Azeri defence 03(17) 15

Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 03 (17)

MAY - İYUN 2015

MÜDAFİƏ SƏNAYESİ YENİ LAYİHƏLƏRƏ START VERİR

MÜSAHİBƏ

TTM - PEŞƏKAR ZABİTLƏRİN YETİŞDİYİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏSİ

ERMƏNİSTANIN AÇIQ VƏ GİZLİ SİLAH ALVERİ

BU SAYIMIZDA M AY - İYUN

2015

Hərbi - texnoloji jurnal

6

MÜSAHİBƏ

ORDUMUZU TANK VƏ ARTİLLERİYA MƏRMİLƏRİ İLƏ TAM TƏMİN EDƏCƏYİK

RƏ­­ŞAD­­SÜ­­LEY­­MA­­NOV Son 10 illik fəaliyyəti dövründə Azərbaycan Müdafiə Sənayesi Nazirliyi (MSN) bir sıra layihələrə imza ataraq regionda aparıcı müdafiə sənayesi təşkilatlarından birinə çevrilməyə nail oldu. Artıq dünyanın müxtəlif regionlarında keçirilən sərgilərdə Azərbaycanın müdafiə sənayesi potensialını uğurla tanıdan MSN ixrac bazarını da genişləndirməyə başlayıb.

Müdafiə sənayesi naziri cənab Yavər Camalovla müsahibəmizdə Azərbaycanın müdafiə sənayesinin imkan və potensialı, həyata keçirilən layihələr və planlara nəzər salmağa çalışdıq.

4

18

20

AZƏRBAYCAN VƏ TÜRKİYƏDƏN MÖHTƏŞƏM TƏLİM

HDQ-NİN YENİ BAZASI İSTİFADƏYƏ VERİLİB

TTM PEŞƏKAR ZABİTLƏRİN YETİŞDİYİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏSİ

ÖLKƏ

ÖLKƏ

REPORTA J

24

45

48

MÜDAFİƏ SƏNAYESİNİN AVRASİYA GÖRÜŞÜ

ASELSAN-IN AVİONİK MODERNİZƏ QABİLİYYƏTLƏRİ

ERMƏNİSTANIN AÇIQ VƏ GİZLİ SİLAH ALVERİ: REGİONAL TƏHDİDLƏR ARTIR

İDEF-2015

R.­SÜ­­LEY­­MA­­NOV,­ ­­­R.­MƏM­­MƏD­­Lİ,­N.­KƏ­­Rİ­­MOV

TANITIM

ANALİZ

RƏ­­ŞAD­­SÜ­­LEY­­MA­­NOV

AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 03 (17) Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV

Redaktordan

Yayım müdiri Ramil Məmmədli Теl:

(+994 12) 596 47 99

E-mail: azeridefence@gmail.com editor@azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, C. Məmmədquluzadə küçəsi 98/17

Türkiyə təmsilçiliyi

ETKiLESiM Grafik Tasarım ve Tanıtım Hizmetleri Ltd.Şti.

Hoşdere Cad. Halit Ziya Sk. No: 26/3 Çankaya, 06540 Ankara – TÜRKİYE Теl: +90 312, 441 71 93 Fax: +90 312, 439 71 94 azeridefence-tr@etkilesimltd.com Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb

AZERİ DEFENCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491 Tiraj: 1800 Jurnalda AzərTAc, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur.

Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər.

Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır.

Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.

Jurnal “Təhsil” Nəşriyyatının mətbəəsində çap olunur

Qiyməti: 5 manat Qapaq fotosu: Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin təlimi Foto: MN

Dəyərli oxucu İyunun 26-da Silahlı Qüvvələrimizin yaranmasının 97-ci ildönümünü qeyd etdik. XX əsrdə keşməkeşli bir yol keçərək, döyüşlərdə formalaşan ordumuz mübaliğəsiz demək olar ki, Cənub-Şərqi Avropada öz imkanlarına görə ilk yerdə dayanır. Bunu zaman-zaman xaricdə keçirilən sərgi və təlimlərdə də müşahidə etməkdəyik.

Son 5 ildə, hər il büdcədən 3.5 milyard dollara yaxın vəsait yönəldilən Azərbaycan Silahlı Qüvvələri ən modern silah və hərbi texnikaya sahiblənib. Azərbaycan Ordusu bölgə ölkələrinin çoxunda olmayan hava hücumundan müdafiə sistemlərinə, artilleriya vasitələrinə və pilotsuz aviasiyaya malikdir.

Ordu günü ərəfəsində dövlət başçısının iştirakı ilə HDQ-nin yeni bazasının istifadəyə verilməsi yaxın gələcəkdə rəsmi Bakının əsas diqqəti də məhz dənizdə imkanların artırılmasına yönəldiləcəyini deməyə əsas verdi.

Doğrudur, bu gün Xəzərdə qonşu ölkələrlə hər hansı ciddi, münaqişə səviyyəli problemimiz mövcud deyil, sahilyanı dövlətlər arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq var. Bütün bunlara rəğmən, “güclü həmişə haqlıdır” prinsipindən çıxış edərək dənizdəki hərbi potensialın gücləndirilməsi vacibdir.

Bu istiqamətdə Azərbaycan tərəfdən son illərdə bir sıra addımların atılması müşahidə olunur. 2008-ci ildə DSX Sahil Mühafizəsinin Türkan bazasının istifadəyə verilməsi, 2014-cü ildə Azərbaycanda tikilən ilk hərbi gəmilərin Sahil Mühafizəsində silahlanmaya qəbulu, dənizdə raketlərin tətbiqi ilə keçirilən təlimləri misal göstərmək olar. Lakin, bütün bunlar qonşu ölkələrin – Rusiya, Türkmənistan, Qazaxıstan və İranın sülh və əmin amanlıq hövzəsində həyata keçirdiyi silahlanma qarşısında çox cüzi görünür. Son on ildə Rusiyanın 15-ə yaxın, İranın 5, Türkmənistanın 30-a yaxın, Qazaxıstanın isə 10 hərbi gəmi və katerə sahib olduğu Xəzər dənizinə xüsusi diqqətin yetirilməsi zərurəti yaranır. Bura sahilyanı ölkələrin əldə etdiyi gəmi əleyhinə silah sistemləri, sahil raket komplekslərini də əlavə etsək, Xəzərin hərbiləşməsinin hansı səviyyədə olduğunu söyləmək o qədər də çətin deyil. Artıq Xəzər hərbiləşmə baxımdan Fars körfəzi, Baltik dənizi, Sarı dəniz kimi hərbiləmiş sularla eyni sırada və bu sıranın başında dayanmağa namizəd sayıla bilər.

Xarici siyasətdə dostlar yox maraqlar var.

iyun-iyul 2015 5

ÖLKƏ

Or­­du­­mu­­zu tank və ar­­til­­le­­ri­­ya mər­­mi­­lə­­ri ilə tam tə­­min edə­­cə­­yik Na­­zir Ya­­vər CA­­MA­­LOV: “ADEX-2014 sər­­gi­­si əl­­də et­­di­­yi­­miz uğur­­la­­rın nə­­ti­­cə­­si idi” Son 10 il­­lik fəaliy­­yə­­ti döv­­rün­­də Azər­­bay­­can Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­ yi (MSN) bir sı­­ra la­­yi­­hə­­lə­­rə im­­za ata­­raq re­­gion­­da apa­­rı­­cı mü­­da­­fiə sə­­ na­­ye­­si təş­­ki­­lat­­la­­rın­­dan bi­­ri­­nə çev­­ril­­mə­­yə nail ol­­du. Ar­­tıq dün­­ya­­nın müx­­tə­­lif re­­gion­­la­­rın­­da ke­­çi­­ri­­lən sər­­gi­­lər­­də Azər­­bay­­ca­­nın mü­­da­­fiə sə­­ na­­ye­­si po­­ten­­sialı­­nı uğur­­la ta­­nı­­dan MSN ix­­rac ba­­za­­rı­­nı da ge­­niş­­lən­­dir­­ mə­­yə baş­­la­­yıb. Mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri cə­­nab Ya­­vər Ca­­ma­­lov­­la mü­­sa­­ hi­­bə­­miz­­də Azər­­bay­­ca­­nın mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nin im­­kan və po­­ten­­sialı, hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən la­­yi­­hə­­lər və plan­­la­­ra nə­­zər sal­­ma­­ğa ça­­lış­­dıq.

6 AZERI DEFENCE

MÜSAHİBƏ

- Cə­­nab na­­zir, söh­­bə­­ti­­mi­­zə Azər­­ bay­­can mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nin 2014-cü il­­də fəaliy­­yə­­ti ba­­rə­­də bir də­­yər­­lən­­dir­­mə­­lə­­ri­­niz­­lə baş­­la­­maq is­­tər­­dik. Öl­­kə­­mi­­zin ilk hər­­bi sər­­ gi­­yə ev sa­­hib­­li­­yi et­­mə­­si­­ni də nə­­ zə­­rə al­­saq, 2014-cü il Azər­­bay­­can mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­sin­­də han­­sı iz bu­­ rax­­mış ol­­du?

- A­­zər­­bay­­can mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si üçün 2014-cü ilin uğur­­lu ol­­du­­ğu­­nu de­­yə bi­­lə­ ­rəm. Bü­­tün gös­­tə­­ri­­ci­­lər üz­­rə tap­­şı­­rıq­­lar tə­­rə­­fi­­miz­­dən uğur­­la ye­­ri­­nə ye­­ti­­ril­­di. El­­ mi-təd­­qi­­qat iş­­lə­­ri xü­­su­­si­­lə diq­­qət mər­­ kə­­zin­­də ol­­du. Ötən il El­­mi Təd­­qi­­qat İns­­ti­­tu­­tu­­muz tə­­rə­­fin­­dən döv­­lət si­­fa­­ri­­şi üz­­rə 10 möv­­zu iş­­lə­­nib. Bu­­ra nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri üzə­­ri­­nə si­­lah­­la­­rın qu­­rul­­ma­­sı, ye­­ni aviabom­­ba­­la­­rın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı, tex­­ni­­ ka­­la­­rın mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si, xü­­su­­si əhə­­ miy­­yət­­li ob­­yekt­­lə­­rin mü­­ha­­fi­­zə­­si sis­­te­­mi­ ­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı və s. da­­xil­­dir. Ey­­ni za­­ man­­da MSN-in Mil­­li Aero­­kos­­mik Agent­ ­li­­yin­­də ye­­ni sis­­tem­­lə­­rin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı və is­­teh­­sa­­lı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də iş­­lər gö­­rü­­lüb.

Qeyd et­­di­­yi­­niz ki­­mi, 2014-cü ilin sent­­ yabr ayın­­da Ba­­kı­­da ke­­çi­­ri­­lən ADEX-2014 bi­­rin­­ci bey­­nəl­­xalq mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sər­ ­gi­­si də bi­­zim əl­­də et­­di­­yi­­miz uğur­­la­­rın nə­­ti­­cə­­si idi. 34 öl­­kə­­dən 203 şir­­kə­­tin iş­­ti­ ­rak et­­di­­yi sər­­gi çər­­çi­­və­­sin­­də bi­­zim ma­­ raq dairə­­miz­­də olan la­­yi­­hə­­lə­­ri hə­­ya­­ta ke­­çir­­mək üçün apa­­rı­­cı şir­­kət­­lər­­lə mü­­za­­ ki­­rə­­lər apar­­dıq və qə­­rar­­lar qə­­bul et­­dik.

Atı­­cı si­­lah­­lar, dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı, hər­­bi tex­ ­ni­­ka­­la­­rın is­­teh­­sa­­lı və mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­ si, həm­­çi­­nin müx­­tə­­lif mən­­zil­­li ra­­ket­­lə­­rin tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı­­nın Azər­­bay­­ca­­na ötü­­rül­­ mə­­si və is­­teh­­sa­­lı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də mü­­za­­ki­­ rə­­lə­­ri­­miz ol­­du. Dü­­şü­­nü­­rəm ki, ya­­xın za­­ man­­lar­­da biz hə­­min la­­yi­­hə­­lə­­rin bə­­zi­­lə­­ri­ ­nə baş­­la­­ya­­ca­­ğıq. Ötən il start ve­­ri­­lən bir sı­­ra la­­yi­­hə­­lə­­rin nə­­ti­­cə­­si ola­­raq bu il biz Azər­­bay­­can­­da • 40x46 mm çap­­lı qum­­ba­­raatan­­la­­rın • 40x46 mm çap­­lı qum­­ba­­ra­­la­­rın • AQS-30 av­­to­­ma­­tik qum­­ba­­raatan­­la­­rı üçün sur­­sat­­la­­rın • A­­tı­­cı si­­lah­­lar üçün (5.45 mm-dən 30 mm ça­­pa­­dək) lü­­lə­­lə­­rin • RPQ-7 qum­­ba­­raatan­­la­­rı üçün 4 növ dö­­yüş sur­­sa­­tı­­nın • ­­Tank və ar­­til­­le­­ri­­ya mər­­mi­­lə­­ri­­nin (80 mm-dən 155 mm-dək) se­­ri­­ya­­lı is­­ teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­ma­­ğı plan­­laş­­dı­­rı­­rıq.

Qeyd edim ki, biz lü­­lə is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­maq­­la atı­­cı si­­lah­­la­­rın ən bö­­yük prob­­le­­mi­­ni həll et­­miş ola­­ca­­ğıq. Hər bir si­­la­­hın lü­­lə­­si­­nin müəy­­yən atış re­­sur­­su var. O re­­surs bi­­tən­­dən son­­ra si­­lah uti­­li­­ za­­si­­ya­­ya olu­­nur. Lü­­lə­­lə­­ri də­­yiş­­mək­­lə hə­­

min si­­lah­­la­­rın öm­­rü­­nün uza­­dıl­­ma­­sı­­na nail ol­­maq müm­­kün­­dür. Bu pro­­ses Azər­ ­bay­­can mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si üçün ye­­ni­­lik sa­­yı­­la bi­­lər.

Ha­­zır­­da bi­­zim müəs­­si­­sə­­lər­­də müx­­tə­­ lif çap­­lı dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın tam həcm­­də is­­teh­­sa­­lı hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mək­­də­­dir. Ye­­ni müəs­­si­­sə­­lə­­ri­­miz bi­­zə nəin­­ki or­­du­­mu­­zu ar­­til­­le­­ri­­ya, həm də tank mər­­mi­­lə­­ri ilə tam tə­­min et­­mə­­yə, hət­­ta ix­­rac hə­­ya­­ta ke­­çir­­mə­­yə im­­kan ve­­rə­­cək. Qar­­şı­­mız­­da du­­ran priori­­tet mə­­sə­­lə­­lər­­dən bi­­ri də snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri üçün dö­­yüş sur­­sat­­la­ ­rı­­nın is­­teh­­sa­­lı­­dır. Bu­­nun üçün is­­teh­­sal xət­­ti­­nin alın­­ma­­sı, qu­­rul­­ma­­sı və is­­teh­­sa­­lı ilə bağ­­lı tək­­lif­­lər tə­­rə­­fi­­miz­­dən hö­­ku­­mə­­tə təq­­dim olu­­nub. Dü­­şü­­nü­­rəm ki, növ­­bə­­ti il­­dən bu la­­yi­­hə­­ni hə­­ya­­ta ke­­çir­­mə­­yə baş­ ­la­­ya­­ca­­ğıq. Ye­­ri gəl­­miş­­kən qeyd et­­mək is­­tər­­dim ki, bü­­tün bun­­lar­­la ya­­na­­şı, Azər­ ­bay­­can­­da dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın is­­teh­­sa­­lın­ ­da is­­ti­­fa­­də olu­­nan ba­­rıt, tro­­til və hek­­so­ ­gen za­­vod­­la­­rı­­nın ti­­kin­­ti­­si iş­­lə­­ri apa­­rı­­lır.

2016-cı ilin so­­nu­­na hər üç za­­vod işə dü­­ şə­­cək və bun­­dan son­­ra sur­­sat is­­teh­­sa­­ lın­­da xam­­mal ba­­xı­­mın­­dan da heç bir öl­­kə­­dən ası­­lı ol­­ma­­ya­­ca­­ğıq.

- Cə­­nab na­­zir, bu ya­­xın­­lar­­da yer­­li mü­­hən­­dis­­lər tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­ mış EM-14 ad­­lı NA­­TO ka­­libr­­li (5.56x45mm) av­­to­­mat tü­­fəng nü­­ma­­yiş olun­­du. Bu­­ra­­da bir sual mey­­da­­na çı­­xır: Azər­­bay­­can So­­vet

stan­­dart­­lı si­­lah­­la­­rı­­nı NA­­TO stan­­ dart­­lı si­­lah­­lar­­la­­mı əvəz et­­mə­­yə ha­­zır­­la­­şır? EM-14 öl­­kə da­­xi­­li si­­ lah­­lan­­ma üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur, yox­­sa ix­­ra­­cat üçün?

- Biz NA­­TO ka­­libr­­li av­­to­­mat tü­­fən­­gin ilk nü­­mu­­nə­­si­­ni ya­­rat­­mı­­şıq. İn­­di sı­­naq­­la­­rı ge­­dir. Yə­­qin ki, növ­­bə­­ti il­­dən bu si­­la­­hın se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­ya­­ca­­ğıq. Ha­­zır­­kı dövr­­də EM-14 ix­­ra­­cat üçün nə­­zər­­də tu­­ tu­­lur. Əgər da­­xil­­də eh­­ti­­yac olar­­sa, bu­­nu yer­­li qu­­rum­­la­­ra da ve­­rə­­cə­­yik.

- MSN-in sər­­gi­­lə­­di­­yi məh­­sul­­lar ara­­sın­­da snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri xü­­ su­­si yer tu­­tur. Bu snay­­per tü­­fəng­ ­lə­­ri ba­­rə­­də nə­­lə­­ri söy­­lə­­yə bi­­lər­­si­­ niz? Ca­­ri il­­də han­­sı­­la­­rın si­­lah­­lan­­ ma­­ya qə­­bu­­lu plan­­laş­­dı­­rı­­lır?

- Hər bir si­­lah üçün əsas sı­­naq mey­­ da­­nı real dö­­yüş­­lər­­dir. Tə­­bii ki, is­­ti­­fa­­də­­çi­­lər də mü­­ha­­ri­­bə­­lə­­ri ke­­çən si­­lah­­la­­ra önəm ve­­rir­­lər. Bu gün bi­­zim is­­teh­­sal et­­di­­yi­­miz bü­­tün si­­lah və sur­­sat­­lar da bi­­la­­va­­si­­tə dö­­ yüş­­lər­­də tət­­biq olu­­nur və özü­­nü doğ­­rul­­ dub. 14.5 mm çap­­lı “İs­­tiq­­lal” an­­ti­­ma­­te­­rial snay­­per tü­­fən­­gi­­miz Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­mi­­ zin is­­ti­­fa­­də­­sin­­də yer alır. Hərb­­çi­­lə­­ri­­miz cəb­­hə xət­­tin­­də, ən çə­­tin iq­­lim və rel­­yef şərt­­lə­­rin­­də bu si­­lah­­dan is­­ti­­fa­­də edir və yük­­sək nə­­ti­­cə­­lə­­ri var. 12.7 mm çap­­lı “Mü­­ ba­­riz” ad­­lı snay­­per tü­­fən­­gi­­nin sı­­naq­­la­­rı hə­­lə da­­vam edir. Hə­­min si­­la­­hın se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­nı bu ilin so­­nu, gə­­lən ilin əv­­vəl­­lə­

7

MÜSAHİBƏ

r­ i­­nə nə­­zər­­də tu­­tu­­ruq. 7.62x51mm çap­­lı “Yal­­qu­­zaq” ad­­lı snay­­per tü­­fən­­gi­­nin isə se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­mı­­şıq. 7.62x54 mm çap­­lı “Yır­­tı­­cı” ad­­lı di­­gər snay­­per tü­­ fən­­gi üçün də si­­fa­­riş göz­­lə­­yi­­rik. Si­­fa­­riş olar­­sa, bu il onun da se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­ya­­ca­­ğıq.

- S­­nay­­per tü­­fəng­­lə­­ri­­nin ix­­ra­­ca­­tı ilə bağ­­lı han­­sı plan­­la­­rı­­nız var?

- Həm 7.62x51, həm 7.62x54 mm snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri­­nə, həm də di­­gər iki iri­­çap­­lı snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri­­nə müx­­tə­­lif Pa­­ kis­­tan, Mi­­sir və di­­gər öl­­kə­­lər­­dən tək­­lif­­lər var. 14.5 mm çap­­lı “İs­­tiq­­lal” snay­­per tü­­ fən­­gi üçün də tək­­lif­­lər al­­mı­­şıq və üzə­­rin­ ­də iş­­lə­­yi­­rik. Sə­­nəd­­ləş­­mə, test­­lər, kom­­ mer­­si­­ya tək­­lif­­lə­­ri mü­­za­­ki­­rə olun­­ma­­lı­­dır.

- MSN-in ix­­ra­­cat po­­ten­­sialı və gös­ ­tə­­ri­­ci­­lə­­ri ba­­rə­­də mə­­lu­­mat ve­­rə bi­­lər­­si­­niz­­mi?

- MSN 2013-cü il­­də 123 mil­­yon, 2014cü il­­də isə 100 mil­­yon dol­­lar həc­­min­­də ix­­ra­­cat hə­­ya­­ta ke­­çi­­rib. Na­­zir­­li­­yin 10 il­­dir ya­­rand­­ğı­­nı, bu­­nun ilk 3-4 ili­­nin for­­ma­­laş­ ­ma döv­­rü ol­­du­­ğu­­nu nə­­zə­­rə al­­saq, qı­­sa müd­­dət­­də bu ix­­rac rə­­qə­­mi­­nə ye­­tiş­­mə­­yi­­ miz uğu­­ru­­muz he­­sab olu­­na bi­­lər.

Ha­­zır­­da bir sı­­ra öl­­kə­­lər­­lə müx­­tə­­lif çap­­lı dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın, bir ne­­çə ərəb

8 AZERI DEFENCE

öl­­kə­­si ilə RPQ-7V2 qum­­ba­­raatan­­la­­rı­­nın, snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri­­nin, ABŞ və Ru­­si­­ya ilə op­­tik ni­­şan­­gah­­la­­rın ix­­ra­­cı­­na dair da­­nı­­ şıq­­lar apa­­rı­­rıq. Bun­­lar real mü­­za­­ki­­rə­­lər­­ dir. Bu ya­­xın­­lar­­da İraq­­dan tək­­lif al­­mı­­şıq. İra­­qa 500 ədəd RPQ, 500 ədəd mi­­ naatan, həm­­çi­­nin on­­la­­rın dö­­yüş sur­­sat­­ la­­rı­­nı ix­­rac edə­­cə­­yik. Ümid edi­­rəm ki, da­­vam edən gö­­rüş­­mə­­lə­­rin nə­­ti­­cə­­si ola­­ raq, 2015-ci il­­də ix­­rac is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də mü­­ hüm nailiy­­yət­­lə­­rə im­­za at­­mış ola­­ca­­ğıq.

- Cə­­nab na­­zir, ADEX-2014 sər­­gi­­ sin­­də Azər­­bay­­can MSN müəs­­si­­ sə­­lə­­rin­­də is­­teh­­sal edil­­miş aviasi­­ ya bom­­ba­­la­­rı əya­­ni nü­­ma­­yiş et­­di­ ­ril­­di. Bu la­­yi­­hə­­niz ba­­rə­­də mə­­lu­­ mat ver­­mə­­ni­­zi xa­­hiş edi­­rik. Azər­ ­bay­­can ki­­mi mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­ni ye­­ni qu­­ran öl­­kə­­nin be­­lə mü­­rək­­ kəb la­­yi­­hə­­ni hə­­ya­­ta ke­­çir­­mə­­si­­nə va­­dar edən nə idi?

- Bu la­­yi­­hə ar­­tıq bir ne­­çə il­­dir baş­­la­­ nıb. Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin­­dən 7 kq-dan baş­­la­­mış 250 kq-dək aviabom­­ ba­­la­­rın çat­­dı­­rıl­­ma­­sı­­na dair si­­fa­­riş­­lər al­­mı­ ­şıq. Bu il hə­­min si­­fa­­riş üz­­rə məh­­su­­lu təh­­vil ve­­rə­­cə­­yik. Bu­­ra­­da sual olu­­na bi­­lər ki, Azər­­bay­­can is­­teh­­sa­­lı olan aviabom­­ba­ ­la­­rın re­­gion­­da di­­gər öl­­kə­­lər­­də is­­teh­­sa­­lo­­ lu­­nan ana­­lo­­ji məh­­sul­­lar­­dan fər­­qi nə­­dir?

Bil­­dir­­mək is­­tər­­dim ki, bi­­zim aviasi­­ya bom­­ba­­la­­rı­­mız keç­­miş so­­vet is­­teh­­sa­­lı olan bom­­ba­­lar­­dan əhə­­miy­­yət­­li şə­­kil­­də fərq­­lə­ ­nir. Bi­­rin­­ci­­si, qəl­­pə yı­­ğı­­mı bom­­ba­­nın için­ ­də­­dir və part­­la­­yış za­­ma­­nı da­­ha güc­­lü tə­­sir ya­­ra­­dır. Ba­­zar­­da­­kı bən­­zər aviabom­­ ba­­lar­­da isə be­­lə de­­yil. Bi­­zim mü­­hən­­dis­­lər tə­­rə­­fin­­dən tək­­mil­­ləş­­di­­ri­­lə­­rək is­­teh­­sal et­­ di­­yi­­miz tə­­lim aviasi­­ya bom­­ba­­la­­rı­­mız isə özü­­nün uni­­kal təh­­lü­­kə­­siz­­lik im­­kan­­la­­rı ilə xa­­ri­­ci ana­­loq­­la­­rın­­dan se­­çi­­lir. Bir bom­­ba bir ne­­çə də­­fə is­­ti­­fa­­də olu­­na bi­­lir ki, bu da is­­ti­­fa­­də­­çi­­ni əla­­və xərc­­lər­­dən azad edir.

Ye­­ri gəl­­miş­­kən, tə­­lim aviasi­­ya bom­­ba­­la­­rı­ ­mı­­za da bir ne­­çə öl­­kə­­dən ma­­raq ifa­­də olu­­nub. Qeyd et­­di­­yi­­niz ki­­mi, biz aviasi­­ya bom­­ba­­la­­rı­­mı­­zın bir ne­­çə mo­­de­­li­­ni ADEX2014 sər­­gi­­sin­­də ta­­nıt­­dıq. Ha­­zır­­da ida­­rə olu­­nan aviasi­­ya bom­­ba­­sı­­nın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı üzə­­rin­­də iş­­lər da­­vam et­­di­­ri­­lir. Aviasi­­ya bom­­ba­­la­­rı­­nın ix­­ra­­cı da qar­­şı­­da du­­ran mə­­sə­­lə­­lər­­dən­­dir və bu­­nun üçün ge­­niş im­­kan­­lar var. Biz aviasi­­ya bom­­ba­­la­­rı ilə ya­­na­­şı 57 və 81 mm çap­­lı ida­­rə olun­­ma­­ yan aviasi­­ya ra­­ket­­lə­­ri­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı is­­ti­­ qa­­mə­­tin­­də də iş­­lə­­ri da­­vam et­­di­­ri­­rik.

- Hər­­bi tex­­ni­­ka­­la­­rın mo­­dern­­ləş­­di­­ ril­­mə­­si ilə bağ­­lı han­­sı la­­yi­­hə­­lə­­ri­­ niz var?

- Bu gün Azər­­bay­­can MSN müəs­­si­­sə­­

MÜSAHİBƏ

lə­­rin­­də keç­­miş so­­vet is­­teh­­sa­­lı olan BTR, BRDM, MTLB ki­­mi tex­­ni­­ka­­la­­rın mo­­dern­­ ləş­­di­­ril­­mə­­si iş­­lə­­ri apa­­rı­­lır. Fev­­ral ayın­­da Abu Da­­bi­­də ke­­çi­­ril­­miş İDEX sər­­gi­­si çər­­çi­ ­və­­sin­­də Mi­­si­­rin Qu­­ru Qo­­şun­­la­­rı­­nın ko­­ man­­da­­nı ilə gö­­rü­­şü­­müz ol­­du. On­­lar mo­­ dern­­ləş­­mə is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də bi­­zim­­lə əmək­­ daş­­lıq et­­mək is­­tə­­yir­­lər. Biz Mi­­sir he­­yə­­ti­­ni Azər­­bay­­ca­­na də­­vət edə­­rək po­­ten­­sialı­­ mız­­la ta­­nış edə­­cə­­yik. ADEX sər­­gi­­sin­­də MTLB AM ad­­lı atəş ma­­şı­­nı­­nı təq­­dim elə­­ dik. Qeyd edim ki, MTLB mü­­ha­­ri­­bə­­lər­­də is­­ti­­fa­­də olu­­nub özü­­nü doğ­­rult­­muş ma­­ şın­­dır və dün­­ya­­nın hə­­lə də çox öl­­kə­­si­­nin is­­ti­­fa­­də­­sin­­də yer alır. MTLB AM üçün ha­­ zır­­la­­dı­­ğı­­mız dö­­yüş mo­­du­­lun­­da “De­­nel” şir­­kə­­ti­­nin is­­teh­­sa­­lı olan 23 və ya 30 mm çap­­lı top­­lar qo­­ya bi­­li­­rik. ADEX sər­­gi­­sin­­də nü­­ma­­yiş et­­dir­­di­­yi­­miz ver­­si­­ya­­da ma­­şı­­nın si­­lah komp­­lek­­si­­nə 57 mm çap­­lı ku­­mul­­ya­ ­tiv-qəl­­pə­­li, ida­­rə olun­­ma­­yan ra­­ket­­lər­­dən atəş açan reak­­tiv atəş qur­­ğu­­su, 7.62 mm çap­­lı PKT pu­­lem­­yo­­tu, AQS-17 tip­­li av­­to­­ ma­­tik qum­­ba­­raatan da­­xil idi. Mo­­dern­­ləş­ ­dir­­mə nə­­ti­­cə­­sin­­də ma­­şı­­nın da­­xi­­li ida­­rəet­ ­mə sis­­tem­­lə­­ri də ye­­ni­­lə­­nir. Si­­fa­­riş olar­­sa biz bu ma­­şın­­la­­rı bir ne­­çə tə­­yi­­nat üz­­rə mo­­dern­­ləş­­di­­rə bi­­lə­­rik.

- Pi­­lot­­suz uçuş apa­­rat­­la­­rı­­nın is­­teh­­ sa­­lı və ix­­ra­­cı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də han­­sı iş­­lər gö­­rü­­lür?

- MSN-in İs­­railin “Aero­­nautics” şir­­kə­ t­ i ilə bir­­gə tə­­sis et­­di­­yi “Azad Sys­­tems” şir­­kə­­ti 2011-ci il­­dən iki növ – “Or­­bi­­ter2M” və “Aeros­­tar” tip­­li pi­­lot­­suz uçuş apa­­rat­­la­­rı­­nın Azər­­bay­­can­­da is­­teh­­sa­­lı­­nı real­­laş­­dı­­rır. Ötən dövr­­də Azər­­bay­­can Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin si­­fa­­riş­­lə­­ri tə­­rə­­fi­­miz­­ dən ye­­ri­­nə ye­­ti­­ril­­di. Bu gün ve­­ri­­lən si­­fa­­ riş­­lə­­ri tam tə­­min edi­­rik. 2014-cü il­­də biz həm­­çi­­nin NA­­TO öl­­kə­­lə­­rin­­dən bi­­ri­­nə 100 dəst PUA ix­­rac elə­­dik.

- Cə­­nab na­­zir, İDEF-2015 sər­­gi­­si­­nə də qa­­tı­­lır­­sı­­nız. Tür­­ki­­yə-Azər­­bay­­ can mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sek­­to­­run­­da əmək­­daş­­lı­­ğı­­nın möv­­cud və­­ziy­­yə­­ ti­­ni ne­­cə də­­yər­­lən­­di­­rir­­si­­niz? Gə­­ lə­­cək­­lə bağ­­lı proq­­noz­­la­­rı­­nız nə­­ dir?

- Tür­­ki­­yə ilə Azər­­bay­­can ümum­­mil­­li li­­ de­­ri­­miz Hey­­dər Əli­­ye­­vin söz­­lə­­ri ilə ifa­­də et­­sək “Bir mil­­lət, iki döv­­lət”dir. Bu gün öl­­

kə­­lə­­ri­­miz ara­­sın­­da bü­­tün sa­­hə­­lər­­də ol­­du­ ­ u ki­­mi, mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sek­­to­­run­­da ğ əmək­­daş­­lıq yük­­sək sə­­viy­­yə­­də­­dir və bu ten­­den­­si­­ya yük­­sə­­lən xətt üz­­rə da­­vam edir. Biz in­­di­­yə­­dək bir­­lik­­də bir sı­­ra la­­yi­­hə­ ­lər real­­laş­­dır­­mı­­şıq və pers­­pek­­tiv­­də ye­­ni la­­yi­­hə­­lə­­rə ba­­xı­­lır. 2013-cü il­­də İs­­tan­­bul­­da İDEF, 2014-cü il­­də Ba­­kı­­da ke­­çi­­ri­­lən sər­­gi­­ lər­­də bir sı­­ra la­­yi­­hə­­lə­­rin real­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı­­na dair pr­­to­­kol­­lar im­­za­­la­­dıq. Ar­­tıq hə­­min mü­­qa­­vi­­lə­­lə­­rin ic­­ra­­sı­­na baş­­la­­nıb. MP-5 ta­­ pan­­ça pu­­lem­­yo­­tu­­nun MKE ilə bir­­gə Azər­ ­bay­­can­­da is­­teh­­sa­­lı­­nın təş­­ki­­li­­nə baş­­la­­mı­­ şıq. Bi­­rin­­ci mər­­hə­­lə­­də is­­teh­­sal­­da bi­­zim pa­­yı­­mız 20%-dən baş­­la­­ya­­caq və təd­­ri­­cən ar­­ta­­caq. Növ­­bə­­ti il­­də isə tam şə­­kil­­də Azər­­bay­­can­­da is­­teh­­sal olu­­na­­caq. Biz ey­­ni za­­man­­da Tİ­­SAŞ-la 4 növ ta­­pan­­ça­­nın is­­ teh­­sa­­lı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­rik. Bu gü­­nə qə­­dər 5 mi­­nə qə­­dər ta­­pan­­ça is­­teh­­sal olu­­na­­raq si­­fa­­riş­­çi­­lə­­rə ve­­ri­­lib. Ha­­zır­­da biz ta­­pan­­ça­­

9

MÜSAHİBƏ

Nazir­Yavər­Camalov­7.62x51­mm­“Yalquzaq”­snayper­tüfəngini­incələyərkən.­Foto­–­AD

nın hissələrinin 50%­ə qədərini özümüz istehsal edirik. Yaxın 5 ildə isə tam şəkildə bütün hissələr Azərbaycanda istehsal olunacaq. Bundan başqa, ASELSAN ilə optika və gecəgörmə sistemlərinin və termal cihazların istehsalı layihəsi üzrə işləyirik. Türkiyənin digər şirkətləri ilə də layihələrimiz var. Yəqin ki, İDEF­2015 sər­ gisi çərçivəsində bir sıra yeni layihələr üzrə danışıqlar aparacağıq. ROKETSAN ilə 42 km uzaqlığa malik raketlərin birgə istehsalı nəzərdə tutulur. Onlar təkliflərini veriblər və biz həmin təklifləri hökumətə təqdim etmişik. Hökumət qərar verən­ dən sonra bu istiqamətdə işlərə başlaya­

10 AZERI DEFENCE

cağıq. Ümumilikdə həm türk firmalarının Azərbaycan, həm də Azərbaycan müda­ fiə sənayesinin Türkiyə bazarına çıxmaq marağı var. Biz bu yaxınlarda Türkiyə Əm­ niyyət Baş İdarəsinin tenderinin qalibi olduq. Onlara 350 ədəd RPQ­7V2 qum­ baraatanı verəcəyik. Hazırda SSM­in Bakı ofisinin açılması məsələsinə baxılır. Bu ofis düşünürəm ki, iki ölkə arasında mü­ dafiə sənayesi sektorunda əlaqələrin da­ ha da inkişafına təkan verəcək.

