Azdef yan fev2015

YANVAR - FEVRAL 2015

Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 1 (15)

DSX SAHИL MЦHAFИZЯSИ

General-leytenant Arzu Rəhimovla­müsahibə

Türkiyə­Azərbaycan­ silahını­seçdi

Hədəf­ sistemləri

BU SAYIMIZDA Yanvar - Fevral

2015

Hərbi - texnoloji jurnal

6

MÜSAHİBƏ

AZƏRBAYCANDA SƏFƏRBƏRLİK VƏ HƏRBİ XİDMƏTƏ ÇAĞIRIŞ PROSESİ TƏKMİLLƏŞİR RƏŞAD SÜLEYMANOV Fevralı ayının 13-də Azərbaycan Respublikası Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin (SHXÇDX) fəaliyyətə başlamasının üçüncü ili tamam oldu. Ötən 3 ildə Xidmətin fəaliyyəti, səfərbərlik və hərbi xidmətə çağırış sahəsində görülən işlər, qarşıdakı planlar barədə AZERİ DEFENCE jurnalının suallarını Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin rəisi, general-leytenant Arzu RƏHİMOV cavablandırır.

12

16

21

DSX SAHİL MÜHAFİZƏSİ - 10

ORDUMUZ GÜCÜNÜ GÖSTƏRDİ

TÜRKİYƏ AZƏRBAYCAN SİLAHINI SEÇDİ

ÖLKƏ

ÖLKƏ

ÖLKƏ

RƏŞAD SÜLEYMANOV

22

26

34

HAVELSAN- SİMULYATOR, TƏHSİL VƏ KİBER TƏHLÜKƏSİZLİKDƏ LİDER ŞİRKƏT

İNTEQRƏ OLUNMUŞ HAVA HÜCUMUNDAN MÜDAFİƏ

XÜSUSİ TƏYİNATLILAR ÜÇÜN YÜNGÜL SİLAHLAR

TANITIM

TANITIM

YENİLİK

RAMİL MƏMMƏDLİ

AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 1 (15)

Redaktordan

Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV

yayım müdiri Ramil Məmmədli Теl:

(+994 55) 667 5072

E-mail: azeridefence@gmail.com editor@azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova küçəsi, 14

türkiyə təmsilçiliyi

EtKiLESiM grafik tasarım ve tanıtım Hizmetleri Ltd.Şti.

Hoşdere Cad. Halit Ziya Sk. No: 26/3 Çankaya, 06540 Ankara – TÜRKİYE Теl: +90 312, 441 71 93 Fax: +90 312, 439 71 94 azeridefence-tr@etkilesimltd.com Jurnal Ədliyyə nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb

AZERİ DEFEnCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEn): 1302929491 tiraj: 1500 Jurnalda AzərtAc, ARMS-tASS, Army technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur.

Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər.

Reklam materiallarına görə AZERı DEFEnCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır.

Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.

Qiyməti: 5 manat Qapaq fotosu: DSX Sahil Mühafizəsinin yeni kateri təlimdə © DSX

Dəyərli oxucu 2015-ci ilin ilk ayı müdafiə sənayemiz üçün düşərli oldu. Türkiyə Əmniyyət Baş İdarəsinin elan etdiyi tenderin qalibi olan Müdafiə Sənayesi Nazirliyimiz (MSN) qardaş ölkənin polis xüsusi təyinatlılarını RPQ-7V2 əl qumbaraatanları ilə təchiz edəcək. Silah alımına və seçiminə özünəməxsus kaprizlərlə yanaşan Türkiyənin bu müsabiqəsində bütün testləri uğurla keçən Azərbaycan silahı qardaş ölkənin silahlanmasına girməyə haqq qazanmış oldu. Bununla da Türkiyədən silah idxal edən Azərbaycan həm də Türkiyəyə silah ixrac edən ölkələr siyahısına düşdü.

Burada söhbət hansısa miqdarda silahın ixracından getmir. Önəmli olan məsələ MSN-in artıq beynəlxalq brendə çevrilməsidir. Sirr deyil ki, bu Azərbaycan hərbi sənayesinin, onun mühəndis potensialının on illik böyük zəhməti bahasına meydana gəlib. İkinci önəmli məqam isə bir vaxtlar, elə indinin özündə xaricdə və ölkənin daxilində Azərbaycan müdafiə sənayesinin uğurlarına şübhə ilə yanaşanlara verilmiş olan mesajdır.

Hərbi sənayenin, bu sektorun məhsullarının ən yaxşı qiymətləndirilməsi real hərbi əməliyyat meydanlarında istifadəsidir. Bu gün Azərbaycan MSN müəssisələrində istehsal edilən silah və sursatlar da real döyüş meydanlarında tətbiq olunmaqla, bu məktəbi uğurla keçməkdədir.

Müdafiə sənayesi üçün təbii ki ixracat vacibdir. Lakin buna qədərki mərhələ öz daxili bazarında tələblərin qarşılanmasıdır. Azərbaycan müdafiə sənayesinin potensialı ilə tanış olan bir şəxs kimi MSN-in imkanlarının buna yetdiyini deyə bilərəm.

Yaşadıqlarımız və ətrafımızda baş verənlər göstərir ki, bu gün istənilən ölkə beynəlxalq təşkilatların və ya super güclərin haqsız yanaşması səbəbindən hərbi embarqolarla üzləşə bilər. Həyati əhəmiyyətli anlarda tətbiq olunan bu embarqoların ortaya çıxardığı nəticənin aradan qaldırılması isə sonradan uzun illər və böyük sərmayələr tələb edir.

Bunun bir yolu var – milli hərbi sənayenin inkişafı. Bunu inkişaf etdirmək üçün qərar, potensial və imkan da var. Sadəcə əlimizdəki zamandan səmərəli istifadə etməliyik. yanvar-fevral 2015 5

MÜSAHİBƏ

AZƏRBAYCANDA SƏFƏRBƏRLİK VƏ HƏRBİ XİDMƏTƏ ÇAĞIRIŞ PROSESİ TƏKMİLLƏŞİR Rə­­şad­Sü­­ley­­ma­­nov

Fevralı ayının 13-də Azərbaycan Respublikası Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin (SHXÇDX) fəaliyyətə başlamasının üçüncü ili tamam oldu. Ötən 3 ildə Xidmətin fəaliyyəti, səfərbərlik və hərbi xidmətə çağırış sahəsində görülən işlər, qarşıdakı planlar barədə AZERİ DEFENCE jurnalının suallarını Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin rəisi, general-leytenant Arzu RƏHİMOV cavablandırır.

AD: Cə­­nab­ge­­ne­­ral­ley­­te­­nant,­mü­­ sa­­hi­­bə­­mi­­zə­ Sə­­fər­­bər­­lik­ və­ Hər­­bi­ Xid­­mə­­tə­ Ça­­ğı­­rış­ üz­­rə­ Döv­­lət­ Xid­­ mə­­ti­­nin­ ötən­ üç­ il­­də­ fəaliy­­yə­­ti­­nə­ nə­­zər­sal­­maq­­la­baş­­la­­maq­is­­tər­­dik.­ Ge­­ri­­də­qa­­lan­3­il­ər­­zin­­də­Xid­­mə­­tin­ for­­ma­­laş­­ma­­sı­ və­ bu­­gün­­kü­ və­­ziy­­ yə­­tə­gəl­­mə­­si­ne­­cə­baş­ver­­di?­Nə­­lər­ əl­­də­olun­­du?

Ar­­zu­ RƏ­­Hİ­­MOV: Respublika Preziden­­ti,­Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­rin­Ali­Baş­Ko­­man­ ­da­­nı­cə­­nab­İl­­ham­Əli­­ye­­vin­məq­­səd­­yön­­lü­ si­­ya­­sə­­ti­ əv­­vəl­­ki­ il­­lər­­də­ ol­­du­­ğu­ ki­­mi­ 2014­cü­ il­­də­ də­ hə­­ya­­tın­ bü­­tün­ sa­­hə­­lə­­ rin­­də­ uğur­­lar­­la,­ in­­ki­­şaf­­la­ mü­­şa­­yiət­ olu­­ nub.­ Ali­ Baş­ Ko­­man­­da­­nın­ müəy­­yən­ et­­ di­­yi­ döv­­lət­ si­­ya­­sə­­ti­­nin­ tə­­ləb­ olu­­nan­ sə­­ viy­­yə­­də­ic­­ra­­sı­­nı­tə­­min­et­­mək­məq­­sə­­di­­lə­ 3­il­ər­­zin­­də­Sə­­fər­­bər­­lik­və­Hər­­bi­Xid­­mə­

6 AZERI DEFENCE

t­ ə­ Ça­­ğı­­rış­ üz­­rə­ Döv­­lət­ Xid­­mə­­ti­ tə­­rə­­fin­­ dən­əsas­­lı­təd­­bir­­lər­gö­­rü­­lüb,­sə­­fər­­bər­­lik­ ha­­zır­­lı­­ğı­və­sə­­fər­­bər­­lik­üz­­rə­ça­­ğı­­rış,­Azər­ ­bay­­can­Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­ri­­nin­ça­­ğı­­rış­­çı­­lar­­la­ komp­­lekt­­ləş­­di­­ril­­mə­­si,­və­­tən­­daş­­la­­rın­hər­ ­bi­və­­tən­­pər­­vər­­lik­ tər­­bi­­yə­­si,­ müd­­dət­­li­ hə­­qi­­qi­ hər­­bi­ xid­­mə­­tə­ ça­­ğı­­rı­­şa­­qə­­dər­­ki­ ha­­zır­­lı­­ğı­is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­əhə­­miy­­yət­­li­nə­­ti­ ­cə­­lər­əl­­də­edi­­lib.­Ötən­qı­­sa­müd­­dət­ər­­ zin­­də­Sə­­fər­­bər­­lik­və­Hər­­bi­Xid­­mə­­tə­Ça­­ ğı­­rış­ üz­­rə­ Döv­­lət­ Xid­­mə­­ti­ Ali­ Baş­ Ko­­ man­­dan­cə­­nab­İl­­ham­Əli­­ye­­vin­diq­­qət­və­ qay­­ğı­­sı­ nə­­ti­­cə­­sin­­də­ in­­ki­­şaf­ yo­­lu­ ke­­çib,­ or­­du­ qu­­ru­­cu­­lu­­ğu­ pro­­se­­si­­nin­ tək­­mil­­ləş­­ di­­ril­­mə­­si­­nə­öz­töh­­fə­­lə­­ri­­ni­ve­­rib.

AD: Sə­­fər­­bər­­lik­ və­ hər­­bi­ xid­­mə­­tə­ ça­­ğı­­rış­­la­ bağ­­lı­ qa­­nun­­ve­­ri­­ci­­li­­yin­ tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­ is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­

gö­­rü­­lən­iş­­lər­ba­­rə­­də­mə­­lu­­mat­ver­ ­mə­­ni­­zi­ xa­­hiş­ edi­­rik?­ Qar­­şı­­da­­kı­ dövr­­də­ bu­ sa­­hə­­də­ konk­­ret­ ola­­raq­ han­­sı­ ad­­dım­­la­­rın­ atıl­­ma­­sı,­ han­­sı­ qa­­nun­­ve­­ri­­ci­­lik,­ nor­­ma­­tiv­ hü­­qu­­qi­ akt­­la­­ra­də­­yi­­şik­­lik­­lə­­rin­edil­­mə­­si­nə­­ zər­­də­tu­­tu­­lur?­Xü­­su­­sən­də­bu­gün­ ic­­ti­­maiy­­yə­­tin­ əsas­ nə­­zə­­rin­­də­ olan­ mü­­qa­­vi­­lə­­li­he­­yət­­lə­komp­­lekt­­ləş­­di­­ ril­­mə­və­hər­­bi­qey­­diy­­yat­mə­­sə­­lə­­lə­ ­ri­ilə­bağ­­lı­gün­­dəm­­də­han­­sı­mə­­sə­­ lə­­lər­var?

Ar­­zu­RƏ­­Hİ­­MOV:­Qa­­nun­­ve­­ri­­ci­­lik­ba­­ za­­sı­­nın­ tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­ is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­ iş­­lər­daim­diq­­qət­­də­sax­­la­­dı­­ğı­­mız­mə­­sə­­ lə­­lər­­dən­­dir.­ Xid­­mət­ tə­­rə­­fin­­dən­ qa­­nun­­ ve­­ri­­ci­­li­­yin­ tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­ is­­ti­­qa­­mə­­ tin­­də­irə­­li­sü­­rü­­lən­tək­­lif­­lə­­rin­müs­­bət­ca­­ vab­­lan­­dı­­rıl­­ma­­sı­ fəaliy­­yə­­ti­­mi­­zə­ əla­­və­ sti­­

MÜSAHİBƏ mul­ve­­rir.­Mə­­lum­ol­­du­­ğu­ki­­mi,­bu­ya­­xın­ ­lar­­da­hər­­bi­uçot,­hər­­bi­qey­­diy­­yat­və­sə­­ fər­­bər­­lik­ qay­­da­­la­­rı­ ilə­ bağ­­lı­ İn­­zi­­ba­­ti­ Xə­­ ta­­lar­Mə­­cəl­­lə­­si­­nin­“Hər­­bi­uçot­qay­­da­­la­­rı­ əley­­hi­­nə­olan­in­­zi­­ba­­ti­xə­­ta­­lar”­böl­­mə­­si­­ nə,­ “Hər­­bi­ və­­zi­­fə­ və­ hər­­bi­ xid­­mət­ haq­­ qın­­da”­ Qa­­nun­­da­ də­­yi­­şik­­lik­­lər­ edil­­mə­­si­ ba­­rə­­də­qa­­nun­la­­yi­­hə­­si,­“İn­­zi­­ba­­ti­Xə­­ta­­lar­ haq­­qın­­da­ iş­­lə­­rə­ bax­­ma­­ğa­ sə­­la­­hiy­­yə­­ti­ olan­ və­­zi­­fə­­li­ şəxs­­lə­­rin­ si­­ya­­hı­­sın­­da­ də­­yi­­ şik­­lik­ edil­­mə­­si­ ba­­rə­­də”­ fər­­man­ la­­yi­­hə­­si­ təs­­diq­­lə­­nib.­Qeyd­et­­mək­is­­tər­­dim­ki,­İn­­ zi­­ba­­ti­ Xə­­ta­­lar­ Mə­­cəl­­lə­­si­­nin­ “Hər­­bi­ uçot­ qay­­da­­la­­rı­əley­­hi­­nə­olan­in­­zi­­ba­­ti­xə­­ta­­lar”­ böl­­mə­­si­­nə­ əla­­və­ və­ də­­yi­­şik­­lik­ edil­­mə­­si­ zə­­ru­­rə­­ti­res­­pub­­li­­ka­­da­sə­­fər­­bər­­lik­ha­­zır­­lı­ ­ğı­­nın­ yük­­sək­ sə­­viy­­yə­­də­ sax­­la­­nıl­­ma­­sı,­ hər­­bi­və­­zi­­fə­­li­­lə­­rin,­ça­­ğı­­rış­­çı­gənc­­lə­­rin­və­ aidiy­­yə­­ti­ qu­­rum­­la­­rın­ mə­­su­­liy­­yə­­ti­­nin­ və­ bu­ sa­­hə­­də­ in­­zi­­ba­­ti­ cə­­za­ me­­xa­­niz­­mi­­nin­ tə­­sir­ gü­­cü­­nün­ ar­­tı­­rıl­­ma­­sı­ məq­­sə­­din­­dən­ ya­­ra­­nıb.­İn­­zi­­ba­­ti­tən­­beh­mə­­su­­liy­­yət­təd­ ­bi­­ri­­dir­ və­ in­­zi­­ba­­ti­ xə­­ta­ tö­­rə­­dən­ şəx­­si­ qa­­nun­­la­­ra­əməl­edil­­mə­­si­ru­­hun­­da­tər­­bi­ ­yə­­lən­­dir­­mək,­ ha­­be­­lə­ həm­ in­­zi­­ba­­ti­ xə­­ta­ tö­­rət­­miş­şəxs,­həm­də­baş­­qa­şəxs­­lər­tə­­ rə­­fin­­dən­ ye­­ni­ in­­zi­­ba­­ti­ xə­­ta­ tö­­rə­­dil­­mə­­si­­ nin­ qar­­şı­­sı­­nı­ al­­maq­ məq­­sə­­di­ da­­şı­­yır.­ Ümu­­mi­­lik­­də­ ötən­ il­ Xid­­mət­ tə­­rə­­fin­­dən­ 13­ qa­­nun,­ fər­­man,­ qə­­rar­ la­­yi­­hə­­si­­nə­ rəy­ və­tək­­lif­­lər­ha­­zır­­la­­na­­raq­ve­­ri­­lib.­ AD: Sə­­fər­­bər­­lik­ və­ Hər­­bi­ Xid­­mə­­tə­ Ça­­ğı­­rış­ üz­­rə­ Döv­­lət­ Xid­­mə­­ti­­nin­ tex­­ni­­ki­im­­kan­­la­­rı­­nın­yük­­səl­­dil­­mə­­si­ is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­gö­­rü­­lən­iş­­lər­ba­­rə­­də­ da­­nı­­şaq.­ Əv­­vəl­­ki­ mü­­sa­­hi­­bə­­lə­­ri­­niz­­ də­ elekt­­ron­ in­­for­­ma­­si­­ya­ eh­­ti­­ya­­tı­­

nın­ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­iş­­lə­ ­rin­apa­­rıl­­dı­­ğı­­nı­de­­miş­­di­­niz.­İn­­di­bu­ iş­­lər­han­­sı­mər­­hə­­lə­­də­­dir?­Pro­­se­­sin­ nə­ za­­ma­­na­ tam­ şə­­kil­­də­ for­­ma­­laş­­ dı­­rıl­­ma­­sı­nə­­zər­­də­tu­­tu­­lur?

Ar­­zu­RƏ­­Hİ­­MOV: Xid­­mət­tə­­rə­­fin­­dən­ mər­­kəz­­ləş­­di­­ril­­miş­ uçot­ sis­­tem­­lə­­ri­­nin­ təş­­kil­ edil­­mə­­si,­ o­ cüm­­lə­­dən­ hər­­bi­ qey­­ diy­­yat­ və­ hər­­bi­ uçot­ sa­­hə­­sin­­də­ va­­hid­ elekt­­ron­in­­for­­ma­­si­­ya­sis­­te­­mi­­nin­ya­­ra­­dıl­­ ma­­sı­sa­­hə­­sin­­də­iş­­lə­­ri­­miz­da­­vam­et­­di­­ri­­lir.­ İlin­so­­nu­­na­ki­­mi­va­­hid­elekt­­ron­in­­for­­ma­ ­si­­ya­sis­­te­­mi­ilə­bağ­­lı­apa­­rı­­lan­iş­­lə­­rin­ye­­ kun­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı­nə­­zər­­də­tu­­tu­­lur.

AD: Müasir­ dün­­ya­­da­ döv­­lət­ və­ özəl­ qu­­rum­­la­­rı­ na­­ra­­hat­ edən­ mə­­ qam­­lar­­dan­bi­­ri­də­ki­­ber­hü­­cum­­lar­ ­la­bağ­­lı­­dır.­Xü­­su­­si­­lə­də­bu­cür­təh­ ­did­­lər­ st­­ra­­te­­ji­ əhə­­miy­­yət­ da­­şı­­yan­ qu­­rum­­la­­ra­ və­ sis­­tem­­lə­­rə­ yö­­nə­­lir.­ Sə­­fər­­bər­­lik­ və­ Hər­­bi­ Xid­­mə­­tə­ Ça­­ ğı­­rış­üz­­rə­Döv­­lət­Xid­­mə­­ti­­nin­elekt­ ­ron­ba­­za­­sı­bu­ki­­mi­hal­­la­­ra­qar­­şı­nə­ də­­rə­­cə­­də­eti­­bar­­lı­sa­­yı­­la­bi­­lər?

Ar­­zu­RƏ­­Hİ­­MOV: Çox­təəs­­süf­ki,­in­­ for­­ma­­si­­ya­ kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­­ la­­rı­­nın­ sü­­rət­­li­ in­­ki­­şa­­fı­ şə­­raitin­­də­ ki­­ber­ təh­­lü­­kə­­siz­­lik­sa­­hə­­sin­­də­təh­­did­­lər­də­ar­­ tan­temp­­lər­­lə­ge­­dir.­Şüb­­hə­­siz­ki,­bu­təh­ ­did­­lə­­rin­ ilk­ hə­­də­­fi­ döv­­lət­ or­­qan­­la­­rı­­nın­ in­­for­­ma­­si­­ya­eh­­ti­­yat­­la­­rı­olur.­İn­­for­­ma­­si­­ya­ təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi­ sa­­hə­­sin­­də­ fəaliy­­yə­­tin­ tək­­ mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­təd­­bir­­lə­­ri­haq­­qın­­da­döv­­ lət­ baş­­çı­­sı­­nın­ fər­­ma­­nı­­na­ uy­­ğun­ ola­­raq­ Sə­­fər­­bər­­lik­və­Hər­­bi­Xid­­mə­­tə­Ça­­ğı­­rış­üz­­ rə­ Döv­­lət­ Xid­­mə­­ti­ aidiy­­yə­­ti­ döv­­lət­ or­­ qan­­la­­rı­ ilə­ əmək­­daş­­lıq­ şə­­raitin­­də­ ki­­ber­

təh­­lü­­kə­­siz­­lik­sa­­hə­­sin­­də­ha­­zır­­lı­­ğın­ar­­tı­­rıl­­ ma­­sı,­bu­sa­­hə­­də­qa­­baq­­la­­yı­­cı­təd­­bir­­lə­­rin­ hə­­ya­­ta­ke­­çi­­ril­­mə­­si­məq­­sə­­di­ilə­mə­­lu­­mat­ və­ re­­surs­ mər­­kə­­zi­­nin­ təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi­­nin­ tə­­mi­­ni­ is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­ mü­­va­­fiq­ təd­­bir­­lər­ gö­­rür.­İn­­ter­­net­in­­for­­ma­­si­­ya­re­­surs­­la­­rı­­nın­ və­in­­for­­ma­­si­­ya­sis­­tem­­lə­­ri­­nin­təh­­lü­­kə­­siz­­ lik­pa­­ra­­metr­­lə­­ri­üz­­rə­mo­­ni­­to­­rin­­qi­mü­­tə­­ ma­­di­ola­­raq­hə­­ya­­ta­ke­­çi­­ri­­lir,­elə­­cə­də­bu­ sis­­tem­­lə­­rin­ki­­ber­təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi­­nin­ar­­tı­­rıl­ ­ma­­sı­ is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­ Xid­­mə­­tə­ mü­­va­­fiq­ tex­­ni­­ki­və­me­­to­­di­­ki­kö­­mək­gös­­tə­­ri­­lir.

AD: Hər­­bi­ nəq­­liy­­yat­ və­­zi­­fə­­si­ haq­­ qın­­da­ Əsas­­na­­mə­­yə­ əsa­­sən­ Sə­­fər­­ bər­­lik­ və­ Hər­­bi­ Xid­­mə­­tə­ Ça­­ğı­­rış­ üz­­rə­ Döv­­lət­ Xid­­mə­­ti­­nin­ üzə­­ri­­nə­ müəy­­yən­ və­­zi­­fə­­lər­ qo­­yu­­lub.­ Xid­­ mət­ tə­­rə­­fin­­dən­ bu­ is­­ti­­qa­­mət­­də­ han­­sı­ iş­­lər­ gö­­rü­­lür?­ Ümu­­miy­­yət­­lə,­ hər­­bi­nəq­­liy­­yat­ va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin­ tex­­ ni­­ki­və­­ziy­­yə­­ti­­nin­yox­­la­­nıl­­ma­­sı,­on­­ la­­rın­ si­­ya­­hı­­yaalın­­ma­­sı­ ki­­mi­ iş­­lər­ hə­­ya­­ta­ke­­çi­­ri­­lir­­mi?

Ar­­zu­RƏ­­Hİ­­MOV: Biz­ilk­növ­­bə­­də­sə­­ fər­­bər­­lik­ za­­ma­­nı­ hər­­bi­ bir­­ləş­­mə­ və­ his­­ sə­­lə­­rin­ mü­­ha­­ri­­bə­ döv­­rü­­nün­ şta­­tı­­na­ uy­­ ğun­ ola­­raq­ eh­­ti­­yat­­dan­ hər­­bi­ və­­zi­­fə­­li­­lər­ və­ hər­­bi­nəq­­liy­­yat­ va­­si­­tə­­lə­­ri­ ilə­ komp­­ lekt­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­ üzə­­rin­­də­ da­­yan­­ma­­lı­­yıq.­ Xid­­mət­ tə­­rə­­fin­­dən­ əv­­vəl­­ki­ il­­lər­­də­ ol­­du­­ ğu­ki­­mi­ötən­il­də­“Azər­­bay­­can­Res­­pub­ ­li­­ka­­sın­­da­ sə­­fər­­bər­­lik­ ha­­zır­­lı­­ğı­ və­ sə­­fər­­ bər­­lik­ haq­­qın­­da”­ Qa­­nun­­dan­ irə­­li­ gə­­lən­ və­­zi­­fə­­lə­­rə­ uy­­ğun­ ola­­raq­ sə­­fər­­bər­­lik­ ha­­ zır­­lı­­ğı­­nın­ tə­­min­ edil­­mə­­si­ üçün­ bü­­tün­ res­­pub­­li­­ka­üz­­rə­yer­­li­ic­­ra­st­­ruk­­tur­­la­­rı­­nın­ iş­­ti­­ra­­kı­ilə­sə­­fər­­bər­­lik­ha­­zır­­lı­­ğı­üz­­rə­məş­

yanvar-fevral 2015 7

MÜSAHİBƏ ­ ə­­lə­­lər təş­­kil olu­­nub. Məş­­ğə­­lə­­lər­­də Si­­ ğ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rə təh­­kim olun­­muş hər­­bi və­­zi­­fə­­li­­lə­­rin xə­­bər­­dar edil­­mə­­si və prak­­ti­ ­ki top­­lan­­ma­­sı təş­­kil edi­­lib, hər­­bi və­­zi­­fə­­ li­­lər qey­­diy­­yat­­dan ke­­çi­­ri­­lib. Elə­­cə də “Azər­­bay­­can Res­­pub­­li­­ka­­sın­­da sə­­fər­­bər­­ lik ha­­zır­­lı­­ğı və sə­­fər­­bər­­lik haq­­qın­­da” Qa­­nu­­nun tə­­ləb­­lə­­ri on­­la­­ra izah edi­­lib.

“Hər­­bi-nəq­­liy­­yat və­­zi­­fə­­si haq­­qın­­da Əsas­­na­­mə”yə əsa­­sən, Sə­­fər­­bər­­lik və Hər­­bi Xid­­mə­­tə Ça­­ğı­­rış üz­­rə Döv­­lət Xid­­ mə­­ti­­nin üzə­­ri­­nə qo­­yu­­lan və­­zi­­fə­­lər­­dən ən va­­ci­­bi ola­­nı Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin və qa­­ nun­­ve­­ri­­ci­­li­­yə uy­­ğun ola­­raq ya­­ra­­dıl­­mış baş­­qa si­­lah­­lı bir­­ləş­­mə­­lə­­rin sə­­fər­­bər­­lik za­­ma­­nı və mü­­ha­­ri­­bə döv­­rün­­də nəq­­liy­­ yat va­­si­­tə­­lə­­ri ilə vax­­tın­­da, key­­fiy­­yət­­li və tam həcm­­də tə­­min olun­­ma­­sı­­dır. Hər­­binəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin uço­­tu (təş­­ki­­lat­­la­­ rın və və­­tən­­daş­­la­­rın mül­­kiy­­yə­­tin­­də olan) və­­tən­­daş­­la­­ra məx­­sus olan bü­­tün növ mi­­nik av­­to­­mo­­bil­­lə­­ri və mo­­to­­sik­­let­­lər is­­ tis­­na ol­­maq­­la Xid­­mə­­tin yer­­li ida­­rə, şö­­bə və böl­­mə­­lə­­rin­­də nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin döv­­lət qey­­diy­­ya­­tı­­nı apa­­ran or­­qan­­lar­­dan da­­xil olan mə­­lu­­mat­­lar əsa­­sın­­da apa­­rı­­lır.

Ye­­ni qey­­diy­­ya­­ta alın­­mış hər­­bi-nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri ba­­rə­­də mə­­lu­­mat­­lar da­­xil ol­­ duq­­da SHXÇDX-nın yer­­li ida­­rə, şö­­bə və böl­­mə­­lə­­rin­­də on­­la­­ra uçot kar­­toç­­ka­­sı açı­­lır və sa­­hib­­lə­­ri hər­­bi-nəq­­liy­­yat və­­zi­­fə­ ­lə­­ri ba­­rə­­də tə­­xi­­rə sa­­lın­­ma­­dan mə­­lu­­mat­ ­lan­­dı­­rı­­lır. Sə­­fər­­bər­­lik ha­­zır­­lı­­ğı­­nın yük­­səl­­ dil­­mə­­si məq­­sə­­di­­lə il ər­­zin­­də Xid­­mə­­tin yer­­li ida­­rə, şö­­bə və böl­­mə­­lə­­rin­­də Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rə tə­­yin edil­­miş hər­­bi-nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri tə­­yin olun­­muş mən­­tə­­qə­­yə top­­la­­na­­raq on­­la­­ra sı­­ra ba­­xı­­şı təş­­kil olu­­ nub, tex­­ni­­ki və­­ziy­­yət­­lə­­ri­­nin yox­­la­­nıl­­ma­­sı daim nə­­za­­rət­­də sax­­la­­nı­­lıb.

Bü­­tün gö­­rü­­lən iş­­lə­­rin nə­­ti­­cə­­si ola­­raq Sə­­fər­­bər­­lik və Hər­­bi Xid­­mə­­tə Ça­­ğı­­rış üz­­ rə Döv­­lət Xid­­mə­­ti Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin tə­­lim­­lə­­rin­­də hər­­bi bir­­ləş­­ mə və his­­sə­­lə­­rin eh­­ti­­yat­­dan hər­­bi və­­zi­­ fə­­li­­lər və hər­­bi-nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri ilə komp­­lekt­­ləş­­di­­ril­­mə­­si ilə bağ­­lı qar­­şı­­sı­­na qo­­yu­­lan tap­­şı­­rıq­­la­­rı yük­­sək sə­­viy­­yə­­də ye­­ri­­nə ye­­ti­­rib.

AD: Gənc­­lə­­rin ib­­ti­­dai hər­­bi ha­­zır­­lı­ ­ ı­­na rəh­­bər­­lik Sə­­fər­­bər­­lik və Hər­­bi ğ Xid­­mə­­tə Ça­­ğı­­rış üz­­rə Döv­­lət Xid­­ mə­­ti tə­­rə­­fin­­dən hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Bu sa­­hə­­də or­­ta mək­­təb­­lər­­də tir­­lə­­rin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı, tə­­lim tre­­na­­jor­­la­­rı və tə­­lim va­­si­­tə­­lə­­ri ilə təc­­hiz olun­­ma­­sı, dərs­­lik­­lə­­rin müasir­­ləş­­di­­ril­­mə­­si is­­ti­ ­qa­­mə­­tin­­də han­­sı ad­­dım­­lar atı­­lır?

Bir müd­­dət əv­­vəl mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­ ­si na­­zi­­ri mü­­sa­­hi­­bə­­sin­­də Sə­­fər­­bər­­

8 AZERI DEFENCE

P

re­­zi­­dent İl­­ham Əli­­ye­­vin im­­za­­la­­dı­­ğı sə­­rən­­cam­­la Sə­­fər­­bər­­lik və Hər­­bi Xid­­mə­­tə Ça­­ğı­­rış üz­­rə Döv­­lət Xid­­mə­­ti rəisi­­nin I müavi­­ni Zaur Qa­­sım oğ­­lu Ab­­dul­­la­­yev və Nax­­çı­­van Mux­­tar Res­­pub­­li­­ka­­ sı­­nın Sə­­fər­­bər­­lik və Hər­­bi Xid­­mə­­tə Ça­­ğı­­rış üz­­rə Döv­­lət Xid­­mə­­ ti­­nin rəisi Sə­­xa­­vət İb­­ra­­him oğ­­lu Sal­­ma­­no­­va ge­­ne­­ral-ma­­yor ali hər­­bi rüt­­bə­­si ve­­ri­­lib. Döv­­lət baş­­çı­­sı­­nın di­­gər sə­­rən­­ca­­mı ilə xid­­mə­­ti və­­zi­­fə­­lə­­ri­­ni və qar­­şı­­sın­­da qo­­yul­­muş tap­­şı­­rıq­­la­­rı ye­­ri­­nə ye­­ti­­rər­­kən fərq­­lən­­dik­­lə­­ri­­nə gö­­rə Sə­­fər­­bər­­lik və Hər­­bi Xid­­mə­­tə Ça­­ğı­­rış üz­­rə Döv­­lət Xid­­mə­­ti­­nin 8 hər­ ­bi qul­­luq­­çu­­su “Hər­­bi xid­­mət­­lə­­rə gö­­rə” me­­da­­lı ilə təl­­tif olu­­nub. lik və Hər­­bi Xid­­mə­­tə Ça­­ğı­­rış üz­­rə Döv­­lət Xid­­mə­­ti ilə mək­­təb­­lə­­rin tə­­ lim tre­­na­­jor­­la­­rı və tə­­lim va­­si­­tə­­lə­­ri ilə təc­­hi­­za­­tı proq­­ra­­mı­­nın hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si ba­­rə­­də mü­­za­­ki­­rə­­lər apa­­rıl­­dı­­ğı­­nı bil­­dir­­miş­­di. Be­­lə bir proq­­ra­­mın hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si nə­­ zər­­də tu­­tu­­lur­­mu?

Ar­­zu RƏ­­Hİ­­MOV: Ça­­ğı­­rı­­şa­­qə­­dər yaş həd­­din­­də olan və­­tən­­daş­­la­­rın hər­­bi-və­­ tən­­pər­­vər­­lik tər­­bi­­yə­­si, müd­­dət­­li hə­­qi­­qi hər­­bi xid­­mə­­tə ça­­ğı­­rı­­şa­­qə­­dər­­ki ha­­zır­­lı­­ğı Sə­­fər­­bər­­lik və Hər­­bi Xid­­mə­­tə Ça­­ğı­­rış üz­­ rə Döv­­lət Xid­­mə­­ti­­nin çox şa­­xə­­li fəaliy­­yət

is­­ti­­qa­­mət­­lə­­rin­­dən bi­­ri­­dir. Ümu­­mi, or­­taix­­ti­­sas və pe­­şə-ix­­ti­­sas təh­­sil müəs­­si­­sə­­lə­ ­ri­­nin təd­­ris proq­­ram­­la­­rı­­na da­­xil olan ça­­ğı­­rı­­şa­­qə­­dər­­ki ha­­zır­­lıq fən­­ni gənc­­lə­­rin mü­­da­­fiə sa­­hə­­sin­­də il­­kin bi­­lik­­lə­­rə yi­­yə­­ lən­­mə­­sin­­də, on­­la­­rın müd­­dət­­li hə­­qi­­qi hər­­bi xid­­mə­­tə ha­­zır­­lan­­ma­­sın­­da mü­­hüm əhə­­miy­­yət kəsb et­­di­­yi­­ni nə­­zə­­rə ala­­raq, bu fən­­nin təd­­ri­­si­­nin düz­­gün təş­­kil edil­­ mə­­si Xid­­mə­­tin fəaliy­­yə­­ti­­nin priori­­tet­­lə­­ rin­­dən­­dir. Xid­­mət bu sa­­hə­­də öz fəaliy­­ yə­­ti­­ni Təh­­sil Na­­zir­­li­­yi ilə sıx əmək­­daş­­lıq kon­­teks­­tin­­də qu­­rub. Xid­­mə­­tin yer­­li ida­­ rə, şö­­bə və böl­­mə­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən Təh­­sil

MÜSAHİBƏ

Na­­zir­­li­­yi­­nin ra­­yon (şə­­hər) təh­­sil ida­­rə və şö­­bə­­lə­­ri ilə qar­­şı­­lıq­­lı fəaliy­­yət pla­­nı tər­­ tib edi­­lə­­rək ümu­­mi təh­­sil müəs­­si­­sə­­lə­­rin­ ­də ça­­ğı­­rı­­şa­­qə­­dər­­ki ha­­zır­­lıq fən­­ni­­nin təd­ ­ri­­si mü­­tə­­ma­­di ola­­raq yox­­la­­nı­­lır və Xid­­ mə­­tin hər­­bi qul­­luq­­çu­­la­­rı şa­­gird­­lər­­lə hər­ ­bi-və­­tən­­pər­­vər­­lik is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də iş­­lə­­rin təş­­kil edil­­mə­­sin­­də ya­­xın­­dan iş­­ti­­rak edir­ ­lər. Bu­­nun­­la ya­­na­­şı, res­­pub­­li­­ka­­mı­­zın sü­­ rət­­li iq­­ti­­sa­­di-so­­sial in­­ki­­şa­­fı­­nı, bu in­­ki­­şa­­ fın fəaliy­­yə­­ti­­mi­­zin bü­­tün is­­ti­­qa­­mət­­lə­­rin­­ də hər­­tə­­rəf­­li tə­­za­­hü­­rü­­nü və öl­­kə rəh­­ bər­­li­­yi­­nin və­­tən­­pər­­vər­­lik iş­­lə­­ri­­nə daim gös­­tər­­di­­yi diq­­qət və qay­­ğı­­nı nə­­zə­­rə ala­ ­raq, ça­­ğı­­rı­­şa­­qə­­dər­­ki ha­­zır­­lıq fən­­ni­­nin təd­­ri­­si­­nə də müəy­­yən ye­­ni­­lik­­lə­­rin gə­­ti­­ ril­­mə­­si­­nə eh­­ti­­yac du­­yu­­lur. Be­­lə ki, bu fən­­nin təd­­ri­­si­­nin tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si, mad­­di-tex­­ni­­ki və­­sait­­lər­­lə tə­­min olun­­ ma­­sı, müasir stan­­dart­­la­­ra ca­­vab ve­­rən fənn ka­­bi­­net­­lə­­ri­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı və təd­­ ris­­də İKT-dən ge­­niş is­­ti­­fa­­də edil­­mə­­si gün­­dəm­­də olan mə­­sə­­lə­­lər­­dən­­dir. Bu­­ nun­­la əla­­qə­­dar, ötən ilin de­­kabr ayın­­da Təh­­sil Na­­zi­­ri­­nin əm­­ri ilə na­­zir­­li­­yin və Xid­­mə­­tin əmək­­daş­­la­­rı cəlb edil­­mək­­lə ça­­ğı­­rı­­şa­­qə­­dər­­ki ha­­zır­­lıq fən­­ni­­nin mo­­ni­­

to­­rin­­qi ke­­çi­­ri­­lib. Mo­­ni­­to­­rin­­qin ke­­çi­­ril­­mə­ ­sin­­də məq­­səd bu fən­­nin təd­­ri­­si­­nin və ümu­­mi­­lik­­də ça­­ğı­­rı­­şa­­qə­­dər­­ki ha­­zır­­lıq işi­­ nin və­­ziy­­yə­­ti­­nin öy­­rə­­nil­­mə­­si olub. Qeyd et­­mək la­­zım­­dır ki, mo­­ni­­to­­rin­­qin nə­­ti­­cə­­ lə­­ri­­nə əsa­­sən mo­­ni­­to­­rinq ke­­çi­­ril­­miş ümu­­mi təh­­sil müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də ça­­ğı­­rı­­şa­­ qə­­dər­­ki ha­­zır­­lıq işi­­nin və­­ziy­­yə­­ti qə­­naət­­ bəxş sa­­yı­­lıb.

Hal-ha­­zır­­da ça­­ğı­­rı­­şa­­qəd­­ki ha­­zır­­lıq fən­­ni­­nin təd­­ri­­si üçün tə­­ləb olu­­nan müasir in­­te­­rak­­tiv tir­­lə­­rin və elekt­­ron təd­­ris si­­lah­­la­­rı­­nın ha­­zır­­lan­­ma­­sı­­nın tə­­min edil­­ mə­­si məq­­sə­­di­­lə aidiy­­yə­­ti döv­­lət qu­­rum­ ­la­­rı ilə da­­nı­­şıq­­lar apa­­rıl­­maq­­da­­dır və ya­­ xın vaxt­­lar­­da Təh­­sil Na­­zir­­li­­yi ilə bir­­gə apa­­rı­­lan iş­­lər nə­­ti­­cə­­sin­­də bu mə­­sə­­lə­­lər öz müs­­bət həl­­li­­ni ta­­pa­­caq.

AD: Ça­­ğı­­rı­­şa­­qə­­dər­­ki ha­­zır­­lıq fən­­ni­ ­nin təd­­ri­­si­­nə eh­­ti­­yat­­da olan za­­bit­­ lə­­rin cəlb edil­­mə­­si, elə­­cə də bu fən­­nin təd­­ri­­sin­­də əra­­zi­­də­­ki hər­­bi his­­sə­­lə­­rin po­­ten­­sialın­­dan is­­ti­­fa­­də olun­­ma­­sı ilə bağ­­lı han­­sı iş­­lər gö­­rü­ ­lür? Ha­­zır­­da nə qə­­dər eh­­ti­­yat­­da olan za­­bit bu fən­­nin təd­­ri­­si pro­­se­­

si­­nə müəl­­lim qis­­min­­də cəlb olu­­ nub?

Ar­­zu RƏ­­Hİ­­MOV: Gənc­­lə­­rin hər­­bivə­­tən­­pər­­vər­­lik ru­­hun­­da tər­­bi­­yə edil­­mə­­ sin­­də, elə­­cə də müd­­dət­­li hə­­qi­­qi hər­­bi xid­­mə­­tə ha­­zır­­lan­­ma­­sın­­da ça­­ğı­­rı­­şa­­qə­­ dər­­ki ha­­zır­­lıq fən­­ni­­ni təd­­ris edən təd­­ris rəh­­bər­­lə­­ri­­nin qar­­şı­­sın­­da mü­­hüm və­­zi­­fə­­ lər du­­rur. Bu sə­­bəb­­dən, bu və­­zi­­fə­­lə­­rə eh­­ti­­yat­­da olan za­­bit­­lə­­rin cəlb edil­­mə­­si və ça­­ğı­­rı­­şa­­qə­­dər­­ki ha­­zır­­lıq rəh­­bər­­lə­­ri ilə işin la­­zı­­mi qay­­da­­da təş­­kil edil­­mə­­si Xid­­ mə­­tin daim diq­­qət mər­­kə­­zin­­də­­dir. Ca­­ri il­­də Təh­­sil Na­­zir­­li­­yi ilə bir­­lik­­də ça­­ğı­­rı­­şa­­ qə­­dər­­ki ha­­zır­­lıq rəh­­bər­­lə­­ri­­nin at­­tes­­ta­­si­­ ya­­sı­­nın ke­­çi­­ril­­mə­­si də nə­­zər­­də tu­­tu­­lub.

Fən­­nin təd­­ri­­sin­­də əra­­zi­­də­­ki hər­­bi his­ ­sə­­lə­­rin po­­ten­­sialın­­dan is­­ti­­fa­­də­­yə gə­­lin­­ cə, Xid­­mət tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­la­­nan təd­­bir­ ­lər pla­­nın­­da bu mə­­sə­­lə də plan­­laş­­dı­­rı­­lır.

Ha­­zır­­da Xid­­mə­­tin yer­­li ida­­rə, şö­­bə və böl­­mə­­lə­­ri­­nin bir ço­­xu fən­­nin prak­­ti­­ki təd­­ri­­si üçün iş­­lər gö­­rür­­lər. Təd­­bir­­lər pla­ ­nı bu is­­ti­­qa­­mət­­də apa­­rı­­lan iş­­lə­­rin da­­ha da ge­­niş­­lən­­di­­ril­­mə­­si­­ni nə­­zər­­də tu­­tur.

Bu mə­­sə­­lə ilə bağ­­lı onu da qeyd et­­ mək is­­tər­­dim ki, Xid­­mət tə­­rə­­fin­­dən ötən il gənc­­lə­­rin hər­­bi-və­­tən­­pər­­vər­­lik tər­­bi­­ yə­­si işi­­nin sis­­te­­ma­­tik və məq­­səd­­yön­­lü apa­­rıl­­ma­­sı nə­­za­­rət­­də sax­­la­­nı­­lıb, ça­­ğı­­rı­­ şa­­qə­­dər­­ki ha­­zır­­lı­­ğın key­­fiy­­yə­­ti­­ni da­­ha da yax­­şı­­laş­­dır­­maq məq­­sə­­di ilə təd­­bir­­lər pla­­nı ha­­zır­­la­­na­­raq hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lib. Bu iş­­lə­­rin hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si­­nə ça­­ğı­­rı­­şa­­qə­­ dər­­ki ha­­zır­­lıq rəh­­bər­­lə­­ri də cəlb olu­­nub­ ­lar. “Və­­tə­­nin mü­­da­­fiəsi­­nə ha­­zı­­ram!” adı al­­tın­­da re­­gion­­lar üz­­rə ke­­çi­­ri­­lən sil­­si­­lə təd­­bir­­lər, elə­­cə də I Ümum­­res­­pub­­li­­ka rəsm mü­­sa­­bi­­qə­­si gənc­­lər tə­­rə­­fin­­dən bö­­yük ma­­raq­­la qar­­şı­­la­­nıb və ic­­ti­­maiy­­yə­ ­tin dəs­­tə­­yi­­ni qa­­za­­nıb. İlk ola­­raq Xaç­­ maz­­dan baş­­la­­nan re­­gional hər­­bi-və­­tən­ ­pər­­vər­­lik təd­­bi­­rin­­dən son­­ra bu ki­­mi iş­­lə­ ­rin hər bir ra­­yon­­da ay­­rı­­lıq­­da gö­­rül­­mə­­si zə­­ru­­rə­­ti­­nin or­­ta­­ya çıx­­dı­­ğı­­nı gör­­dük.

Məhz bu­­na gö­­rə də “Və­­tə­­nin mü­­da­­ fiəsi­­nə ha­­zı­­ram!” adı al­­tın­­da küt­­lə­­vi təd­ ­bir­­lə­­ri­­miz res­­pub­­li­­ka­­mı­­zın hər bir şə­­hə­­ ri­­ni, ra­­yo­­nu­­nu əha­­tə edə­­cək.

Hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən təd­­bir­­lər­­də baş­­lı­­ca məq­­səd və­­tən­­daş­­la­­rın Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rə olan ina­­mı­­nı da­­ha da yük­­səlt­­mək­­dir ki, bu is­­ti­­qa­­mət­­də əl­­də olu­­nan nailiy­­yət­­lər xid­­mə­­ti fəaliy­­yə­­ti­­miz­­də də öz ək­­si­­ni ta­­ pıb.

AD: Xid­­mət ötən il ilk də­­fə ola­­raq ça­­ğı­­rış­­çı­­la­­rın hər­­bi his­­sə­­lə­­rə çat­­dı­­ rıl­­ma­­sı məq­­sə­­di ilə ye­­ni av­­to­­bus­­la­ ­rı ala­­raq is­­ti­­fa­­də­­yə qə­­bul et­­di. Tex­ ­ni­­ki im­­kan­­la­­rın ar­­tı­­rıl­­ma­­sı və bu

yanvar-fevral 2015 9

MÜSAHİBƏ is­­ti­­qa­­mət­­də­ hə­­ya­­ta­ ke­­çi­­ri­­lən­ iş­­lər­ ba­­rə­­də­mə­­lu­­mat­ver­­mə­­yi­­ni­­zi­xa­­hiş­ edi­­rik.

