəkildə nümayişetdirilib.Kiçikreaktivmühərrik lə təchiz edilmiş 30 kiloqram çəkiyə və 60 km mənzilə malik “Namrod” hədəfə
United 40
50 AZERI DEFENCE
GPS,inersialvəinfraqırmızıterminalva sitəsiiləyönəlir.Şirkətrəsmilərinin“Aze riDefence”yə verdikləri məlumata görə, 2014cüildəRusiyaşərtlərindəbuapa ratların testləri keçirilib. “United 40” PUAnınqanadaçıqlığı20metr,uzunlu ğu11.13metr,maksimalçəkisi2000kq, faydalıyükü1050kq,qalxmayüksəkliyi 8000metrdir.PUA115atgücündəmü hərriklətəchizolunub.HazırdabuPUA yamaraqgöstərənlərarasındaQazaxıs tan,Ukrayna,Azərbaycan,Pakistankimi ölkələrdəvar. TürkiyəninsilahlıPUA(SİHA)proqra
ıçərçivəsindəTUSAŞtərəfindənhazır m lanan “Anka”nın silahlı versiyası mət buatda yer alan məlumata görə, “An ka”nınmövcudmodelindən2dəfəbö yük olacaq. Qırx min fut yüksəkliyə qalxa biləcək bu PUAnln 460 km/saat sürətə sahib olacağı gözlənilir. Turbo reaktiv mühərriklə təchiz olunacaq si lahlı“Anka”nınidarəetməsipeykdənhə yatakeçiriləcək.500kqfaydalıyükda şıma qabiliyyətinə sahib olacaq bu PUAnınROKETSANtərəfindənistehsal edilən “Cirit” raketləri ilə silahlandırıl masınəzərdətutulur.AD