-­A­­zər­­bay­­can­­da­ mü­­da­­fiə­ sə­­na­­ye­­si­ sek­­to­­run­­da­ fəaliy­­yət­ gös­­tə­­rən­ müəs­­si­­sə­­lər­ 100%­ döv­­lə­­tə­ məx­-

sus­­dur.­ Sek­­tor­­da­ özəl­ şir­­kət­­lə­­rin­ və­bir­­gə­müəs­­si­­sə­­lə­­rin­fəaliy­­yə­­ti­nə­ne­­cə­ba­­xır­­sı­­nız? ­ Gələcəkdə Azərbaycanın müdafiə sənayesi sektorunda özəl şirkətlərin yer alması qaçılmazdır. Bu istiqamətdə müəyyən işlər görüləcək. Ancaq düşü­ nürəm ki, özəl şirkətlər başlı­başına bu­ raxılmamalı, onların fəaliyyəti Nazirlər Kabineti tərəfindən tənzimlənməli və MSN tərəfindən nəzarət olunmalıdır. Bir­ gə müəssisələrin yaradılması gündəmdə olan mövzulardandır. Bizim qeyd etdiyim kimi, İsrailin “Aeronautics” şirkəti ilə birgə müəssisəmiz var və pilotsuz uçuş aparat­ larını istehsal edirik. İDEX sərgisində Bra­ ziliyanın bir şirkəti ilə tank əleyhinə qum­ baraatanların və onların döyüş sursatları­ nın istehsalını həyata keçirən birgə müəssisənin yaradılmasına dair ilkin an­ laşmamız oldu. ASELSAN şirkəti ilə “Alov” zavodu arasında optika istehsalını həya­ ta keçirən birgə müəssisənin yaradılması üzərində müzakirələr gedir.

-­Cə­­nab­ na­­zir,­ son­­da­ 2016-cı­ ilin­ sent­­yabr­ ayın­­da­ Ba­­kı­­da­ ikin­­ci­­si­ ke­­çi­­ri­­lə­­cək­ bey­­nəl­­xalq­ mü­­da­­fiə­ sə­­na­­ye­­si­ sər­­gi­­si­ ba­­rə­­də­ fik­­ri­­ni­­zi­ öy­­rən­­mək­is­­tər­­dik. ­ 30 sentyabr 2016­cı il tarixində Ba­ kıda keçiriləcək ADEX­2016 sərgisində birinci ilə müqayisədə iki dəfə çox şirkə­ tin iştirakını gözləyirik. Bununla bağlı ciddi hazırlıq işləri aparılır.

Dəyərli vaxtını ayırıb verdiyi müsahibə üçün redaksiyamız və oxucularımız adından cənab Yavər Camalova minnətdarlığımızı bildiririk.

ÖLKƏ

Azər­­bay­­can­və­Tür­­ki­­yə­­dən­ möh­­tə­­şəm­tə­­lim Tural­Hacıyev

May ayı nın 2-dən 15-dək Ba kı da və Nax çı van Mux tar Res pub li ka sın da Azər bay can və Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin böl mə lə ri nin iş ti ra kı ilə ge niş miq yas lı tak ti ki tə lim lər ke çi ri lib. Azər bay can və Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri ara sın da təc rü bə mü ba di lə si ni hə ya ta ke çir mək lə koor di na si ya nı in ki şaf et dir mək məq sə di da şı yan tə lim də, qə rar gah la rın müş tə rək plan laş dır ma apar ma sı, böl mə lə rin ha zır lı ğı və əmə liy yat la rı ic ra et mə qa bi liy yə ti nə zər dən ke çi ri lib.

Paytaxt Bakıda keçirilən təlimdə ümu­ milikdə 1000 nəfərədək şəxsi heyət, 80­dək zirehli texnika, 60­dan çox artille­ riya qurğusu və minaatanlar, Hərbi Hava Qüvvələrinin 12 ədəd döyüş və nəqliyyat helikopteri, həmçinin qruplaşmanın ha­ vadan mühafizəsi məqsədilə müasir mü­ dafiə kompleksləri ilə silahlanmış hava hücumundan müdafiə və zenit­raket bölmələri iştirak edib.

Mayın 15­də Naxçıvan Muxtar Res­ publikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov, Azərbaycanın müdafiə naziri, general­ polkovnik Zakir Həsənov və Türkiyə Si­ lahlı Qüvvələrinin 3­cü ordu komandanı, ordu generalı Ümit Dündar birlikdə keçi­ rilən taktiki təlimi izləyiblər. Naxçıvanda 1000 nəfərdən artıq hərbçinin, 150­dən artıq döyüş texnikasının, 50­yə yaxın ar­ tilleriya və reaktiv atəş qurğusunun, 4 atəş dəstək helekopterinin, 6 ədəd zenit­ raket qurğusunun cəlb olunduğu, üç

mərhələdə keçirilən təlimlərdə bölmələr tərəfindən qarşılıqlı uzlaşma şəraitində müxtəlif döyüş tapşırıqları icra olunub.

Təlimə Azərbaycan Ordusunun arsena­ lında yer alan LYNX­Qrad reaktiv yaylım atəş sistemi, “Orbiter­2M” pilotsuz uçuş aparatı, habelə istifadəyə yeni daxil ol­ muş Mi­35M helikopterləri, mühəndis­is­ tehkam maşınları cəlb edilib.

Təlimin ssenarisinə əsasən, əvvəlcə hava hücumundan müdafiə bölmələri zenit­raket kompleksi vasitələri ilə dövlət sərhədini pozan düşmən təyyarələrini məhv ediblər. Hərbi birləşmələr yaylım atəşli reaktiv silahlar vasitəsilə hücuma keçən düşmənin idarəetmə məntəqələri­ ni, canlı qüvvəsini, döyüş texnikalarını, artilleriya və minaatan batareyalarını zə­ rərsizləşdirib, dayaq məntəqələrini və qovşaqlarını dağıtdıqdan sonra, atəş dəstək və döyüş­nəqliyyat helikopterlə­ rinin müşayiəti ilə düşmən müdafiəsinin

yaxın dərinlikdəki zirehli obyektlərinə zərbələr endirilərək onun üzərində atəş üstünlüyü əldə edilib.

Təmas xətti boyu mövqelərini güclən­ dirən və atəş üstünlüyünə yiyələnən Əla­ hiddə Ümumqoşun Ordusu bundan sonra düşmənə qarşı əks­hücum əmrini yerinə yetirib. Əvvəlcə özüyeriyən artille­ riya qurğuları, müxtəlif çaplı toplar və minaatanlardan açılan atəşlə düşmənin canlı qüvvəsi məhv edilib. Ardınca tank­ lar, piyada döyüş maşınları, tank əleyhinə idarə olunan raket kompleksləri hücuma dəstək verərək düşmən müdafiəsinin ön xəttindəki atəş vasitələrinə zərbələr en­ diriblər. Bu zaman qarşı tərəfin müdafiə istehkamları və digər səhra qurğuları da­ ğıdılıb, hərəkətdə olan və hərəkətsiz zi­ rehli texnikalar yararsız hala salınıb. Əks­ hücum əməliyyatına atəş­dəstək heli­ kopterləri də qoşularaq düşmənin mü­ dafiə dərinliyində aşkarlanmış canlı qüv­

11

ÖLKƏ

Naxçıvan­MR­Ali­Məclisin­sədri­Vasif­Talıbov,­Azərbaycanın­müdafiə­naziri­general-polkovnik­Zakir­Həsənov­və­Türkiyə­SQ­ordu­komandanı,­ ordu­generalı­Ümit­Dündar­təlim­öncəsi­ordu­komandanı­general-leytenant­Kərəm­Mustafayev­tərəfindən­məlumatlandırılır.­

vəsini və zirehli obyektlərini atəşə tutub.

Daha sonra Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun birləşmələri Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin gücləndirilmiş tabor taktiki qrupları ilə birlikdə düşmən müdafiəsi­ nin ön xəttini yararaq, piyada döyüş ma­ şınları və tanklarla dərinliklərə nüfuz ediblər. Artilleriya bölmələri atəş mövqe­ yini dəyişməklə hücum edən bölmələrə dəstək verib, Əlahiddə Ümumqoşun Or­ dusunun ön dəstələri sürətli hücum təş­ kil edərək qarşı tərəfin mühüm rayonla­ rını və həddini ələ keçiriblər. Hərbi təlim­ də səyyar tibb və təmir təxliyə qrupları da fəallıq nümayiş etdiriblər.

Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Or­ dusunun birləşmələri və Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin bölmələri qarşıya qoyul­ muş tapşırıqları uğurla yerinə yetirib, birgə hərbi təlim müvəffəqiyyətlə başa çatıb.

Sonda hərbi helikopterlər Azərbaycan və Türkiyə bayraqlarını səmada nümayiş etdirib, ümummilli lider Heydər Əliyevin “Hər bir xalqın milli mənsubiyyəti onun qürur mənbəyidir. Mən həmişə fəxr et­ mişəm, bu gün də fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam” fikirləri səsləndirilib.

Müdafiə nazirinin müavini ­ Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun komandanı, general­leytenant Kərəm Mustafayev tə­ limin başa çatması barədə raport verdik­ dən sonra təlimdə iştirak edən şəxsi he­

12 AZERI DEFENCE

yətlə görüş olub.

Ali Məclisin sədri bildirib ki, Azərbay­ can Silahlı Qüvvələrinin Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki birləşmə və hissələri də böyük təşkilatlanma yolu ke­ çiblər. Naxçıvandakı motoatıcı briqada quruculuq tədbirləri nəticəsində peşəkar hərbi heyətə və güclü maddi­texniki ba­ zaya malik Əlahiddə Ümumqoşun Ordu­ su səviyyəsinə gəlib çatıb.

Ali Məclisin sədri Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı hərbi hissələrin yeni standartlar əsasında formalaşdırılmasın­ da Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin təmənna­ sız köməyini xüsusi qeyd edib, Türkiyə dövlətinə və Silahlı Qüvvələrinə dərin hörmət və ehtiramını bildirib: “Prezident İlham Əliyev əlaqələrimizin strateji əhə­ miyyətini qiymətləndirərək deyib: “Bizim gücümüz bizim birliyimizdədir. Türkiyə­ nin gücü Azərbaycanın gücü, Azərbayca­ nın gücü Türkiyənin gücüdür”. Bu gün bu güc, bu birlik böyük Atatürkün vaxtı ilə “türkün qapısı” adlandırdığı Naxçıvanda özünü bütün əzəməti ilə bir daha gös­ tərdi. Azərbaycan­Türkiyə birgə hərbi təlimləri bir tərəfdən ölkələrimiz arasın­ da imzalanmış strateji tərəfdaşlığın, qar­ daşlığın göstəricisidirsə, digər tərəfdən ümummilli lider Heydər Əliyevin kəlam­ ları ilə desək – iki dövlətin, bir millətin bir ordusunun birliyinin nümunəsidir. Keçiri­ lən birgə hərbi təlim bir daha göstərdi ki,

o ordu güclü deyil ki, onun silah­sursatı və hərbi texnikası var. O ordu güclüdür ki, onun əsgər və zabitində döyüş ruhu güclüdür, vətənpərvərdir. Bugünkü tə­ limlər yüksək əsgəri ruhun, peşəkarlığın və vətənpərvərliyin ifadəsinə çevrildi”.

Naxxçıvan­Əlahiddə­Ümumqoşun­ Ordusunun­təlimə­cəlb­olunan­ hərbi­texnikaları.­Foto:­MN

ÖLKƏ

Müdafiə naziri, general­polkovnik Za­ kir Həsənov çıxış edərək deyib ki, prezi­ dent, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkədə ordu quruculuğu sa­ həsində ardıcıl tədbirlər görülür. Bu sa­ hədə görülən işlərin tərkib hissəsi olaraq Naxçıvan Muxtar Respublikasının da mü­ dafiə potensialının gücləndirilməsinə xü­ susi diqqət yetirilir. Hazırda Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu yüksək döyüş qabiliyyətinə malikdir: “Bugünkü birgə təlimlər bir daha sü­ but etdi ki, Naxçıvandakı hərbi birləşmə­ lərin döyüş hazırlığı yüksək səviyyədədir və şəxsi heyət istənilən döyüş tapşırığını yerinə yetirməyə qadirdir”,­ deyə nazir vurğulayıb.

Zakir Həsənov təlimdə qarşıya qoyu­ lan vəzifələri uğurla yerinə yetirdiklərinə görə şəxsi heyəti təbrik edib, onlara gə­ ləcək xidmətlərində uğurlar arzulayıb.

Tədbirdə çıxış edən Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin 3­cü ordu komandanı, ordu generalı Ümit Dündar isə birgə hərbi tə­ limlərin uğurla yerinə yetirilməsinin dost və qardaş ölkələr olan Azərbaycan və Türkiyə silahlı qüvvələrinin güc birliyinin göstəricisi kimi xarakterizə edib: “Təlim­ ləri izləyərkən bir daha əmin olduq ki, istər Azərbaycanın, istərsə də Türkiyənin silahlı qüvvələrinin bugünkü döyüş ha­ zırlığı yüksək səviyyədədir. Hər iki silahlı qüvvələrin şəxsi heyəti verilən döyüş tapşırıqlarını peşəkarlıqla yerinə yetir­

məklə, eyni zamanda, iki ordu arasındakı əməkdaşlığın yüksək səviyyədə olduğu­ nu nümayiş etdirdilər”.

Sonda Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov, müdafiə naziri, general­polkovnik Zakir Həsənov və ordu generalı Ümit Dündar hərbi tə­ limdə iştirak edən şəxsi heyətlə xatirə şəkli çəkdiriblər.

Təlimdən sonra Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Ordusuna 10 ədəd yeni “NAZ Lifan” markalı xidməti avtomobil və 20 ədəd KAMAZ markalı yük avtomo­ bili təqdim olunub. Yeni xidməti avtomo­ billərə və yük maşınlarına, eləcə də Əla­ hiddə Ümumqoşun Ordusunun digər

döyüş texnikalarına baxış keçirən qonaq­ lara məlumat verilib ki, hazırda hərbi hissələrin bazasında ən müasir döyüş texnikaları və müxtəliftəyinatlı avtomo­ billər yer alır. Atəş idarəetmə maşınları, yüksək hündürlükdə meteoroloji şəraiti ölçmə sistemi, təxliyə avtomobilləri, ult­ rasəs və ekokardioqrafiya aparatı ilə tə­ min olunmuş tibb qoşquları, zabit və rəis heyətinin səhra şəraitində iş və istirahəti­ nin təşkili üçün nəzərdə tutulan qoşqu və avtomobillər döyüş zamanı şəxsi he­ yətin fəaliyyətinin düzgün təşkilinə im­ kan verir. Səhra şəraitində istifadə olunan müasir texniki vasitələr də ən yüksək tə­ ləblər səviyyəsindədir.

13

ÖLKƏ

Xü­­su­­si Tə­­yi­­nat­­lı Qüv­­və­­lər -

Müdafiə naziri Zakir Həsənov Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin ­ hərbi hissəsinə döyüş bayrağını təqdim edir

Ap­­rel ayı­­nın 30-da Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin Xü­­su­­si Tə­­yi­­nat­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin hər­­bi his­­sə­­ lə­­ri­­nə dö­­yüş bay­­raq­­la­­rı­­nın ve­­ril­­mə­­si mü­­ na­­si­­bə­­ti ilə təd­­bir ke­­çi­­ri­­lib. Mü­­da­­fiə na­­zi­­ri ge­­ne­­ral-pol­­kov­­nik Za­­kir Hə­­sə­­nov və Na­­ zir­­li­­yin rəh­­bər he­­yə­­ti­­nin qa­­tıl­­dı­­ğı təd­­bir­­də əv­­vəl­­cə Azər­­bay­­can xal­­qı­­nın ümum­­mil­­li li­­de­­ri Hey­­dər Əli­­ye­­vin və öl­­kə­­mi­­zin azad­­lı­ ­ğı, müs­­tə­­qil­­li­­yi uğ­­run­­da hə­­yat­­la­­rı­­nı qur­­ ban ver­­miş şə­­hid­­lə­­rin xa­­ti­­rə­­si bir də­­qi­­qə­­lik sü­­kut­­la yad edi­­lib. Döv­­lət him­­ni ifa edil­­ dik­­dən son­­ra mü­­da­­fiə na­­zi­­ri öl­­kə pre­­zi­­ den­­ti, Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin Ali Baş Ko­­man­­da­ ­nı İl­­ham Əli­­ye­­vin mü­­va­­fiq Fər­­ma­­nı ilə ye­­ni ya­­ra­­dı­­lan hər­­bi his­­sə­­lə­­rə ve­­ril­­miş dö­­yüş bay­­raq­­la­­rı­­nı ko­­man­­dir­­lə­­rə təq­­dim edib.

Xü­­su­­si Tə­­yi­­nat­­lı Qüv­­və­­lə­­rin ko­­man­­da­­nı ge­­ne­­ral-ma­­yor Hik­­mət Mir­­zə­­yev mə­­ra­­ sim­­də çı­­xış edə­­rək öl­­kə rəh­­bər­­li­­yi və Mü­­ da­­fiə Na­­zir­­li­­yi tə­­rə­­fin­­dən xü­­su­­si tə­­yi­­nat­­lı­­ la­­ra gös­­tə­­ri­­lən eti­­ma­­da gö­­rə min­­nət­­dar­­lı­­ ğı­­nı bil­­di­­rib. Əla­­mət­­dar gün mü­­na­­si­­bə­­ti­­lə Xü­­su­­si Tə­­yi­­nat­­lı Qüv­­və­­lə­­rin bir­­ləş­­mə­­lə­­ri­­nin şəx­­si

14 AZERI DEFENCE

he­­yə­­ti qar­­şı­­sın­­da çı­­xış edən mü­­da­­fiə na­­zi­ r­ i ge­­ne­­ral-pol­­kov­­nik Za­­kir Hə­­sə­­nov bil­­di­­ rib ki, bu gün Xü­­su­­si Tə­­yi­­nat­­lı Qüv­­və­­lə­­rin

ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­­nın 16-cı il­­dö­­nü­­mü qeyd olu­­ nur: “Bu, qı­­sa bir müd­­dət­­də düş­­mə­­nə qar­­şı ke­­çi­­ri­­lən uğur­­lu, par­­laq fəaliy­­yət­­lə­­rin nə­­ti­­cə­­si ola­­raq, dö­­yüş­­lər­­də sı­­nan­­mış xü­­ su­­si tə­­yi­­nat­­lı­­la­­ra öl­­kə rəh­­bər­­li­­yi tə­­rə­­fin­­dən ve­­ri­­lən ən bö­­yük qiy­­mət­­dir. Bu­­ra­­da Və­­tə­­ ni­­nə, xal­­qı­­na sa­­diq, hər an tor­­paq­­la­­rı­­mız uğ­­run­­da ca­­nın­­dan be­­lə keç­­mə­­yə ha­­zır olan Azər­­bay­­can öv­­lad­­la­­rı xid­­mət edir. Or­­ du­­mu­­zun gü­­cü şəx­­si he­­yə­­tin və­­tən­­pər­­ vər­­li­­yin­­də, qəh­­rə­­man­­lı­­ğın­­da və pe­­şə­­kar­­lı­­ ğın­­da­­dır. Mən bu key­­fiy­­yət­­lə­­ri Xü­­su­­si Tə­­yi­ ­nat­­lı Qüv­­və­­lə­­rin şəx­­si he­­yə­­tin­­də gö­­rü­­rəm.

Döv­­lət baş­­çı­­mı­­zın “düş­­mə­­nin ayaq­­la­­rı­­ nın al­­tın­­da tor­­paq od tu­­tub yan­­ma­­lı­­dır” söz­­lə­­ri qar­­şı­­mız­­da mü­­hüm və­­zi­­fə­­lər qo­­yur.

Bu və­­zi­­fə­­lər bi­­zim üçün bir hə­­dəf­­dir”.

Na­­zir qeyd edib ki, düş­­mə­­nin kəş­­fiy­­ yat-təx­­ri­­bat cəhd­­lə­­ri­­nin qar­­şı­­sı­­nın qə­­tiy­­ yət­­lə alın­­ma­­sı, onun xey­­li say­­da it­­ki­­yə mə­­ruz qal­­ma­­sı, mə­­nə­­vi-psi­­xo­­lo­­ji və­­ziy­­yə­­ ti­­nin sar­­sı­­dıl­­ma­­sı və mü­­qa­­vi­­mə­­ti­­nin sın­­ dırl­­ma­­sı ilə Er­­mə­­nis­­ta­­nın hər­­bi-kri­­mi­­nal re­­ji­­mi Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin gü­­ cü­­nü və qüd­­rə­­ti­­ni hiss edib. Bu­­nun­­la da düş­­mə­­nin əmə­­liy­­yat və fəaliy­­yət im­­kan­­la­­ rı­­nın məh­­dud­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı­­nın bi­­rin­­ci mər­­ hə­­lə­­si uğur­­la ba­­şa çat­­dı­­rı­­lıb.

Na­­zir Z.Hə­­sə­­nov bə­­yan edib ki, Azər­­ bay­­can Or­­du­­su bü­­tün cəb­­hə bo­­yu əmə­­ liy­­yat şə­­raiti­­nə nə­­za­­rət et­­mək­­lə tam hər­­bi üs­­tün­­lü­­yə yi­­yə­­lə­­nib: “Biz düş­­mə­­nə gü­­cü­­ mü­­zü gös­­tər­­mək­­lə on­­la­­ra ay­­dın me­­saj ver­­dik. Bu mər­­hə­­lə­­də tap­­şı­­rıq­­la­­rın mü­­vəf­­ fə­­qiy­­yət­­lə ye­­ri­­nə ye­­ti­­ril­­mə­­sin­­də fəaliy­­yət

Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin təlimi. ­ Hərbçilər İMİ Tar-21 Tavor avtomatından atəş açarkən görünürlər. Foto: MN

ÖLKƏ

gös­­tə­­rən Xü­­su­­si Tə­­yi­­nat­­lı Qüv­­və­­lə­­rin ro­­lu­ ­nu qeyd et­­mək va­­cib­­dir. İn­­di isə qar­­şı­­mız­ ­da da­­ha va­­cib - ikin­­ci mər­­hə­­lə da­­ya­­nır.

Düş­­mə­­nə qə­­ti və sar­­sı­­dı­­cı zər­­bə­­lər en­­dir­­ mək­­lə onu iş­­ğal olun­­muş Azər­­bay­­can tor­­paq­­la­­rı­­nı qeyd-şərt­­siz tərk et­­mə­­yə məc­­bur et­­mək. Biz bu və­­zi­­fə­­nin öh­­də­­sin­­ dən gəl­­mə­­yə qa­­di­­rik və qı­­sa müd­­dət­­də bu­­na nail ola­­ca­­ğıq. Bu­­na heç kim şüb­­hə et­­mə­­sin. Ha­­mı­­mız Ali Baş Ko­­man­­da­­nın əm­­ri­­nə daim ha­­zır ol­­ma­­lı­­yıq. Bu­­nun üçün Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin şəx­­si he­­yə­­ti ge­­cə və gün­­düz dö­­yüş ha­­zır­­lı­­ğı sə­­viy­­yə­­si­­ni dur­­ma­ ­dan da­­ha da ar­­tı­­rır. Azər­­bay­­can xal­­qı, döv­ ­lət rəh­­bər­­li­­yi Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­mi­­zə, o cüm­ ­lə­­dən xü­­su­­si tə­­yi­­nat­­lı­­la­­rı­­mı­­za ina­­nır, fəaliy­ ­yə­­ti­­ni­­zə yük­­sək qiy­­mət ve­­rir və si­­zin­­lə fəxr edir. Biz də öz növ­­bə­­miz­­də bu yük­­sək eti­ ­ma­­dı doğ­­rult­­ma­­ğa daim ha­­zır ol­­ma­­lı­­yıq.

Bir da­­ha si­­zi təb­­rik edə­­rək xid­­mə­­ti­­niz­­də uğur­­lar ar­­zu­­la­­yı­­ram”. Çı­­xış­­lar­­dan son­­ra hər­­bi xid­­mət­­də fərq­­ lən­­miş şəx­­si he­­yə­­tin mü­­ka­­fat­­lan­­dı­­rıl­­ma­­sı haq­­qın­­da mü­­da­­fiə na­­zi­­ri­­nin əm­­ri oxu­­nub.

Xüsusi təyinatlılar istifadəsindəki Polaris Dagor 4x4 avtomobilində. Foto: MN

Hər­­bi qul­­luq­­çu­­la­­ra me­­dal­­lar, fəx­­ri fər­­man­ ­lar və qiy­­mət­­li hə­­diy­­yə­­lər təq­­dim edi­­lib.

Tən­­tə­­nə­­li mə­­ra­­sim­­dən son­­ra xü­­su­­si tə­­yi­­nat­­lı­­lar so­­yuq və atı­­cı si­­lah­­la­­rın is­­ti­­

“Azersky” mü­­da­­fiə məq­­sə­­di ilə is­­ti­­fa­­də olu­­na­­caq “Azər­­kos­­mos” ASC-nin Əsas Ye­­rüs­­tü Peyk İda­­rəet­­mə Mər­­kə­­zin­­də Fran­­sa­­nın “Air­­bus De­­fen­­se & Spa­­ce” şir­­kə­­ti ilə bir­­gə yük­­sək ayır­­det­­mə­­li yer sət­­hi­­nin mə­­sa­­fə­­dən mü­­şa­­hi­­ də pey­­ki olan “Azersky”dan əl­­də olu­­nan təs­­ vir­­lə­­rin mü­­da­­fiə və təh­­lü­­kə­­siz­­lik məq­­səd­­lə­­ri üçün is­­ti­­fa­­də­­si­­nə həsr olun­­muş se­­mi­­nar ke­­ çi­­ri­­lib. Po­­ten­­sial be­­ne­­fi­­siar­­la­­rın maarif­­lən­­di­­ ril­­mə­­si məq­­sə­­di­­lə ke­­çi­­ri­­lən se­­mi­­nar­­da “Azər­ ­kos­­mos”un və pey­­kin is­­teh­­sal­­çı­­sı olan Fran­­ sa­­nın “Air­­bus De­­fen­­ce & Spa­­ce” şir­­kə­­ti­­nin mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri pey­­kin tex­­ni­­ki xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ri, peyk təs­­vir­­lə­­ri­­nin hər­­bi məq­­səd­­lər üçün prak­­ti­­ki is­­ti­­fa­­də­­si, hər­­bi xə­­ri­­tə­­çi­­lik, əmə­­liy­­ yat­­la­­rın coğ­­ra­­fi mə­­kan, kəş­­fiy­­yat mə­­lu­­mat­­la­ ­rı ilə tə­­mi­­na­­tı, nə­­za­­rə­­ti və mo­­ni­­to­­rin­­qi və di­­gər bu ki­­mi möv­­zu­­lar haq­­qın­­da təq­­di­­mat­ ­lar edib­­lər. İn­­te­­rak­­tiv for­­ma­­da təş­­kil edil­­miş se­­mi­­na­­ra Mil­­li Təh­­lü­­kə­­siz­­lik Na­­zir­­li­­yi, Föv­­qə­ ­la­­də Hal­­lar Na­­zir­­li­­yi, Da­­xi­­li İş­­lər Na­­zir­­li­­yi, Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi və Döv­­lət Sər­­həd Xid­­mə­­ti ki­­mi güc st­­ruk­­tur­­la­­rı­­nın nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri qa­­tı­ ­lıb­­lar. Bu ilin so­­nun­­cu rü­­bü­­nə plan­­laş­­dı­­rıl­­mış ey­­ni­­tip­­li növ­­bə­­ti se­­mi­­nar peyk təs­­vir­­lə­­ri­­nin va­­si­­tə­­si­­lə tə­­bii eh­­ti­­yat­­la­­rın təd­­qi­­qi və mo­­ni­­ to­­rin­­qi möv­­zu­­su­­na həsr olu­­na­­caq.

fa­­də­­si, he­­li­­kop­­ter və av­­to­­mo­­bil­­lə pus­­ qu­­ya qar­­şı fəaliy­­yət, ya­­xın dö­­yüş­­də tap­ ­şı­­rıq­­la­­rın ic­­ra­­sı üz­­rə müx­­tə­­lif fənd­­lə­­ri mə­­ha­­rət­­lə ic­­ra edib­­lər.

“Silk Way” An-178-i seçdi Azər­­bay­­ca­­nın “Silk Way Air­­li­­ nes”şir­­kə­­ti Uk­­ray­­na­­nın “An­­to­­nov” Döv­­lət Müəs­­si­­sə­­si ilə 10 ədəd An-178 yük­­da­­şı­­ma təy­­ya­­rə­­si­­nin alın­­ma­­sı­­na dair mü­­qa­­vi­­lə im­­za­­la­­yıb. Da­­ha əv­­vəl is­­ti­­fa­­də olu­­nan An-12 təy­­ya­­rə­­lə­­rin­­ dən fərq­­li ola­­raq, An-178-in im­­kan­­ la­­rı da­­ha ge­­niş­­dir. Təy­­ya­­rə­­nin üs­­tün­ ­lük­­lə­­rin­­dən bi­­ri də yük ka­­bi­­nə­­si­­nin ger­­me­­tik ol­­ma­­sı­­dır. Bu da təy­­ya­­rə­­nin yük üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan his­­sə­­sin­­də in­­san da­­şı­­ma­­ğa da im­­kan ve­­rir. Yə­­ni,

təy­­ya­­rə­­nin hə­­min bö­­lü­­mün­­də ya­­ra­­lı­ l­a­­rın və xəs­­tə­­lə­­rin ra­­hat da­­şın­­ma­­sı çə­­tin­­lik ya­­rat­­ma­­ya­­caq.

Bun­­dan baş­­qa, An-178 2 mü­­hər­­ rik­­lə tə­­min olu­­nub. Eki­­pa­­jın sa­­yı isə 3-ə en­­di­­ri­­lib. Yü­­kün təy­­ya­­rə­­yə min­­ di­­ril­­mə­­si və en­­di­­ril­­mə­­si üçün ha­­va gə­­mi­­sin­­də xü­­su­­si ava­­dan­­lıq­­lar da qu­­raş­­dı­­rı­­lıb. Bu da yük­­lə­­rin bo­­şal­­dıl­­ ma­­sı və ək­­si­­nə pro­­ses­­lə­­rin hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­di­­yi za­­man, xü­­su­­si aero­­port­­la­­ rın la­­zım ol­­ma­­sı­­na zə­­ru­­rət ya­­rat­­mır.

An-178 Foto: Antonov DK

15

ÖLKƏ

DSX­çe­­vik­­lə­­şir­və­pe­­şə­­kar­­la­­şır “Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədini pozmuş düşmənin qoşun qruplarının və terror­təxribat dəstələri­ nin zərərsizləşdirilməsi” mövzusunda Dövlət Sərhəd Xidmətinin (DSX) çevik hərəkət bölmələrinin və aviasiya qüvvə­ lərinin iştirakı ilə may ayının 15­dən 21­dək “Ağgöl” səhra təlim mərkəzində irimiqyaslı taktiki təlimlər keçirilib. Üç mərhələdə keçirilən təlimlərin ssenarisi­ nə əsasən Dövlət Sərhəd Xidmətinin qüvvə və vasitələri tərəfindən şərti düş­ mənin dövlət sərhədini pozmuş qoşun qrupları zərərsizləşdirilib və dövlət sər­ hədi bərpa edilib. Üçüncü mərhələnin başlanğıcında pilotsuz uçuş aparatı va­ sitəsilə düşmən qüvvələrinin yerləşməsi müəyyən edildikdən sonra düşmən ar­ xasında kəşfiyyat fəaliyyətini həyata ke­ çirmək məqsədi ilə təyyarə və helikop­ terlərdən paraşütlə desantın atılması təmin edilib. Hava desantının uğurlu əməliyyatından sonra şərti düşmənin dayaq məntəqələrinə və dövlət sərhədi­ ni pozmuş zirehli texnikalarına qarşı döyüş helikopterlərindən və zenit artil­ leriya qurğularından açılan atəşlərlə on­ ların irəliləməsinin qarşısı alınıb. Düş­ mən qruplarına havadan dəstək üçün göndərilmiş döyüş helikopterləri daşı­ nan zenit­raket kompleksləri vasitəsilə məhv edilib. Düşmən hücumunun qar­ şısını alan qüvvələr atəş üstünlüyünü əldə etməklə çevik hərəkət bölmələrinin sürətli əks hücuma keçməsinə şərait ya­ radıblar. Daha sonra zirehli texnikalar üzərində hücuma keçən bölmələr düş­ mənin dayaq məntəqələrində yerləşən canlı qüvvəsini və zirehli texnikalarını sərrast atəşlərlə məhv ediblər. Təlimlər­ də döyüş əməliyyatları zamanı helikop­ terlər vasitəsilə döyüş bölgəsinə əlavə qüvvələrin çatdırılması və yaralıların təxliyyə edilməsi elementləri də uğurla işlənilib. Bölmələrin real döyüş şəraitin­ də idarə olunmasına, çevik hərəkət qüv­ vələri və aviasiya bölmələri arasında yüksək qarşılıqlı fəaliyyətinə nail olu­ nub.

16 AZERI DEFENCE

DSX­rəisi,­general-polkovnik­Elçin­Quliyev­təlimi­izlərkən

DSX­helikopterlərindən­idarə­olunan­raketlərlə­atışlar

Təlimlər vaxtı zenit qurğularından, he­ likopterlərdən, minaatanlardan, iri çaplı pulemyotlardan, qumbaraatanlardan döyüş atışları və raket buraxılışları mü­ vəffəqiyyətlə həyata keçrilib. Dövlət Sər­ həd Xidmətinin çevik hərəkət bölmələri və aviasiya qüvvələri qarşiya qoyulmuş döyüş tapşirıqıqlarını uğurla yerinə yetir­ miş, təlim müvəffəqiyyətlə başa çatıb.

Təlimdə iştirak edən şəxsi heyəti qar­ şıya qoyulan vəzifələri uğurla yerinə

yetirdiklərinə görə təbrik edən DSX rəisi, Sərhəd Qoşunlarının komandanı general­polkovnik Elçin Quliyev döyüş hazırlığınin daha da yüksəldilməsi üzrə bölmələr qarşısında yeni tapşırıqlar müəyyən edib. DSX rəisi Azərbaycan sərhədçilərinin Silahli Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı İlham Əliyev tərəfindən qarşıya qoyulan bütün tapşırıqlari şərəf­ lə icra etməyə daim hazır olduqlarını vurğulayıb.

DSX­bölmələri­Otokar­“Cobra”­zirehli­ maşınlarının­dəstəyi­ilə­hücumda.­Foto:­DSX

ÖLKƏ

17

ÖLKƏ

HDQ-nin­ye­­ni­ba­­za­­sı­is­­ti­­fa­­də­­yə­ve­­ri­­lib İyunun 25­də prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə Qaradağ rayonunun Puta qə­ səbəsində Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüv­ vələrinin (HDQ) əsas bazasının və hərbi hissə kompleksi istifadəyə verilib. Dövlət başçısına görülən işlər barədə məlumat verən müdafiə naziri, general­polkovnik Zakir Həsənov bildirib ki, Xəzər dənizi hövzəsində ən böyük və müasir hərbi obyekt olan HDQ­nin yeni bazasının və hərbi hissənin inzibati, xidməti binalarının və qurğuların inşasına 2010­cu ilin okt­ yabrından başlanılıb. Burada şəxsi heyət üçün üçmərtəbəli yataqxanalar, zabit və gizirlərin ailələri üçünsə iki beşmərtəbəli bina inşa olunub.