Ar­­zu­RƏ­­Hİ­­MOV: Ca­­ri­il­ər­­zin­­də­Sə­­ fər­­bər­­lik­və­Hər­­bi­Xid­­mə­­tə­Ça­­ğı­­rış­üz­­rə­ Döv­­lət­ Xid­­mə­­ti­­nin­ mad­­di­tex­­ni­­ki­ ba­­za­­ sı­­nın­ güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si­ məq­­sə­­di­ ilə­ yer­­li­ ida­­rə,­ şö­­bə­ və­ böl­­mə­­lər­ xid­­mə­­ti­ fəaliy­­ yət­­də­ is­­ti­­fa­­də­ olun­­ma­­sı­ üçün­ zə­­ru­­ri­ mad­­di­də­­yər­­lər­­lə­tə­­min­olu­­nub.­Ötən­il­ ər­­zin­­də­ Xid­­mə­­tin­ Apa­­ra­­tı­­nın,­ Mər­­kə­­zi­ Ça­­ğı­­rış­Mən­­tə­­qə­­si­komp­­lek­­si­­nin,­Qə­­bə­­ lə,­ Lən­­kə­­ran,­Göy­­göl,­ Go­­ran­­boy,­ Fü­­zu­­li,­ Qax,­ Si­­yə­­zən­ ra­­yon­ şö­­bə­ və­ böl­­mə­­lə­­ri­­ nin­ ye­­ni­ in­­zi­­ba­­ti­ bi­­na­­la­­rı­­nın­ in­­şa­­sı­ da­­ vam­ et­­di­­ri­­lib.­ Ni­­za­­mi­ ra­­yon­ ida­­rə­­si­­nin­ ye­­ni­in­­zi­­ba­­ti­bi­­na­­sın­­da­ta­­mam­­la­­ma­iş­­lə­ ­ri­ ba­­şa­ çat­­dı­­rı­­lıb.­ Ca­­ri­ il­ ər­­zin­­də­ həm­­çi­­ nin,­ yer­­li­ ida­­rə,­ şö­­bə­ və­ böl­­mə­­lə­­rin­ fəaliy­­yət­ gös­­tər­­dik­­lə­­ri­ in­­zi­­ba­­ti­ bi­­na­­la­­rın­ Xid­­mə­­tin­ ba­­lan­­sı­­na­ ke­­çi­­ril­­mə­­si­ is­­ti­­qa­­ mə­­tin­­də­bü­­tün­zə­­ru­­ri­təd­­bir­­lər­gö­­rü­­lüb.­ Tex­­ni­­ki­ im­­kan­­la­­rın­ ar­­tı­­rıl­­ma­­sı­ fəaliy­­ yə­­tin­yük­­sək­sə­­viy­­yə­­də­təş­­ki­­li­ilə­ya­­na­­şı,­ və­­tən­­daş­­la­­ra­müasir­stan­­dart­­la­­ra­uy­­ğun­ xid­­mət­ gös­­tə­­ril­­mə­­si­­nə­ şə­­rait­ ya­­ra­­dır.­ Və­­tən­­daş­­lar­­la­işin­yük­­sək­sə­­viy­­yə­­də­təş­ ­ki­­lin­­dən­ söz­ açar­­kən­ əmək­­daş­­la­­rı­­mı­­zın­ “Asan­ Xid­­mət”­ mər­­kəz­­lə­­rin­­də­ Xid­­mə­­tin­ sə­­la­­hiy­­yət­­lə­­ri­­nə­ aid­ olan­ mə­­sə­­lə­­lər­­lə­ bağ­­lı­ fəaliy­­yə­­ti­­nə­ də­ to­­xun­­maq­ is­­tər­­ dim.­Be­­lə­ki,­“Asan­Xid­­mət”­mər­­kəz­­lə­­rin­ ­də­sə­­la­­hiy­­yət­­lə­­ri­­mi­­zə­aid­xid­­mət­növ­­lə­­ ri­­nin­hə­­ya­­ta­ke­­çi­­ril­­mə­­si­tə­­şəb­­bü­­sü­məhz­

10 AZERI DEFENCE

bi­­zim­tə­­rə­­fi­­miz­­dən­irə­­li­sü­­rü­­lüb.­Bil­­di­­yi­­ niz­ ki­­mi,­ “Asan­ Xid­­mət”­ bu­ gün­ ar­­tıq­ dün­­ya­­da­bir­Azər­­bay­­can­bren­­di­ki­­mi­ta­­ nı­­nıb­ və­ Sə­­fər­­bər­­lik­ və­ Hər­­bi­ Xid­­mə­­tə­ Ça­­ğı­­rış­üz­­rə­Döv­­lət­Xid­­mə­­ti­də­bu­işə­öz­ töh­­fə­­si­­ni­ ver­­mə­­li­ idi.­ Bu­ gün­ bü­­tün­ “Asan­Xid­­mət”­mər­­kəz­­lə­­ri­­nə­əmək­­daş­­la­ ­rı­­mız­ ezam­ olu­­na­­raq­ fəaliy­­yət­ gös­­tə­­rir­­ lər.­ Tə­­bii­ ki,­ bu­ tə­­şəb­­büs­ və­­tən­­daş­­lar­ tə­­rə­­fin­­dən­ müs­­bət­ qar­­şı­­la­­nıb­ və­ sö­­zü­­ ge­­dən­is­­ti­­qa­­mət­­də­gö­­rü­­lən­iş­­lə­­rə­müs­­ bət­tə­­si­­ri­­ni­gös­­tə­­rib.

AD: Xid­­mə­­tin­“Hər­­bi­Və­­tən­­pər­­vər­ l­ik­və­Mü­­tə­­xəs­­sis­Ha­­zır­­lı­­ğı”­MMC­ nin­ işi­ ne­­cə­ qu­­ru­­lur?­ Bu­ cə­­miy­­yə­­ tin­ ötən­ üç­ il­­də­ fəaliy­­yə­­ti,­ təş­­kil­ et­­di­­yi­kurs­­lar­(sü­­rü­­cü­­lük,­snay­­per,­ kəş­­fiy­­yat­­çı­ və­ s.)­ və­ bu­ kurs­­la­­rın­ fəaliy­­yə­­ti­ba­­rə­­də­mə­­lu­­mat­ver­­mə­­ ni­­zi­xa­­hiş­edi­­rik?

Ar­­zu­ RƏ­­Hİ­­MOV: “Hər­­bi­ Və­­tən­­pər­­ vər­­lik­ və­ Mü­­tə­­xəs­­sis­ Ha­­zır­­lı­­ğı­ Mər­­kə­­zi”­ MMC­nin­ötən­il­­ki­fəaliy­­yə­­ti­mad­­di­tex­ ­ni­­ki­ba­­za­­sı­­nın­möh­­kəm­­lən­­di­­ril­­mə­­si,­Cə­­ miy­­yə­­tin­ ic­­ra­ or­­qa­­nın­­da­ və­ fi­­lial­­la­­rın­­da­ nor­­mal­ iş­ şə­­raiti­­nin­ ya­­ra­­dıl­­ma­­sı,­ və­­tən­­ daş­­lar­ara­­sın­­da­hər­­bi­və­­tən­­pər­­vər­­lik­ru­­ hu­­nun­ yük­­səl­­dil­­mə­­si,­ xü­­su­­si­ hər­­bi­ ix­­ti­­ sas­­lar­üz­­rə­ye­­ni­kurs­­la­­rın­açıl­­ma­­sı­is­­ti­­qa­ ­mə­­tin­­də­əl­­də­et­­di­­yi­nailiy­­yət­­lər­­lə­xa­­rak­­ te­­ri­­zə­ olu­­nur.­ Na­­zir­­lər­ Ka­­bi­­ne­­ti­­nin­ 14­ may­2014­cü­il­ta­­rix­­li­147­nöm­­rə­­li­Qə­­ra­ ­rı­ilə­“Xü­­su­­si­hər­­bi­ix­­ti­­sas­­lar­üz­­rə­və­­tən­­

daş­­la­­rın­ha­­zır­­lı­­ğı­­nı­ke­­çi­­rən­təh­­sil­müəs­­ si­­sə­­lə­­ri­­nin­Si­­ya­­hı­­sı”­təs­­diq­edi­­lib.­Qə­­ra­­ra­ əsa­­sən,­“Hər­­bi­Və­­tən­­pər­­vər­­lik­və­Mü­­tə­­ xəs­­sis­ Ha­­zır­­lı­­ğı­ Mər­­kə­­zi”­ MMC­nin­ ra­­ yon­və­şə­­hər­­lə­­ri­əha­­tə­edən­53­fi­­lialın­­da­ Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­rə­və­qa­­nun­­ve­­ri­­ci­­li­­yə­uy­­ ğun­ola­­raq­ya­­ra­­dıl­­mış­baş­­qa­si­­lah­­lı­bir­­ ləş­­mə­­lə­­rə­“B”­və­“C”­ka­­te­­qo­­ri­­ya­­lı­nəq­­liy­ ­yat­ va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin­ sü­­rü­­cü­­sü,­ pa­­ra­­şüt­­çü,­ snay­­per,­ kəş­­fiy­­yat­­çı,­ aş­­paz­ və­ ki­­no­­loq­ ix­­ti­­sas­­la­­rı­ üz­­rə­ mü­­tə­­xəs­­sis­­lər­ ha­­zır­­la­­na­ bi­­lər.­ Hə­­min­ güc­ st­­ruk­­tur­­la­­rı­­nın­ müəy­­ yən­ et­­di­­yi­ ha­­zır­­lıq­ proq­­ra­­mı­ və­ si­­fa­­ri­­şi­ ilə­ bu­ ix­­ti­­sas­­lar­ üz­­rə­ ha­­zır­­lan­­ma­­lı­ olan­ 17­ya­­şı­­na­çat­­mış­və­­tən­­daş­­lar­və­ça­­ğı­­rış­ ­çı­­lar­Na­­zir­­lər­Ka­­bi­­ne­­ti­tə­­rə­­fin­­dən­müəy­­ yən­edil­­miş­say­həd­­din­­də­komp­­lekt­­ləş­­ di­­ri­­lə­­rək­ kurs­­la­­ra­ cəlb­ olu­­nur­­lar.­ 2014­ cü­ ilin­ I­ və­ II­ təd­­ris­ mər­­hə­­lə­­si­ üz­­rə­ Azər­­bay­­can­Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­ri­və­qa­­nun­­ ve­­ri­­ci­­li­­yə­uy­­ğun­ola­­raq­ya­­ra­­dıl­­mış­baş­­qa­ si­­lah­­lı­ bir­­ləş­­mə­­lər­ üçün­ 6886­ nə­­fər­ sü­­ rü­­cü­və­240­nə­­fər­aş­­paz­mü­­tə­­xəs­­sis­ha­­ zır­­la­­nıb.­Bun­­dan­əla­­və,­170­nə­­fər­hə­­vəs­ ­kar­pa­­ra­­şüt­­çü,­ha­­be­­lə­tə­­sər­­rü­­fat­he­­sab­­lı­ ha­­zır­­lıq­pla­­nı­­na­uy­­ğun­ola­­raq­34943­nə­­ fər­ sü­­rü­­cü­ mü­­tə­­xəs­­sis­ ha­­zır­­la­­nıb­ ki,­ bu­ da­il­­lik­pla­­nın­97.4%­ni­təş­­kil­edib.­ Bil­­di­­yi­­niz­ ki­­mi,­ fev­­ral­ ayın­­dan­ eti­­ba­­ rən­ Azər­­bay­­can­­da­ aş­­paz­ və­ sü­­rü­­cü­ xü­­ su­­si­ hər­­bi­ ix­­ti­­sas­­la­­rı­ ilə­ ya­­na­­şı,­ snay­­per,­ ra­­bi­­tə­­çi­ və­ pa­­ra­­şüt­­çü­ xü­­su­­si­ hər­­bi­ ix­­ti­­ sas­­la­­rı­ üz­­rə­ mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­rin­ ha­­zır­­lı­­ğı­­na­ start­ ve­­ri­­lib.­ İlk­ ola­­raq­ snay­­per­ kurs­­la­­rı­

MÜDAFİƏ MÜSAHİBƏ

Cə­­miy­­yə­­tin­Sa­­bun­­çu­və­Nə­­si­­mi­ra­­yon­1­ nöm­­rə­­li­fi­­lial­­la­­rın­­da,­ra­­bi­­tə­­çi­kurs­­la­­rı­Ba­­ kı­şə­­hər­fi­­lialı,­Bi­­nə­­qə­­di­ra­­yon­1­nöm­­rə­­li­ fi­­lialı,­Za­­qa­­ta­­la­ra­­yon­və­Şə­­ki­şə­­hər­fi­­lial­ ­la­­rın­­da,­ Pa­­ra­­şüt­­çü­ kurs­­la­­rı­ isə­ Ba­­la­­kən­ ra­­yon­1­nöm­­rə­­li­fi­­lial­­la­­rın­­da­ke­­çi­­ri­­lə­­cək.­

Bu­­nun­­la­ya­­na­­şı,­aş­­paz­kurs­­la­­rı­Cə­­miy­­yə­ ­tin­ Gən­­cə­ şə­­hər­ 3­ nöm­­rə­­li­ fi­­lialın­­da­ da­ açı­­lıb.

AD: “Hər­­bi­Və­­tən­­pər­­vər­­lik­və­Mü­­ tə­­xəs­­sis­ Ha­­zır­­lı­­ğı”­ MMC­nin­ in­­ki­­

şaf­ pla­­nı­­nın­ ha­­zır­­lan­­dı­­ğı­ ba­­rə­­də­ mə­­lu­­mat­­lar­var.­Bu­plan­sirr­de­­yil­­ sə­han­­sı­sa­­hə­­lə­­ri­əha­­tə­edə­­cək?

Ar­­zu­ RƏ­­Hİ­­MOV: Cə­­miy­­yə­­tin­ fəaliy­­ yət­proq­­ra­­mı­­nın­ha­­zır­­lan­­ma­­sı,­da­­ha­ge­­ niş­ miq­­yas­­da­ və­ pe­­şə­­kar­ mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ rin­ha­­zır­­lan­­ma­­sı­üçün­ye­­ni­ava­­dan­­lıq­­la­­ rın,­ tex­­ni­­ka­­la­­rın,­ tə­­lim­ va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin­ və­ pa­­ra­­şüt­­lə­­rin­ alın­­ma­­sı,­ Cə­­miy­­yə­­tin­ tə­­lim­ mey­­dan­­ça­­la­­rı­­nın­ən­müasir­tex­­ni­­ki­ava­­ dan­­lıq­­lar­­la­ təc­­hiz­ edil­­mə­­si,­ bü­­tün­ fi­­lial­­ lar­­da­ əsas­­lı­ tə­­mir­ iş­­lə­­ri­­nin­ apa­­rıl­­ma­­sı­ nə­­zər­­də­tu­­tu­­lan­iş­­lər­sı­­ra­­sın­­da­­dır.

Qeyd­ edim­ ki,­ Cə­­miy­­yə­­tin­ Sa­­bun­­çu­ ra­­yon­fi­­lialın­­da­ilk­vir­­tual­təd­­ris­si­­nif­­lə­­ri­ ar­­tıq­ ya­­ra­­dı­­lıb.­ Bu­­ra­­da­ mü­­da­­vim­­lə­­rin­ yol­ hə­­rə­­kə­­ti­ ni­­şan­­la­­rı­­nı­ və­ on­­la­­rın­ mə­­ na­­la­­rı­­nı­ da­­ha­ yax­­şı­ mə­­nim­­sə­­mə­­si­ üçün­ xü­­su­­si­təd­­ris­proq­­ram­­la­­rı­ilə­təc­­hiz­edil­ ­miş­kom­­pü­­ter­­lər­qu­­raş­­dı­­rıl­­mış­və­on­­li­­ne­ im­­ta­­han­böl­­mə­­lə­­ri­va­­si­­tə­­si­ilə­im­­ta­­han­­ la­­ra­ da­­ha­ yük­­sək­ sə­­viy­­yə­­də­ ha­­zır­­la­­şa­ bil­­mə­­lə­­ri­ üçün­ in­­ter­­ne­­tə­ çı­­xı­­şı­ tə­­min­ olu­­nub.­ Bun­­dan­ əla­­və,­ fi­­lial­­da­ müx­­tə­­lif­ mar­­ka­­lı­av­­to­­mat­və­me­­xa­­ni­­ka­sü­­rət­ötü­ ­rü­­cü­­lü­ av­­to­­mo­­bil­­lə­­rin­ ida­­rə­ edil­­mə­­si­­ni­ öy­­rə­­dən­ tre­­na­­jor­­lar­ qu­­raş­­dı­­rı­­lıb.­ Apa­­rı­­ lan­iş­­lər­bi­­zə­da­­ha­pe­­şə­­kar­mü­­tə­­xəs­­sis­­ lə­­rin­ha­­zır­­lan­­ma­­sı­im­­kan­­la­­rı­ya­­ra­­da­­caq.­ Vaxt­ayı­­rıb­sual­­la­­rı­­mı­­zı­ca­­vab­­ lan­­dır­­dı­­ğı­üçün­AZE­­Rİ­DE­­FEN­­CE­ jur­­na­­lı­ola­­raq­cə­­nab­Ar­­zu­Rə­­hi­­ mo­­va­tə­­şək­­kü­­rü­­mü­­zü­bil­­di­­ri­­rik.

F

ev­­ra­­lın­ 12­də­ Sə­­fər­­bər­­lik­ və­ Hər­­bi­ Xid­­mə­­tə­ Ça­­ğı­­rış­ üz­­rə­ Döv­­lət­ Xid­­mə­­ti­­nin­ Ba­­kı­ şə­­hər­ Ni­­za­­mi­ ra­­yon­ ida­­rə­­si­­nin­ ye­­ni­ in­­zi­­ba­­ti­ bi­­na­­sı­ is­­ti­­fa­­də­­yə­ ve­­ri­­lib.­ Bu­ mü­­na­­si­­bət­­lə­ təş­­kil­ olun­­muş­ təd­­bir­­də­ çı­­xış­ edən­ SHXÇDX­nin­ rəisi,­ ge­­ne­­ral­ ley­­te­­nant­Ar­­zu­Rə­­hi­­mov­in­­di­­yə­­dək­Xid­ ­mə­­tin­ Ağ­­su,­ Sum­­qa­­yıt,­ Qa­­zax­ ra­­yon­ ida­­rə­­lə­­ri­­nin­ in­­zi­­ba­­ti­ bi­­na­­la­­rı­­nın­ ye­­ni­­ dən­ qu­­rul­­du­­ğu­­nu,­ 10­ ra­­yon­ ida­­rə­­si­­nin­ bi­­na­­sın­­da­ ye­­ni­­dən­­qur­­ma­ iş­­lə­­ri­­nin­ da­­ vam­et­­di­­ril­­di­­yi­­ni,­SHXÇDX­nin­ye­­ni­in­­ zi­­ba­­ti­ bi­­na­­sı­­nın­ və­ Mər­­kə­­zi­ Ça­­ğı­­rış­ Komp­­lek­­si­­nin­ in­­şa­­sı­­nın­ apa­­rıl­­dı­­ğı­­nı­ bil­­di­­rib.­Açı­­lış­za­­ma­­nı­mə­­lu­­mat­ve­­ri­­lib­ ki,­ye­­ni­bi­­na­hər­bi­­ri­275­kv.­metr­olan­ 3­mər­­tə­­bə­­dən­və­ser­­ve­­rin­yer­­ləş­­di­­yi­zir­­zə­­mi­­dən­iba­­rət­­dir.­Bi­­na­­da­32­xid­­mə­­ti­otaq,­o­cüm­­lə­­dən­növ­­bət­­çi­his­ ­sə,­mü­­şa­­vi­­rə­ota­­ğı,­ic­­las­za­­lın­­dan­iba­­rət­­dir.­Əv­­vəl­­ki­bi­­na­­dan­fərq­­li­ola­­raq,­ye­­ni­bi­­na­­da­Hər­­bi­hə­­kim­ko­­mis­­ si­­ya­­sı­­na­məx­­sus­6­hə­­kim­mü­­tə­­xəs­­sis­ota­­ğı­ay­­rı­­lıb.­Bi­­naa­şəx­­si­he­­yə­­tin­iş­fəaliy­­yə­­ti­­nin­yük­­səl­­dil­­mə­­si­məq­­sə­ ­di­ilə­xid­­mət­üçün­zə­­ru­­ri­olan­ava­­dan­­lıq­­lar­­la­tam­təc­­hiz­olu­­nub.

yanvar-fevral 2015 11

ÖLKƏ

DSX­Sa­­hil­ Mü­­ha­­fi­­zə­­si R.­Sü­­ley­­ma­­nov

Fevral ayının 18-də Dövlət Sərhəd Xidmətinin (DSX) Sahil Mühafizəsinin yaradılmasının 10-cu ildönümü qeyd olunub. Bu münasibətlə Sahil mühafizəsinin Türkan qəsəbəsindəki bazasında keçirilən tədbirin iştirakçıları öncə qurumun tarixini əks etdirən muzeyə baxış keçirib, hərbi hissədə yaradılmış xidməti şəraitlə tanış olublar. Daha sonra keçirilən mərasimdə DSX rəisi, Sərhəd Qoşunları komandanı, general-polkovnik Elçin Quliyevin Sahil Mühafizəsinin şəxsi heyətinə təbrik telefonoqramı oxunub. Təbrik müraciətində Sahil Mühafizəsinin Xəzər dənizində Azərbaycanın milli maraqlarının qorunması istiqamətində üzərinə düşən vəzifələrin öhdəsindən layiqincə gəldiyi qeyd edən DSX rəisi, qurumun şəxsi heyətinə bundan sonrakı fəaliyyətində uğurlar arzulayıb.

12 AZERI DEFENCE

MÜDAFİƏ ÖLKƏ Sa­­hil­Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin­ya­­ran­­ma­­sı,­fəaliy­ y­ ə­­ti­və­for­­ma­­laş­­ma­­sı­is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­gö­­ rü­­lən­iş­­lər­ba­­rə­­də­təq­­di­­mat­­la­çı­­xış­edib­ DSX­Sa­­hil­Mü­­ha­­fi­­zə­rəisi­­nin­şəx­­si­he­­yət­ üz­­rə­müavi­­ni,­pol­­kov­­nik­ley­­te­­nant­El­­nur­ Hə­­bi­­bov­bil­­di­­rib­ki,­qu­­rum­hər­­bi­his­­sə­­ nin­ ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­­nın­ 10­cu­ il­­dö­­nü­­mü­­nü­ yük­­sək­əh­­val­ru­­hi­­yə­və­xid­­mət­­də­qa­­za­­ nıl­­mış­uğur­­lu­nə­­ti­­cə­­lər­­lə­qar­­şı­­la­­yır.­ E.­Hə­­bi­­bov­qeyd­edib­ki,­So­­vet­­lər­bir­ ­li­­yi­ da­­ğı­­lan­ za­­man­ Ba­­kı­ li­­ma­­nın­­da­ iş­­lək­ və­­ziy­­yət­­də­ olan­ hər­­bi­ gə­­mi­­lə­­rin,­ di­­gər­ tex­­ni­­ka­və­si­­lah­sur­­sa­­tın­ha­­mı­­sı­öl­­kə­­dən­ çı­­xa­­rı­­lıb.­O­vaxt­Azər­­bay­­can­Sər­­həd­Qo­­ şun­­la­­rı­­nın­ ba­­lan­­sı­­na­ ve­­ril­­miş­ Əla­­hid­­də­ Sər­­həd­ Gö­­zət­­çi­ Gə­­mi­­lər­ Bri­­qa­­da­­sın­­da­ xid­­mə­­tə­ ya­­rar­­sız­ 2­ gə­­mi,­ 32­ hər­­bi­ qul­­ luq­­çu­olub.­Də­­niz­sər­­həd­­lə­­ri­­nin­mü­­ha­­fi­ ­zə­­sin­­də­əsas­­lı­dö­­nüş­ulu­ön­­dər­Hey­­dər­ Əli­­ye­­vin­ha­­ki­­miy­­yə­­tə­qa­­yı­­dı­­şın­­dan­son­­ ra­ ya­­ran­­ma­­ğa­ baş­­la­­yıb.­ Onun­ 1996­cı­ il­­də­im­­za­­la­­dı­­ğı­sə­­rən­­cam­­la­Hər­­bi­Də­­niz­ Qüv­­və­­lə­­ri­­nin­tər­­ki­­bin­­dən­3­gə­­mi­Sər­­həd­ Qo­­şun­­la­­rı­­na­ ve­­ri­­lib.­ Əla­­hid­­də­ Sər­­həd­ Gö­­zət­­çi­Gə­­mi­­lər­Bri­­qa­­da­­sın­­da­gə­­mi­­lə­­rin­ tə­­mi­­ri,­müasir­ra­­dioelekt­­ron­və­na­­vi­­qa­­ si­­ya­ ci­­haz­­la­­rı,­ qə­­za­xi­­la­­set­­mə­ və­ di­­gər­ ava­­dan­­lıq­­lar­­la,­ka­­ter­­lər­­lə­tə­­min­edil­­mə­­si­ iş­­lə­­ri­­nin­ yük­­sək­ sə­­viy­­yə­­də­ hə­­ya­­ta­ ke­­çi­­ ril­­mə­­si­­nə­ şə­­rait­ ya­­ra­­dıb.­ 2002­ci­ il­­də­ Döv­­lət­ Neft­ Şir­­kə­­ti­­nin­ ba­­ lan­­sın­­dan­ 2­ ədəd­ “Neft­­qaz”­ və­ 1­ ədəd­ “Vixr”­ la­­yi­­ hə­­li­gə­­mi­DSX­ nin­ ba­­lan­­sı­­na­ ve­­ri­­lib.­Küt­­lə­­ vi­ qır­­ğın­ si­­

lah­­la­­rı­­nın­ ya­­yıl­­ma­­sı­­nın­ qar­­şı­­sı­­nın­ alın­­ ma­­sı,­də­­niz­sər­­həd­­lə­­ri­­nin­mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin­ güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si­ proq­­ra­­mı­ çər­­çi­­və­­sin­­də­ ABŞ­ hö­­ku­­mə­­ti­ tə­­rə­­fin­­dən­ Sər­­həd­ Gö­­ zət­­çi­ Gə­­mi­­lər­ Bri­­qa­­da­­sı­­na­ 1­ gə­­mi­ və­ 2­ ədəd­ gö­­zət­­çi­ ka­­ter­ hə­­diy­­yə­ olu­­nub.­ 2006­cı­ ilin­ no­­yabr­ ayın­­da­ da­­ha­ bir­ ədəd­“Neft­­qaz”­tip­­li­gə­­mi­Sa­­hil­Mü­­ha­­fi­ ­zə­­si­­nin­ dö­­yüş­ sı­­ra­­la­­rı­­na­ da­­xil­ edi­­lib.­ İs­­ tə­­ni­­lən­ha­­va­şə­­raitin­­də­üz­­mə­qa­­bi­­liy­­yə­­ ti­­nə­ ma­­lik­ bu­ gə­­mi­­lər­ də­­niz­­də­ döv­­lət­ sər­­hə­­di­­nin­ eti­­bar­­lı­ mü­­ha­­fi­­zə­­si,­ Xə­­zər­ də­­ni­­zi­­nin­ Azər­­bay­­ca­­na­ aid­ his­­sə­­sin­­də­ biolo­­ji­ re­­surs­­la­­rın,­ ener­­ji­ eh­­ti­­yat­­la­­rı­­nın­ sual­­tı­ neft­qaz­ ix­­rac­ bo­­ru­ kə­­mər­­lə­­ri­­nin­

və­ plat­­for­­ma­­la­­rı­­nın­ qo­­run­­ma­­sı,­ bey­­nəl­­ xalq­ ter­­ro­­rizm­­lə­ mü­­ba­­ri­­zə­ apa­­rıl­­ma­­sı­ is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­ DSX­nin­ qar­­şı­­sı­­na­ qo­­yu­­ lan­ tap­­şı­­rıq­­la­­rın­ ye­­ri­­nə­ ye­­ti­­ril­­mə­­si­ im­­ kan­­la­­rı­­nı­da­­ha­da­ar­­tı­­rıb.­ Döv­­lət­baş­­çı­­sı­­nın­iş­­ti­­ra­­kı­ilə­2008­ci­il­ no­­yab­­rın­ 8­də­ Sa­­hil­ Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin­ Tür­­ kan­­da­ye­­ni­ba­­za­­sı­is­­ti­­fa­­də­­yə­ve­­ri­­lib.­Hə­­ min­ ilin­ de­­kabr­ ayın­­da­ As­­ta­­ra­­da­ is­­ti­­fa­­ də­­yə­ ve­­ril­­miş­ Cə­­nub­ di­­vi­­zionu­ müasir­ ava­­dan­­lıq­­lar­he­­sa­­bı­­na­bu­gün­Xə­­zər­də­­ ni­­zi­­nin­ Azər­­bay­­ca­­na­ mən­­sub­ his­­sə­­si­­nin­ cə­­nub­is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­yer­­lə­­şən­əra­­zi­­lə­­ri­­ni­ fa­­si­­lə­­siz­ nə­­za­­rət­ al­­tın­­da­ sax­­la­­maq­­da­­dır.­ Ötən­il­döv­­lət­baş­­çı­­sı­­nın­iş­­ti­­ra­­kı­ilə­açı­­

yanvar-fevral 2015 13

ÖLKƏ lan­“Gə­­mi­İn­­şa­­sı­Za­­vo­­dun”nda­in­­şa­edil­ ­miş­iki­ye­­ni­sü­­rət­­li­ka­­ter­ötən­ilin­son­­la­­ rın­­da­ ke­­çi­­ri­­lən­ tə­­lim­­lər­­də­ sı­­naq­­dan­ uğur­­la­ke­­çib.

Ye­­ni­ ba­­za­­da­­kı­ Ko­­man­­da­İda­­rəet­­mə­ Mər­­kə­­zin­­də­Xə­­zər­də­­ni­­zi­­nin­Azər­­bay­­can­ sek­­to­­run­­da­ hə­­rə­­kət­ edən­ üz­­mə­ va­­si­­tə­­ lə­­ri­ra­­dar­və­AİS­va­­si­­tə­­si­ilə­daim­mü­­şa­­ hi­­də­al­­tın­­da­sax­­la­­nı­­lır.­Əra­­zi­­yə­da­­xil­olan­ üz­­mə­va­­si­­tə­­lə­­ri­­ra­­dio­ra­­bi­­tə­sor­­ğu­­su­­na­ ca­­vab­ver­­mə­­di­­yi­təq­­dir­­də,­Sa­­hil­Mü­­ha­­fi­ ­zə­­si­­nin­ gə­­mi­­lə­­ri­ va­­si­­tə­­si­ ilə­ onun­ mən­­ su­­biy­­yə­­ti­araş­­dı­­rı­­lır.­Sa­­hil­Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin­ Tə­­lim­ Mər­­kə­­zi­ isə­ də­­niz­­çi­ kadr­­la­­rın­ ha­­ zır­­lan­­ma­­sı­və­on­­la­­rın­pe­­şə­­kar­­lı­­ğı­­nın­ar­­tı­ ­rıl­­ma­­sı­ üçün­ tə­­ləb­ olu­­nan­ ən­ müasir­ təd­­ris­ va­­si­­tə­­lə­­ri­ təc­­hiz­ olu­­nub.­ Si­­nif­ otaq­­la­­rın­­da­ av­­to­­mat­­laş­­dı­­rıl­­mış­ təd­­ris­ pro­­se­­si­təş­­kil­edi­­lib.­Bu­­ra­­da­təd­­ris­ke­­çən­ he­­yət­ si­­mul­­ya­­tor­­lar­­dan­ is­­ti­­fa­­də­ et­­mək­­ lə,­də­­ni­­zə­çıx­­ma­­dan­ön­­cə­müx­­tə­­lif­ha­­va­ şə­­raitin­­də­ Sa­­hil­ Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin­ in­­ven­­ta­­ rın­­da­olan­gə­­mi­və­ka­­ter­­lə­­ri­ida­­rə­et­­mə­ ­yi,­ si­­lah­­lar­­dan­ atəş­ aç­­ma­­ğı­ öy­­rə­­nir­­lər.­ Av­­to­­mat­­laş­­dı­­rıl­­mış­təd­­ris­sis­­te­­mi­son­­ra­­ dan­hər­bir­kur­­san­­tın­öz­bi­­lik­və­ba­­ca­­rıq­ sə­­viy­­yə­­si­­ni­ qiy­­mət­­lən­­dir­­mə­­si­­nə­ im­­kan­ ya­­ra­­dır.

14 AZERI DEFENCE

Təd­­bir­­də­ çı­­xış­ edən­ DSX­ rəisi­­nin­ bi­­ rin­­ci­ müavi­­ni,­ Sər­­həd­ Qo­­şun­­la­­rı­­nın­ baş­ qə­­rar­­gah­rəisi,­ge­­ne­­ral­ley­­te­­nant­Rə­­şad­ Sa­­dı­­qov­isə­çı­­xı­­şın­­da­ötən­10­il­ər­­zin­­də­ də­­niz­sər­­həd­­lə­­ri­­nin­mü­­ha­­fi­­zə­işin­­də­bö­­ yük­ in­­ki­­şaf­ əl­­də­ olun­­du­­ğu­­nu,­ sər­­həd­ mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin­təş­­ki­­lin­­də­ye­­ni­tex­­no­­lo­­gi­ ­ya­­la­­rın­tət­­bi­­qi­­nin,­şəx­­si­he­­yə­­ti­­nin­pe­­şə­­ kar­­lı­­ğı­­nın­ ar­­tı­­rıl­­ma­­sı­­nın­ diq­­qət­ mər­­kə­­ zin­­də­ol­­du­­ğu­­nu­qeyd­edib.­ “Də­­niz­­də­ döv­­lət­ sər­­hə­­di­­nin­ eti­­bar­­lı­ mü­­ha­­fi­­zə­­si,­ Xə­­zər­ də­­ni­­zi­­nin­ Azər­­bay­­ca­­ na­məx­­sus­his­­sə­­sin­­də­biolo­­ji­re­­surs­­la­­rın,­ ener­­ji­ eh­­ti­­yat­­la­­rı­­nın,­ sual­­tı­ neft­qaz­ inf­­ rast­­rukt­­ru­­nun­mü­­ha­­fi­­zə­­si,­dö­­yüş­ha­­zır­­lı­ ­ğı­­nın­yük­­səl­­dil­­mə­­si­is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­qar­­şı­ ­ya­ qo­­yu­­lan­ tap­­şı­­rıq­­la­­rın­ ye­­ri­­nə­ ye­­ti­­ril­­ mə­­si­ is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­ də­­niz­ sər­­həd­­çi­­lə­­ri­ yük­­sək­ mə­­su­­liy­­yət­ nü­­ma­­yiş­ et­­di­­rir­­lər.­ Pre­­zi­­dent­ İl­­ham­ Əli­­ye­­vin­ 11­ sent­­yabr­ 2013­cü­ il­ ta­­rix­­li­ sə­­rən­­ca­­mı­ ilə­ təs­­diq­ olun­­muş­ “Azər­­bay­­can­ Res­­pub­­li­­ka­­sı­­nın­ də­­niz­ təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi­ st­­ra­­te­­gi­­ya­­sı”na­ əsa­­ sən­ ya­­ra­­dıl­­mış­ gə­­mi­ in­­şa­ za­­vo­­dun­­da­ in­­şa­ olu­­na­­caq­ ye­­ni­ gə­­mi­­lər­ he­­sa­­bı­­na­ Sa­­hil­ Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin­ im­­kan­­la­­rı­ da­­ha­ da­ ar­­tı­­rı­­la­­caq.­ Onu­ xü­­su­­si­ qeyd­ et­­mək­ la­­ zım­­dır­ ki,­ Sa­­hil­ Mü­­ha­­fi­­zə­ tam­ pe­­şə­­kar­

he­­yət­­lə­ komp­­lekt­­ləş­­di­­ri­­lib.­ 2011­ci­ il­­də­ DSX­ Aka­­de­­mi­­ya­­sın­­da­ də­­niz­­çi­­lik­ ka­­fed­­ ra­­sı­ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­kadr­tə­­lə­­ba­­tı­­mı­­zı­qar­­şı­­ la­­ma­­ğa­ im­­kan­ ya­­ra­­dır”,­ ­­ de­­yə­ ge­­ne­­ral­ vur­­ğu­­la­­yıb.

R.Sa­­dı­­qov­ Sa­­hil­ Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin­ Xə­­zər­ də­­ni­­zi­­nin­ Azər­­bay­­ca­­na­ aid­ olan­ his­­sə­­ sin­­də­ ener­­ji­ eh­­ti­­yat­­la­­rı­­nın,­ sual­­tı­ neft­ qaz­ix­­rac­bo­­ru­kə­­mər­­lə­­ri­­nin­qo­­run­­ma­­sı,­ bey­­nəl­­xalq­ ter­­ro­­rizm­­lə,­ qa­­çaq­­mal­­çı­­lıq­ və­ bro­­kon­­yer­­lik,­ qey­­ri­le­­qal­ miq­­ra­­si­­ya­ ilə­ mü­­ba­­ri­­zə­ sa­­hə­­sin­­də­ mü­­hüm­ nailiy­­ yət­­lər­əl­­də­et­­di­­yi­­ni­diq­­qə­­tə­çat­­dı­­rıb.

Son­ il­­lər­ də­­niz­ sər­­həd­­lə­­ri­­nin­ eti­­bar­­lı­ mü­­ha­­fi­­zə­­si­ məq­­sə­­di­­lə­ st­­ruk­­tur­ də­­yi­­şik­­ lik­­lə­­ri­­nin­ hə­­ya­­ta­ ke­­çi­­ril­­di­­yi­­ni­ de­­yən­ R.Sa­­dı­­qov­bil­­di­­rib­ki,­bir­ne­­çə­hər­­bi­his­­ sə­­nin­ tər­­ki­­bin­­də­ olan­ sər­­həd­ böl­­mə­­lə­­ri­ Sa­­hil­ Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin­ ta­­be­­çi­­li­­yi­­nə­ ve­­ri­­lib.­ Bun­­dan­ əla­­və,­ Lən­­kə­­ran,­ As­­ta­­ra,­ Ələt,­ Gür­­gan,­Si­­yə­­zən­və­Ya­­la­­ma­tex­­ni­­ki­mü­­ şa­­hi­­də­mən­­tə­­qə­­lə­­ri­ya­­ra­­dı­­lıb.­Xə­­zər­də­­ ni­­zi­­nin­ va­­cib­ is­­ti­­qa­­mət­­lə­­rin­­də­ sər­­həd­ gö­­zət­­çi­ gə­­mi­­lə­­ri­­nin­ xid­­mə­­ti­ təş­­kil­ olu­­ nub.

Təd­­bir­­də­ xid­­mə­­ti­dö­­yüş­ fəaliy­­yə­­tin­­ də­yük­­sək­nə­­ti­­cə­­lər­əl­­də­et­­miş­bir­qrup­ hər­­bi­qul­­luq­­çu­təl­­tif­olu­­nub.­AD

ADEX-2014

yanvar-fevral 2015 15

ÖLKƏ

OR­­DU­­MUZ­GÜ­­CÜ­­NÜ­GÖS­­TƏR­­Dİ Azər­­bay­­can­pre­­zi­­den­­ti,­Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­rin­Ali­Baş­Ko­­man­­da­­nı­ İl­­ham­Əli­­ye­­vin­tap­­şı­­rı­­ğı­­na­əsa­­sən­fev­­ra­­lın­2­dən­4­dək­Si­­lah­­lı­ Qüv­­və­­lə­­rin­bü­­tün­qo­­şun­növ­­lə­­ri­­nin­cəlb­olun­­ma­­sı­ilə­ iri­­miq­­yas­­lı­əmə­­liy­­yat­tak­­ti­­ki­tə­­lim­­lə­­ri­ke­­çi­­ri­­lib.

Tə­­lim­­lə­­rə­15000­nə­­fə­­rə­­dək­şəx­­si­he­­ yət,­ 300­dək­ zi­­reh­­li­ tex­­ni­­ka,­ ra­­ket­ və­ ar­­til­­le­­ri­­ya­ qo­­şun­­la­­rı­­nın­ 200­dən­ ar­­tıq­ qur­­ğu­­su,­ Hər­­bi­ Ha­­va­ Qüv­­və­­lə­­ri­­nin­ 20­dək­aviasi­­ya­va­­si­­tə­­si,­həm­­çi­­nin­qrup­ ­laş­­ma­­nın­ha­­va­­dan­mü­­ha­­fi­­zə­­si­məq­­sə­­di­ ­lə­ha­­va­hü­­cu­­mun­­dan­mü­­da­­fiə­böl­­mə­­lə­

16 AZERI DEFENCE

r­ i­və­müasir­ha­­va­hü­­cu­­mun­­dan­mü­­da­­fiə­ komp­­leks­­lə­­ri­ ilə­ si­­lah­­lan­­mış­ ze­­nit­ra­­ket­ bir­­ləş­­mə­­lə­­ri­ cəlb­ olu­­nub.­ Ali­ Baş­ Ko­­ man­­da­­nın­ gös­­tə­­ri­­şi­­nə­ əsa­­sən­ tə­­lim­­lər­ za­­ma­­nı­bir­­ləş­­mə­və­his­­sə­­lə­­rin­sə­­fər­­bər­­ lik­ tap­­şı­­rıq­­la­­rı­­nın­ ye­­ri­­nə­ ye­­ti­­ril­­mə­­si­ sə­­ viy­­yə­­si­­nin­ yox­­la­­nıl­­ma­­sı­ məq­­sə­­di­­lə­ eh­­ti­­

yat­­da­olan­5000­nə­­fə­­rə­­dək­hər­­bi­və­­zi­­fə­ ­li­ və­ 300­ə­ ya­­xın­ av­­to­­mo­­bil­ tex­­ni­­ka­­sı­ tə­­lim­­də­iş­­ti­­rak­edib.­Dö­­yüş­ha­­zır­­lı­­ğı­çər­ ­çi­­və­­sin­­də­ eh­­ti­­yat­­dan­ ça­­ğı­­rıl­­mış­ hər­­bi­ və­­zi­­fə­­li­­lə­­rə­si­­lah­və­hər­­bi­tex­­ni­­ka­­dan­is­­ ti­­fa­­də­ qay­­da­­la­­rı­ üz­­rə­ prak­­ti­­ki­ məş­­ğə­­lə­­ lər,­ dö­­yüş­ atış­­la­­rı,­ mə­­nə­­vi­psi­­xo­­lo­­ji­ ha­­

ÖLKƏ

zır­­lıq­və­dö­­yüş­uz­­laş­­ma­­sı­üz­­rə­təd­­bir­­lər­ ke­­çi­­ri­­lib.

Tə­­lim­­lə­­rə­cəlb­edil­­miş­eh­­ti­­yat­­dan­ça­­ ğı­­rıl­­mış­ hər­­bi­ və­­zi­­fə­­li­­lər­­lə­ gö­­rü­­şən­ mü­­ da­­fiə­na­­zi­­ri­ge­­ne­­ral­pol­­kov­­nik­Za­­kir­Hə­­ sə­­nov­ on­­la­­ra­ Və­­tən­ və­ xalq­ qar­­şı­­sın­­da­ mə­­su­­liy­­yət­­lə­­ri­­nə­ diq­­qət­ çə­­kə­­rək­ tə­­lim­ top­­la­­nı­­şın­­da­mü­­tə­­şək­­kil­qay­­da­­da­iş­­ti­­rak­ et­­dik­­lə­­ri­­nə,­bir­an­be­­lə­tə­­rəd­­düd­et­­mə­­ dən­ Və­­tə­­nin­ mü­­da­­fiəsi­ üçün­ şə­­rəf­ və­ vic­­dan­­la­ye­­ni­­dən­xid­­mə­­tə­cəlb­olun­­ma­­ ğa­ ha­­zır­ ol­­duq­­la­­rı­­na­ gö­­rə­ tə­­şək­­kür­ edib.

Na­­zir­ bil­­di­­rib­ ki,­ on­­lar­ bu­ tə­­lim­­lər­­də­ iş­­ti­­rak­ et­­mək­­lə­ dö­­yüş­ qa­­bi­­liy­­yət­­lə­­ri­­ni,­ hər­­bi­ ix­­ti­­sas­­la­­rı­­nı­ və­ təc­­rü­­bə­­lə­­ri­­ni­ tək­­ mil­­ləş­­dir­­mək,­ si­­lah­­lan­­ma­­da­ olan­ ye­­ni,­ müasir­ və­ mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­miş­ si­­lah­ və­ hər­­bi­ tex­­ni­­ka­­nın­ nü­­mu­­nə­­lə­­ri­ ilə­ ya­­xın­­ dan­ta­­nış­ol­­maq,­onun­düz­­gün­is­­ti­­fa­­də­ ­si­və­is­­tis­­ma­­rı­qay­­da­­la­­rı­­nı­bil­­mək­im­­ka­­nı­ əl­­də­edib­­lər.

“Er­­mə­­nis­­ta­­nın­ Azər­­bay­­ca­­na­ qar­­şı­ iş­­ ğal­­çı­­lıq­ si­­ya­­sə­­ti­ bu­ gün­ də­ da­­vam­ edir.­ Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­ri­­miz­bü­­tün­im­­kan­­lar­­dan­ is­­ti­­fa­­də­et­­mək­­lə­düş­­mə­­ni­iş­­ğal­olun­­muş­ tor­­paq­­la­­rı­­mız­­dan­ çı­­xar­­ma­­ğa­ qa­­dir­­dir.­ Son­za­­man­­lar­düş­­mən­da­­ha­da­az­­ğın­­la­ ­şıb.­Am­­ma­Er­­mə­­nis­­tan­­da­­kı­hər­­bi­xun­­ta­ ­nın­ rəh­­bər­­lə­­ri­ bil­­mə­­li­­dir­­lər­ ki,­ Azər­­bay­­ can­Or­­du­­su­və­Azər­­bay­­can­əs­­gə­­ri­on­­la­­ rın­ la­­yiq­­li­ ca­­va­­bı­­nı­ ve­­rir­ və­ bun­­dan­ son­­ra­ da­ ve­­rə­­cək.­ Qı­­sa­ bir­ müd­­dət­ ər­­ zin­­də­ 20­dən­ çox­ iş­­ğal­­çı­ məhv­ edi­­lib.­ Düş­­mə­­nin­ on­­lar­­la­ ya­­ra­­lı­­sı­ var.­ Si­­lah­­lı­ Qüv­­və­­lə­­ri­­miz­ də­ və­­tən­ uğ­­run­­da­ şə­­hid­ ve­­rib.­Biz­on­­la­­rın­ya­­xın­­la­­rı­­na­və­əziz­­lə­­ri­­

nə­baş­sağ­­lı­­ğı­ve­­ri­­rik.­Xal­­qı­­mız­bil­­mə­­li­­dir­ ki,­şə­­hid­­lə­­rin­qi­­sa­­sı­bi­­rə­on­qat­alı­­nıb­və­ bun­­dan­ son­­ra­ da­ be­­lə­ ola­­caq”,­ ­­ de­­yə­ mü­­da­­fiə­na­­zi­­ri­bə­­yan­edib.

Fev­­ra­­lın­4­də­tə­­lim­­lə­­rin­dö­­yüş­atış­­la­­rı­ ilə­ic­­ra­olu­­nan­son­mər­­hə­­lə­­sin­­də­qəf­­lə­­ tən­dö­­yüş­ha­­zır­­lı­­ğı­və­­ziy­­yə­­ti­­nə­gə­­ti­­ri­­lən­ bir­­ləş­­mə­və­hər­­bi­his­­sə­­lə­­rin­ön­dəs­­tə­­lə­­ri­ dəs­­tək­zo­­la­­ğı­­nı­qət­edə­­rək­şər­­ti­düş­­mə­ ­ni­məhv­et­­mək­­lə­hü­­cum­edən­əsas­qüv­ ­və­­lə­­rin­ dö­­yü­­şə­ gir­­mə­­si­­ni­ tə­­min­ et­­mək­ tap­­şı­­rı­­ğı­­nı­ mü­­vəf­­fə­­qiy­­yət­­lə­ ye­­ri­­nə­ ye­­ti­­ rib.­Qo­­şun­­lar­əv­­vəl­­cə­­dən­ha­­zır­­lan­­ma­­mış­ əra­­zi­­də­ “düş­­mə­­nə”­ atəş­­lə­ tə­­lə­­fat­ ve­­rə­­ rək,­onun­­la­bi­­la­­va­­si­­tə­tə­­mas­və­­ziy­­yə­­tin­­ dən­ hü­­cum­ əmə­­liy­­yat­­la­­rı­ üz­­rə­ tap­­şı­­rıq­­ la­­rı­ hə­­ya­­ta­ ke­­çi­­rib­­lər.­ Tə­­lim­­lər­­də­ iş­­ti­­rak­ edən­bü­­tün­qo­­şun­növ­­lə­­ri­­nin­dö­­yüş­ha­­ zır­­lı­­ğı­­nın­ sə­­viy­­yə­­si,­ tap­­şı­­rıq­­la­­rın­ ye­­ri­­nə­ ye­­ti­­ril­­mə­­si­­nin­ ope­­ra­­tiv­­li­­yi­ və­ sə­­mə­­rə­­li­­li­­ yi,­qar­­şı­­lıq­­lı­fəaliy­­yə­­tin­və­tə­­mi­­na­­tın­təş­ ­ki­­li,­ qar­­şı­­ya­ qo­­yu­­lan­ tap­­şı­­rıq­­la­­rın­ ic­­ra­­sı­ yox­­la­­nı­­lıb.