Hərbi bazanın açılışını bildirən lenti kəsdikdən sonra president İlham Əıiyev HDQ­nin qərargahının binası, komanda məntəqəsi, yataqxana, yeməkxana, HDQ­ nin poliklinikası və tədris otaqları ilə tanış olub. Dövlət başçısına məlumat verilib ki, HDQ­nin idarə olunmasının həyata keçi­ rildiyi komanda məntəqəsi Xəzər dənizi­ nin Azərbaycana məxsus sektorunda suüstü şəraitə nəzarət etməyə hərtərəfli imkan verir. Məntəqədə suüstü şərait

18 AZERI DEFENCE

haqqında operativ məlumatlar Hərbi Də­ niz Qüvvələrinə məxsus sahil və ada ra­ dio­texniki postlarında yerləşən radiolo­ kasiya stansiyaları vasitəsilə alınır. Aşkar edilən bütün hədəflər real vaxt rejimində monitorlarda əks olunur. Xəzər dənizinin Azərbaycana məxsus sektorunda suüstü

şəraitlə bağlı Dövlət Sərhəd Xidmətinin Sahil Mühafizəsindən və Dövlət Dəniz Administrasiyasından alınan məlumatlar da Hərbi Dəniz Qüvvələrinin komanda məntəqəsində toplanır, təhlil olunur və müvafiq qərar qəbul edilir. Burada ən müasir texnoloji yeniliklərə əsaslanan

ÖLKƏ

avadanlığın quraşdırılması məntəqənin işini yüksək səviyyədə qurmağa imkan verir.

Dövlət başçısı hərbi hissənin silahlanma­ sındakı yerli müəssisədə istehsal olunmuş “Bəbir­2” (“Marauder”) zirehli nəqliyyat vasi­ təsi ilə də tanış olub. Qeyd olunub ki, maşın avtomatik sürətlər qutusu, hidravlik sükan mexanizmi ilə təchiz olunub. İstənilən döyüş tapşırığını yerinə yetirə bilən bu zirehli nəqliy­ yat vasitəsi döyüş zamanı təbii və süni ma­ neələri asanlıqla dəf edə bilir.

HDQ­nin şəxsi heyəti qarşısında çıxış edən prezident İlham Əliyev bildirib ki, istifadəyə verilən baza ən yüksək dünya standartlarına cavab verir, son illər ərzində Azərbaycanda yaradılmış ən böyük hərbi obyektlərdən biri­ dir. Azərbaycanın hərbi potensialının güclən­ dirilməsi üçün bu bazanın çox böyük əhəmiy­ yəti olacaq.

Hərbi Dəniz Qüvvələrinin inkişafının gələ­ cəkdə də diqqət mərkəzində olacağını bəyan edən dövlət başçısı Azərbaycanın Xəzər dəni­ zində sülhün, əməkdaşlığın dərinləşməsi üçün öz təşəbbüslərini irəli sürdüyünü bildirib: “Şa­ dam ki, bütün qonşu dövlətlər də bu mövqe­ yi bölüşür. Xəzəryanı ölkələr arasında mövcud olan dostluq, əməkdaşlıq münasibətləri Xə­ zərdə sülhün, təhlükəsizliyin qarantıdır”.

Prezident son illər ərzində Azərbaycanın öz hərbi potensialını böyük dərəcədə artırdı­ ğını, ölkəyə ən müasir silah­sursat, texnika, avadanlıq gətirildiyini vurğulayıb: “Bu gün maddi­texniki təchizat və döyüş qabiliyyəti baxımından Azərbaycan Ordusu dünya miq­ yasında güclü ordular sırasındadır. Bu gün əldə etdiyimiz silah və texnika bizə imkan ve­ rir ki, istənilən vəzifəni şərəflə yerinə yetirək.

Bununla bərabər, təxminən 10 il bundan əv­ vəl mənim qərarımla Azərbaycanda hərbi sənaye kompleksi yaradılmağa başlandı. Bu gün Azərbaycanda minə yaxın adda hərbi tə­ yinatlı məhsul istehsal edilir və bu da ordu­ muzun təchizatı üçün əvəzolunmaz haldır.

Beləliklə biz idxaldan asılılığımızı böyük dərə­ cədə azaltmışıq. Ancaq yüksək dəqiqliyə və böyük dağıdıcı qüvvəyə malik olan müasir silah­sursat, döyüş helikopterləri, döyüş təy­ yarələri alınır. Ordumuz üçün lazım olan qalan bütün ləvazimat, avadanlıq, texnika, mərmilər, patronlar Azərbaycanda istehsal edilir. Biz hətta hərbi məhsullarımızı ixrac etməyə baş­ lamışıq”.

Cəbhə xəttindəki vəziyyət barədə danışan Ali Baş Komandan son bir il ərzində Azərbay­ can Ordusunun tam üstünlüyü əldə etdiyini bildirib: “Keçən ilin yayında Ermənistan təmas xəttində təxribat törətməyə cəhd göstərmiş­ di. Ancaq bu təxribatın qarşısı layiqincə alındı, düşmən yerinə oturduldu. Bizdə olan məlu­ mata görə, keçən ilin iyul­avqust aylarından bu günə qədər yüzdən çox işğalçı məhv edi­ lib. Bəzi hallarda bizə irad tutulur ki, təmas xəttində gərginlik yaranır, Ermənistan tərəfin­ də çoxsaylı itkilər var. Bizim isə buna cavabı­ mız çox sadədir. Rədd olsunlar bizim torpaq­ larımızdan! O zaman münaqişə öz həllini ta­ par, sülh yarana bilər. Ermənistan tərəfinə bunu bir neçə dəfə demişəm, bir daha demək istəyirəm, ­ əgər ölmək istəmirsinizsə, bizim torpaqlarımızdan rədd olun!”.

Prezident İlham Əliyev bazada gəmilərin yan alması üçün yaradılan şəraitlə də tanış olub. HDQ­nin idarəetmə gəmisinə baxış ke­ çirib. Prezidentə məlumat verilib ki, gəmidəki avadanlıqlar şəxsi heyətin qarşısına qoyulmuş döyüş və əməliyyat tapşırıqlarının yerinə yeti­ rilməsində yüksək nəticələrə nail olmaq im­ kanı yaradır.

Hərbi hissədə tikintinin ikinci mərhələsin­ də gəmilərə və avtomobillərə texniki qulluq və təmir sahələri, əlavə yanalma körpüləri, anbarlar sahəsi, zabitlər evi, uşaq bağçası və məktəb binaları, klub və idman şəhərciyinin inşası nəzərdə tutulur.

Açılışdan sonra prezident hərbçilərlə gö­ rüşüb və xatirə şəkili çəkdirib.

Pre­­zi­­dent­ hərb­­çi­­lə­­ri­ təl­­tif­et­­di Azərbaycan Silahlı Qüvvə­ lərinin 97­ci ildönümü ərə­ fəsində prezident İlham Əliyev bir qrup hərbi qul­ luqçunu və Silahlı Qüvvə­ lərdə çalışan mülki işçinin təltif olunması barədə sə­ rəncam imzalayıb. Dövlət başçısının sərəncamı ilə polkovniklər ­ Yusif Axund­ zadəyə, Teymur Eyyubova, İkram Əliyevə, Zahid Hü­ seynova və Elman Orucova general­mayor ali hərbi rütbəsi verilib. Dövlət baş­ çısının digər sərəncamı ilə, Azərbaycanın müstəqilliyi­ nin, ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanılmasında xüsusi xidmətlərinə, xidmə­ ti vəzifələrini və hərbi his­ sənin qarşısında qoyulmuş tapşırıqları yerinə yetirər­ kən fərqləndiklərinə, hərbi təhsil sahəsində xidmətləri­ nə görə 6 hərbi qulluqçu 3­cü dərəcəli “Vətənə xid­ mətə görə” ordeni, 5 hərbi qulluqçu “Vətən uğrunda”, 7 hərbi qulluqçu “İgidliyə görə”, 20 hərbi qulluqçu (4 nəfər ölümündən sonra) “Hərbi xidmətlərə görə”, 3 mülki işçi “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunub. Bundan başqa, şəxsi heyətin mənə­ vi­psixoloji hazırlığının yük­ səl dil mə sin də sə mə rə li fəaliyyətlərinə, mədəniyyə­ tin, təhsilin, səhiyyənin in­ kişafındakı xidmətlərinə görə Silahlı Qüvvələrin 1 hərbi qulluqçusuna “Xalq artisti”, bir hərbi qulluqçu­ suna və bir mülki işçiyə “Əməkdar mədəniyyət işçi­ si, 3 hərbi qulluqçuya “Əməkdar həkim” və 2 nə­ fərə “Əməkdar müəllim” fəxri adları verilib.

19

Reportaj

pe­­şə­­kar za­­bit­­lə­­rin ye­­tiş­­di­­yi təd­­ris müəs­­si­­sə­­si R.Süleymanov, R.Məmmədli

Azər­­bay­­can Or­­du­­su­­nun pe­­şə­­kar mil­­li za­­bit kadr­­la­­rı və mü­­tə­­xəs­­sis­­lər­­lə tə­­min olun­­ma­­sın­­da Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin Tə­­lim və Təd­­ris Mər­­kə­­zi­­nin (TTM) özü­­nə­­məx­­sus ye­­ri var. Ar­­tıq 14 il­­dir za­­bit, gi­­zir ha­­zır­ ­lı­­ğı və tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si sa­­hə­­sin­­də fəaliy­­yət gös­­tə­­rən TTM-i bi­­ti­­rən min­­lər­­lə za­­bit, gi­­zir və müd­­dət­ ­dən ar­­tıq hə­­qi­­qi hər­­bi xid­­mət hər­­bi qul­­luq­­çu­­su Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin sı­­ra­­la­­rın­­da öz xid­­ mət­­lə­­ri­­ni da­­vam et­­dir­­mək­­də­­dir­­lər. Bəs TTM-də təh­­sil-təd­­ris pro­­se­­si ne­­cə qu­­ru­­lur? Za­­bit­­lə­­ri­­miz ora­­da han­­sı şərt­­lər­­lə, ne­­cə təh­­sil alır­­lar? AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­na­­lı ola­­raq bu və biz­­lə­­ri ma­­raq­­lan­­dı­­ran di­­gər sual­­lar­­la TTM-də olub, gör­­dük­­lə­­ri­­mi­­zi oxu­­cu­­la­­rı­­mız üçün qə­­lə­­mə al­­ma­­ğa ça­­lış­­dıq.

20 AZERI DEFENCE

Reportaj

Artilleriya zabitləri TİGES/AFOS simulyatorunda məşq edərkən.

Foto: AD

Bey­­nəl­­xalq sə­­viy­­yə­­li təd­­ris mər­­kə­­zi Tə­­lim və­­Təd­­ris Mər­­kə­­zi Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri üçün tə­­ləb olu­­nan is­­ti­­ qa­­mət­­lər və ix­­ti­­sas­­lar üz­­rə əla­­və təh­­sil proq­­ram­­la­­rın­­da kadr ha­­zır­­lı­­ğı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­rən və hər­­bi-el­­mi iş­­lə­­rin apa­­rıl­­ma­­sı­­nı tə­­min edən əla­­və təh­­sil müəs­­si­­sə­­si­­dir.

Mər­­kəz NA­­TO təh­­sil sis­­te­­mi­­nin Azər­­bay­­ can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nə tət­­biq edil­­mə­­si is­­tə­­yi nə­­zə­­rə alı­­na­­raq, Azər­­bay­­can və Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri ara­­sın­­da 2000-ci ilin ap­­rel ayı­­nın 5-də im­­za­­lan­­mış pro­­to­­ ko­­la əsa­­sən mü­­da­­fiə na­­zi­­ri­­nin 20 fev­­ral 2001-ci il ta­­rix­­li əm­­ri ilə Za­­bit Tək­­mil­­ləş­­ dir­­mə və Gi­­zir Ha­­zır­­lı­­ğı Kurs­­la­­rı, həm­­çi­­nin Eh­­ti­­yat Za­­bit Ha­­zır­­lı­­ğı Kurs­­la­­rı­­nın ba­­za­­ sın­­da ya­­ra­­dı­­lıb. Hər­­bi kadr­­la­­rın in­­tel­­lek­­ tual və pe­­şə ha­­zır­­lı­­ğı sə­­viy­­yə­­si­­nin yük­­səl­ ­dil­­mə­­si, tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si, on­­la­­rın daim də­­yi­­şən və ye­­ni­­lə­­şən xid­­mət şə­­raiti­­nə uy­­ğun­­laş­­ma­­sı­­nın tə­­min edil­­mə­­si TTM-in əsas və­­zi­­fə­­lə­­ri sı­­ra­­sın­­da yer alır. Bu­­ra­­da

ha­­va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­fiə, ar­­til­­le­­ri­­ya, mad­­di-tex­­ni­­ki tə­­mi­­na­­tın bü­­tün ix­­ti­­sas­­la­­rı, kəş­­fiy­­yat, ra­­bi­­tə, mü­­hən­­dis-is­­teh­­kam, kim­­ya, to­­poq­­ra­­fi­­ya, hər­­bi psi­­xo­­lo­­gi­­ya və di­­gər ix­­ti­­sas­­lar üz­­rə kurs­­lar təş­­kil olu­­nur. Ümu­­mi­­lik­­də Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin Tə­­lim və Təd­­ris Mər­­kə­­zin­­də aşa­­ğı­­da qeyd olu­­nan kurs­­lar fəaliy­­yət gös­­tə­­rir: Za­­bit he­­yə­­ti­­ni tək­­mil­­ləş­­dir­­mə kur­­su – Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin tə­­la­­ba­­tı­­na uy­­ğun, bü­­ tün sə­­viy­­yə­­lər­­dən və ka­­te­­qo­­ri­­ya­­lar­­dan olan za­­bit he­­yə­­ti­­nin pe­­şə­­kar­­lıq sə­­viy­­yə­­si­ ­nin və xid­­mət key­­fiy­­yə­­ti­­nin yük­­səl­­dil­­mə­­ si, pe­­şə ba­­ca­­rıq­­la­­rı­­nın for­­ma­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı və in­­ki­­şaf et­­di­­ril­­mə­­si, da­­ha müasir hər­­bi pe­­şə ba­­ca­­rı­­ğı və vər­­diş­­lə­­ri­­nin qa­­za­­nıl­­ma­ ­sı məq­­sə­­di ilə hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən əla­­və təh­ ­sil­­dir. Kurs müd­­də­­ti 6 həf­­tə ol­­maq­­la təd­­ris ili ər­­zin­­də 4 də­­fə ke­­çi­­ri­­lir.

Za­­bit ix­­ti­­sas kur­­su – Ba­­ka­­lavr təh­­sil sə­­viy­­yə­­si­­ni bi­­tir­­miş mə­­zun­­la­­rın il­­kin za­­bit və­­zi­­fə­­lə­­rin­­də xid­­mə­­tə ha­­zır­­lı­­ğı­­nın tə­­min edil­­mə­­si məq­­sə­­di ilə təş­­kil olu­­nan bu kur­­sun müd­­də­­ti 48 həf­­tə­­dir.

Eh­­ti­­yat za­­bit ha­­zır­­lı­­ğı kur­­su – za­­bit eh­­ ti­­ya­­tı­­nın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı məq­­sə­­di ilə ix­­ti­­sas­­ lar üz­­rə za­­bit kadr­­la­­rı­­nın ha­­zır­­lan­­ma­­sı­­nı tə­­min edir. Kur­­su mü­­vəf­­fə­­qiy­­yət­­lə bi­­ti­­ rən­­lə­­rə mü­­da­­fiə na­­zi­­ri­­nin əm­­ri ilə “ley­­te­­ nant” hər­­bi rüt­­bə­­si ve­­ri­­lir. Kurs müd­­də­­ti 8 həf­­tə ol­­maq­­la təd­­ris ili ər­­zin­­də 4 də­­fə ke­­çi­­ri­­lir.

Xa­­ri­­ci dil kurs­­la­­rı (in­­gi­­lis, al­­man, fran­­ sız, fars, er­­mə­­ni) – hər­­bi qul­­luq­­çu­­la­­rın xa­­ri­­ci dil­­də ün­­siy­­yət­­ba­­ca­­rı­­ğı və vər­­diş­­lə­­ ri­­nin for­­ma­­laş­­ma­­sı məq­­sə­­di­­lə ke­­çi­­ri­­lir.

Gi­­zir ha­­zır­­lı­­ğı kur­­su – mü­­va­­fiq ko­­man­ ­da və mü­­tə­­xəs­­sis və­­zi­­fə­­lə­­rin­­də xid­­mət üçün kadr ha­­zır­­lı­­ğı­­nı tə­­min edir. Kur­­su mü­­vəf­­fə­­qiy­­yət­­lə bi­­ti­­rən­­lə­­rə “gi­­zir” hər­­bi rüt­­bə­­si ve­­ri­­lir. Kurs müd­­də­­ti 11 həf­­tə ol­­ maq­­la təd­­ris ili ər­­zin­­də 4 də­­fə ke­­çi­­ri­­lir.

Müd­­dət­­dən ar­­tıq hə­­qi­­qi hər­­bi xid­­mət hər­­bi qul­­luq­­çu­­la­­rı­­nın (MA­­XE) ha­­zır­­lı­­ğı kur­­su – mü­­va­­fiq ko­­man­­da və mü­­tə­­xəs­­sis və­­zi­­fə­­lə­­rin­­də xid­­mət üçün kadr ha­­zır­­lı­­ğı­­ nı tə­­min edən ix­­ti­­sas­­lar üz­­rə ve­­ri­­lən təh­­ sil­­dir. Kurs müd­­də­­ti 4 həf­­tə ol­­maq­­la təd­­ris ili ər­­zin­­də 4 də­­fə təş­­kil olu­­nur.

TTM-də kur­­sant­­la­­rın ya­­şa­­ma­­sı və təh­ ­sil al­­ma­­la­­rı üçün zə­­ru­­ri olan bü­­tün şə­­rait ya­­ra­­dı­­lıb. Si­­nif otaq­­la­­rı və la­­bo­­ra­­to­­ri­­ya­­lar təh­­si­­lin ən müasir sə­­viy­­yə­­də təş­­ki­­li üçün zə­­ru­­ri ava­­dan­­lıq­­la­­ra ma­­lik­­dir. Xü­­su­­si tex­­ ni­­ki ix­­ti­­sas­­lar üz­­rə kom­­pü­­ter­­ləş­­di­­ril­­miş, si­­lah və hər­­bi tex­­ni­­ka­­la­­rın si­­mul­­ya­­tor­­la­­rı ilə təc­­hiz edil­­miş si­­nif otaq­­la­­rı ya­­ra­­dı­­la­­ raq is­­ti­­fa­­də­­yə ve­­ri­­lib. Bu­­ra­­da tank, özü­­ ye­­ri­­yən ar­­til­­le­­ri­­ya, pi­­ya­­da dö­­yüş ma­­şın­­la­ ­rı, ha­­va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­fiə, ar­­til­­le­­ri­­ya atı­­şı və atış­­la­­rın ida­­rə olun­­ma­­sı si­­mul­­ya­­

tor­­la­­rı ilə ya­­na­­şı in­­te­­rak­­tiv atış po­­li­­qo­­nu, ki­­tab­­xa­­na, qa­­pa­­lı id­­man za­­lı, konf­­rans sa­­lo­­nu möv­­cud­­dur. Ümu­­miy­­yət­­lə, Tə­­lim və Təd­­ris Mər­­kə­­zin­­də­­ki şə­­rait­­bu­­ra­­da nəin­­ki yer­­li, hət­­ta bey­­nəl­­xalq sə­­viy­­yə­­li tə­­lim kurs­­la­­rı­­nın təş­­ki­­li­­nə im­­kan ve­­rir.

Söh­­bət et­­di­­yi­­miz za­­bit­­lər TTM-də mü­­tə­­ ma­­di ola­­raq xa­­ri­­ci öl­­kə­­lə­­rin və bey­­nəl­­ xalq təş­­ki­­lat­­la­­rın mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri­­nin işi­­ra­­kı ilə kurs­­la­­rın təş­­kil olun­­du­­ğu­­nu de­­yir­­lər.

Son ola­­raq, ya­­xın­­lar­­da TTM-də olan Tür­ ­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin yük­­sək rüt­­bə­­li nü­­ma­­yən­­də he­­yə­­ti tə­­rə­­fin­­dən Mər­­kə­­zin im­­kan­­la­­rı və bu­­ra­­da ya­­ra­­dı­­lan şə­­rait yük­ ­sək qiy­­mət­­lən­­di­­ri­­lib.

Onu da öy­­rə­­ni­­rik ki, mü­­da­­fiə na­­zi­­ri, ge­­ne­­ral-pol­­kov­­nik Za­­kir Hə­­sə­­no­­vun gös­ ­tə­­ri­­şi ilə Mər­­kə­­zin mad­­di-tex­­ni­­ki im­­kan­­ la­­rı­­nın da­­ha da ge­­niş­­lən­­di­­ril­­mə­­si, elə­­cə də dün­­ya­­nın qa­­baq­­cıl öl­­kə­­lə­­rin­­də tət­­biq edi­­lən müasir təd­­ris va­­si­­tə­­lə­­ri ilə təc­­hiz olun­­ma­­sı nə­­zər­­də tu­­tu­­lur.

Mə­­lu­­mat üçün onu da bil­­di­­rək ki, ötən ilin son­­la­­rın­­dan bu­­ra­­da hər­­bi psi­­xo­ ­loq­­la­­rın ha­­zır­­lan­­ma­­sı kur­­su­­na da start ve­­ri­­lib. Ar­­tıq bi­­rin­­ci hər­­bi psi­­xo­­loq kur­­su­ ­nu bi­­ti­­rən za­­bit­­lər yer­­lər­­də­­ki hər­­bi his­­sə­ ­lə­­rə gön­­də­­ri­­lib­­lər. Müəl­­lim­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­ ­nə gö­­rə, 6 həf­­tə müd­­də­­tin­­də ke­­çi­­ri­­lən hər­­bi psi­­xo­­lo­­gi­­ya kurs­­la­­rı­­na mül­­ki ali təh­­sil müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də psi­­xo­­lo­­gi­­ya ix­­ti­­sa­ ­sı üz­­rə təh­­sil al­­mış şəxs­­lər kö­­nül­­lü­­lük əsa­­sın­­da se­­çi­­lir. Kurs­­lar­­da on­­la­­ra hər­­bi psi­­xo­­lo­­gi­­ya və hər­­bi pe­­do­­qo­­qi­­ka üz­­rə təh­­sil ve­­ril­­dik­­dən son­­ra hər­­bi his­­sə­­lə­­rə gön­­də­­ri­­lir­­lər.

Si­­mul­­ya­­tor si­­nif­­lə­­ri TTM ilə ümu­­mi ta­­nış­­lıq­­dan son­­ra ay­­rıay­­rı qo­­şun ix­­ti­­sas­­la­­rı üz­­rə ke­­çi­­ri­­lən təd­­ris pro­­se­­si və si­­mul­­ya­­tor si­­nif­­lə­­ri ilə ta­­nış olu­­ruq. Öy­­rə­­ni­­rik ki, bu­­ra­­da or­­du­­mu­­zun si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na ye­­ni da­­xil ol­­muş T-90S tank­­la­­rı və BMP-3 pi­­ya­­da dö­­yüş ma­­şın­­la­ ­rı is­­tis­­na ol­­maq­­la, möv­­cud tex­­ni­­ka­­la­­rın bö­­yük ək­­sə­­riy­­yə­­ti­­nin si­­mul­­ya­­tor­­la­­rı ilə təc­­hiz olun­­muş si­­nif otaq­­la­­rı var. Ya­­xın dö­­nəm­­də adı­­çə­­ki­­lən tex­­ni­­ka­­la­­rın si­­mul­­ ya­­tor­­la­­rı­­nın alı­­na­­raq is­­ti­­fa­­də­­yə ve­­ril­­mə­­si də göz­­lə­­ni­­lir. Bu, elə də cid­­di prob­­lem ya­­rat­­mır. T-72 və BMP-2 si­­mul­­ya­­to­­run­­da məşq edən za­­bit və gi­­zir­­lər həm T-90, həm də BMP-3 ma­­şın­­la­­rı­­nın ida­­rəedil­­ mə­­si­­ni ba­­ca­­rır və prak­­tik ola­­raq po­­li­­qon­ ­da hə­­min tex­­ni­­ka­­la­­rı ida­­rə edir­­lər. İlk ola­­raq tank və zi­­reh­­li tex­­ni­­ka si­­ni­­fi­ ­nə baş çə­­ki­­rik. Bu­­ra­­da T-72 tank­­la­­rı, BMP-2 pi­­ya­­da dö­­yüş ma­­şın­­la­­rı, özü­­ye­­ri­­ yən ar­­til­­le­­ri­­ya və tank əley­­hi­­nə böl­­mə­­lə­­ rin ko­­man­­dir və ida­­rə he­­yə­­ti­­nin məşq­­lə­­ri

21

Reportaj

tem­­lə­­ri­­nin real bən­­zə­­ri olan si­­mul­­ya­­tor qu­­ru­­lub. Ra­­da­­rın ida­­rəet­­mə pul­­tu­­nun si­­ mul­­ya­­to­­run­­da dərs ke­­çən za­­bit­­lər nə­­zə­­ri his­­sə­­dən son­­ra si­­mul­­ya­­tor­­da prak­­tik ola­­ raq ha­­va mə­­ka­­nı­­na nə­­za­­rət, hə­­də­­fin təs­­ bi­­ti, si­­nif­­lən­­di­­ril­­mə­­si və iz­­lə­­nil­­mə­­si ki­­mi müx­­tə­­lif tap­­şı­­rıq­­la­­rı ye­­ri­­nə ye­­ti­­rir­­lər. Si­­nif­ ­də hət­­ta­­si­­mul­­ya­­tor va­­si­­tə­­si ilə vi­­zual hə­­ dəf­­lə­­rin bu­­ra­­xıl­­ma­­sı təş­­kil olu­­nub.

Tİ­­GES ar­­til­­le­­ri­­ya­­çı­­la­­rı dö­­yü­­şə ha­­zır­­la­­yır

tank komandirləri T-72 simulyatorunda döyüş atışlarını icra edir. Foto: AD

ke­­çi­­ri­­lir. Si­­mul­­ya­­to­­run bi­­rin­­də adı­­çə­­ki­­lən tex­­ni­­ka­­la­­rın ida­­rəedil­­mə­­si, on­­la­­ra qul­­luq, di­­gə­­rin­­də isə atış­­la­­rın hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si imi­­ta­­si­­ya olu­­nur. Ora­­da ol­­du­­ğu­­muz müd­­dət­­də gənc za­­bit­­lə­­rin hə­­vəs­­lə si­­mul­ ­ya­­tor­­da müx­­tə­­lif tap­­şı­­rıq­­la­­rı ye­­ri­­nə ye­­tir­­ mə­­lə­­ri­­nin şa­­hi­­di olu­­ruq. Gənc ko­­man­­dir­ ­lər müəl­­li­­min on­­la­­ra ver­­di­­yi müx­­tə­­lif ça­­ lış­­ma­­la­­rı si­­mul­­ya­­tor­­da real mü­­hi­­tə uy­­ğun şə­­kil­­də ic­­ra edir­­lər. Di­­gər zal­­da isə tank əley­­hi­­nə ida­­rə olu­­nan ra­­ket komp­­lek­­si­­ nin si­­mul­­ya­­to­­run­­da atış məşq­­lə­­ri ke­­çi­­ri­­lir. İx­­ti­­sa­­sı təd­­ris edən müəl­­lim­­lə­­rin söz­­lə­­ri­­ nə gö­­rə, Mər­­kəz­­də­­ki si­­mul­­ya­­tor­­lar gənc ko­­man­­dir­­lər­­də tex­­ni­­ka haq­­da ilk təəs­­sü­­ ra­­tı for­­ma­­laş­­dı­­rır. On­­lar psi­­xo­­lo­­ji, nə­­zə­­ri və prak­­tik ha­­zır­­lıq­­dan son­­ra po­­li­­qon­­da, real dö­­yüş tex­­ni­­ka­­sın­­da ve­­ri­­lən ça­­lış­­ma­­ la­­rı ye­­ri­­nə ye­­ti­­rir­­lər.

TTM-in BMP-2 məşq qur­­ğu­­la­­rı sa­­lo­­ nun­­da­­kı bi­­rin­­ci zal­­da si­­mul­­ya­­tor­­da kurs iş­­ti­­rak­­çı­­la­­rı­­na tex­­ni­­ka­­nın tən­­zim­­lə­­yi­­ci­­si­­ nin qo­­şul­­ma­­sı, mər­­mi­­lə­­rin dol­­du­­rul­­ma­­sı və bo­­şal­­dıl­­ma­­sı, tən­­zim­­lə­­yi­­ci və ni­­şan­­ga­ ­hın iş­­lən­­mə qay­­da­­sı, TƏİR komp­­lek­­si­­nin “sə­­fər” və­­ziy­­yə­­tin­­dən “dö­­yüş” və­­ziy­­yə­­ti­­ nə gə­­ti­­ril­­mə­­si, si­­lah­­la­­rın və ni­­şan­­ga­­hın nor­­mal dö­­yüş və­­ziy­­yə­­ti­­nə gə­­ti­­ril­­mə­­si, 2A42 to­­pu­­nun sö­­kü­­lüb-yı­­ğıl­­ma­­sı, atış üçün ha­­zır­­lan­­mış di­­gər zal­­da isə bu ma­­ şın­­la ha­­zır­­lıq, hə­­dəf­­lə­­rin kəş­­fi, həm­­çi­­nin yox­­la­­ma “atış” ça­­lış­­ma­­la­­rı­­nın ye­­ri­­nə ye­­ti­­ ril­­mə­­si hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Bu­­ra­­da ey­­ni za­­ man­­da TƏİR si­­mul­­ya­­to­­run­­da si­­la­­hın ni­­ şa­­nal­­ma qay­­da­­sı, ida­­rəolu­­nan mər­­mi­­dən atış qay­­da­­la­­rı aşı­­la­­nır.

Za­­bit ix­­ti­­sas kur­­sun­­da mo­­toatı­­cı ko­­ man­­dir­­lər üçün si­­mul­­ya­­tor­­da, MA­­XE-lər

22 AZERI DEFENCE

üçün isə prak­­tik sü­­rü­­cü­­lük kur­­su­­nun ke­­ çi­­ril­­di­­yi­­ni de­­yən TTM-nin­­Si­­lah və tex­­ni­­ka his­­sə­­si­­nin baş müəl­­li­­mi, pol­­kov­­nik-ley­­te­­ nant Müş­­fiq Ab­­dul­­la­­ye­­vin söz­­lə­­ri­­nə gö­­ rə, he­­yət si­­mul­­ya­­tor­­lar­­da il­­kin vər­­diş­­lə­­rə yi­­yə­­lə­­nir. Bu təd­­ris va­­si­­tə­­lə­­rin­­də he­­yət is­­tə­­ni­­lən iq­­lim, rel­­yef və gör­­mə şə­­raitin­­ də tex­­ni­­ka­­nın ida­­rə­­si­­ni, dö­­yüş­­də tət­­bi­­qi­­ ni mə­­nim­­sə­­yir, da­­ha son­­ra po­­li­­qon­­lar­­da real dö­­yüş tex­­ni­­ka­­la­­rı üzə­­rin­­də bi­­lik­­lə­­ri­­ni tək­­mil­­ləş­­di­­rir­­lər: “Si­­mul­­ya­­tor­­la­­rın təd­­ris­­ də tət­­bi­­qi dö­­yüş tex­­ni­­ka­­la­­rı­­nın xid­­mət müd­­də­­ti­­nin ar­­tı­­mı­­na və təd­­ri­­sin key­­fiy­­ yə­­ti­­nə kö­­mək edir. Əv­­vəl­­lər, si­­mul­­ya­­tor­­lar ol­­ma­­dıq­­da tex­­ni­­ka­­la­­rın mo­­toeh­­ti­­ya­­tı tez za­­man­­da sərf olu­­nur, ma­­şın­­lar tez-tez sı­­ra­­dan çı­­xır­­dı. Bu gün TTM-də tət­­biq olu­­nan si­­mul­­ya­­tor­­lar or­­du­­muz­­da­­kı tex­­ni­ ­ka­­la­­ra tam uy­­ğun­­dur. Si­­mul­­ya­­tor­­da tə­­lim ke­­çən şəx­­si he­­yət real tex­­ni­­ka­­nı ida­­rə et­­ mə­­yə həm psi­­xo­­lo­­ji, həm də prak­­tik cə­­ hət­­dən ha­­zır olur”.

Ha­­va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­fiə (HHM) si­­ni­­fin­­də isə müx­­tə­­lif HHM va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin və ra­­diolo­­ka­­si­­ya sis­­tem­­lə­­ri­­nin real öl­­çü­­lü ma­­ket­­lə­­ri və si­­mul­­ya­­tor­­la­­rı üzə­­rin­­də dərs­ ­lər ke­­çi­­ri­­lir. Ra­­diotex­­ni­­ka si­­ni­­fin­­də Azər­­ bay­­can da da­­xil ol­­maq­­la, post­­so­­vet res­­ pub­­li­­ka­­la­­rın­­da və bir çox Şərq öl­­kə­­lə­­rin­­də ge­­niş is­­ti­­fa­­də olu­­nan P-18 ra­­diolo­­ka­­si­­ya stan­­si­­ya­­sı­­nın si­­mul­­ya­­to­­ru qu­­ru­­lub. Ra­­da­­ rın ko­­man­­da ida­­rəet­­mə mər­­kə­­zi­­nə bən­­ zə­­yən bu si­­nif­­də gənc mü­­tə­­xəs­­sis­­lər adı­­ çə­­ki­­lən tex­­ni­­ka­­nın in­­cə­­lik­­lə­­ri­­ni öy­­rə­­nir­­lər.

Ra­­diotex­­ni­­ki qo­­şun­­lar ix­­ti­­sas sil­­si­­lə­­si­­nin müəl­­li­­mi, ma­­yor Fik­­rət Fət­­ta­­ho­­vun söz­­lə­ ­ri­­nə gö­­rə, si­­nif­­də stan­­si­­ya­­nın ida­­rəet­­mə pul­­tu, an­­te­­ni, ötü­­rü­­cü və qə­­bu­­le­­di­­ci sis­­

TTM-də diq­­qə­­ti­­mi­­zi çə­­kən və ən ma­­ raq­­lı ye­­ni­­lik­­lər­­dən bi­­ri də ra­­ket-ar­­til­­le­­ri­­ya qo­­şun­­la­­rı­­nın təd­­ris si­­ni­­fi ol­­du. Bu­­ra­­da­­kı ge­­niş zal­­da ra­­ket-ar­­til­­le­­ri­­ya böl­­mə­­lə­­ri­­nin za­­bit­­lə­­ri­­Tür­­ki­­yə­­nin HA­­VEL­­SAN şir­­kə­­ti­­nin is­­teh­­sa­­lı olan Tİ­­GES (Top­­çu İlə­­ri Gö­­zət­­le­­ yi­­ci Si­­mül­­ya­­to­­ru/ in­­gi­­lis­­cə AFOS- Ar­­til­­ lery For­­ward Ob­­ser­­ver Si­­mu­­la­­tor) si­­mul­­ ya­­to­­run­­dan is­­ti­­fa­­də et­­mək­­lə öz bi­­lik və ba­­ca­­rıq­­la­­rı­­nı ar­­tı­­rır­­lar. 2011-ci il­­də TTMdə təd­­ris pro­­se­­sin­­də tət­­bi­­qi­­nə baş­­lan­­mış Tİ­­GES za­­bit he­­yə­­ti­­nə müx­­tə­­lif ar­­til­­le­­ri­­ya va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin atə­­şi­­ni ida­­rə et­­mək ba­­ca­­rı­­ ğı­­nın aşı­­lan­­ma­­sın­­da mü­­hüm əhə­­miy­­yə­­tə ma­­lik­­dir. Qeyd edək ki, si­­mul­­ya­­tor və kom­­pü­­ter ba­­za­­lı təd­­ris sis­­tem­­lə­­ri­­nin ha­­ zır­­lan­­ma­­sı sa­­hə­­sin­­də dün­­ya­­nın apa­­rı­­cı şir­­kət­­lə­­rin­­dən olan HA­­VEL­­SAN-ın Tİ­­GES si­­mul­­ya­­to­­ru ha­­zır­­da Azər­­bay­­can­­la ya­­na­­şı Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin Po­­lad­­lı Ar­­til­­ le­­ri­­ya və Ra­­ket Mək­­tə­­bin­­də, İs­­tan­­bul Pi­­ ya­­da Mək­­tə­­bin­­də, Pa­­kis­­tan Si­­lah­­lı Qüv­­

Reportaj

lot­­suz uçan apa­­ra­­tı (PUA) hə­­də­­fin yu­­xa­­rı­ ­dan koor­­di­­na­­tı­­nı müəy­­yən­­ləş­­di­­rir və tə­­lə­ ­fat də­­rə­­cə­­sin qiy­­mət­­lən­­di­­ri­­rik. Si­­nif­­də ça­­lış­­ma­­la­­rı real­­lı­­ğa uy­­ğun­­laş­­dır­­maq üçün səs ef­­fekt­­lə­­ri də ve­­ri­­lir”.

Ka­­fed­­ra rəisi­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, Tİ­­GES si­­mul­­ya­­to­­ru­­nun di­­gər üs­­tün cə­­hə­­ti ona is­­tə­­ni­­lən əra­­zi xə­­ri­­tə­­si­­ni, tak­­tik şə­­raiti yük­­lə­­mə­­yin müm­­kün ol­­ma­­sı­­dır. Mə­­sə­­lən, za­­bit­­lər tap­­şı­­rı­­ğa uy­­ğun ola­­raq iş­­lə­­ni­­lən əra­­zi­­nin xə­­ri­­tə­­si­­ni si­­mul­­ya­­to­­ra yük­­lə­­mək­ ­lə hə­­min yer­­də əmə­­liy­­yat apa­­ra bi­­lər­­lər: “Bu­­nun­­la təh­­sil ala­­nın gö­­zü əra­­zi­­yə öy­­rə­ ­nir. Bu­­ra­­da nə­­zə­­ri məş­­ğə­­lə­­lər, prak­­tik si­­ nif dərs­­lə­­ri, yam­­sı­­la­­ma va­­si­­tə­­lə­­rin­­dən atı­­şı­­lar ke­­çi­­ri­­lir. Məq­­bul atış ça­­lış­­ma­­la­­rı ye­­ri­­nə ye­­ti­­ril­­di­­kə­­dən son­­ra təh­­si­­la­­lan­­lar prak­­tik atı­­şa çı­­xır və ar­­til­­le­­ri­­ya si­­lah­­la­­rın­­ dan real atış­­lar apa­­rı­­lır”.

Gənc zabitlər “Faqot” simulyatorunda atış məşqi edərkən

və­­lə­­ri­­nin Nouşeh­­ra Ar­­til­­le­­ri­­ya və Ra­­ket Mək­­tə­­bin­­də, Gür­­cüs­­tan Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ ri­­nin Hər­­bi Tə­­lim Mər­­kə­­zin­­də və Türk­­mə­ ­nis­­tan Qu­­ru Qo­­şun­­la­­rı Mək­­tə­­bin­­də is­­ti­­ fa­­də olu­­nur.

TTM-in Ra­­ket və Ar­­til­­le­­ri­­ya Qo­­şun­­la­­rı ka­­fed­­ra­­sı­­nın rəisi, pol­­kov­­nik Şa­­hin Hü­­ sey­­nov de­­yir ki, kom­­pü­­ter­­ləş­­di­­ri­­li­­miş ar­­ til­­le­­ri­­ya si­­ni­­fi­­mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­rin pe­­şə­­kar­­lı­­ğı­­ nın ar­­tı­­rıl­­ma­­sı üçün ge­­niş im­­kan­­lar ya­­ra­­ dır. Tək­­cə Tİ­­GES si­­mul­­ya­­tor si­­ni­­fin­­dəAzər­ ­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin­­də möv­­cud olan bü­­tün ar­­til­­le­­ri­­ya sis­­tem­­lə­­ri­­ni tət­­biq et­­mək

müm­­kün­­dür. Bun­­dan əla­­və, müx­­tə­­lif iq­­ lim şə­­raitin­­də, sut­­ka­­nın is­­tə­­ni­­lən saatın­­da atış­­la­­rı imi­­ta­­si­­ya et­­mək olur: “Bu si­­mul­­ya­ ­to­­run ən üs­­tün cə­­hə­­ti isə on­­dan iba­­rət­­dir ki, əv­­vəl­­lər əra­­zi­­yə çı­­xıb prak­­tik dö­­yüş atış­­la­­rı tət­­biq olu­­nur­­du­­sa, in­­di mər­­mi sərf et­­mə­­dən, əla­­və xərc ol­­ma­­dan si­­nif şə­­ raitin­­də hə­­min dərs­­lə­­ri ke­­çi­­rik. Bun­­dan əla­­və, əv­­vəl­­lər atış za­­ma­­nı hə­­də­­fin tə­­lə­­fa­ ­ta uğ­­ra­­dıl­­ma­­sı­­nı biz bir ra­­kurs­­dan gö­­rür, onu tam qiy­­mət­­lən­­di­­rə bil­­mir­­dik­­sə, in­­di bu­­ra­­da, si­­nif şə­­raitin­­də, müx­­tə­­lif ra­­kurs­­ dan mü­­şa­­hi­­də edə bi­­li­­rik. Həm­­çi­­nin, pi­­

Tə­­rəf­­daş­­lı­­ğın Tə­­lim və Təd­­ris Mər­­kə­­zi TTM nəz­­din­­də yer­­lə­­şən Tə­­rəf­­daş­­lı­­ğın Tə­­lim və Təd­­ris Mər­­kə­­zi ötən ilə­­dək Sülh Na­­mi­­nə Tə­­rəf­­daş­­lıq Mər­­kə­­zi adı al­­tın­­da fəaliy­­yət gös­­tə­­rib. 2002-ci il­­də ya­­ra­­dıl­­mış bu mər­­kəz NA­­TO ilə əmək­­daş­­lıq, elə­­cə də Azər­­bay­­can­­la di­­gər öl­­kə­­lər ara­­sın­­da iki­­tə­­rəf­­li hər­­bi əmək­­daş­­lıq proq­­ram­­la­­rı çər­­çi­­və­­sin­­də təd­­bir­­lə­­rin təş­­ki­­li, mü­­tə­­xəs­­ sis­­lə­­rin tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də ça­­lı­­şır. Qeyd edək ki, Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin iki­­tə­­rəf­­li və çox­­tə­­rəf­­li hər­­bi əmək­­daş­­lı­­ğı çər­­çi­­və­­sin­­də Azər­­bay­­can­­da təş­­kil olun­­muş təd­­bir­­lə­­rin bö­­yük ək­­sə­­riy­ ­yə­­ti də məhz bu­­ra­­da ke­­çi­­ri­­lir. Mər­­kə­­zin rəisi pol­­kov­­nik-ley­­te­­nant Röv­­şən Kə­­ri­­ mo­­vun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ca­­ri il­­də Mər­­kəz­­ də 21, o cüm­­lə­­dən se­­mi­­nar və təh­­sil xa­­ rak­­ter­­li 16 təd­­bir ke­­çi­­ri­­lib.

Ha­­zır­­da Tə­­rəf­­daş­­lı­­ğın Tə­­lim və Təd­­ris Mər­­kə­­zi­­nin di­­gər öl­­kə­­lə­­rin SNT mər­­kəz­ ­lə­­ri ilə əmək­­daş­­lıq et­­di­­yi­­ni de­­yən R. Kə­­ ri­­mo­­vun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, bu kon­­tekst­­də Tür­­ki­­yə­­nin BİOEM mər­­kə­­zi ilə sıx əmək­­ daş­­lıq möv­­cud­­dur. Tə­­rəf­­daş­­lı­­ğın Tə­­lim və Təd­­ris Mər­­kə­­zin­­də bey­­nəl­­xalq təş­­ki­­ lat­­la­­rın eks­­pert­­lə­­ri­­nin və xa­­ri­­ci mü­­tə­­xəs­ ­sis­­lə­­rin iş­­ti­­ra­­kı ilə müx­­tə­­lif möv­­zu­­lar­­da se­­mi­­nar­­lar, tre­­ninq­­lər təş­­kil olu­­nur.

Həm­­çi­­nin, Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­ ­nin za­­bit­­lə­­ri­­nin xa­­ric­­də ke­­çi­­ri­­lən kurs­­la­­ ra, o cüm­­lə­­dən dil kurs­­la­­rı­­na gön­­də­­ril­­ mə­­si təş­­kil edi­­lir.

R.Kə­­ri­­mov mil­­li tə­­li­­mat­­çı­­la­­rın ha­­zır­­lan­ ­ma­­sı­­nın, Mər­­kə­­zin gə­­lə­­cək­­də re­­gional əhə­­miy­­yət­­li bir qu­­ru­­ma çev­­ril­­mə­­si­­nin priori­­tet­­lər sı­­ra­­sın­­da yer al­­dı­­ğı­­nı da vur­­ ğu­­la­­yıb. AD

23

MÜ­­DA­­FİƏ­SƏ­­NA­­YE­­Sİ­­NİN­ AV­­RA­­Sİ­­YA­GÖ­­RÜ­­ŞÜ R.­Sü­­ley­­ma­­nov,­R.­Mə­­məd­­li,­N.­Kə­­ri­­mov

May­ayı­­nın­5-dən­8-dək­Tür­­ki­­yə­­nin­İs­­tan­­bul­şə­­hə­­rin­­də­ke­­çi­­ril­­miş­İDEF-2015­-­bey­­nəl­­xalq­mü­­da­­fiə­sə­­na­ye­­si­sər­­gi­­sin­­də­dün­­ya­­nın­40-dan­ar­­tıq­öl­­kə­­sin­­dən­500-dən­çox­şir­­kə­­tin­və­60-dək­öl­­kə­­dən­rəs­­mi­nü­­ma­yən­­də­he­­yət­­lə­­ri­iş­­ti­­rak­edib.­Tür­­ki­­yə­pre­­zi­­den­­ti­Rə­­cəb­Tay­­yip­Ər­­do­­ğa­­nın,­Si­­lah­­lı­Qüv­­və­­lər­rəh­­bər­­li­­yi­­nin­və­ Azər­­bay­­can­da­da­­xil­ol­­maq­­la,­müx­­tə­­lif­öl­­kə­­lər­­dən­or­­du­və­güc­st­­ruk­­tur­­la­­rın­­dan­yük­­sək­rüt­­bə­­li­nü­­ma­­yən­də­he­­yət­­lə­­ri­­nin­qa­­tıl­­dı­­ğı­sər­­gi­­də­dün­­ya­­nın­apa­­rı­­cı­mü­­da­­fiə­sə­­na­­ye­­si­şir­­kət­­lə­­ri­və­Tür­­ki­­yə­­nin­mü­­da­­fiə­sə­na­­ye­­sin­­də­təm­­sil­olu­­nan­şir­­kət­­lə­­rin­is­­teh­­sa­­lı­olan­son­tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar­nü­­ma­­yiş­olu­­nub.

24 AZERI DEFENCE

İDEF­2015 sərgisinin açılışında çıxış edən prezident Rəcəb Tayyip Ərdoğan bildirib ki, Türkiyə 17­ci əsrədək dünya­ nın ən önəmli müdafiə sənayesi mərkə­ zi olub. “Ötən əsrin ortalarında Türkiyə NA­ TO­ya üzv olandan sonra xarici ölkələr­ dən müdafiə sənayesi sahəsində asılı hala düşdü. Kipr əməliyyatından sonra isə uzun illər davam edən terrorla mü­ barizə dönəmi öz müdafiə sənayemizi qurmağımızın gərəkli olduğunu bizə çox acı şəkildə göstərdi”, ­ deyə Ərdo­ ğan qeyd edib. Ərdoğan Türkiyə müdafiə sənayesi­ nin 2002­ci ildə xaricə 80% bağlı oldu­ ğunu, bu gün isə yerli müdafiə sənaye­ sinin ordunun ehtiyaclarının 54%­ni milli imkanlar hesabına qarşıladığını vurğulayıb: “Məqsədimiz 2023­cü ildə müdafiə sənayemizi xarici asılılıqdan ta­ mamilə qurtarmaqdır. Bu gün dünyanın ən böyük 100 müdafiə sənayesi şirkəti arasında 2 türk şirkəti yer alır. Müdafiə sənayemizin istehsal gücü ötən il 5 mil­ yard dolları aşdı. İllik 1 milyard dollar araşdırma və inkişaf xərci ilə müdafiə sənayemiz araşdırma və texnologiya ən çox investisiya yatıran sektor halına gə­ lib”.

Türkiyə prezidenti müdafiə sənayesi­ nin dost və qardaş ölkələrin də ehtiyac­ larını qarşılamağa hazır olduğunu ifadə edib: “Biz müdafiə sənayemizi sadəcə özümüz üçün deyil dostlarımız və qar­ daşlarımız üçün də dəstəkləyir və güc­ ləndirir, qazandığımz təcrübəni dostları­ mızın da istifadəsinə təqdim edirik. Sa­ dəcə məhsul satmağın ardınca getmirik.

Biz uzun müddətli ortaqlıq qurmağı, or­ taq layihələr həyata keçirməyi hədəflə­ yirik”.

Daha sonra çıxış edən Türkiyənin milli müdafiə naziri İsmət Yılmaz, Türk Silahlı Qüvvələrini Gücləndirmə Fondu­ nun sədri Orxan Akbaş və digərləri İDEF sərgisinin əhəmiyyətini vurğulayıblar.

Azər­­bay­­can­­dan­ ge­­niş­qa­­tı­­lım IDEF sərgisinə Azərbaycandan mü­ dafiə naziri, general­polkovnik Zakir Həsənovun, müdafiə sənayesi naziri Ya­ vər Camalovun, fəvqəladə hallar naziri, general­polkovnik Kəmaləddin Heydə­ rovun və Dövlət Sərhəd Xidmətinin rəisi, general­polkovnik Elçin Quliyevin rəh­ bərliyi altında nümayəndə heyətləri qa­ tılıb. Bundan başqa, ziyarətçi qismində Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bir sıra

şirkətlərin nümayəndələri sərgini ziyarət ediblər.

Sərginin rəsmi açılış mərasimində, rəsmi protokolda prezident Rəcəb Tay­ yip Ərdoğanın yaxın ətrafında Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin rəhbərliyinin və Azərbaycandan olan hökumət rəsmilə­ rinin yer alması da diqqəti cəlb edib.

Sərgi müddətində Azərbaycan nüma­ yəndə heyətləri də bir sıra xarici ölkələ­

rin şirkətlərinin stendlərini gəzərək sər­ gilənən yeni məhsullarla tanış olub, əməkdaşlığın inkişafına dair müzakirə­ lər aparıblar.

Sərgi çərçivəsində Azərbaycandan təmsil olunan nümayəndə heyətləri Tür­ kiyənin milli müdafiə naziri, Silahlı Qüv­ vələrin ayrı­ayrı birləşmələrinin rəhbər­ ləri ilə görüşlər keçiriblər.

2009­cu ildən bu tədbirə qatılan

25

radılmasına yeni başlanılmış EM­14 av­ tomatı MSN­in stendində yer alıb. Azər­ baycan istehsalı olan silah və döyüş sursatları sərgi günlərində MSN stendi­ ni ziyarət edən nümayəndə heyətləri tərəfindən maraqla qarşılanıb.

Müdafiə Sənayesi naziri Yavər Cama­ lov bildirib ki, sərgidə iştirakın əsas məqsədi Azərbaycanda istehsal olunan müdafiə təyinatlı məhsulların nümunə­ lərini beynəlxalq bazara təqdim etmək­ dir: “Eyni zamanada qarşımıza qoydu­ ğumuz məqsəd dünyanın aparıcı şirkət­ ləri ilə danışıqlar aparıb, Azərbaycanda yeni müdafiə təyinatlı məhsulların is­ tehsalsını həyata keçirmək, o cümlədən müasir texnika və avadanlıqların ölkə­ mizə gətirilməsinə nail olmaqdır”.

Sərgidə Azərbaycandan MSN ilə ya­ naşı AZERİ DEFENCE jurnalı da ayrıca stendlə təmsil olunub. jurnalımızın Azərbaycan və Türkiyə müdafiə sənaye­ sindən bəhs edən İDEF­2015 Xüsusi Buraxılışı sərgidə yayımlanıb.

MSN-dan­atı­­cı­ si­­lah­­lar­­da­ye­­ni­­lik­­lər

Azərbaycanın Müdafiə Sənayesi Nazirli­ yi (MSN) bu dəfəki sərgidə 200­ə yaxın adda məhsulunu təqdim edib. Nazirli­ yin stendində müxtəlif tip təlim və dö­ yüş aviasiya bombalarının maketləri, pilotsuz uçuş aparatları, minaya qarşı qorumalı maşınların, habelə “Gürzə” patrul maşınının və 107 mm çaplı reak­ tiv atəş sisteminin maketləri, müxtəlif

26 AZERI DEFENCE

çaplı patronlar, minaatanlar və qumba­ raatanlar üçün döyüş susatları yer alıb.

Sərgidə həmçinin Azərbaycan müəssi­ sələrində istehsal edilmiş 14.5 mm çap­ lı “İstiqlal­T”, 12.7 mm çaplı “Mübariz”, 7.62x51 mm çaplı “Yalquzaq”, 7.62x54 mm çaplı “Yırtıcı” snayper tüfəngləri, RGB­40 barabanlı əl qumbaraatanı, UP­7.62 və HP­7.62 əl pulemyotları, ya­

İlk dəfə İDEF­2013 sərgisində nüma­ yiş etdirilmiş “Yalquzaq” snayper tüfəngi bu dəfə də geniş xarici auditoriyanın marağına səbəb olub. MSN nümayən­ dələrinin sözlərinə görə, snayper tüfən­ gi artıq zavod testlərini bitirib. Silahın üzərində hərbçilərin təklifi ilə bəzi tək­ milləşdirmələr aparılıb və tüfəng istifa­ dəyə hazırdır.

MSN sərgidə snayper tüfəngləri üçün istehsalına başlanan patronların nümu­ nələrini də nümayiş etdirib. Nazirlik mü­ təxəssislərinin sözlərinə görə, hazırda 9x39 mm çaplı patronların nümunələri hazırlanır. Növbəti mərhələdə digər çaplı snayper patronlarının da istehsalı nəzərdə tutulur.

Bundan əvvəl fevral ayında Abu Da­ bidə İDEX­2015 sərgisində ilk dəfə nü­ mayiş olunan EM­14 avtomatı da İDEF­ də MSN­in sərgilədiyi məhsullar içində diqqət çəkib. Azərbaycanda layihələn­ dirilmiş bu avtomat xarici dizayn baxı­ mından AK­74­ə bənzəsə də göstərici­ lərinə görə adıçəkilən avtomat silahın­ dan fərqlənir. Hazırda zavod testlərində olan EM­14 avtomatının çapı 5.56x45 mm, çəkisi 3.8 kq­dır. Altı pilləli telesko­ pik qundağa malik avtomatın uzunluğu 900­990 mm, lüləsinin uzunluğu 415 mm təşkil edir. Barıt qazının təpməsi, çaxmağın dönməsi prinsipi ilə işləyən

avtomatın gülləsinin başlanğıc sürəti 860 metr/saniyə, atış tempi dəqiqədə 660 atəş, nişanalma məsafəsi ­ 1000 metrdir. Avtomat yerli müəssisədə is­ tehsal edilən 30 patron tutumlu şəffaf daraqla komplektləşdirilir. Silahın lüləsi üzərində yerləşən pikkatini relsi ona lü­ ləaltı qumbaraatan, fənər, lazer və digər aksesuarlar qurmağa imkan verir. İDEF­2015 sərgisində MSN­nin sten­ dində “Optika­Mexanika” İstehsalat Birli­ yinin “Alov” zavodunda istehsal olunmuş optik nişangahlar da sərgilənib. Zavodda RPQ­7V3 əl qumbaraatanları üçün hazır­ lanmış optik nişangahı ilə həm gündüz, həm də gecə vaxtı dəqiq atışlar aparmaq mümkündür. Nişangah qumbaraatanın QON tipli optik nişangahı və A­100 mo­ nokulyar gecəgörmə cihazının kombina­ siyasından ibarətdir. “Optika­Mexanika” İstehsalat Birliyinin direktoru Kamal Əs­ gərovun sözlərinə görə, kombinasiyaya daxil olan A­100 cihazı gecə vaxtı ətraf­ dakı əşyalardan ulduzların və ay işığının əks olunmuş şüalarını gücləndirərək ətraf cisimlərin görünməsini təmin edir. Heç bir işıqlanma olmadığı halda infraqırmızı şüalarla işləyə bilir. Cihazın digər özəlliyi isə ondan ibarətdir ki, istifadəçinin gözü­ nü uzaqlaşdırdıqda nişangahın gözlüyü­ nün qoruyucu qapaqları avtomatik ola­ raq bağlanır. Nəticədə ətrafa heç bir şüa (hətta infraqırmızı şüa) yayılmır. İstifadəçi gözünü gözlüyə yaxınlaşdırdıqda isə qo­ ruyucu qapaq açılır və məmulat təkrar istifadəyə hazır olur. Çəkisi qida mənbəyi elemetləri də daxil olmaqla 1.1 kq təşkil edən optik nişangah 2,7 dəfə böyütmə qabiliyyətinə malikdir.

Nümayişə çıxarılmış 4­14x50 və 6­24x50 Snayper Tüfənginin Optik Ni­ şangahı (STON) barədə məlumat verən K. Əsgərovun sözlərinə görə, bu nişan­ gahlar 2000 metrədək məsafədə hədəf­ lərə sərrast atəş açmağa imkan verir.

7.62 – 14.5 mm çapadək bütün snayper tüfənglərinin komplektinə daxil edilə bilən, 4­14 və 6­24 dəfə dəyişkən bö­ yütmə qabiliyyətinə malik, torla təchiz edilmiş STON nişangahları kiçik ölçülü və az müddətli görünən hədəfləri təyin etmək, nişanalma bucağını müəyyən­ ləşdirmək, uzaq və orta məsafələrdə hədəflərə dəqiq atəş açmaq üçündür. Çəkisi 1.1 kq, uzunluğu 417 sm (6­24x50) və 385 sm (4­14x50) təşkil edən bu ni­ şangahlar ­40 dərəcədən +50 dərəcə­ yədək temperaturlarda istənilən me­ teoroloji şəraitdə (toz, yağış, palçıq və s.) istifadə oluna bilir.

27

Tür­­ki­­yə­mü­­da­­fiə­sə­­na­­ye­­si­im­­kan­­la­­rı­­nı­ta­­nı­­dır İDEF-2015­sər­­gi­­sin­­də­Tür­­ki­­yə­mü­­da­fiə­ sə­­na­­ye­­si­­nin­ apa­­rı­­cı­ fir­­ma­­la­­rın­­dan­ ASEL­­SAN,­RO­­KET­­SAN,­“Oto­­kar”,­FNSS,­ BMC,­ MKE­ öz­ ye­­ni­­lik­­lə­­ri­ ilə­ da­­ha­ çox­ diq­­qət­cəlb­edib.

Bu dəfəki sərgidə Türkiyədə fəaliyyət göstərən müdafiə sənayesi şirkətləri üçün alt sistemlər istehsal edən firmalar və mühəndislik firmalarının üstünlük təş­ kil ediblər. Yerli istehsala ağırlıq verilməsi səbəbindən Avropa və Amerikadan əv­ vəlki sərgilərdə olduğu kimi geniş iştirak baş verməyib. Rəsmi Ankara ilə münasi­ bətlərində soyuqluq yaşanan BƏƏ­dən isə İDEF­2011 və İDEF­2013­dəki kimi milli qatılım olmayıb. BƏƏ heyəti yalnız ziyarətçi qismində sərgidə iştirak edib.

Sərgi təşkilatçıları Türkiyənin son illərdə münasibətləri aktivləşdirdiyi Afrika ölkə­ lərindən qərar verici şəxslər səviyyəsində qonaqlar dəvət etməklə, qatılımçı sayı­ nın azalmasını kompensasiya etməyi ba­ carıb, sərginin faydalılığını və marağını ar tırıblar. İDEF­2015 sərgisində uzun müddət yaşadığı sıxıntıları dəf etmiş BMC şirkətinin sərgidə yeni nəqliyyat va­ sitələri ilə təkrar ön plana çıxması maraq doğurub. Hökumətin dəstəyi ilə iflas ol­ maqdan qurtulan BMC sərgidə Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə təhvil verməkdə ol­ duğu “Kirpi” adlı minaya qarşı qorumalı maşınla bərabər “Vuran” adlı zirehli avto­ mobilini, habelə zirehli avtobus və taktik maşınlarını nümayişə çıxarıb. FNSS şirkə­ ti isə “Pars” zirehli transportyorları ailə­ sindən yeni nümunələri, “Kaplan” zirehli transportyorunu, tırtıllı maşın bazasında

28 AZERI DEFENCE

avtomatik minaatanını, “Qunduz” zirehli buldozerini sərgiləyib. Türkiyənin SDT və GATE Elektronik firmaları isə F­16 təyya­ rələri üçün nəzərdə tutulan yeni təlim vasitələrini, HAVELSAN Döyüş Simulya­ toru, dənizaltı və PUA simulyatoru, həm­ çinin paraşütçü simulyatorunu və kiber təhlükəsizliklə bağlı həllərini, STM şirkəti isə MİLGEM gəmiləri daxil olmaqla, müx­ təlif dəniz layihələri, paraşütçülər üçün Şaquli Külək Tuneli, aviasiya üçün “Fo­ cusFlite” tapşırıq planlama sistemi, “Aero­ tab” həllini tanıdıb.

Sərgidə diqqət çəkən yeniliklər sıra­ sında Türkiyəyə məxsus tərsanələr olub.

Son illərdə xarici ölkələrdə dəniz sekto­ runda layihələr reallaşdıran “Yonca Onuk”, DEARSAN, “Ares Shipyard”, STM kimi şirkətlər İDEF­də diqqət mərkəzində

dayanıb. AZERİ DEFENCE­yə danışan DEARSAN nümayəndələrinin sözlərinə görə, şirkət Türkmənistan Sahil Mühafi­ zəsindən 2014­cü ilin ortalarında aldığı əlavə 6 ədəd 33 metirlik sürətli kater si­ farişi üzrə ilk kateri cari ilin iyul ayında təhvil verəcək. Hazırda sifariş üzrə Türk­ mənbaşı şəhərindəki tərsanədə ilk iki katerin inşası davam edir. Həmin katerlə­ rin 2 ədəd MTU dizel mühərriki ilə təchiz edildiyini deyən şirkət mühəndislərinin sözlərinə görə, katerin maksimum sürəti 43 mildən çox, hərəkət radiusu 350 dəniz mili təşkil edir. Qeyd edək ki, Türkmənis­ tan DEARSAN şirkətindən son 5 ildə 10 ədəd Yeni Tip Gözətçi Gəmisi, 20 ədəd müxtəlif ölçülü (o cümlədən 4 ədəd de­ sant) kater satın alıb. Gəmi və katerlər Türkmənbaşıdakı tərsanədə inşa olunub.

RO­­KET­­SAN­ye­­ni­­lik­­lər­­lə­İDEF-in­mər­­kə­­zin­­də­ Türkiyə müdafiə sənayesinin aparıcı şirkətlərindən olan ROKETSAN dünyanın müxtəlif regionlarında ixracatları, müxtə­ lif ölkələrlə birgə həyata keçirdiyi layihə­ lərlə yanaşı Türkiyə müdafiə sənayesində inqilabi proqramlara imza atmaqdadır.

Son illərdə müxtəlif layihələrə uğurla im­ za atan ROKETSAN bu gün dünyanın aparıcı raket və mərmi istehsalçıları sıra­ sında yer alır. ROKETSAN istehsalı olan raket­artilleriya sistemləri Türkiyə ilə ya­ naşı Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Azərbay­ can, habelə bir çox Avropa və Amerika ölkələrinin ordularının silahlanmasına daxil olub. Şirkət dünyada “Lokhed Mar­ tin”, “Raytheon”, NORİNCO, “Tawazun” və digər bu kimi böyük şirkətlərlə birgə layihələr reallaşdırmaqdadır.

Sərgi çərçivəsində Azərbaycanın mü­ dafiə naziri Zakir Həsənov və müdafiə sənayesi naziri Yavər Camalov ROKET­ SAN­nın stendini ziyarət edərək şirkətin nümayiş etdirdiyi yeni məhsullarla tanış olub, davam edən layihələr barədə mə­ lumat alıblar. İDEF sərgisində ROKETSAN uzun il­

ROKETSAN-ın­TƏBƏR­idarəetmə­dəsti.­Foto:­AD

lərdir istehsalı davam edən və müxtəlif ölkələrin silahlanmasında yer alan məh­ sulları ilə yanaşı özünün son iki ildə əldə etdiyi nailiyyətləri ön plana çıxarıb. Bu yeniliklərdən biri olan GPS və İNS ida­

rəetməli TR­300 idarə olunan raketlərini KAMAZ markalı nəqliyyat vasitəsi üzə­ rində nümayiş etdirib. Yığılan qanadlara malik bu idarəolunan raket 120 km mə­ safədə rəqibin möhkəmləndirilmiş ob­

T-107/122­modulyar­reaktiv­yaylım­atəş­sistemi.­ Foto:­AD

29

yektlərini yüksək dəqiqliklə məhv etmə­ yə hesablanıb.

ROKETSAN­ın modulyar dizayna ma­ lik T­107/122 reaktiv yaylım atəş sistemi (RYAS) sərgidə ilk dəfə nümayişə çıxarı­ lıb. Şirkət mütəxəssislərinin AZERİ DE­ FENCE­yə verdikləri məlumata görə, yeni silah sistemi heç bir dəyişiklik edil­ mədən, eyni platforma üzərindən iki fərqli çapda reaktiv raketlərlə atəş aç­ mağa imkan verir. 4x4 taktik təkərli ma­ şın üzərinə qurulmuş RYAS 107­mm mövqeyinə gətirildikdə 60 raketə malik 3 ədəd 107 mm raket qınına sahib olur.

122 mm raketlər üçün atış mövqeyinə gətirildikdə isə 20 ədəd 122 mm çaplı raket yüklənmiş bir qına çevrilir. 107 mm çaplı raketlər 11 km, 122 mm çaplı raketlər isə 40 km effektiv atış mənzilinə sahibdir. Kompleksin üzərində ağıllı güc paylayıcı sistem yer alır. Avtomatik atış kontrol sisteminə malik RYAS iki nəfər tərəfindən idarə olunur və bütün atış prosesi kabinə içindən həyata keçirilir. İDEF­2015 sərgisində ROKETSAN şir­ kəti SOM qanadlı aviasiya raketləri ailə­ sindən F­35 təyyarələrinin silahlanması üçün nəzərdə tutulan SOM­j konfiqura­ siyasının maketi ilk dəfə nümayiş etdi­ rib. Şirkət yetkililərinin sözlərinə görə, başlanğıcda raketin testləri F­16 Blok 40 təyyarəsində keçiriləcək və sonra silah­ lanmaya qəbul edilmiş F­35 təyyarələri­ nə inteqrasiya olunacaq. Şirkət SOM­j layihəsi çərçivəsində Amerikanın “Lok­ hed Martin” korporasiyası ilə əməkdaş­ lıq edir. SOM­j raketi SOM­dan F­35 təyyarələrinin daxili silah stansiyasına yerləşə bilməsi üçün daha nazik və uzun olması ilə fərqlənir. Raketin qanadları arxa hissədə, hava çəkmə sistemi yan­ dadır (SOM­da alt hissədədir). Atış mənzili SOM­la eyni ­ 250 km təşkil edəcək SOM­j zireh dəlici döyüş başlı­ ğına da sahib olacaq və dəniz hədəflə­ rinə qarşı tətbiq ediləcək. SOM­j yara­ dılma proqramının 2018­də tamamlan­ ması planlaşdırılır.

Sərgidə ilk dəfə təqdim edilən “Tə­

75­inç­Cirit­raketləri­ilə­atəş­açan­KMC­sistemi.­Foto:­ROKETSAN

bər” adlı idarəetmə kiti isə Mk­81 və Mk­82 aviasiya bombalarının yüksək dəqiqliklə hədəfi məhvetmə qabiliyyəti­ ni artırmaq üçün nəzərdə tutulur. Kit ətalətsəl ölçmə vahidini, GPS dəstəkli, lazer arayıcı başlığı özündə birləşdirən burun qismindən və izləmə ilə nəzarət bölməsini özündə birləşdirən quyruq­ dan ibarətdir. Hal hazırda “Təbər” kitinə Türkiyə Silahlı Qüvvələri ilə yanaşı BƏƏ daxil olmaqla, bəzi Yaxın Şərq ölkələrin­ dən maraq mövcuddur. Kitdə “Cirit” ra­ ketlərində mövcud olan lazer başlıq tətbiq edilib. Məhsulun test və sertifi­ katlaşdırma işlərinin 2015­ci ilin sonuna qədər tamamlanması planlaşdırılır. “Tə­ bər”li bombaların testləri F­16 Blok 40 təyyarələrində aparılacaq. “Təbər”in ya­ xınlaşma sensoru 2­15 metr, mənzili 28 km, dəqiqliyi50 m, manevr qabiliyyəti ± 3 g, ağırlığı 155 və 270 kq təşkil edir. İDEF­in yenilikləri arasında ROKET­ SAN tərəfindən “Cirit” raketlərindən

atışlar aparmaq üçün hazırlanmış yeni KMC (Kaideye Monteli Cirit) silah siste­ mi də yer alıb. FNSS ACV tırtıllı zirehli maşının üzərində yerləşən bu sistem 2014­cü ildə atış testlərini tamamlayıb.

Hərəkət halında belə dəqiq atışlar həya­ ta keçirə bilən KMC stabilləşdirilmiş si­ lah qülləsinə və açılıb­yığılan dirək üzə­ rində elektro­optik sistemə (gündüz kamerası, TV kamera, İR kamera və lazer nöqtələyici) malikdir. Qüllə üzərində atı­ şa hazır 8 raket yerləşir. Bundan əlavə olaraq, maşının daxilində 8 ədəd döyüş ehtiyatı mövcuddur. 2­8 km məsafədə yüngül zirehli maşınlarla mübarizə üçün nəzərdə tutulan KMC­nin heyəti sürücü, komandir, tuşlayıcı və doldurucudan ibarətdir. Konteynerlərin çevrilə bilmə funksiyasından istifadə olunaraq raket­ lər yarımavtomatik şəkildə, doldurucu maşından bayıra çıxmadan təhlükəsiz şəkildə yüklənir. Maşının atış­kontrol sistemi də ROKETSAN tərəfindən hazır­ lanıb. Mühəndislərin sözlərinə görə, KMC sistemi modulyar dizaynı sayəsin­ də təkərli nəqliyyat vasitələrinə, o cüm­ lədən digər ölkələrin istehsalı olan ma­ şınlara da inteqrasiya oluna bilər.

T-300­“Kasırğa”­atəş­açarkən.­ Foto:­ROKETSAN

30 AZERI DEFENCE

ASEL­­SAN­son­tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar­­la­İDEF-də Əvvəlki sərgilərdə olduğu kimi, bu il də ASELSAN­ın İDEF­dəki stendində şir­ kətin çoxsaylı yenilikləri hərbçilərə və müdafiə sənayesi sahəsində fəaliyyət göstərən ziyarətçilərə təqdim olundu.

Sərgidə özünün bir çox yeni məhsullarını ilk dəfə nümayişə çıxaran ASELSAN opti­ kadan rabitəyə, proqramlaşdırmadan ra­ dioelektron mübarizə vasitələrinə, silah sistemlərindən hava hücumundan müda­ fiə vasitələrinə, peyk sistemlərinə qədər çox sayda yeni məhsullarını göstərdi.

ASELSAN­ın İDEF­2015 sərgisində ilk dəfə nümayiş etdirdiyi yeni nəsil Tank Əleyhinə Raket Modulu dörd tank əley­ hinə raketi (“Hellfire­II”, “javelin”, “Kor­ net­E”, OMTAS/MIZRAK, və s.) daşıyır.