Tə­­lim­po­­li­­qo­­nun­­da­mo­­toatı­­cı­və­tank­ böl­­mə­­lə­­ri­­nin,­ T­72­ tank­­la­­rı,­ BMP­2­ və­ BMP­3­ pi­­ya­­da­­la­­rın­ dö­­yüş­ ma­­şın­­la­­rın­­ dan,­BM­21­“Qrad”,­9K58­“Smerç”,­TOS­ 1A­“Solnt­­sep­­yok”­­və­di­­gər­ra­­ket­ar­­til­­le­ ­ri­­ya­ qur­­ğu­­la­­rın­­dan,­ müx­­tə­­lif­ çap­­lı­ haubit­­sa­ və­ mi­­naatan­­lar­­dan,­ mi­­na­­lı­ sa­­ hə­­lər­­dən­ke­­çid­aç­­maq­üçün­“Po­­mins­2”­ qur­­ğu­­sun­­dan,­2K11­“Kruq”,­9K33­“Osa”,­ “Buk­MB”­ze­­nit­ra­­ket­komp­­leks­­lə­­rin­­dən,­ dö­­yüş­ Su­25­ dö­­yüş­ təy­­ya­­rə­­lə­­ri,­ Mi­24­ və­ Mi­35M­ dö­­yüş­ he­­li­­kop­­ter­­lə­­rin­­dən­ atış­­lar­ic­­ra­olu­­nub,­prak­­ti­­ki­ra­­ket­bu­­ra­­xı­ ­lış­­la­­rı­və­bom­­ba­­la­­ma­hə­­ya­­ta­ke­­çi­­ri­­lib.

yanvar-fevral 2015 17

ÖLKƏ

Ye­­ni­ hər­­bi­ his­­sə­ is­­ti­­fa­­də­­yə­ve­­ri­­lib Pre­­zi­­dent,­ Si­­lah­­lı­ Qüv­­və­­lə­­rin­ Ali­ Baş­ Ko­­man­­da­­nı­ İl­­ham­ Əli­­ye­­vin­ gös­­tə­­ri­­şi­­nə­ əsa­­sən,­ cəb­­hə­ xət­­ti­ ya­­xın­­lı­­ğın­­da­ ye­­ni­ ti­­kil­­miş­və­müasir­ava­­dan­­lıq­­la­tam­təc­­ hiz­ edil­­miş­ hər­­bi­ his­­sə­ is­­ti­­fa­­də­­yə­ ve­­ri­­ lib.­Mü­­da­­fiə­Na­­zir­­li­­yi­­nin­rəh­­bər­­li­­yi­hər­­ bi­his­­sə­­də­ya­­ra­­dı­­lan­şə­­rait­­lə­ta­­nış­olub.­ Mə­­lu­­mat­ve­­ri­­lib­ki,­hər­­bi­his­­sə­­də­şəx­­si­ he­­yə­­tin­xid­­mə­­ti­üçün­la­­zım­olan­bü­­tün­ şə­­rait­ ya­­ra­­dı­­lıb.­ Bu­­ra­­da­ tam­ təc­­hiz­ olun­­muş­ ka­­zar­­ma­­lar,­ tex­­ni­­ka­ park­­la­­rı,­ an­­bar­­lar­ in­­şa­ olu­­nub.­ Hər­­bi­ his­­sə­­nin­ şəx­­si­he­­yə­­ti­qar­­şı­­sın­­da­çı­­xış­edən­na­­zir,­ ge­­ne­­ral­pol­­kov­­nik­ Za­­kir­ Hə­­sə­­nov­ Ali­ Baş­ Ko­­man­­da­­nın­ or­­du­ qu­­ru­­cu­­lu­­ğu­­na­ gös­­tər­­di­­yi­ yük­­sək­ diq­­qət­ və­ qay­­ğı­­nın­ nə­­ti­­cə­­si­ ola­­raq­ son­ vaxt­­lar­ dö­­yüş­ və­ mə­­nə­­vi­psi­­xo­­lo­­ji­ ha­­zır­­lı­­ğın­ da­­ha­ da­ güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si,­ şəx­­si­ he­­yə­­tin­ so­­sial­ məişət­ şə­­r aiti­­n in­ yax­­ş ı­­laş­­d ı­­r ıl­­m a­­s ı,­ mad­­di­tex­­ni­­ki­ ba­­za­­nın­ möh­­kəm­­lən­­di­­ ril­­mə­­si­məq­­sə­­di­­lə­gö­­rü­­lən­iş­­lə­­ri­diq­­qə­­ tə­ çat­­dı­­rıb.­ Na­­zir­ bil­­di­­rib­ ki,­ döv­­lət­ baş­­çı­­sı­­nın­ tap­­şı­­rı­­ğı­­na­ əsa­­sən,­ 2014­cü­ il­­də­ bu­ is­­ti­­qa­­mət­­də­ gö­­rü­­lən­ iş­­lər­ bu­ il­ də­ da­­vam­ et­­di­­ri­­lə­­cək.­ Döv­­lə­­ti­­nin­ diq­­ qət­ və­ qay­­ğı­­sı­ nə­­ti­­cə­­sin­­də­ qı­­sa­ bir­

müd­­dət­­də­ ikin­­ci­ hər­­bi­ şə­­hər­­ci­­yin­ açıl­­ dı­­ğı­­nı­ bil­­di­­rən­ mü­­da­­fiə­ na­­zi­­ri­ bu­ il­ ər­­

zin­­də­ hər­ ay­ ye­­ni­ hər­­bi­ şə­­hər­­cik­­lə­­rin­ is­­ti­­fa­­də­­yə­ve­­ri­­lə­­cə­­yi­­ni­vur­­ğu­­la­­yıb.

2064­IP­krip­­to­ci­­haz­­la­­rı­Azər­­bay­­can­­da­ser­­ti­­fi­­kat­al­­dı ASEL­­SAN­tə­­rə­­fin­­dən­is­­teh­­sal­olu­­nan­2064­İP­və­2064­Mi­­ ni­İP­krip­­to­ci­­haz­­la­­rı­Azər­­bay­­can­­da­döv­­lət­sir­­ri­təş­­kil­edən­ mə­­lu­­mat­­la­­rın­ mü­­ha­­fi­­zə­ edil­­mə­­si­ üçün­ is­­ti­­fa­­də­­yə­ uy­­ğun­ gö­­rü­­lüb.­ASEL­­SAN­şir­­kə­­tin­­dən­ve­­ri­­lən­mə­­lu­­ma­­ta­gö­­rə,­bu­­ nun­­la­bağ­­lı­ser­­ti­­fi­­kat­­laş­­ma­pro­­se­­si­­ni­uğur­­la­ke­­çən­2064­İP­ krip­­to­ci­­haz­­la­­rı­ailə­­si­Azər­­bay­­can­Mil­­li­Təh­­lü­­kə­­siz­­lik­Ser­­ti­­fi­­ ka­­tı­­nı­alıb.

2064­IP­Krip­­to­ci­­haz­­la­­rı­Yer­­li­Sa­­hə­Şə­­bə­­kə­­lə­­ri­və­Ge­­niş­Sa­­ hə­Şə­­bə­­kə­­lə­­ri­üzə­­rin­­də­hər­iki­is­­ti­­qa­­mət­­də­axan­İP­tra­­fi­­ ki­­ni­ ey­­ni­ an­­da­ şif­­rə­­lə­­yir.­ Ci­­haz­­la­ bir­­gə­ ve­­ri­­lən­ Əm­­niy­­ yət­­li­Şə­­bə­­kə­İda­­rəet­­mə­Sis­­te­­mi­ilə­IPKC­2064­ci­­haz­­la­ ­rı­­nın­uzaq­­dan­kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya,­xə­­bər­­dar­­lıq­və­əm­­niy­ ­yət­ ida­­rəet­­mə­­si­ hə­­ya­­ta­ ke­­çi­­ri­­lir­ və­ krip­­to­ pa­­ra­­ metr­­lə­­ri­ güc­­lən­­di­­ri­­lə­ bi­­lir.­ Bu­ özəl­­lik­­lə­­ri­ ilə­ ASEL­­SAN­ İP­ krip­­to­ ci­­haz­­la­­rı­ Azər­­bay­­ca­­nın­ təş­­ki­­lat­­la­­rı­­nın­təh­­lü­­kə­­siz­ra­­bi­­tə­eh­­ti­­ya­­cı­­ nı­tam­an­­la­­mıy­­la­qar­­şı­­la­­ya­bil­­mə­qa­­bi­­liy­ ­yə­­ti­­nə­sa­­hib­­dir.

18 AZERI DEFENCE

ÖLKƏ

yanvar-fevral 2015 19

ÖLKƏ

SNAYPER­VƏ­RABİTƏÇİ­KURSLARI­BAŞLADI­ “Hərbi Vətənpərvərlik və Mütəxəssis Hazırlığı Mərkəzi” MMC-nin icra orqanında Cəmiyyətin 2014-cü il ərzində fəaliyyəti dəyərləndirilib. Bununla bağlı keçirilən hesabat müşavirəsində çıxış edən Cəmiyyətin sədri Şahvələd Əliyev bildirib ki, ötən il qurumun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, Cəmiyyətin icra orqanında və filiallarında normal iş şəraitinin yaradılması, vətəndaşlar arasında hərbi vətənpərvərlik ruhunun yüksəldilməsi, xüsusi hərbi ixtisaslar üzrə yeni kursların açılması istiqamətində işlər aparılıb və nailiyyətlər əldə olunub. Ş.Əli­­yev­qeyd­edib­ki,­ötən­il­Cə­­miy­­ yə­­tin­Sa­­bun­­çu­ra­­yon­fi­­lialı­­nın­25­metr­­lik­ atı­­cı­­lıq­ti­­ri­­nin­atəş­nöq­­tə­­si­ye­­ni­­dən­qu­­ ru­­lub.­ Ba­­la­­kən­ ra­­yon­ 1­ nöm­­rə­­li­ fi­­lial­­da­ 36­nə­­fər­üçün­nə­­zər­­də­tu­­tu­­lan­tam­təc­ ­hi­­zat­­lı­qo­­naq­evi­ti­­ki­­lib­sent­­yabr­ayın­­da­ pa­­ra­­şüt­ hə­­vəs­­kar­­la­­rı­­nın­ və­ mü­­da­­vim­­lə­­ rin­is­­ti­­fa­­də­­si­­nə­ve­­ri­­lib.­Xid­­mə­­ti­tap­­şı­­rıq­­ la­­rın­ ope­­ra­­tiv­ həll­ edil­­mə­­si­ məq­­sə­­di­­lə­ əla­­və­1­ədəd­“Hyun­­dai­Gran­­deur”­mar­­ ka­­lı­və­sür­­mə­tə­­li­­min­­də­is­­tis­­mar­edil­­mə­ ­si­ məq­­sə­­di­ ilə­ 6­ ədəd­ ye­­ni­ “Nis­­san­ Sunny­1.5­Ba­­se”­mar­­ka­­lı,­av­­to­­mat­trans­ ­mi­­si­­ya­­lı­ mi­­nik­ av­­to­­mo­­bil­­lə­­ri­ alı­­nıb.­ Aidiy­­yə­­ti­ qu­­rum­­la­­ra­ mü­­ra­­ciət­ əsa­­sın­­da­ əla­­və­ 1­ ədəd­ UAZ­ mar­­ka­­lı­ mi­­nik­ və­ 3­ ədəd­QAZ­3308­mar­­ka­­lı­yük­av­­to­­mo­­bi­­li­ əvəz­­siz­ola­­raq­Cə­­miy­­yə­­tin­ba­­lan­­sı­­na­ve­­ ri­­lib.­Tə­­lim­pro­­se­­sin­­də­is­­tis­­mar­edil­­mə­­si­ məq­­sə­­di­ ilə­ hə­­min­ av­­to­­mo­­bil­­lər­ mü­­va­­ fiq­qay­­da­­da­fi­­lial­­lar­ara­­sın­­da­bö­­lüş­­dü­­rü­ ­lüb.­Xid­­mə­­tin­apa­­ra­­tı­və­Cə­­miy­­yə­­tin­ic­­ra­ or­­qa­­nı­­nın­bir­­gə­təş­­ki­­lat­­çı­­lı­­ğı­ilə­Ümum­­ mil­­li­ li­­der­ Hey­­dər­ Əli­­ye­­vin­ xa­­ti­­rə­­si­­nə­ həsr­edil­­miş­KİV­nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri­ara­­sın­­ da­I­atı­­cı­­lıq­tur­­ni­­ri­təş­­kil­edi­­lib­ke­­çi­­ri­­lib.­ Azər­­bay­­can­­da­iş­­gü­­zar­sə­­fər­­də­olan­türk­ ge­­ne­­ral­­la­­rı­ilə­qar­­şı­­lıq­­lı­təc­­rü­­bə­mü­­ba­­di­ ­lə­­si­apa­­rı­­lıb,­Cə­­miy­­yə­­tin­Sa­­bun­­çu­ra­­yon­ fi­­lialı­ilə­ta­­nış­­lıq­­la­­rı­tə­­min­olu­­nub.

Təş­­ki­­lat­ rəh­­bə­­ri­ mə­­lu­­mat­ ve­­rib­ ki.­

20 AZERI DEFENCE

2014­cü­ilin­I­və­II­təd­­ris­mər­­hə­­lə­­si­üz­­rə­ Azər­­bay­­can­Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­ri­və­qa­­nun­­ ve­­ri­­ci­­li­­yə­uy­­ğun­ola­­raq­ya­­ra­­dıl­­mış­baş­­qa­ si­­lah­­lı­ bir­­ləş­­mə­­lər­ üçün­ 6886­ nə­­fər­ sü­­ rü­­cü­və­240­nə­­fər­aş­­paz­mü­­tə­­xəs­­sis­ha­­ zır­­la­­nıb.­Bun­­dan­əla­­və­170­nə­­fər­hə­­vəs­­ kar­pa­­ra­­şüt­­çü,­ha­­be­­lə­tə­­sər­­rü­­fat­he­­sab­­lı­ ha­­zır­­lıq­pla­­nı­­na­uy­­ğun­ola­­raq­34943­nə­­ fər­ sü­­rü­­cü­ mü­­tə­­xəs­­sis­ ha­­zır­­la­­nıb­ ki,­ bu­ da­il­­lik­pla­­nın­97.4%­ni­təş­­kil­edib. ­ “Və­­tən­­daş­­la­­rın­ hər­­bi­ və­­tən­­pər­­vər­­lik­

ru­­hun­­da­tər­­bi­­yə­­si­işi­­nin­güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si­ is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də­konk­­ret­təd­­bir­­lə­­rin­hə­­ya­­ ta­ ke­­çi­­ril­­mə­­si­ məq­­sə­­di­ ilə­ Azər­­bay­­can­ Res­­pub­­li­­ka­­sı­ və­­tən­­daş­­la­­rı­­nın­ hər­­bi­ və­­ tən­­pər­­vər­­lik­ tər­­bi­­yə­­si­ Kon­­sep­­si­­ya­­sı­­nın­ la­­yi­­hə­­si­ və­ tək­­lif­­lər­ ha­­zır­­la­­na­­raq­ ba­­xıl­­ ma­­sı­üçün­Sə­­fər­­bər­­lik­və­Hər­­bi­Xid­­mə­­tə­ Ça­­ğı­­rış­ üz­­rə­ Döv­­lət­ Xid­­mə­­ti­­nə­ təq­­dim­ olu­­nub”,­­­de­­yə­Ş.­Əli­­yev­qeyd­edib.

Təd­­bi­­rin­so­­nun­­da­Ş.­Əli­­yev­ye­­ni­alın­ ­mış­“Nis­­san­Sunny”­mar­­ka­­lı­av­­to­­mo­­bil­­

ÖLKƏ

lə­­rin­ açar­­la­­rı­­nı­ fi­­lial­ di­­rek­­tor­­la­­rı­­na­ təq­­ dim­ edib.­ Da­­ha­ son­­ra,­ 2015­ci­ il­ üçün­ plan­­laş­­dı­­rı­­lan­və­qar­­şı­­da­du­­ran­əsas­və­­ zi­­fə­­lər­ ba­­rə­­də­ mə­­lu­­mat­ ve­­rib,­ fi­­lial­ di­­ rek­­tor­­la­­rı­­nın­mə­­ru­­zə­­si­din­­lə­­ni­­lib.

Snayper, rabitəçi və paraşütçü kursları açıldı Fev­­ra­­lın­ 2­də­ eti­­ba­­rən­ “Hər­­bi­ Və­­tən­­ pər­­vər­­lik­və­Mü­­tə­­xəs­­sis­Ha­­zır­­lı­­ğı­Mər­­kə­­

“Mbom­­be”nin­ test­­lə­­ri­­nə­baş­­la­­nır

zi”­MMC­nin­fi­­lial­­la­­rın­­da­snay­­per,­ra­­bi­­tə­ ­çi­ və­ pa­­ra­­şüt­­çü­ xü­­su­­si­ hər­­bi­ ix­­ti­­sas­­la­­rı­ üz­­rə­ mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­rin­ ha­­zır­­lı­­ğı­ kurs­­la­­rı­­na­ start­ ve­­ri­­lib.­ Uzun­ müd­­dət­­li­ fa­­si­­lə­­dən­ son­­ra­baş­­la­­yan­kurs­­la­­rı­bi­­tir­­miş­ça­­ğı­­rış­­çı­ ­la­­ra­ ser­­ti­­fi­­kat­ ve­­ri­­lə­­cək­ və­ bu,­ on­­la­­rın­ hər­­bi­xid­­mə­­ti­döv­­rün­­də­nə­­zə­­rə­alı­­na­­caq.­­ Kurs­­la­­rın­ ən­ yük­­sək­ sə­­viy­­yə­­də­ ke­­çi­­ril­­ mə­­si­üçün­tə­­ləb­olu­­nan­mad­­di­təd­­ris­ba­­ za­­nın­for­­ma­­laş­­dı­­rıl­­dı­­ğı­­nı­de­­yən­Ş.­Əli­­ye­­vin­ söz­­lə­­ri­­nə­gö­­rə,­ilk­ola­­raq­Snay­­per­kurs­­la­­rı­ Cə­­miy­­yə­­tin­ Sa­­bun­­çu­ və­ Nə­­si­­mi­ ra­­yon­ 1­ nöm­­rə­­li­fi­­lial­­la­­rın­­da,­Ra­­bi­­tə­­çi­kurs­­la­­rı­Ba­­kı­ şə­­hər­ fi­­lialı,­ Bi­­nə­­qə­­di­ ra­­yon­ 1­ nöm­­rə­­li­ fi­­ lialı,­Za­­qa­­ta­­la­ra­­yon­və­Şə­­ki­şə­­hər­fi­­lial­­la­­ rın­­da,­Pa­­ra­­şüt­­çü­kurs­­la­­rı­isə­Ba­­la­­kən­ra­­yon­ 1­ nöm­­rə­­li­ fi­­lialın­­da­ ke­­çi­­ri­­lə­­cək.­ Bu­­nun­­la­ ya­­na­­şı­Cə­­miy­­yə­­tin­Gən­­cə­şə­­hər­3­nöm­­rə­­li­ fi­­lialın­­da­ aş­­paz­ kurs­­la­­rı­ açı­­lıb.­ Snay­­per­ kurs­­la­­rı­ üçün­ müasir­ atış­ si­­mul­­ya­­tor­­la­­rı­ qu­­ru­­lub,­ ye­­ni­ si­­lah­­lar­ və­ təd­­ris­ va­­si­­tə­­lə­­ri­ alı­­nıb.­Kurs­­la­­rın­ye­­kun­mər­­hə­­lə­­sin­­də­ça­­ğı­ ­rış­­çı­­lar­açıq­po­­li­­qon­­da­real­si­­lah­­lar­­la­atəş­ aça­­raq­im­­ta­­han­ve­­rə­­cək­­lər.

Tür­­ki­­yə­Azər­­bay­­can­ si­­la­­hı­­nı­seç­­di­

Ya­­xın­ gün­­lər­­də­ Azər­­bay­­can­­da­ CAR­ın­ “Pa­­ra­­mount­ Group”­şir­­kə­­ti­­nin­“Mbom­­be”­pi­­ya­­da­­la­­rın­dö­­yüş­ma­­şı­­nı­­nın­ test­­lə­­ri­­nə­ start­ ve­­ri­­lə­­cək.­ Fev­­ral­ ayı­­nın­ son­­la­­rın­­da­ Azər­­ bay­­ca­­na­gə­­ti­­ri­­lən­ma­­şın­mü­­va­­fiq­qu­­rum­­la­­rın­nü­­ma­­yən­­də­ ­lə­­ri­­nin­iş­­ti­­ra­­kı­ilə­test­olu­­na­­caq.­Test­­lər­­dən­son­­ra­bu­ma­­ şı­­nın­ Azər­­bay­­can­­da­ se­­ri­­ya­­lı­ is­­teh­­sa­­lı­­na­ dair­ mü­­qa­­vi­­lə­­nin­ im­­za­­lan­­ma­­sı­göz­­lə­­ni­­lir.

“Pa­­ra­­mount­ Group”­ şir­­kə­­ti­­nin­ səd­­ri­ Ay­­vor­ İçi­­ko­­vitz­ “Mbom­­be”nin­Azər­­bay­­can­­da­test­­lər­­dən­uğur­­la­ke­­çə­­cə­­yi­­ nə­ ümid­­var­ ol­­du­­ğu­­nu­ bil­­di­­rib.­ Şir­­kət­ rəh­­bə­­ri­ adı­ çə­­ki­­lən­ ma­­şı­­nın­ bun­­dan­ əv­­vəl­ is­­ti­ iq­­lim­­də­ ərəb­ öl­­kə­­lə­­rin­­də­ və­ Qa­­za­­xıs­­tan­­da­ qış­ şə­­raitin­­də,­ ­­ 50­ də­­rə­­cə­ tem­­pe­­ra­­tur­­da,­ qar­­lı­əra­­zi­­lər­­də­ke­­çi­­ri­­lən­test­­lər­­də­yük­­sək­nə­­ti­­cə­gös­­tər­­di­ ­yi­­ni­de­­yib.

Azər­­bay­­can­ Mü­­da­­fiə­ Sə­­na­­ye­­si­ Na­­zir­­li­­yi­ (MSN)­ Tür­­ki­­yə­ Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­ri­­nin­ke­­çir­­di­­yi­ten­­de­­rin­qa­­li­­bi­olub.­Mü­­da­­fiə­ sə­­na­­ye­­si­na­­zi­­ri­Ya­­vər­Ca­­ma­­lo­­vun­AZE­­Rİ­DE­­FEN­­CE­yə­ver­­di­ ­yi­ mə­­lu­­ma­­ta­ gö­­rə,­ MSN­ Tür­­ki­­yə­ Əm­­niy­­yət­ Baş­ İda­­rə­­si­­ni­ RPQ­7V2­qum­­ba­­raatan­­la­­rı­ilə­təc­­hiz­edə­­cək.­Mü­­qa­­vi­­lə­üz­­ rə­ MSN­ bu­ il­ ər­­zin­­də­ Tür­­ki­­yə­­yə­ nə­­zər­­də­ tu­­tu­­lan­ say­­da­ qum­­ba­­raatan­­la­­rı­çat­­dı­­ra­­caq.­Y.Ca­­ma­­lov­qeyd­edib­ki,­Azər­ ­bay­­can­ is­­teh­­sa­­lı­ olan­ RPQ­ ­­ 7V2­ “Qa­­ya”­ qum­­ba­­raatan­­la­­rı­ Tür­­ki­­yə­­nin­ mü­­va­­fiq­ qu­­ru­­mu­­nun­ sı­­naq­­la­­rın­­dan­ uğur­­la­ ke­­ çib.­“Bu­si­­lah­ha­­zır­­da­or­­du­­mu­­zun­si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da­yer­alır.­ Hət­­ta­ bə­­zi­ gös­­tə­­ri­­ci­­lə­­ri­­nə­ gö­­rə­ di­­gər­ öl­­kə­­lər­­də­ is­­teh­­sal­ edi­­lən­RPQ­7­lə­­ri­də­üs­­tə­­lə­­yir”,­­­de­­yə­na­­zir­vur­­ğu­­la­­yıb.­

yanvar-fevral 2015 21

tAnıtıM

HA­­VEL­­SAN Sİ­­MUL­­YA­­TOR,­TƏH­­SİL­VƏ­Kİ­­BER­ TƏH­­LÜ­­KƏ­­SİZ­­LİK­­DƏ­Lİ­­DER­ŞİR­­KƏT

Türkiyə 1974-cü ildə Kipr Sülhyaratma Əməliyyatları zamanı ona tətbiq olunan embarqoları bir daha yaşamamaq üçün müdafiə sənayesi sektorunda yeni axtarışlara baş vuraraq, öz vacib texnologiyalarını istehsal etmək məqsədi ilə müdafiə sənayesi sektoruna sərmayələr yatırmağa başladı. Bu inkişaflar fonunda 1982-ci ildə Türk Silahlı Qüvvələrini Gücləndirmə Fondu tərəfindən HAVELSAN şirkəti quruldu.

Son­­ra­­kı­ dövr­­də­ ge­­niş­­lən­­mə­ pro­­se­­si­ çər­­çi­­və­­sin­­də­­­2004­cü­il­­də­ABŞ­ın­Seatt­ ­le­şta­­tın­­da­HA­­VEL­­SAN­USA­şir­­kə­­ti­­ni­tə­­sis­ edən­ HA­­VEL­­SAN­ ra­­dar­ ba­­xı­­mı,­ təh­­lü­­kə­­ siz­­lik­ və­ kab­­la­­jı­ sa­­hə­­sin­­də­ HTR­ (HA­­VEL­­ SAN­Tek­­no­­lo­­ji­Ra­­dar),­ra­­dioelekt­­ron­mü­­ ba­­ri­­zə­sa­­hə­­sin­­də­STM­və­NA­­TO­fəaliy­­yət­ ­lə­­ri­ sa­­hə­­sin­­də­ ES­­DAŞ­ fir­­ma­­la­­rı­­nın­ səh­­ dar­­la­­rın­­dan­bi­­ri­qis­­min­­də­çı­­xış­edir.

Əsas­fəaliy­­yət­sa­­hə­­lə­­ri­ Ya­­ran­­dı­­ğı­ ta­­rix­­dən­ bu­ gü­­nə­ qə­­dər­ ha­­zır­­la­­dı­­ğı­ağıl­­lı­həl­­lər­he­­sa­­bı­­na­Türk­Si­­

22 AZERI DEFENCE

lah­­lı­ Qüv­­və­­lə­­ri­ və­ döv­­lət­ qu­­rum­­la­­rı­­nın­ mo­­dern­­ləş­­mə­­sin­­də­ mü­­hüm­ iş­­ti­­rak­­çı­­lar­­ dan­ bi­­ri­­nə­ çev­­ri­­lən­ HA­­VEL­­SAN­ Tür­­ki­­yə­ da­­xi­­lin­­də­ və­ xa­­ric­­də­ hər­­bi,­ döv­­lət­ və­ özəl­ sek­­tor­ müş­­tə­­ri­­lə­­ri­ üçün­ kri­­tik­ sis­­ tem­­lər­və­müasir­tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar­təq­­dim­ edir.­ HA­­VEL­­SAN­ın­ əsas­ fəaliy­­yət­ sa­­hə­­ lə­­ri­­nə­ Ko­­man­­da­ Nə­­za­­rət­ və­ Dö­­yüş­ Sis­­ tem­­lə­­ri,­Si­­mü­­la­­si­­ya­və­Təh­­sil­Sis­­tem­­lə­­ri,­ İda­­rəet­­mə­Mə­­lu­­mat­Sis­­tem­­lə­­ri,­Ki­­ber­və­ Fi­­zi­­ki­ Təh­­lü­­kə­­siz­­lik­ Sis­­tem­­lə­­ri­ da­­xil­­dir.­ Şir­­kət­həm­­çi­­nin­yer­­li­və­xa­­ri­­ci­müş­­tə­­ri­­lər­ üçün­ e­döv­­lət­ həl­­lə­­ri­­nin­ ha­­zır­­lan­­ma­­sı­­nı­ hə­­ya­­ta­ ke­­çi­­rir.­ Bun­­la­­ra­ nü­­mu­­nə­ ola­­raq­

Qə­­rar­Dəs­­tək­Sis­­tem­­lə­­ri,­Təş­­ki­­lat­­lar­üçün­ Re­­surs­ İda­­rəet­­mə­ Sis­­tem­­lə­­ri,­ Ka­­bi­­nə­ Da­­xi­­li­Əy­­lən­­cə­Sis­­tem­­lə­­ri,­İn­­teq­­rə­olun­­ muş­Mad­­di­tex­­ni­­ki­Tə­­mi­­nat­Dəs­­tə­­yi­Sis­ ­tem­­lə­­ri,­ Ener­­ji­ Sek­­to­­ru­ İda­­rəet­­mə­ Sis­­ tem­­lə­­ri,­ İn­­teq­­rə­ olun­­muş­ Sə­­hiy­­yə­ İda­­ rəet­­mə­Mə­­lu­­mat­Sis­­tem­­lə­­ri,­Də­­mir­yol­­ la­­rı­­nın­ Av­­to­­mat­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı­ və­ Elekt­­ron­ Bi­­let­ Sis­­te­­mi,­ Elekt­­rik­ Stan­­si­­ya­­sı­ üçün­ Key­­fiy­­yət­ Rəh­­bər­­lik­ Sis­­te­­mi,­ Elekt­­ron­ Səs­­ver­­mə­ Sis­­te­­mi,­ Kri­­tik­ Komp­­leks­ və­ İnf­­rast­­ruk­­tur­­la­­rın­ Təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi,­ Yol­ və­ Komp­­leks­Təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi,­Ki­­ber­Təh­­lü­­kə­­ siz­­lik­həl­­lə­­ri­və­s.­gös­­tər­­mək­olar.

R HA­­VEL­­SAN­st­­ra­­te­­ji,­ope­­ra­­tiv­və­tak­­ti­­ki­ sə­­viy­­yə­­lər­­də­ Ko­­man­­da,­ Nə­­za­­rət,­ Kom­­ mu­­ni­­ka­­si­­ya,­İn­­for­­ma­­si­­ya,­Əmə­­liy­­yat,­Mü­­ şa­­hi­­də­ və­ Kəş­­fiy­­yat­ eh­­ti­­yac­­la­­rı­­na­ (Com­­ mand,­Cont­­rol­In­­for­­ma­­tion­Sys­­tem­­C2IS,­ Com­­mand,­ Cont­­rol,­ Com­­mu­­ni­­ca­­tions,­ Com­­pu­­ters,­ In­­tel­­li­­gen­­ce,­ Sur­­veil­­lan­­ce,­ and­ Re­­con­­nais­­san­­ce­C4ISR)­ uy­­ğun­ sis­­ tem­ mü­­hən­­dis­­li­­yi,­ sis­­tem­ in­­teq­­ra­­si­­ya­­sı,­ test­və­təh­­si­­li­əha­­tə­edən­ge­­niş­spektr­­də­ ori­­ji­­nal­və­mil­­li­həll­­lə­­ri­ya­­ra­­dır­və­on­­la­­ra­ tex­­ni­­ki­ dəs­­tək­ xid­­mə­­ti­­ni­ təş­­kil­ edir.­ Bu­ çər­­çi­­və­­də,­ Gö­­rün­­tü­ İş­­lə­­mə­ Tex­­no­­lo­­gi­­ya­­ la­­rı,­İda­­rəet­­mə­Mə­­lu­­mat­və­Qə­­rar­Dəs­­tək­ Sis­­tem­­lə­­ri,­(Ha­­va­Qüv­­və­­lə­­ri­Mə­­lu­­mat­Sis­ ­te­­mi),­ Plat­­for­­ma­ Ko­­man­­da­ Nə­­za­­rət­ və­ Ha­­va­­dan­ Er­­kən­ Xə­­bər­­dar­­lıq­ Sis­­tem­­lə­­ri­ sa­­hə­­lə­­rin­­də­ say­­sız­he­­sab­­sız­ uğu­­ra­ im­­za­ at­­mış­ HA­­VEL­­SAN­ın­ Tür­­ki­­yə­­nin­ ən­ son­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar­ əsa­­sın­­da­ is­­teh­­sal­ et­­miş­ ol­­du­­ğu­Ha­­va­­dan­Er­­kən­Xə­­bər­­dar­­lıq­Təy­­ ya­­rə­­lə­­ri­(AEW&C)­­­“Ba­­rış­Qar­­ta­­lı”­proq­­ ra­­mın­­da­ mü­­hüm­ töh­­fə­­si­ var.­ Bun­­dan­ baş­­qa,­ HA­­VEL­­SAN­ mü­­da­­fiə­ və­ təh­­lü­­kə­­ siz­­lik­sa­­hə­­lə­­rin­­də­si­­mul­­ya­­si­­ya,­təh­­sil,­test­ və­ qiy­­mət­­lən­­dir­­mə­ sis­­tem­­lə­­ri­ ha­­zır­­la­­yır.­ Bu­ kon­­tekst­­də­ şir­­kə­­tin­ port­­fe­­li­­nə­ aşa­­ğı­­ da­­kı­məh­­sul­­lar­da­­xil­­dir: • U çuş Si mul ya tor la rı • Tap şı rıq Si mul ya tor la rı • Si lah Sis tem lə ri Si mul ya tor la rı • Mü hən dis lik Si mul ya tor la rı • Hərb Oyu nu • Ra dioelekt ron mü ba ri zə, Test və Təh sil Sis tem lə ri • Tam tap şı rıq Si mul ya tor la rı • Ye rüs tü Va si tə lə rin Si mul ya tor la rı • Bir ləş miş Tap şı rıq Qüv və lə ri si mul ­ ya si ya sı • Mü ha ri bə si mul ya si ya sı • Ar til le ri ya Atış Kəş fiy yat çı sı və Atəş İda rə Mər kə zi si mul ya si ya sı • Me şə Yan ğın la rı ilə Mü ba ri zə Tə li mi

Si mul ya tor la rı • Də niz Plat for ma la rı Si mul ya tor la rı HA­­VEL­­SAN­ təh­­sil­ sis­­tem­­lə­­ri­­nin­ mil­­li­­ ləş­­di­­ril­­mə­­si­ məq­­sə­­di­ ilə­ sü­­ni­ in­­tel­­lekt,­ gö­­rün­­tü­is­­teh­­sa­­lı,­hə­­rə­­kət­sis­­tem­­lə­­ri­ki­­ mi­ mə­­sə­­lə­­lər­­də­ tə­­rəf­­daş­­la­­rı­ ilə­ bir­­lik­­də­ araş­­dır­­ma­ və­ in­­ki­­şaf­ fəaliy­­yət­­lə­­ri­­ni­ da­­ vam­et­­di­­rir.

Ki­­ber­Təh­­lü­­kə­­siz­­lik­ müasir­döv­­rün­təh­­di­­di Ki­­ber­ dün­­ya­ müasir­ döv­­rü­­müz­­də­ təx­­min­olu­­nan­­dan­da­sü­­rət­­lə­bö­­yü­­mək­

tAnıtıM

­ ə­­dir.­ Ar­­tıq­ hə­­ya­­tı­­mız­­da­­kı­ de­­mək­ olar­ d ki,­bü­­tün­ob­­yekt­­lə­­rin­bir­şə­­bə­­kə­­yə­bir­­lə­ ­şə­­rək­ xə­­bər­­ləş­­mə­­si­ və­ ava­­dan­­lıq­­la­­rın­ “ağıl­­lan­­dı­­rıl­­ma­­sı”­ ilə­ mey­­da­­na­ çı­­xan­ “Əş­­ya­­la­­rın­İn­­ter­­ne­­ti”­(In­­ter­­net­of­Things)­ tə­­ri­­fi­ilə­qar­­şı­­la­­şı­­rıq.­Proq­­noz­­lar­gös­­tə­­rir­ ki,­ 2020­ci­ il­­də­ şə­­bə­­kə­­yə­ bağ­­lı­ ob­­yekt­­ lə­­rin­sa­­yı­50­mil­­yard­­dan­çox­ola­­caq.­Bu­ pro­­se­­sin­ içə­­ri­­sin­­də­ in­­san­­lar­ tex­­no­­lo­­gi­­ ya­­ya­ əl­ çək­­mə­­yə­­cək­ şə­­kil­­də­ bağ­­la­­nır,­ döv­­lət­tə­­rə­­fin­­dən­təq­­dim­olu­­nan­bü­­tün­ xid­­mət­­lər­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­ yö­­nüm­­lü­ olur.­ Nə­­ti­­cə­­də­ bu­ ya­­xın­­laş­­ma­ ilə­ in­­san­­la­­rın­ me­­xa­­nik­­ləş­­di­­yi­ və­ ma­­şın­­la­­rın­ in­­san­­la­­şı­­ rıl­­dı­­ğı­bir­kaina­­ta­doğ­­ru­ge­­dir,­bil­­di­­yi­­miz­ İT­ dün­­ya­­sı­­nı­ ar­­xa­­da­ qo­­yu­­ruq.­ On­­layn­ xid­­mət­­lər­ gö­­rün­­mə­­yən­ şə­­rait­­lər­­də­ və­ çox­­lu­ mə­­lu­­mat­ mər­­kəz­­lə­­rin­­dən­ təq­­dim­ olu­­nur­və­hər­il­bö­­yü­­yür.­Bu­pro­­ses­­lər­­lə­ bə­­ra­­bər­ Ki­­ber­ Təh­­lü­­kə­­siz­­lik­ mə­­sə­­lə­­lə­­ri­ də­ak­­tual­­la­­şır.­Be­­lə­­lik­­lə,­ya­­xın­gə­­lə­­cək­­də­ Ki­­ber­ Təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yin­ döv­­lət­ və­ in­­san­ təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi­­nin­ ən­ priori­­tet­ mə­­sə­­lə­­lə­­ rin­­dən­ bi­­ri­ ola­­ca­­ğı­ ön­ pla­­na­ çı­­xır.­ Ar­­tıq­ şəx­­si­ gös­­tə­­ri­­ci­­lər­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­ və­ şə­­bə­­ kə­­lə­­rə­da­­xil­ol­­duq­­ca­in­­san­­la­­rın­məx­­fi­­li­­yi­ cid­­di­təh­­did­al­­tı­­na­düş­­mə­­yə­baş­­la­­yır.­ Bü­­tün­bun­­lar­öl­­kə­­lər­üçün­Ki­­ber­Təh­ ­lü­­kə­­siz­­lik­ mə­­sə­­lə­­si­­nin­ mü­­da­­fiə­ eh­­ti­­yac­­ la­­rı­ilə­bə­­ra­­bər­gö­­tü­­rül­­mə­­si­­nin­bir­zə­­ru­ ­rət­və­mil­­li­təh­­lü­­kə­­siz­­lik­kon­­sep­­si­­ya­­sı­­nın­ bir­ his­­sə­­si­ ola­­ca­­ğı­­nı­ de­­mə­­yə­ əsas­ ve­­rir.­

yanvar-fevral 2015 23

tAnıtıM Qı­­sa­­ca,­ fərd­­dən­ cə­­miy­­yə­­tə­ və­ döv­­lə­­tə,­ ti­­ca­­rət­­dən­ hər­­bi­ eh­­ti­­yac­­la­­ra­ qə­­dər­ hər­ sa­­hə­­də­eti­­bar­­lı­tex­­no­­lo­­ji­mü­­hi­­tin­qu­­rul­­ ma­­sı­zə­­ru­­rə­­tə­çe­­vi­­ri­­lir.

32­il­­dir­ki,­Tür­­ki­­yə­Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­ri­və­ hö­­ku­­mə­­ti­­nin­ eti­­bar­­lı,­ mil­­li­ sis­­tem­ eh­­ti­­ ya­­cı­­nı­ qar­­şı­­la­­yan­ HA­­VEL­­SAN­ qeyd­ olu­­ nan­ sa­­hə­­də­ böl­­gə­­də­­ki­ dost­ və­ qar­­daş­ öl­­kə­­lə­­rin­də­ki­­ber­təh­­lü­­kə­­siz­­lik­eh­­ti­­yac­­ la­­rı­­na­ həll­ təq­­dim­ edə­­cək­ ye­­ga­­nə­ eti­­ bar­­lı­fir­­ma­­dır.

Qeyd­ edək­ ki,­ Ki­­ber­ Təh­­lü­­kə­­siz­­lik­ sek­­to­­ru­­na­ 1998­ci­ il­­də­ da­­xil­ olan­ HA­­ VEL­­SAN­Tür­­ki­­yə­­nin­ilk­yer­­li­təh­­lü­­kə­­siz­­lik­ di­­va­­rı­­nı­(HA­­VEL­­SAN­FI­­RE­­WALL)­və­kri­­tik­ sis­­tem­­lər­ üçün­ mə­­lu­­mat­ tə­­mi­­na­­tı­ ke­­çi­­ rən­Da­­ta­Diodu­­nu­(HA­­VEL­­SAN­GUARD)­ is­­teh­­sal­edib.­Həm­­çi­­nin­iş­­ti­­rak­et­­di­­yi­bü­­ tün­ e­döv­­lət­ av­­to­­mat­­laş­­dır­­ma­ (məh­­kə­­ mə,­ əm­­lak­ ka­­dast­­rı,­ seç­­ki­ sis­­te­­mi­ və­ s)­ la­­yi­­hə­­lə­­ri­­nin­ təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi­ də­ HA­­VEL­­ SAN­tə­­rə­­fin­­dən­hə­­ya­­ta­ke­­çi­­ri­­lib.

Bu­ gün­ ki­­ber­ təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yin­ qlo­­bal­ sə­­viy­­yə­­yə­ keç­­mə­­si­ ilə­ əla­­qə­­dar­ HA­­VEL­­ SAN­Ki­­ber­Təh­­lü­­kə­­siz­­lik­Əmə­­liy­­yat­Mər­ ­kə­­zi­ ba­­za­­sı­­na­ ke­­çə­­rək­ SOC­ (Se­­cu­­rity­ Ope­­ra­­tions­Cen­­ter)­mər­­kəz­­li­məh­­sul­və­ ser­­vis­ sər­­ma­­yə­­lə­­ri­­nə­ ağır­­lıq­ ver­­mək­­də­­ dir.­ Şir­­kə­­tin­ nəz­­din­­də­ ya­­ra­­dıl­­mış­ Cy­­ber­ Se­­cu­­rity­ La­­bo­­ra­­to­­ri­­ya­­sı­­nın­ ba­­za­­sın­­da­ yük­­sək­ sə­­viy­­yə­­də­ hü­­cum­ ana­­li­­zi/si­­mul­­ ya­­si­­ya­­sı­ilə­Cy­­ber­Fo­­ren­­sics­inf­­rast­­ruk­­tu­ ­ru­fəaliy­­yət­gös­­tə­­rir.

HA­­VEL­­SAN­Bö­­yük­Mə­­lu­­mat­­la­­rın­Təh­ ­li­­li­möv­­zu­­sun­­da­da­ori­­ji­­nal­və­mil­­li­təd­­ qi­­qat­ la­­yi­­hə­­lə­­ri­­nə­ start­ ve­­rib.­ Ya­­xın­ za­­

24 AZERI DEFENCE

R man­­lar­­da­ ye­­kun­­la­­şa­­caq­ bu­ la­­yi­­hə­­lər­ mü­­rək­­kəb­və­in­­ki­­şaf­et­­miş­ki­­ber­təh­­did­ ­lə­­ri­ da­­ha­ tez­ aş­­kar­­la­­ma­­ğa­ im­­kan­ ve­­rə­­ cək.­ Unut­­maq­la­­zım­de­­yil­ki,­tə­­mi­­nat,­təc­ ­hi­­zat,­ in­­teq­­ra­­si­­ya­ və­ hət­­ta­ sa­­hib­­kar­­lıq­­la­ bağ­­lı­ in­­for­­ma­­si­­ya­­la­­rın­ xü­­su­­si­ diq­­qət­­də­ sax­­la­­nıl­­ma­­sı­la­­zım­­dır.­Təc­­rü­­bə­­lər­gös­­tə­­ rir­ki,­hət­­ta­bu­iş­­lər­­lə­məş­­ğul­olan­fir­­ma­ ­la­­rın­ qeyd­ olu­­nan­ sa­­hə­­lər­­də­ bu­­rax­­dı­­ğı­ “açıq­qa­­pı­­la­­rın”­ris­­ki­öl­­çü­­yə­gəl­­məz­sə­­ viy­­yə­­də­­dir.­ Bu,­ bə­­zən­ fər­­di­ məx­­fi­­li­­yin­ zi­­yan­gör­­mə­­si­­nə,­bə­­zən­bö­­yük­miq­­dar­­ da­ mad­­di­ it­­ki­­lə­­rə,­ bə­­zən­ də­ öl­­kə­­lə­­rin­ mil­­li­ təh­­lü­­kə­­siz­­lik­ mə­­sə­­lə­­lə­­rin­­də­ zəif­­lik­­ lə­­rin­ ya­­ran­­ma­­sı­­na­ sə­­bəb­ olur.­ HA­­VEL­­ SAN­bu­mə­­na­­da­hə­­ya­­ta­ke­­çir­­di­­yi­eti­­bar­ ­lı­la­­yi­­hə­­lər­­lə­dün­­ya­­da­özü­­nü­is­­bat­edib.

HA­­VEL­­SAN­ın­ya­­xın­ keç­­miş­­də­­ki­nailiy­­yət­­lə­­ri HA­­VEL­­SAN­Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­rin­st­­ra­­te­­ji­ sə­­viy­­yə­­də­eh­­ti­­yac­du­­yu­­lan­sü­­rət­­li­və­eti­ ­bar­­lı­ qə­­rar­ dəs­­tək­ me­­xa­­nizm­­lə­­ri­­ni­ yer­­li­ im­­kan­­lar­­la­uğur­­lu­bir­şə­­kil­­də­in­­ki­­şaf­et­­ di­­rir.­Şir­­kət­2014­cü­il­­də­ikin­­ci­Mil­­li­Gə­­ mi­ (MİL­­GEM)­ olan­ TCG­ “Bö­­yü­­ka­­da”nı­ Tür­­ki­­yə­ Də­­niz­ Qüv­­və­­lə­­ri­­nə­ təh­­vil­ ver­­di.­ Qeyd­ edək­ ki,­ bu­ müasir­ gə­­mi­­nin­ üzə­­ rin­­də­­ki­ bü­­tün­ sen­­sor­ və­ si­­lah­­la­­rın­ Ko­­ man­­da­ Nə­­za­­rət­ Sis­­tem­­lə­­ri­ HA­­VEL­­SAN­ tə­­rə­­fin­­dən­ is­­teh­­sal­ olu­­nub.­ Gə­­mi­ plat­­ for­­ma­­la­­rın­­da­ Dö­­yüş­ İda­­rəet­­mə­ Sis­­tem­­ lə­­ri­ mə­­sə­­lə­­si­­nə­ xü­­su­­si­ əhə­­miy­­yət­ ve­­rən­ HA­­VEL­­SAN­uzun­il­­lər­ər­­zin­­də­qa­­zan­­dı­­ğı­

təc­­rü­­bə­ he­­sa­­bı­­na­ Gə­­mi­ Ko­­man­­dan­­lı­­ğı­ Alt­Nə­­za­­rət­Sis­­tem­­lə­­ri­sa­­hə­­sin­­də­də­mil­ ­li­proq­­ram­və­sis­­tem­in­­teq­­ra­­si­­ya­mər­­kə­ ­zi­ha­­lı­­na­gə­­lib.­Bu­il­HA­­VEL­­SAN­ın­iş­­ti­­ra­ ­kı­ilə­əla­­və­ola­­raq­6­ədəd­Ye­­ni­Tip­Gö­­ zət­­çi­ Ka­­te­­ri­ də­ uğur­­la­ ta­­mam­­la­­na­­raq­ is­­ti­­fa­­də­­çi­­lə­­rə­ təh­­vil­ ve­­ri­­lib.­ HA­­VEL­­SAN­ həm­­çi­­nin­G­si­­nif­­li­(Per­­ri)­fre­­qat­­la­­rın­Gə­­ mi­ İn­­teq­­rə­ Olun­­muş­ Dö­­yüş­ Sis­­tem­­lə­­ri­­ nin­ (GE­­NE­­SİS)­ mo­­dern­­ləş­­mə­­si­ ilə­ bağ­­lı­ ilk­la­­yi­­hə­­si­­ni­də­ba­­şa­çat­­dı­­rıb.

Ha­­zır­­da­dün­­ya­­nın­bir­nöm­­rə­­li­si­­mul­­ ya­­tor­­lar­ is­­teh­­sal­­çı­­la­­rın­­dan­ olan­ HA­­VEL­­ SAN­ Qa­­tar,­ Ma­­lay­­zi­­ya­ və­ Türk­­mə­­nis­­tan­ ilə­ im­­za­­la­­dı­­ğı­ mü­­qa­­vi­­lə­­lər­­lə­ hə­­dəf­ ba­­ zar­­lar­­da­ ak­­tiv­ və­ li­­der­ möv­­qe­­yə­ yük­­sə­­ lib.­ Si­­mul­­ya­­tor­­lar­ və­ təh­­sil­ sis­­tem­­lə­­ri­ mə­­sə­­lə­­sin­­də­ xa­­ric­­də­ daima­ ma­­raq­ ya­­ rat­­ma­­ğı­ ba­­ca­­ran­ HA­­VEL­­SAN­ xü­­su­­si­­lə­ Ya­­xın­ Şərq­ re­­gionun­­da­ si­­mul­­ya­­tor­­la­­rın­ sa­­tın­alın­­ma­­sı­­na­dair­ke­­çi­­ri­­lən­ten­­der­­lə­­ rin­iş­­ti­­rak­­çı­­la­­rın­­dan­­dır.

R məh­­sul­­lar ilə çıx­­dıq­­la­­rı hal­­da HA­­VEL­­SAN müş­­tə­­ri­­lə­­rin eh­­ti­­yac­­la­­rı­­na uy­­ğun həl­­lə­­ri ha­­zır­­la­­yır.