Bütün funksiyaları avtomatik şəkildə, uzaqdan komanda ilə həyata keçirilən bu silah platforması müştərinin istifadə etdiyi raketlərə uyğunlaşdırıla bilir. Gün­ düz görmə kamerası, termal kamera və lazer hədəf işarələyicisinin də daxil ol­ duğu modula raketlərlə yanaşı sistemə yaxın qoruma məqsədi ilə 7.62 mm, 12.7 mm və ya 25 mm çaplı pulemyot və avtomatik top inteqrasiyası müm­ kündür. ASELSAN­ın Bu Tank Əleyhinə Raket Modulu həm yüngül, həm də ağır zirehli hərbi texnikanın üzərinə qurula bilər. İdarəetməsi nəqliyyat vasitəsinin içindəki operator panelinin vasitəsi ilə həyata keçirilən bu sistem nəqliyyat va­ sitəsi hərəkət halında olduqda belə düşmənin hədəflərini yüksək dəqiqliklə məhv etməyə imkan verir.

ASEL­­SAN-dan­ra­­dar­­la­­rı­ Ko­­RAL­­da­­caq­sis­­tem ASELSAN tərəfindən hazırlanan mo­ bil Yerüstü Radar Aldatma Sisteminin

(Kara KOnuşlu Radar ALdatma ­ KORAL) nümunəsi İDEF­2015 sərgisində təqdim olunub. Standart konfiqurasiyada KO­ RAL ayrı­ayrı maşınlar üzərində yerləşən Radar Elektron Dəstək (ED) və Radar Elektron Hücum (ET) sistemlərindən ibarətdir. Sistemin idarəsi NATO stan­ dartlarına uyğun istehsal edilmiş, nüvə, bioloji və kimyəvi təhdidlərə qarşı qoru­ malı Əməliyyat Nəzarət Konteynerindən həyata keçirilir. Sistem Vəzifə Planlama və Tapşırıqların Analizi proqramı ilə bir­ gə təklif olunur. Tapşırıqların Planlan­ ması proqramı ilə verilən tapşırıq üzrə öncədən müvafiq əraziyə uyğun hazır­ lıqlar və analizlər aparılır. Tapşırıqların Analizi proqramı vasitəsi ilə əməliyyat zamanı qeydə alınan radar siqnallarının detallı şəkildə parametrləri analiz olu­ nur. KORAL ED sistemi özündəki istiqa­ mət və mövqe müəyyənləşdirə bilmə alqoritmləri ilə yüksək dəqiqliklə bu­ caqları və yeri müəyyənləşdirməyi baca­ rır, KORAL ET sistemini sürətli və yüksək həcmdə məlumatları təmin edir. KORAL ET sistemi isə müasir elektron mübarizə texnologiyalarından istifadə edərək, hə­ dəf radarların təsir sahəsini azaldır, rəqi­ bin radarlarının yanlış informasiyalar is­ tehsal etməsinə şərait yaradaraq, dost qüvvələrin əməliyyat qabiliyyətini artır­ mış olur. KORAL ET sistemi fazalı ante­ nası sayəsində eyni zamanda çox sayda radar sisteminə qarşı tətbiq oluna bilmə xüsusiyyətinə sahibdir. Sistem MIL­STD­ 810F, MIL­STD­461E və MIL­STD­464A standartlarının tələblərinə cavab verir.

Sərgidə stasionar obyektlərin hava­ dan müdafiəsini təmin etmək üçün ha­ zırlanmış Atəş İdarəetmə Cihazını (AİC) da nümayiş etdirən ASELSAN­dan bildi­ rilib ki, AİC modernizə edilmiş 35 mm

yedəkdə daşınan zenit topları və HİSAR layihəsi çərçivəsində HİSAR­A raket bu­ raxıcı sistemin atış­kontrolunu həyata keçirəcək. Sistemə hədəflərin təsbitini və izlənilməsini həyata keçirən 3 ölçülü radar, atış kontrol radarı və elektro­op­ tik təyinediciləri özündə birləşdirən İn­ teqrasiya edilmiş Təqib Platforması da­ xildir. AİC 35 mm çaplı zenit toplarından qəlpələnən proqramlaşdırılmış mərmi­ lərlə (airburst) atəş açmağa imkan verir.

Sərgidə diqqət çəkən məhsullar ara­ sında 35 mm çaplı “Qorqud” zenit topu da yer alıb. ASELSAN mühəndislərinin sözlərinə görə, Quru Qoşunlarının aşağı yüksəklikdə havadan müdafiəsini təşkil etmək məqsədi ilə hazırlanan “Qorqud” batareyası 3 silah maşını və 1 ədədə Ko­

ASELSAN­KoRAL­radioelektron­ mübarizə­kompleksi.­ Foto:­ASELSAN

31

manda­Kontrol maşınından ibarət ol­ maqla istifadəyə qəbul olunacaq. Üç ölçülü axtarış radarı ilə hədəf təsbit və təqibi qabiliyyətinə sahib olan “Qor­ qud” qəlpələnən proqramlaşdırılmış mərmilərlə atəş açacaq.

ASELSAN dəniz sistemləri sahəsində də bəzi nailiyyətlərini İDEF­də sərgilə­ yib. Sərgidə ilk dəfə nümayiş olunan TORK adlı torpedolara qarşı müdafiə torpedosu (hard­kill) suüstü gəmilərin mövcud olan hər cür torpedolara qarşı müdafiəsini təmin etmək məqsədi ilə yaradılıb. Modulyar dizayna və aktiv akustik izləməyə sahib olan TORK rəqi­ bin buraxdığı torpedo bəlli məsafəyə gəldikdə partladaraq zərərsizləşdirir.

Boyu 2 metr, çapı 200 mm olan TORK 200 kq çəkiyə malikdir.

Sərgidə ASELSAN rabitə cihazları ailəsindən quru, hava və dəniz platfor­ maları üçün HF radiostansiyalarını da tanıdıb. İonosfer üzərindən kəsintisiz ra­ bitəyə imkan verən, 1.6­30 MHz tezlikdə çalışan bu proqramlaşdırılmış radiostan­ siyalar həm də daxili kriptoya malikdir.

ASELSAN yeni nəsil HF radiostansiyaları STANAG4591 səviyyəsinə uyğun zəif sü­ rət MELPe səs kodlama texnologiyasına sahibdir. Bu müasir səs kodlama texno­ logiyası ilə pis HF şərtlərində belə çox

ASELSAN­tank­əleyhinə­ idarəolunan­raket­ döyüş­modulu.­ Foto­AD

32 AZERI DEFENCE

AKKOR­tank­aktiv­qoruma­sistemi.­Foto:­AD

yüksək səviyyəli rəqəmsal səsli rabitə imkanı təqdim olunur. STANAG4444­ə uyğun tezlik atlaması və dalğa genişliyi­ nə malik rabitə cihazı tezlik atlama reji­ mində belə kriptolu səs və məlumat ötürülməsini təmin edir. Şirkət mütəxəs­ sislərinin sözlərinə görə, STANAG4539 səviyyəsinə uyğun dalğa şəkillərini özün­ də cəmləşdirən daxili tək­ton modemin tətbiqi ilə radiostansiyalar sinxron, asinx­

ron və İP rabitəni dəstəkləyir. Aldığı in­ formasiyaya görə, daxili modemin avto­ matik olaraq təyinetmə qabiliyyəti ilə radiostansiyalardakı sürət seçimi 75 bps ilə 12800 bps aralığındadır. Qısa mesaj və Əməliyyat Kodu ötürülməsində 75 bps sürətində dalğadan istifadə hesabı­ na səsli rabitəyə imkan verilməyən şə­ raitdə belə rabitə imkanı təqdim olunur.

Bu rabitə cihazlarının avtomatik link

qurma xüsussiyyəti STANAG4538 (FLSU/ CLC) uyumludur. ASELSAN HF kürəkdə və maşında daşınan yerüstü radiostansi­ yalar 2­30 MHz, dəniz radiostansiyaları 1.6­30 MHz, aviasiya radiostansiyaları isə 2­30 MHz tezliklərdə çalışır. İDEF sərgisində ASELSAN “Altay” tankları və yeni nəsil piyada döyüş ma­ şınları üçün hazırladığı AKKOR adlı aktiv qoruma sisteminin nümunələrini də nü­ mayiş etdirib. Tankların və zirehli maşın­ ların tank əleyhinə raketlərə və RPQ­lərə qarşı aktiv müdafiəsi üçün nəzərdə tutu­ lan AKKOR­un radarı yaxınlaşan təhdidi təyin edir, məsafəsini hesablayır, bəlli məsafədə buraxdığı əks tədbir sursatı ilə onu məhv edir. ASELSAN mütəxəssisləri­ nin sözlərinə görə, AKKOR tam avtoma­ tik sistemdir. Gələn raketin təyini və məhv edilməsi yarım saniyə içində həya­ ta keçirilir. Sistem 360 dərəcə ətrafda və maşının üst qismində qorumanı təmin edir. Digər tanklara da inteqrasiya oluna biləcək sistemin testləri davam etmək­ dədir. AKKOR sistemi üçün xüsusi olaraq hazırlanmış 100 mm çaplı sursat raketlə­ ri texnikanın təxminən 15­20 metr mə­ safəsində məhv edir. Tankın üstündə hər biri 90 dərəcə bucaq altında nəzarət edən 4 radar və yanlarda hər birində 4 sursat olan iki buraxıcı yerləşir.

ASELSAN­ın hazırladığı CƏNGƏR dö­ yüşçü sistemi manqa və tağım səviyyə­ sində əsgərlərin informasiyalaşmasını artırmağa yönəlib. Komandir bu sistem vasitəsi əsgərin durumu barədə bütün informasiyaları əldə edə biləcək. Əsgər və komandir CƏNGƏR vasitəsi ilə hazır mesajlar göndərə, GPS vasitəsi ilə əsgə­ rin yeri barədə məlumat ala biləcək. Ko­ mandir eyni zamanda xüsusi hazırlanmış gözlük üzərindən əsgərlərinin harada ol­ masını görəcək. Ayrıca, ASELSAN radios­ tansiyalar vasitəsi ilə bütün informasiya­ lar yuxarı komandanlığa ötürülür. ASEL­ SAN mütəxəssislərinin sözlərinə görə, hazırda sistem ilkin mərhələdədir. Bura əsgər üzərindəki kompüter vasitəsi ilə informasiyaları ötürə, qoldakı saat üzə­ rindən hazır mesajlar göndərə, mikrofon vasitəsi ilə əlaqə yarada biləcək. Bundan başqa, silahın üzərinə qurulan düymələr vasitəsi ilə “bas­danış” funksiyasın yerinə yetirə, hazır mesaj göndərə bilir. Boğaz hissədə isə qırtlaq mikrofonu yer alır və bu da döyüşçüyə daha asta səslə rabitə yaratmaq imkanı verir. Sistemə UHF tez­ likdə çalışan rabitə vasitələri daxildir.

CƏNGƏR­in ilk nümunələrinin ordunun istifadəsinə 2016­cı ilin sonlarında veril­ məsi planlaşdırılır.

CƏNGƏR­döyüşçü­dəsti.­Foto:­AD

HI­­SAR-A­test­­lə­­ri­ da­­vam­edir Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin milli hava hücumundan müdafiə sistemlərinə olan ehtiyaclarını qarşılamaq məqsədi ilə ASELSAN­ın liderliyində ROKETSAN, TÜBİTAK kimi aparıcı şirkətlərin iştirakı ilə başladılan HİSAR­A (aşağı hündür­ lüklü) və HİSAR­O (orta yüksəklik) layi­ hələri üzrə qısa zamanda mühüm yol qət edilib. Artıq HHM sistemi praktik olaraq atış testləri və sistem testləri mərhələsinə qədəm qoyub. İDEF­2015 sərgisində həm ASELSAN, həm də RO­ KETSAN şirkətlərinin stendində HİSAR­A layihəsi üzrə bir sıra komponentlər real

şəkildə ictimayyətə təqdim olunub.

Sərginin açıq ekspozisiyasında Hİ­ SAR­A sistemi təkərli nəqliyyat vasitəsi üzərində, ASELSAN stendində isə tırtıllı maşın üzərində nümayiş etdirilib. Eləcə də ASELSAN stendində HİSAR­A və Hİ­ SAR­O kompleksinə daxil olan radar və atəş idarə cihazı, ROKETSAN stendində isə raketin real ölçülü maketi sərgilənib.

HİSAR­A və HİSAR­O layihələrində komanda­kontrol, radar, arayıcı başlıqlar və atəş kontrol sistemləri ASELSAN, raket ROKETSAN, raketlərin döyüş başlığı və batareya TÜBİTAK SAGE, informasiya əla­ qəsi Meteksan Savunma və ASELSAN HBT qrupu, Link­16 proqram yazılımı isə MİLSOFT şirkəti tərəfindən hazırlanır.

33

Sərgidə nümayiş olunan HİSAR­A sistemi barədə məlumat verən ASEL­ SAN mühəndislərinin sözlərinə görə, standart konfiqurasiyada maşın üzərin­ də 4 ədəd HİSAR­A raketi yerləşir. Bu kompleksə radar və elektro­optik sis­ temlər daxildir. 15 km­dən artıq mənzilə malik raket dik atışla havalanır və start veriləndən sonra raket mərkəzlə infor­ masiya linki vasitəsi ilə bağlanır. Daha sonra raket özünün arayıcı başlığı sayə­ sində hədəfə istiqamətlənərək onu məhv edir.

“Hazırda alt sistemlərin testləri ger­ çəkləşdirilir. 2016­cı ildə bütün sistem­ lərin testlərinin başa çatdırılması nəzər­ də tutulur. HİSAR­A kompleksi 2017­ci ildə istifadəyə qəbul olunacaq”, ­ deyə şirkət nümayəndələri bildiriblər.

HİSAR layihəsi çərçivəsində ASEL­ SAN tərəfindən hazırlanmış radarın mənzili 30 km­dən çoxdur. HİSAR­O la­ yihəsində ASELSAN­ın “Qalxan” radarı­ nın tətbiqi nəzərdə tutulur.

ASELSAN mühəndislərinin sözlərinə görə, HİSAR raket buraxıcı maşını mo­ dulyar dizayna malikdir. Yəni bir maşının üzərinə istəyə bağlı olaraq həm Hİ­ SAR­A, həm də HİSAR­O raket kontey­ nerlərini yükləmək mümkündür. HİSAR­A raket konteyneri tətbiq edildikdə komp­ leks Atəş İdarəetmə Cihazı (AİC) vasitəsi ilə çalışacaq. HİSAR­O­da isə batareya səviyyəsində idarəetmə tətbiq olunacaq.

HISAR sistemində 3 fərqli çalışma re­ jimi mövcuddur. Birinci, maşın avtonom rejimdə bütün funksiyaları yerinə yetirir.

Digər rejimdə 3 maşın qrup halında ça­ lışır. Üçüncü rejimdə isə erkən xəbərdar­ lıq sistemi ilə birlikdə fəaliyyət göstərir.

HİSAR­A raketinin 15 km, HİSAR­O raketinin isə 25 km mənzilə sahib oldu­ ğunu deyən ROKETSAN nümayəndələri isə hər iki raketin qeyd olunan mənzildə bütün növ uçuş vasitələrini və hava təh­ didlərini zərərsizləşdirməyi bacardığını bildiriblər. Görüntüləyici arayıcı başlığa

və yüksək partlama gücünə sahib olan bu raketlər hədəfləri yüksək dəqiqliklə məhv edəcək: “HHM sahəsində ilk dəfə olaraq HİSAR­da iki motor texnologiya­ sı tətbiq olunub. Raket üzərindəki gö­ rüntüləyici arayıcı başlıq sayəsində ra­ dioelektron mübarizə vasitələrinə qarşı dayanıqlığa malikdir”.

ROKETSAN mütəxəssislərinin sözləri­ nə görə, artıq həm HİSAR­A, həm də HİSAR­O raketinin ilk testləri uğurla icra olunub. Bu il və gələn il alt sistemləri ilə birgə atış testləri davam edəcək.

ASELSAN­liderliyindı­ və­ROKETSAN-ın­ iştirakı­ilə­hazırlanan­ və­hazırda­testləri­ davam­edən­ HİSAR-A­HHM­ sistemi.­yuxarıda­-­ atış­testində,­aşağıda­ -­İDEF-in­açıq­ ekspozisiyasında­ sərgilənərkən.­­ Fotolar:­ ROKETSAN­və­AD

34 AZERI DEFENCE

ÖLKƏ IDEAS-2014

iyun-iyul 2015 35

“Otokar”­–­ordular­üçün­geniş­seçim­imkanı Türkiyə müdafiə sənayesinin aparıcı fiqurlarından olan “Otokar” şirkəti İDEF sərgisində bu dəfə də öz yenilikləri ilə diqqət çəkib. “Otokar” şirkəti tərəfindən sərgidə ilk dəfə olaraq Türkiyənin milli tankı olan “Altay”ın seriyalı istehsala na­ mizdə dizaynı, “Tulpar­S” yeni tırtıllı zi­ rehli döyüş maşını, kimya, bakteroloji və radioaktiv təhdidlərə qarşı hazırlanmış 8x8 formullu “Arma” KBRN kəşfiyyat maşını daxil olmaqla, 18 hərbi maşın və 6 fərqli qüllə sistemi nümayiş olunub.

Sərgidə “Otokar” həmçinin keçdiyimiz aylarda Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin in­ ventarına daxil olmuş “Cobra” zirehli transportyorunun 5 qapılı versiyasını da ictimaiyyətə təqdim edib.

“Otokar”ın baş direktoru Sərdar Gör­ gücün sözlərinə görə, rəhbərlik etdiyi şirkət 3 tondan 60 tona qədər çəkidə, 4x4, 6x6, 8x8 formullu təkərli maşınlar, tırtıllı zirehli maşınlara daxil olmaqla fərqli zirehli texnikalar, həmçinin silah qüllələri istehsal edir: “Türkiyənin ən böyük zirehli texnika istehsalçısı olaraq 5 qitədə 30­a yaxın ölkəyə məhsulları­ mızı ixrac edirik. Əlliyə yaxın istifadəçi­ mizin fərqli ehtiyac və tələblərini analiz

edir, bu ehtiyacları qarşılaya biləcək həl­ ləri hazırlayırıq. Bu gün 28 mindən artıq zirehli maşınımız dünyanın fərqli nöqtə­ lərində, çətin iqlim şərtlərində və riskli bölgələrdə aktiv xidmət edir”.

S. Görgüc onu da bildirib ki, son 10 ildə araşdırma və yeni məhsulların yara­ dılmasına 271 milyon TL vəsait xərclə­ yən “Otokar” ümumilikdə 162 patent və faydalı modelə sahibdir.

“Al­­tay”­ka­­li­­fi­­ka­­si­­ya­ test­­lə­­ri­­nə­baş­­la­­dı İDEF­2015 sərgisində “Otokar”ın rəh­ bərliyi altında həyata keçirilən “Altay” tankının yaradılması layihəsi çərçivəsin­ də hazırlanmış son prototip olan PV2 ilk dəfə nümayişə çıxarılıb. Şirkət rəsmiləri­ nin sözlərinə görə, bu prototip mkonk­ ret olaraq seriyalı istehsala başlanacaq Türkiyənin əsas müharibə tankının eyni dizaynına sahibdir. Şirkətdən bildirilib ki, 2009­cu ildə “Al­ tay”ın dizaynı, yaradılması və prototiplə­ mə fəaliyyəti həvalə olunmuş “Otokar” bu sahədə əhəmiyyətli məsafə qət edib.

500 milyon ABS dolları büdcəsi olan “Dö­

nəm I” adlandırılan bu dövr “Konsept di­ zayn”, “Detallı dizayn” və “Pototip yarat­ ma və kalifikasiya” olmaq üzərə üç mər­ hələdən ibarətdir. Tankın seriyalı istehsalı isə “Dönəm II” adlandırılır. “Dönəm I” üz­ rə ilk iki mərhələni uğurla tamamlayan “Otokar” layihədə ikisi ilk prototip, ikisi son hazır prototip olmaqla “Altay” tankı­ nın 4 nümunəsini istehsal edib. İlk iki prototipdən əldə edilən təcrübə və veri­ lən təkliflər nəticəsində 2014­cü ilin son­ larında son iki prototip PV1 və PV2 ola­ raq adlandırılan iki tankın istehsalı ta­ mamlanıb. S. Görgücün sözlərinə görə, ilk prototiplər dayanıqlıq testlərini uğurla keçib. İkinci prototip isə yüzlərlə atış ger­ çəkləşdirib və uğurlu nəticələr əldə olu­ nub. “Bu ön prototiplərdən əldə etdiyi­ miz təcrübə əsasında son iki prototipi is­ tehsal elədik. Bunlardan PV1 tankının Quru Qoşunları və SSM tərəfindən hərə­ kət qabiliyyəti və dayanıqlılıq kalifikasiya testlərində, PV2 tankının isə atış kalifika­ siya testlərində istifadəsi planlaşdırılır.

PV1 tankının testləri aprel ayında başladı, İDEF­də sərgilənən PV2 tankı isə yaxın zamanlarda sistem kalifikasiya və qəbul testlərinə hazır vəziyyətə gətiriləcək”.

Altay­əsas­döyüş­tankı.­ Foto:­Otokar

36 AZERI DEFENCE

“Oto­­kar”ın­ye­­ni­ ma­­şı­­nı­TUL­­PAR-S Modern müharibələrin ehtiyaclarına uyğun dizayn edilmiş “Tulpar­S” tırtıllı pi­ yada döyüş maşını üstün manevr qabiliy­ yəti, yüksək balistik və minaya qarşı qo­ ruması, modern elektronik arxitekturaya malik olmaqla yanaşı, döyüş maşınından personal daşıyıcıyadək fərqli vəzifələri ic­ ra edə bilir. ASELSAN istehsalı olan uzaq­ dan idarə olunan OMTAS/KORNET qüllə­ si və 7.62 mm pulemyotla təchiz olunmuş “Tulpar­S” amfibiya tipli döyüş maşını konfiqurasiyası 5 əsgər, 10 ədəd OMTAS və ya “Kornet” tipli tank əleyhinə raketi daşımağı bacarır. Maşının personal daşı­ yıcı konfiqurasiyası isə 8+2 əsgər daşıma qabiliyyətinə sahibdir. Bu konfiqurasiya maşının daxilindən idarə olunan 7.62 və ya 12.7 mm çaplı pulemyota sahib döyüş modulu ilə silahlandırılıb.

“Ar­­ma”­KBRN­kəş­­fiy­­yat­ ma­­şı­­nı­ha­­zır­­dır İDEF­də ilk dəfə nümayiş olunan 8x8 təkər formullu “Arma” KBRN kəşfiyyat maşını əslində “Otokar”ın 2008­ci ildə “Cobra” maşını üzərində hazırladığı və Sloveniya Ordusunun istifadəsində yer alan KBRN sisteminin “Arma”ya daşın­ ması nəticəsində meydana gəlib.

“Otokar” mütəxəssislərinin sözlərinə görə, qoruma səviyyəsi, təchizatı və personal üçün təmin etdiyi imkanlar hesabına “Arma” öz sinfində ən yüksək

8x8­ARMA­KBRN­maşını.­Foto:­Otokar

imkanlara sahib KBRN maşını olaraq önə çıxır. Maşın bölgənin KBRN müşa­ hidəsi, ərazidən məlumatların toplan­ ması, çirklənmiş və ehtimal olunan təh­ lükəli bölgələrlə bağlı detallı analizlərin aparılması kimi fərqli əməliyyat tapşı­ rıqlarını yerinə yetirə biləcək imkana sahibdir. Kəşfiyyat zamanı heyət analiz­ ləri KBRN təhdidlərinə məruz qalma­ dan yerinə yetirə bilir. Bundan başqa, maşın detallı analizlər üçün hava, tor­ paq və sudakı kimyəvi çirklənmənin toplanması, təyinedici və xəbərdarlıq durumlarının real vaxt rejimində izlənil­ məsi, KBRN təhdidlərinin və çirklənmiş bölgələrin rəqəmsal xəritə üzərində

işarələnməsi, rabitə şəbəkəsində payla­ şılmaq üzərə NATO standartlarına uy­ ğun KBRN məruzələrin hazırlanması, təhlükəli bölgənin müəyyən edilməsi kimi işləri həyata keçirir. “Arma” KBRN kəşfiyyatı maşınına aşağıdakı avadan­ lıqlar inteqrasiya olunub: • Təh did lə ri uzaq dan tə yi net mə ci ha zı • Da xi də və xa ric də kim yə vi təh di di tə yin et mə ci ha zı • Əl də da şı nan kim yə vi tə yi net mə ci ha zı • Mo bil küt lə və qaz ana li za to ru • Biolo ji təh did tə yi ne di ci si • Ra diasi ya ölç mə ci ha zı • KBRN fil ti ri

“Tulpar”­piyada­döyüş­ maşını­təlim­sahəsində.­ Foto:­Otokar

37

• Qa tı mad də, ma ye və qaz nü mu nə lə ri al maq üçün ci haz lar və da şı ma təc hi za tı • Met ro lo ji ölç mə stan si ya sı • Çirk lən miş böl gə ni işa rə lə mə sis te mi Sürücü daxil olmaqla 6 nəfər heyətə sahib “Arma” KBRN maşını yüksək qoru­ ma təmin etməklə yanaşı daxildən idarə olunan “Kəskin” adlı silah qülləsinə də sahibdir. Qeyd edək ki, 8x8 təkər for­ mullu “Arma”nın bununla KBRN maşını ilə bərabər 4 ayrı tipi mövcuddur. Bu maşın 7.62 mm­dən 105 mm­dək fərqli çaplarda silah sistemləri ilə inteqrasiya oluna bilir. O cümlədən, amfibiya xüsu­ siyyəti sayəsində “Arma” suda üzür, də­ nizdə 8 km/saat sürət yığmağı bacarır.

COB­­RA­II­am­­fi­­bi­­ya­ ver­­si­­ya­­sı­İDEF-də “Otokar”ın dünyada tanınmış 4x4 “Cobra”nın daha böyük qabaritə sahib yeni modeli olan “Cobra II” maşınının amfibiya versiyası sələfi ilə eyni hərəkət

Cobra­II­zirehli­maşını­hərəkət­testində.­Foto:­Otokar

qabiliyyətinə, ballistik, mina və əldəqa­ yırma partlayıcı təhdidlərinə qarşı üstün qorumaya sahibdir. “Cobra II” 360 at gücündə 6.7 litrlik dizel mühərriklə təc­ hiz olunub. Bu yaxınlarda bir körfəz öl­

kəsində isti iqlim və amfibiya testlərinə cəlb olunan maşın minlərlə kilometr yol qət edib, açıq dənizdə üzmə testlərini uğurla tamamlayıb.

“Kö­­şə­­dağ”­sər­­həd­­lə­­ri­ke­­çil­­məz­edir Türkiyədə perimetr mühafizəsi və fiziki maneələrin istehsalı üzrə ixtisaslaşmış “Köşədağ” şirkəti sərhəd və digər kritik infrastrukturların mühafizəsi üçün bir ne­ çə qat fiziki maneələr və elektron xəbər­ darlıq sistemindən ibarət çəpər hazırlayıb.

Hazırda bir sıra Asiya və Avropa ölkələri­ nin sərhədlərində tətbiq edilən bu sərhəd çəpəri ilə bağlı ABŞ­dan da sifariş aldıqla­ rını bildirən şirkətin sahibi Əli Köşədağın sözlərinə görə, onların təklif etdikləri sis­ tem ABŞ­Meksika sərhədində qurulacaq. İDEF səərgisində bir neçə elementi əyani nümayiş olunan sərhəd mühafizə həlli barədə məlumat verən “Köşədağ” mühəndislərinin sözlərinə görə, burada əsas yer tikanlı və kəsici (ülgüclü) məftil çəpərlərə verilib. Mütəxəssislərin fikrincə, bu tip maneələr sərhəd pozucularına psi­ xoloji təsir göstərərək fikrindən daşındır­ mağa məcbur edir. Ümumilikdə “Köşə­ dağ” tərəfindən təklif olunan sistem təh­ lükəsizliyin 6 əsas elementini ­ yayındır­ ma, əngəlləmə, gecikdirmə, təyinetmə, bildirmə və müdaxiləni təmin edir. Şirkət tərəfindən təklif olunan üzəri ülgüclü məftillər həm keçidləri əngəlləyir, həm də üzərindəki elektronik sistemlərlə təhdidləri təyin edərək onlara vaxtında müdaxilə edilməsinə şərait yaradır. Bu məftillər dırmanma və keçilməsi çətin olan, xüsusi hazırlanmış alüminium dirək­

38 AZERI DEFENCE

lərə bağlanır. Çəpərdəki təyinedici məftil vasitəsi ilə keçid barədə göndərilən xə­ bərdarlıq siqnalı mərkəzdəki kompüterdə xəritə və kroki üzərində qeyd olunur.

Sisteminin ikinci qatında torpağın al­ tında yerləşdirilmiş təyinetmə sistemləri yer alır. Bu seysmik sensorlar vasitəsi ilə keçidlər barədə informasiyalar təyin edi­ lərək mərkəzi kompüterə ötürülür. İkinci maneəni aşan təhdidləri önlə­ mək üçün üçüncü qatda üzəri ülgüclü məftillərdən yaradılmış piramida şəkilli maneələr yerləşdirilir. Bu sistemin ən üst hissəsində tətbiq olunan helezonik ül­

güclü məftil bölməsində təyinedici tel yerləşdirilir. Bu qatda təhdidlər mikrodal­ ğalı detektorların tətbiqi ilə müəyyənləş­ dirilir. CCTV sistemi ilə inteqrasiya olun­ muş şəkildə çalışması ərazidəki təhdidin səsli və görüntülü şəkildə təsbiti və mü­ daxilə edilməsinə imkan verir. Bu mühafi­ zə səddini aşanları isə son olaraq daxili çəpərlər qarşılayır. Daxili çəpərin üzərində yerləşən fiziki və elektronik sistemlər ya­ yındırma, əngəlləmə, gecikdirmə, təyinet­ mə, bildirmə və müdaxilə imkanları sayə­ sində bu təhdidlərin irəliləməsinin qarşı­ sını saxlayır.

MKE­ye­­ni­ si­­lah­­lar­­la Makina və Kimya Endüstrisi Kurumu (MKE) jMK­90 “Bora­12” snayper tüfən­ ginin susduruculu yeni nümunəsini ha­ zırlayıb. İş prinsipinə görə hazırda istifa­ dədə olan “Bora­12”lərə bənzəyən sus­ duruculu model əsas silahdan yalnız xa­ rici dizaynına – başqa sözlə desək, lülə hissəsinin formasına görə fərqlənir. Tə­ sirli atış mənzili 600 metr olan (susduru­ cusuz konfiqurasiyada 1000 metr) yeni modelin dəqiqliyi 0.3 MOA təşkil edir.

MKE mühəndisləri “Bora­12” standart modelin üzərində bəzi erqonomik dəyi­ şikliklər aparıldığını da qeyd ediblər. Bu dəyişikliklər əsasən silaha piccatini rels­ lərinin əlavə olunması ilə bağlıdır.

MKE tərəfindən MPT­76 tüfənginin bu silah üçün xüsusi olaraq hazırlanmış 40x46 mm çaplı lüləaltı qumbaraatanla komplektləşdirilmiş nümunəsi də sərgi­ lənib. Piccatini relsi vasitəsi ilə silaha bağlanan qumbaraatanla birgə MPT­76­ nın çəkisi 5.2 kq­a yaxın olacaq.

Prezident­Rəcəb­Tayyp­Ərdoğan­MKE­baş­direktoru­İzzət­Artuncdan­MPT-76­piyada­ tüfəngi­barədə­məlumat­alır.­Foto:­TC­Prezidentinin­saytı

İDEF sərgisində Türkiyə müdafiə sə­ nayesinin üzə çıxardığı yeni məhsullar­ dan biri də MKE tərəfindən istehsal olunmuş 105/30 mm çaplı “Boran” adı verilmiş yedəkdə daşınan yüngül haubit­ sadır. Türkiyə Quru Qoşunları Koman­ danlığının sifarişi üzrə yaradılmış “Bo­ ran” İDEF­də iki variantda təqdim olu­ nub. MKE yetkililərinin sözlərinə görə, haubitsanın zavod sınaqları yekunlaşıb.

105 mm çaplı ingilis L118 topuna malik, atış uzaqlığı 17000 metrədək təşkil edə­

cək “Boran”ın helikopterlə daşına bilən variantı şaquli dirəklə, habelə hidrop­ nevmatik ağız əyləci ilə təchiz edilib.

“Boran” ASELSAN istehsalı olan ballistik kompüterə, habelə kompleksə birləşdi­ rilmiş naviqasiya sisteminə malikdir. To­ pun lüləsinə bağılanmış mini radar isə mərminin başlanğıc sürətini ölçməyə imkan verir.

Sərgi çərçivəsində MKE və Almaniya­ nın “Rheinmetall” şirkəti arasında əmək­ daşlığa dair müqavilə də imzalanıb.

“Vestel”in­ “Karayel”i “Vestel Savunma” şirkətinin “Karayel” taktik pilotsuz uçuş aparatı (PUA) testlə­ rin ikinci mərhələsində uçuşları 51 kq­lıq elektro­optik kamera ilə tamamlayaraq istifadəyə hazır olduğunu sübuta yetirib.

Bu tip PUA­lar üçün dünyada yeganə olan, katapultla atılıb paraşütlə endirilmə imkanları test edildikdən sonra , “Kara­ yel”in Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə çatdırıl­ masına başlanacaq. Müqavilə çərçivəsin­ də Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə 6 PUA, 3 yer kontrol stansiyası və yardımçı sistem­ lərdən ibarət kompleksin təhvil verilməsi planlaşdırılır. PUA­ya 4 ədəd faydalı yü­ kün inteqrasiyası da “Vestel Savunma” tərəfindən həyata keçiriləcək. Şirkət mütəxəssislərinin sözlərinə gö­ rə, “Karayel” NATO­nun “Mülki Hava Sa­ həsində Uçuş üçün Əlverişlilik” standartı 4671­ə uyğun dizayn edilmiş və istehsal olunan Türkiyənin ilk taktik PUA­dır. “Ka­

KARAYEL­taktik­PUA­“Vestel­Savunma”­şirkətinin­stendində­sərgilənərkən.­Foto:­AD

rayel”də dünyada indiyə qədər sadəcə pilotlu aviasiyada istifadə olunan siste­ matik xəta əmniyyətini tətbiq olunub.

PUA 22500 fut yüksəklikdə 70 kq faydalı yüklə 20 saat havada qala biləcək. “Kara­ yel”in üzərində yer alan kameranın əsas özəlliyi çox həssas şəkildə hədəfin işarə­ lənməsini həyata keçirərək hədəflənən cismi çox aydın şəkildə istifadəçiyə gös­ tərə bilən lazer işarələyiciyə sahib olması­ dır. Kəşfiyyat və müşahidə aparmaqla yanaşı “Karayel” üzərindəki lazer işarələ­ yici ilə lazer başlıqlı döyüş sursatlarına

istiqamət verə biləcək. “Karayel”in ümu­ mi ağırlığı 51 kq təşkil edən kamera yü­ künə x50­yə qədər optik böyütmə imka­ nına sahib EO­gündüz kamerası (HD), eyni imkanlı gecə (İR) kamerası, lazer mə­ safəölçən, lazer hədəf izləyicisi və lazer işarələyici daxildir. Sərgidə “Vestel Savun­ ma” ilə yanaşı Zorlu Holdinqinə daxil olan AYESAS şirkəti tərəfindən müxtəlif layihələrin təqdimatı keçirilib. Şirkət bu­ rada liman və sərhəd təhlükəsizliyi, Link sistemi, radar komanda­kontrol şəbəkəsi kimi fərqli həllərini ziyarətçilərə tanıdıb.

39

Yük­­lə­­rin­hə­­də­­fə­atıl­­ma­­sı­üçün­ye­­ni­pa­­ra­­şüt Türkiyənin “Uçman Havacılık” şirkəti­ nin “Kuzğun” və “Akıncı” adlı yeni para­ şütləri İDEF­2015 sərgisində xarici mütə­ xəssislərin böyük marağına səbəb olub. Şirkətin rəhbəri Cem Melekoğlunun AZERİ DEFENCE­yə verdiyi məlumata görə, hibrid dizayna sahib, yeni nəsil pa­ raşütlərə aid edilən “Akıncı” taktik para­ şüt sistemi qatlanma həcminin kiçik ol­ ması ilə seçilir. Həm əsas, həm də yedək paraşüt olaraq dizayn edilmiş “Akıncı”nın qanad sahəsi 2.5 metr, maksimum çıxış ağırlığı 160 kq, tullanma yüksəkliyi 2000 ­25000 fut, yerə yaxınlaşma sürəti 3.5­5 metr/saniyədir. “Kuzğun­150” adlı ida­ rəolunan karqo paraşüt sistemi isə fərqli ölçüdəki yüklərin təyyarədən atıldıqdan sonra istənilən bölgəyə təhlükəsiz şəkil­ də çatdırılması üçündür. Sistem onunla bərabər tullanan personal tərəfindən ha­ vada və ya başqa əsgər tərəfindən yer­ dən xüsusi hazırlanmış pultla idarə edilir.

Bununla da yük təyin olunmuş əraziyə təhlükəsiz şəkildə endirilir. Şirkət rəhbə­

rinin sözlərinə görə, “Kuzğun­150” ida­ rəetmə bölməsi köhnə model personal paraşütləri ilə də uyğunlaşdırıla bilir. Şirkət tərəfindən təqdim olunan “Kuz­ ğun­150”nin yük götürmə qabiliyyəti

150 kq, sistemin özünün ağırlığı isə 30 kq­dır. Mmaksimum 15000 fut, mini­ mum 1500 fut yüksəklikdən atıla bilən bu sistemin dəqiqliyi 4 metrədək, qiy­ məti isə 10 min ABŞ dolları civarındadır.

STM­“GE­Ma­­ri­­ne”­ilə­an­­laş­­dı İDEF­də MİLGEM kor veti, Pakistan Dəniz Qüvvələrinin Təchizat Tankeri, “Ay” sinif dənizaltılar, Şaquli Külək Tuneli ma­ ketlərini nümayiş etdirən STM şirkəti bununla bərabər müdafiə sənayesi sahə­ sində konsultasiya və sertifikatlaşdırma qabiliyyətlərini, aviasiya üçün müx­ təlif sistemlərini, kiber təhlükəsizlik, Səs Tanıma və Big Data tətbiqlərini tanıdıb.

Sərgi çərçivəsində “GE Marine” şirkəti ilə STM arasında Türkiyə Hərbi Dəniz Qüvvələrinin üçüncü və dör­

düncü MİLGEM korvetləri üçün LM2500 qaz turbinlərinin çatdırılmasına dair mü­ qavilənin imzalandığı duyurulub. Türkiyə Dəniz Qüvvələrinin MİLGEM korvetlərinə xidmət göstərməklə bərabər STM höku­ mətin verdiyi səlahiyyət çərçivəsində gə­ milərin ixracına da məsuldur.

Bu kontekstdə STM və “GE Marine” arasında gələcəkdə əlavə əməkdaşlıq imkanlarının yaranması gözlənilir. İki yeni MİLGEM gəmisinin idarəetmə sistemi daha öncəki TCG Hey­

beliada və TCG Büyükada ilə bənzər ­ LM2500 qaz turbininin iki dizel mühər­ riklə bir araya gətirildiyi dizel və qaz turbini konfiqurasiyasından (CODAG) ibarət olacaq. 31000 kilovatlık itələmə gücü isə gəmilərin 29 dəniz milini aşan maksimum sürəti yığa bilməsini təmin edəcək. Qeyd edək ki, MİLGEM kor vetlə­ ri 2300 ton su basımına və 99 metr uzun­ luğa malikdir. Yeni MİLGEM korvetləri İstanbul Tərsanəsində inşa olunacaq.

Gəmilərin motorları GE tərəfindən 2015 və 2016­cı illərdə çatdırılacaq.

Türkiyə­HDQ-nin­ MİLGEM­layihəli­korveti.­ Foto:­STM

40 AZERI DEFENCE

HA­­VEL­­SAN-dan­ye­­ni­pa­­ra­­şüt­və­ar­­til­­le­­ri­­ya­si­­mul­­ya­­to­­ru Hava­desant qüvvələri və paraşüt id­ manı ilə məşğul olan qurumlarda heyə­ tin ilkin hazırlığının təşkili və təlimlərin keçirilməsi üçün Türkiyənin HAVELSAN şirkəti Paraşüt Simulyatoru hazırlayıb. İDEF­2015 sərgisində nümayiş olunan simulyatorda təyyarədən tullanma za­ manı yaşanan bütün proseslər imitasiya edilir. Sistem paraşüt simulyatoru, pro­ seslərin qeydə alınması, debrifinq, kom­ püter bazalı təlim və bu prosesi idarəet­ mə sistemindən ibarətdir. Qurğunun tə­ min etdiyi unikal imkanlar sayəsində bir neçə simulyatorda təlim keçən paraşüt­ çülər bir­birlərini görə bilirlər. Simulya­ torda təyyarədən tullanma və bu zaman baş verənlər dəbilqəyə bağlı ekranda (Helmet Mounted Display­HMD) para­ şütçüyə göstərilir. HMD eyni zamanda təqib sensorları ilə inteqrasiya olunub və paraşütçü baxdığı istiqaməti görür. Təli­ matçı simulyatorun proqram təminatın­ dan istifadə etməklə, asanlıqla istənilən görmə, iqlim və relyef şəraitini formalaş­ dıra, paraşüt modelini dəyişə, fərqli sse­ nariləri yarada, paraşütçüyə yerə yaxın­ laşma və enmə üsullarını öyrədə bilir.

Sərgidə HAVELSAN Artilleriya Müşa­ hidəçisi Simulyatorunun (AFOS) mobil versiyası olan AFOS­P­ni də ilk dəfə nü­ mayiş etdirib. Eyni zamanda beş nəfərə­ dək heyətə təlim keçmək üçün nəzərdə

HAVELSAN­Paraşütçü­Simulyatoru.­Foto:­AD

tutulan AFOS­P asan daşına bilməsi və yığcamlığı ilə fərqlənir. Bu daha çox bri­ qada səviyyəsində heyətin hazırlanması üçündür. Eynilə AFOS­un imkanlarına sahib olan AFOS­P təlimatçıya məşq və qiymətləndirməni aparmaq imkanı ya­ radır. Simulyator Atəş Planlaşdırma Məşq Konsolu, Təsvir Yaratma Kompü­ teri, Daşınan Proyektor, Daşınan Səs

Sistemləri və Durbinlərdən ibarətdir.

Laptop tipli kompüterdə məşq ssenarisi üçün landşaft, dost və ya düşmən qüv­ vələri, toplar və hədəflər, hava şəraiti və təlimatçı tərəfindən hazırlanan ssenari üçün digər şeylər yaradılır. Daşınan Səs Sistemləri vasitəsi ilə partlayış, döyüş və savaş zamanı olan digər səs effektləri imitasiya olunur.

OR­­KA­ter­­mal­əl­dur­­bi­­ni Türkiyənin “Fotoniks” şirkəti ORKA adı verilmiş çoxfunksiyalı termal əl durbini hazırlayıb. Hazırda jandarma Baş Komandanlığının istifadəsində yer alan bu durbin gecə qaranlığında, dumanda və pis hava şəraitində ətrafdakı təhdidləri təyin etməyə imkan verir. ORKA həm termal əl durbini olaraq tək, həm də digər aksesuarlarla – üçayaq və geniş ekranlı şəkildə stasionar şəkil­ də tətbiq olunur. Durbinin içərisində 3 ­ 5 mikron dalğalarda həssaslığa malik ternal görüntü modulu, ən az 4 saat termal görüntüləmə müddəti olan batareya, uzaq məsafədən cüzi fərqlə ölçü aparmağa imkan verən lazer məasfəölçən, GPS, rəqəmsal maqnit kompas, dar (2.5° x 2.0°) və geniş (12.5° x 10.0°) görmə bucağına malik görüntüləmə modulu yer alır. InSb FPA sen­ soruna, stirlinq çevirməli soyuducuya malik durbinin sensor boyu 15 mikron təşkil edir. Dörd qat böyütmə qabiliyyətinə (gündüz rejimində 16 qat böyüt­ məyə) sahib ORKA vasitəsi ilə insan ölçülü hədəfi 5000 metr məsafədə təsbit edə, 2000 metr məsafədə isə onun insan olub olmadığını müəyyənləşdirmək mümkündür. Çəkisi 3.30 kq təşkil edən ORKA­nın üzərində 2500 metr mən­ zilə malik lazer hədəf işarələyicisi mövcuddur. Operator komanda dəstinə qoşulduğu zaman əsgər sığınacaqdan çıxmadan, üçayaq üzərinə qurulmuş ORKA­ya istənilən müşahidə bucağı və sürəti verməklə təhlükəsiz halda əra­ zinin müşahidəsini apara bilər.

41

TEXNOLOGİYA

RU­­Sİ­­YA­­NIN­YE­­Nİ­ TEX­­Nİ­­KA­­LA­­RI:­

təəccübləndirməyə davam edir Ramil­Məm­­məd­­li

Fa­­şizm­üzə­­rin­­də­qə­­lə­­bə­­nin­70-ci­il­­dö­­nü­­mü­mü­­na­­si­­bə­­ti­ilə­ma­­yın­9-da­Mosk­­va­şə­­hə­­rin­­də­ke­­çi­­ril­­miş­ hər­­bi­pa­­rad­­da­Ru­­si­­ya­hər­­bi­sə­­na­­ye­­si­özü­­nün­son­nailiy­­yət­­lə­­ri­­ni­ic­­ti­­maiy­­yə­­tə­təq­­dim­et­­di.­Pa­­rad­­da­bir­ ne­­çə­il­­dir­haq­­qın­­da­söh­­bət­­lər­gə­­zən­T-14­“Ar­­ma­­ta”­əsas­dö­­yüş­tan­­kı,­BMD-4M­“Sa­­dov­­ni­­sa”­de­­sant­ dö­­yüş­ma­­şı­­nı,­BTR-MD­“Ra­­kuş­­ka”,­“Kur­­qa­­nes-25”­pi­­ya­­da­dö­­yüş­ma­­şı­­nı­ilk­də­­fə­nü­­ma­­yiş­olun­­du.

“Yeni doğulmuş” bu texnikalar sələf­ ləri ilə müqayisədə hansısa döyüş yolu keçmədiyindən onların müasir mühari­ bələrin tələblərinə nə dərəcədə cavab verəcəyi bəlli deyil. “Armata” daxil ol­ maqla, bəzi maşınların prototip səviyyə­ sində olması, sınaqların tam yekunlaş­ maması da hələ ki görünüşü gözəl olan texnikaların haqqında müqayisəli təhlil aparmağa imkan vermir.

T-14­“Armata”­ Foto:­Vitali­Kuzmin

42 AZERI DEFENCE

Oxucularımızın marağını nəzərə ala­ raq, Rusiya mənbələrindən adıçəkilən hərbi texnikalar barədə əldə etdiyimiz məlumatları sistemləşdirərək təqdim etməyə çalışdıq.

BMD­4M 2014­cü ildə Rusiya Hava Desant Qoşunlarının silahlanmasına qəbul edil­

miş BMD­4M “Sadovnisa” desantın dö­ yüş maşını ordunun inventarındakı BMD­4­ün dərin modernləşdirilmiş va­ riantıdır. BМD­4M sələfindən yeni kor­ pusu, mühərriki, hərəkət bölməsi və di­ gər detalları ilə fərqlənir. İstehsalçılar maşının silahlanmasında da əhəmiyyətli şəkildə dəyişiklik aparıblar. Əvvəlki BMD­4 modeli 30 mm­lik topla təchiz olunduğu halda yeni maşında BMP­3­

TANITIM

BMD-4M Foto: İnternet

lər­­də ol­­du­­ğu ki­­mi bir ədəd 100 mm-lik 2A70 to­­pu (ey­­ni za­­man­­da ida­­rə olu­­nan tank əley­­hi­­nə ra­­ket­­lər­­lə atəş açır) və bir ədəd 30 mm-lik 2A42 to­­pu tət­­biq edi­­ lib. Qül­­lə­­nin hər iki tə­­rə­­fin­­də“Tu­­ça” mar­­ka­­lı tüs­­tü qum­­ba­­ra­­la­­rı qu­­raş­­dı­­rı­­lıb.

To­­pun mər­­mi­­si 4 km-ə qə­­dər mə­­sa­­fə­­də düş­­mə­­ni məhv edə bi­­lir. Ra­­ket isə 700 mm qa­­lın­­lı­­ğın­­da zi­­reh­­dəl­­mə gü­­cü­­nə ma­­lik­­dir. “Sa­­dov­­ni­­sa”nın dö­­yüş eh­­ti­­ya­­tı­ ­na 100 mm-lik top üçün 34 mər­­mi, 4 ədəd ida­­rə olu­­nan “Ar­­kan” ra­­ke­­ti, 30 mm-lik top üçün 500 mər­­mi da­­xil­­dir.

Bun­­dan baş­­qa, BMD-4M-in si­­lah­­lan­­ ma­­sın­­da de­­san­­tın atəş dəs­­tə­­yi üçün 2 ədəd 7.62 mm çap­­lı pu­­lem­­yot (2000 pat­­ron eh­­ti­­ya­­tı ilə) möv­­cud­­dur. İda­­rəet­­ mə sis­­te­­mi tam elekt­­ron­­laş­­dı­­rıl­­mış BMD4M-dən ey­­ni vaxt­­da bir ne­­çə hə­­də­­fə atəş aç­­maq müm­­kün­­dür. Ma­­şı­­nın da­­xi­­ lin­­də həm­­çi­­nin əl qum­­ba­­raatan­­la­­rı, “St­­ re­­la-2” və “İq­­la” ze­­nit-ra­­ket qur­­ğu­­la­­rı, o cüm­­lə­­dən AQS-17 “Plam­­ya” av­­to­­ma­­tik qum­­ba­­raata­­nı üçün yer­­lər ay­­rı­­lıb. Ma­­şı­­ nın de­­sant böl­­mə­­si 7 dö­­yüş­­çü tu­­tur.

Ma­­şı­­nın pis və çə­­tin gör­­mə şə­­raitin­­ də iş­­lə­­mə­­si­­nə xü­­su­­si diq­­qət ye­­ti­­ri­­lib. Bu məq­­səd­­lə ma­­şın­­da ter­­mal ka­­me­­ra, ge­­ cə­­gör­­mə ci­­haz­­la­­rı, la­­zer mə­­sa­­fəöl­­çən və la­­zer işa­­rə­­lə­­yi­­ci tət­­biq edi­­lib.

BMD-4M-ün sə­­ləf­­lə­­ri ilə mü­­qa­­yi­­sə­­də hə­­rə­­kət sis­­te­­mi ta­­ma­­mi­­lə av­­to­­mat­­laş­­dı­ ­rı­­lıb. Sü­­rü­­cü-me­­xa­­nik is­­tə­­ni­­lən vaxt ma­­ şı­­nın və­­ziy­­yə­­ti ba­­rə­­də in­­for­­ma­­si­­ya əl­­də edə bi­­lər. Ma­­şın­­da qu­­raş­­dı­­rı­­lan bort kom­­pü­­te­­ri səs­­li şə­­kil­­də tex­­ni­­ka­­nın hə­­rə­ ­kət­­ve­­ri­­ci qur­­ğu­­sun­­da ya­­ra­­nan ça­­tış­­maz­ ­lıq­­la­­rı sü­­rü­­cü­­yə çat­­dı­­rır. Ru­­si­­ya Ha­­va

De­­sant Qo­­şun­­la­­rı 2025-ci ilə qə­­dər 1500 ədəd BMD-4M al­­ma­­ğı plan­­laş­­dı­­rır. Bə­­zi xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ri­­nə gö­­rə, BMD-4M-in ana­­ lo­­qu­­nun ol­­ma­­dı­­ğı­­nı de­­yən is­­teh­­sal­­çı “Kur­­qan­­maş­­za­­vod”un baş di­­rek­­to­­ru­­nun is­­teh­­sa­­lat üz­­rə kö­­mək­­çi­­si Da­­nil Re­­li­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, bu, ha­­zır­­da dün­­ya­­da he­­ yət­­lə bir­­lik­­də ha­­va­­dan atı­­la bi­­lən ye­­ga­­ nə de­­sant ma­­şı­­nı­­dır. Zi­­reh­­də­­lən mər­­mi­­ nin qəl­­pə­­lə­­ri­­nin ma­­şı­­na da­­xil ol­­ma­­ma­­sı üçün ara­­da qo­­ru­­yu­­cu tor çə­­ki­­lib. Ta­­raz­­ lıq və konst­­ruk­­tor­­lar tə­­rə­­fin­­dən 50 at gü­­cü­­nə qə­­dər ar­­tı­­rıl­­mış mü­­hər­­rik ma­­şı­­ na 30 də­­rə­­cə­­də olan eniş­­lə­­ri keç­­mə­­yə im­­kan ve­­rir. Dü­­zən­­lik əra­­zi­­də isə BMD-4 saat­­da 70 km-dək sü­­rət yığ­­ma­­ğı ba­­ca­­rır.

Ma­­şı­­nın su­­da hə­­rə­­kə­­ti­­ni isə kor­­pu­­sun

ar­­xa-alt his­­sə­­sin­­də yer­­ləş­­di­­ri­­lən su reak­ t­ i­­vi tə­­min edir. Su­­da ma­­şın saat­­da 10 km-ə qə­­dər sü­­rət yı­­ğa bi­­lir. Hət­­ta 3 ba­­la qə­­dər təz­­yi­­qin ol­­ma­­sı hə­­rə­­kə­­tə ma­­ne ol­­mur. Suitə­­lə­­yi­­ci qur­­ğu­­la­­rı BMD-4M-in 7 saata qə­­dər su­­da qal­­ma­­sı­­na im­­kan ya­­ra­­dır. BMD-4M ya­­na­­caq eh­­ti­­ya­­tı ilə 500 km dö­­yüş ra­­diusu­­na ma­­lik­­dir və bu da ma­­şı­­nın dö­­yüş xət­­tin­­də saat­­lar­­la hə­­ rə­­kə­­ti­­nə və əmə­­liy­­yat­­dan son­­ra dis­­lo­­ka­ ­si­­ya ye­­ri­­nə qa­­yıt­­ma­­sı­­na im­­kan ya­­ra­­dır.

“Kur­­qa­­nes-25” Qərb təc­­rü­­bə­­si öy­­rə­­ni­­lə­­rək ya­­ra­­dıl­­ mış və ha­­zır­­da üzə­­rin­­də iş­­lər da­­vam et­­ di­­ri­­lən “Kur­­qa­­nes-25” pi­­ya­­da dö­­yüş ma­­

43

Texnologiya

şı­­nı in­­san­­sız si­­lah qül­­lə­­si ilə təc­­hiz olu­­ nub. Se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na 2016-cı il­­də baş­­lan­­ma­­sı plan­­laş­­dı­­rı­­lan “Kur­­qa­­nes25” BMP-3-dən fərq­­li ola­­raq mo­­dul­­yar di­­zay­­na, tır­­tı­­lı­­na, güc­­lən­­di­­ril­­miş zi­­reh qo­­ru­­ma­­sı­­na və ak­­tiv mü­­da­­fiə sis­­te­­mi­­nə ma­­lik­­dir. Ma­­şı­­nın mü­­hər­­rik böl­­mə­­si kom­­pakt­­lı­­ğı ar­­tır­­maq üçün ön his­­sə­­də bir qə­­dər sağ­­da yer­­ləş­­di­­ri­­lib. “Kur­­qa­­ nes-25”ə pi­­ya­­da­­nın is­­ti­­fa­­də­­si üçün çı­­xışgi­­riş qa­­pı­­sı da əla­­və olu­­nub.

Pa­­rad­­da ve­­ri­­lən mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, çə­­ ki­­si 25 ton təş­­kil edən “Kur­­qa­­nes-25”in si­­lah böl­­mə­­si eki­­paj və hərb­­çi­­lər­­dən izol­­ya­­si­­ya olu­­nub. He­­yə­­ti 3 nə­­fər­­dən iba­­rət olan ma­­şı­­nın de­­sant böl­­mə­­si 8 nə­­fər üçün he­­sab­­la­­nıb. 800 at gü­­cün­­də mü­­hər­­ri­­kə ma­­lik PDMn sos­­se yol­­da 80 km/saat, su­­da isə 10 km/saat sü­­tər yığ­­ ma­­ğı ba­­ca­­ra­­caq. Ma­­şı­­nın 30 mm-lik 2A42 to­­pu, “Kor­­net” tank əley­­hi­­nə ida­­rə olu­­nan ra­­ket və 7.62 mm çap­­lı pu­­lem­­ yo­­tu ilə komp­­lekt­­ləş­­di­­ril­­miş “Epo­­xa” dö­­ yüş mo­­du­­lu ilə si­­lah­­lan­­dı­­rıl­­ma­­sı nə­­zər­­də tu­­tu­­lur.

BTR-MD “Ra­­kuş­­ka” Ru­­si­­ya Or­­du­­su­­nun si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na 2014-cü il­­də da­­xil ol­­muş BTR-MD “Ra­­ kuş­­ka” zi­­reh­­li trans­­port­­yo­­ru BTR-D3 və BTRD-3 in­­dek­­si ilə də təq­­dim olu­­nur.

BMD-3 de­­san­­tın dö­­yüş ma­­şı­­nı­­nın ba­­za­ ­sın­­da is­­teh­­sal olun­­muş “Ra­­kuş­­ka” Ru­­si­­ ya Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin in­­ven­­ta­­rın­­da­­kı BTR-D ma­­şın­­la­­rı­­nı əvəz­­lə­­yə­­cək. Zi­­reh­­li trans­­port­­yor təy­­ya­­rə­­lər­­də və gə­­mi­­lər­­də ra­­hat da­­şı­­na bi­­lə­­cək şə­­kil­­də di­­zayn olu­­

44 AZERI DEFENCE

nub. Ma­­şı­­nın əsas si­­la­­hı ko­­man­­dir qül­­ lə­­sin­­də yer­­ləş­­di­­ril­­miş 7.62 çap­­lı pu­­lem­­ yot­­dur. Əla­­və ola­­raq, ma­­şı­­nın sol ön his­­səisin­­də də 7.62 çap­­lı pu­­lem­­yot qu­­ raş­­dı­­rı­­lıb.

Sü­­rü­­cü-me­­xa­­ni­­kin əra­­zi­­ni mü­­şa­­hi­­də et­­mə­­si üçün ma­­şın 3 ədəd pe­­ris­­kop­­la təc­­hiz olu­­nub. Əsas mü­­şa­­hi­­də apa­­ra­­tı­­ nın ge­­cə­­gör­­mə ci­­ha­­zı ilə də­­yiş­­di­­ril­­mə­­si də müm­­kün­­dür. Ma­­şın­­da­­kı ön sağ lyu­­ kun qar­­şı­­sın­­da da əla­­və ka­­me­­ra qo­­yu­­ lub. Ma­­şı­­nın qül­­lə­­sin­­də qu­­rul­­muş ni­­şan­ ­gah komp­­lek­­si ko­­man­­di­­rə mü­­şa­­hi­­də et­­mək və atəş aç­­maq im­­ka­­nı­­nı ya­­ra­­dır.

“Ra­­kuş­­ka”nın mü­­hər­­rik-trans­­mis­­si­­ya böl­­mə­­si ar­­xa his­­sə­­də yer­­lə­­şir. Çə­­ki­­si 13.2 ton təş­­kil edən “Ra­­kuş­­ka”nın he­­yə­ ­ti 2 nə­­fər, da­­şı­­dı­­ğı de­­sant sa­­yı 13 nə­­fər­ ­dir. 331 at gü­­cün­­də mü­­hər­­ri­­kə ma­­lik zi­­ reh­­li trans­­port­­yor na­­ha­­mar yol­­da 45-50 km/saat, şos­­se yol­­da 70 km/saat, su­­da am­­fi­­bi­­ya re­­ji­­min­­də 10 km/saat sü­­rət­­lə hə­­rə­­kət edir. Ma­­şın İL-76, AN-124 tip­­li təy­­ya­­rə­­lər­­də, həm­­çi­­nin Mi-26 he­­li­­kop­­ te­­ri­­nin xa­­ri­­ci as­­ma­­sın­­da da­­şı­­na bi­­lir.

“Ar­­ma­­ta” – Ru­­si­­ya tank sə­­na­­ye­­si­­ni önə çı­­xar­­dı Hər­­bi pa­­rad­­da ilk də­­fə nü­­ma­­yiş olun­ ­ uş T-14 “Ar­­ma­­ta” İkin­­ci Dün­­ya Mü­­ha­ m ­ri­­bə­­sin­­dən son­­ra is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­nan tank­­la­­rın üçün­­cü nə­­si­­li he­­sab olu­­nur.

Mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­rin mü­­la­­hi­­zə­­lə­­ri­­nə gö­­rə, tank is­­teh­­sa­­lın­­da “Ar­­ma­­ta”nın ana­­lo­­qu

yox­­dur. Tank­­da in­­di­­yə ki­­mi gö­­rün­­mə­­miş şə­­kil­­də konst­­ruk­­tor ye­­ni­­lik­­lə­­ri tət­­biq olu­­nub. Xü­­su­­sən də T-14-ün qül­­lə­­sin­­də ye­­ni­­lik­­lər­­dən ge­­niş is­­ti­­fa­­də olu­­nub. İlk də­­fə ola­­raq, tan­­kın eki­­pa­­jı dö­­yüş komp­ ­lekt­­lə­­rin­­dən kə­­nar­­da - zi­­reh­­li kap­­sul­­da yer­­ləş­­di­­ri­­lib. Bu, hət­­ta tan­­kın qül­­lə­­si güc­­lü mər­­mi zər­­bə­­si al­­dıq­­da be­­lə şəx­­si hey­­yə­­ti ölüm­­dən qo­­ru­­yur. Tank­­da­­kı dö­­ yüş sur­­sat­­la­­rı part­­la­­dıq­­da eki­­pa­­ja zə­­rər ye­­tir­­mir. Bun­­dan baş­­qa, tan­­kın mü­­hər­­rik və di­­gər hər­­kət­­ve­­ri­­ci ele­­ment­­lə­­ri bir-bi­­ rin­­dən izol­­ya­­si­­ya olun­­muş hal­­da yer­­ləş­ ­di­­ri­­lib. Üzə­­ri­­nə çə­­kil­­miş xü­­su­­si ör­­tük “Ar­­ma­ ­ta”nın ra­­diola­­ka­­si­­ya his­­so­­lun­­ma­­sı­­nı məh­­dud­­laş­­dı­­rır. İs­­teh­­sal­­çı “Ural­­va­­qon­­ za­­vod” Kon­­ser­­ni­­nin (UVZ) mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­ ­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, “Ar­­ma­­ta” üçün xü­­ su­­si ola­­raq ha­­zır­­lan­­mış 44S-SV-Ş mar­­ ka­­lı ye­­ni po­­lad zi­­reh is­­tə­­ni­­lən tank əley­ ­hi­­nə mər­­mi­­yə tab gə­­ti­­rə bi­­lə­­cək sə­­viy­­ yə­­də­­dir. Tank ak­­tiv və di­­na­­mik mü­­da­­fiə sis­­te­­mi ilə təc­­hiz olu­­nub. “Af­­qa­­nit” ak­­tiv mü­­da­­fiə sis­­te­­mi həm əl qum­­ba­­raatan­­la­ ­rın­­dan atı­­lan mər­­mi­­lə­­ri, həm tank əley­­ hi­­nə ra­­ket­­lə­­ri, həm də top­­lar­­dan atı­­lan mər­­mi­­lə­­ri aş­­kar­­la­­yır. “Af­­qa­­nit”in mas­­ka­­ lan­­ma ele­­ment­­lə­­ri tan­­kın dam his­­sə­­sin­­ də yer­­lə­­şib.

T-14-ün əsas özəl­­lik­­lə­­rin­­dən bi­­ri də yed­­di ədəd da­­yaq vər­­də­­nə­­si­­nə ma­­lik ol­­ma­­sı­­dır. Bu­­na qə­­dər tank­­lar al­­tı da­­yaq vər­­də­­nə­­si­­nə sa­­hib olub. Mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­rin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, bu ye­­ni­­lik plat­­for­­ma­­nın ma­­nevr qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­ni, gü­­cü­­nü və sü­­rə­­ti­­ni ar­­tı­­rır. 48 ton ümu­­mi çə­­ki­­yə, 1500 at gü­­ cün­­də 12 si­­lin­­dir­­li, X-şə­­kil­­li di­­zel mü­­hər­ ­ri­­kə sa­­hib tan­­kın mak­­si­­mal sü­­rə­­ti saat­­da 90 km təş­­kil edir. “Ar­­ma­­ta” in­­for­­ma­­si­­ya­ ­nın ida­­rə olun­­ma­­sı sis­­te­­mi­­nə (TİUS) ma­­ lik­­dir ki, bu da sü­­rü­­cü-me­­xa­­ni­­kin tan­­kın bü­­tün de­­tal­­la­­rı­­nı eki­­pa­­jın kap­­su­­lu tərk et­­mə­­dən yox­­la­­ma­­sı­­na im­­kan ve­­rir. Ümu­ ­mi­­lik­­də tak­­ti­­ki və tex­­ni­­ki xa­­rak­­te­­ris­­ka­­sı hə­­lə­­lik məx­­fi sax­­la­­nıl­­sa da mət­­buata sı­­ zan mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, “Ar­­ma­­ta” ey­­ni vaxt­ ­da 40 ye­­rüs­­tü və 25 ha­­va hə­­dəf­­lə­­ri­­ni iz­­lə­­mə­­yə im­­kan ve­­rən ra­­diola­­ka­­si­­ya sis­­ te­­mi ilə təc­­hiz olu­­nub.

Si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na gə­­lin­­cə, “Ar­­ma­­ta” 125 mm-lik top və mə­­sa­­fə­­dən ida­­rə edi­­lən pu­­lem­­yo­­tun yer al­­dı­­ğı in­­san­­sız qül­­lə ilə təc­­hiz olu­­nub. Bu top möv­­cud is­­tə­­ni­­lən mər­­mi­­ni, hət­­ta ida­­rəolu­­nan ra­­ket­­lər­­lə atəş aça bi­­lir. Gə­­lə­­cək­­də, se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­ ­la baş­­la­­nan­­dan son­­ra, tan­­ka 152 mm-lik to­­pun qu­­raş­­dı­­rıl­­ma­­sı nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Bu top­­dan açı­­lan atəş­­lə 5100 metr mə­­sa­­fə­­ də yer­­lə­­şən 1 metr qa­­lın­­lı­­ğın­­da zi­­re­­hi dəl­­mək müm­­kün ola­­caq. AD

TANITIM

S-70i­helikopterinin­ ASELSAN­tərəfindən­ hazırlanmış­kokpiti Foto:­ASELSAN

ASEL­­SAN-ın­avionik­ mo­­der­­ni­­zə­qa­­bi­­liy­­yət­­lə­­ri Tür­­ki­­yə­mü­­da­­fiə­sə­­na­­ye­­si­­nin­li­­der­şir­­kə­­ti­olan­ASEL­­SAN-ın­ön­­cül­­lük­et­­di­­yi­sa­­hə­­lər­­dən­bi­­ri­də­avioni­­ka­­dır.­ Bu­ sa­­hə­­də­ iş­­lə­­rə­ 1988-ci­ il­­də­ F-16­ təy­­ya­­rə­­lə­­ri­ üçün­ iner­­sial­ na­­vi­­qa­­si­­ya­ sis­­te­­mi­­nin­ is­­teh­­sa­­lı­ ilə­ baş­­la­­yan­ ASEL­­SAN­ar­­tıq­dün­­ya­­da­be­­lə­ava­­dan­­lıq­­la­­rı­is­­teh­­sal­və­ix­­rac­edən­az­­say­­lı­şir­­kət­­lər­­dən­bi­­ri­­nə­-­avionik­sis­­tem­ həl­­lə­­ri­tə­­min­edən­qu­­ru­­ma­çe­­vi­­ri­­lib.­­ Qeyd olunan dövrdən avionik sistemlərin hazırlanması və inteqrasiyası sahəsində də fəaliyyət göstərməyə başlayan ASELSAN, 1996­cı ildə “Cougar” helikopterlərinin birgə istehsal proqramı üçün GPS­li inersial navi­ qasiya sistemi, V/UHF hava radiostansiyası və ASELFLİR­200 hava termal görüş sistemini istehsal edib. Bu Türkiyənin helikopterlərin kritik elektronikasının milliləşdirilməsi yolu­ nun başlanğıcı hesab olunur.

1999­cu ildə “Black Hawk” helikopteri üçün mövcud avionik cihazlara əlavə olaraq Çox Funksiyalı Ekranlar və Nəzarət Ekranı kompleksinin istehsalına başlanılıb. Bu sis­

temlərin istehsalı eyni zamanda ASELSAN­a uçuş və kokpit idarəetməsi ilə bağlı proqram və sistem dizaynı kimi qabiliyyətləri qazandı­ rıb. Məhz əldə olunmuş bu kimi təcrübə sa­ yəsində 2001­ci ildə ASELSAN Quru Qoşun­ ları Komandanlığının inventarındakı “Black Hawk”, AH­1P “Cobra” və AH­1W “Super Cobra” helikopterlərinin avionik moderniza­ siyasını öz imkanları hesabına gerçəkləşdi­ rib.

ASELSAN­ın avionik inteqrasiya və mo­ dernizə sahəsində inkişafının nəticəsi olaraq, T­129 ATAK helikopterinə milli bir kompüte­ rin (xidməti kompüter) yaradılması üçün

45

TANITIM

2004­cü ildə ARGE­2004 layihəsi imzalanıb.

Layihədə milli və xüsusi olaraq yaradılan kompüter AH­1S “Cobra” helikopterinə in­ teqrasiya olunub. Raket atış testi də daxil ol­ maqla, layihə ilə bağlı fəaliyyətlər 2007­ci il­ də uğurla tamamlanıb. İlk helikopter modernizasiyasının ardınca, AS­532 “Cougar” və UH­1H helikopterlərinin avionik yenilənməsinə başlanılıb. Avionik ci­ hazların təslimatı ASELSAN, helikopterlərə inteqrasiyası isə Silahlı Qüvvələr tərəfindən həyata keçirilir.

Əldə edilən təcrübə sayəsində 2008­ci il­ də S­70, AB­205 və Mi­17 helikopterlərinin avionik modernizasiyası layihələrinə start ve­ rilib.

ASELSAN bu gün gəldiyi nöqtədə artıq hərbi helikopter kimi son dərəcə mürəkkəb və yüksək texnologiyaları özündə birləşdirən sistemlərin bütün kritik alt sistemlərini tama­ milə türk mühəndislərin iştirakı ilə yarada və istehsal edə biləcək səviyyəyə yetişib. Bunun nəticəsi olaraq, ASELSAN 2007­ci ildə imza­ lanan müqavilə ilə T­129 ATAK helikopteri­ nin həm avionik inteqrasiyası, həm də avionik və silah sistemlərinin dizaynı, yaradılması, istehsalı və tədarükünə məsul əsas şirkət olub. ATAK layihəsi çərçivəsində bir zərbə helikopterinin ən vacib hissələri olan xidməti kompü­ teri ilə yanaşı “Xidmət və ekran sistem­ ləri”, “Naviqasiya sistemləri”, “Silah ida­ rəetmə sistemləri”, “Rabitə sistemləri” və “Radioelektron mübarizə sistemləri” ASELSAN tərəfindən hazırlanaraq plat­ formaya inteqrasiyası gerçəkləşdirilib.

1999­cu ildən etibarən qazanmış ol­ duğu “Black Hawk” təcrübəsini S­70i he­ likopterləri ilə davam etdirən ASELSAN aviasiya standartlarına uyğun proqram və

46 AZERI DEFENCE

təchizat dizaynı ilə dünyanın ən modern avionika arxitekturasına malik S­70i helikop­ terində qurulmaq üçün idarə, naviqasiya, ra­ bitə və elektron hərb sistemlərinin tədarükü­ nü, o cümlədən inteqrasiyasını reallaşdırıb.

Türkiyədə istifadə edilən Mi­17 helikop­ terlərinin rabitə sistemlərinin modernizasiya­ sı da ASELSAN tərəfindən həyata keçirilib.