Araş­­dır­­ma və təd­­qi­­qat

Ümu­­miy­­yət­­lə, bu gün HA­­VEL­­SAN İs­­ tan­­bul Sə­­na­­ye Pa­­la­­ta­­sı tə­­rə­­fin­­dən açıq­­ la­­nan “Tür­­ki­­yə­­nin 500 Bö­­yük Sə­­na­­ye Qu­­ru­­lu­­şu” si­­ya­­hı­­sın­­da 144-cü sı­­ra­­da, “In­­terp­­ro­­med­­ya” şir­­kə­­ti­­nin “İlk 500 İKT şir­­kə­­ti” araş­­dır­­ma­­sı­­nın nə­­ti­­cə­­lə­­ri­­nə gö­­ rə, 2013-cü ilin ye­­ku­­nun­­da 26-cı, “Son 3 il­­də ən yax­­şı per­­for­­mans gös­­tə­­rən 20 İKT şir­­kə­­ti” si­­ya­­hı­­sın­­da ikin­­ci yer­­də qə­­ rar­­la­­şıb. HA­­VEL­­SAN ay­­rı­­ca Bey­­nəl­­xalq Məh­­kə­­mə Şə­­bə­­kə­­si, Əm­­lak Ka­­dastr İn­­ for­­ma­­si­­ya Sis­­te­­mi, Seç­­ki Sis­­te­­mi, So­­sial Tə­­mi­­nat Təş­­ki­­la­­tı­­nın Qə­­rar Dəs­­tək Sis­­te­ ­mi da­­xil ol­­maq­­la, Tür­­ki­­yə­­nin ən bö­­yük və önəm­­li e-döv­­lət la­­yi­­hə­­lə­­ri­­ni ger­­çək­­ ləş­­di­­rə­­rək “Frost & Sul­­li­­van” ki­­mi bey­­ nəl­­xa­­lıq təş­­ki­­lat­­lar­­dan mü­­ka­­fat­­lar alıb. İki mil­­yard dol­­la­­ra ya­­xın iş həc­­mi­­ni ta­­mam­­la­­yan HA­­VEL­­SAN baş­­la­­dı­­ğı hər bir la­­yi­­hə­­ni uğur­­la ta­­mam­­la­­ya bi­­lən və müş­­tə­­ri­­lə­­ri­­nə eti­­bar qa­­zan­­dı­­ran şir­­kət­­ dir. Həm hər­­bi sa­­hə­­də, həm də ic­­ti­­mai sek­­tor­­da HA­­VEL­­SAN-ın avan­­ta­­jı tex­­no­­ lo­­ji və ma­­liy­­yə mə­­sə­­lə­­lə­­rin­­də cid­­di ol­­ ma­­sı­­dır. Fond şir­­kə­­ti ol­­ma­­sı sə­­bə­­bin­­dən mü­­qa­­vi­­lə­­də ya­­zı­­lı ol­­du ol­­ma­­dı bü­­tün müş­­tə­­ri tə­­ləb­­lə­­ri­­ni və­­sait it­­ki­­si­­nə sə­­bəb ol­­sa be­­lə, ca­­vab­­lan­­dı­­rır və la­­yi­­hə­­ni ba­­şa çat­­dı­­rır. Baş­­qa söz­­lə, ob­­raz­­lı dil­­lə ifa­­də olu­­nar­­sa, HA­­VEL­­SAN müş­­tə­­ri tə­­ləb­­lə­­ri­­ni bir dər­­zi ki­­mi – xü­­su­­si di­­zayn­­lı həl­­lə­­ri ha­­zır­­la­­ya­­raq qar­­şı­­la­­yır və məh­­sul ba­­za­­ rın­­da ye­­ga­­nə və fərq­­li həl­­lər təq­­dim edir. Di­­zayn və is­­teh­­sal mər­­hə­­lə­­sin­­dən baş­­la­­maq­­la sis­­tem­­lə­­rin tex­­ni­­ki ba­­xı­­mı­­na qə­­dər ke­­çən bü­­tün pro­­ses­­lər­­də prob­­ lem­­siz, eti­­bar­­lı və da­­vam edə­­cək şə­­kil­­də xid­­mət gös­­tə­­ri­­lir. Dost və qar­­daş öl­­kə­­lər ilə bir­­gə la­­yi­­hə­­lə­­rin hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si, müasir tex­­no­­lo­­gi­­ya, mə­­lu­­mat mü­­ba­­di­­ lə­­si və eh­­ti­­yac sa­­hib­­lə­­ri ilə pay­­la­­şıl­­ma­­sı HA­­VEL­­SAN-ın ən önəm­­li avan­­taj­­la­­rın­­ dan­­dır. Şir­­kət həm­­çi­­nin ya­­rat­­dı­­ğı tex­­no­ ­lo­­gi­­ya­­la­­rı, tət­­biq et­­di­­yi həl­­lə­­ri müş­­tə­­ri­­lə­ ­ri­­nə gö­­rə uy­­ğun­­laş­­dır­­maq qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə sa­­hib­­dir. Hə­­lə də bir çox bey­­nəl­­xalq şir­­ kət­­lər müş­­tə­­ri­­lə­­rin qar­­şı­­sı­­na əl­­lə­­rin­­də­­ki

HA­­VEL­­SAN son il­­lər­­də gös­­tər­­di­­yi yük­­sə­­liş di­­na­­mi­­ka­­sı­­nı ey­­ni xətt üz­­rə da­­ vam et­­dir­­mək­­də­­dir. Bu uğur­­la­­rın tə­­min olun­­ma­­sı və qo­­run­­ma­­sı şir­­kə­­tin araş­­dır­ ­ma və təd­­qi­­qat iş­­lə­­ri­­nə yö­­nəlt­­di­­yi diq­­ qət, ya­­tır­­dı­­ğı sər­­ma­­yə və onun iş­­çi-mü­­ tə­­xəs­­sis po­­ten­­sialı ilə bi­­la­­va­­si­­tə bağ­­lı­­dır.

Bu gün HA­­VEL­­SAN-da ça­­lı­­şan­­la­­rın 70%ni elekt­­ro­­nik və kom­­pü­­ter mü­­hən­­dis­­lə­­ri təş­­kil edir. İki araş­­dır­­ma və təd­­qi­­qat (Ar-Ge) mər­­kə­­zi, ha­­be­­lə Tex­­no­­kənd nəz­ ­din­­də 500-dən çox araş­­dır­­ma­­çı­­sı ça­­lı­­şır.

Araş­­dır­­ma iş­­lə­­rin­­də uni­­ver­­si­­tet-sə­­na­ ­ye əmək­­daş­­lı­­ğı­­na xü­­su­­si önəm ve­­ri­­lir və bu çər­­çi­­və­­də Türk­­ki­­yə­­də ön­­də gə­­lən uni­­ver­­si­­tet­­lə­­rin im­­kan­­la­­rın­­dan da ge­­niş is­­ti­­fa­­də olun­­maq­­da­­dır. Ha­­zır­­da şir­­kət 11 uni­­ver­­si­­te­­tin 65-ə ya­­xın müəl­­li­­mi və araş­­dır­­ma he­­yə­­ti ilə 13 fərq­­li la­­yi­­hə­­də bir­­gə ça­­lı­­şır. Qa­­zan­­dı­­ğı bü­­tün bu təc­­rü­­ bə və nou-haula­­rı Azər­­bay­­can da­­xil ol­­ maq­­la dost və qar­­daş öl­­kə­­lər ilə pay­­laş­ ­ma­­ğı qar­­şı­­ya məq­­səd qoy­­muş HA­­VEL­­ SAN bu an­­lam­­da qərb şir­­kət­­lə­­rin­­dən fərq­­li ola­­raq, ha­­zır­­la­­dı­­ğı tex­­no­­lo­­gi­­ya və məh­­sul­­la­­rı sa­­də­­cə təs­­lim et­­mir, öl­­kə­­lə­­rin öz im­­kan­­la­­rı­­nın da in­­ki­­şa­­fı­­na dəs­­tək gös­­tə­­rir.

tanıtım Böl­­gə öl­­kə­­lə­­ri­­nə yö­­nəl­­miş la­­yi­­hə­­lə­­ri Keç­­miş­­də Ko­­re­­ya Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri Ko­­ man­­dan­­lı­­ğı ilə CN-235 si­­mul­­ya­­to­­ru və Ra­­dioelekt­­ron Mü­­ba­­ri­­zə Sa­­hə­­si (Elekt­­ro­­ nik Harp Sa­­ha­­sı) la­­yi­­hə­­lə­­ri­­ni im­­za­­la­­yan, Pa­­kis­­ta­­na Ar­­til­­le­­ri­­ya Mü­­şa­­hi­­də­­çi­­si Sis­­te­­ mi, Ra­­dioelekt­­ron Mü­­ba­­ri­­zə Sa­­hə­­si və Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri Ko­­man­­dan­­lı­­ğı İn­­for­­ma­­si­­ ya Sis­­te­­mi­­ni ix­­rac edən HA­­VEL­­SAN 2012ci il­­dən eti­­ba­­rən Azər­­bay­­can, Türk­­mə­­nis­­ tan, Qa­­za­­xıs­­tan, Gür­­cüs­­tan və Qır­­ğı­­zıs­­ tan­­da da fəaliy­­yət­­lə­­rə start ve­­rib. HA­­VEL­ ­SAN dost və qar­­daş öl­­kə Azər­­bay­­can Mu­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin Tə­­lim Təd­­ris Mər­­kə­­ zin­­də təh­­sil tə­­ləb­­lə­­ri­­nin qar­­şı­­lan­­ma­­sı üçün bir ədəd Ar­­til­­le­­ri­­ya Atış Nə­­za­­rət­­çi­­si Si­­mul­­ya­­to­­ru­­nu (AFOS) qu­­rub.

Bü­­tün dün­­ya­­da İT şir­­kət­­lə­­ri ki­­mi, Tür­­ki­­ yə­­nin ən bö­­yük İT şir­­kət­­lə­­rin­­dən bi­­ri olan HA­­VEL­­SAN da in­­for­­ma­­si­­ya təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi, ki­­ber təh­­lü­­kə­­siz­­lik və so­­sial me­­dia ana­­li­­zi möv­­zu­­la­­rı­­na önəm ve­­rir. Bu sa­­hə­­də hə­­ya­­ta ke­­çir­­di­­yi araş­­dır­­ma fəaliy­­yət­­lə­­ri ilə böl­­gə­­ də­­ki gü­­və­­ni­­lən şir­­kət­­lər­­dən bi­­ri olan HA­­ VEL­­SAN bu gü­­və­­ni ar­­tır­­maq üçün ye­­ni ça­­ lış­­ma­­la­­rı­­na da­­vam et­­mək­­də­­dir. Bu­­nun­­la pa­­ra­­lel ola­­raq, HA­­VEL­­SAN Tür­­ki­­yə­­də­­ki e-döv­­lət həl­­lə­­ri ilə bağ­­lı təc­­rü­­bə­­si­­ni re­­gion­ ­da­­kı dost və qar­­daş öl­­kə­­lə­­rə trans­­fer et­­mə­ ­yi hə­­dəf­­lə­­yir. Bu im­­kan və qa­­bi­­liy­­yət­­lə­­ri qar­­daş öl­­kə Azər­­bay­­can ilə çə­­kin­­mə­­dən pay­­laş­­ma­­ğa açıq ol­­du­­ğu­­nu bə­­yan edir.

yanvar-fevral 2015 25

tAnıtıM

İN­­TEQ­­RƏ­OLUN­­MUŞ­HA­­VA­ HÜ­­CU­­MUN­­DAN­MÜ­­DA­­FİƏ Günümüzün savaş və hətta sülh şəraitlərində ən vacib təhdidlərin havadan gələcəyi gözlənilir və bu sahədə texnologiyalar sürətlə inkişaf etdirilir. Texnologiyaların inkişafı hava vasitələrinin qabiliyyətlərində və çeşidlərindəki çox böyük dəyişikliklər meydana gətirib və bu proses davam etməkdədir. Aviasiya sahəsindəki bu inkişaflar hava təhdidinin gücünü və müharibə sahəsindəki təsirini və eyni səviyyədə artırır.

Ha­­va­təh­­did­­lə­­rin­­də­­ki­bu­fərq­­li­­lik­yük­­ sək­ hün­­dür­­lük­­də­ uçan­ bom­­bard­­man­­çı­ təy­­ya­­rə­­lər­­dən,­ qi­­tə­­lə­­ra­­ra­­sı­ st­­ra­­te­­ji­ ra­­ket­­ lər­­dən,­çox­aşa­­ğı­hün­­dür­­lük­­dən­ya­­xın­­la­­ şan­ bal­­lis­­tik­ ra­­ket­­lər­­dən,­ dö­­yüş­ baş­­lı­­ğı­ da­­şı­­yan­ra­­ket­­lə­­rə,­pi­­lot­­suz­uçuş­apa­­ra­­tın­ ­dan,­ha­­va­de­­sant­və­ha­­va­hü­­cum­əmə­­liy­ ­yat­­la­­rı­hə­­ya­­ta­ke­­çi­­rə­bi­­lən­aviasi­­ya­va­­si­­tə­ ­lə­­ri­­nə­ qə­­dər­ uza­­nır.­ Be­­lə­ ge­­niş­ əha­­tə­­li­ təh­­did­­lə­­ri­ön­­cə­­dən­təs­­bit­və­se­­çim­edib,­ gə­­rək­­li­ təd­­bir­­lə­­ri­ alan­ tə­­rəf­ mü­­ha­­ri­­bə­­yə­ bö­­yük­bir­avan­­taj­­la­gir­­miş­ola­­caq.

Sa­­da­­la­­nan­ bu­ sə­­bəb­­lə­ ha­­va­­dan­ mü­­ da­­fiə­sis­­tem­­lə­­ri­­nin­in­­ki­­şaf­pro­­se­­si­də­sü­­ rət­­lə­ da­­vam­ et­­mək­­də­­dir.­ Bu­ çər­­çi­­və­­də­ “sen­­sor”­ və­ “si­­lah”­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı­ ya­­ra­­

26 AZERI DEFENCE

dıl­­maq­­da,­ bu­ sis­­tem­­lər­ ara­­sın­­da­ tə­­sir­­li­ mə­­lu­­mat­ mü­­ba­­di­­lə­­si­ tə­­min­ et­­mək­ üçün­ də­“tə­­sir­­li”,­“in­­teq­­rə­olun­­muş”­Ko­­man­­da­ Nə­­za­­rət­ və­ Ra­­bi­­tə­ Sis­­tem­­lə­­ri­­nə­ eh­­ti­­yac­ du­­yul­­maq­­da­­dır.­Ha­­va­Hü­­cu­­mun­­dan­Mü­­ da­­fiə­Sis­­tem­­lə­­ri­­nin­tə­­mə­­li­­ni­sen­­sor,­si­­lah­ və­ko­­man­­da­ida­­rəet­­mə­mər­­kəz­­lə­­ri­təş­­kil­ edir.­ Sen­­sor­­lar­ aviasi­­ya­ va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin­ təs­­ bit,­tə­­qib,­ana­­liz­və­təs­­ni­­fi­­ni­hə­­ya­­ta­ke­­çi­­ rə­­rək,­ bu­ mə­­lu­­mat­­la­­rın­ Ko­­man­­da­ Mər­­ kə­­zi­­nə­ötü­­rül­­mə­­si­­ni­hə­­ya­­ta­ke­­çi­­rir­­lər.­ Ko­­man­­da­İda­­rəet­­mə­Mər­­kəz­­lə­­ri­sen­­ sor­­lar­­dan­əl­­də­edi­­lən­ha­­va­rəs­­mi­­nə­dair­ mə­­lu­­mat­­la­­rın­­dan­is­­ti­­fa­­də­edə­­rək­təh­­did­ də­­yər­­lən­­dir­­mə­­si­­ni­ hə­­ya­­ta­ ke­­çi­­rir­ və­ uy­­ ğun­si­­lah­­la­­rı­se­­çə­­rək­hə­­də­­fi­zə­­rər­­siz­­ləş­­

dir­­mə­­yə­ ça­­lı­­şır­­lar.­ Ko­­man­­da­ İda­­rəet­­mə­ Mər­­kə­­zi­or­­taq­ha­­va­mə­­ka­­nı­rəs­­mi­­ni­ha­­ zır­­la­­ya­­raq­bu­­nun­pay­­la­­şı­­mı­­nı­tə­­min­edir.­ Ha­­va­ün­­sür­­lə­­ri­­ni­ana­­liz­edir.­Təh­­did­­lə­­rin­ də­­yər­­lən­­dir­­mə­­si­­ni­ hə­­ya­­ta­ ke­­çi­­rə­­rək­ uy­­ ğun­hə­­dəf­si­­lah­qə­­ra­­rı­­nı­müəy­­yən­­ləş­­di­­ rir­­lər.­ Cəlb­ edi­­lən­ hə­­də­­fə­ uy­­ğun­ ola­­raq­ si­­lah­se­­çil­­mə­­si­­ni­tə­­min­edir­və­cəlb­olu­ ­nan­­la­­rın­ və­­ziy­­yə­­ti­­ni­ tə­­qib­ edə­­rək­ eh­­ti­­ yac­du­­yu­­lan­və­­ziy­­yət­­lər­­də­du­­ru­­ma­mü­­ da­­xi­­lə­edər.­ Si­­lah­­la­­rın­ əsas­ və­­zi­­fə­­si­ Ko­­man­­da­ Mər­­kə­­zi­ tə­­rə­­fin­­dən­ ona­ hə­­va­­lə­ olu­­nan­ ha­­va­hə­­dəf­­lə­­ri­­ni­məhv­et­­mək­və­ya­və­­ zi­­fə­­lə­­ri­­ni­ hə­­ya­­ta­ ke­­çir­­mə­­lə­­ri­­ni­ ən­­gəl­­lə­­ mək­­dir.

tAnıtıM Təh­­did­­lə­­rin­əsas­di­­na­­mi­­ka­­sı­­na­nə­­zər­ ye­­tir­­dik­­də­ in­­san­­sız­ təh­­di­­din­ gü­­nü­­müz­­ də­önəm­qa­­zan­­dı­­ğı­və­gə­­lə­­cək­­də­­ki­ha­­va­ təh­­did­ va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin­ bö­­yük­ bir­ bö­­lü­­mü­­ nün­ in­­san­­sız­ təh­­did­ ola­­ca­­ğı­ açıq­­dır.­ İn­­ san­­sız­ ha­­va­ təh­­did­ va­­si­­tə­­lə­­rin­­də­­ki­ tex­­ no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın­ in­­ki­­şa­­fı­­na­ pa­­ra­­lel­ ola­­raq,­ bun­­la­­rın­təs­­bi­­ti,­tə­­qi­­bi,­si­­nif­­lən­­di­­ril­­mə­­si,­ ana­­li­­zi­ və­ qar­­şı­­sı­­nın­ alın­­ma­­sı­ get­­dik­­cə­ çə­­tin­­lə­­şir.­Bö­­yük­ya­­yıl­­mış­Tak­­tik­Bal­­lis­­tik­ Ra­­ket­­lə­­rin­ təs­­bi­­ti­ və­ tə­­qi­­bi­ üçün­ kos­­ mos­­da­ yer­­lə­­şən­ sen­­sor­­la­­rın­ tət­­bi­­qi­ qa­­ çıl­­maz­­dır.­Ye­­nə­ey­­ni­çər­­çi­­və­­də­say­­la­­rı­və­ is­­ti­­fa­­də­­çi­­lə­­ri­sü­­rət­­lə­ar­­tan­bal­­lis­­tik­ra­­ket­ ­lə­­rin­ təs­­bi­­ti­ və­ iz­­lə­­nil­­mə­­si­ üçün­ ha­­va­­da­ yer­­lə­­şən­sen­­sor­­la­­ra­eh­­ti­­yac­du­­yu­­la­­caq.

Fərq­­li­sen­­sor­­lar­­dan­əl­­də­edi­­lən­fərq­­li­ in­­for­­ma­­si­­ya­­la­­rın­ (sen­­sor­ bil­­gi­­lə­­ri,­ gö­­ rün­­tü­ və­ s.)­ bir­ mər­­kəz­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­ və­ bir­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­(ko­­re­­la­­si­­ya)­özü­ilə­bə­­ra­­ bər­ ye­­ni­ prob­­lem­­lər­ mey­­da­­na­ çı­­xa­­ra­­ caq.­ Bu­ sə­­bəb­­dən­ sen­­sor­ ve­­ri­­lən­­lə­­ri­­nin­ mər­­kəz­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­və­ko­­re­­la­­si­­ya­­sı­önəm­ qa­­za­­na­­caq.

Ha­­va­təh­­did­va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin­uçuş­sü­­rə­­ti­ və­təs­­bit­olun­­ma­çə­­tin­­lik­­lə­­ri­göz­önü­­nə­ alın­­dı­­ğın­­da,­sen­­sor­və­ön­­lə­­mə­sis­­tem­­lə­ ­ri­ara­­sın­­da­(Sen­­sor­to­Shooter)­tə­­sir­­li­və­ təh­­lü­­kə­­siz­bir­ko­­man­­da­sis­­te­­mi­və­bu­üç­ sis­­te­­mi­ bir­ b­ iri­­nə­ bağ­­la­­yan­ sü­­rət­­li,­ eti­­ bar­­lı­ və­ kə­­sin­­ti­­siz­ bir­ ra­­bi­­tə­ sis­­te­­mi­­nə­ eh­­ti­­yac­ ya­­ra­­nır.­ Reak­­si­­ya­ müd­­də­­ti­ diq­­ qə­­tə­ alın­­dı­­ğın­­da­ ko­­man­­da­ida­­rəet­­mə­ sis­­te­­mi­ için­­də­ ça­­lı­­şa­­caq­ per­­so­­na­­lın­ ic­­ra­ sə­­hi­­fə­­sin­­də­ qə­­rar­ də­­yi­­şik­­lik­­lə­­rin­­dən­ kə­­

nar­­da­qal­­ma­­sı­və­qə­­rar­sis­­tem­­lə­­ri­­nin­də­ av­­to­­ma­­tik­ şə­­rait­­də­ ya­­pıl­­ma­­sı­ çə­­tin­ və­­ ziy­­yə­­tə­ dü­­şə­­cək.­ Bu­ sə­­bəb­­dən­ fərq­­li­ sə­­viy­­yə­­də­ yer­ alan­ ha­­va­­dan­ mü­­da­­fiə­ sis­­tem­­lə­­ri­­nin­tək­bir­yer­­dən­və­tə­­sir­­li­is­­ ti­­fa­­də­ olu­­na­ bil­­mə­­si­­ni­ tə­­min­ edən­ İn­­ teq­­rə­Olun­­muş­Ha­­va­­dan­Mü­­da­­fiə­Sis­­te­ ­mi­­nə­eh­­ti­­yac­du­­yu­­lur.

Er­­kən­ xə­­bər­­dar­­lıq­ sis­­te­­mi­ peyk­­lər,­ uzun­mən­­zil­­li­sen­­sor­­lar,­ön­xət­­də­yer­­ləş­ ­di­­ril­­miş­ sen­­sor­­lar,­ PUA­lar­ və­ AWACS­ (Air­ Bor­­ne­ Early­ War­­ning­ Sys­­tem)­ ki­­mi­ ele­­ment­­lər­­dən­ iba­­rət­­dir.­ Er­­kən­ xə­­bər­­ dar­­lıq­ sis­­tem­­lə­­ri­ va­­si­­tə­­si­ ilə­ təh­­did­­lə­­rin­ əv­­vəl­­cə­­dən­ təs­­bit­ və­ tə­­qi­­bi,­ ko­­man­­da­ ida­­rəet­­mə­ sis­­tem­­lə­­ri­­nə­ ye­­tər­­li­ reak­­si­­ya­ müd­­də­­ti­­nin­qa­­zan­­dı­­rıl­­ma­­sı­və­si­­lah­sis­­ tem­­lə­­ri­­nin­ yö­­nəl­­mə­ per­­for­­man­­sı­­nın­ ar­­ tı­­rıl­­ma­­sı­sa­­hə­­sin­­də­qa­­zanc­əl­­də­edi­­lir.

Bü­­tün­ bu­ qa­­bi­­liy­­yət­­lə­­rin­ qa­­zan­­dı­­rıl­­ ma­­sın­­da­ ən­ in­­ki­­şaf­ et­­miş­ İn­­teq­­rə­ Olun­­ muş­ Ha­­va­­dan­ Mü­­da­­fiə­ həl­­lə­­rin­­dən­ bi­­ri­ ASEL­­SAN­tə­­rə­­fin­­dən­ya­­ra­­dıl­­mış­və­2001­ ci­il­­dən­bu­ya­­na­Tür­­ki­­yə­Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­ ri­­nin­ is­­ti­­fa­­də­­sin­­də­ yer­ alan­ Ha­­va­­dan­ Ön­­cə­­dən­ Tə­­yin­ və­ Ko­­man­­da­ İda­­rəet­­mə­ Sis­­te­­mi­­dir­ (Ha­­va­ ER­­ken­ İkaz­ ve­ Ko­­mu­­ta­ Kont­­rol­ Sis­­te­­mi­ ­­ HE­­RİKKS).­ HE­­RİKKS­ tak­­tik­sə­­viy­­yə­­də­ha­­va­­dan­mü­­da­­fiə­ak­­tiv­ ­lə­­ri­­ni­ ida­­rə­ edən­ bir­ ko­­man­­da­ida­­rəet­­ mə­ sis­­te­­mi­­dir­ və­ HHM­ ra­­dar­­la­­rın­­dan­ alı­­nan­in­­for­­ma­­si­­ya­­lar­üz­­rə­real­vaxt­re­­ji­­ min­­də­ ha­­va­ mə­­ka­­nı­­nın­ rəs­­mi­­ni­ çı­­xa­­rır.­ Uy­­ğun­ HHM­ si­­lah­ sis­­tem­­lə­­ri­­nin­ se­­çi­­lən­ hə­­də­­fə­yön­­lən­­di­­ril­­mə­­si­­ni­tə­­min­edir.

Yu­­xa­­rı­­da­ qeyd­ et­­di­­yi­­miz­ ki­­mi,­ HE­­ RİKKS­2001­ci­il­­dən­Tür­­ki­­yə­Si­­lah­­lı­Qüv­­ və­­lə­­ri­­nin­ in­­ven­­ta­­rı­­na­ da­­xil­­dir.­ Tür­­ki­­yə­ Qu­­ru­Qo­­şun­­la­­rı­­nın­HHM­bir­­lik­­lə­­rin­­də­və­ Hər­­bi­ Də­­niz­ Qüv­­və­­lə­­ri­­nin­ ba­­za­­la­­rın­­da­ fəal­is­­ti­­fa­­də­olun­­maq­­da­­dır.

HERİKKS-in əsas iş prinsipi aşağıdakılardır: • Hə dəf İzi in for ma si ya la rı nı fərq li RLS­lər dən ala raq real vaxt re ji min ­ də ha va rəs mi ni ha zır la yır; • Real vaxt re ji min də ha va rəs mi ni si ­ lah sis tem lə ri nə gön də rir; • Ha va təh did lə ri ni ana liz edə rək ən uy ğun si lah la rı se çi lən hə dəf lə rə is ­ ti qa mət lən di rir; • Si lah sis tem lə ri nə hə va lə olu nan hə ­ dəf ba rə də in for ma si ya la rı pay la şır; HE­­RİKKS­ra­­dar­və­si­­lah­sis­­tem­­lə­­ri­ara­ ­sın­­da­la­­zım­olan­bağ­­lan­­tı­­nı­tə­­min­edə­­rək­ bir­ bi­­rin­­dən­ ası­­lı­ ol­­ma­­yan­ bu­ sis­­tem­­lə­­ri­ bir­­ləş­­di­­rə­­rək­ in­­teq­­ra­­si­­ya­ olun­­muş­ ha­­va­­ dan­mü­­da­­fiə­sis­­te­­mi­­ni­ya­­ra­­dır.­HE­­RİKKS­ in­sis­­tem­ar­­xi­­tek­­tu­­ra­­sı,­proq­­ram­və­təc­­hi­ ­zat­inf­­rast­­ruk­­tu­­ru­fərq­­li­olan­si­­lah­sis­­tem­ ­lə­­ri,­ ra­­dar­­lar­ Ko­­man­­da­ İda­­rəet­­mə­ Sis­­ tem­­lə­­ri­ ilə­ uy­­ğun­ in­­ter­­feys­­lər­ üzə­­rin­­dən­ bir­­lik­­də­ça­­lı­­şa­bi­­lən­və­in­­teq­­ra­­si­­ya­olu­­nan­ bir­for­­ma­­da­di­­zayn­edi­­lib.

Ha­­va­­dan­Mü­­da­­fiə­Əmə­­liy­­yat­Mər­­kə­­zi­ (HMƏM)­ HE­­RİKKS­ sis­­te­­mi­­nin­ əsas­ ko­­ man­­da­ ida­­rəet­­mə­ ele­­men­­ti­­dir.­ Mər­­kəz­ ha­­va­­dan­ mü­­da­­fiə­ ko­­man­­da­ he­­yə­­ti­­nin­ ona­ hə­­va­­lə­ olun­­muş­ böl­­gə­­də­­ki­ və­­ziy­­ yət­­dən­ xə­­bər­­dar­ edil­­mə­­si­ və­ tak­­tik­ sa­­ hə­­də­­ki­ bü­­tün­ HHM­ si­­lah­­la­­rı­­nın­ ida­­rə­ olun­­ma­­sı­məq­­sə­­di­ilə­is­­ti­­fa­­də­olu­­nur.

HMƏM­in­əsas­və­­zi­­fə­­lə­­ri­ra­­dar­­lar­­dan­ iz­ mə­­lu­­mat­­la­­rı­­nın­ top­­lan­­ma­­sı,­ ra­­dar­ sen­­sor­ iz­­lə­­ri­­nin­ bir­­ləş­­di­­ril­­mə­­si,­ ça­­lış­­dı­­ğı­ sa­­hə­­yə­aid­real­vaxt­re­­jim­­li­bir­­ləş­­miş­ha­­ va­ rəs­­mi­­nin­ ha­­zır­­lan­­ma­­sı­ və­ bu­­nun­ əmə­­liy­­yat­va­­hə­­sin­­də­­ki­HE­­RİKKS­alt­böl­­ mə­­lə­­ri­­nə­ötü­­rül­­mə­­si­ki­­mi­sı­­ra­­la­­na­bi­­lər.

HMƏM­ or­­du,­ kor­­pus­ və­ di­­vi­­zi­­ya­ sə­­ viy­­yə­­lə­­rin­­də­ is­­ti­­fa­­də­ olu­­na­­caq­ şə­­kil­­də­ ha­­zır­­la­­nıb.­Tak­­tik­sa­­hə­­də­ge­­niş­böl­­gə­­də­ xid­­mət­ edən­ və­ HE­­RİKKS­ tə­­rə­­fin­­dən­ ida­­rə­edi­­lən­çox­say­­da­HHM­ele­­ment­­lə­ ­ri­ var­­sa,­ tə­­lə­­bə­ uy­­ğun­ ola­­raq­ sis­­tem­ için­­də­bir­ne­­çə­HMƏM­ya­­ra­­dı­­la­bi­­lər.

HMƏM­si­­lah­və­ra­­dar­sen­­sor­sis­­tem­­ lə­­ri­­nə­ mü­­va­­fiq­ in­­ter­­fey­­sin­ va­­si­­tə­­si­ ilə­ bağ­­la­­nır.­ HMƏM­in­ si­­lah­ və­ ra­­dar­­lar­­la­ real­ vaxt­ re­­ji­­min­­də­ bağ­­lan­­tı­­sı­ hər­ cür­ ha­­va­ təh­­did­­lə­­ri­­ni­ ön­­lə­­mək­ üçün­ va­­cib­ olan­ mi­­ni­­mum­ reak­­si­­ya­ müd­­də­­ti­­ni­ tə­­ min­edə­­cək­şə­­kil­­də,­ASEL­­SAN­ra­­bi­­tə­ci­­ haz­­la­­rı­­nın­ yar­­dı­­mı­ ilə­ sü­­rət­­li­ və­ eti­­bar­­lı­ ra­­bi­­tə­şə­­bə­­kə­­si­ilə­tə­­min­olu­­nur.­Ra­­dar­­ lar­ ha­­va­ izi­ mə­­lu­­mat­­la­­rı­­nı­ HMƏM­ə­

yanvar-fevral 2015 27

TANITIM gön­­də­­rir­­lər. Bu iz mə­­lu­­mat­­la­­rın­­dan is­­ti­­ fa­­də edi­­lə­­rək HMƏM ha­­va mə­­ka­­nı­­nın rəs­­mi­­ni çı­­xa­­rır və Təh­­did­­lə­­rin Də­­yər­­lən­­ di­­ril­­mə­­si və Si­­lah Se­­çi­­mi Al­­qo­­ritm­­lə­­ri­­ni (TDSS) is­­ti­­fa­­də edə­­rək, hə­­dəf­­lə­­rə ən uy­­ ğun si­­lah se­­çi­­mi­­nə qə­­rar ve­­rir. Si­­lah­­la­­ra hə­­dəf se­­çi­­mi hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lər­­kən ope­­ra­­ tor hə­­dəf­­lə­­rin si­­lah mən­­zi­­lin­­də olub ol­­ ma­­dı­­ğı­­nı, si­­la­­hın baş­­qa bir hə­­də­­fə se­­çi­­ lib-se­­çil­­mə­­di­­yi­­ni və si­­lah­­la­­rın və­­ziy­­yə­­ti ilə bağ­­lı mə­­lu­­mat­­la­­rı iz­­lə­­yə bi­­lir. Ümu­­mi­­lik­­də HE­­RİKKS di­­gər Ko­­man­­ da İda­­rəet­­mə və HHM sis­­tem­­lə­­ri ilə bir­ ­lik­­də ça­­lı­­şa­­raq, müş­­tə­­rək hər­­bi əmə­­liy­­ yat­­la­­rın ic­­ra­­sın­­da yer ala bi­­lər.

Bu çər­­çi­­və­­də HE­­RİKKS-də STA­­NAG 4312 LLA­­PI (Low Le­­vel Air Pic­­tu­­re In­­ter­ ­fa­­ce) stan­­dar­­tı­­na uy­­ğun ola­­raq di­­zayn olun­­muş LLA­­PI ara va­­hi­­di üzə­­rin­­dən NA­­TO və müt­­tə­­fiq öl­­kə­­lər ilə qar­­şı­­lıq­­lı ha­­va mə­­ka­­nı in­­for­­ma­­si­­ya­­la­­rı­­nın pay­­la­­şı­­ mı müm­­kün­­dür. HE­­RİKKS sa­­hib ol­­du­­ğu Link-16, JREAP, Link-11B və Link-1 tak­­tik da­­ta link­­lə­­ri üzə­­rin­­dən di­­gər ko­­man­­da ida­­rəet­­mə sis­­tem­­lə­­ri ilə bir­­lik­­də ça­­lı­­şır.

Kom­­pü­­ter, Ope­­ra­­tor Pul­­tun­­dan real za­­man­­lı ha­­va mə­­ka­­nı rəs­­mi­­ni çı­­xa­­rar­­kən dost və düş­­mən ha­­va iz­­lə­­ri, eti­­bar­­lı ha­­va dəh­­liz­­lə­­ri ki­­mi mə­­lu­­mat­­lar rə­­qəm­­sal xə­­ ri­­tə­­lər üzə­­rin­­dən gös­­tə­­ril­­mək­­də­­dir. Ra­­ dar və si­­lah sis­­tem­­lə­­ri­­nə aid və­­ziy­­yət, uy­­ğun­­luq və əha­­tə et­­di­­yi sa­­hə bil­­gi­­lə­­ri də ek­­ran­­da gö­­rü­­nür.

HMƏM-in qa­­bi­­liy­­yət­­lə­­ri aşa­­ğı­­da­­kı­­ lar­­dır • ­­Fərq­­li sen­­sor­­lar­­dan gə­­lən ha­­va iz­­lə­­ ri­­nin bir­­ləş­­di­­ri­­lə­­rək real za­­man­­lı ha­­ va mə­­ka­­nı rəs­­mi­­nin ha­­zır­­lan­­ma­­sı, • ­­Ha­­va mə­­ka­­nı­­nın real vaxt re­­ji­­min­­də rə­­qəm­­sal xə­­ri­­tə­­lər üzə­­rin­­də iz­­lən­­ mə­­si, • ­­Ha­­va rəs­­mi­­nin di­­gər HMƏM-lə­­rə və si­­lah sis­­tem­­lə­­ri­­nə pay­­lan­­ma­­sı, • ­­Rə­­qəm­­sal xə­­ri­­tə­­lər üzə­­rin­­də fərq­­li ana­­liz va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin təq­­dim olun­­ma­­ sı, • ­­Sis­­tem ele­­ment­­lə­­ri­­nə aid yer, əmə­­ liy­­yat du­­ru­­mu və ci­­haz in­­for­­ma­­si­­ya­ ­la­­rı­­nın iz­­lə­­nil­­mə­­si və pay­­la­­şı­­mı, • ­­Ma­­nual, ya­­rı­­mav­­to­­ma­­tik və ya tam av­­to­­ma­­tik ola­­raq ha­­va təh­­did­­lə­­ri­­nə qar­­şı ən uy­­ğun si­­la­­hın se­­çi­­mi və is­­ti­ ­qa­­mət­­lən­­di­­ril­­mə­­si, • ­­Ra­­dioelekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə va­­si­­tə­­lə­­ri­­nə qar­­şı qo­­ru­­ma­­lı, əm­­niy­­yət­­li və eti­­bar­ ­lı ra­­bi­­tə­­nin tə­­mi­­ni, • ­­Sis­­tem ope­­ra­­tor­­la­­rı­­nın və per­­so­­na­­lın tə­­lim eh­­ti­­yac­­la­­rı üçün si­­mul­­ya­­si­­ya sse­­na­­ri­­lə­­ri­­nin ha­­zır­­lan­­ma­­sı, • ­­Və­­zi­­fə və tə­­lim si­­mul­­ya­­si­­ya­­la­­rı­­nın qeyd edil­­mə­­si və ye­­ni­­dən oy­­na­­dıl­­ma­­sı,

28 AZERI DEFENCE

• ­­Ha­­va sa­­hə­­si­­nə nə­­za­­rət edən əmir­­lə­ ­rin (ACO) və Ha­­va xid­­mət əmir­­lə­­ri­­ nin (ATO) ha­­zır­­lan­­ma­­sı və ya­­yı­­mı, • ­­Hər cür ha­­va şə­­raitin­­də xid­­mət edə bil­­mə, • ­­Hər­­bi stan­­dart­­la­­ra uy­­ğun­­luq, • A­­çıq sis­­tem di­­zay­­nı­­na, mo­­dern ra­­ dar sen­­sor və si­­lah sis­­tem­­lə­­ri­­nə uy­­ ğun­­lu­­ğu, • ­­Mo­­dul­­yar proq­­ram və təc­­hi­­zat inf­­ rast­­ruk­­tu­­ru, • ­­Da­­ğı­­nıq di­­zay­­na uy­­ğun­­luq, • ­­Hə­­rə­­kət­­li və sa­­bit tət­­bi­­qə uy­­ğun ol­­ ma­­sı, • Ə­­mə­­liy­­yat böl­­mə­­lə­­ri üçün mi­­ni­­mum qu­­rul­­ma və top­­lan­­ma za­­ma­­nı, • 24 saat kə­­sin­­ti­­siz xid­­mət edə bil­­mə­ ­si.

Fərq­­li HHM sis­­tem­­lə­­ri­­nin tək bir mər­ ­kəz­­də in­­teq­­ra­­si­­ya­­sı­­nın nə­­ti­­cə­­si ola­­raq əl­­də edi­­lə­­cək İn­­teq­­rə Olun­­muş Ha­­va­­ dan Mü­­da­­fiə Sis­­te­­mi ilə HHM sis­­tem­­lə­­ ri­­nin tə­­sir­­li is­­ti­­fa­­də­­si və təh­­did­­lə­­rin ön­­ cə­­dən tə­­sir­­siz ha­­la gə­­ti­­ri­­lə bil­­mə­­si, bu­­ nun sa­­yə­­sin­­də • HHM ün­­sür­­lə­­ri­­nin tə­­sir­­li və şə­­kil­­də plan­­lan­­ma­­sı tə­­min olu­­na­­caq.

• Er­­kən xə­­bər­­dar­­lıq sis­­tem­­lə­­ri və sen­­ sor­­lar­­dan əl­­də olu­­nan mə­­lu­­mat­­lar ilə or­­taq ha­­va mə­­ka­­nı rəs­­mi ha­­zır­­ la­­na­­raq və­­ziy­­yət ba­­rə­­də in­­for­­ma­­si­­ ya­­lı­­lıq tə­­min olu­­na­­caq.

• ­­Se­­çim qə­­ra­­rı mü­­va­­fiq şəxs tə­­rə­­fin­­ dən tək bir mər­­kəz­­dən hə­­ya­­ta ke­­çi­­ ri­­lə­­rək bü­­tün sis­­tem­­lə­­rə ötü­­rü­­lə­­cək.

Be­­lə­­cə se­­çim fərq­­li­­li­­yi qal­­ma­­ya­­caq.

• HHM ba­­rə­­də in­­for­­ma­­si­­ya­­lar (YHSKT, HGE, IFF kod­­la­­rı, si­­lah ida­­rəet­­mə və­­ ziy­­yə­­ti və s.) tək bir mər­­kəz­­dən tə­­yin edi­­lə­­rək bü­­tün sis­­tem­­lə­­rə ötü­­rü­­lə­­cək.

• ­­Tak­­tik bal­­lis­­tik ra­­ket­­lər­­dən mü­­da­­fiə ba­­rə­­də ana­­liz­­lər ha­­zır­­la­­na bi­­lə­­cək.

• ­­Hə­­dəf­­lə­­rin se­­çi­­mi­­nin tək bir mər­­ kəz­­dən yö­­nəl­­di­­lə bil­­mə­­si ilə təh­­did üçün va­­cib atəş sıx­­lı­­ğı tə­­min edi­­lə­­ cək. Gə­­rək­­siz si­­lah is­­ti­­fa­­də­­si­­nə son qo­­yul­­maq­­la sur­­sa­­ta qə­­naət tə­­min olu­­na­­caq.

• ­­Bağ­­lı olan sis­­tem­­lə­­rin və­­ziy­­yə­­ti iz­­lə­­ ni­­lə­­rək la­­zım olan vaxt­­da mü­­da­­xi­­lə edi­­lə­­cək. Ra­­bi­­tə sis­­tem­­lə­­ri ara­­sın­­da­ ­kı gə­­rək­­li in­­teq­­ra­­si­­ya­­lar tə­­min olu­­ na­­raq sis­­tem­­lər ara­­sın­­da sü­­rət­­li və eti­­bar­­lı in­­for­­ma­­si­­ya mü­­ba­­di­­lə­­si im­­ ka­­nı ya­­ra­­dı­­la­­caq.

Qı­­sa, or­­ta və uzun mən­­zil­­li təh­­did­­lə­­ rə qar­­şı mü­­da­­fiə üçün ge­­niş çər­­çi­­və­­də sen­­sor və ko­­man­­da ida­­rəet­­mə ele­­ment­ ­lə­­ri ilə fərq­­li tip­­lər­­də ön­­lə­­yi­­ci sis­­tem­­lə­­ri özün­­də cəm­­ləş­­di­­rən HHM çə­­ti­­ri­­nin ha­­ zır­­lan­­ma­­sı la­­zım­­dır. HHM sis­­tem­­lə­­ri­­nin in­­teq­­ra­­si­­ya olun­­muş ha­­va­­dan mü­­da­­fiə şə­­bə­­kə­­si içə­­ri­­sin­­də is­­ti­­fa­­də­­si önəm­­li­­dir.

Sen­­sor və si­­lah­­la­­rın ida­­rəet­­mə­­si­­ni ger­­ çək­­ləş­­di­­rən, doğ­­ru hə­­də­­fə, doğ­­ru za­­ man­­da uy­­ğun si­­lah­­lar­­la atəş edil­­mə­­si­­ni tə­­min edən ko­­man­­da ida­­rəet­­mə sis­­ tem­­lə­­ri ara­­sın­­da­­kı in­­teq­­ra­­si­­ya ha­­va­­dan mü­­da­­fiənin tə­­si­­ri­­ni ar­­tan bir qüv­­və ola­­ caq. AD

Texnologİya

yanvar-fevral 2015 29

tEXnoLogİyA

“Eurofighter”in­ motoruna­ ASELSAN­ sistemləri­ nəzarət­edəcək Tür­­ki­­yə­ mü­­da­­fiə­ sə­­na­­ye­­si­­nin­ li­­der­ qu­­ru­­mu­ olan­ ASEL­­SAN­ ilə­ dün­­ya­­nın­ apa­­rı­­cı­ dö­­yüş­ təy­­ya­­rə­­lə­­rin­­dən­ “Euro­­ figh­­ter­ Typ­­hoon”un­ EJ200­ mo­­tor­ sis­­ tem­­lə­­ri­­ni­ is­­teh­­sal­ EURO­­JET­ fir­­ma­­sı­ ilə­ əmək­­daş­­lıq­ Me­­mo­­ran­­du­­mu­ im­­za­­la­­yıb.­ ASEL­­SAN­ın­baş­di­­rek­­to­­ru­Faik­Eken­və­ EURO­­JET­in­ İda­­rə­ He­­yə­­ti­­nin­ səd­­ri­ Kli­­

mes­ Lin­­den­ (Cle­­mens­ Lin­­den)­ tə­­rə­­fin­­ dən­ im­­za­­la­­nan­ me­­mo­­ran­­dum­ ilə­ tə­­rəf­­ lər,­ mo­­tor­ nə­­za­­rət­ sis­­tem­­lə­­ri,­ mo­­tor­ sağ­­lam­­lı­­ğı­ mo­­ni­­to­­rinq­ sis­­tem­­lə­­ri­ möv­­ zu­­la­­rın­­da­ or­­taq­ ça­­lı­­şa­­caq­­lar.­ Mo­­tor­ nə­­ za­­rət­ sis­­tem­­lə­­ri­ mo­­tor­ üzə­­ri­­nə­ qu­­ru­­la­­ caq­ sen­­sor­­la­­rın­ mə­­lu­­mat­­la­­rı­­nı­ is­­ti­­fa­­də­ edə­­rək­mü­­hər­­ri­­kin­op­­ti­­mal­per­­for­­mans­

“Hür­­kuş”­test­­lə­­ri­ba­­şa­vur­­du,­ ye­­ni­nə­­sil­“An­­ka”­ha­­va­­da Tür­­ki­­yə­­nin­ TU­­SAŞ­ şir­­kə­­ti­­nin­ mü­­hən­­ dis­­lə­­ri­tə­­rə­­fin­­dən­di­­zayn­və­is­­teh­­sal­olu­­ nan­ “Hür­­kuş”­ Ye­­ni­ Nə­­sil­ Tə­­məl­ Tə­­lim­ Təy­­ya­­rə­­si­ test­­lə­­ri­­nin­ so­­nun­­cu­­su­ olan­ Mak­­si­­mal­Güc­Tət­­bi­­qi­Mər­­hə­­lə­­si­­ni­uğur­­ la­ta­­mam­­la­­yıb.­Ser­­ti­­fi­­kat­­laş­­dır­­ma­mər­­hə­ ­lə­­sin­­də­ ke­­çi­­ri­­lən­ test­­lər­ EASA­ və­ Mül­­ki­ Aviasi­­ya­ Baş­ İda­­rə­­si­­nin­ nə­­za­­rə­­ti­ al­­tın­­da­

30 AZERI DEFENCE

ke­­çi­­ri­­lib­ və­ mak­­si­­mum­ yük­ sta­­tik­ test­ təy­­ya­­rə­­si­­nə­uğur­­la­tət­­biq­edi­­lib.­Bir­il­ya­­ rım­ər­­zin­­də­ke­­çi­­ri­­lən­test­­lər­­də­sta­­tik­test­ təy­­ya­­rə­­si­­nə­ “Hür­­kuş”un­ uçuş­ za­­ma­­nı­ mə­­ruz­ qa­­la­ bi­­lə­­cə­­yi­ fərq­­li­ tip­­lər­­də­ va­­cib­ yük­­lən­­mə­­lər­tət­­biq­olu­­nub.­Bü­­tün­test­­lər­ uğur­­la­ta­­mam­­la­­na­­raq­mü­­va­­fiq­ser­­ti­­fi­­kat­ ­laş­­dır­­ma­tə­­ləb­­lə­­ri­ye­­ri­­nə­ye­­ti­­ri­­lib.

­ a­ işi­­nə­ nə­­za­­rə­­ti­ hə­­ya­­ta­ ke­­çi­­rən­ elekt­­ d ron­ ele­­ment­­lər­­dir.­ Mo­­tor­ sağ­­lam­­lı­­ğı­ mo­­ni­­to­­rinq­ sis­­tem­­lə­­ri­­nin­ kö­­mə­­yi­ ilə,­ mo­­tor­per­­for­­man­­sı­uçuş­əs­­na­­sın­­da­iz­­lə­ ­ni­­lə­­cək­və­top­­la­­nan­mə­­lu­­mat­­la­­rın­yer­­də­ olan­ba­­xım­mər­­kə­­zin­­də­ana­­li­­zi­ilə­mo­­tor­ kom­­po­­nent­­lə­­ri­­nin­və­par­­ça­­la­­rı­­nın­qa­­lan­ ömür­­lə­­ri­he­­sab­­la­­na­­caq.

TU­­SAŞ­şir­­kə­­ti­yan­­va­­rın­30­da­“An­­ka”­ pi­­lot­­suz­apa­­ra­­tı­­nın­“Blok­B”­kon­­fi­­qu­­ra­­si­ ­ya­­sı­ilk­uçu­­şu­­nu­ger­­çək­­ləş­­dir­­mə­­si­xə­­bə­ ­ri­­ni­ya­­yıb.­“Blok­B”­kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­sı­2013­ cü­ il­­də­ “An­­ka”nın­ qə­­bu­­lu­ ta­­mam­­lan­­mış­ “Blok­A”­kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­sın­­da­əl­­də­olu­­nan­ təc­­rü­­bə­ əsa­­sın­­da­ ha­­zır­­la­­nıb.­ Av­­to­­ma­­tik­ qalx­­ma­və­en­­mə­ilə­hə­­ya­­ta­ke­­çi­­ri­­lən­ilk­ uçuş­­da­fərq­­li­av­­to­­pi­­lot­və­en­­mə­re­­jim­­lə­ ­ri­­nin­ test­­lə­­ri­ prob­­lem­­siz­ olub.­ “Blok­ A”­ kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­sın­­da­ yer­ alan­ EO/IR­ ka­­ me­­ra­­ya­ əla­­və­ ola­­raq­ SAR/ISAR/GM­­TI­ ra­­da­­rı­ da­­şı­­ya­ bi­­lən­ “Blok­ B”­ fay­­da­­lı­ yük­ da­­şı­­ma­im­­ka­­nı­ilə­ye­­ni­nə­­sil­in­­teq­­ra­­si­­ya­ la­­yi­­hə­­lə­­ri­üçün­də­önəm­­li­inf­­rast­­ruk­­tu­­ra­ ma­­lik­­dir.

UM­­TAS-dan tam hə­­dəf Tür­­ki­­yə­­nin RO­­KET­­SAN şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­ ­ ən Mil­­li ola­­raq ha­­zır­­lan­­mış və test­­lər­­ d dən uğur­­la keç­­miş uzun mən­­zil­­li tank əley­­hi­­nə ra­­ke­­ti­­nin (UM­­TAS) kva­­li­­fi­­ka­­si­­ya mər­­hə­­lə­­si­­nin bu il için­­də ta­­mam­­la­­na­­raq se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­nıl­­ma­­sı plan­­laş­­ dı­­rı­­lır. İlk tes­­ti 2014-cü ilin fev­­ral ayın­­da ger­­çək­­ləş­­di­­ril­­miş ra­­ke­­tin he­­li­­kop­­ter­­dən inf­­ra­­qır­­mı­­zı baş­­lıq­­la hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən il ka­­tış tes­­tin­­də yük­­sək nailiy­­yət əl­­də olu­­ nub. UM­­TAS-ın önəm­­li is­­ti­­fa­­də kon­­sep­­ si­­ya­­sı olan “at-unut” re­­ji­­mi də test­­lər­­də özü­­nü doğ­­rul­­dub.

Uzun mən­­zil­­li tank əley­­hi­­nə ra­­ket (UM­­TAS) la­­yi­­hə­­si Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­ ­ri­­nin uzun mən­­zil­­li tank əley­­hi­­nə ra­­ket­­lə­ ­rə olan eh­­ti­­ya­­cı­­nı qar­­şı­­la­­maq məq­­sə­­di ilə baş­­la­­dı­­lıb. Ha­­zır­­lan­­ma­­sı­­na 2008-ci ilin sent­­yabr ayın­­dan baş­­la­­nı­­lan bu ra­­ket T129 ATAK zər­­bə he­­li­­kop­­te­­ri­­nin əsas dö­­ yüş sur­­sat­­la­­rın­­dan bi­­ri ola­­caq. He­­li­­kop­­ ter­­dən atış­­la­­rın apa­­rıl­­ma­­sı üçün ha­­zır­­lan­ ­mış UM­­TAS tank­­la­­ra qar­­şı tə­­sir­­li ol­­maq­­la ya­­na­­şı rə­­qib sis­­tem­­lər­­dən bir sı­­ra üs­­tün­­ lük­­lə­­ri­­nə gö­­rə fərq­­lə­­nir. Ra­­ke­­tin iki tip dö­­yüş baş­­lı­­ğı möv­­cud­­dur – gö­­rün­­tü­­lə­­yi­­ci inf­­ra­­qır­­mı­­zı və la­­zer. İnf­­ra­­qır­­mı­­zı ka­­me­­ra təs­­vi­­ri RF va­­si­­tə­­si ilə bu­­ra­­xı­­cı qur­­ğu­­ya, ora­­dan isə atı­­cı­­nın ek­­ra­­nı­­na ötü­­rür. Həs­­ sas iz­­lə­­yi­­ci-kont­­rol sis­­te­­mi­­nə da­­ya­­nan

Texnologİya

is­­ti­­fa­­də kon­­sep­­ti, is­­ti­­fa­­də­­çi­­yə ge­­cə-gün­­ düz və pis ha­­va şə­­raitin­­də hə­­də­­fə atış ön­­cə­­si, atış son­­ra­­sı ki­­lid­­lən­­mə, hə­­də­­fin ye­­ni­­lən­­mə­­si və hə­­də­­fin üzə­­rin­­də zər­­bə en­­di­­ri­­lə­­cək nöq­­tə­­nin se­­çi­­mi ki­­mi im­­kan­­ lar təq­­dim edir. Ra­­ket sa­­hib ol­­du­­ğu yük­­ sək per­­for­­mans­­lı tan­­dem dö­­yüş baş­­lı­­ğı sa­­yə­­sin­­də müasir tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın tət­­biq olun­­du­­ğu tank zi­­reh­­lə­­ri­­nə, be­­ton qur­­ğu­ ­la­­ra qar­­şı tə­­sir­­li­­dir. La­­zer baş­­lıq­­lı L-UM­­

TAS ha­­va­­dan ye­­rə, atış ön­­cə­­si və atış son­­ra­­sı ki­­lid­­lə­­nə bi­­lən ya­­rı ak­­tiv la­­zer baş­­lı­­ğa sa­­hib­­dir. Bu ra­­ket zər­­bə he­­li­­kop­­ ter­­lə­­rin­­dən və yer üs­­tü nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­ lə­­rin­­dən ge­­cə və gün­­düz atış­­lar hə­­ya­­ta ke­­çir­­mə­­yə im­­kan ve­­rir. İs­­ti­­fa­­də olu­­nan dö­­yüş baş­­lı­­ğı­­na gö­­rə tank­­lar, zi­­reh­­li trans­­port­­yor­­lar, ma­­şın­­lar, is­­teh­­kam­­lar, bi­­ na və aşa­­ğı mə­­sa­­fə­­də uçan he­­li­­kop­­ter­­lə­ ­rə qar­­şı tət­­biq olu­­na bi­­lər.

MMP ilk atış test­­lə­­ri­­ni keç­­di Fran­­sa Mü­­da­­fiə Sa­­tı­­nal­­ma­­lar Agent­­li­­yi (Di­­rec­­tion Ge­­ne­­ra­­le de l’Ar­­me­­ment) MMP­­ye­­ni nə­­sil tank əley­­hi­­nə ida­­rə olu­­nan ra­­ke­­tin (Mis­­si­­le de Mo­­yen­­ne Por­­ tee) ilk atı­­şı­­nı ke­­çi­­rib. İs­­teh­­sal­­çı MB­­DA şir­­kə­­ti­­nin yay­­dı­­ğı mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, Mi­­ LAN tank əley­­hi­­nə ra­­ket­­lə­­ri­­nin əvəz et­­mək üçün ha­­zır­­lan­­mış MMP test atı­­şın­ ­da 4000 metr uzaq­­lıq­­da­­kı hə­­də­­fə ki­­lid­­lə­­nə­­rək məhv edib. Fran­­sa Si­­lah­­lı Qüv­­ və­­lə­­ri­­nin 2014-2019-cu il­­lər­­də ar­­se­­na­­lı­­nın müasir­­ləş­­di­­ril­­mə­­si proq­­ra­­mı çər­­çi­­ və­­sin­­də ha­­zır­­lan­­mış ye­­ni nə­­sil tank əley­­hi­­nə ra­­ket sis­­te­­mi olan MMP-nin Fran­­sız or­­du­­su­­na si­­la­­hın çat­­dı­­rıl­­ma­­sı 2017-ci ilə plan­­laş­­dı­­rı­­lır.

MMP iki nə­­fər tə­­rə­­fin­­dən ida­­rə olu­­nur. Ra­­ket kon­­tey­­ne­­ri­­nin çə­­ki­­si 15 kq, bu­­ra­­xı­­cı sis­­te­­min çə­­ki­­si isə 11 kq (ba­­ta­­re­­ya və tri­­pod da­­xil) təş­­kil edir. “At və unut” prin­­si­­pi­­nə ma­­lik MMP ra­­ke­­ti­­nin tan­­dem dö­­yüş baş­­lı­­ğı 4000 metr mə­­sa­ ­fə­­dən sı­­ğı­­na­­caq­­lar və hə­­rə­­kət ha­­lın­­da olan zi­­reh­­li va­­si­­tə­­lə­­rə qar­­şı tə­­sir­­li­­dir.

Ka­­na­­da Or­­du­­su­­nun ye­­ni av­­to­­ma­­tı Ka­­na­­da Mü­­da­­fiə Təd­­qi­­qat­­la­­rı və İn­­ki­­şa­­fı Mər­­kə­­zi (DRDC) “Colt Ca­­na­­da” şir­­kə­ t­ i ilə bir­­lik­­də ye­­ni hü­­cum tü­­fən­­gi­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı üz­­rə iş­­lə­­ri ta­­mam­­la­­yıb. DRDC-in yay­­dı­­ğı mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, Ka­­na­­da Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin si­­fa­­ri­­şi üz­­rə ha­­zır­­lan­­mış ye­­ni si­­lah bull­­pap di­­zay­­na əsas­­la­­nır. Yün­­gül çə­­ki­­li si­­la­­ha müx­­tə­­lif atış kont­­rol sen­­sor­­la­ ­rı, həm­­çi­­nin elekt­­ro-op­­tik sis­­tem­­lər qu­­raş­­dır­­maq im­­kan­­la­­rı möv­­cud­­dur. Ye­­ni hü­­ cum tü­­fən­­gi 5.56 çap­­lı pat­­ron­­lar­­la ya­­na­­şı 12 ka­­libr­­li ov tü­­fən­­gi­­nin pat­­ro­­nu və ya 40 mm çap­­lı qum­­ba­­ra­­lar­­la da atəş aça bi­­lə­­cək. Ka­­na­­da Or­­du­­su­­nun əs­­gər sis­­tem­ ­lə­­ri qru­­pu­­nun rəisi, pod­­pol­­kov­­nik Ser­­ge La­­po­­ni­­te bil­­di­­rib ki, bu si­­lah şə­­hər, dağ, me­­şə, səh­­ra və Ark­­tik əra­­zi­­lər­­də is­­ti­­fa­­də olu­­na­­caq. Hü­­cum tü­­fən­­gi 2009-cu il­­də elan edil­­miş proq­­ram çər­­çi­­və­­sin­­də ya­­ra­­dı­­lıb. Növ­­bə­­ti in­­ki­­şaf mər­­hə­­lə­­sin­­də, əla­­və ni­­şan­­gah və av­­to­­ma­­tik hə­­dəf de­­tek­­si­­ya im­­kan­­la­­rı öy­­rə­­ni­­lə­­cək.

yanvar-fevral 2015 31

REgİon

Qa­­za­­xıs­­tan­ HDQ­ha­­va­ yas­­tıq­­lı­ka­­ter­­lər­­lə­ ma­­raq­­la­­nır İn­­gil­­tə­­rə­­nin­ “Grif­­fon­ Ho­­me­­work­ Ho­­ verc­­raft”­ şir­­kə­­ti­ Qa­­za­­xıs­­tan­ Hər­­bi­ Də­­niz­ Qüv­­və­­lə­­ri­iləa­“Grif­­fon­8100TD”­ha­­va­yas­ ­tıq­­lı,­ iki­ mo­­tor­­lu­ ka­­te­­ri­­nin­ al­­ğı­sat­­qı­­sı­­na­ dair­da­­nı­­şıq­­lar­apa­­rır.­Yan­­va­­rın­29­da­As­­ ta­­na­­da­ “Grif­­fon­ Ho­­me­­work­ Ho­­verc­­raft”­ şir­­kə­­ti­­nin­nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri­ilə­Qa­­za­­xıs­­ta­­nın­

“Kazs­­pe­­seks­­port”­şir­­kə­­ti­və­Mü­­da­­fiə­Na­­ zir­­li­­yi­ara­­sın­­da­ke­­çi­­ril­­miş­gö­­rüş­­də­in­­gil­­tə­­ rə­­li­mü­­tə­­xəs­­sis­­lər­ka­­te­­rin­tex­­ni­­ki­xa­­rak­­te­­ ris­­ti­­ka­­la­­rı­ və­ im­­kan­­la­­rı­ ba­­rə­­də­ təq­­di­­mat­ ke­­çi­­rib,­sual­­la­­rı­ca­­vab­­lan­­dı­­rıb­­lar.

Də­­niz­sət­­hin­­də­yük­­sək­sü­­rət­­lə­hə­­rə­­kət­ edən­ “Grif­­fon­ 8100TD”­ ka­­te­­ri­ lo­­gis­­tik­ və­

am­­fi­­bi­­ya­ əmə­­liy­­yat­­la­­rı­­na­ dəs­­tək,­ ha­­be­­lə­ bə­­rə­xid­­mə­­tin­­də­is­­ti­­fa­­də­olu­­nur.­Uzun­­lu­­ ğu­22.5,­eni­isə­11­metr­təş­­kil­edən­ka­­ter­ 12­ton­yük­və­ya­70­sər­­ni­­şin­da­­şı­­ma­­ğı­ba­­ ca­­rır.­Alü­­mi­­nium­göv­­də­­li­ka­­ter­iki­ədəd­su­ so­­yut­­ma­­lı­630kW­(840­at­gü­­cün­­də)­“Ive­­ co”­di­­zel­mü­­hər­­rik­­lə­­ri­ilə­təc­­hiz­edi­­lib.

Ru­­si­­ya­Xə­­zər­do­­nan­­ma­­sı­­nı­ye­­ni­­lə­­yir Ru­­si­­ya­ 2015­ci­ il­ ər­­zin­­də­ Xə­­zər­ do­­ nan­­ma­­sı­­nın­tər­­ki­­bi­­nə­4­ədəd­23370­la­­yi­ ­hə­­li­çox­­funk­­si­­ya­­lı­hər­­bi­ka­­ter­da­­xil­et­­mə­ ­yi­ plan­­laş­­dı­­rır.­ Ya­­xın­ vaxt­­lar­­da­ döv­­lət­ sı­­ naq­­la­­rı­ baş­­la­­na­­caq­ ka­­ter­­lər­ do­­nan­­ma­­ya­ ca­­ri­ilin­bi­­rin­­ci­ya­­rı­­sın­­da­qə­­bul­olu­­na­­caq.

23370­la­­yi­­hə­­li­ka­­ter­­lər­on­­lar­­da­qu­­rul­ ­muş­ava­­dan­­lıq­­lar­­dan­ası­­lı­ola­­raq­dal­­ğıc,­ ax­­ta­­rış­xi­­la­­set­­mə,­ yan­­ğın­ sön­­dür­­mə­ və­ ya­eko­­lo­­ji­ka­­ter­ki­­mi­müx­­tə­­lif­tə­­yi­­nat­­lar­

üz­­rə­ is­­ti­­fa­­də­ olu­­na­ bi­­lər.­ Bu­ ka­­ter­­lə­­rin­ sü­­rə­­ti­10­mil,­üz­­mə­uzaq­­lı­­ğı­200­mil­­dir.

Qeyd­edək­ki,­Ru­­si­­ya­HDQ­nin­Xə­­zər­ flo­­ti­­li­­ya­­sı­ üçün­ Həş­­tər­­xan­­da­­kı­ gə­­mi­­qa­­ yır­­ma­ za­­vo­­dun­­da­ ümu­­mi­­lik­­də­ 23370­ la­­yi­­hə­­li­ dörd­ ka­­te­­ri­ ti­­ki­­lib.­ Bi­­rin­­ci­ çox­­ funk­­si­­ya­­lı­ mo­­dul­­yar­ ka­­te­­rin­ sı­­naq­­la­­rı­ 2014­cü­ ilin­ de­­kabr­ ayın­­da­ ye­­kun­­la­­şıb­ və­ka­­te­­rin­ya­­xın­vaxt­­lar­­da­si­­lah­­lan­­ma­­ya­ qə­­bu­­lu­göz­­lə­­ni­­lir.

İran­“Saeqeh­2”­təy­­ya­­rə­­si­­ni­si­­lah­­lan­­ma­­ya­qə­­bul­etdi İran­ Hər­­bi­ Ha­­va­ Qüv­­və­­lə­­ri­ fev­­ra­­lın­ 9­da­yer­­li­mü­­hən­­dis­­lə­­rin­iş­­ti­­ra­­kı­ilə­ha­­zır­ ­lan­­mış­ “Saeqeh”­ dö­­yüş­ təy­­ya­­rə­­lə­­ri­­nin­ ye­­ni­nəs­­li­­ni­təq­­dim­edib.­“Saeqeh­2”­ad­­ lı­ye­­ni­təy­­ya­­rə­sə­­lə­­fin­­dən­xa­­ri­­ci­di­­zay­­nı­­na­ gö­­rə­əhə­­miy­­yət­­li­şə­­kil­­də­fərq­­lə­­nir­və­he­­ yə­­ti­ 2­ nə­­fər­­dir.­ Hər­­bi­ Ha­­va­ Qüv­­və­­lə­­ri­­nin­ si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na­ da­­xil­ olan­ bu­ təy­­ya­­rə­

32 AZERI DEFENCE

həm­ dö­­yüş,­ həm­ də­ təd­­ris­ məq­­sə­­di­ ilə­ is­­ti­­fa­­də­olu­­na­bi­­lə­­cək.­Xa­­ri­­ci­hər­­bi­nəşr­­lər­ “Saeqeh­2”nin­ Ame­­ri­­kan­ F­5F­ “Ti­­ger­ II”­ iki­­yer­­li­təd­­ris­dö­­yüş­təy­­ya­­rə­­si­­nin­əsa­­sın­­ da­ ha­­zır­­lan­­dı­­ğı­­nı­ id­­dia­ et­­mək­­də­­dir.­ İran­ HHQ­nin­ ko­­man­­dan­ müavi­­ni,­ ge­­ne­­ral­ Əziz­ Na­­sir­­za­­də­ ya­­xın­ vaxt­­lar­­da­ yer­­li­ is­­ teh­­sal­ olan­ “Köv­­sər”­ ad­­lı­ iki­ yer­­li­ tə­­lim­

təy­­ya­­rə­­si­­nin­də­is­­ti­­fa­­də­­yə­da­­xil­ola­­ca­­ğı­­nı­ bil­­di­­rib.­Qeyd­edək­ki,­tək­yer­­li­“Saeqeh­1”­ ver­­si­­ya­­sı­­nın­ uzun­­lu­­ğu­ 15.89­ metr,­ çə­­ki­­si­ boş­ hal­­da­ 4400­ kq,­ dö­­yüş­ və­­ziy­­yə­­tin­­də­ 9000­kq,­sü­­rə­­ti­1700­km/saat,­mak­­si­­mal­ qalx­­ma­ hün­­dür­­lü­­yü­ 16000­ metr­ təş­­kil­ edir.­ Təy­­ya­­rə­ iki­ ədəd­ tur­­bo­­reak­­tiv­ mü­­ hər­­rik­­lə­təc­­hiz­olu­­nub.

IDEAS-2014

yanvar-fevral 2015 33

yEnİLİK

XÜ­­SU­­Sİ­TƏ­­Yİ­­NAT­­LI­­LAR­ ÜÇÜN­YÜN­­GÜL­Sİ­­LAH­­LAR Ra­­mil­Məm­­məd­­li Hərbi əməliyyatlarda xüsusi təyinatlılarının iştirakının artması, qarşıya çıxan daha mürəkkəb tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün yeni silah və təchizat dəstlərinin hazırlanmasına xüsusi diqqət yönəldilməkdədir. Qoşunların elitar növü sayılan xüsusi təyinatlıların silah və təchizatı bu baxımdan adi əsgərin təchizatından əhəmiyyətli şəkildə fərqlənir. Bu baxımdan xüsusi təyinatlıların daha təsirli, daşınması asan silah və döyüş vasitələri – avtomat, tapança-pulemyot, pulemyot və qumbaraatanlarla təchiz olunması ön planda dayanır.

AV­­TO­­MAT­­LAR­VƏ­SNAY­­PER­­LƏR Ru­­si­­ya­­nın­ Tu­­la­ Ci­­haz­­qa­­yır­­ma­ Konst­­ ruk­­tor­ Bü­­ro­­su­ tə­­rə­­fin­­dən­ ilk­ nü­­mu­­nə­­si­ İN­­TER­­PO­­LI­­TEX­2013­ sər­­gi­­sin­­də­ nü­­ma­­ yiş­ et­­dir­­di­­yi­ ADS­ av­­to­­ma­­tı­ həm­ qu­­ru,­ həm­ də­ sual­­tı­ əmə­­liy­­yat­­la­­rın­­da­ is­­ti­­fa­­də­ qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə­ ma­­lik­­dir.­ Bull­­pap­ prin­­si­­pə­ ma­­lik­ av­­to­­ma­­tın­ uzun­­lu­­ğu­ 685­ mm,­ qum­­ba­­raatan­­la­bir­­gə­çə­­ki­­si­4.6­kq­təş­­kil­ edir.­ ADS­in­ ef­­fek­­tiv­ atış­ mə­­sa­­fə­­si­ 5.45x39­ mm­ çap­­lı­ pat­­ron­­lar­­la­ qu­­ru­­da­ 500­metr,­su­al­­tın­­da­40­metr­­dir.­ H a ­­

zır­­lan­­ma­­sı­­na­ 2000­ci­ il­­lə­­rin­ əv­­ vəl­­lə­­rin­­də­ baş­­lan­­mış­ av­­to­­ma­­tın­ ikin­­ci­ uni­­kal­­lı­­ğı­ onun­ sual­­tı­ atış­­lar­ üçün­ is­­ti­­fa­­də­ olu­­nan­ pat­­ron­­la­­rı­­nın­ da­ ey­­ni­qa­­ba­­ri­­tə­ma­­lik­ol­­ma­­sı­və­ey­­ni­da­­ra­ ­ğa­ yı­­ğıl­­ma­­sı­­dır.­ Rəs­­mi­ mə­­lu­­ma­­ta­ gö­­rə,­ ADS­in­sı­­naq­üçün­bu­­ra­­xı­­lan­nü­­mu­­nə­­lə­ ­ri­ Ru­­si­­ya­­nın­ Şi­­mal,­ Uzaq­ Şərq­ və­ Qa­­ra­ də­­niz­­də­­ki­ xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­ böl­­mə­­lə­­ri­­nin­ si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na­ ve­­ri­­lib­ və­ se­­ri­­ya­­lı­ is­­teh­­ sa­­lı­­na­ 2015­ci­ il­­də­ baş­­lan­­ma­­sı­ plan­­laş­­ dı­­rı­­lır.­ İs­­teh­­sal­­çı­ müəs­­si­­sə­­nin­ rəs­­mi­­lə­­ri­­ nin­söz­­lə­­ri­­nə­gö­­rə,­xa­­ri­­ci­or­­du­­la­­rın­ma­­ ra­­ğı­nə­­zə­­rə­alı­­na­­raq­ya­­xın­il­­lər­­də­si­­la­­hın­ 5.56x45­ mm­ NA­­TO­ ka­­libr­­li­ pat­­ron­­la­­ra­ uy­­ğun­ver­­si­­ya­­sı­da­ha­­zır­­la­­na­­caq.

Dün­­ya­atı­­cı­si­­lah­sə­­na­­ye­­si­­nin­son­nə­­

34 AZERI DEFENCE

sil­hü­­cum­tü­­fəng­­lə­­rin­­dən­sa­­yı­­lan­İta­­li­­ya­ ­nın­“Be­­ret­­ta”­şir­­kə­­ti­­nin­ARX160­av­­to­­ma­ ­tı­İta­­li­­ya­Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­ri­ilə­ya­­na­­şı­Qa­­ za­­xıs­­tan,­Mi­­sir,­Türk­­mə­­nis­­tan­və­Al­­ba­­ni­­ ya­ or­­du­ xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­­la­­rı­­nın,­ Mek­­si­­ka­ po­­lis­ xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­­la­­rı­­nın­ si­­lah­­lan­­ma­­ sın­­da­ yer­ alır.­ Göv­­də­­si­­nin­ po­­li­­mer­­dən­ is­­teh­­sal­ olun­­ma­­sı­ si­­la­­hın­ çə­­ki­­si­­nin­ əhə­­miy­­yət­­li­şə­­kil­­də­azal­­dıl­­ma­­sı­ilə­ nə­­ti­­cə­­lə­­nib.­ Ya­­rım­ av­­to­­mat,­ tam­ av­­to­­mat­və­tək­atəş­re­­ji­­mi­­nə­ma­­lik­ av­­to­­ma­­tın­ komp­­lekt­­ləş­­di­­ril­­mə­­sin­­də­ yal­­nız­ bu­ si­­lah­ üçün­ha­­zır­­lan­­mış­40­ mm­ çap­­lı­ GLX160­ lü­­ləal­­t ı­ qum­­ba­­ raatan­ yer­ alır.­ Əsa­­ sən­ 5.56x45­ mm­ NA­­TO­ pat­­ron­­la­­rı­­na­ gö­­rə­di­­zayn­edil­­mə­­ si­­nə­bax­­ma­­ya­­raq­ARX160­av­­to­­ma­­tı­­nın­ si­­la­­hın­ 5.45x39­ mm­ So­­vet,­ 6.8x43­ mm­ Re­­ming­­ton­ SPC­ və­ 7.62x39­ mm­ M43­ pat­­ron­­la­­rı­­na­ uy­­ğun­ ver­­si­­ya­­la­­rı­ da­ möv­­ cud­­dur.­ Si­­la­­hın­ əsas­ üs­­tün­­lük­­lə­­rin­­dən­ bi­­ri­ də­ so­­la­­xay­­la­­rın­ is­­ti­­fa­­də­­si­ üçün­ uy­­ ğun­­lu­­ğu,­ həm­­çi­­nin­ lü­­lə­­si­­nin­ qı­­sa­ za­­ man­­da­də­­yiş­­di­­ri­­lə­bil­­mə­­si­­dir.­ “FN­ Hers­­tal”­ şir­­kə­­ti­­nin­ Bel­­çi­­ka,­ Çi­­li,­ Cə­­nu­­bi­ Ko­­re­­ya,­ Hin­­dis­­tan,­ Pa­­kis­­tan,­ Xor­­va­­ti­­ya,­ Tür­­ki­­yə,­ Pol­­şa,­ Pe­­ru­da­­xil­ol­­maq­­la­bir­çox­ öl­­kə­­lə­­rin­ xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­­ la­­rı­­nın­ si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da­ yer­ alan­ FN2000­ bull­­pap­ av­­to­­ma­­tı­­nın­ po­­li­­ mer­ göv­­də­­si­ və­ qı­­sa­­lı­­ğı­ onun­ şə­­hər­ içi­ əmə­­liy­­yat­­lar­­da­ üs­­tün­­lü­­yü­­nü­ tə­­min­ edir.­

Si­­la­­ha­ müx­­tə­­lif­ ak­­ses­­suar­­la­­rı­ asan­­lıq­­la­ yer­­ləş­­d ir­­m ək­ müm­­k ün­­d ür.­ FN2000­ av­­to­­ma­­tı­­nın­ çə­­ki­­si­ 3.6­kq­(3.39­kq­FN­Tac­­

ti­­cal),­ uzun­­lu­­ ğu­ 688­ mm,­ lü­­lə­­si­­nin­ uzun­­lu­­ğu­400­mm,­atış­tem­­pi­də­­qi­­qə­­də­ 850­atəş,­təs­­fir­­li­mən­­zi­­li­500­metr­­dir.­ Ha­­zır­­da­ İs­­rail,­ Azər­­bay­­can,­ Tür­­ki­­yə,­ Hin­­dis­­tan­ da­­xil­ bir­ sı­­ra­ öl­­kə­­lə­­rin­ xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­­la­­rı­­nın­si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da­yer­alan­ “Is­­rael­Weapon­In­­dust­­ries”­(IWI)­şir­­kə­­ti­­ nin­ bull­­pap­ tər­­ti­­ba­­ta­ ma­­lik­ TAR21­ “Ta­­ vor”­ pi­­ya­­da­ tü­­fən­­gi­­nin­ çə­­ki­­si­­nin­ yün­­ gül­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­ üçün­ bir­ sı­­ra­ his­­sə­­lə­­ri­ po­­li­­mer­­dən­ ha­­zır­­la­­nıb.­ Si­­lah­ klas­­sik­ ni­­ şan­­gah­­lar­ye­­ri­­nə­la­­zer­işa­­rə­­lə­­yi­­ci,­MARS­ və­ ya­ MEP­­RO­ ni­­şan­­gah­ sis­­tem­­lə­­ri­ ilə­ komp­­lekt­­ləş­­di­­ri­­lir.­ Av­­to­­ma­­tın­ TAR21­ stan­­dart­mo­­de­­li­ilə­ya­­na­­şı­lü­­lə­­si­qı­­sal­­dıl­ ­mış­CTAR21,­da­­ha­qı­­sa­MTAR21­və­X95­

yEnİLİK

mo­­de­­li­möv­­cud­­dur.­2013­cü­il­­də­ilk­nü­­ mu­­nə­­si­ ba­­za­­ra­ təq­­dim­ olu­­nan­ X95­ av­­ to­­ma­­tı­ 5.56­ NA­­TO,­ 5.45­ və­ 9­ mm­ çap­­lı­ pat­­ron­­lar­­dan­atəş­aç­­ma­ki­­mi­uni­­kal­im­­ kan­­la­­ra­ ma­­lik­­dir.­ Av­­to­­ma­­tın­ ye­­ni­ trans­­ for­­ma­­si­­ya­tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı­bir­ne­­çə­də­­qi­­qə­ ər­­zin­­də­ si­­la­­hın­ ka­­lib­­ri­­nin­ də­­yiş­­mə­­si­­ni­ tə­­min­ edir.­ Si­­la­­hın­ trans­­for­­ ma­­si­­ya­­sı­­nı­ tə­­min­ edən­ tex­­ ni­­ki­ dəs­­tə­ həm­­çi­­nin­ xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­­la­­rın­ dö­­yüş­ sse­­na­­ri­­ lə­­ri­­nə­ uy­­ğun­ səs­­bo­­ğan­ da­­ xil­­dir.­ 500­ metr­ ef­­fek­­tiv­ atəş­ mə­­sa­­fə­­si­­nə­ ma­­lik­ X95­ xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­ qüv­­və­­lər­ və­ po­­lis­­lər­ üçün­ nə­­ zər­­də­tu­­tu­­lur.­Ötən­ilin­son­­la­­rın­­da­is­­teh­ ­sal­­çı­ fir­­ma­ “Ta­­vor”­ və­ X­95­ hü­­cum­ tü­­ fəng­­lə­­ri­ üçün­ xü­­su­­si­ ola­­raq­ ha­­zır­­la­­dı­­ğı­ bü­­kü­­lə­ bi­­lən,­ his­­sə­­lə­­ri­ ay­­rı­­lan­ ye­­ni­ ni­­ şan­­ga­­hı­təq­­dim­edib.­MIL­STD­stan­­dar­ ­tı­­na­ca­­vab­ve­­rən­ni­­şan­­gah­si­­la­­ha­ref­­leks­ ni­­şan­­ga­­hı,­ te­­les­­ko­­pik­ ni­­şan­­gah,­ ge­­cə­ gör­­mə­qur­­ğu­­su­və­s.­qu­­raş­­dır­­maq­üçün­ ra­­hat­ şə­­kil­­də­ çı­­xa­­rı­­lıb­ ta­­xı­­la­ bi­­lir.­ qeyd­ olu­­nan­ ni­­şan­­gah­ həm­ də­

tri­­tium­il­­lü­­mi­­na­­si­­ya­va­­si­­tə­­si­ilə­ge­­cə­vax­ ­tı­atəş­aç­­ma­­ğa­im­­kan­ve­­rir.­ “FN­ Hers­­tal”­ şir­­kə­­ti­­nin­ ABŞ­ Or­­du­­su­­ nun­ Xü­­su­­si­ Tə­­yi­­nat­­lı­ Qüv­­və­­lər­ Ko­­man­­ dan­­lı­­ğı­(US­SO­­COM)­üçün­is­­teh­­sal­et­­di­­yi­ SCAR­ hü­­cum­ tü­­fən­­gi­­nin­ ya­­xın­ il­­lər­­də­ SO­­COM­un­ si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da­­kı­ M­4,­ M­14,­Mk11,­M16,­Mk25­ki­­mi­av­­to­­mat­­ la­­rın­ ye­­ri­­ni­ ala­­ca­­ğı­ göz­­lə­­ni­­lir.­ SCAR­ın­ 5.56­və­7.62­mm­çap­­lı­pat­­ron­­lar­­dan­is­­ti­­ fa­­də­ edən­ mo­­del­­lə­­ri­ möv­­cud­­dur­ və­ stan­­dart­ ver­­si­­ya­­da­ çə­­ki­­si­ 3.5­3.86­ kq,­ uzun­­lu­­ğu­787,­889,­990,­965,­1067,­632­­ və­ 1080­ mm,­ atəş­ tem­­pi­ də­­qi­­qə­­də­ 600­ atəş,­ tə­­sir­­li­ mən­­zi­­li­ isə­ 800­ metr­­dir.­ FN40GL­ lü­­ləal­­tı­ qum­­ba­­raatan­­la­ komp­­ lekt­­ləş­­di­­ri­­lən­si­­lah­iki­əsas­qru­­pa­ay­­rı­­lır­­­ SCAR­L­ (SCAR­Light)­ ver­­si­­ya­­sı­ 5.56x45­ mm,­SCAR­H­(SCAR­Heavy)­ver­­si­­ya­­sı­isə­

7.62x51­mm­çap­­lı­pat­­ron­­lar­­dan­is­­ti­­fa­­də­ edir.­Hər­iki­ver­­si­­ya­­nın­av­­to­­mat­və­snay­ ­per­ki­­mi­is­­ti­­fa­­də­olu­­nan­mo­­del­­lə­­ri­möv­­ cud­­dur.­Be­­lə­ki,­SCAR­ın­S­ver­­si­­ya­­sı­stan­ ­dart­lü­­lə­­yə,­CQC­ver­­si­­ya­­sı­şə­­hər­dö­­yüş­­ lə­­ri­və­qa­­pa­­lı­yer­­lər­­də­əmə­­liy­­yat­­lar­üçün­ qı­­sa­lü­­lə­­yə­ma­­lik­­dir.­SV­–­snay­­per­ver­­si­­ ya­­sın­­da­isə­lü­­lə­da­­ha­uzun­­dur.­“FN­Hers­ ­tal”­ yet­­ki­­li­­lə­­ri­­nin­ söz­­lə­­ri­­nə­ gö­­rə,­ SCAR­ ha­­zır­­la­­nar­­kən­onun­üzə­­rin­­də­AK­47­mo­­ de­­li­­nin­ bə­­zi­ üs­­tün­ cə­­hət­­lə­­ri­ də­ tət­­biq­ edilib.

“Sin­­ga­­pu­­re­ Tech­­no­­lo­­gies­ Ki­­ne­­tics”­ (STK)­şir­­kə­­ti­­nin­bull­­pap­di­­zayn­üz­­rə­ha­­

zır­­la­­dı­­ğı­BMCR­(Bull­­pup­Mul­­ti­­ro­­le­Com­ ­bat­ Rif­­le)­ hü­­cum­ tü­­fən­­gi­ NGCR­ (Next­ Gen­ Con­­cept­ Rif­­le)­ kon­­sep­­si­­ya­­sı­ çər­­çi­­ və­­sin­­də­ ya­­ra­­dı­­lıb.­ Av­­to­­mat­ Sin­­qa­­pu­­run­ ACMS­(Ad­­van­­ced­Com­­bat­Man­Sys­­tem)­ “gə­­lə­­cə­­yin­ əs­­gə­­ri”­ təc­­hi­­za­­tın­­da­ yer­ ala­­ caq.­ Həm­ sağ­­lar,­ həm­ də­ so­­la­­xay­­la­­rın­ ra­­hat­ is­­ti­­fa­­də­­si­ nə­­zə­­rə­ alı­­nan­ ye­­ni­ tü­­ fəng­ 40­ mm­ çap­­lı­ STK40GL­ lü­­ləal­­tı­ qum­­ba­­raata­­nı­ilə­komp­­lekt­­ləş­­di­­ri­­lir.­ “Heck­­ler­ &­ Koch”­ ­ şir­­kə­­ti­ tə­­rə­­fin­­dən­ M4­ ka­­ra­­bin­­lə­­ri­­nin­ in­­ki­­şaf­ et­­d i­­r il­­m ə­­s i­ nə­­t i­­c ə­­s in­­d ə­ mey­­da­­na­gə­­lən­HK416­hü­­ cum­tü­­fən­­gi­M4­ilə­mü­­qa­­ yi­­sə­­də­da­­ha­uzun­lü­­lə­öm­­ rü­­nə­ma­­lik­­dir.­M4­ka­­ra­­bin­­ lə­­rin­­də­ möv­­cud­ olan­ qız­­ ma­ prob­­le­­mi­ HK416­da­ ba­­rıt­qaz­­la­­rı­­nın­lü­­lə­va­­si­­tə­­ si­ ilə­ çı­­xı­­şı­­nı­ tə­­min­ edən­ pis­­ton­­lu­ sis­­tem­ va­­si­­tə­­si­ ilə­ ara­­dan­ qal­­dı­­rı­­lıb.­ Si­­lah­ ye­­ni­ ni­­şan­­gah­ar­­pa­­ cı­­ğa­və­267,­368,­419­ və­ 508­ mm­ uzun­­lu­­ ğun­­da­ 4­ lü­­lə­ dəs­­ti­­nə­ sa­­hib­­dir.­Hər­cür­şə­­rait­­ də­ is­­ti­­fa­­də­ olu­­na­ bi­­lən­ si­­ la­­ha­ üzə­­rin­­də­­ki­ MIL­STD­ 1913­pic­­ca­­ti­­ni­rel­­si­va­­si­­tə­­si­ ilə­ is­­tə­­ni­­lən­ lü­­ləal­­tı­ qum­­ ba­­raatan­ və­ op­­tik­ ni­­şan­­ gah­­la­­rı­yer­­ləş­­dir­­mək­müm­ ­kün­­dür.­ Si­­la­­hın­ çə­­ki­­si­ 3.31­ kq,­uzun­­lu­­ğu­785­mm,­ka­­

lib­­ri­ 5.56x45­ mm,­ atış­ tem­­pi­ də­­qi­­qə­­də­ 700­900­ gül­­lə,­ tə­­sir­­li­ mən­­zi­­li­ isə­ 700­ 800­metr­­dir.

Xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­­la­­rın­ atı­­cı­ he­­yə­­ ti­­nin­komp­­lekt­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­məq­­sə­­ di­ilə­Tu­­la­Konst­­ruk­­tor­Bü­­ro­­su­­nun­ 2005­ci­ il­­də­ ilk­ nü­­mu­­nə­­si­­ni­ təq­­ dim­et­­di­­yi,­12.7­mm­çap­­lı­“Vıx­­lop”­ (VSSK)­ səs­­siz­ snay­­per­ tü­­fən­­gi­­nin­ hə­­dəf­­lə­­ri­ 600­ metr­ mə­­sa­­fə­­dən­ səs­­siz­ atış­­la­ vur­­ma­­ğa­ im­­kan­ ve­­rir.­ PBS­səs­­bo­­ğu­­cu­ilə­atəş­za­­ma­­nı­si­­ la­­hın­ sə­­si­­ni­ 123­ dB­ qə­­dər­ azalt­­ maq­ müm­­kün­­dür.­ Qeyd­ edək­ ki,­ 1990­cı­ il­­lə­­rin­ son­­la­­rın­­da­ Ru­­si­­ya­ xü­­su­­si­ səs­­siz­ dö­­ yüş­ sur­­sat­­la­­rı­­nın­ ye­­ni­ ti­­pi­­nin­ ya­­ra­­ dıl­­ma­­sı­üzə­­rin­­də­iş­­lə­­rə­baş­­la­­ nıb.­ 2002­ci­ il­­d ə­ 12,7x55­ ­ STS­130­ pat­­ro­­nu­ ya­­ra­­dı­­ lıb.­ Bull­­pap­ di­­zay­­na­ sa­­hib­ tü­­fəng­ “bolt­ ac­­tion”­ iş­ prin­­si­­pi­­nə­ ma­­lik­­dir.­ Da­­ra­­ğı­ 5­ pat­­ron­ tu­­tur.­ Gi­­liz­­lə­­rin­ tul­­la­­m a­­s ı­­n ın­ pən­­c ə­­r ə­­s i­ sağ­­da­ yer­­ləş­­di­­ri­­lib.­ Lü­­lə­ qu­­tu­­su­­nun­üzə­­rin­­də­müx­­ tə­­lif­ ni­­şan­­gah­­la­­rı­ əla­­və­ et­­ mək­ üçün­ uni­­ver­­sal­ rels­ möv­­cud­­dur.

“Sig­Sauer”­şir­­kə­­ti­­nin­xü­­ su­­si­tə­­yi­­nat­­lı­­lar­üçün­SIG716­ av­­to­­mat­ üzə­­rin­­də­ ha­­zır­­la­­dı­­ğı­ ya­­rı­­mav­­ to­­mat­DMR­snay­­per­tü­­fən­­gi­­nin­sər­­bəst­ hə­­rə­­kət­ edən­ lü­­lə­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı­ onun­ yük­­sək­ də­­qiq­­lik­­lə­ atəş­ aç­­ma­­sı­­nı­ tə­­min­ edir.­ Şir­­kə­­tin­ TAC2­ mul­­ti­­ka­­libr­ snay­­per­ tü­­fən­­gi­iye­­ni­nə­­sil­(st­­raight­pull­bolt­ac­­ tion)­sür­­gü­­lü­me­­xa­­nizm­tər­­ti­­ba­­tı­ilə­sin­ ­fin­­də­ sü­­rət­­li­ atış­ tem­­pi­ ilə­ se­­çi­­lir.­ 1500­ metr­ mə­­sa­­fə­­də­ də­­qiq­ və­ ef­­fek­­tiv­ atış­ apar­­ma­­ğa­im­­kan­ve­­rir.­Si­­la­­hın­çə­­ki­­si­5.7­ kq­təş­­kil­edir.

2013­cü­ il­­dən­ US­ SO­­COM­ si­­lah­­lan­­ ma­­sın­­da­ yer­ alan­ “Re­­ming­­ton­ MSR”­ (Mo­­du­­lar­Sni­­per­Rif­­le)­snay­­per­tü­­fən­­ gi­ .338­ La­­pua,­ .338­ Nor­­ma,­ .300­ Win­ Mag,­ 7.62x51­ NA­­TO­ (.308­­ Win)­ka­­libr­­li­pat­­ron­­lar­­la­atəş­açır.­ “Bolt­ac­­tion”­ prin­­si­­pi­­nə­ ma­­lik­ snay­­per­ tü­­fən­­gi­­nin­ 508,­ 559,­ 610­ və­ ya­ 686­ mm­ uzun­­lu­­ğun­­da­ lü­­lə­­li­ ver­­si­­ya­­la­­rı­möv­­cud­­dur.­Si­­la­­hın­çə­­ki­­si­ 5.9­ kq­ (559­ mm­lik­ lü­­ləy­­lə),­ dö­­yüş­ və­­ziy­­yə­­tin­­də,­səs­­bo­­ğu­­cu­ilə­bir­yer­­də­ 8.2­ kq­ təş­­kil­ edir.­ 2009­cu­ il­­də­ US­ SO­­ COM­un­ elan­ et­­di­­yi­ “Pre­­ci­­sion­ Sni­­per­ Rif­­le”­ (yük­­sək­ də­­qiq­­lik­ snay­­per­ tü­­fən­­gi)­ mü­­sa­­bi­­qə­­si­ çər­­çi­­və­­sin­­də­ “Re­­ming­­ton­

yanvar-fevral 2015 35

tAnıtıM

Arms”­şir­­kə­­ti­tə­­rə­­fin­­dən­ya­­ra­­dıl­­mış­MSR­ öz­yük­­sək­də­­qiq­­li­­yi­ilə­se­­çi­­lir.­Snay­­per­tü­­ fən­­gi­­nin­də­­qiq­­li­­yi­1500­metr­mə­­sa­­fə­­də­1­ MOA­dan­ az­­dır.­ İs­­teh­­sal­­çı­ şir­­kət­ hər­ ka­­ libr­ üz­­rə­ 4­ ay­­rı­ va­­riant­­da­ lü­­lə­ tək­­lif­ edir.­ Lü­­lə­­lər­ təp­­mə­­ni­ azal­­dan­ və­ səs­­bo­­ğu­­cu­ ilə­ bir­ yer­­də­ tət­­biq­ olu­­nan­ xü­­su­­si­ ağız­ əy­­lə­­ci­ilə­təc­­hiz­edi­­lib.­2013­cü­il­­də­ABŞ­ Mü­­da­­fiə­Na­­zir­­li­­yi­ilə­“Re­­ming­­ton”­ara­­sın­ ­da­bağ­­lan­­mış­mü­­qa­­vi­­lə­çər­­çi­­və­­sin­­də­US­ SO­­COM­5150­ədəd­MSR­snay­­per­tü­­fən­­gi­ ala­­caq.­ ABŞ­ xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­­la­­rı­ üçün­ is­­ teh­­sal­ edil­­miş­ bi­­rin­­ci­ par­­ti­­ya­ MSR­ tü­­ fəng­­lə­­ri­ “Sch­­midt­ &­ Ben­­der”­ şir­­kə­­ti­­nin­ 5–25×56­ PMII­ və­ “Leupold­ &­ Ste­­vens”­ şir­­kə­­ti­­nin­“Mark­4”­op­­tik­ni­­şan­­gah­­la­­rı­ilə­ komp­­lekt­­ləş­­di­­ri­­lib.

TA­­PAN­­ÇA­ PU­­LEM­­YOT­­LAR IWI­ şir­­kə­­ti­­nin­ UZİ­ si­­lah­ xət­­tin­­dən­ 2014­cü­il­­də­təq­­dim­et­­di­­yi­UZİ­PRO­ ta­­pan­­ça­pu­­lem­­yo­­tu­ av­­to­­ma­­tik­ və­ ya­­rı­­mav­­to­­ma­­tik­ re­­jim­­də­ atəş­ açır.­ UZİ­ PRO­nun­ ana­­loq­­la­­rın­­dan­ fərq­­ lən­­di­­rən­xü­­su­­siy­­yət­­lə­­rə­onun­çox­ki­­çik­ və­ yığ­­cam­ ol­­ma­­sı,­ mak­­si­­mal­ də­­qiq­­li­­yi,­ op­­tik­ ni­­şan­­gah­­lar­ üçün­ 4­ ay­­rıl­­maz­ pic­­ca­­tin­­ni­rel­­si,­3­təh­­lü­­kə­­siz­­lik­me­­xa­­ niz­­mi,­ iy­­nə­ ən­­gəl­­lə­­yi­­ci­­si,­ po­­li­­mer­ göv­­də,­ səs­ bo­­ğu­­cu­ qu­­raş­­dı­­rıl­­ma­ im­­ka­­ nı,­müasir­er­­qo­­no­­mik­di­­zayn,­asan­tə­­mir­ olun­­ma­­sı,­həm­­çi­­nin­so­­la­­xay­in­­san­­lar­tə­­ rə­­fin­­dən­ də­ is­­ti­­fa­­ də­ edi­­lə­ bil­­mə­­si­ da­­xil­­dir.­ 9x19mm­

çap­­lı­ pat­­ron­­ lar­­dan­ atəş­ açan­ UZİ­ PRO­nun­ da­­ ra­­ğı­ 25­ pat­­ron­ tu­­ tur.­ Si­­la­­hın­ çə­­ki­­si­

36 AZERI DEFENCE

boş­ hal­­da­ 2.32­ kq,­ uzun­­lu­­ğu­ 529­ mm,­ qat­­lan­­mış­hal­­da­300­mm­dir.

Bə­­dən­ zi­­reh­­lə­­ri­­nə­ qar­­şı­ im­­kan­­la­­rı­ ilə­ se­­çi­­lən­“FN­Hers­­tal”­şir­­kə­­ti­­nin­P90­ya­­rı­­ mav­­to­­ma­­tik­ta­­pan­­ça­pu­­lem­­yo­­tu­5.7x28­ mm­çap­­lı­pat­­ron­­lar­­la­atəş­açır.­Bu­si­­la­­hın­ da­­ra­­ğı­ ənə­­nə­­vi­ da­­raq­­lar­­dan­ fərq­­li­ ola­­raq­si­­la­­hın­üzə­­rin­­də­maili­for­­ma­­ da­ yer­­lə­­şir­ və­ 50­ pat­­ron­ tu­­tur.­ Si­­lah­ öz­ im­­kan­­la­­rı­­na­ və­ zi­­re­­hə­ qar­­şı­ ef­­fek­­tiv­ tə­­si­­ri­­nə­ gö­­rə,­ MP5­ ta­­ pan­­ça­ pu­­lem­­yot­­la­­rın­­dan­ üs­­tün­ qa­­bi­­liy­­yət­­lər­nü­­ma­­yiş­et­­di­­rib­və­ba­­zar­ ­da­HK­MP7­ta­­pan­­ça­pu­­lem­­yo­­tu­­nun­po­­ ten­­sial­rə­­qi­­bi­sa­­yı­­lır.­P90­hə­­də­­fə­tək­tək­ atəş­açıl­­dıq­­da­cü­­zi­ge­­ri­təp­­mə­­si­ilə­se­­çi­ ­lir­ və­ 50­ ədəd­ pat­­ron­­la­ bir­­gə­ si­­la­­hın­ ağır­­lı­­ğı­3­kq­təş­­kil­edir.­Bu­si­­lah­­da­tət­­biq­ olu­­nan­5.7x28­mm­pat­­ro­­nun­atış­za­­ma­ ­nı­ge­­ri­təp­­mə­­si­5.56x45­mm­çap­­lı­pat­­ro­ ­nun­ge­­ri­təp­­mə­­si­­nin­ya­­rı­­sı­qə­­dər­­dir.­Bu­ pat­­ron­­lar­ bir­ qat­ ti­­tan­ və­ bir­ ne­­çə­ qat­ k e v ­l a r ­d a n­ iba­­rət­bə­­dən­zi­­reh­­

lə­­ri­­ni­ asan­­lıq­­la­ de­­ şir.­ La­­zer,­ səs­­bo­­ğu­­cu­ və­tak­­tik­fə­­nər­­lər­­lə­komp­­lekt­­ləş­­di­­ri­­lə­bi­­ lən­ si­­la­­hın­ uzun­­lu­­ğu­ 50­ sm,­ lü­­lə­­si­­nin­ uzun­­lu­­ğu­263­mm,­atış­tem­­pi­də­­qi­­qə­­də­ 900­atəş­təş­­kil­edir.­Bu­ki­­mi­üs­­tün­­lük­­lə­­ri­ ilə­se­­çi­­lən­P90­ha­­zır­­da­Ar­­gen­­ti­­na,­Avst­­ ri­­ya,­ Bel­­çi­­ka,­ Fran­­sa,­ Bra­­zi­­li­­ya,­ Ka­­na­­da,­ Çi­­li,­Kipr,­Sal­­va­­dor,­Hin­­dis­­tan,­İn­­do­­ne­­zi­­ ya,­ İta­­li­­ya,­ Ma­­lay­­zi­­ya,­ Mek­­si­­ka,­ Ni­­der­­ land,­Pa­­kis­­tan,­Pe­­ru,­Fi­­lip­­pin,­Pol­­şa,­Por­ ­tu­­qa­­li­­ya,­Ru­­mı­­ni­­ya,­Səudiy­­yə­Ərə­­bis­­ta­­nı,­ Sin­­qa­­pur,­ İs­­pa­­ni­­ya,­ Tailand,­ Tür­­ki­­yə­ və­ ABŞ­ xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­ qüv­­və­­lə­­ri­­nin­ is­­ti­­fa­­ də­­sin­­də­yer­alır.