Standart S­70i helikopterinin idarəetmə sis­ temi yerinə “ASELSAN Xidməti İdarə Sistemi” bu helikopterə inteqrasiya edilib. Helikopterə ASELSAN 9681 V/UHF və HF radiostansiyala­ rı ilə etibarlı rabitə, ANS­510 inersial naviqa­ siya sistemi ilə həssas hərəkət qabiliyyəti, ASELSAN Elektron Hərb Paketi ilə özünü yüksək səviyyədə qoruma qabiliyyəti qazan­ dırılıb. Dünyada ilk dəfə olaraq ASELSAN Xidməti İdarə Sistemi ilə çox funksiyalı gö­ rüntülər bir sistemdə birləşdirilməklə, seyrü­ səfər, kokpit və rabitə idarəetməsi bir mər­ kəzdən həyata keçirilir.

ASELSAN rotorlu platformalar üçün həya­ ta keçirdiyi işlərlə yanaşı, 2004­cü ildən eti­ barən sabit qanadlı aviasiya plat­

formaları üçün də çalışmalarını davam etdirir.

Türkiyə Hava Qüvvələrinin F­4E döyüş təyya­ rələrinin modernizasiyası (“Şimşək” layihəsi) və RF­4E kəşfiyyat təyyarəsi (“İşıq” layihəsi) layihələri çərçivəsində seyrüsəfər, rabitə və uçuş idarəetmə sistemlərinin inteqrasiyası həyata keçirilib. Sözügedən layihələr 2010 və 2012­ci illərdə uğurla tamamlanıb.

2008­ci ildə Hava Qüvvələri Komandanlı­ ğının inventarındakı T­38 Başlanğıc Təlim Təyyarəsinin avionik modernizasiyası çərçi­ vəsində idarəetmə kompüteri və əməliyyat uşuş proqramı yaradılaraq, modernizə edilən avionik dəstin təyyarəyə inteqrasiyası reallaş­ dırılıb.

Yeni Nəsil Təhsil Təyyarəsi (“Hürkuş­B”) layihəsi çərçivəsində təyyarələr üzərinə yer­ ləşdiriləcək avionik cihazlar ASELSAN tərəfin­ dən yaradılmaqda olan Mərkəzi Nəzarət Kompüteri və Çox Funksiyalı Ekran cihazları­ na inteqrasiya edilir. Öz növbəsində, bu çər­ çivədə Aviasiya Vasitəsi Tətbiqi Proqramı (HUY) yaradılmaqdadır.

Türkiyənin pilotsuz uçuş aparatı ehtiyacını qarşılamaq üçün başla­ dılan “Anka” proqramında isə ASELSAN tərəfindən hazırlanan CATS Kəşf, Müşahidə və Nişan­ gah Sistemi, İdarəetmə Kompü­ teri, ANS­510 inersial naviqasiya sistemi və Uçuş Kontrol Kompü­ teri avadanlıqlarının platformaya inteqrasiyası həyata keçirilməkdə­ dir.

ASELSAN istər helikopter, istər­ sə də təyyarələrdə bu günə qədər qazandığı bilgi və təcrübə əsasın­ da hər cür hava platforması üçün avionik sistemlərin hazırlanması və inteqrasiyasını həyata keçirəcək inf­ rastruktura və təcrübəyə malikdir.

TEXNOLOGİYA

iyun-iyul 2015 47

ANALİZ

Er­­mə­­nis­­ta­­nın açıq və giz­­li si­­lah al­­ve­­ri: re­­­gional təh­­­did­­­lər ar­­­tır

Rə­­şad Sü­­ley­­ma­­nov Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz re­­gionun­­da Azər­­bay­­can, Gür­­cüs­­tan və Tür­­ki­­yə­­yə qar­­şı əsas­­sız əra­­zi id­­diasın­­da olan, elə­­cə də Azər­ ­bay­­can tor­­paq­­la­­rı­­nın 20%-ni iş­­ğal al­­tın­­da sax­­la­­yan Er­­mə­­nis­­tan müx­­tə­­lif öl­­kə­­lə­­rin dəs­­tə­­yi ilə si­­lah­­lan­­ma ten­­den­­si­ ­ya­­sı­­nı da­­vam et­­di­­rə­­rək, re­­gional təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi cid­­di təh­­did al­­tın­­da qo­­yur. Xa­­ric­­də­­ki er­­mə­­ni dias­­po­­ru­­nun və er­­mə­ ­ni­­pə­­rəst qüv­­və­­lə­­rin dəs­­tə­­yin­­dən mak­­si­­mum şə­­kil­­də ya­­rar­­la­­nan rəs­­mi İrə­­van si­­lah­­lan­­ma pro­­se­­si­­ni qey­­ri şəf­­faf şə­­kil­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­rir. Əsa­­sən də “qa­­ra ba­­zar” prin­­si­­pin­­dən is­­ti­­fa­­də edə­­rək müx­­tə­­lif öl­­kə­­lər üzə­­rin­­dən Er­­mə­­nis­­ta­ ­na si­­lah, hər­­bi tex­­ni­­ka və di­­gər mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı məh­­sul­­la­­rın ötü­­rül­­mə­­si pro­­se­­si da­­vam et­­mək­­də­­dir. BMT Adi Si­­lah­­lar Re­­gist­­ri­­nə alı­­cı (Er­­mə­­nis­­tan) və sa­­tı­­cı öl­­kə­­lə­­rin təq­­dim et­­dik­­lə­­ri mə­­lu­­mat­­lar, elə­­cə də or­­ta­­ya çı­­xan di­­gər fakt­­lar Er­­mə­­nis­­ta­­nın şəf­­faf si­­lah­­lan­­ma si­­ya­­sə­­ti yü­­rüt­­mə­­di­­yi­­ni, bey­­nəl­­xalq təş­­ki­­lat­­la­­rı al­­dat­­dı­­ğı­­nı sü­­bu­­ta ye­­ti­­rir.

S-300 ZRK

48 AZERI DEFENCE

ANALİZ

İq­­­ti­­­sa­­­di im­­­kan­­­la­­­rın ye­­­tər­­­siz­­­li­­­yi­­­nə bax­­­ ma­­­ya­­­raq, Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­nın si­­­lah­­­lan­­­ma pro­­­ se­­­si bu gün 4 is­­­ti­­­qa­­­mət üz­­­rə in­­­ki­­­şaf edir.

Bun­­­la­­­rı aşa­­­ğı­­­da­­­kı ki­­­mi qrup­­­laş­­­dır­­­maq olar: - Ru­­­si­­­ya tə­­­rə­­­fin­­­dən hər­­­bi əm­­­la­­­kın tə­­­mən­­­na­­­sız ba­­­ğış­­­lan­­­ma­­­sı - KTMT çər­­­çi­­­və­­­sin­­­də (əsa­­­sən Ru­­­si­­­ya­­­ dan) aşa­­­ğı qiy­­­mə­­­tə sa­­­tı­­­nal­­­ma­­­lar və di­­­gər döv­­­lət­­­lər­­­dən sa­­­tı­­­nal­­­ma­­­lar, - Er­­­mə­­­ni dias­­­po­­­ru­­­nun dəs­­­tə­­­yi ilə bey­­­nəl­­­xalq he­­­sa­­­bat­­­la­­­ra düş­­­mə­­­dən müx­­­tə­­­lif öl­­­kə­­­lər­­­dən si­­­lah id­­­xa­­­lı, - Yer­­­li is­­­teh­­­sal.

Ru­­si­­ya - Er­­mə­­nis­­ta­­nın əsas təc­­hi­­zat­­çı­­sı Ötən əs­­­rin 90-cı il­­­lə­­­ri­­­nin or­­­ta­­­la­­­rın­­­dan eti­­­ba­­­rən Ru­­­si­­­ya­­­dan Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na həm öz qiy­­­mə­­­ti­­­nə sa­­­tış­­­lar, həm də bö­­­yük həcm­ ­­də si­­­lah və hər­­­bi tex­­­ni­­­ka­­­nın ötü­­­rül­­­mə­­­si­­­ nə dair mə­­­lu­­­mat­­­lar döv­­­rü mət­­­buat­­­da mü­­­tə­­­ma­­­di ola­­­raq yer al­­­maq­­­da­­­dır. Be­­­lə ki, 1995-1996-cı il­­­lər­­­də Ru­­­si­­­ya Er­­­mə­­­nis­­­ ta­­­na tər­­­ki­­­bin­­­də “Scud” ope­­­ra­­­tiv-tak­­­tik ra­­­ket­­­lə­­­ri də da­­­xil ol­­­maq­­­la 1 mil­­­yard dol­ ­­lar də­­­yə­­­rin­­­də si­­­lah və tex­­­ni­­­ka ötü­­­rül­­­mə­­­ si­­­ni real­­­laş­­­dı­­­rıb. Son­­­ra­­­kı il­­­lər­­­də də bu pro­­­ses da­­­vam et­­­di­­­ri­­­lib. 2006-2007-ci il­­­ lər­­­də Ru­­­si­­­ya­­­nın Gür­­­cüs­­­tan­­­da­­­kı Axal­­­kə­­­lək və Ba­­­tu­­­mi hər­­­bi ba­­­za­­­la­­­rın­­­dan Er­­­mə­­­nis­­­ ta­­­na da­­­şı­­­nan əm­­­la­­­kın önəm­­­li qis­­­mi 102ci ba­­­za­­­ya de­­­yil, Er­­­mə­­­nis­­­tan Or­­­du­­­su­­­na ötü­­­rü­­­lüb. Er­­­mə­­­nis­­­tan Si­­­lah­­­lı Qüv­­­və­­­lə­­­ri­­­nə tə­­­mən­­­na­­­sız şə­­­kil­­­də ve­­­ril­­­miş bu əm­­­la­­­kın də­­­qiq həc­­­mi ba­­­rə­­­də hər han­­­sı in­­­for­­­ma­­­ si­­­ya möv­­­cud de­­­yil. Ru­­­si­­­ya­­­nın yal­­­nız 2005-2006-cı il­­­lər­­­də Gür­­­cüs­­­tan­­­da­­­kı ba­­­ za­­­sı­­­nın in­­­ven­­­ta­­­rın­­­dan çı­­­xar­­­dı­­­ğı 16 ədəd 2S3 “Akat­­­si­­­ya” özü­­­ye­­­ri­­­yən ar­­­til­­­le­­­ri­­­ya sis­­­ te­­­mi­­­ni Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na ba­­­ğış­­­la­­­ma­­­sı­­­na dair mə­­­lu­­­mat öz təs­­­di­­­qi­­­ni ta­­­pıb.

Er­­­mə­­­nis­­­tan özü­­­nün BMT-nin Adi Si­­­ lah­­­lar re­­­gist­­­ri­­­nə təq­­­dim et­­­di­­­yi mə­­­lu­­­mat­ ­­lar­­­da Ru­­­si­­­ya­­­dan yal­­­nız məh­­­dud say­­­da ki­­­çik çap­­­lı si­­­lah­­­lar sa­­­tın al­­­dı­­­ğı­­­nı gös­­­tə­­­rib.

Di­­­gər sa­­­tı­­­nal­­­ma­­­la­­­rı­­­nı isə açıq­­­la­­­ma­­­yıb.

Mə­­­sə­­­lən, he­­­sa­­­ba­­­ta gö­­­rə, rəs­­­mi İrə­­­van Ru­­­si­­­ya­­­dan 300 ədəd PM, 300 ədəd PMM, 3 ədəd PSM mar­­­ka­­­lı ta­­­pan­­­ça, 3 ədəd VSS “Vin­­­to­­­rez” mar­­­ka­­­lı snay­­­per tü­­ ­fən­­­gi, 480 ədəd AK-105 mar­­­ka­­­lı av­­­to­­­ mat, 36 ədəd RPK-74M əl pu­­­lem­­­yo­­­tu, 32 ədəd KC-23 ka­­­ra­­­bi­­­ni, 52 ədəd SV-98 snay­­­per tü­­­fən­­­gi, 60 ədəd GP-30 lü­­­ləal­­­tı qum­­­ba­­­raatan, 10 ədəd 6G30 qum­­­ba­­­ra­­­ ta­­­nı alıb. La­­­kin Ru­­­si­­­ya rəs­­­mi mən­­­bə­­­lə­­­ri­­­ nin açıq­­­la­­­dı­­­ğı in­­­for­­­ma­­­si­­­ya­­­lar, elə­­­cə də üzə çı­­­xan tək­­­zi­­­bo­­­lun­­­maz fakt­­­lar rəs­­­mi

Ermənistan Ordusunun inventarındakı MİLAN TƏİRK qurğusu. Foto: İnternet

İrə­­­va­­­nın si­­­lah ti­­­ca­­­rə­­­ti­­­nə dair xə­­­bər­­­lə­­­rin BMT-dən giz­­­lə­­­dil­­­di­­­yi­­­ni de­­­mə­­­yə əsas ve­­­ rir. Bu­­­na mi­­­sal ki­­­mi bir ne­­­çə fak­­­tı gös­­­tər­ ­­mək olar.

2013-cü il­­­də Er­­­mə­­­nis­­­tan­­­da ke­­­çi­­­ri­­­lən hər­­­bi pa­­­rad­­­da nü­­­ma­­­yiş olu­­­nan 3 komp­­­ leks “Toç­­­ka-U” ope­­­ra­­­tiv-tak­­­ti­­­ki ra­­­ket­­­lə­­­rin Ru­­­si­­­ya tə­­­rə­­­fin­­­dən aşa­­­ğı qiy­­­mə­­­tə Er­­­mə­­­ nis­­­ta­­­na sa­­­tıl­­­dı­­­ğı bil­­­di­­­ri­­­lir. 2013-cü il­­­də Er­­­mə­­­nis­­­tan me­­­diası or­­­du­­­nun tə­­­lim­­­lə­­­rin­­­ də 2C7 “Pion” özü­­­ye­­­ri­­­yən haubit­­­sa­­­la­­­rın­­­ dan is­­­ti­­­fa­­­də et­­­mə­­­si ba­­­rə­­­də mə­­­lu­­­mat ya­­­yıb. Qeyd olu­­­nan ta­­­ri­­­xə­­­dək Er­­­mə­­­nis­­­ tan Or­­­du­­­su­­­nun si­­­lah­­­lan­­­ma­­­sın­­­da nə “Toç­­­ka-U” ope­­­ra­­­tiv-tak­­­tik ra­­­ket­­­lə­­­ri, nə də “Pion” top­­­la­­­rı möv­­­cud ol­­­ma­­­yıb. Er­­­ mə­­­ni me­­­diasın­­­da “Pion”la­­­rın da “Toç­­­ ka-U” komp­­­leks­­­lə­­­ri ki­­­mi Ru­­­si­­­ya­­­dan alın­­­ ma­­­sı xə­­­bər­­­lə­­­ri­­­nə rast gə­­­li­­­nir. Bu sa­­­tı­­­nal­­­ ma ba­­­rə­­­də in­­­for­­­ma­­­si­­­ya da bey­­­nəl­­­xalq he­­­sa­­­bat­­­lar­­­da yer al­­­ma­­­yıb. BMT-yə təq­­­ dim olu­­­nan he­­­sa­­­bat­­­lar­­­da be­­­lə bir ötü­­­ rül­­­mə öz ək­­­si­­­ni tap­­­ma­­­yıb.

Ru­­­si­­­ya­­­nın BMT-yə təq­­­dim et­­­di­­­yi he­­­ sa­­­bat­­­lar­­­da 2013-cü il­­­də Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na 50 ədəd tank əley­­­hi­­­nə ida­­­rə olu­­­nan ra­­­ket komp­­­lek­­­si (qiy­­­mə­­­ti $5 mil­­­yon – bö­­­yük eh­­­ti­­­mal­­­la “Fa­­­qot” və “Kor­­­net”), 35 ədəd ədəd T-72 tan­­­kı ($50 mil­­­yon), 110 ədəd BTR-80/82A ($30 mil­­­yon) sa­­­tıl­­­dı­­­ğı ək­­­si­­­ni ta­­­pıb.

Dün­­­ya Si­­­lah Ti­­­ca­­­rə­­­ti­­­nin Ana­­­li­­­zi Mər­­­ kə­­­zi­­­nin (SAM­­­TO) son he­­­sa­­­ba­­­tı­­­na gö­­­rə, 2013-cü il­­­də Ru­­­si­­­ya müəs­­­si­­­sə­­­lə­­­rin­­­də Er­­­ mə­­­nis­­­tan Or­­­du­­­su­­­na məx­­­sus 50 ədəd BMP-2 pi­­­ya­­­da dö­­­yüş ma­­­şı­­­nı mo­­­der­­­ni­­­zə edi­­­lib. Mər­­­kə­­­zin mə­­­lu­­­ma­­­tı­­­na gö­­­rə, Er­­­ mə­­­nis­­­tan 2011-ci il­­­də Ru­­­si­­­ya­­­dan 2 ədəd

Mi-24 zər­­­bə he­­­li­­­kop­­­te­­­ri, 2009-cu il­­­də 4 komp­­­leks S-300PS, açıq­­­lan­­­ma­­­yan say­­­da QAZ-2975 “Tiqr” zi­­­reh­­­li av­­­to­­­mo­­­bi­­­li, 2004-cü il­­­də 2 ədəd İl-76M hər­­­bi nəq­­­liy­ ­­yat təy­­­ya­­­rə­­­si, 2003-cü il­­­də 2 ədəd Mi-8İV, 5 ədəd Mi-8MT, 2001-ci il­­­də 1 ədəd Mi-24P he­­­li­­­kop­­­te­­­ri əl­­­də edib.

Bu­­­nun­­­la bə­­­ra­­­bər, Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­nın 20132014-cü il­­­lər­­­də Ru­­­si­­­ya­­­nın “AFM Ser­­­viz” şir­­­kə­­­tin­­­dən 4 komp­­­leks “Pte­­­ro E-5” tip­­­li pi­­­lot­­­suz uçuş apa­­­ra­­­tı (PUA) sa­­­tın alın­­­ma­ ­­sı­­­na dair in­­­for­­­ma­­­si­­­ya da he­­­sa­­­bat­­­lar­­­dan giz­­­lə­­­di­­­lib. İs­­­teh­­­sal­­­çı şir­­­kə­­­tin baş di­­­rek­­­to­­­ ru Əmir Və­­­li­­­yev “Aviaport” say­­­tı­­­na mü­­­ sa­­­hi­­­bə­­­sin­­­də bu PUA-la­­­rın Er­­­mə­­­nis­­­tan FHN üçün sa­­­tıl­­­dı­­­ğı­­­nı de­­­sə də, ötən il İrə­ ­­van­­­da Or­­­du­­­nun ar­­­se­­­na­­­lı ilə ta­­­nış­­­lıq sər­­­ gi­­­sin­­­də uçuş apa­­­rat­­­la­­­rı­­­nın bir qis­­­mi­­­nin X-55 adı al­­­tın­­­da Er­­­mə­­­nis­­­tan Mü­­­da­­­fiə Na­­­zir­­­li­­­yi­­­nin is­­­ti­­­fa­­­də­­­sin­­­də yer al­­­dı­­­ğı üzə çı­­­xıb.

Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­nın mü­­­da­­­fiə na­­­zi­­­ri Ru­­­si­­­ya me­­­diası­­­na mü­­­sa­­­hi­­­bə­­­sin­­­də 2011-2014cü il­­­lər­­­də Ru­­­si­­­ya­­­nın KA­­­MAZ şir­­­kə­­­tin­­­dən yü­­­zə ya­­­xın hər­­­bi yük av­­­to­­­mo­­­bi­­­li sa­­­tın alın­­­dı­­­ğı­­­nı söy­­­lə­­­yib. Qeyd edək ki, bir ne­­ ­çə il­­­dir KA­­­MAZ-ın Er­­­mə­­­nis­­­tan­­­da xid­­­mət mər­­­kə­­­zi də fəaliy­­­yət gös­­­tə­­­rir. Bun­­­dan baş­­­qa, Er­­­mə­­­nis­­­tan Mü­­­da­­­fiə Na­­­zir­­­li­­­yi 2014-cü il­­­də Er­­­mə­­­nis­­­tan-Azər­­­bay­­­can sər­­­hə­­­din­­­də is­­­ti­­­fa­­­də et­­­mək üçün Ru­­­si­­­ya­­­ ya 50 ədəd “Fa­­­ra” ra­­­da­­­rı si­­­fa­­­riş ve­­­rib.

Ru­­­si­­­ya­­­nın “Mu­­­rom Ra­­­dio öl­­­çü ci­­­haz­­­ la­­­rı” za­­­vo­­­du­­­nun (MZRP) il­­­lik he­­­sa­­­ba­­­tın­­­da 2013-cü il­­­də Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­nın si­­­fa­­­ri­­­şi ilə müəs­­­si­­­sə­­­də “Kas­­­ta-2E2” üç­­­koor­­­di­­­nat­­­lı ra­­­diolo­­­ka­­­si­­­ya stan­­­si­­­ya­­­sı­­­nın çat­­­dı­­­rıl­­­ma­­­sı­­­ na dair in­­­for­­­ma­­­si­­­ya yer alır. Ötən il­­­lər­­­də

49

ANALİZ

Rusiyanın “Almaz­Antey” və “Qranit” şir­ kətləri tərəfindən Ermənistanın sifarişi üzrə müxtəlif məhsulların çatdırılması­ nın davam etdirildiyi bu qurumların səhmdarları üçün hazırladıqları illik he­ sabatlarda qeyd olunub.

Rəsmi hesabatlarla yanaşı, müxtəlif mənbələrdən mediaya sızan məlumatla­ ra görə, Rusiya təmənnasız olaraq, 2012­ ci ilin avqust ayında 102­ci bazanın an­ barından Ermənistan Ordusuna açıqlan­ mayan sayda BMP­2 və BMP­3 piyada döyüş maşınları, BTR­80 bazasında R­149 komanda­qərargah maşını, BTR­ 70 və BTR­80, 152 mm çaplı 2A65 “Ms­ ta­B”, 152 mm çaplı 2A36 “Giatsin­B”, 2S3M “Akatsiya”, həmçinin 122, 240, 300 mm reaktiv mərmilər, 100, 122 və 152 mm çaplı artilleriya döyüş sursatları, tanklar üçün 125 mm çaplı mərmilər, bir divizion “Kub” zenit­raket kompleksi, S­300 ZRK­lər üçün 5B55K, 5B55R və 5B55U tipli idarə olunan raketlər, aviasi­ ya üçün idarə olunmayan S­8 və S5 ra­ ketləri, idarə olunan X­25ML və R­60M raketləri bağışlayıb.

Di­­gər­öl­­kə­­lər­­dən­ sa­­tı­­nal­­ma­­lar­ Ermənistan Rusiya ilə yanaşı müxtəlif ölkələrdən silah, hərbi texnika və digər müdafiə təyinatlı məhsulların satınalma­ larını həyata keçirməkdədir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Ermənistanın özü­ nün rəsmi hesabatlarında bu informasi­ yalar qismən və ya heç qeyd olunmasa da satıcı dövlətlərin açıqladığı hesabat­

Çindən­satın­alınmış­ 8­ədəd­WM-80­reaktiv­atəş­ sistemi­İrəvanda­hərbi­paradda­keçid­zamanı.

Foto:­İnternet

50 AZERI DEFENCE

larda bəzi rəqəmlər öz əksini tapır.

1999­cu ildə Ermənistanın Çindən 8 ədəd WM­80, 2010­2013­cü illərdə Çin­ dən 6 ədəd AR­1A reaktiv yaylım atəş sistemi alması hesabatlarda qeyd olu­ nub. AZERİ DEFENCE olaraq, fevral ayın­ da BƏƏ­nin paytaxtı Abu Dabi şəhərin­ də keçirilmiş İDEX­2015 sərgisində Çinin NORİNCO şirkətindən əldə etdiyimiz məlumata görə, “hazırda Ermənistanla danışıqlar masasında daha fərqli artille­ riya sistemləri var”. Burada söhbətin da­ ha uzaq mənzilə və dəqiqliyə malik artil­ leriya sistemlərindən getdiyi bildirilsə də, konkret hansı sistemlərin alğı­satqı­ sının müzakirə mövzusu olduğu söylə­ nilmir.

BMT Adi Silahlar Registrində və satıcı ölkələrin ixracat raporlarında yer alan bilgilərə görə, Ermənistan 2004­cü ildə Slovakiyadan 10 ədəd Su­25 hücum təy­ yarəsi, 2007­ci ildə Belarusdan 7 ədəd D­30 topu, İtaliyadan 660 ədəd markası açıqlanmayan tüfəng və karabin, Serbi­ yadan 250 ədəd 12.7 mm “Black Arrow” snayper tüfəngi, 100 ədəd 30 mm çaplı AQM­17 dəzgahlı qumbaraatan, 2008­ci ildə yenə İtaliyadan 478 ədəd tüfəng və karabin, Filippindən 61 ədəd 45/9 mm çaplı tapança, 40 ədəd snayper tüfəngi, 2003­2010­cu illərdə Ukraynadan 4 ədəd L­39 təlim təyyarəsi, 230 ədəd ta­ pança, 60 ədəd snayper tüfəngi, 16500 ədəd avtomat, 2501 ədəd pulemyot, Avstriyadan 50 ədəd “Glock” markalı ta­ pança, Bosniya və Hersoqovinadan 200 ədəd minaatan, Montoneqrodan 16 ədəd D­30 haubitsası, 2013­cü ildə CAR­

dan 100 ədəd tapança­pulemyot alıb.

SAMTO­nun hesabatlarında Ermənis­ tan Müdafiə Nazirliyi ilə Polşanın “Bu­ mar Labedy” şirkəti arasında T­72 tank­ larının modernləşdirilməsinə dair müqa­ vilənin imzalandığı qeyd olunub. Dəyəri 100 milyon dollar təşkil edən müqavilə­ yə əsasən 2015­ci ilin sonuna qədər 84 ədəd T­72 tankı modernləşdirilərək PT­72U səviyyəsinə çatdırılmalıdır. Er­ mənilərin “razm.info” hərbi portalı isə modernləşmə nəticəsində tanklara yeni mühərrik, dinamik zireh qurulduğunu, rabitə sisteminin yeniləndiyini, habelə yeni müşahidə qurğuları, atış kontrol sistemi və videokameralarla təchiz olun­ duğunu açıqlayıb.

Giz­­li­sa­­tı­­nal­­ma­­lar Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Ermə­ nistanın əsas silah alqı­satqısı demək olar gizli yollarla və Albaniya, Yunanıs­ tan, Kipr, Polşa, Fransa, Moldova, Ukray­ na, Livan, Hindistan daxil olmaqla bəzi ölkələrin şirkətləri üzərindən həyata ke­ çirilir. Gizli silahlanmada xaricdəki ermə­ ni diasporunun dəstəyi və maliyyəsin­ dən də geniş istifadə olunur. Bununla bağlı indiyədək kifayət qədər faktlar aş­ karlanıb.

Ermənistanın gizli yolla silahlanma­ sında daha çox yerli silah idxal­ixracatçı­ sı olan “DG Arms Corporotion” şirkətinin adı keçir. Bu şirkət Montoneqronun MDİ (Montenegro Defence Industry) Albani­ yanın MEİCO və Bosniyanın UNİS hərbi sənaye qrupu ilə sıx əlaqələrə malikdir.

ANALİZ

Ermənistan MN inventarındakı Ptero-E5 (X55) PUA. Rusiyadan 4 kompleks alınıb. Foto: İnternet

Həm “DG Arms”ın, həm də MDİ-nin adı 2012-ci il­­­də Li­­­vi­­­ya və Su­­­ri­­­ya­­­ya qa­­­nun­­­suz si­­­lah sa­­­tı­­­şın­­­da hal­­­la­­­nır. Mə­­­lu­­­mat üçün bil­­­di­­­rək ki, ca­­­ri ilin ap­­­rel ayın­­­da MDİ şir­­­ kə­­­ti özəl­­­ləş­­­dir­­­mə proq­­­ra­­­mı çər­­­çi­­­və­­­sin­­­də Ser­­­bi­­­ya­­­nın “CPR Im­­­pex LLC” və İs­­­railin “A.T.L At­­­lan­­­tic Tech­­­no­­­logy Ltd.” şir­­­kə­­­ti­­­nin qur­­­du­­­ğu kon­­­sor­­­siuma sa­­­tı­­­lıb. Qeyd edək ki, “CPR Im­­­pex LLC” də Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na giz­ ­­li si­­­lah sa­­­tı­­­şı ilə məş­­­ğul olan şir­­­kət­­­lər si­­­ ya­­­hı­­­sın­­­da­­­dır.

Tür­­­ki­­­yə 2007-ci il­­­də Al­­­ba­­­ni­­­ya­­­nın si­­­lah və hər­­­bi tex­­­ni­­­ka ix­­­ra­­­cat­­­çı­­­sı olan MEİCO şir­­­kə­­­ti tə­­­rə­­­fin­­­dən Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na si­­­lah yü­­­kü gön­­­də­­­ri­­­lən 60 kon­­­tey­­­ner­­­lik gə­­­mi­­­nin bo­­ ­ğaz­­­lar­­­dan ke­­­çi­­­di­­­nə ica­­­zə ve­­­ril­­­mə­­­yə­­­rək, ge­­­ri qay­­­ta­­­rıb. Dur­­­res-Po­­­ti-İrə­­­van marş­­­ ru­­­tu üz­­­rə hə­­­ya­­­ta ke­­­çi­­­ri­­­lən bu si­­­lah ix­­­ra­­­cı son­­­ra­­­kı mər­­­hə­­­lə­­­də ha­­­va nəq­­­liy­­­ya­­­tın­­­dan is­­­ti­­­fa­­­də olun­­­maq­­­la ye­­­ri­­­nə ye­­­ti­­­ri­­­lib. Hə­­­ min dövr­­­də Al­­­ba­­­ni­­­ya­­­nın baş na­­­zi­­­ri ol­­­ muş Sa­­­li Be­­­ri­­­şa gə­­­mi­­­də­­­ki 60 kon­­­tey­­­ner­­­ də Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na ağır ar­­­til­­­le­­­ri­­­ya və sur­­­sat gön­­­də­­­ril­­­di­­­yi­­­ni qeyd edib. MEİCO şir­­­kə­­­ti­ ­­nin baş di­­­rek­­­to­­­ru isə yer­­­li me­­­diaya açıq­ ­­la­­­ma­­­sın­­­da Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na si­­­lah sa­­­tı­­­şı­­­nın qa­­­nun çər­­­çi­­­və­­­sin­­­də hə­­­ya­­­ta ke­­­çi­­­ril­­­di­­­yi­­­ni, rəs­­­mi İrə­­­van­­­dan 75 mm-lik və 122 mm-lik ar­­­til­­­le­­­ri­­­ya sis­­­tem­­­lə­­­rin­­­dən iba­­­rət bö­­­yük si­­­lah par­­­ti­­­ya­­­sı si­­­fa­­­riş al­­­dıq­­­la­­­rı­­­nı qeyd et­­­miş­­­di. Er­­­mə­­­nis­­­tan və Al­­­ba­­­ni­­­ya­­­ nın adı­­­çə­­­ki­­­lən şir­­­kə­­­ti ara­­­sın­­­da tək­­­cə mi­­­ naatan sur­­­sat­­­la­­­rı­­­nın al­­­ğı-sa­­­tı­­­qı­­­sı­­­na dair mü­­­qa­­­vi­­­lə­­­nin də­­­yə­­­ri 7 mil­­­yon ABŞ dol­­­lar təş­­­kil edib.

Mə­­­lu­­­mat üçün bil­­­di­­­rək ki, Er­­­mə­­­nis­­­tan pre­­­zi­­­den­­­ti Serj Sər­­­kis­­­ya­­­nın ailə biz­­­ne­­­si­­­nə da­­­xil olan “DG Arms Cor­­­po­­­ra­­­tion” şir­­­kə­ ­­ti Sey­­­şel ada­­­la­­­rın­­­da qey­­­diy­­­yat­­­dan keç­­­ miş və ha­­­zır­­­da baş ofi­­­si İn­­­gil­­­tə­­­rə­­­də yer­­­ lə­­­şən “Moss­­­ton En­­­gi­­­neering” şir­­­kə­­­ti­­­nin tö­­­rə­­­mə müəs­­­si­­­sə­­­si­­­dir. Bu şi­­­rə­­­tin adı BMT-nin si­­­lah em­­­bar­­­qo­­­su­­­nun po­­­zul­­­ma­­­ sı, qa­­­nun­­­suz si­­­lah ti­­­ca­­­rə­­­ti ilə bağ­­­lı bir çox qa­­­ran­­­lıq mə­­­sə­­­lə­­­lər­­­də hal­­­la­­­nır. Müx­­­tə­­­lif öl­­­kə­­­lər­­­dən Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na hər­­­bi tə­­­yi­­­nat­­­lı məh­­­sul id­­­xa­­­lı, elə­­­cə də Er­­­mə­­­nis­­­tan­­­dan si­­­lah ix­­­ra­­­ca­­­tı məhz bu “ana-ba­­­la” şir­­­kət üzə­­­rin­­­dən hə­­­ya­­­ta ke­­­çi­­­ri­­­lir. Adı­­­çə­­­ki­­­lən şir­ ­­kət ey­­­ni za­­­man­­­da Bir­­­ləş­­­miş Ərəb Əmir­­­ lik­­­lə­­­ri­­­nin “İn­­­ter­­­na­­­tional Gol­­­den Group” və İN­­­KAS şir­­­kə­­­ti ilə sıx ti­­­ca­­­ri əla­­­qə­­­lə­­­rə ma­­­lik­­­dir və so­­­nun­­­cu şir­­­kə­­­tin zi­­­reh­­­lən­­­dir­ ­­di­­­yi av­­­to­­­mo­­­bil­­­lə­­­rin Er­­­mə­­­nis­­­tan­­­da sa­­­tı­­­şı­­­nı təş­­­kil edir.