“Heck­­ler­&­Koch”­şir­­kə­­ti­­nin­is­­teh­­sa­­lı­­na­

2001­ci­il­­dən­baş­­la­­dı­­ğı­MP7­(Masc­­hi­­nen­ Pis­­to­­le­7)­ta­­pan­­ça­pu­­lem­­yo­­tu­isə­FH­P90­ dan­ fərq­­li­ ola­­raq,­ xü­­su­­si­ ha­­zır­­lan­­mış­ 4.6x30­ mm­ çap­­lı­ pat­­ron­­lar­­dan­ is­­ti­­fa­­də­ edir.­FN­P90­ta­­pan­­ça­pu­­lem­­yo­­tu­­nun­dün­ ­ya­­da­­kı­ye­­ga­­nə­rə­­qi­­bi­olan­bu­si­­lah­ha­­zır­­

da­ MP­­7A1­ in­­dek­­si­ ilə­ is­­teh­­sal­ olu­­nur.­ HK­ mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri­­nin­ ver­­dik­­lə­­ri­ açıq­­la­­ma­­ la­­ra­gö­­rə,­bu­si­­lah­CRİ­­SAT­(1.6­mm­ti­­tan­ və­ 20­ yat­ kev­­lar)­ bə­­dən­ zi­­reh­­lə­­ri­­ni­ 200­ metr­mə­­sa­­fə­­də­100%­dəl­­mə­qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­ni­ nü­­ma­­yiş­et­­di­­rib.­Si­­la­­hın­20­və­40­pat­­ron­ tu­­tum­­lu­da­­raq­­la­­rı­möv­­cud­­dur.­Üzə­­rin­­də­­ki­ rels­­lər­MP7­yə­eh­­ti­­ya­­ca­uy­­ğun­ola­­raq­la­­ zer,­op­­tik­ni­­şan­­gah,­tak­­tik­fə­­nər­və­sus­­du­ ­ru­­cu­­lar­ bağ­­la­­ma­­ğa­ im­­kan­ ve­­rir.­ Ağır­­lı­­ğı­ boş­ hal­­da­ 1.9­ kq,­ uzun­­lu­­ğu­ 420­ mm,­ lü­­lə­­si­­nin­uzun­­lu­­ğu­180­mm,­atəş­tem­­pi­ də­­qi­­qə­­də­ 950­ atış,­ tə­­sir­­li­ mən­­zi­­li­ 200­ 300­metr­olan­MP7­ABŞ,­Al­­ba­­ni­­ya,­Avst­­ ra­­li­­ya,­ Avst­­ri­­ya,­ Xor­­va­­ti­­ya,­ Fran­­sa­ (DG­­SE­ SA,­ GIGN),­ Al­­ma­­ni­­ya,­ İn­­do­­ ne­­zi­­ya,­ İr­­lan­­di­­ya,­ İta­­li­­ya,­ Ya­­po­­ni­­ya,­ İor­­da­­ni­­ya,­ Ma­­lay­­zi­­ya,­ Nor­­veç,­ Cə­­ nu­­bi­ Ko­­re­­ya,­ Ru­­mı­­ni­­ya,­ İn­­gil­­tə­­rə­ or­­ du­və­po­­lis­xü­­su­­si­tə­­yi­­nat­­lı­­la­­rı­­nın­is­­ti­­fa­­də­ ­sin­­də­yer­alır. Ən­sərt­ha­­va­şə­­raitin­­də­və­sual­­tı­atış­ test­­lə­­rin­­dən­ke­­çi­­ril­­miş­“Sig­Sauer”­şir­­kə­ ­ti­­nin­ son­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı­ olan­ SIG­ MPX­ ta­­pan­­ça­pu­­lem­­yo­­tu­ 9­ mm­ NA­­TO,­ .357­­ SIG­və­ya­.40­S&W­tip­­li­fərq­­li­pat­­ron­­lar­ ­la­ atəş­ açır.­ Si­­la­­hın­ ümu­­mi­ uzun­­lu­­ğu­ te­­les­­ko­­pik­qun­­daq­­la­460­mm­(mak­­si­­mal­ 580­ mm),­ qat­­la­­nan­ qun­­daq­­la­ 425­ mm­ (mak­­si­­mal­610­mm),­lü­­lə­­si­­nin­uzun­­lu­­ğu­ 165­mm,­atış­tem­­pi­də­­qi­­qə­­də­850­gül­­lə,­ çə­­ki­­si­ da­­raq­­la­ bir­­gə­ 2100­ qram­­dır.­ İs­­ ti­­f a­­d ə­­ç i­ s i ­l a ­h ı n­ kalibrini q ı ­s a­ müd­­dət­­də­və­asan­ ­lıq­­la­də­­yi­­şə­bi­­lir.

tAnıtıM PU­­LEM­­YOT­­LAR Ru­­si­­ya­­nın­ “Rat­­nik”­ dö­­yüş­ dəs­­tin­­də,­ Ha­­va­ De­­sant­ Qüv­­və­­lə­­ri­ və­ or­­du­­nun­ di­­ gər­ xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­ böl­­mə­­lə­­ri­­nin­ si­­lah­­ lan­­ma­­sı­ üçün­ nə­­zər­­də­ tu­­tu­­lan­ “Pe­­çe­­ neq”­əl­pu­­lem­­

yo­­tu­­nun­ qı­­sal­­dıl­­ mış­(bull­­pap)­ver­­si­­ya­­sı­ilk­də­­fə­2014­cü­ il­­də­nü­­ma­­yiş­olu­­nub.­7.62x53­mm­çap­­lı­ pat­­ron­­lar­­dan­ atəş­ açan­ bu­ pu­­lem­­yot­ “Pe­­çe­­neq”in­ ilk­ ver­­si­­ya­­la­­rın­­dan­ 27­ sm­ qı­­sa­və­0.5­kq­yün­­gül­­dür.­Ye­­ni­ağız­əy­­lə­ ­ci­­nin­ he­­sa­­bı­­na­ pu­­lem­­yo­­tun­ təp­­mə­­si­ iki­ də­­fə­ azal­­dı­­lıb.­ La­­kin­ eks­­pert­­lər­ bull­­pap­ “Pe­­çe­­neq”lə­­rin­ ki­­fa­­yət­ qə­­dər­ prob­­lem­­ lə­­ri­­nin­ ol­­du­­ğu­­nu­ söy­­lə­­mək­­də­­dir­­lər.­ Xü­­ su­­si­­lə­də­si­­la­­hın­da­­şın­­ma­­sı,­onun­üzə­­ri­­ nə­ tak­­tik­ ak­­se­­suar­­la­­rın­ yer­­ləş­­di­­ril­­mə­­si,­ dəz­­gah­­dan­ is­­ti­­fa­­də­ ilə­ dö­­yü­­şün­ apa­­rıl­­ ma­­sı­­nın­ qey­­ri­müm­­kün­­lü­­yü­ ki­­mi­ prob­­ lem­­lə­­rin­həl­­li­açıq­qa­­lır.

IWI­şir­­kə­­ti­­nin­7.56­mm­çap­­lı­NE­­GEV­əl­ pu­­lem­­yo­­tu­ ha­­zır­­da­ İs­­rail,­ Ko­­lum­­bi­­ya,­ Azər­­bay­­can,­ Kos­­ta­Ri­­ka,­ Es­­to­­ni­­ya,­ Hin­­ dis­­tan,­Tay­­land­və­Gür­­cüs­­tan­

or­­d u­ ­la­­rı­­nın­ xü­­su­­si­ böl­­m ə­­l ə­­r i­­ nin­ si­­lah­­lan­­ma­­sın­­ da­ yer­ tu­­tur.­ Av­­to­­ma­­tik­ re­­jim­­də­ pu­­lem­­yo­­tun­te­­zat­­ma­qa­­bi­­liy­­yə­­ti­də­­qi­­qə­­ yə­ 700­ atəş­­dən­ çox­­dur.­ NE­­GEV­ dö­­yüş­ sur­­sat­­la­­rı­­nın­ba­­ra­­ban,­həm­də­lent­­li­ ötü­­rül­­mə­­si­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı­­na­ sa­­hib­­dir.­ Əl­­ve­­riş­­siz­ mü­­hit­­lər­­ də­be­­lə­is­­ti­­fa­­də­­si­nə­­zə­­rə­alın­­mış­ si­­la­­hın­ xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­­lar­ üçün­ nə­­zər­­də­ tu­­tu­­lan­5.56x45­mm­çap­­lı­NE­­GEV­SF­ver­ ­si­­ya­­sı­­nın­çə­­ki­­si­7.5­kq,­uzun­­lu­­ğu­680­mm,­ lü­­lə­­si­­nin­uzun­­lu­­ğu­330­mm,­ef­­fek­­tiv­atış­

uzaq­­lı­­ğı­ op­­tik­ ni­­ şan­­gah­­la­ 800­ met­­ rə­­dək­təş­­kil­edir.­Bu­ver­­si­­ya­hü­­cum­ za­­ma­­nı­atış­apar­­maq­üçün­sol­his­­sə­ ­də­dəs­­tək­­lə­təc­­hiz­olu­­nub.­ “FN­ Hers­­tal”­ şir­­kə­­ti­­nin­ “FN­ Mi­­ni­­mi”­ pu­­lem­­yot­ ailə­­sin­­də­ ən­ so­­nun­­cu­­su­ olan­ “FN­ Mi­­ ni­­mi­ Mk.3”­ pu­­lem­­yo­­tu­­nun­ 5.56­və­7.62­mm­çap­­lı­pat­­ron­­lar­­ dan­atəş­açan­iki­fərq­­li­mo­­de­­li­möv­­cud­ ­dur.­ “Mi­­li­­pol­ 2013”­ sər­­gi­­sin­­də­ təq­­dim­ olu­­nan­bu­ye­­ni­nə­­sil­əl­pu­­lem­­yo­­tu­sə­­ləf­ ­lə­­rin­­dən­ da­­şın­­ma­­sı­­nın­ asan­­lı­­ğı,­ tək­­mil­­ ləş­­di­­ril­­miş­ er­­qo­­no­­mi­­ka­­sı­ ilə­ fərq­­lə­­nir.­ Pu­­lem­­yot­ tən­­zim­­lə­­nən­ 5­ möv­­qe­­li­ qun­­ da­­ğa­ ma­­lik­­dir­ və­ eh­­ti­­yac­ du­­yu­­lan­­da­ qun­­da­­ğı­ya­­na­­ğa­uy­­ğun­­laş­­dır­­maq­müm­ ­kün­­dür.­ İs­­ti­­fa­­də­­çi­ həm­ me­­xa­­ni­­ki,­ həm­ də­ op­­tik­ ni­­şan­­gah­­la­­ra­ gö­­zü­­nü­ düz­­gün­ ta­­raz­­laş­­dı­­ra­ bi­­lər.­ Qun­­daq­ pu­­lem­­yo­­tu­ atı­­cı­­nın­çiy­­nin­­də­sax­­la­­maq­im­­ka­­nın­ve­­rir­ və­ ge­­ri­ təp­­mə­­ni­ azal­­dır.­ Ye­­ni­ qun­­daq­ həm­­çi­­nin­ ya­­ta­­ğı­ əl­­lə­­rin­ qo­­run­­ ma­­sı­­nı­ tə­­min­ edir­ və­ 3­ ədəd­ MİL­STD­1913­Pi­­ ca­­tin­­ni­ rel­­si­­nə­ ma­­lik­­ dir.­Pu­­lem­­yo­­tun­len­­ti­onun­ par­­ça­­dan­ ha­­zır­­lan­­mış­ xü­­su­­si­ tor­­ba­­sı­­na­yer­­ləş­­di­­ri­­lir.­Si­­la­­hın­5.56­ mm­ çap­­lı­ ver­­si­­ya­­nın­ çə­­ki­­si­ 8­ kq,­ 7.62­mm­çap­­lı­ver­­si­­ya­­nın­çə­­ki­­si­8.8­ kq­təş­­kil­edir.­ Azər­­bay­­can­ mü­­ hən­­dis­­lə­­ri­ tə­­rə­­ fin­­dən­2012­ci­ il­­də­ ya­­ra­­dıl­­ mış­ 7.62x54­ mm­ çap­­lı­ HP­7.62­ hü­­ cum­pu­­lem­­yo­­tu­8.2­ kq­çə­­ki­­yə­və­öz­sin­­ fin­­də­dün­­ya­­nın­apa­­rı­­cı­si­­lah­­la­­rı­ilə­rə­­qa­ ­bət­ apa­­ra­ bi­­lə­­cək­ im­­kan­­la­­ra­ sa­­hib­­dir.­ Pu­­lem­­yot­ uzun­­müd­­dət­­li­ fa­­si­­lə­­siz­ atə­­şin­ (500­ atı­­şa­ qə­­dər)­ apa­­rıl­­ma­­sı­­nı­ tə­­min­ edən­qı­­sa­lü­­lə­ilə­dəst­­ləş­­di­­ri­­lib.­İn­­ten­­siv­ atəş­ za­­ma­­nı­ qı­­zan­ lü­­lə­­

dən­ya­­ra­­nan­is­­ti­ha­­va­axı­­nı­­nın­ni­­şa­­nal­­ ma­­ya­ tə­­si­­ri­­ni­ azalt­­maq­ üçün­ lü­­lə­­nin­ üzə­­rin­­də­is­­ti­­lik­ya­­yı­­cı­tət­­biq­olu­­nub.­Pu­­ lem­­yo­­tun­əl­qun­­da­­ğı­yük­­sək­möh­­kəm­­li­ ­yə­ma­­lik­alü­­mi­­nium­ərin­­ti­­dən­ha­­zır­­la­­nıb,­ uzun­­lu­­ğu­ni­­zam­­la­­nan­və­ya­­na­­ğın­qu­­rul­ ­ma­­sı­­na­ im­­kan­ ve­­rən­ plas­­tik­ qun­­daq­ tət­­biq­olu­­nub.­Üst­və­yan­­lar­­da­yer­­lə­­şən­ pic­­ca­­ti­­ni­ rels­­lə­­ri­ si­­la­­ha­ müx­­tə­­lif­ tak­­tik­ ak­­se­­suar­­la­­rı­ əla­­və­ et­­mə­­yə­ im­­kan­ ve­­rir.­ Pu­­lem­­yot­­dan­atəş­qı­­sa­(10­atı­­şa­qə­­dər),­ uzun­(30­atı­­şa­­dək)­qa­­tar­­lar­­la­və­fa­­si­­lə­­siz­ apa­­rı­­la­ bi­­lər.­ Si­­la­­hın­ ni­­şan­­gah­ mə­­sa­­fə­­si­ 1000­ metr,­ gül­­lə­­si­­nin­ baş­­lan­­ğıc­ sü­­rə­­ti­ 820­ metr,­ lü­­lə­­si­­nin­ uzun­­lu­­ğu­ 517­ mm,­ pu­­lem­­yo­­tun­ ümu­­mi­ uzun­­lu­­ğu­ qun­­daq­ açıq­ və­­ziy­­yət­­də­ 1080­ mm,­ atəş­ tez­­li­­yi­ də­­qi­­qə­­də­650­750­atış­təş­­kil­edir.­ ABŞ­Xü­­su­­si­Tə­­yi­­nat­­lı­Qüv­­və­­lə­­ri­­nin­ya­­ xın­gə­­lə­­cək­üçün­nə­­zər­­də­tu­­tu­­lan­LSAT­ (Yün­­gül­ki­­çik­si­­lah­tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı)­proq­ ­ra­­mı­ çər­­çi­­və­­sin­­də­ “Text­­ron­ AAI­ Cor­­po­­ ra­­tion”­tə­­rə­­fin­­dən­ha­­zır­­lan­­mış­və­2013­ cü­il­­də­ilk­nü­­mu­­nə­­lə­­ri­si­­lah­­lan­­ma­­ya­da­­ xil­olan­LSAT­pu­­lem­­yo­­tu­5.56­mm­çap­­lı­ pat­­ron­­lar­­dan­is­­ti­­fa­­də­edir.­Müx­­tə­­lif­his­­ sə­­lə­­ri­­nin­po­­li­­mer­ma­­te­­rial­­lar­­dan­ha­­ zır­­lan­­mış­ pu­­lem­­yo­­tun­ boş­ çə­­ ki­­si­ te­­les­­ko­­pik­ va­­riant­­ da­ 4.45­ kq­a,­ stan­­dart­ va­­

riant­­da­4.5­kq,­uzun­­lu­­ğu­te­­les­­ko­­pik­va­­ riant­­da­917­mm,­stan­­dart­ver­­si­­ya­­da­lü­­ lə­­nin­ uzun­­lu­­ğu­ 418­ mm­ (yığ­­cam­ ver­­si­­ ya­­da­320­mm),­atış­tem­­pi­də­­qi­­qə­­də­650­ atəş,­gül­­lə­­nin­bu­­ra­­xı­­lış­sü­­rə­­ti­920­m/sa­­ ni­­yə,­ef­­fek­­tiv­tə­­sir­mə­­sa­­fə­­si­1000­metr­ təş­­kil­edir.­Ötən­ilin­may­ayın­­da­ “Text­­ron­ AAI­ Cor­­po­­ra­­tion”­ ABŞ­Or­­du­­sun­­dan­LSAT­pu­­lem­ ­yo­­tu­­nun­ 7.62­ mm­ çap­­lı­ və­ te­­ les­­ko­­pik­qun­­da­­ğa­ma­­lik,­yün­­gül­ver­ ­si­­ya­­sı­­nın­ ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­­na­ dair­ ye­­ni­ tək­­lif­ al­­dı­­ğı­­nı­açıq­­la­­yıb.

yanvar-fevral 2015 37

tAnıtıM QUM­­BA­­RAATAN­­LAR Fran­­sa­­nın­AL­­SE­­TEX­şir­­kə­­ti­­nin­xü­­su­­si­tə­­ yi­­nat­­lı­­lar­ üçün­ ha­­zır­­la­­dı­­ğı­ “Cougar­ MS”­ qum­­ba­­raata­­nın­­da­ 40x46­ mm­ çap­­lı­ qum­­ ba­­ra­­lar­ lü­­lə­­yə­ ay­­rı­­ca­ qu­­tu­ for­­ma­­lı­da­­raq­­dan­ötü­

r­ ü­­lür.­Bull­­pap­di­­zay­­na­ma­­lik­qum­­ba­­raata­­ nın­göv­­də­­si­plas­­tik­ma­­te­­rial­­lar­­dan­ha­­zır­­la­ n ­ ıb.­ Si­­la­­hın­ uzun­­lu­­ğu­ 667­ mm,­ çə­­ki­­si­ 3.4­ kq­ təş­­kil­ edir.­ İlk­ nü­­mu­­nə­­si­ “Euro­­sa­­tory­ 2014”­ sər­­gi­­sin­­də­ nü­­ma­­yiş­ et­­di­­ri­­lən­ qum­­ ba­­raata­­nın­tex­­ni­­ki­gös­­tə­­ri­­ci­­lə­­ri­ba­­rə­­də­əla­ v­ ə­mə­­lu­­mat­ve­­ril­­mir.­Şir­­kət­nü­­ma­­yən­­də­­lə­ r­ i­bu­si­­lah­üçün­40­mm­çap­­lı­ayır­­ca­qum­­ ba­­ra­üzə­­rin­­də­iş­­lə­­dik­­lə­­ri­­ni­açıq­­la­­yıb­­lar.

Al­­ma­­ni­­ya­­nın­ “Rhein­­me­­tall”­ şir­­kə­­ti­­nin­ ötən­ il­ ilk­ nü­­mu­­nə­­lə­­ri­­ni­ təq­­dim­ et­­di­­yi­ 40­ mm­çap­­lı­“Cer­­be­­rus”­və­“Hyd­­ra”­av­­to­­ma­­ tik­ qum­­ba­­raatan­­la­­rı­ möv­­cud­ sis­­tem­­lər­­lə­ mü­­qa­­yi­­sə­­də­ 20%­ az­ təp­­mə­­yə­ ma­­lik­­dir.­ “Cer­­be­­rus”­ həm­ ay­­rı­­ca­ si­­lah­ ki­­mi­ tət­­biq­ edi­­lə,­­zə­­ru­­rət­ya­­ran­­dıq­­da­müx­­tə­­lif­ni­­şan­­ gah­ sis­­tem­­lə­­ri­ ilə­ təc­­hiz­ olu­­na,­ həm­ də­ di­­gər­si­­la­­hın,­mə­­sə­­lən,­HK­G36­av­­to­­ma­­tı­­ nın­ lü­­lə­­si­­nə­ bər­­ki­­di­­lə­ bi­­lir.­ “Cer­­be­­rus”un­ çə­­ki­­si­ 2,8­ kq,­ lü­­ləal­­tı­ va­­ rian­­da­ isə­ 2­

kq­dır.­ Aşa­­ğı­ sü­­rət­­li­ 40x46­ mm­ çap­­lı­ və­ or­­ta­ sü­­rət­­li­ 40x46­ mm­ çap­­lı­ qum­­ba­­ra­­lar­­ dan­ atəş­ açan­ bu­ qum­­ba­­raatan­ “Rhein­­ me­­tall”­Mul­­ti­Ray­proq­­ram­­laş­­dı­­rıl­­mış­ida­­ rə­blo­­ku­ilə­təc­­hiz­olun­­duq­­da,­onun­­la­ha­­

38 AZERI DEFENCE

va­­da­part­­la­­dı­­lan­40­mm­çap­­lı­qum­­ba­ ­ra­­lar­­la­ da­ atəş­ aç­­maq­ müm­­kün­­dür.­ Av­­to­­mat­ si­­lah­­la­­rın­ di­­za­y­nı­­na­ ma­­lik­ və­ ver­­ti­­kal­ da­­raq­­dan­ sur­­sat­­la­ qi­­da­­la­­nan­ “Hyd­­ra”­ isə­ aşa­­ğı­ sü­­rət­­li­ 40­ mm­ çap­­lı­ qum­­ba­­ra­­lar­­la­400,­or­­ta­sü­­rət­­li­qum­­ba­­ra­ ­lar­­la­800­metr­mə­­sa­­fə­­yə­atəş­aç­­ma­­ğa­im­­ kan­ ve­­rir.­ Dö­­yüş­ sur­­sa­­tı­ ol­­ma­­dan­ boş­ qum­­ba­­raatan­4­kq­çə­­ki­­yə­sa­­hib­­dir.

Qum­­ba­­raatan­­lar­­la­ ya­­na­­şı­ ar­­tıq­ ABŞ,­ Cə­­nu­­bi­Ko­­re­­ya­və­Çin­xü­­su­­si­tə­­yi­­nat­­lı­­la­­rın­ si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na­air­­burst­tü­­fəng­­lə­­ri­da­­xil­et­­ mə­­yə­ baş­­la­­yıb.­ Bu­ is­­ti­­qa­­mət­­də­ Al­­ma­­ni­­ya­ və­Fran­­sa­da­müəy­­yən­iş­­lər­hə­­ya­­ta­ke­­çir­­ mək­­də­­dir­­lər.­ Bir­ ne­­çə­ il­ əv­­vəl­ ABŞ­ də­­niz­ pi­­ya­­da­­la­­rı­­nın­ si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na­ da­­xil­ ol­­muş­ 25­mm­çap­­lı­XM25­air­­burst­qum­­ba­­raata­­nı­ 5.5­kq­çə­­ki­­yə­ma­­lik­­dir­və­ağıl­­lı­op­­tik­ni­­şan­ ­gah,­bal­­lis­­tik­he­­sab­­la­­yı­­cı­və­mə­­sa­­fəöl­­çən­­lə­ təc­­hiz­ olu­­nub.­ Ni­­şan­­gah­ is­­tə­­ni­­lən­ vaxt­­da­ və­ ha­­va­ şə­­raitin­­də­ rə­­qi­­bi­ aş­­kar­ et­­mə­­yə,­ hə­­də­­fə­qə­­dər­uzaq­­lı­­ğı­müəy­­yən­­ləş­­dir­­mə­­ yə­ və­ proq­­ram­­laş­­dı­­ra­­raq­ 25­ mm­ çap­­lı­ qum­­ba­­ra­­nı­rə­­qi­­bin­is­­tə­­ni­­lən­ya­­nın­­da­part­ ­lat­­ma­­ğa­ im­­kan­ ve­­rir.­ Atış­ mə­­sa­­fə­­si­ 500­ metr­təş­­kil­edən­bu­qum­­ba­­raatan­­la­uzaq­ mə­­sa­­fə­­dən­ düş­­mən­ pi­­ya­­da­­la­­rı­­na­ qar­­şı­ mü­­ba­­ri­­zə­ apar­­maq­ müm­­kün­­dür.­ Xü­­su­­si­ ola­­raq­ha­­zır­­lan­­mış­bu­qum­­ba­­ra­­la­­rın­da­­ğı­ ­dı­­cı­tə­­sir­ra­­diusu­6­metr­­dir.­Ötən­il­ilk­min­ ədəd­XM25­ABŞ­Or­­du­­su­­nun­si­­lah­­lan­­ma­­sı­ ­na­ da­­xil­ olub­ və­ bu­ si­­la­­hın­ bir­ ədə­­di­­nin­ qiy­­mə­­ti­35­min­dol­­lar­ola­­raq­gös­­tə­­ri­­lir.

Cə­­nu­­bi­Ko­­re­­ya­­nın­or­­du­xü­­su­­si­tə­­yi­­nat­­ lı­­la­­rı­üçün­“S&T­Daewoo”­şir­­kə­­ti­tə­­rə­­fin­ ­dən­ ha­­zır­­lan­­mış­ K11­ DAW­ (Dual­ bar­­rel­Air­burst­Weapon)­hü­­cum­ tü­­fən­­gi­ ey­­ni­ plat­­for­­ma­ üzə­­rin­­də­ 5.56x45­mm­NA­­TO­çap­­lı­av­­to­­ma­ ­tı,­ 20x30­ mm­ çap­­lı­ qum­­ba­­raatan­ və­ ni­­şan­­gah­ komp­­lek­­si­­ni­ bir­­ləş­­di­­rir.­ Si­­lah­­da­5.56­mm­çap­­lı­pat­­ron­­lar­­la­atəş­ av­­to­­ma­­tik­ re­­jim­­də,­ qum­­ba­­ra­ atış­­la­­rı­ isə­ əl­­lə­tək­tək­apa­­rı­­lır.­Tü­­fən­­gin­boş­çə­­ki­­si­6.1­ kq­dır­(ni­­şan­­gah­və­da­­raq­­sız).­Tü­­fən­­gin­ da­­ra­­ğı­5.56­mm­çap­­lı­30­pat­­ ron,­ qum­­ba­­ra­ da­­ra­­ğı­ isə­ 5­ qum­­ba­­ra­ tu­­tur.­ 2010­cu­ il­­dən­ Ko­­re­­ya­ or­­du­­su­­nun­ is­­ti­­fa­­də­­si­­nə­ ve­­ri­­lən­ K11­ proq­­ram­­laş­­dı­­rıl­­mış­ qum­­ba­­ra­­la­­rı­hə­­də­­fin­üzə­­rin­­də­part­­lat­­ ma­­ğa­im­­kan­ve­­rir.­Si­­la­­hın­qum­­ba­­ra­­ lar­­la­atış­mə­­sa­­fə­­si­500­ 600­metr­­dir.

K11­ av­­to­­ma­­tı­ klas­­sik­ di­­zayn,­ qum­­ ba­­raatan­ isə­ bull­­pap­ tər­­ti­­bat­ üz­­rə­ ha­­zır­­la­­nıb.­ Qum­­ba­­raatan­ uzun­ sü­­rü­­şən­

dö­­nən­ çax­­ma­­ğı­­ nın­kö­­mə­­yi­ilə­əl­­lə­ye­­ ni­­dən­dol­­dur­­ma­me­­xa­­niz­­mi­­nə­ma­­lik­­dir­və­ konst­­ruk­­si­­ya­­sın­­da­ qum­­ba­­ra­­la­­rın­ hə­­də­­fin­ üzə­­rin­­də­ ha­­va­­da­ part­­la­­ma­­sı­­nı­ proq­­ram­­ laş­­dı­­ran­ mo­­dul­ yer­­lə­­şir.­ Si­­la­­hın­ ni­­şan­­gah­ komp­­lek­­si­gün­­düz­op­­ti­­ka­­sı,­ge­­cə­inf­­ra­­qır­­ mı­­zı­ ni­­şan­­gah­ və­ la­­zer­ mə­­sa­­fəöl­­çə­­ni­ və­ in­­teq­­ral­bal­­lis­­tik­he­­sab­­la­­yı­­cı­­nı­özün­­də­bir­­ ləş­­di­­rir.­ Bun­­dan­ baş­­qa,­ ni­­şan­­gah­ komp­­ lek­­si­­nin­ tər­­ki­­bi­­nə­ təz­­yi­­qi,­ tem­­pe­­ra­­tu­­ru­ (düz­­gün­bal­­lis­­ti­­ka­he­­sab­­la­­ma­­la­­rı­üçün­la­­ zım­­dır),­ni­­şan­­ga­­hın­uzun­müd­­dət­­li­fəaliy­­ yə­­ti­­ni­ və­ qum­­ba­­ra­­la­­rı­ proq­­ram­­laş­­dı­­ran­ qur­­ğu­­la­­rın­ener­­ji­tən­­zim­­çi­­lə­­ri­da­­xil­­dir.

Cə­­nu­­bi­ Ko­­re­­ya­ və­ ABŞ­dan­ son­­ra­ Çin­ də­ air­­burst­ tü­­fən­­gi­ si­­lah­­lan­­ma­­ya­ qə­­bul­ edib. Ədən­kör­­fə­­zin­­də­pi­­rat­­la­­ra­qar­­şı­əmə­­liy­ ­yat­­lar­­da­iş­­ti­­rak­edən­Çin­də­­niz­xü­­su­­si­tə­­yi­ ­nat­­lı­­la­­rı­ tə­­rə­­fin­­dən­ sı­­naq­­dan­ çı­­xa­­rıl­­mış­ ZH05­ tü­­fəng­ komp­­lek­­si­­nə­ av­­to­­mat­­la­ ya­­ na­­şı­ proq­­ram­­laş­­dı­­rı­­lan­ çox­­məq­­səd­­li­ 20­ mm­ çap­­lı­ qum­­ba­­raatan,­ həm­­çi­­nin­ qum­­ ba­­ra­­la­­rın­ hə­­dəf­ üzə­­rin­­də­ part­­la­­dıl­­ma­­sı­­nı­ tə­­min­edən­kom­­pü­­ter­sis­­te­­mi­da­­xil­­dir.­Za­­ hi­­ri­gö­­rü­­nüş­­cə­ZH05­Ko­­re­­ya­­nın­K11,­Ame­ ­ri­­ka­­nın­XM29­ağıl­­lı­qum­­ba­­raata­­nı­­na­bən­­ zə­­yir.­ Çə­­ki­­si­ cə­­mi­ 5­ kq­ təş­­kil­ edən­ ZH05­ Ko­­re­­ya­­nın­K11­tü­­fən­­gin­­dən­2­kq­yün­­gül­­ dür.­ Atış­ mə­­sa­­fə­­si­ 700­ metr­ təş­­kil­ edən­ si­­lah­ la­­zer­ mə­­sa­­fəöl­­çən­ və­ rə­­qəm­­sal­ ka­­ me­­ra­ilə­təc­­hiz­edi­­lib.­Ope­­ra­­tor­müəy­­yən­ mə­­sa­­fə­­də­ part­­la­­ma­­sı­ üçün­ qum­­ba­­ra­­nı­ proq­­ram­­laş­­dı­­ra­bi­­lir.­Tü­­fən­­gin­tə­­si­­ri­­ni­ar­­tır­ ­maq­üçün­3­növ­qum­­ba­­ra­ya­­ra­­dı­­lıb.­AD

SƏnAyE

HƏDƏF­SİSTEMLƏRİ Azad­Hü­­sey­­nov­ Əsgərlərin və peşəkar atıcı heyətin hazırlanmasında müxtəlif tapşırıqları imitasiya edən, ən mürəkkəb əməliyyatları həyata keçirməyə imkan verən poliqon-hədəf sistemləri xüsusi yer tutur. Artan tələblər və qarşıya qoyulan mürəkkəb və fərqli tapşırıqların icrası üçün yeni sistemlərin hazırlanması zərurəti meydana çıxır.

Son­il­­lər­­də­ha­­zır­­la­­nan­ye­­ni­nə­­sil­elekt­ r­ o­me­­xa­­ni­­ki­ hə­­dəf­ sis­­tem­­lə­­ri­ öz­ tex­­ni­­ki­ im­­kan­­la­­rı­ba­­xı­­mın­­dan­sə­­ləf­­lə­­rin­­dən­əhə­­ miy­­yət­­li­ şə­­kil­­də­ fərq­­lə­­nir.­ Stan­­dart­ pop­ up­(ya­­tar­qal­­xar),­dö­­nən­(“dost­düş­­mən”)­ hə­­dəf­­lər­­lə­ ya­­na­­şı­ ba­­zar­­da­ bəl­­li­ mə­­sa­­fə­­ dən­hə­­də­­fin­vu­­rul­­ma­­sı­­nı­qey­­də­alan­LO­­ MAH­və­real­in­­san­öl­­çü­­sün­­də,­proq­­ram­­ laş­­dı­­rı­­lan­və­in­­san­hə­­rə­­kət­­lə­­ri­­ni­imi­­ta­­si­­ya­ edən­ro­­bot­hə­­dəf­­lər­də­öz­ye­­ri­­ni­al­­maq­­ da­­dır.­ Bu­ ye­­ni­­lik­­lər­ in­­te­­rak­­tiv­ po­­li­­qon­­lar­ sa­­hə­­sin­­də­də­özü­­nü­gös­­tə­­rir.

Ha­­zır­­da­öz­iş­prin­­si­­pi­­nə­gö­­rə,­elekt­­ro­ me­­xa­­ni­­ki­ hə­­dəf­­lər­ 5­ qru­­pa­ ay­­rı­­lır.­ On­­lar­ aşa­­ğı­­da­­kı­­lar­­dır • Pop-up (yatar-qalxar hədəflər) • Dönən hədəflər • Pop-up/dönən hədəflər • Enib-qalxan hədəflər • Sürüşən hədəflər Pop­up­ hə­­dəf­­lər­ ki­­çik­ çap­­lı­ si­­lah­­lar­­ dan­ atış­ üçün­ qı­­sa­ pe­­riod­­lar­­la­ hə­­rə­­kət­ et­­di­­ri­­lir.­Bu­ci­­haz­­lar­açıq­və­qa­­pa­­lı­po­­li­­ qon­­la­­ra­ qu­­rul­­maq­ üçün­ di­­zayn­ edi­­lib.­ Hə­­dəf­ ci­­haz­­la­­rı­ adə­­tən­ kom­­pü­­ter­ üzə­­

rin­­dən­və­ya­mi­­ni­ci­­haz­­lar­­da­əl­­də­da­­şı­­ nan­ pult­­la­ ida­­rə­ olu­­nur.­ Bu­ hə­­dəf­­lər­ adə­­tən­ 90º­ bu­­caq­ al­­tın­­da­ və­ ope­­ra­­to­­ run­tə­­yin­et­­di­­yi­za­­man­müd­­də­­tin­­də­ya­­ tıb­qal­­xır.­ Ci­­ha­­zın­ hə­­dəf­ tu­­tu­­cu­­sun­­da­ olan­qə­­bu­­le­­di­­ci­sen­­sor­­lar­va­­si­­tə­­si­ilə­hə­­ də­­fə­bü­­tün­zər­­bə­­lər­qey­­də­alı­­na­­raq­ko­­ man­­da­mər­­kə­­zin­­də­­ki­kom­­pü­­te­­rə­ötü­­rü­ ­lür.­ Dost­düş­­mən­ se­­çi­­mi­­nə­ ma­­lik­ dö­­nən­ hə­­dəf­sis­­tem­­lə­­ri­əs­­gər­­lə­­rin­reak­­si­­ya­ver­ ­mə­ qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nin­ yox­­la­­nıl­­ma­­sın­­da­ mü­­ hüm­ro­­la­ma­­lik­­dir.­Bu­ci­­haz­­lar­180º­bu­­ caq­ al­­tın­­da­ ça­­lı­­şır.­ Xü­­su­­si­ sen­­sor­ sa­­yə­­ sin­­də­gül­­lə­­lə­­rin­hə­­də­­fin­dost­və­düş­­mən­ his­­sə­­si­­nə­dəy­­mə­­si­ay­­rı­ay­­rı­qey­­də­alı­­nır.­ Hər­iki­mo­­del­­lə­mü­­qa­­yi­­sə­­də­ye­­ni­olan­ pop­up/dö­­nən­ hə­­dəf­ ci­­haz­­la­­rı­ isə­ əs­­lin­­ də­bir­kom­­bi­­na­­si­­ya­­dır.­Bir­tu­­tu­­cu­üzə­­ri­­nə­ bağ­­lan­­mış­“dost­düş­­mən”­hə­­dəf­­lər­həm­ ya­­tıb­qal­­xa,­ həm­ dö­­nə,­ həm­ ya­­tı­­lı,­ həm­ də­qalx­­mış­hal­­da­dost­və­düş­­mən­(ya­­xud­ ək­­si­­nə)­və­­ziy­­yə­­ti­­ni­ala­bi­­lir.­ Enib­qal­­xan­ hə­­dəf­­lər­ isə­ da­­ha­ ki­­çik­ öl­­çü­­lü­ yer­­lər­ üçün­ nə­­zər­­də­ tu­­tu­­lur.­ Bir­

ma­­neə­ar­­xa­­sın­­da,­pən­­cə­­rə­­lər­­də­və­s.­Bu­ ki­­mi­yer­­lər­­də­yer­­ləş­­di­­ri­­lir.­Sü­­rü­­şən­hə­­dəf­ sis­­tem­­lə­­ri­­nə­ isə­ bi­­zim­ ta­­nı­­dı­­ğı­­mız­ rels­ üzə­­rin­­də­kon­­takt­­lı­və­kon­­takt­­sız­hə­­rə­­kət­ edən­hə­­dəf­­lər­da­­xil­­dir.­ Ha­­zır­­da­post­­so­­vet­ba­­za­­rın­­da­möv­­cud­ olan­ po­­li­­qon­ sis­­tem­­lə­­ri­­nin­ bö­­yük­ ək­­sə­­ riy­­yə­­ti­ köh­­nə­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­ra­ əsas­­la­­nır­ və­fərq­­li­tə­­lim­atış­­la­­rı­­nı­ye­­ri­­nə­ye­­tir­­mə­­yə­ im­­kan­ver­­mir.

POP­UP­HƏ­­DƏF­­LƏR Ru­­si­­ya­­da­ po­­li­­qon­ ava­­dan­­lıq­­la­­rı­­nın­ is­­ teh­­sa­­lı­ sa­­hə­­sin­­də­ ix­­ti­­sas­­laş­­mış­ “For­­Post”­ şir­­kə­­ti­­nin­ ra­­dio­ siq­­nal­­lar­­la­ ida­­rə­ olu­­nan­ KR­­MU­ad­­lı­da­­şı­­nan­hə­­dəf­komp­­lek­­si­5.45­ və­7.62­mm­çap­­lı­si­­lah­­lar­­dan­tə­­lim­atış­­la­ ­rı­­nı­hə­­ya­­ta­ke­­çir­­mək­üçün­nə­­zər­­də­tu­­tu­­ lur.­ KR­­MU­nun­ proq­­ram­ tə­­mi­­na­­tı­ bir­ mər­­kəz­­dən­ 500­ metr­ enin­­də­ və­ 3000­ metr­uzaq­­lıq­­da­po­­li­­qon­sa­­hə­­sin­­də­8­hə­­ də­­fi­ida­­rə­et­­mə­­yə­im­­kan­ve­­rir.­Hə­­dəf­­lə­­rin­ ya­­tıb­qalx­­ma­­sı­ müd­­də­­ti­ və­ ar­­dı­­cıl­­lı­­ğı­

yanvar-fevral 2015 39

SƏnAyE proq­­ram­­laş­­dı­­rı­­lır­ və­ ci­­haz­ tə­­ləb­ olun­­du­­ ğu­ təq­­dir­­də­ dost­ düş­­mən­ sse­­na­­ri­­lə­­ri­­ni­ də­ye­­ri­­nə­ye­­ti­­ri­­lir.­Proq­­ram­va­­si­­tə­­si­ilə­hə­­ dəf­­lə­­ri­ yer­­ləş­­mə­­si,­ atı­­şın­ ke­­çi­­ril­­mə­ ta­­ri­­xi,­ hə­­də­­fin­ uzaq­­lı­­ğı,­ enib­qalx­­ma­ sa­­yı,­ vu­­ rul­­ma­ sa­­yı,­ elə­­cə­ də­ hə­­dəf­­lə­­rin­ tex­­ni­­ki­ və­­ziy­­yə­­ti­ ba­­rə­­də­ bü­­tün­ in­­for­­ma­­si­­ya­­la­­rı­ çı­­xar­­maq­ müm­­kün­­dür.­ KR­­MU­ hə­­dəf­ ci­­ ha­­zı­­na­ ge­­cə­ atış­­la­­rı­ üçün­ işıq­ imi­­ta­­tor­­la­­rı­ da­ da­­xil­­dir.­ Ru­­si­­ ya­­nın­ sərt­ iq­­li­­min­­də­ is­­ti­­fa­­də­ üçün­ nə­­zər­­də­ tu­­tu­­lan­ bu­ hə­­ dəf­­lər­ ­50,­ +60­ də­­rə­­cə­ tem­­ pe­­ra­­tur­­lar­­da­iş­­lə­­yir.­ İs­­veç­­rə­­nin­ “Baur­ SA”­ şir­­kə­­ti­­nin­ tək­­lif­ et­­di­­yi­ CP91­ uni­­ver­­sal­ hə­­dəf­ sis­­te­­mi­ bir­ ne­­çə­ fərq­­li­ funk­­si­­ya­­nı­ ye­­rir­­mə­­yi­ ba­­ ca­­rır.­Uzaq­­dan­ra­­dio­dal­ ­ğa­­lar­­la­ ida­­rə­ olu­­nan­ bu­ sis­­tem­proq­­ram­­laş­­ma­və­ qo­­lun­də­­yiş­­di­­ril­­mə­­si­he­­ sa­­bı­­na­ həm­ pop­up,­ həm­ də­ fır­­la­­na­­raq­ “dost­ düş­­mən”­ ro­­lu­­nu­ ye­­ri­­nə­ ye­­ti­­rir.­ Tək­­rar­ dol­­du­­ru­­lan­ 12V/7AH­ ni­­kel­kad­­mium­ (NiCd)­ ak­­ku­­mul­­ya­­ tor­­dan­ qi­­da­­la­­nan­ ci­­ha­­zın­ müx­­tə­­lif­ kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­la­­rı­ m ö v ­c u d ­d u r.­ CP91­ uni­­ver­­ sal­hə­­dəf­sis­­te­­ mi­­nin­çə­­ki­­si­boş­hal­­da­12.5­kq,­ba­­ta­­re­­ya­ ilə­bir­­gə­16­kq­təş­­kil­edir.­­20,­+60­də­­rə­­cə­ tem­­pe­­ra­­tur­­lar­­da­ ça­­lı­­şan­ ci­­ha­­zın­ mü­­da­­fiə­ sə­­viy­­yə­­si­IP65­stan­­dar­­tı­­na­uy­­ğun­­dur.­5.56,­ 7.62­ və­ 12.7­ mm­ çap­­lı­ sur­­sat­­lar­­la­ atış­ üçün­ nə­­zər­­də­ tu­­tu­­lan­ sis­­tem­ VHF­ 136­ –­ 174­MHz­(2.00­m)­və­UHF­403–470­MHz­ (0.70­m)­tez­­lik­­lə­­rin­­də­ra­­diodal­­ğa­­lar­­la­ida­­ rə­olu­­nur.­ Po­­li­­qon­və­təh­­sil­sis­­tem­­lə­­ri­­nin­is­­teh­­sa­ ­lı­ üz­­rə­ ix­­ti­­sas­­laş­­mış­ Hin­­dis­­ta­­nın­ “Zen­ Tech­­no­­lo­­gies”­şir­­kə­­ti­Av­­ro­­pa­­nın­ta­­nın­­mış­ şir­­kət­­lə­­ri­­nin­ li­­sen­­zi­­ya­­sı­ ilə­ müx­­tə­­lif­ po­­li­­ qon­hə­­dəf­sis­­tem­­lə­­ri­­nin­is­­teh­­sa­­lı­­nı­hə­­ya­­ ta­ ke­­çi­­rir.­ Adı­­çə­­ki­­lən­ şir­­kət­ bey­­nəl­­xalq­ ba­­zar­­da­ özü­­nə­ki­­fa­­yət­qə­­dər­diq­­qət­yö­­ nəlt­­mə­­yə­ ça­­lış­­sa­ da,­ Hin­­dis­­tan­ Or­­du­­su­­ nun­ İs­­veç­­rə­ və­ Al­­ma­­ni­­ya­ şir­­kət­­lə­­rin­­dən­ sa­­tı­­nal­­ma­­la­­rı­bu­sa­­hə­­də­adı­­çə­­ki­­lən­şir­­kə­­ tin­fəaliy­­yə­­ti­ilə­bağ­­lı­bə­­zi­sual­­lar­ya­­rat­­mış­ olur.­Şir­­kə­­tin­na­­qil­­li­və­na­­qil­­siz­kon­­fi­­qu­­ra­ ­si­­ya­­lar­­da­ “Zen­ Mul­­ti­­funk­­sional­ Tar­­get­ Sys­­tems”­ (Zen­ MFTS™)­ da­­şı­­nan,­ proq­­ ram­­laş­­dı­­rı­­lan­stan­­dart­pop­up­hə­­dəf­sis­­ te­­min­­də­hə­­də­­fin­vu­­rul­­ma­­sı­ba­­rə­­də­in­­for­­ ma­­si­­ya­­lar­xü­­su­­si­sen­­so­­run­tət­­bi­­qi­ilə­mə­­

40 AZERI DEFENCE

Theissen

sa­­fə­­dən­qey­­də­alı­­nır.­Şir­­kət­mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­ ­ri­­nin­söz­­lə­­ri­­nə­gö­­rə,­“Zen­MFTS”­ilə­1­km­ mə­­sa­­fə­­dən­ ey­­ni­ an­­da­ 8­ hə­­də­­fə­ nə­­za­­rət­ et­­mək­müm­­kün­­dür.­ Po­­li­­qon­ sis­­tem­­lə­­ri­­nin­ is­­teh­­sa­­lı­ və­ in­­ şaatı­üz­­rə­ta­­nın­­mış­İs­­veç­­rə­­nin­“Polyt­­ro­­nic”­ şir­­kə­­ti­­nin­ TG82­162MC­ hə­­dəf­ sis­­te­­mi­ 55­ km/saat­sü­­rət­­lə­əsən­kü­­lək­­li­ha­­va­­da,­­10­ və­+50­(­30,­+60­də­­rə­­cə­­yə­qal­­dı­­rı­­la­bi­­lir)­ tem­­pe­­ra­­tur­­lar­­da­ is­­ti­­fa­­də­ im­­ka­­nı­ ilə­ xa­­ri­­ci­ ana­­loq­­la­­rın­­dan­fərq­­lə­­nir.­­Çə­­ki­­si­15­kq­təş­ ­kil­ edən­ ci­­ha­­za­ hə­­dəf­ işıq­­lan­­dı­­rıl­­ma­­sı,­ ay­ işı­­ğı­və­hə­­də­­fə­gə­­lən­zər­­bə­­lə­­ri­və­yay­­lım­ atə­­şi­si­­mul­­ya­­si­­ya­edən­işıq­­lar­əla­­və­et­­mək­ im­­kan­­la­­rı­ möv­­cud­­dur.­ ­ “Dost­düş­­mən”­ funk­­si­­ya­­lı­hə­­dəf­0.7­sa­­ni­­yə­in­­ter­­va­­la­çev­­ri­ ­lir.­Hə­­də­­fin­kon­­takt­sen­­so­­ru­15­həs­­sas­­lıq­ sə­­viy­­yə­­si­­nə­ma­­lik­­dir.­ Avst­­ra­­li­­ya,­ABŞ,­Bö­­yük­Bri­­ta­­ni­­ya,­BƏƏ,­ Ru­­si­­ya­və­Fran­­sa­Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lə­­ri­­nin­is­­ti­­ fa­­də­­sin­­də­ yer­ alan­ “Polyt­­ro­­nic”in­ PITS­ (Por­­tab­­le­ In­­fantry­ Tar­­get­ Sys­­tem)­ da­­şı­­ nan,­ proq­­ram­­laş­­dı­­rı­­lan­ pop­up­ hə­­dəf­ me­­xa­­niz­­mi­12VDC­/12Ah­ba­­ta­­re­­ya­ilə­is­­ tə­­ni­­lən­ener­­ji­inf­­rast­­ruk­­tu­­ru­ol­­ma­­yan­po­­ li­­qon­­lar­­da­ is­­ti­­fa­­də­ üçün­ nə­­zər­­də­ tu­­tu­­lur.­ Ci­­ha­­zı­­nın­çə­­ki­­si­20­kq,­ça­­lış­­ma­tem­­pe­­ra­­ tu­­ru­­10°C­+­60°C­dir.­390­520­MHz­tez­ ­lik­­lər­­də­iş­­lə­­yən­bu­ci­­haz­­lar­bir­də­­fə­ak­­ku­ ­mul­­ya­­to­­ru­ tam­ dol­­du­­rul­­muş­ və­­ziy­­yət­­də­ 1500­də­­fə­ya­­tıb­qalx­­ma­funk­­si­­ya­­sı­­nı­ye­­ri­ ­nə­ye­­ti­­rir.­ Hər­­bi­ və­ hü­­quq­ mü­­ha­­fi­­zə­ or­­qan­­la­­rı­

üçün­pi­­ya­­da­və­zi­­reh­­li­hə­­dəf­sis­­tem­­lə­­ri­­nin­ ge­­niş­ port­­fe­­li­­ni­ tə­­min­ edən­ “Theis­­sen­ Training­Sys­­tems­GmbH”­şir­­kə­­ti­­nin­Av­­to­­ mat­­laş­­dı­­rıl­­mış­ Pi­­ya­­da­ Hə­­dəf­­lə­­ri­ pop­up,­ “dost­düş­­mən”­ funk­­si­­ya­­la­­rı­­nı­ ic­­ra­ et­­mə­­yi­ ba­­ca­­rır.­“Theis­­sen”­tə­­rə­­fin­­dən­Şə­­hər­Əmə­ ­liy­­yat­­la­­rı,­FI­­BUA­(Ya­­şa­­yış­Sa­­hə­­lə­­rin­­də­Mü­­ ba­­ri­­zə),­ CQB­ (Ya­­xın­ Dö­­yüş)­ ki­­mi­ po­­li­­qon­ həl­­lə­­ri­və­LO­­MAH­sis­­tem­­lə­­ri­tək­­lif­olu­­nur.

Al­­ma­­ni­­ya­­nın­“tec­­Tar­­get­GmbH”­şir­­kə­­ti­ ­nin­(Azər­­bay­­can­və­re­­gion­üz­­rə­təm­­sil­­çi­­si­ “At­­las­ Po­­li­­qon”­ şir­­kə­­ti­­dir)­ ATL180­ hə­­dəf­ sis­­tem­­lə­­ri­pop­up­və­“dost­düş­­mən”­funk­ ­si­­ya­­sı­­na­sa­­hib­­dir.­Atış­za­­ma­­nı­hə­­dəf­üzə­­ rin­­də­ qey­­də­ alı­­nan­ zər­­bə­­lər­ kom­­pü­­te­­rə­ ötü­­rü­­lür.­ Mər­­kə­­zi­ kom­­pü­­ter­­dən­ hər­ bir­ hə­­dəf­ay­­rı­­lıq­­da­ida­­rə­olu­­nur­və­proq­­ram­­ laş­­dı­­rı­­lır.­Əsas­kom­­pü­­ter­­də­hə­­də­­fin­ya­­tıb­ qalx­­ma­ müd­­də­­ti­ se­­çi­­lir.­ Çə­­ki­­si­ 16.5­ kq­ təş­­kil­edən­ATL180­hə­­dəf­­lə­­ri­+65,­­25­də­­ rə­­cə­tem­­pe­­ra­­tur­­lar­­da­ça­­lı­­şır.­Hə­­dəf­tu­­tu­­cu­ xa­­ri­­ci­ana­­loq­­la­­rı­ilə­mü­­qa­­yi­­sə­­də­da­­ha­bö­­ yük­ ­­ 1600­ mm­ hün­­dür­­lük­­də,­ 500­ mm­ enin­­də­və­6­mm­qa­­lın­­lı­­ğın­­da­hə­­dəf­tax­­ta­ ­la­­rı­­nın­ qal­­dı­­rıb­ en­­dir­­mək­ gü­­cün­­də­­dir.­ Bu­ hə­­dəf­ci­­haz­­la­­rı­20­mm­çap­­lı­si­­lah­­la­­rın­atış­ ­la­­rı­­na­da­­vam­gə­­ti­­rir.

ABŞ­Or­­du­­sun­­da­30­min­­dən­ar­­tıq­pi­­ya­ ­da­hə­­dəf­sis­­te­­mi­is­­ti­­fa­­də­olu­­nan­“Meg­­git­ Tra­­ning”­ şir­­kə­­ti­­nin­ Çox­ Funk­­si­­ya­­lı­ Pi­­ya­­da­ Hə­­dəf­­lə­­ri­ (MF­SIT)­ pop­up,­ swing­out­ (açı­­lan­tit­­rə­­yən),­ “dost­düş­­mən”­ və­ s.­ funk­­si­­ya­­la­­rı­ ic­­ra­ edir.­ Real­­lı­­ğı­ ar­­tır­­maq­ üçün­MF­SIT­də­səs­və­is­­ti­­lik­ef­­fekt­­lə­­ri­ya­­ ra­­dı­­lıb.­ Hə­­dəf­­lər­ ra­­diotez­­lik,­ ka­­bel­ və­ et­­ her­­net­va­­si­­tə­­si­­lə­ida­­rə­olu­­nur.­SİT­sis­­tem­­ lə­­ri­ABŞ­Or­­du­­su­üçün­xü­­su­­si­ha­­zır­­lan­­mış­ E,­ F­ və­ 3­D­ tip­­li­ hə­­dəf­ ma­­ne­­ken­­lə­­ri­ ilə­ komp­­lekt­şə­­kil­­də­müş­­tə­­ri­­yə­təq­­dim­olun­ ­maq­­da­­dır.

“Meg­­git”in­ rels­ üzə­­rin­­də­ sü­­rü­­şən­ Hə­­ rə­­kət­­li­ Pi­­ya­­da­ hə­­də­­fi­ (MİT)­ sse­­na­­ri­­lə­­rə­ uy­­ğun­ola­­raq­in­­san­nor­­mal­gə­­zin­­ti­­si­(1­3­ km),­ ha­­be­­lə­ 4­6­ km,­ 8­10­ km,­ ya­­ xud­ dü­­zən­­gah­ əra­­zi­­də­12­14­km­ sü­­rət­­lə­ hə­­rə­­kə­­ti­ ye­­ri­­nə­ye­­ti­­rir.­MİT­ da­­şı­­yı­­cı­­sı­ özün­­də­ MF­SIT­ hə­­də­­fi­­nin­ bü­­tün­ tex­­ni­­ki­ f u n k ­s i ­y a ­l a ­r ı ­n ı­ cəm­­ləş­­di­­rir.­ İda­­ rəet­­mə­­si­ VHF,­ UHF,­ Et­­her­­net,­ Wi­Fi,­ fi­­be­­rop­­tik­ xət­va­­si­­tə­­si­ilə­hə­­ ya­­ta­ke­­çi­­ri­­lən­MİT­ ­20°­ (­29°C),­ +­ 60°C­ tem­­pe­­ra­­tur­­

SƏNAYE

M3720M

lar­­da ça­­lı­­şır. Hə­­dəf tu­­tu­­cu 4.5-10 kq hə­­dəf tax­­ta­­sı­­nı qal­­dı­­rıb en­­dir­­mək gü­­cün­­də­­dir.

Açıq və qa­­pa­­lı po­­li­­qon sis­­tem­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sa­­lı sa­­hə­­sin­­də ix­­ti­­sas­­laş­­mış Cə­­nu­­bi Ko­­re­­ya­­nın “GF Tech­­no­­logy” şir­­kə­­ti­­nin (Azər­­bay­­can­­da təm­­sil­­çi­­si “SR Con­­sul­­ ting”) GF STF ad­­lı uni­­ver­­sal hə­­dəf­­lə­­ri 5.56 və 7.62 mm çap­­lı si­­lah­­lar­­la atış­­lar hə­­ya­­ta ke­­çir­­mək üçün iş­­lə­­nib ha­­zır­­la­­nıb. Pop-up, dön­­mə, “dost-düş­­mən” ki­­mi fərq­­li sse­­na­ ­ri­­lə­­ri ic­­ra edən ”) GF STF hə­­dəf­­lər ko­­man­ ­da mən­­tə­­qə­­sin­­dən Wi­­re­­less kom­­mu­­ni­­ka­ ­si­­ya­­sı va­­si­­tə­­si ilə ida­­rə olu­­nur. BLDC mü­­ hər­­ri­­kə (120W) ma­­lik, 12-24 V ener­­ji ilə ça­­lı­­şan, 20 kq çə­­ki­­yə ma­­lik hə­­dəf­­lə­­ri hət­­ta mi­­ni­­mum - 0.3-0.8 sa­­ni­­yə in­­ter­­val­­la hə­­rə­ ­kət et­­dir­­mək müm­­kün­­dür. Hə­­də­­fin proq­ ­ram tə­­mi­­na­­tı onun müx­­tə­­lif sse­­na­­ri­­lər üz­­rə saz­­lan­­ma­­sı­­na im­­kan ve­­rir. MIL-STD810F stan­­dar­­tı­­na uy­­ğun is­­teh­­sal olu­­nan hə­­dəf ci­­ha­­zı açıq ha­­va­­da -20, +50 də­­rə­­cə tem­­pe­­ra­­tur­­lar­­da ça­­lı­­şır. Eh­­ti­­yac du­­yul­­ duq­­da bu hə­­dəf ci­­haz­­la­­rı­­nı ge­­cə atış­­la­­rı üçün işıq­­lan­­dır­­ma sis­­te­­mi, elə­­cə də LO­­ MAH sen­­sor­­la­­rı ilə komp­­lekt­­ləş­­dir­­mək müm­­kün­­dür. Mə­­lu­­mat üçün bil­­di­­rək ki, GF STF hə­­dəf­­lə­­ri pop-up ola­­raq 90-180 də­­rə­­cə, dön­­mə funk­­si­­ya­­sı üz­­rə 360 də­­rə­ ­cə bu­­caq al­­tın­­da fır­­la­­nır. “GF Tech­­no­­logy” şir­­kə­­ti bu­­nun­­la ya­­na­­şı is­­ti­­fa­­də­­çi­­lə­­rə da­­ şın­­ma­­sı da­­ha asan, 420x700 mm öl­­çü­­də, 5-7 kq çə­­ki­­yə ma­­lik, pop-up, “dost-düş­­ mən” və dön­­mə əmə­­liy­­yat­­la­­rı­­nı ic­­ra edən, 2.4 GHz tez­­lik­­də ça­­lı­­şan “ça­­ma­­dan tip­­li” əl­­də da­­şı­­nan hə­­dəf sis­­tem­­lə­­ri­­ni də tək­­lif edir. Şir­­kə­­tin GF IM­­TES rels üzə­­rin­­də sü­­ rü­­şən hə­­dəf sis­­te­­mi də kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya va­­si­­tə­­si ola­­raq Wi­­re­­less­­dən (Wi­­Fi) is­­ti­­fa­­də edir. 220V ener­­ji və ya 10 Ah li­­tium ba­­ta­ ­re­­ya­­lar­­la ça­­lı­­şan, 150 W gü­­cün­­də mü­­hər­ ­ri­­kə sa­­hib hə­­dəf 0.7 – 2.1 metr/sa­­ni­­yə sü­­rət­­lə hə­­rə­­kət edir. MIL-STD-810F stan­­ dart­­la­­rı­­na uy­­ğun is­­teh­­sal edil­­miş hə­­dəf 5.56, 7.62, 12.7 mm çap­­lı si­­lah­­lar­­dan atış­ ­lar üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur.

Qeyd edək ki, “GF Tech­­no­­logy” şir­­kə­­ti­

­ in hə­­dəf sis­­tem­­lə­­ri ope­­ra­­to­­ra qü­­sur­­la­­rı n ön­­cə­­dən müəy­­yən­­ləş­­dir­­mə­­yə im­­kan ve­­ rən MI­­COM proq­­ra­­mı­­na sa­­hib­­dir. Bu özü­ ­nü diaq­­noz proq­­ra­­mı qü­­sur­­lu kom­­po­­ nent­­lə­­ri tə­­yin et­­mək­­lə ca­­ri xərc­­lə­­rin azal­­ dıl­­ma­­sı­­na im­­kan ya­­ra­­dır. Ha­­zır­­da “GF Tech­­no­­logy” şir­­kə­­ti Ko­­re­­ya Si­­lah­­lı Qüv­­və­­ lə­­ri­­nin po­­li­­qon sis­­tem­­lə­­ri ilə əsas təc­­hi­­zat­ ­çı­­la­­rın­­dan sa­­yı­­lır. Şir­­kət ya­­xın pers­­pek­­tiv­­ də öz məh­­sul­­la­­rı­­nı Azər­­bay­­can­­dan olan is­­ti­­fa­­də­­çi­­lə­­rə təq­­dim et­­mə­­yi plan­­laş­­dı­­rır.

NA­­TO or­­du­­la­­rın­­da ge­­niş is­­ti­­fa­­də olu­­ nan İn­­gil­­tə­­rə­­nin “Mi­­li­­tec Ltd” şir­­kə­­ti­­nin da­­şı­­nan M3200M hə­­dəf ci­­ha­­zı­­nın çə­­ki­­si 28 kq təş­­kil edir və hə­­dəf­­lə­­ri mi­­ni­­mum bir sa­­ni­­yə in­­ter­­val­­la qal­­dı­­rıb en­­di­­rir. Bir km mə­­sa­­fə­­dən 458 MHz tez­­lik­­də ra­­ diodal­­ğa­­lar­­la ida­­rə olu­­nur. Bu hə­­dəf­­dən 7 kq az – 21 kq çə­­ki­­yə ma­­lik olan M2100M mo­­de­­li isə 4 fərq­­li funk­­si­­ya­­nı ye­­ri­­nə ye­­ti­­rir. Apa­­ra­­tın həs­­sas­­lı­­ğı­­nı uzaq­­ dan te­­le­­fon nə­­za­­rə­­ti ilə öy­­rən­­mək müm­ ­kün­­dür. Ci­­haz tam dol­­du­­rul­­muş ba­­ta­­re­­ya ilə stan­­dart in­­san öl­­çü­­sün­­də hə­­də­­fi 2000 də­­fə hə­­rə­­kət et­­di­­rir. Nə­­za­­rət­­çi proq­­ram va­­si­­tə­­si ilə uzaq­­dan hə­­dəf­­lə­­ri sön­­dü­­rə, re­­ji­­mi də­­yiş­­di­­rə bi­­lir. M2100M hə­­dəf ci­­ ha­­zı 458 MHz tez­­lik­­də ça­­lı­­şır və əmə­­liy­­ yat mə­­sa­­fə­­si stan­­dart 1000 metr təş­­kil edir. “Mil­­tec”in M3720M mi­­ni pop-up hə­­dəf me­­xa­­niz­­mi isə tez və asan saz­­la­­na bil­­mə­­si ilə fərq­­lə­­nir. Çə­­ki­­si cə­­mi 10 kq təş­­kil edən ci­­haz mi­­ni əl nə­­za­­rət ci­­ha­­zı va­­si­­tə­­si ilə 1000 met­­rə­­dək mə­­sa­­fə­­dən ida­­rə olu­­nur. Şir­­kət tə­­rə­­fin­­dən bü­­tün növ hə­­dəf ci­­haz­­la­­rı­­nın ida­­rə olun­­ma­­sı üçün ha­­zır­­lan­­mış C9172M ra­­dio-te­­le­­fon nə­­za­ ­rət­­çi­­si 12 Volt ener­­ji ilə ça­­lı­­şır. Asan qav­­ ra­­nı­­lan və proq­­ram­­laş­­dı­­rı­­la bi­­lən bu ci­­ haz 250 ay­­rı hə­­də­­fə nə­­za­­rət et­­mək im­­ka­ ­nı ve­­rir. Bü­­tün hə­­dəf­­lər haq­­da bil­­gi­­lər

ci­­ha­­zın LCD ek­­ra­­nın­­da gö­­rü­­nür. Ci­­haz va­­si­­tə­­si ilə hə­­də­­fin ye­­ri­­nin uzaq­­dan də­­ yiş­­di­­ril­­mək, tən­­zim­­lə­­mək, vu­­rul­­ma qeyd­ ­lə­­ri­­ni apar­­maq im­­kan­­la­­rı möv­­cud­­dur.

Tür­­ki­­yə­­nin “Di­­gi­­test” şir­­kə­­ti­­nin (Azər­­ bay­­can və böl­­gə üz­­rə təm­­sil­­çi­­si “SR Con­ ­sul­­ting” şir­­kə­­ti­­dir) YAK çox­­funk­­si­­ya­­lı hə­­ dəf ci­­haz­­la­­rı pop-up və “dost-düş­­mən” funk­­si­­ya­­la­­rı­­nı ye­­ri­­nə ye­­ti­­rən proq­­ra­­ma ma­­lik­­dir. Da­­şın­­ma­­sı asan, qu­­rul­­ma­­sı qı­­sa müd­­dət tə­­ləb edən bu hə­­dəf sis­­tem­­lə­­ri uzaq mə­­sa­­fə­­dən ra­­diosiq­­nal­­la ida­­rə olu­­ nur. Hə­­dəf­­lə­­rin di­­gər özəl­­li­­yi isə onun işıq­­lan­­dı­­rıl­­ma­­sı və ge­­cə şə­­rait­­lə­­rin­­də is­­ti­ ­fa­­də olu­­na bil­­mə­­si­­dir. Xü­­su­­si proq­­ram sa­­yə­­sin­­də hə­­dəf en­­di­­yi an onun işıq­­lan­­ dı­­rıl­­ma­­sı da­­ya­­nır, hə­­dəf qalx­­dıq­­da isə ye­­ni­­dən onun gö­­rü­­nən his­­sə­­si işıq­­la­­nır.

Kom­­pü­­ter proq­­ra­­mı sa­­yə­­sin­­də tə­­lim rəh­ ­bə­­ri hə­­də­­fin en­­mə-qalx­­ma və ayaq­­da qal­­ma müd­­də­­ti­­ni müəy­­yən­­ləş­­di­­rə bi­­lir.

Elə­­cə də ida­­rəet­­mə mər­­kə­­zin­­də­­ki əsas kom­­pü­­ter­­də hə­­dəf­­lə­­rin vu­­rul­­ma­­sı qey­­də alı­­nır. Bu hə­­dəf sis­­te­­mi özü­­nün da­­ya­­nıq­­ lı­­ğı ilə ba­­zar­­da­­kı ana­­loq­­la­­rın­­dan fərq­­lə­­nir və da­­ha çox is­­ti­­fa­­də olu­­na bil­­mə im­­ka­­nı­ ­na ma­­lik­­dir. Di­­gər ma­­raq­­lı özəl­­li­­yi isə bir hə­­də­­fin həm dost, həm də düş­­mən sse­­ na­­ri­­si üz­­rə is­­ti­­fa­­də olu­­na bil­­mə­­si­­dir. Bir mər­­kəz­­dən ey­­ni an­­da 20 ədəd YAK ida­­rə olu­­nur. 15 kq çə­­ki­­yə ma­­lik YAK -25, +60° tem­­pe­­ra­­tur­­lar­­da ça­­lı­­şır. 12 V gü­­cün­­də ak­­ku­­mul­­ya­­tor­­dan qi­­da­­la­­nan hə­­dəf ci­­ha­­ zın göv­­də­­si mo­­dul­­yar səh­­ra ti­­pin­­də­­dir.

Ci­­ha­­zın ida­­rəet­­mə­­si adi no­­te­­book tip­­li kom­­pü­­ter­­dən hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Xü­­su­­si ola­ ­raq ha­­zır­­lan­­mış proq­­ram­­da hə­­dəf­­lə­­rin real vaxt re­­ji­­min­­də 3 öl­­çü­­lü şək­­li, mə­­ru­­ zə­­lər, ida­­rəet­­mə, qiy­­mət­­lən­­dir­­mə, nə­­ti­­ cə­­lə­­rə fo­­to­­nun əla­­və olun­­ma­­sı, ba­­ta­­re­­ya­ ­la­­rın du­­ru­­mu, real vaxt re­­ji­­min­­də dost və

yanvar-fevral 2015 41

SƏnAyE LO­­MAH­HƏ­­DƏF­­LƏR

AES 2023 WRd

düş­­mən­vu­­rul­­ma­sa­­yı­qeyd­olu­­nur.­Proq­ ­ram­ ope­­ra­­to­­ra­ müəl­­li­­min­ və­ per­­so­­na­­lın­ qeyd­ olun­­ma­­sı­ və­ çı­­xa­­rıl­­ma­­sı,­ sse­­na­­ri­­lə­­ rin­ plan­­lan­­ma­­sı,­ si­­lah­ və­ sur­­sat­ se­­çi­­mi,­ hə­­dəf­­lə­­rin­ ya­­tıb­ qalx­­ma­ müd­­də­­ti­­nin­ müəy­­yən­­ləş­­di­­ril­­mə­­si,­ hə­­də­­fin­ ak­­tiv­ və­­ ziy­­yə­­tə­keç­­dik­­dən­ne­­çə­sa­­ni­­yə­son­­ra­vu­­ rul­­ma­­sı,­hə­­də­­fin­vu­­rul­­du­­ğu­ye­­rin­təs­­bi­­ti,­ işıq­kont­­ro­­lu­və­s.­müəy­­yən­­ləş­­dir­­mək­im­­ kan­­la­­rı­­nı­tə­­min­edir.

“Tar­­get­Atış­Eği­­tim­Sis­­tem­­le­­ri­A.Ş”­tə­­ rə­­fin­­dən­ ha­­zır­­da­ Azər­­bay­­can­ ba­­za­­rı­­na­ təq­­dim­olu­­nan­iki­hə­­dəf­­li­AES2023­WRd­ ci­­haz­­la­­rı­ uzaq­ mə­­sa­­fə­­dən­ na­­qil­­siz­ ida­­rə­ olu­­nur.­ Boş­ hal­­da­ 35­ kq­ təş­­kil­ edən­ bu­ sis­­tem­ hət­­ta­ çə­­ki­ ba­­xı­­mın­­dan­ Ru­­si­­ya­ is­­ teh­­sa­­lı­olan­KR­­MU­hə­­dəf­­lə­­rin­­dən­ağır­­dır.­ AES2023­ WR2­ pop­up/dö­­nən­ hə­­dəf­ ci­­ ha­­zı­ üzə­­rin­­də­ bir­ bi­­ri­­nə­ bağ­­lı­ ol­­ma­­yan,­ ay­­rı­ay­­rı­ mo­­tor­­la­ ça­­lı­­şan­ iki­ hə­­dəf­ möv­­ cud­­dur.­ Çə­­ki­­si­ təx­­mi­­nən­ 25­ kq­ (hə­­dəf­ tax­­ta­­sı­ol­­ma­­dan)­təş­­kil­edən­bu­hə­­dəf­ci­­ ha­­zı­ 434­ MHz­ tez­­lik­­lə­ ra­­diodal­­ğa­­lar­­la­ ida­­rə­olu­­nur.­“Tar­­get”in­17­kq­çə­­ki­­yə­ma­­ lik­və­300­metr­mə­­sa­­fə­­dən­ida­­rə­olu­­nan­ AES2023­W2­hə­­dəf­ci­­haz­­la­­rı­isə­ən­çox­2­ ki­­lo­ağır­­lı­­ğın­­da­hə­­də­­fi­qal­­dı­­ra­bi­­lir.­Şir­­kə­­ tin­ bü­­tün­ hə­­dəf­ dəst­­lə­­rin­­də­ tək­­lif­ et­­di­­yi­ AES­əl­ter­­mi­­na­­lı­kom­­pü­­ter­ol­­ma­­dan­AES­ se­­ri­­ya­­lı­bü­­tün­ci­­haz­­la­­rın­nə­­za­­rə­­ti­­ni­hə­­ya­­ta­ ke­­çir­­mə­­yə­im­­kan­ve­­rir.­Bu­ava­­dan­­lıq­üzə­ ­rin­­dən­ hə­­də­­fin­ se­­çi­­mi,­ qrup­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı,­ ha­­va­­da­qal­­ma­müd­­də­­ti­tə­­yin­olu­­nur,­hə­­ də­­fin­ vu­­ru­­lub­ vu­­rul­­ma­­dı­­ğı­ qey­­də­ alı­­nır.­ Xü­­su­­si­ ola­­raq­ ha­­zır­­lan­­mış­ “Sa­­kar­­ya”­ ad­­lı­ əl­ter­­mi­­na­­lı­isə­ay­­rı­­lıq­­da­və­ya­is­­tə­­yə­bağ­ ­lı­ola­­raq,­sse­­na­­ri­­lə­­rə­gö­­rə­hə­­dəf­tu­­tu­­cu­­la­ ­rı­­nı­kont­­ro­­lu­­nu­hə­­ya­­ta­ke­­çi­­rir.­

42 AZERI DEFENCE

Sim­­li­ və­ sim­­siz­ kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­lar­­da­ möv­­cud­ olan­ “Zen­ Smart­ Tar­­get­ Sys­­ tems”­(Zen­STS­­LO­­MAH)­hə­­dəf­­lə­­ri­ge­­cə­ və­ gün­­düz­ şərt­­lə­­rin­­də­ snay­­per­­lə­­rin­ ha­­ zır­­lan­­ma­­sı­ üçün­ nə­­zər­­də­ tu­­tu­­lur.­ 0­50°C­ tem­­pe­­ra­­tur­­lar­­da­ça­­lı­­şan­hə­­dəf­ci­­ha­­zı­450­ m/san­və­ya­da­­ha­çox­sü­­rət­­li­atış­­la­­rı­də­­ qiq­­lik­­lə­qey­­də­al­­ma­­ğı­ba­­ca­­rır.­ “Polyt­­ro­­nic”in­LO­­MAH­T­Bar­hə­­dəf­­lə­ ­ri­5.56­mm­dən­105­mm­çap­­lı­mər­­mi­­lə­ ­rə­ qə­­dər­ ge­­niş­ çe­­şid­­də­ sur­­sat­­lar­­dan­ atış­­lar­üçün­he­­sab­­la­­nıb.­Də­­qi­­qə­­də­2000­ gül­­lə­qə­­bul­et­­mə­im­­ka­­nı­­na­ma­­lik­sis­­tem­ hə­­də­­fin­ vu­­rul­­ma­­sı­­nı­ or­­ta­­la­­ma­ 5­ mm­ fərq­­lə­ qey­­də­ alır.­ Çə­­ki­­si­ 13­ kq­ təş­­kil­ edən­LO­­MAH­T­Bar­VGA­rəng­­li­LCD­ek­­ ra­­na,­ 800x600­ pik­­sel­ par­­laq­­lı­­ğa­ sa­­hib­ İV­­DU­ad­­lı­por­­ta­­tiv­Ağıl­­lı­Vi­­zual­Disp­­ley­­lə­ təc­­hiz­olu­­nub.­Ka­­bel­va­­si­­tə­­si­ilə­sis­­te­­mə­ bağ­­la­­nan­bu­ek­­ra­­nın­par­­laq­­lı­­ğı­ra­­hat­­lıq­ ­la­ tən­­zim­­lə­­nir.­ Prin­­ter­ va­­si­­tə­­si­ ilə­ in­­for­­ ma­­si­­ya­­lar­ və­ fo­­to­­lar­ atış­­la­­rın­ də­­yər­­lən­­ di­­ril­­mə­­si­ və­ nə­­zər­­dən­ ke­­çi­­ril­­mə­­si­ üçün­ ça­­pa­ ötü­­rü­­lür.­ IP67­ sə­­viy­­yə­­si­­nə­ ca­­vab­ ve­­rən­İV­­DU­nun­çə­­ki­­si­7.7­kq­dır.

Sim­­siz­ ra­­bi­­tə­ əsa­­sın­­da­ sa­­də­ və­ da­­ha­ güc­­lü­por­­ta­­tiv­hə­­dəf­sis­­te­­mi­­ni­tək­­lif­edən­ Nor­­ve­­çin­ “Kongs­­berg­ Tar­­get­ Sys­­tems”­ şir­­kə­­ti­­nin­ (Azər­­bay­­can­ təm­­sil­­çi­­si­ “Tar­­get­ Atış­Eği­­tim­Sis­­tem­­le­­ri­A.Ş”)­uzun­mən­­zil­­li­ atış­­lar­üçün­ha­­zır­­lan­­mış­H1H­hə­­dəf­mo­­ de­­li­ra­­diora­­bi­­tə­va­­si­­tə­­si­ilə­100­metr­­dən­ 2000­ met­­rə­­dək­ mə­­sa­­fə­­də­ atış­ tə­­lim­­lə­­ri­ ke­­çir­­mə­­yə­im­­kan­ve­­rir.­Hə­­də­­fin­çər­­çi­­və­­si­ 42­mm­lik­ply­­wood­ma­­te­­rial­­dan­ha­­zır­­la­­ nıb­ və­ künc­­lər­­də­ 4­ ədəd­ səs­ tə­­yi­­ne­­di­­ci­ sen­­sor­yer­­ləş­­di­­ri­­lib.­Səs­tə­­yi­­ne­­di­­ci­için­­də­

Zen STS -LOMAH

is­­ti­­li­­yin­ də­­yiş­­mə­­si­­ni­ müəy­­yən­ et­­mək­ üçün­2­ədəd­is­­ti­­lik­sen­­so­­ru­da­möv­­cud­­ dur.­Bu­sis­­tem­İn­­gil­­tə­­rə­­nin­NRA­cə­­miy­­yə­ ­ti­­nin­müs­­tə­­qil­audi­­ti­ilə­1000­yard­mə­­sa­ ­fə­­də­0.65­mm­xə­­ta­ilə­də­­qiq­­li­­yi­­ni­sü­­bu­­ta­ ye­­ti­­rib.­ Sis­­tem­ son­ də­­rə­­cə­ asan­­lıq­­la­ atış­ mə­­sa­­fə­­lə­­ri­­ni­ və­ hə­­dəf­ si­­luet­­lə­­ri­­ni­ də­­yiş­­ dir­­mə­ xü­­su­­siy­­yə­­ti­­nə­ ma­­lik­­dir.­ Hə­­də­­fin­ vu­­ru­­lub­vu­­rul­­ma­­dı­­ğı­ ba­­rə­­də­ in­­for­­ma­­si­­ ya­­lar­10.4­dü­­yüm­yük­­sək­par­­laq­­lı­­ğa­ma­­ lik,­bü­­tün­ha­­va­şə­­rait­­lə­­rin­­də­açıq­ha­­va­­da­ is­­ti­­fa­­də­­si­ müm­­kün­ olan­ LCD­ mo­­ni­­tor­­da­ qey­­də­alı­­nır.

Hin­­dis­­ta­­nın­ AIMT­­REX­ şir­­kə­­ti­­nin­ Shooter­ Ac­­cu­­racy­ and­ Round­ Analy­­zer­ (SA­­RA)­ sis­­te­­mi­ dün­­ya­­da­ ki­­çik­ si­­lah­­lar­ üçün­ ən­ qa­­baq­­cıl­ can­­lı­ hə­­dəf­ sis­­tem­­lə­­ rin­­dən­sa­­yı­­lır.­SA­­RA­atı­­cı­­ya­mo­­ni­­tor­va­­si­­ tə­­si­ ilə,­ gün­­düz­ və­ ge­­cə­ şə­­raitin­­də,­ real­ vaxt­ re­­ji­­min­­də­ atış­­la­­rın­ hə­­də­­fə­ də­­yib­ dəy­­mə­­di­­yi­­ni­müəy­­yən­et­­mək­im­­ka­­nı­ve­­ rir.­Hə­­dəf­və­mo­­ni­­tor­ara­­sın­­da­əla­­qə­ka­­ bel­­siz­ və­ re­­le­ sen­­sor­ va­­si­­tə­­si­ ilə­ tə­­min­ olu­­nur.­ Tam­ por­­ta­­tiv­ olan­ SA­­RA­ ak­­ku­­ mul­­ya­­tor­­dan­ qi­­da­­la­­nır­ və­ is­­tə­­ni­­lən­ ye­­rə­ da­­şın­­ma­­sı­müm­­kün­­dür.

HEXTA

SƏnAyE

Kongsberg Target Systems

AĞIL­­LI­­HƏ­­DƏF­­LƏR Avst­­ra­­li­­ya­­nın­ “Ma­­rat­­hon­ Tar­­get”­ şir­­ kə­­ti­­nin­Avst­­ra­­li­­ya­Mü­­da­­fiə­De­­par­­ta­­men­­ti­ ilə­bir­­gə­ha­­zır­­la­­dı­­ğı­“Ma­­rah­­ton”­ağıl­­lı­hə­­ dəf­­lə­­ri­ po­­li­­qon­ ava­­dan­­lıq­­la­­rı­ sa­­hə­­sin­­də­ ye­­ni­­lik­­lər­­dən­ sa­­yı­­la­ bi­­lər.­ ABŞ­ın­ SEALS,­ SO­­COM,­Avst­­ra­­li­­ya­və­İn­­gil­­tə­­rə­or­­du­­la­­rı­­ nın­ is­­ti­­fa­­də­­sin­­də­ yer­ alan­ bu­ hə­­dəf­­lə­­rin­ ha­­zır­­da­ 2­ və­ 4­ tə­­kər­­li­ kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­la­­rı­ var.­ Real­ in­­sa­­nı­ imi­­ta­­si­­ya­ edən­ “Ma­­rat­­ hon”­ağıl­­lı­hə­­dəf­­lə­­ri­­nin­hə­­rə­­kət­qra­­fi­­ki­və­ sü­­rət­ re­­ji­­mi­ ope­­ra­­tor­ tə­­rə­­fin­­dən­ tə­­yin­ olu­­nur.­ Sis­­te­­mə­ əla­­və­ ola­­raq­ səs­ ef­­fek­­ti­ və­işıq­­lan­­dır­­ma­tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı­da­da­­xil­­dir.­ Öz­növ­­bə­­sin­­də­bu­ağıl­­lı­hə­­dəf­­lər­atı­­cı­­ya­ göz­­lə­­nil­­məz­ si­­tuasi­­ya­­lar­­da­ özü­­nü­ apar­­ maq­ qa­­bi­­liy­­yə­­ti­ aşı­­la­­yır.­ Gül­­lə­ dəy­­dik­­də­ hə­­də­­fin­ üzə­­rin­­də­­ki­ in­­san­ öl­­çü­­lü­ ma­­ne­­ ken­ ani­ ola­­raq­ ya­­tıb­qal­­xır­ və­ vu­­rul­­ma­ ba­­rə­­də­ in­­for­­ma­­si­­ya­­la­­rı­ ida­­rəet­­mə­ kom­­ pü­­te­­rin­­də­ qey­­də­ alı­­nır.­ “Ma­­rat­­hon”un­ di­­gər­özəl­­li­­yi­isə­on­­dan­iba­­rət­­dir­ki,­mux­ ­tar­ re­­jim­­də­ hə­­rə­­kət­ edən­ hə­­dəf­­lər­ ilk­ atəş­sə­­sin­­dən­son­­ra­ət­­ra­­fa­sə­­pə­­lə­­nir,­vu­­ ru­­lan­hə­­dəf­qı­­sa­müd­­dət­son­­ra­qal­­xa­­raq­ əks­hü­­cu­­ma­ke­­çir.­ Tür­­ki­­yə­­nin­ “Di­­gi­­test”­ fir­­ma­­ sı­­nın­“Ma­­rat­­hon”­kon­­sep­­si­­ya­­sı­ əsa­­sın­­da­ snay­­per­­lə­­rin­ ha­­zır­­ lan­­ma­­sı­üçün­nə­­zər­­də­tu­­tu­ ­lan­ AKAR­ sis­­te­­mi­ po­­li­­ qon­­lar­­da­real­in­­san­bən­ ­zə­­ri­ müx­­tə­­lif­ sü­­rət­­lə­ və­ tra­­yek­­to­­ri­­ya­­lar­ üz­­rə­ hə­­ rə­­kət­ edən­ hə­­dəf­­lə­­rə­ atəş­aç­­maq­im­­ka­­nı­tə­­min­ edir.­ Elekt­­rik­ mü­­hər­­ri­­ki­­nə­ sa­­hib,­ 4x4­ tə­­kər­ for­­mul­­lu,­ bal­­lis­­tik­ mü­­da­­fiəyə­ ma­­lik,­ p r o q ­r a m ­l a ş ­d ı ­r ı l ­m ı ş­ marş­­rut­ üz­­rə­ h ə ­r ə ­k ə t­ edən­ bu­ r o ­b o ­t u n­ üzə­­rin­­də­­ ki­ ma­­ne­­ k e n ­l ə r­ “ M a ­r a t ­­ AKAR

hon”da­ ol­­du­­ğu­ ki­­mi,­ gül­­lə­ hə­­də­­fə­ dəy­­ dik­­də­ya­­tıb­qalx­­ma­xü­­su­­siy­­yə­­ti­­nə­ma­­lik­­ dir.­AKAR­ın­gi­­rov­sse­­na­­ri­­lə­­rin­­də­is­­ti­­fa­­də­ edi­­lə­bil­­mə­­si­üçün­ey­­ni­plat­­for­­ma­üzə­­rin­ ­də­ iki­ fərq­­li­ hə­­dəf­ qu­­ru­­la­ bi­­lər.­ Alt­ plat­­ for­­ma­ ilə­ heç­ bir­ əla­­qə­­si­ ol­­ma­­dı­­ğı­ üçün­ sı­­ra­­dan­çıx­­mış­ma­­ne­­ken­asan­­lıq­­la­də­­yiş­­ di­­ri­­lir.­ AKAR­ xü­­su­­si­ tə­­yi­­nat­­lı­ qüv­­və­­lə­­rin,­ snay­­per­­lə­­rin­ və­ təh­­lü­­kə­­siz­­lik­ qüv­­və­­lə­­ri­­ nin­yük­­sək­sə­­viy­­yə­­də­ha­­zır­­lan­­ma­­sı­üçün­ ən­müasir­həll­sa­­yı­­lır.­ AKAR­ in­­san­ dav­­ra­­nı­­şı­­nın­ imi­­ta­­si­­ya­­sı,­ sü­­rə­­tə­ və­ əy­­lə­­cə­ nə­­za­­rət,­ ­10­ C­ /+40­ C­ tem­­pe­­ra­­tur­­lar­­da­ iş­­lə­­mə­­si,­ gül­­lə­­yə­ qar­­şı­ da­­vam­­lı­­lı­­ğı,­ uzaq­­dan­ nə­­za­­rət,­ is­­tə­­ni­­lən­ əra­­zi­ şərt­­lə­­rin­­də­ hə­­rə­­kət,­ ge­­cə­ tə­­lim­­lə­­ri­ üçün­ işıq­­lan­­dır­­ma­ xü­­su­­siy­­yə­­ti,­ xü­­su­­si­ sse­­na­­ri­­lə­­rin­ müəy­­yən­­ləş­­di­­ril­­mə­­si,­ nə­­ti­­cə­ çı­­xar­­ma,­ per­­for­­mans­ də­­yər­­lən­­dir­­mə­­si,­ tə­­li­­mi­ plan­­laş­­dır­­ma,­ ­ mə­­sa­­fə­­dən­ ida­­rə­ et­­mə­ və­ GPS­ dəs­­tək­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı­ ilə­ fərq­­lə­­nir.

ABŞ­ın­ “Ad­­van­­ced­ Training­ Sys­­tems”­ (ATS)­ şir­­kə­­ti­­nin­ M­145­ “Re­­ne­­ga­­de”­ və­ MT­74­ “Ran­­ger”­ hə­­dəf­ sis­­tem­­lə­­ri­ 4­ tə­­ kər­­li­plat­­for­­ma­üzə­­rin­­də­yer­­lə­­şir.­Özü­­ye­­ ri­­yən­plat­­for­­ma­24­Volt­gü­­cün­­də­elekt­­rik­ ba­­ta­­re­­ya­­sı­ilə­ça­­lı­­şır.­Sa­­ni­­yə­­də­10­fut­sü­­

rət­­lə­hə­­rə­­kət­edən­yük­­sək­ma­­nevr­­li­plat­ ­for­­ma­360°­bu­­caq­al­­tın­­da­ye­­rin­­də­çev­­rə­ vu­­rur,­be­­ton,­as­­falt,­çın­­qıl,­ot­­luq­əra­­zi­­də­ ça­­lı­­şır.­ M­145­ “Re­­ne­­ga­­de”­ hə­­də­­fi­ 1000­ metr­mə­­sa­­fə­­dən­2.4­GHz­tez­­lik­­də,­pult­­la­ ida­­rə­olu­­nur.­Bu­plat­­for­­ma­üzə­­ri­­nə­is­­tə­­ni­ ­lən­növ­hə­­dəf­­lə­­ri­yer­­ləş­­dir­­mək­müm­­kün­ ­dür.­Da­­ha­yük­­sək­–­4.57­metr/sa­­ni­­yə­sü­­ rət­­lə­hə­­rə­­kət­edən­MT­74­“Ran­­ger”­hə­­ dəf­ sis­­te­­mi­ isə­ 87­ kq­ ağır­­lı­­ğın­­da­­dır.­ Hər­ iki­hə­­dəf­müx­­tə­­lif­sse­­na­­ri­­lər­üz­­rə­is­­ti­­fa­­də­ olu­­na­ bi­­lir.­ Xü­­su­­si­­lə­ şə­­hər­ dö­­yüş­­lə­­ri,­ snay­­per­ tə­­li­­mi­ ki­­mi­ əmə­­liy­­yat­­lar­ üçün­ ideal­sa­­yı­­lır.­ “Tech­Val­­ley­Tech­­no­­lo­­gies”­şir­­kə­­ti­­nin­ ABŞ­Or­­du­­su­üçün­xü­­su­­si­ola­­raq­ha­­zır­­la­ ­dı­­ğı­HİTS­(İn­­te­­rak­­tiv­İn­­san­Hə­­dəf­Sis­­te­­ mi)­ üzə­­rin­­də­ üç­ öl­­çü­­lü­ proq­­ram­­laş­­dı­­rı­­ lan,­in­­san­bən­­zə­­ri­hə­­rə­­kət­­lə­­ri­ye­­ri­­nə­ye­­ ti­­rən­ ma­­ne­­ke­­ni­ da­­şı­­yır.­ Can­­lı­ atış­­la­­rı­ imi­­ta­­si­­ya­ et­­mək­ üçün­ nə­­zər­­də­ tu­­tu­­lan­ bu­hə­­dəf­gül­­lə­də­­yər­­kən­in­­sa­­nın­vu­­rul­­ ma­ anı­­nı­ imi­­ta­­si­­ya­ edir.­ Bü­­tün­ də­­qiq­ atəş­­lər­ ida­­rəet­­mə­ blo­­kun­­da­ qey­­də­ alı­­ nır.­ Qeyd­ edək­ ki,­ MIL­ STD­ 810G­ stan­­ dar­­tı­­na­ uy­­ğun­ ca­­vab­ ve­­rən­ HİTS­ proq­­ ra­­ma­ uy­­ğun­ ola­­raq­ giz­­lə­­nir­ və­ ve­­ri­­lən­ ko­­man­­da­­la­­ra­ uy­­ğun­ hə­­rə­­kət­­lə­­ri­ ye­­ri­­nə­ ye­­ti­­rir.­Hə­­dəf­ma­­ne­­ke­­ni­5.56,­.308­(7.62)­ və­.50­ka­­libr­si­­lah­­la­­rın­atış­­la­­rı­­na­he­­sab­­ la­­nıb.­ Kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya­ va­­si­­tə­­si­ ola­­raq­ hə­­dəf­ WI­­FI­ və­ ya­ Et­­her­­net­ bağ­­lan­­tı­­sın­­ dan­is­­ti­­fa­­də­edir.­Hə­­də­­fin­ümu­­mi­çə­­ki­­si­ 120­kq­təş­­kil­edir.­AD

yanvar-fevral 2015 43

tEXnoLogıyA

Zərbə PUA-ları Şamil Əlibəyli

Son onillikdə dünya hərb meydanlarında pilotsuz zərbə aparatlarının tətbiqi ilə keçirilən yüzlərlə əməliyyat artıq yaxın onillikdə bu texnologiyaların döyüş elementlərinin ayrılmaz hissəsinə çeviriləcəyi düşüncəsini ortaya qoyur. Artıq effektivliyi sübuta yetirilmiş zərbə PUA-ları ilə bağlı mövcud istəklər, həyata keçirilən layihələr və görülən işlər yaxın perspektivdə bu aparatların silahlanmadakı çəkisinin artacağını proqnozlaşdırmağa əsas verir. Xüsusilə də bu sahədə qeyri-NATO – Çin, İran, Pakistan, BƏƏ, Rusiya kimi ölkələrin geniş çalışmaları diqqət çəkməkdədir. Ötən­əs­­rin­90­cı­il­­lə­­rin­­də­dö­­yüş­mey­ ­ an­­la­­rı­­na­ çı­­xan­ zər­­bə­ PUA­la­­rı­ nəin­­ki­ d qı­­sa­müd­­dət­­də­ide­­ya­­dan­real­­lı­­ğa­çev­­ril­ ­di,­ hət­­ta­ hər­­bi­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar­ ba­­za­­rı­­na­ çox­ say­­da­ nü­­mu­­nə­­lə­­ri­ pey­­da­ ol­­ma­­ğa­ baş­­la­­dı.­İraq,­Əf­­qa­­nıs­­tan,­So­­ma­­li,­Pa­­kis­­ tan,­Yə­­mən­və­Li­­vi­­ya­­da­dö­­yüş­tap­­şı­­rıq­­ la­­rı­­nı­ ye­­ri­­nə­ ye­­ti­­rən­ PUA­la­­rın­ stan­­dart­ ver­­si­­ya­­lar­­la­ ya­­na­­şı­ ro­­tor­­lu,­ ka­­mi­­kad­­ze­ və­kəş­­fiy­­yat­­çı­dö­­yüş­sur­­sa­­tı­mo­­di­­fi­­ka­­si­­

44 AZERI DEFENCE

ya­­la­­rı­ mey­­da­­na­ çıx­­dı.­ Ar­­tıq­ bey­­nəl­­xalq­ mər­­kəz­­lə­­ri­ 2000­ci­ il­­lə­­rin­ əv­­vəl­­lə­­rin­­də­ zər­­bə­ PUA­la­­rı­ ba­­za­­rı­­na­ şə­­rik­­siz­ li­­der­ olan­ ABŞ­ın­ bu­ sa­­hə­­də­ Çin­­lə­ ayaq­­laş­­ maq­­da­çə­­tin­­lik­­lər­çək­­di­­yi­­ni,­2030­cu­ilə­ qə­­dər­­sə­ bu­ ba­­zar­­da­ İs­­rail,­ BƏƏ,­ İta­­li­­ya,­ İran,­Tür­­ki­­yə­və­Pol­­şa­ki­­mi­ye­­ni­rə­­qib­­lə­­ rin­mey­­da­­na­çı­­xa­­ca­­ğı­­nı­proq­­noz­­laş­­dı­­rır­ ­lar.­Çin­şir­­kət­­lə­­ri­­nin­ABŞ­ın­ən­ye­­ni­məh­ ­sul­­la­­rı­­nı­ be­­lə­ qı­­sa­ za­­man­­da­ kop­­ya­­la­­

maq­­la­ da­­ha­ ucuz­ qiy­­mə­­tə­ və­ heç­ bir­ si­­ya­­si­ma­­neələ­­ri­əsas­gə­­tir­­mə­­dən­üçün­ ­cü­ öl­­kə­­lə­­rə­ təq­­dim­ et­­mə­­si­ Ame­­ri­­ka­­nın­ ba­­za­­rı­­nı­ən­yax­­şı­hal­­da­yal­­nız­Qər­­bi­Av­­ ro­­pa­öl­­kə­­lə­­ri­ilə­məh­­dud­­laş­­dı­­rır.­Be­­lə­ki,­ qı­­sa­müd­­dət­­də­zər­­bə­PUA­la­­rı­­nın­müx­­ tə­­lif­ver­­si­­ya­­la­­rı­­nı­ha­­zır­­la­­yan­Çin­bu­tex­­ no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı­Pa­­kis­­tan,­İran,­Ni­­ge­­ri­­ya,­Öz­­ bə­­kis­­tan,­ Su­­dan­ ki­­mi­ öl­­kə­­lə­­rə­ ix­­rac­ et­­ mə­­yə­nail­olub.

tEXnoLogıyA isə­ 20­ saat­­dan­ çox­­dur.­ MQ­1­ “Pre­­da­­ tor”un­ RQ­1­ (kəş­­fiy­­yat),­ RQ­1­ “Pre­­ da­­tor­XP”­(ix­­rac),­MQ­1­(ilk­ver­­si­­ya),­ MQ­1A­ “Pre­­da­­tor”­ (bi­­rin­­ci­ zər­­bə­ mo­­di­­fi­­ka­­si­­ya­­sı),­ MQ­1B­ “Pre­­da­­ tor”­ (mo­­der­­ni­­zə­ olun­­muş­ zər­­ bə­PUA),­MQ­1C­“Grey­Eag­ ­le”­ (də­­rin­ mo­­dern­­ləş­­di­­ ril­­miş­ mo­­di­­fi­­kas­­ya),­

MQ­9­ “Reaper”­ (“Pre­­da­­tor­ B”)­ və­ “Aven­­ ger”­ (“Pre­­da­­tor­ C”)­ mo­­ di­­fi­­ka­­si­­ya­­la­­rı­ möv­­cud­­dur.­ “Ge­­ne­­ral­ Ato­­mics­ Aero­­nauti­­cal­ Sys­­tems”­ (GA­ASI)­ şir­­kə­­ti­­nin­ MQ­1­“Pre­­da­­tor”­ba­­za­­sın­­da­ha­­ zır­­la­­dı­­ğı­ MQ­­ 9­ “Reaper”­ pi­­lot­­suz­ zər­­bə­ apa­­ra­­tı­ ha­­zır­­da­ ABŞ,­ Fran­­sa,­ İn­­ gil­­tə­­rə­ və­ İta­­li­­ya­ or­­du­­la­­rı­­ nın­ əsas­ zər­­bə­ qüv­­və­­lə­­rin­­ dən­sa­­yı­­lır.­Zər­­bə­funk­­si­­ya­­sı­ilə­

“Reaper”­ 400­ km/saat­ sü­­rət­ yığ­­ma­­ğa­ im­­kan­ve­­rən­TPE­331­1­tur­­bo­­vint­­li­mü­­ hər­­ri­­kiy­­lə­ təc­­hiz­ edi­­lib.­ “Reaper­ Blok­ 1”­ ver­­si­­ya­­sı­ 24­ saat­ ha­­va­­da­ qal­­dı­­ğı­ hal­­da­ müasir­­ləş­­di­­ril­­miş­ ver­­si­­ya­­da­ şas­­si­­nin­ ye­­ ni­­lən­­mə­­si­ və­ əla­­və­ ya­­na­­caq­ çən­­lə­­ri­ he­­ sa­­bı­­na­bu­müd­­dət­37­saata­qə­­dər­ar­­tı­­rı­ ­lıb.­GA­ASİ­şir­­kə­­ti­ha­­zır­­da­PUA­nın­uçuş­ müd­­də­­ti­­nin­ 42­ saata­­dək­ qal­­dı­­rıl­­ma­­sı­ üzə­­rin­­də­ iş­­lə­­yir.­ MQ­9­ tak­­tik­ va­­hi­­di­­nə­ bir­ ne­­çə­ PUA,­ ye­­rüs­­tü­ ida­­rə­ et­­mə­ ava­­ dan­­lı­­ğı,­ra­­bi­­tə­ava­­dan­­lı­­ğı,­ZİP­və­per­­so­­ nal­stan­­si­­ya­­la­­rı­da­­xil­­dir.­PUA­nın­eki­­pa­­jı­ pi­­lot­­dan­və­elekt­­ron­sis­­tem­­lə­­rin­ope­­ra­­ to­­run­­dan­iba­­rət­­dir.­PUA­nın­fay­­da­­lı­yü­­ kü­­nə­ si­­lah­­la­­rın­ və­ elekt­­ron­ ava­­dan­­lı­­ ğın­ müx­­tə­­lif­ kom­­bi­­na­­si­­ ya­­la­­rı­ da­­xil­­dir.­ Fü­­zel­­ ya­­jın­­da­ 6­ as­­ma­ nöq­­tə­­si­­nin­ möv­­ cud­ ol­­d u­­ğ u­ “Peaper”in­si­­lah­ ­lan­­m a­­s ın­­d a­ 4­ ədəd­ AGM114­

Ame­­ri­­kan­tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı İlk­uçu­­şu­­nu­1994­cü­il­­də­ger­­çək­ l­əş­­dir­­miş­ və­ ABŞ­ zər­­bə­ PUA­la­­rı­­ nın­ata­­sı­sa­­yı­­lan­MQ­1­“Pre­­da­­tor”­ 2000­ci­ il­­lə­­rin­ əv­­vəl­­lə­­rin­­də­ özü­­nün­ in­­ki­­şa­­fı­­nın­ye­­ni­mər­­hə­­lə­­si­­nə­qə­­dəm­qo­­ yub.­Uzun­­lu­­ğu­8.23­m,­hün­­dür­­lü­­yü­2.21­ m,­qa­­nad­açıq­­lı­­ğı­14.84­metr­olan­“Pre­­ da­­tor”­1­ədəd­105­at­gü­­cün­­də­PD­Ro­­tax­ 914­ UL­ mü­­hər­­ri­­ki­ ilə­ təc­­hiz­ olu­­nub.­ PUA­nın­ sü­­rə­­ti­ 217­ km/saat,­ uçuş­ uzaq­­lı­­ğı­740­km,­uçuş­müd­­də­­ti­

ya­­na­­şı­mü­­şa­­hi­­də,­hər­­bi­kəş­­fiy­­yat­və­di­­ gər­funk­­si­­ya­­la­­rı­ye­­ri­­nə­ye­­ti­­rən­PUA­da­­xi­ ­lin­­də­386­kq,­xa­­ri­­ci­as­­ma­­sın­­da­1361­kq­ yük­ da­­şı­­maq­ im­­ka­­nı­­na­ qa­­dir­­dir.­ Mak­­si­­ mal­uçuş­çə­­ki­­si­4763­kq,­mak­­si­­mal­uçuş­ hün­­dür­­lü­­yü­ 15240­ metr­ təş­­kil­ edən­

“He­­li­­fi­­re”,­2­ədəd­la­­zer­baş­­lıq­ ­lı­“Mark­82”­(GBU­12),­və­ya­GPS­lə­ida­ ­rə­ olu­­nan­ (JDAM)­ “Mark­ 82”­ aviasi­­ya­ bom­­ba­­sı­yer­alır.­Bu­­nun­­la­pa­­ra­­lel­ola­­raq,­ PUA­nın­ üzə­­rin­­də­ “ha­­va­ha­­va”­ sinf­­li­ AIM92­“Stin­­ger”­ra­­ket­­lə­­ri­­nin­test­­lə­­ri­da­­ vam­et­­di­­ri­­lir.­İn­­gil­­tə­­rə­Or­­du­­su­­nun­si­­lah­­ lan­­ma­­sın­­da­ yer­ alan­ MQ­9­ “Reaper”­ PUA­la­­rın­­da­MB­­DA­is­­teh­­sa­­lı­olan­“Brims­ ­to­­ne”­ra­­ke­­ti­ilə­2014­cü­ilin­mart­ayın­­da­ apa­­rı­­lan­atış­test­­lə­­ri­uğur­­lu­nə­­ti­­cə­­lə­­nib. İlk­ uçu­­şu­­nu­ 2004­cü­ il­­də­ hə­­ya­­ta­ ke­­ çir­­miş­ “Pre­­da­­tor”­ ailə­­sin­­dən­ MQ­1C­ “Grey­Eag­­le”­PUA­nın­uzun­­lu­­ğu­8­metr,­ qa­­nad­ açıq­­lı­­ğı­ 17­ metr,­ mak­­si­­mal­ uçuş­ küt­­lə­­si­1450­kq­təş­­kil­edir.­Mak­­si­­mal­sü­­ rə­­ti­250­km/saat,­uçuş­müd­­də­­ti­30­saat­ olan­ apa­­rat­ bir­ ədəd­ 165­ at­ gü­­cün­­də­ “Thielert­ Cen­­tu­­rion­ 1.7”­ mü­­hər­­ri­­ki­ və­

yanvar-fevral 2015 45

tEXnoLogıyA

AN/ZPY1­“Star­­li­­te”­ra­­da­­rı­ilə­təc­­hiz­olu­­ nub.­ 8850­ metr­ uçuş­ ta­­va­­nı­­na­ sa­­hib­ PUA­nın­ si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da­ 4­ ədəd­ AGM114­“Hell­­fi­­re”,­8­ədəd­AIM­92­“Stin­ ­ger”­ra­­ket­­lə­­ri,­4­ədəd­GBU­44/B­“Vi­­per­ St­­ri­­ke”­aviasi­­ya­bom­­ba­­sı­yer­alır.­ Ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­2015­ci­il­­də­ba­­şa­çat­­dı­­rı­ ­la­­caq­“Aven­­ger”­mo­­di­­fi­­ka­­si­­ya­­sı­­nın­(Pre­­ da­­tor­ C)­ fay­­da­­lı­ yü­­kü­­nə­ iki­ ədəd­ la­­zer­ baş­­lıq­­lı­GBU­38­JDAM­aviasi­­ya­bom­­ba­­sı­ (220­kq)­da­­xil­ola­­caq.­“Avan­­ger”­həm­­çi­­ nin­ak­­tiv­an­­te­­na,­LYNX­SAR­ra­­di­­lo­­ka­­si­­ya­ və­kəş­­fiy­­yat­sis­­te­­mi­ilə­təc­­hiz­olu­­na­­caq.­ Bu­PUA­nın­di­­zay­­nın­­da­edil­­miş­də­­yi­­şik­­ lik­­lər­ “Aven­­ger”in­ inf­­ra­­qır­­mı­­zı­ mü­­hit­­də­ gö­­rün­­mə­­si­­ni­ mi­­ni­­mal­­laş­­dı­­rır.­ 750­ km/ saat­ sü­­rət­ yığ­­ma­­ğa­ im­­kan­ ve­­rən­ “Pratt­ &­ Whit­­ney­ PW545B”­ mü­­hər­­ri­­ki­ ilə­ təc­­ hiz­olun­­muş­PUA­nın­uçuş­ta­­va­­nı­18000­ metr­təş­­kil­edir.

ABŞ­ Si­­lah­­lı­ Qüv­­və­­lə­­ri­­nin­ zər­­bə­ PUA­ la­­rı­­nın­ ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­ sa­­hə­­sin­­də­ hə­­ya­­ta­ ke­­çir­­di­­yi­ proq­­ram­­lar­­dan­ bi­­ri­ də­ Pers­­ pek­­tiv­ Təd­­qi­­qat­­lar­ Agent­­li­­yi­ (DAR­­PA)­ tə­­rə­­fin­­dən­ Hər­­bi­ Də­­niz­ və­ Hər­­bi­ Ha­­va­ Qüv­­və­­lə­­ri­üçün­nə­­zər­­də­tu­­tu­­lan­J­UCAS­ dır.­Bir­ne­­çə­il­əv­­vəl­qeyd­olu­­nan­qo­­şun­ növ­­lə­­ri­üz­­rə­iki­his­­sə­­yə­ay­­rıl­­mış­J­UCAS­ proq­­ra­­mı­HDQ­və­HHQ­nin­əsas­dö­­yüş­

MQ-1C “Grey Eagle”

tap­­şı­­rıq­­la­­rı­­nı­ye­­ri­­nə­ ye­­t ir­­m ək­ üçün­ gö­­y ər­­t ə­­y ə­ və­ aerod­­rom­­la­­ra­ ba­­za­­la­­şa­ bi­­lən­ PUA­nın­ ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­ sa­­hə­­sin­­də­ təd­­qi­­qat­­lar,­ nü­­ ma­­yiş­ və­ pers­­pek­­tiv­­li­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın­ qiy­­mət­­lən­­di­­ril­­mə­­si­­nə­və­tex­­no­­lo­­gi­­ya­­nın­ ha­­zır­­lan­­ma­­sı­­na­ yö­­nə­­lib.­ Proq­­ram­ çər­­çi­­ və­­sin­­də­ “North­­rop­ Grum­­man”­ şir­­kə­­ti­ ABŞ­Hər­­bi­Də­­niz­Qüv­­və­­lə­­ri­üçün­X­47V,­ “Boeing”­ şir­­kə­­ti­ isə­ X­45S­ PUA­nı­ tək­­lif­ edib.­X­47V­zər­­bə­PUA­nın­uçuş­mən­­zi­ ­li­ 2770­ km,­ fay­­da­­lı­ yü­­kü­ 2.5­ ton­ təş­­kil­ edir.­ 2400­ km­ mən­­zi­­lə­ sa­­hib­ X­45S­ isə­ da­­xi­­li­böl­­mə­­sin­­də­2­ton­yük­da­­şı­­ma­qa­­ bi­­liy­­yə­­ti­­nə­sa­­hib­­dir.­Ümu­­mi­­lik­­də­8­ədəd­ ki­­çik­çap­­lı­aviasi­­ya­bom­­ba­­sı­da­­şı­­ya­bi­­lən­ bu­PUA­nın­gə­­lə­­cək­­də­JDAM­ida­­rə­olu­­ nan­ bom­­ba­­lar­ tət­­bi­­qi­ mə­­sə­­lə­­si­ də­ nə­­ zər­­dən­ke­­çi­­ri­­lir.­

Av­­ro­­pa­və­İs­­rail­ge­­ri­qal­­mır “BAE­ Sys­­tems”­ tə­­rə­­fin­­dən­ ha­­zır­­lan­­ mış,­ilk­nü­­mu­­nə­­si­2008­ci­il­­də­Farn­­bo­­ro­ aviaşousun­­da­ nü­­ma­­yi­­şə­ çı­­xa­­rıl­­mış,­ ilk­ uçu­­şu­­nu­ 2013­cü­ il­­də­ hə­­ya­­ta­ ke­­çir­­miş­ “Ta­­ra­­nis”­“uçan­qa­­nad”­di­­zay­­nı­­na­ma­­lik­ ­dir.­Uzun­­lu­­ğu­12.43­metr,­qa­­nad­açıq­­lı­­ğı­

28­metr­təş­­kil­edən­bu­zər­­bə­ PUA­sı­stels­tex­­no­­lo­­gi­­ya­­ya­sa­­ hib­­dir.­ Birr­ ədəd­ “Rolls­Roy­­ce­ Adour”­ tur­­bo­­reak­­tiv­ mü­­hər­­rik­­lə­ təc­­hiz­ olun­­muş­ “Ta­­ra­­nis”in­ mak­­si­­mum­ sü­­rə­­ti­ 1.0­Mach­təş­­kil­edir­və­göv­­də­­si­­nin­için­­ də­2­ədəd­ra­­ket­da­­şı­­ya­bi­­lir. İta­­li­­ya­­nın­P.1HH­“Ham­­mer­­Head”­PUA­ la­­yi­­hə­­si­ baş­­lan­­ğıc­­da­ İSR­ məq­­səd­­lə­­ri­ üçün­ nəz­­zər­­də­ tu­­tul­­sa­ da­ “Piag­­gio­ Aeros­­pa­­ce”­ şir­­kə­­ti­ bu­ apa­­ra­­tın­ zər­­bə­ ver­­si­­ya­­sı­­nın­ha­­zır­­lan­­ma­­sı­üzə­­rin­­də­cid­­di­ iş­­lər­apa­­rır.­Xa­­ri­­ci­hər­­bi­me­­diada­yer­alan­ mə­­lu­­mat­­la­­ra­ gö­­rə,­ İta­­li­­ya­ hö­­ku­­mə­­ti­ si­­ lah­­lan­­ma­­ya­ye­­ni­MQ­9­“Reaper”­alın­­ma­ ­sı­ proq­­ra­­mı­­nı­ ma­­liy­­yə­ ça­­tış­­maz­­lı­­ğı­ ilə­ əla­­qə­­dar­ ola­­raq­ yer­­li­ PUA­ alı­­mı­­na­ yö­­ nəlt­­mək­ niy­­yə­­tin­­də­­dir.­ İta­­li­­ya­ HHQ­nin­ ko­­man­­da­­nı,­ bri­­qa­­da­ ge­­ne­­ra­­lı­ Al­­ber­­to­ Ros­­so­ bir­ müd­­dət­ əv­­vəl­ jur­­na­­lıist­­lə­­rə­ açıq­­la­­ma­­sın­­da­si­­lah­­lı­qüv­­və­­lə­­rin­yer­­li­si­­ lah­­lı­ PUA­ is­­teh­­sa­­lı­ la­­yi­­hə­­si­­nə­ ma­­liy­­yə­ ayır­­dı­­ğı­­nı­ bil­­di­­rib.­ Bu­ in­­for­­ma­­si­­ya­­dan­ son­­ra­mə­­lum­olub­ki,­2016­2017­ci­il­­lər­ ­də­ təh­­vil­ ve­­ri­­lə­­cək­ ilk­ 10­ ədəd­ P.1HH­ “Ham­­mer­­Head”­PUA­nın­bir­qis­­mi­si­­lah­ ­lan­­dı­­rı­­la­­caq.

“Das­­sault­Aviation”­şir­­kə­­ti­­nin­li­­der­­li­­ yin­­də­2003­ci­il­­də­Av­­ro­­pa­­nın­6­döv­­lə­­ti­

Boeing X-47B

46 AZERI DEFENCE

tEXnoLogıyA ­ in­ iş­­ti­­ra­­kı­ ilə­ ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­­na­ start­ ve­­ri­­ n lən­ “nEUROn”­ su­­per­­so­­nik­ zər­­bə­ PUA­ 2012­ci­il­­də­uçuş­sı­­naq­­la­­rı­­na­baş­­la­­sa­da­ bu­ apa­­ra­­tın­ se­­ri­­ya­­lı­ is­­teh­­sa­­lı­­na­ nə­ za­­man­ baş­­la­­nı­­la­­ca­­ğı­ hə­­lə­­lik­ bəl­­li­ de­­yil.­Qeyd­edək­ki,­“nEUROn”­la­­yi­ ­hə­­sin­­də­İs­­veç­­dən­SAAB,­İs­­veç­­rə­­dən­ RUAG­ Aeros­­pa­­ce,­ Yu­­na­­nıs­­tan­­dan­ EAB,­İs­­pa­­ni­­ya­­dan­EADS­CA­­SA,­İta­­li­ ­ya­­dan­Ale­­nia­və­di­­gər­Av­­ro­­pa­öl­­kə­­lə­­rin­ ­dən­ta­­nın­­mış­fir­­ma­­lar­yer­alır.­On­metr­ qa­­nad­ açıq­­lı­­ğı­­na­ və­ 5000­ kq­ qalx­­ma­ ağır­­lı­­ğı­­na­sa­­hib­“nEUROn”­­iki­ədəd­500­ kq­ çə­­ki­­yə­ ma­­lik­ ida­­rə­ olu­­nan­ bom­­ba­ da­­şı­­ya­ bi­­lə­­cək.­ “nEUROn”­ əsas­ özəl­­lik­­

lə­­ri­ ara­­sın­­da­ onun­ “Ra­­fa­­le”­ və­ JAS39­ “Gri­­pen”­ ida­­rəet­­mə­ mər­­kə­­zin­­ dən­ ida­­rə­ olun­­ma­­sı­­dır.­ Bir­ ədəd­ Rolls­ Roy­­c e/Tur­­b omé­­c a­ Adour/“Snec­­m a­ M88”­ mü­­hər­­ri­­ki­ ilə­ təc­­hiz­ olun­­muş­ PUA­nın­ mak­­si­­mal­ sü­­rə­­ti­ 980­ km/saat,­ prak­­tik­ ta­­va­­nı­ 14000­ metr­ təş­­kil­ edə­­ cək. İs­­railin­HHQ­üçün­“He­­li­­fi­­re”­və­di­­gər­ aviasi­­ya­ ra­­ket­­lə­­ri­ ilə­ si­­lah­­lan­­dı­­rıl­­mış­ “Her­­mes­450”­PUA­Pal­­ma­­xim­aviaba­­za­ ­sın­­da­­kı­200­cü­es­­kad­­ril­­ya­­nın­tər­­ki­­bin­­də­ yer­alır.­İs­­rail­si­­lah­­lı­“Her­­mes­450”­PUA­ la­­rın­­dan­Li­­van­və­Su­­dan­­da­ob­­yeekt­­lə­­rin­ vu­­rul­­ma­­sın­­da­ is­­ti­­fa­­də­ edib.­ Qa­­nad­ açıq­­lı­­ğı­ 10.51­ m­ təş­­kil­ edən,­ 39­ at­ gü­­ cün­­də­“En­­gi­­nes­Li­­mi­­ted­R802/902”­mü­­ hər­­ri­­ki­ ilə­ təc­­hiz­ olun­­muş­ “Her­­ mes­450”­ 120­150­ kq­ yük­ gö­­tür­­mək­ qa­­bi­­liy­­yə­­ ti­­nə­ sa­­hib­­dir.­ 130­ km­ k / s a a t­

krey­­ser­ sü­­rə­­ti­­nə­ ma­­lik­ PUA­nın­ dö­­yüş­ ra­­diusu­200­km­təş­­kil­edir. İs­­railin­ IAI­ şir­­kə­­ti­­nin­ “Ha­­rop”­ PUA­sı­ isə­ əs­­lin­­də­ kəş­­fiy­­yat­ PUA­sı­ və­ dö­­yüş­ sur­­sa­­tı­­nın­kom­­bi­­na­­si­­ya­­sı­sa­­yı­­la­bi­­lər.­Rə­­ qi­­bin­ ze­­nit­ ra­­ket­ komp­­leks­­lə­­ri­ və­ gö­­zə­ çarp­­ma­­yan­ sta­­sionar,­ mo­­bil­ ye­­rüs­­tü­ və­ suüs­­tü­ hə­­dəf­­lə­­ri­ ilə­ mü­­ba­­ri­­zə­ üçün­ nə­­ zər­­də­ tu­­tu­­lan­ “Ha­­rop”­ İs­­rail,­ Hin­­dis­­tan,­ Çin­və­Cə­­nu­­bi­Ko­­re­­ya­­nın­si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na­ qə­­bul­edi­­lib.­“Ha­­rop”un­uzun­­lu­­ğu­2.5­m,­ qa­­nad­açıq­­lı­­ğı­isə­3­m­təş­­kil­edir.­Ye­­rüs­ ­tü­ və­ ya­ gə­­mi­ ba­­za­­lı­ işə­ sal­­ma­ kon­­tey­­ ne­­rin­­dən­bu­­ra­­xı­­lan­PUA­6­saata­­dək­ha­­ va­­da­ qa­­lır,­ 1000­ km­ mə­­sa­­fə­­yə­ hə­­rə­­kət­ et­­mə­­yi­ba­­ca­­rır.­PUA­bu­­run­his­­sə­­də­360­ də­­rə­­cə­ bu­­caq­ al­­tın­­da­ gör­­mə­­ni­ tə­­min­ edən­ inf­­ra­­qır­­mı­­zı­ ka­­me­­ra­­ya­ və­ 23­ kq­ dö­­yüş­baş­­lı­­ğı­­na­ma­­lik­­dir.­“Ha­­rop”­hə­­də­ ­fə­ iki­ re­­jim­­də­ ­­ ope­­ra­­to­­run­ is­­ti­­qa­­mət­­ lən­­dir­­mə­­si­ və­ ya­ av­­to­­ma­­tik­ tuş­­la­­ma­

s­ i­­nin­də­cid­­di­la­­yi­­hə­­lər­üzə­­rin­­də­iş­­lə­­mə­ ­si­­nə­dair­mə­­lu­­mat­­lar­möv­­cud­­dur.­ Çi­­nin­ CAAA­ (Chi­­na­ Aca­­demy­ of­ Aeros­­pa­­ce­Aerody­­na­­mics)­təş­­ki­­la­­tı­tə­­rə­ ­fin­­dən­ ha­­zır­­lan­­mış­ CH­3­ (“Rain­­bow­ 3”)­ zər­­bə­PUA­nın­mak­­si­­mal­çə­­ki­­si­640­kq,­ fay­­da­­lı­ yü­­kü­ 100­ kq,­ krey­­ser­ sü­­rə­­ti­ 22­ km/saat,­ uçuş­ yük­­sək­­li­­yi­ 5000­ metr,­ uçuş­ ra­­diusu­ 200­ km,­ ha­­va­­da­ qal­­ma­ müd­­də­­ti­ 12­ saat­­dır.­ Apa­­rat­ as­­ma­­sın­­da­ iki­tip­ida­­rə­olu­­nan­dö­­yüş­sur­­sa­­tı­da­­şı­­ya­ bi­­lir.­ Bun­­lar­­dan­ bi­­ri­ Çin­ is­­teh­­sa­­lı­ olan­ AR­1­(45­kq­çə­­ki­­də,­la­­zer­təh­­ri­­ket­­mə­­li),­ di­­gə­­ri­peyk­na­­vi­­qais­­ya­­sı­ilə­ida­­rə­olu­­nan­ FT­10/25­ tip­­li­ ki­­çik­ qa­­ba­­rit­­li­ ida­­rə­ olu­­ nan­aviasi­­ya­bom­­ba­­la­­rı­­dır.­Ha­­zır­­da­CH­3­ PUA­la­­rı­Çin­­lə­ya­­na­­şı­Pa­­kis­­tan­və­Ni­­ge­­ ri­­ya­­nın­si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da­yer­al­­maq­­da­­dır.­ Bu­PUA­nın­ye­­ni­ver­­si­­ya­­sı­olan­CH­4­ “Wing­ Loong”­ ad­­lı­ zər­­bə­ PUA­dan­ ilk­ ra­­ket­atış­­la­­rı­2014­cü­ilin­pa­­yı­­zın­­da­hə­­ ya­­ta­ke­­çi­­ri­­lib.­Ötən­ilin­son­­la­­rın­­da­“Airs­­ how­ Chi­­na­ 2014”­ sər­­gi­­sin­­də­ nü­­ma­­yiş­

ko­­man­­da­­sı­üz­­rə­yö­­nə­­lir.

et­­di­­ril­­miş­ Ame­­ri­­kan­ MQ­9­ “Reaper”­ bən­­zə­­ri­ olan­ CH­4­ün­ uzun­­lu­­ğu­ 9.05­ metr,­hün­­dür­­lü­­yü­2.77­metr,­qa­­nad­açıq­ ­lı­­ğı­14­metr,­mak­­si­­mal­uçuş­küt­­lə­­si­1100­ kq,­ fay­­da­­lı­ yü­­kü­ 300­ kq­­–a­ qə­­dər­ təş­­kil­ edir.­Mak­­si­­mal­sü­­rə­­ti­280­km/saat­təş­­kil­ edən­ apa­­rat­ 5000­ metr­ yük­­sək­­li­­yə­ qal­­ xır.­ Gö­­rün­­dü­­yü­ qə­­dər­ bu­ apa­­rat­ “Reaper”ə­ xa­­ri­­ci­ di­­zayn­ ba­­xı­­mın­­dan­ mak­­si­­mum­ bən­­zə­­dil­­mə­­si­­nə­ bax­­ma­­ya­­ raq­tex­­ni­­ki­gös­­tə­­ri­­ci­­lə­­ri,­xü­­su­­si­­lə­də­sü­­ rə­­ti­­nə­ gö­­rə­ on­­dan­ xey­­li­ ge­­ri­ qa­­lır.­ Qa­­ nad­al­­tın­­da­4­as­­ma­­sı­olan­CH­4­PUA­nın­ si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na­ Çin­ is­­teh­­sa­­lı­ olan­ “Lan­ Jian­7”­(“Blue­Ar­­row­7”)­la­­zer­baş­­lıq­­lı­ha­­ va­səth”­ ra­­ke­­ti,­ LT­ se­­ri­­ya­­lı­ ida­­rə­ olu­­nan­

Çin­və­İran­mey­­dan­oxu­­yur Si­­lah­­lı­ PUA­ı­ sa­­hə­­sin­­də­ son­ il­­lər­­də­ Çin­və­İra­­nın­xü­­su­­si­ak­­tiv­­lik­­lə­­ri­mü­­şa­­hi­­ də­ olun­­maq­­da­­dır.­ Ame­­ri­­ka­ zər­­bə­ PUA­ nın­kop­­ya­­lan­­ma­­sı­yo­­lu­ilə­hər­iki­öl­­kə­­nin­ hər­­bi­müəs­­si­­sə­­lə­­ri­tə­­rə­­fin­­dən­çox­say­­da­ bən­­zər­ sis­­tem­­lər­ ha­­zır­­la­­na­­raq­ se­­ri­­ya­­lı­ is­­teh­­sa­­lı­­na­ke­­çi­­lib.­Çin­isə­bir­qə­­dər­uza­ ­ğa­ ge­­də­­rək­ Ame­­ri­­kan­ tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı­­ nın­ kop­­ya­­sı­ ola­­raq­ ha­­zır­­la­­dı­­ğı­ si­­lah­­lı­ PUA­la­­rın­Pa­­kis­­tan,­Öz­­bə­­kis­­tan,­Nieri­­ya,­ Su­­dan­ki­­mi­öl­­kə­­lə­­rə­ix­­ra­­cı­­nı­real­­laş­­dı­­rıb.­ Qeyd­olu­­nan­sa­­hə­­də­İran­hər­­bi­sə­­na­­ye­

yanvar-fevral 2015 47

tEXnoLogıyA bom­­ba­­lar­ və­ ya­ TG100­ la­­zer/INS/GPS­ ida­­rəet­­mə­­li­bom­­ba­­lar­da­­xil­­dir. Çi­­nin­ CA­­SİC­ kor­­po­­ra­­si­­ya­­sı­­nın­ is­­teh­­ sa­­lı­olan­WJ­600­kəş­­fiy­­yat­zər­­bə­PUA­sı­ is­­teh­­sal­­çı­ şir­­kə­­tin­ bə­­ya­­na­­tı­­na­ gö­­rə,­ va­­ cib­ ob­­yekt­­lə­­rin­ məh­­vi,­ kəş­­fiy­­yat­ tap­­şı­­ rıq­­la­­rı­­nın­ye­­ri­­nə­ye­­ti­­ril­­mə­­si­da­­xil­ol­­maq­ ­la­çox­say­­da­tap­­şı­­rıq­­la­­rı­ye­­ri­­nə­ye­­tir­­mə­­ yə­ he­­sab­­la­­nıb.­ Uçuş­ hün­­dür­­lü­­yü­ 10000­ metr,­uçuş­müd­­də­­ti­3.5­saat­təş­­kil­edən­ bu­ PUA­ Çin­ is­­teh­­sa­­lı­ olan­ KD2­ “ha­­va­ səth”­ və­ KAB/UAB­ bom­­ba­­la­­rı­ ilə­ si­­lah­­ lan­­dı­­rı­­lır.­ WJ­600­ apa­­ra­­tı­ 600­ kq­ ağır­­lı­­ ğın­­da­fay­­da­­lı­yü­­kü­da­­şı­­ma­qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə­ sahibdir.

Ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­­na­ 1999­cu­ il­­də­ Çi­­nin­ “Guiz­­hou­ Aviation­ In­­dustry­ Group”­ (GAIC)­ şir­­kə­­ti­ tə­­rə­­fin­­dən­ baş­­la­­nıl­­mış­ və­ Karrar

Şahed-129

2005­ci­ il­­də­ si­­lah­­lan­­ma­­ya­ qə­­bul­ olun­­ muş­WZ2000­zər­­bə­PUA­bir­ədəd­WS11­ tur­­bo­­reak­­tiv­ mü­­hər­­ri­­kə­ və­ V­ for­­ma­­lı­ quy­­ru­­ğa,­həm­­çi­­nin­peyk­ra­­bi­­tə­­si­­nə,­ter­­

48 AZERI DEFENCE

mal­ ka­­me­­ra­­ya,­ SAR­ ra­­da­­rı­­na­ sa­­hib­­dir.­ PUA­nın­ fay­­da­­lı­ yü­­kü­ 80­ kq,­ mak­­si­­mal­ qalx­­ma­ çə­­ki­­si­ 1700­ kq,­ uzun­­lu­­ğu­ 7.5­ metr,­qa­­nad­açıq­­lı­­ğı­9.8­metr,­sü­­rə­­ti­800­ km/saat,­ dö­­yüş­ ra­­diusu­ 800­ km­ (432­

də­­niz­ mi­­li),­ ha­­va­­da­ qal­­ma­ müd­­də­­ti­ 3­ saat­­dır.­Apa­­rat­2­ədəd­KD2­“ha­­va­səth”­ ra­­ke­­ti­və­əla­­və­ola­­raq­ZD1­ida­­rə­olu­­nan­ yük­­sək­ də­­qiq­­lik­­li­ aviasi­­ya­ bom­­ba­­la­­rın­­ dan­is­­ti­­fa­­də­edir. İran­ avi­­saiya­ sə­­na­­ye­­si­­nin­ bir­ ne­­çə­ il­ əv­­vəl­təq­­dim­et­­di­­yi­“Kar­­rar­4”­ad­­lı­PUA­ nın­bi­­rin­­ci­ver­­si­­ya­­sı­üzə­­rin­­də­­ki­ha­­va­hü­­ cu­­mun­­dan­ mü­­da­­fiə­ ra­­ket­­lə­­ri­ he­­sa­­bı­­na­ ha­­va­­da­­kı­ uçuş­ va­­si­­tə­­lə­­ri­ ilə­ mü­­ba­­ri­­zə­ apar­­maq­üçün­nə­­zər­­də­tu­­tul­­sa­da­son­­ ra­­kı­ mo­­di­­fi­­ka­­si­­ya­­lar­­da­ PUA­nın­ funk­­si­­ ya­­la­­rı­ ge­­niş­­lən­­di­­ri­­lib.­ Bir­ ədəd­ “To­­ loue­4”­ və­ ya­ “To­­loue­5”­ tur­­bo­­reak­­tiv­ mü­­hər­­ri­­kə­ sa­­hib­ PUA­nın­ sü­­rə­­ti­ təx­­mi­­ nən­ 900­ km/saat,­ dö­­yüş­ ra­­diusu­ tam­ təc­­hi­­zat­­lı­hal­­da­400­km­təş­­kil­edir.­“Kar­ ­rar­4”­ zər­­bə­ PUA­nın­ üzə­­rin­­də­ 5­ as­­ma­ (4­ü­ qa­­nad­­la­­rın,­ 1­i­ fü­­zel­­ya­­jın­ al­­tın­­da)­ yer­­lə­­şir.­PUA­nın­si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da­“Köv­­ sər”,­ “Sa­­did­1”­ gə­­mi­ əley­­hi­­nə­ ra­­ket­­lə­­ri,­ bir­ ədəd­ 450­ kq­ və­ ya­ iki­ ədəd­ 225­

tEXnoLogıkq­lıq­aviabom­­ba­yer­alır.­Ha­­va­ hə­­dəf­­lə­­ri­­nə­qar­­şı­ha­­zır­­lan­­mış­ ver­­si­­ya­isə­“İq­­la”,­“Stin­­ger”,­ “Grom”­ ki­­mi­ da­­şı­­nan­ ZRK­ ilə­də­si­­lah­­lan­­dı­­rı­­lır. İlk­ nü­­m u­­n ə­­s i­ 2012­ci­ ilin­ sent­­ yabr­ ayın­­da­ təq­­ dim­ olun­­muş­ “Şa­­ hed­129”­ zər­­bə­ PUA­ı­ nə­­zə­­rə­ çar­­pa­­caq­ qə­­dər­ bö­­yük­ ol­­sa­ da­ İs­­r ailin­ “Her­­mes­450”­ PUA­na­ bən­­zə­­ yir.­ PUA­ “Kar­­rar­4”­ PUA­da­­kı­­na­ bən­­zər­ av­­to­­pi­­lot­sis­­te­­min­­dən­is­­ti­­fa­­də­edir.­İran­ te­­le­­ka­­nal­­la­­rı­­nın­ha­­zır­­la­­dıq­­la­­rı­re­­por­­taj­­da­ bu­ PUA­nın­ si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da­ “Sa­­did­1”­ gə­­mi­əley­­hi­­nə­­ra­­ket­­lə­­ri­­nin­ol­­du­­ğu­gö­­ rü­­nür.­ Qeyd­ edək­ ki,­ PUA­ xa­­ri­­ci­ as­­ma­­ sın­­da­ 4­ ədəd­ bu­ ra­­ket­­dən­ da­­şı­­yır.­ Yer­­li­ me­­dia­İran­mən­­bə­­lə­­ri­­nə­is­­ti­­na­­dən­PUA­ nın­ dö­­yüş­ yü­­kü­­nün­8­ ra­­ke­­tə­­dək­ ar­­tı­­rı­­la­ bil­­mə­ im­­ka­­nı­­nın­ ol­­du­­ğu­­nu­ ya­­zır.­ PUA­ nın­uçuş­ta­­va­­nı­24000­fut,­uçuş­müd­­də­ ­ti­ 24­ saat,­ ef­­fek­­tiv­ əmə­­liy­­yat­ ra­­diusu­ 1700­ km,­ mo­­ni­­to­­rinq­ im­­ka­­nı­ 200­ km­ təş­­kil­edir.

Ro­­tor­­lu­zər­­bə­PUA­la­­rı Stan­­dart­di­­zay­­na­ma­­lik­PUA­la­­rın­gə­­ mi­­lə­­rə­və­da­­ha­ki­­çik­əra­­zi­­lə­­rə­enib­qalx­

­ a­ prob­­le­­mi­­ni­ çöz­­ m mək­ üçün­ ro­­tor­­lu­ PUA­la­­rın­ si­­lah­­lan­­dı­­ rıl­­ma­­sı­ üzə­­rin­­də­ iş­­lər­ apa­­rı­­lır.­ Xü­­su­­si­­lə­ də­ son­ 7­ il­­də­ bu­ is­­ti­­qa­­mət­­də­ bə­­zi­ ad­­ dım­­lar­atıl­­maq­­da­­dır­ki,­bu­da­öz­növ­­bə­ ­sin­­də­ ya­­xın­ pers­­pek­­tiv­­də­ ro­­tor­­lu­ zər­­bə­ PUA­la­­rı­ ba­­za­­rın­­da­ ye­­ni­ sis­­tem­­lə­­rin­ mey­­da­­na­çı­­xa­­ca­­ğı­­nı­göz­­lə­­mə­­yə­əsas­ve­­ rir.

He­­li­­kop­­ter­ plat­­for­­ma­­sı­ əsa­­sın­­da­ ha­­ zır­­lan­­mış­ və­ gə­­mi­­lə­­rə­ ba­­za­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı­ əsas­gö­­tü­­rül­­müş­MQ8­“Fi­­re­Scout”­zər­­ bə­ PUA­ı­ Ame­­ri­­ka­ Də­­niz­ Qüv­­və­­lə­­ri­­nin­ si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da­yer­alır.­Apa­­ra­­tın­ha­­zır­­ lan­­ma­­sı­­na­2000­ci­il­­də­“Sch­­weit­­zer”­şir­ ­kə­­ti­tə­­rə­­fin­­dən­baş­­la­­nıb.­Ha­­zır­­da­MQ­8B­ “Fi­­re­ Scout”un­ uçuş­ müd­­də­­ti­ 4­6­ saat­ təş­­kil­edir.­Bu­vaxt­isə­PUA­ya­uçuş­mey­ ­dan­­ça­­sın­­dan­ 200­ ki­­lo­­met­­rə­­dək­ ra­­dius­­ da­uzun­­sü­­rən­uçuş­­lar­hə­­ya­­ta­ke­­çir­­mə­­yə­ ki­­fa­­yət­ edir.­ Pi­­lot­­suz­ zər­­bə­ apa­­ra­­tın­­da­

“Hell­­fi­­re”­ tip­­li­ ra­­ket­­lər­­lə­ ya­­na­­şı­ op­­tik/ inf­­ra­qır­­mı­­zı­ ska­­ner­­lər­ və­ la­­zer­ mə­­sa­­ fəöl­­çən­­lər­ yer­ alır.­ Apa­­ra­­tın­ uçuş­ çə­­ki­­si­ 1430­ kq,­ prak­­tik­ ta­­va­­nı­ 6096­ metr­­dir.­ PUA­“Rolls­Roy­­ce­250­C20W”­mü­­hər­­ri­­ki­ ilə­təc­­hiz­olu­­nub.

2013­cü­ilin­sent­­yabr­ayın­­da­MS­­PO­ 2013­ sər­­gi­­sin­­də­ Pol­­şa­­nın­ WZL­1­ Hər­­bi­ Aviasi­­ya­ Za­­vo­­du­ tə­­rə­­fin­­dən­ nü­­ma­­yi­­şə­ çı­­xa­­rıl­­mış­ ILX­27­ PUA­ı­ hü­­cum­ və­ mü­­ da­­fiədə­ olan­ qüv­­və­­lə­­rə­ atəş­ dəs­­tə­­yi­­nin­ tə­­min­ olun­­ma­­sı,­ kəş­­fiy­­yat­ apa­­rıl­­ma­­sı,­ ya­­ra­­lı­­la­­rın­dö­­yüş­mey­­da­­nın­­dan­təx­­li­­yə­­si­ ki­­mi­ge­­niş­spektr­­lər­­də­is­­ti­­fa­­də­üçün­nə­­ zər­­də­tu­­tu­­lur.­Çə­­ki­­si­1100­kq­təş­­kil­edə­ ­cək­ he­­li­­kop­­ter­ PUA­ 300­ kq­ yük­ da­­şı­­ya­ bi­­lə­­cək.­ Ha­­zır­­da­ ya­­ra­­dıl­­ma­ mər­­hə­­lə­­sin­­ də­olan­PUA­nın­mak­­si­­mum­4240­metr­ yük­­sək­­lik­­də­ 215­ km/saat­ sü­­rət­­lə­ hə­­rə­­ kət­ im­­ka­­nı­­na­ sa­­hib­ ola­­ca­­ğı­ göz­­lə­­ni­­lir.­ PUA­ Pol­­şa­ is­­teh­­sa­­lı­ mi­­ni­ ida­­rə­ olu­­nan­ ra­­ket­­lər­­lə­və­İs­­rail­is­­teh­­sa­­lı­olan­“Spi­­ke”­ tank­əley­­hi­­nə­ra­­ket­­lə­­ri­ilə­si­­lah­­lan­­dı­­rı­­la­­ caq.

Tür­­ki­­yə­və­Ru­­si­­ya­ cid­­di­ça­­lış­­ma­­lar­­da Ru­­si­­ya­­nın­ MiQ­ Kor­­po­­ra­­si­­ya­­sı­­nın­ 2005­ci­ il­­dən­ üzə­­rin­­də­ iş­­lə­­rə­ baş­­la­­dı­­ğı­ “Skat”­ad­­lı­zər­­bə­PUA­sı­la­­yi­­hə­­si­­nə­müx­ ­tə­­lif­ ins­­ti­­tut­­lar­ cəlb­ olu­­nub.­ Ya­­ra­­dıl­­ma­ mər­­hə­­lə­­si­ da­­vam­ edən­ bu­ PUA­nın­ “Skat­PD”­və­“Skat­D”­ver­­si­­ya­­la­­rı­­nın­ha­­ zır­­lan­­ma­­sı­ nə­­zər­­də­ tu­­tu­­lur.­ Ar­­tıq­ la­­yi­­hə­

yanvar-fevral 2015 49

tEXnoLogıyA üz­­rə­ilk­pro­­to­­ti­­pin­ha­­zır­­lan­­ma­­sı­2012­ci­ il­­də­ ta­­mam­­la­­nıb.­ Apa­­rat­ ör­­tü­­lü­ uçan­ konst­­ruk­­si­­ya­ üz­­rə­ ti­­ki­­lib­ və­ quy­­ru­­ğu­ yox­­dur.­ Pla­­ne­­rin­ konst­­ruk­­si­­ya­­sın­­da­ kom­­po­­zit­ ma­­te­­rial­­lar­­dan­ ge­­niş­ is­­ti­­fa­­də­ edi­­lib­ki­bu­­nun­­la­apa­­ra­­tın­ra­­diolo­­ka­­si­­ya­ va­­si­­tə­­lə­­ri­­nə­ hiss­ olun­­ma­­sı­ azal­­dı­­lıb.­ Bir­ ədəd­TRDD­RD­5000B­mü­­hər­­ri­­ki­ilə­təc­ ­hiz­ olun­­muş­ PUA­nın­ uzun­­lu­­ğu­ 10.25­ metr,­qa­­nad­açıq­­lı­­ğı­11.50­metr­­dir.­Mak­ ­si­­mal­uçuş­küt­­lə­­si­10000­kq,­fay­­da­­lı­yü­­ kü­ 2000­ kq­ ola­­caq­ “Skat”ın­ mak­­si­­mal­ sü­­rə­­ti­­nin­800­850­km/saat,­prak­­tik­uçuş­ uzaq­­lı­­ğı­­nın­ isə­ 4000­ km­ təş­­kil­ edə­­cə­­yi­ göz­­lə­­ni­­lir.­ Si­­lah­­lar­ PUA­nın­ fü­­zel­­ya­­jı­­nın­ iki­böl­­mə­­sin­­də­yer­­ləş­­di­­ri­­lə­­cək.­PUA­250­ 500­kq­çə­­ki­­də­ka­­set­­li­aviasi­­ya­bom­­ba­­sı,­ X­31P­ an­­ti­ra­­dar­ ra­­ket­­lə­­ri,­ həm­­çi­­nin­ ida­­rə­ olu­­nan­ KAB­500Kr­ tip­­li­ bom­­ba­­lar­ da­­şı­­ma­­ğı­ba­­ca­­ra­­caq.­ Zər­­bə­PUA­nın­ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­is­­tiaq­­mə­­ tin­­də­ iş­­lər­ apa­­ran­ Ru­­si­­ya­ pa­­ra­­lel­ ola­­raq­ BƏƏ­nin­“AD­­COM­Sys­­tems”­şir­­kə­­tin­­dən­ “Uni­­ted­40­ Blok­ 5”­ tip­­li­ zər­­bə­ PUA­nın­ alın­­ma­­sı­­na­dair­da­­nı­­şıq­­la­­rı­da­­vam­et­­di­­rir.­ Or­­ta­ yük­­sək­­lik­­də­ kəş­­fiy­­yat­ və­ dö­­yüş­ apar­­ma­qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə­ma­­lik­bu­PUA­üzə­ ­rin­­də­ən­azı­10­ədəd­“ha­­va­yer”­tip­­li­ra­­ ket­ gö­­tür­­mə­­yi­ ba­­ca­­rır.­ “Du­­bai­ Airs­­how­ 2013”­ sər­­gi­­sin­­də­ adı­­çə­­ki­­lən­ PUA­ BƏƏ­ də­ is­­teh­­sal­ edil­­miş­ “Nam­­rod”­ ad­­lı­ ida­­rə­ olu­­nan­ ra­­ket­­lə­ si­­lah­­lan­­dı­­rıl­­mış­ şə­­kil­­də­ nü­­ma­­yiş­et­­di­­ri­­lib.­Ki­­çik­reak­­tiv­mü­­hər­­rik­ ­lə­ təc­­hiz­ edil­­miş­ 30­ ki­­loq­­ram­ çə­­ki­­yə­ və­ 60­ km­ mən­­zi­­lə­ ma­­lik­ “Nam­­rod”­ hə­­də­­fə­

United 40

50 AZERI DEFENCE

GPS,­iner­­sial­və­inf­­ra­­qır­­mı­­zı­ter­­mi­­nal­va­­ si­­tə­­si­ilə­yö­­nə­­lir.­Şir­­kət­rəs­­mi­­lə­­ri­­nin­“Aze­ ­ri­­De­­fen­­ce”yə­ ver­­dik­­lə­­ri­ mə­­lu­­ma­­ta­ gö­­rə,­ 2014­cü­il­­də­Ru­­si­­ya­şərt­­lə­­rin­­də­bu­apa­­ rat­­la­­rın­ test­­lə­­ri­ ke­­çi­­ri­­lib.­ “Uni­­ted­ 40”­ PUA­nın­qa­­nad­açıq­­lı­­ğı­20­metr,­uzun­­lu­ ­ğu­11.13­metr,­mak­­si­­mal­çə­­ki­­si­2000­kq,­ fay­­da­­lı­yü­­kü­1050­kq,­qalx­­ma­yük­­sək­­li­­yi­ 8000­metr­­dir.­PUA­115­at­gü­­cün­­də­mü­­ hər­­rik­­lə­təc­­hiz­olu­­nub.­Ha­­zır­­da­bu­PUA­ ya­ma­­raq­gös­­tə­­rən­­lər­ara­­sın­­da­Qa­­za­­xıs­­ tan,­Uk­­ray­­na,­Azər­­bay­­can,­Pa­­kis­­tan­ki­­mi­ öl­­kə­­lər­də­var.

Tür­­ki­­yə­­nin­si­­lah­­lı­PUA­(Sİ­­HA)­proq­­ra­

­ ı­çər­­çi­­və­­sin­­də­TU­­SAŞ­tə­­rə­­fin­­dən­ha­­zır­ m ­la­­nan­ “An­­ka”nın­ si­­lah­­lı­ ver­­si­­ya­­sı­ mət­­ buat­­da­ yer­ alan­ mə­­lu­­ma­­ta­ gö­­rə,­ “An­­ ka”nın­möv­­cud­mo­­de­­lin­­dən­2­də­­fə­bö­­ yük­ ola­­caq.­ Qırx­ min­ fut­ yük­­sək­­li­­yə­ qal­­xa­ bi­­lə­­cək­ bu­ PUA­nln­ 460­ km/saat­ sü­­rə­­tə­ sa­­hib­ ola­­ca­­ğı­ göz­­lə­­ni­­lir.­ Tur­­bo­­ reak­­tiv­ mü­­hər­­rik­­lə­ təc­­hiz­ olu­­na­­caq­ si­­ lah­­lı­“An­­ka”nın­ida­­rəet­­mə­­si­peyk­­dən­hə­­ ya­­ta­ke­­çi­­ri­­lə­­cək.­500­kq­fay­­da­­lı­yük­da­­ şı­­ma­ qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə­ sa­­hib­ ola­­caq­ bu­ PUA­nın­RO­­KET­­SAN­tə­­rə­­fin­­dən­is­­teh­­sal­ edi­­lən­ “Ci­­rit”­ ra­­ket­­lə­­ri­ ilə­ si­­lah­­lan­­dı­­rıl­­ ma­­sı­nə­­zər­­də­tu­­tu­­lur.­AD