“DG Arms Cor­­­po­­­ra­­­tion” şir­­­kə­­­ti­­­nin Er­­ ­mə­­­nis­­­ta­­­na si­­­lah da­­­şı­­­ma­­­sı ilə bağ­­­lı mü­­­ hüm fakt­­­lar­­­dan bi­­­ri fakt 2006-cı ilə tə­­­sa­ ­­düf edir. Mon­­­to­­­neq­­­ro­­­dan Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na ilk si­­­lah ötü­­­rül­­­mə­­­si əmə­­­liy­­­ya­­­tı MDİ-nin o dövr­­­kü di­­­rek­­­to­­­ru Zo­­­ran Dam­­­ja­­­no­­­vi­­­çin rəh­­­bər­­­li­­­yi al­­­tın­­­da hə­­­ya­­­ta ke­­­çi­­­ri­­­lib. 2011ci il­­­də qa­­­nun­­­suz si­­­lah əmə­­­liy­­­ya­­­tı­­­na (o, Li­­­vi­­­ya və Su­­­ri­­­ya­­­ya si­­­lah sa­­­tı­­­şı­­­na gö­­­rə it­­­ ti­­­ham olu­­­nub) gö­­­rə ver­­­di­­­yi ifa­­­də­­­də Dam­­­ja­­­no­­­viç Sey­­­şel ada­­­la­­­rın­­­da qey­­­diy­­­ yat­­­da olan “Moss­­­ton En­­­gi­­­neering” şir­­­ kə­­­ti va­­­si­­­tə­­­si ilə Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na si­­­lah sat­­­dı­­­ ğı­­­nı təs­­­diq­­­lə­­­yə­­­rək, İrə­­­va­­­na İl-76 təy­­­ya­­­ rə­­­si va­­­si­­­tə­­­si ilə hər bi­­­rin­­­də 40 ton ol­­­

maq­­­la 39 reys si­­­lah və sur­­­sat gön­­­də­­­ril­­­ di­­­yi­­­ni bil­­­di­­­rib. Təd­­­qi­­­qat­­­çı jur­­­na­­­list Ma­­­ri Bas­­­ta­­­şevs­­­ki isə möv­­­zu haq­­­da araş­­­dır­­­ ma­­­sın­­­da ya­­­zır ki, üzə çı­­­xan sə­­­nəd­­­lər­­­də Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na gön­­­də­­­ril­­­miş reys­­­lər­­­də Dam­­­ja­­­no­­­vi­­­çin söy­­­lə­­­dik­­­lə­­­rin­­­dən fərq­­­li ola­­­raq, tank əley­­­hi­­­nə ra­­­ket­­­lə­­­rin, ha­­­be­­­lə RPQ tip­­­li qum­­­ba­­­raatan­­­la­­­rın ol­­­du­­­ğu ək­­­ si­­­ni ta­­­pıb. Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na si­­­lah da­­­şı­­­ma­­­la­­­rı “Sout­­­hern Air­­­li­­­nes”, “Ayk Air” (bu aviaşir­ ­­kə­­­tin adı 2011 və 2013-cü il­­­lər­­­də BMTnin qa­­­nun­­­suz si­­­lah ti­­­ca­­­rə­­­ti ilə bağ­­­lı mə­­­ ru­­­zə­­­lə­­­rin­­­də ke­­­çir), “Ski­­­va Air” və “Ta­­­ron Air” şir­­­kət­­­lə­­­ri va­­­si­­­tə­­­si ilə ye­­­ri­­­nə ye­­­ti­­­ri­­­lib və təy­­­ya­­­rə­­­lər Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­nın “Zvart­­­nos” ha­­­va li­­­ma­­­nı­­­na de­­­yil “Ere­­­bu­­­ni” aero­­­por­­­ tu­­­na enib. Mə­­­sə­­­lə ilə bağ­­­lı apa­­­rı­­­lan araş­­­dır­­­ma­­­lar za­­­ma­­­nı mə­­­lum olub ki, adı­­­çə­­­ki­­­lən aviaşir­­­kət­­­lə­­­rə məx­­­sus, qey­­­ diy­­­yat nöm­­­rə­­­lə­­­ri tez-tez də­­­yiş­­­di­­­ri­­­lən təy­­­ya­­­rə­­­lər Bal­­­kan və Qaf­­­qaz re­­­gionun­­­ dan Kon­­­qo, Su­­­dan, BƏƏ və Əf­­­qa­­­nıs­­­tan is­­­ti­­­qa­­­mə­­­tin­­­də də mü­­­tə­­­ma­­­di şə­­­kil­­­də şüb­­­hə­­­li uçuş­­­lar hə­­­ya­­­ta ke­­­çi­­­rib­­­lər. M. Bas­­­ta­­­şevs­­­ki 2009-cu il­­­də Ser­­­bi­­­ya­­­nın “CPR Im­­­pex”, “Mel­­­va­­­le” şir­­­kət­­­lə­­­ri ilə “DG Arms” ara­­­sın­­­da Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na giz­­­li si­­­lah trans­­­fe­­­ri­­­nə dair an­­­laş­­­ma­­­nın əl­­­də olun­­­ du­­­ğu­­­nu ya­­­zır. Onun bil­­­dir­­­di­­­yi­­­nə gö­­­rə, ra­­­zı­­­laş­­­ma sə­­­nəd­­­lə­­­rin­­­də adı­­­çə­­­ki­­­lən şir­­­ kət­­­lə­­­rin Uk­­­ray­­­na­­­dan və di­­­gər öl­­­kə­­­lər­­­ dən Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na si­­­lah və dö­­­yüş sur­­­sat­­­ la­­­rı­­­nın trans­­­fe­­­ri real­­­laş­­­dır­­­ma­­­sı ək­­­si­­­ni ta­­­ pıb.

2012-ci il­­­də Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na Uk­­­ray­­­na və

51

ANALİZ

Mol­­­do­­­va­­­dan ana­­­lo­­­ji for­­­ma­­­da – giz­­­li si­­­lah ötü­­­rül­­­mə­­­si­­­nə dair da­­­ha bir fakt üzə çı­­­xıb.

2011-ci il­­­də Mol­­­do­­­va­­­dan Lat­­­vi­­­ya­­­nın “LatS­­­pe­­­cEx­­­ports” şir­­­kə­­­ti va­­­si­­­tə­­­si ilə si­­­lah və sur­­­sat ötü­­­rül­­­mə­­­si­­­nə dair im­­­za­­­lan­­­mış mü­­­qa­­­vi­­­lə 2012-ci il­­­də yer­­­li me­­­diaya sı­­­ zan­­­dan son­­­ra rəs­­­mi Kşin­­­yov fak­­­tı mü­­­da­­­ fiə na­­­zi­­­ri sə­­­viy­­­yə­­­sin­­­də təs­­­diq et­­­mə­­­yə məc­­­bur ol­­­du. Mü­­­da­­­fiə Na­­­zir­­­li­­­yi əv­­­vəl­­­cə Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na köh­­­nəl­­­miş, is­­­ti­­­fa­­­də­­­yə ya­­­rar­­­ sız si­­­lah növ­­­lə­­­ri sa­­­tıl­­­dı­­­ğı­­­nı bə­­­yan edib.

La­­­kin son­­­ra­­­dan mə­­­lum olub ki, Mer­­­ku­­­ leş­­­tı hər­­­bi aerod­­­ro­­­mun­­­dan İrə­­­va­­­na yo­­­la sa­­­lı­­­nan təy­­­ya­­­rə­­­lə­­­rə dö­­­yü­­­şə ya­­­rar­­­lı si­­­lahsur­­­sat yük­­­lə­­­nib. Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na sa­­­tı­­­lan si­­­ lah­­­lar sı­­­ra­­­sın­­­da “Fa­­­qot” və “Kon­­­kurs” tip­­­li tank əley­­­hi­­­nə ra­­­ket komp­­­leks­­­lə­­­ri, ha­­­be­­­lə 1500 ədəd S-8 ida­­­rə olun­­­ma­­­yan aviasi­­­ya ra­­­ke­­­ti­­­nin ol­­­ma­­­sı öz təs­­­di­­­qi­­­ni ta­­­pıb. Sa­­­tı­­­ lan si­­­lah­­­la­­­rın ba­­­zar qiy­­­mə­­­ti­­­nin 5 mil­­­yon dol­­­lar­­­dan çox ol­­­du­­­ğu bil­­­di­­­ril­­­sə də mü­­­da­ ­­fiə na­­­zi­­­ri Vi­­­ta­­­li Ma­­­ri­­­nut­­­sa par­­­la­­­ment­­­də çı­­­xı­­­şı za­­­ma­­­nı bu si­­­lah və sur­­­sat­­­la­­­rın İrə­­­va­ ­­na 3.3 mil­­­yon dol­­­la­­­ra sa­­­tıl­­­dı­­­ğı­­­nı de­­­yib.

2012-ci ilin av­­­qust ayın­­­da Uk­­­ray­­­na­­­nın “Uk­­­rin­­­maş” Döv­­­lət Xa­­­ri­­­ci Ti­­­ca­­­rət və İn­­­ves­ ­­ti­­­si­­­ya Fir­­­ma­­­sı ilə “DG Arms Cor­­­po­­­ra­­­tion” şir­­­kə­­­ti ara­­­sın­­­da bö­­­yük miq­­­dar­­­da si­­­lah al­­­ ğı-sa­­­tı­­­qı­­­sı­­­na dair mü­­­qa­­­vi­­­lə­­­nin im­­­za­­­lan­­­ ma­­­sı fak­­­tı və bu­­­nu əks et­­­di­­­rən sə­­­nəd­­­lər aş­­­kar­­­la­­­nıb. Mü­­­qa­­­vi­­­lə er­­­mə­­­ni fir­­­ma­­­sı va­­­si­­­ tə­­­si ilə si­­­lah və tex­­­ni­­­ka­­­nın üçün­­­cü öl­­­kə­­­yə - BƏƏ-yə sa­­­tı­­­şı­­­nı nə­­­zər­­­də tut­­­sa da bu çər­­­çi­­­və­­­də Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na da müəy­­­yən si­­­lah ötü­­­rül­­­mə­­­si real­­­la­­­şıb. Si­­­lah­­­la­­­rın tran­­­zi­­­ti Al­­ ­ba­­­ni­­­ya üzə­­­rin­­­dən ye­­­ri­­­nə ye­­­ti­­­ri­­­lib. Mə­­­lu­­­ ma­­­ta gö­­­rə, bu mü­­­qa­­­vi­­­lə üz­­­rə Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­ na reak­­­tiv yay­­­lım atəş sis­­­tem­­­lə­­­ri, müx­­­tə­­­lif

52 AZERI DEFENCE

haubit­­­sa­­­lar, ha­­­be­­­lə atı­­­cı si­­­lah­­­lar ve­­­ri­­­lib.

Di­­­gər si­­­lah sa­­­tı­­­şı fak­­­tı isə Fran­­­sa-Al­­­ ma­­­ni­­­ya is­­­teh­­­sa­­­lı olan Mİ­­­LAN tank əley­­­hi­ ­­nə ida­­­rə olu­­­nan ra­­­ket­­­lə­­­rin Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na sa­­­tı­­­şı ilə bağ­­­lı­­­dır. Bir ne­­­çə il əv­­­vəl Er­­­mə­­­ nis­­­tan Mü­­­da­­­fiə Na­­­zir­­­li­­­yi­­­nin təş­­­kil et­­­di­­­yi sər­­­gi­­­dən üzə çı­­­xan gö­­­rün­­­tü­­­lər­­­də er­­­mə­­­ni­ ­­lə­­­rin si­­­lah­­­lan­­­ma­­­sın­­­da Mİ­­­LAN komp­­­lek­­­si­­­ nin ol­­­ma­­­sı fak­­­tı bəl­­­li ol­­­du. Mə­­­lu­­­mat­­­la­­­ra gö­­­rə, Er­­­mə­­­nis­­­tan Yu­­­na­­­nıs­­­tan­­­dan 20 ədəd Mİ­­­LAN sis­­­te­­­mi əl­­­də edib. Yu­­­na­­­nıs­­­tan Er­­­ mə­­­nis­­­tan Or­­­du­­­su­­­nun kadr ha­­­zır­­­lı­­­ğın­­­da, o cüm­­­lə­­­dən müx­­­tə­­­lif dö­­­yüş sur­­­sat­­­la­­­rı və op­­­tik sis­­­tem­­­lər­­­lə təc­­­hi­­­za­­­tın­­­da da önəm­­­li rol oy­­­na­­­yır.

Baş­­­qa bir fakt Ya­­­po­­­ni­­­ya­­­nın “Hi­­­no” şir­­­ kə­­­ti­­­nin is­­­teh­­­sa­­­lı olan tank da­­­şı­­­yı­­­cı­­­la­­­rın Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na sa­­­tıl­­­ma­­­sı ilə bağ­­­lı­­­dır. Ru­­­si­­­ya­ ­­nın St­­­ra­­­te­­­gi­­­ya və Tex­­­no­­­lo­­­gi­­­ya­­­la­­­rın Ana­­­li­­­zi Mər­­­kə­­­zi­­­nin (AST) say­­­tın­­­da er­­­mə­­­ni­­­lə­­­rin iş­­­ğa­­­lı al­­­tın­­­da­­­kı Azər­­­bay­­­can əra­­­zi­­­lə­­­rin­­­dən ha­­­zır­­­lan­­­mış fo­­­to­­­re­­­por­­­taj­­­da er­­­mə­­­ni­­­lə­­­rin üzə­­­ri­­­nə Qa­­­ra­­­bağ­­­da­­­kı se­­­pa­­­rat­­­çı re­­­ji­­­min “emb­­­le­­­mi­­­ni” vur­­­du­­­ğu bu tex­­­ni­­­ka­­­lar­­­dan is­­­ti­­­fa­­­də fak­­­tı ək­­­si­­­ni ta­­­pıb. Azər­­­bay­­­can me­­­diasın­­­da 2012-ci il­­­də bu ba­­­rə­­­də xə­­­ bər­­­lər çıx­­­dıq­­­dan son­­­ra Ya­­­po­­­ni­­­ya tə­­­rə­­­fi rəs­­­mən Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na heç bir hər­­­bi tə­­­yi­­­ nat­­­lı ma­­­şın sat­­­ma­­­dı­­­ğın bə­­­yan edib. AZE­­­ Rİ DE­­­FEN­­­CE-nin dip­­­lo­­­ma­­­tik mən­­­bə­­­lər­­­dən əl­­­də et­­­di­­­yi mə­­­lu­­­ma­­­ta gö­­­rə, Er­­­mə­­­nis­­­tan bu ma­­­şın­­­la­­­rı Ru­­­si­­­ya­­­da­­­kı di­­­ler fir­­­ma­­­dan alıb. Sa­­­tış za­­­ma­­­nı məh­­­sul mül­­­ki is­­­ti­­­fa­­­də­­­çi adı­­­na rəs­­­mi­­­ləş­­­di­­­ri­­­lib.

Hər­­­bi mü­­­na­­­qi­­­şə­­­lə­­­rin epi­­­sent­­­rin­­­də olan Li­­­van­­­la Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­nın “is­­­ti mü­­­na­­­si­­­bət­­­lə­­­ri” də heç ki­­­mə sirr de­­­yil. Bi­­­rin­­­ci Qa­­­ra­­­bağ mü­­­ha­­­ri­­­bə­­­sin­­­də Li­­­van­­­da ya­­­şa­­­yan er­­­mə­­­ni­­­

lər­­­dən təş­­­kil olun­­­muş si­­­lah­­­lı dəs­­­tə­­­lər Azər­­­bay­­­can əra­­­zi­­­lə­­­ri­­­nin iş­­­ğa­­­lı və dinc əha­­­li­­­yə qar­­­şı soy­­­qı­­­rım­­­la­­­rın təş­­­ki­­­lin­­­də fəal iş­­­ti­­­rak edib­­­lər. Bu gün də Li­­­van Er­­­mə­­­nis­­­ ta­­­na Av­­­ro­­­pa­­­dan və di­­­gər öl­­­kə­­­lər­­­dən müx­­­tə­­­lif hər­­­bi tex­­­no­­­lo­­­gi­­­ya­­­la­­­rın ötü­­­rül­­­mə­ ­­sin­­­də va­­­si­­­tə­­­çi öl­­­kə ki­­­mi çı­­­xış et­­­mək­­­də­­­dir.

Bu pro­­­ses­­­də Li­­­van Mü­­­da­­­fiə Na­­­zir­­­li­­­yi­­­nin mü­­­hüm ida­­­rə­­­lə­­­rin­­­dən bi­­­ri­­­nə rəh­­­bər­­­lik edən er­­­mə­­­ni əsil­­­li ge­­­ne­­­ral mü­­­hüm rol oy­­ ­na­­­yır. Məhz bu öl­­­kə­­­nin Mü­­­da­­­fiə Na­­­zir­­­li­­­yi­ ­­nin və Li­­­van qey­­­diy­­­yat­­­lı hər­­­bi şir­­­kət­­­lər va­­­si­­­tə­­­si ilə Er­­­mə­­­nis­­­tan Or­­­du­­­su­­­na yar­­­dım (?) adı al­­­tın­­­da ötən il 50 komp­­­lekt İta­­­li­­­ya is­­­teh­­­sa­­­lı olan mi­­­na de­­­tek­­­to­­­ru, ha­­­be­­­lə tank əley­­­hi­­­nə ida­­­rə olu­­­nan ra­­­ket komp­­­ lek­­­si və mi­­­naatan ötü­­­rü­­­lüb.

Hin­­­dis­­­ta­­­nın mü­­­da­­­fiə sə­­­na­­­ye­­­si sek­­­to­­­ run­­­da fəaliy­­­yət gös­­­tə­­­rən şir­­­kət­­­lər­­­lə mü­­­ na­­­si­­­bə­­­ti ge­­­niş­­­lən­­­dir­­­mə­­­yə xü­­­su­­­si önəm ve­­­rən rəs­­­mi İrə­­­van bu­­­nun üçün bə­­­zi şir­­­ nik­­­lən­­­di­­­ri­­­ci ad­­­dım­­­lar da atır. Hin­­­dis­­­tan­­­da hər­­­bi sər­­­gi­­­lər­­­də yük­­­sək rüt­­­bə­­­li nü­­­ma­­­yən­ ­­də he­­­yə­­­ti ilə təm­­­sil olu­­­nan Er­­­mə­­­nis­­­tan Mü­­­da­­­fiə Na­­­zir­­­li­­­yi bu öl­­­kə­­­dən xü­­­su­­­si tə­­­yi­ ­­nat­­­lı­­­lar üçün yün­­­gül də­­­bil­­­qə, mü­­­hən­­­disis­­­teh­­­kam bir­­­lik­­­lə­­­ri üçün qo­­­ru­­­yu­­­cu ge­­­yim­ ­­lər, ha­­­be­­­lə hə­­­dəf sis­­­tem­­­lə­­­ri və atış si­­­mul­­­ ya­­­tor­­­la­­­rı alıb.

Er­­­mə­­­nis­­­tan döv­­­lət­­­lə­­­ra­­­ra­­­sı hər­­­bi mü­­­na­ ­­qi­­­şə­­­ni əsas gə­­­ti­­­rə­­­rək Azər­­­bay­­­can və Er­­­ mə­­­nis­­­ta­­­na si­­­lah em­­­bar­­­qo­­­la­­­rı tət­­­biq edən Qər­­­bi Av­­­ro­­­pa öl­­­kə­­­lə­­­rin­­­dən də müx­­­tə­­­lif çap­­­lı si­­­lah­­­lar və op­­­tik ni­­­şan­­­gah­­­lar əl­­­də edib. AZE­­­Rİ DE­­­FEN­­­CE-nin er­­­mə­­­ni mən­­­ bə­­­lə­­­rin­­­də apar­­­dı­­­ğı araş­­­dır­­­ma­­­lar za­­­ma­­­nı mə­­­lum olub ki, son 5 il­­­də Er­­­mə­­­nis­­­tan İn­­­ gil­­­tə­­­rə­­­nin “Ac­­­cu­­­racy In­­­ter­­­na­­­tional” şir­­­kə­­­ tin­­­dən AX .338/AXMC, CAR-ın “Tru­­­ve­­­lo” şir­­­kə­­­tin­­­dən “Tru­­­ve­­­lo CMS” .50 BMG (12.7x99mm) və Fran­­­sa­­­nın “PGM Pre­­­ci­­­ sion” şir­­­kə­­­tin­­­dən “PGM Mi­­­ni-He­­­ca­­­te .338” və “Ul­­­ti­­­ma Ra­­­tio” snay­­­per tü­­­fəng­­­lə­ ­­ri alıb. Xü­­­su­­­si­­­lə, mü­­­na­­­qi­­­şə tə­­­rəf­­­lə­­­ri­­­nə si­­­ lah sa­­­tı­­­şı­­­na em­­­bar­­­qo qoy­­­du­­­ğu­­­nu elan edən İn­­­gil­­­tə­­­rə və Fran­­­sa­­­nın bu si­­­lah­­­la­­­rı­­­ nın er­­­mə­­­ni or­­­du­­­sun­­­da ne­­­cə pey­­­da ol­­­ma­ ­­sı bə­­­zi sual­­­lar do­­­ğu­­­rur. Bö­­­yük Bri­­­ta­­­ni­­­ya­­­ nın Azər­­­bay­­­can­­­da­­­kı sə­­­fir­­­li­­­yi mə­­­sə­­­lə ilə bağ­­­lı mət­­­buata ver­­­di­­­yi açıq­­­la­­­ma­­­da Fran­­­ sa­­­da­­­kı di­­­ler fir­­­ma­­­ya cə­­­mi 2 ədəd AX .338/ AXMC snay­­­per tü­­­fən­­­gi sa­­­tıl­­­dı­­­ğı­­­nı və ora­­­ dan da sər­­­gi­­­də nü­­­ma­­­yiş üçün Er­­­mə­­­nis­­­ta­ ­­na gö­­­tü­­­rül­­­dü­­­yü­­­nü bə­­­yan edib. La­­­kin er­­­ mə­­­ni me­­­diası, xü­­­su­­­si­­­lə də bu si­­­lah­­­la­­­rın gö­­­rün­­­tü­­­lə­­­ri­­­ni ilk ya­­­yım­­­la­­­yan “razm.in­­­fo” say­­­tı söh­­­bə­­­tin bir ne­­­çə de­­­yil, çox say­­­da snay­­­per tü­­­fən­­­gin­­­dən get­­­di­­­yi­­­ni bil­­­di­­­rir.

“Ac­­­cu­­­racy In­­­ter­­­na­­­tional” şir­­­kə­­­ti­­­nin nü­­­ma­­­ yən­­­də­­­lə­­­ri isə 2014-cü ilin ap­­­rel ayın­­­da Ma­­­lay­­­zi­­­ya­­­da ke­­­çi­­­ril­­­miş DSA-2014 sər­­­gi­­­

ANALİZ

Cənubi Koreya istehsalı olan “Shumits” EO sistemi qurulmuş maşın hərbi paradda. Foto: news.am

sin­­­də AZE­­­Rİ DE­­­FEN­­­CE-nin əmək­­­da­­­şı ilə söh­­­bət­­­lə­­­rin­­­də Cə­­­nu­­­bi Qaf­­­qaz öl­­­kə­­­lə­­­ri­­­nə sa­­­tış­­­la­­­rın Gür­­­cüs­­­tan­­­da yer­­­lə­­­şən di­­­le­­­ri tə­­­ rə­­­fin­­­dən hə­­­ya­­­ta ke­­­çi­­­ril­­­di­­­yi­­­ni, bu di­­­ler va­­­ si­­­tə­­­si ilə Gür­­­cüs­­­tan və Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na si­­­lah sat­­­dıq­­­la­­­rı­­­nı bil­­­di­­­rib­­­lər. Bu­­­ra­­­da baş­­­qa bir sual da mey­­­da­­­na çı­­­xır. Adə­­­tən si­­­lah və hər­­­bi tə­­­yi­­­nat­­­lı məh­­­sul­­­lar, ha­­­be­­­lə on­­­la­­­rın is­­­teh­­­sa­­­lın­­­da is­­­ti­­­fa­­­də olu­­­na bi­­­lə­­­cək kom­­­ po­­­nent­­­lə­­­rin sa­­­tı­­­şın­­­da son is­­­ti­­­fa­­­də­­­çi (end user) tə­­­ləb edən bu öl­­­kə­­­lə­­­rin mü­­­va­­­fiq ix­­­ rac nə­­­za­­­rət ida­­­rə­­­lə­­­ri snay­­­per tü­­­fəng­­­lə­­­ri­­­ nin sa­­­tıl­­­dı­­­ğı öl­­­kə üçün bu­­­nu nə­­­dən tə­­­ləb et­­­mə­­­yib­­­lər? Ən ma­­­raq­­­lı­­­sı da bu­­­dur ki, hə­­­min si­­­lah­­­la­­­rın önəm­­­li qis­­­mi iş­­­ğal al­­­tın­­­ da­­­kı Azər­­­bay­­­can əra­­­zi­­­lə­­­ri­­­nə dis­­­lo­­­ka­­­si­­­ya olun­­­muş Er­­­mə­­­nis­­­tan Or­­­du­­­su­­­nun hər­­­bi his­­­sə­­­lə­­­ri­­­nin is­­­ti­­­fa­­­də­­­si­­­nə da­­­xil edi­­­lib.

Er­­­mə­­­nis­­­tan Or­­­du­­­su­­­nun xü­­­su­­­si tə­­­yi­­­ nat­­­lı­­­la­­­rı­­­nın si­­­lah­­­lan­­­ma­­­sın­­­da yer alan “PGM Mi­­­ni-He­­­ca­­­te .338” və “Ul­­­ti­­­ma Ra­­­ tio” snay­­­per tü­­­fəng­­­lə­­­ri­­­nin isə 2011-2013cü il­­­lər­­­də sa­­­tın alın­­­dı­­­ğı gü­­­man edi­­­lir və sa­­­tı­­­nal­­­ma həc­­­mi ba­­­rə­­­də də­­­qiq in­­­for­­­ma­­­ si­­­ya­­­lar da möv­­­cud de­­­yil. Er­­­mə­­­nis­­­tan or­­­ du­­­su­­­nun in­­­ven­­­ta­­­rın­­­da yer alan bu si­­­lah ilk də­­­fə 2013-cü il­­­də KİV nü­­­ma­­­yən­­­də­­­lə­­­ri­ ­­nin Noem­­­ber­­­yan­­­da­­­kı xü­­­su­­­si tə­­­yi­­­nat­­­lı­­­la­­­rın tə­­­li­­­min­­­də apar­­­dı­­­ğı çə­­­ki­­­liş za­­­ma­­­nı üzə çı­­­ xıb. İn­­­ter­­­net­­­də yer alan mə­­­lu­­­ma­­­ta gö­­­rə, “PGM Mi­­­ni-He­­­ca­­­te”nin sa­­­tı­­­şı ilə dün­­­ya­­­ nın ta­­­nın­­­mış si­­­lah is­­­teh­­­sal­­­çı­­­sı olan Bel­­­çi­­­ ka­­­nın “FN Hers­­­tal” şir­­­kə­­­ti məş­­­ğul olur. Bu

si­­­lah­­­la­­­rı is­­­teh­­­sal edən şir­­­kə­­­tin Er­­­mə­­­nis­­­ tan­­­da di­­­le­­­ri qis­­­min­­­də yer­­­li “As­­­par Arms” şir­­­kə­­­ti çı­­­xış edir. Bu­­­nu adı­­­çə­­­ki­­­lən şir­­­kət öz in­­­ter­­­net say­­­tın­­­da da gös­­­tə­­­rib.

Er­­­mə­­­nis­­­tan 2013-cü il­­­də CAR-ın “Tru­ ­­ve­­­lo” şir­­­kə­­­tin­­­dən sa­­­tın al­­­dı­­­ğı “Tru­­­ve­­­lo CMS” .50 BMG (12.7x99mm) çap­­­lı snay­­­ per tü­­­fəng­­­lə­­­ri Er­­­mə­­­nis­­­tan Si­­­lah­­­lı Qüv­­­və­­­ lə­­­ri­­­nin sülh­­­mə­­­ram­­­lı ta­­­bo­­­ru­­­nun və xü­­­su­­­si tə­­­yi­­­nat­­­lı ala­­­yı­­­nın snay­­­per böl­­­mə­­­si­­­nin is­­­ti­ ­­fa­­­də­­­sin­­­də­­­dir.

2010-2014-cü il­­­lər­­­də Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­nın si­­­lah­­­lan­­­ma­­­sı­­­na Fin­­­lan­­­di­­­ya­­­nın “Sa­­­ko” şir­­­ kə­­­ti­­­nin is­­­teh­­­sa­­­lı olan TRG M-10 və TRG42 snay­­­per tü­­­fəng­­­lə­­­ri də da­­­xil olub. Er­­­ mə­­­nis­­­ta­­­na “As­­­par Arms” şir­­­kə­­­ti tə­­­rə­­­fin­­­ dən id­­­xal olun­­­muş bu si­­­lah­­­lar KTMT-nin Er­­­mə­­­nis­­­tan­­­da 2013-cü il­­­də ke­­­çi­­­ri­­­lən tə­­­ lim­­­lə­­­rin­­­də nü­­­ma­­­yiş et­­­di­­­ri­­­lib. Qeyd edək ki, “As­­­par Arms” bu dö­­­nəm­­­də op­­­tik sis­­­ tem­­­lə­­­rin is­­­teh­­­sa­­­lı sa­­­hə­­­sin­­­də Al­­­ma­­­ni­­­ya­­­ nın ta­­­nın­­­mış “Sch­­­midt & Ben­­­der” şir­­­kə­ ­­tin­­­dən Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na snay­­­per tü­­­fəng­­­lə­­­ri üçün ni­­­şan­­­gah­­­la­­­rın id­­­xa­­­lı­­­nı da təş­­­kil edib. Son ola­­­raq may ayı­­­nın 9-da er­­­mə­ ­­ni­­­lə­­­rin iş­­­ğal et­­­dik­­­lə­­­ri Azər­­­bay­­­ca­­­nın Şu­­­şa və Xan­­­kən­­­di şə­­­hər­­­lə­­­rin­­­də ke­­­çir­­­dik­­­lə­­­ri təd­­­bir­­­lər­­­də nü­­­ma­­­yiş olu­­­nan snay­­­per tü­­ ­fəng­­­lə­­­ri­­­nin üzə­­­rin­­­də “Sch­­­midt & Ben­­­ der” şir­­­kə­­­ti­­­nin is­­­teh­­­sa­­­lı olan op­­­tik ni­­­ şan­­­gah­­­lar yer alıb. Fo­­­to­­­lar­­­dan gö­­­rün­­­dü­ ­­yü qə­­­dər “Sch­­­midt & Ben­­­der” op­­­tik ni­­­ şan­­­gah­­­la­­­rı PGM-338, SV-98 və Er­­­mə­­­nis­

­­ tan is­­­teh­­­sa­­­lı olan snay­­­per tü­­­fəng­­­lə­­­ri­­­nin komp­­­lekt­­­ləş­­­di­­­ril­­­mə­­­sin­­­də is­­­ti­­­fa­­­də olu­­­nur.

Qeyd edək ki, “As­­­par Arms” şir­­­kə­­­ti tə­­­rə­ ­­fin­­­dən si­­­lah id­­­xa­­­lı ilə ya­­­na­­­şı li­­­sen­­­zi­­­ya əsa­­­sın­­­da “Ka­­­laş­­­ni­­­kov” av­­­to­­­ma­­­tı və VSS snay­­­per tü­­­fən­­­gi­­­nin ba­­­za­­­sın­­­da ASS-300 və ASR-300 snay­­­per tü­­­fəng­­­lə­­­ri is­­­teh­­­sal edil­­­mək­­­də­­­dir.

Araş­­­dır­­­ma­­­lar za­­­ma­­­nı Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­nın Cə­­­nu­­­bi Ko­­­rey­­­dan da müx­­­tə­­­lif elekt­­­roop­­­tik sis­­­tem­­­lə­­­rin id­­­xa­­­lı üçün tex­­­no­­­lo­­­gi­­­ya trans­­­fer et­­­di­­­yi mə­­­lum olub. “LT-Pyr­­­kal” şir­­­kə­­­ti­­­nin nəq­­­liy­­­yat va­­­si­­­tə­­­si üzə­­­rin­­­də ha­­­ zır­­­la­­­dı­­­ğı elekt­­­ro-op­­­tik mü­­­şa­­­hi­­­də sis­­­te­­­mi kom­­­bi­­­na­­­si­­­ya­­­sı­­­nın əsas ele­­­men­­­ti ki­­­mi Cə­­ ­nu­­­bi Ko­­­re­­­ya­­­nın “C & S Se­­­cu­­­rity” şir­­­kə­­­ti­­­ nin is­­­teh­­­sa­­­lı olan “Shu­­­mits” elekt­­­ro-op­­­tik sis­­­te­­­min­­­dən is­­­ti­­­fa­­­də olu­­­nur. Bu mü­­­şa­­­hi­­­ də sis­­­te­­­mi 2011 və 2013-cü il­­­lər­­­də İrə­­­ van­­­da­­­kı hər­­­bi pa­­­rad­­­da, müx­­­tə­­­lif vaxt­­­lar­­­ da Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­nın döv­­­lət rəh­­­bər­­­li­­­yi­­­nin cəb­­­hə xət­­­ti­­­nə sə­­­fər­­­lə­­­ri za­­­ma­­­nı nü­­­ma­­­yiş olu­­­nub. Mə­­­lu­­­ma­­­ta gö­­­rə, er­­­mə­­­ni tə­­­rə­­­fi bu sis­­­te­­­mi ha­­­zır şə­­­kil­­­də Ko­­­re­­­ya­­­dan al­­­dıq­­­dan son­­­ra onun proq­­­ram tə­­­mi­­­na­­­tı­­­nı yer­­­li müəs­­­si­­­sə­­­də ha­­­zır­­­la­­­yır və üzə­­­rin­­­də bə­­­zi əla­­­və­­­lər edir. Ha­­­zır­­­da Er­­­mə­­­nis­­­tan Or­­­du­­­ su­­­nun si­­­lah­­­lan­­­ma­­­sın­­­da nəq­­­liy­­­yat va­­­si­­­tə­­­si ba­­­za­­­sın­­­da və tri­­­pod üzə­­­rin­­­də olan 60-a ya­­­xın bu sis­­­tem­­­dən ol­­­ma­­­sı­­­na dair mə­­­lu­­­ mat­­­lar möv­­­cud­­­dur.

Qərb tex­­­no­­­lo­­­gi­­­ya­­­la­­­rı­­­nın Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­na trans­­­fe­­­rin­­­də bu il­­­dən er­­­mə­­­ni-pol­­­yak bir­­­ gə müəs­­­si­­­sə­­­si ki­­­mi fəaliy­­­yə­­­tə baş­­­la­­­yan “Lu­­­ba­­­wa Ar­­­me­­­nia” şir­­­kə­­­ti də rol oy­­­na­­­ ma­­­ğa baş­­­la­­­yıb. 2014-cü ilin de­­­kabr ayın­ ­­da Er­­­mə­­­nis­­­ta­­­nın Mü­­­da­­­fiə Na­­­zir­­­li­­­yi “Lu­­­ ba­­­wa Ar­­­me­­­nia” şir­­­kə­­­ti ilə 80 dəst 3D mul­­­tis­­­pekt­­­ral ör­­­tü­­­yün (hər dəs­­­tə 12 ədəd 6x3 m öl­­­çü­­­də ör­­­tük da­­­xil­­­dir) çat­­­dı­­­rıl­­­ma­­­ sı­­­na dair 1 mil­­­yon ABŞ dol­­­la­­­rı də­­­yə­­­rin­­­də mü­­­qa­­­vi­­­lə bağ­­­la­­­yıb. Ca­­­ri ilin yan­­­var ayın­­­ da isə Er­­­mə­­­nis­­­tan Mü­­­da­­­fiə Na­­­zir­­­li­­­yi ilə “Lu­­­ba­­­wa Ar­­­me­­­nia” şir­­­kə­­­ti ara­­­sın­­­da 3D ka­­­mufl­­­yaj­­­la­­­rın sa­­­tın alın­­­ma­­­sı­­­na dair əla­­­və 190 min ABŞ dol­­­la­­­rı də­­­yə­­­rin­­­də mü­­­qa­­­vi­­­lə im­­­za­­­la­­­nıb. Şir­­­kət rəs­­­mi in­­­ter­­­net say­­­tın­­­da hə­­­min ka­­­mufl­­­yaj­­­la­­­rın Er­­­mə­­­nis­­­tan­­­da­­­kı za­­ ­vo­­­dun­­­da is­­­teh­­­sal olu­­­na­­­ca­­­ğı­­­nı bə­­­yan edib. Mü­­­qa­­­vi­­­lə üz­­­rə nə­­­zər­­­də tu­­­tu­­­lan məh­­­sul­­­la­­­rın çat­­­dı­­­rıl­­­ma­­­sı­­­na ap­­­rel ayın­­­da baş­­­la­­­nı­­­lıb və iyun ayın­­­da ye­­­kun­­­laş­­­ma­­­lı­­­ dır. Ca­­­ri il ər­­­zin­­­də müəs­­­si­­­sə Er­­­mə­­­nis­­­tan Si­­­lah­­­lı Qüv­­­və­­­lə­­­ri üçün fər­­­di ka­­­mufl­­­yaj­­­la­­­ rın, bə­­­dən zi­­­re­­­hi­­­nin, də­­­bil­­­qə­­­lə­­­rin və zi­­­ reh­­­li tex­­­ni­­­ka­­­la­­­rın imi­­­ta­­­tor­­­la­­­rı­­­nın is­­­teh­­­sa­­­lı­ ­­na baş­­­la­­­ma­­­ğı plan­­­laş­­­dı­­­rır. Qeyd edək ki, Er­­­mə­­­nis­­­tan Mü­­­da­­­fiə Na­­­zir­­­li­­­yi in­­­di­­­yə­­­dək bir­­­ba­­­şa şə­­­kil­­­də Pol­­­şa­­­nın “Lu­­­ba­­­wa S.A” şir­­­kə­­­tin­­­dən 20 mil­­­yon dol­­­lar də­­­yə­­­rin­­­də müx­­­tə­­­lif məh­­­sul­­­lar sa­­­tın alıb. AD

53

TANITIM Almaniya­istehsalı­ olan­RAST­sistemi

A.Hüseynov Ki­­çik­öl­­çü­­lü,­iti­sü­­rət­­li­gə­­mi­­lə­­rə­tə­­lə­­ba­­tın­art­­ma­­sı­­on­­lar­üçün­ya­­xın­qo­­ru­­ma­və­ya­­xın­mə­­sa­­fə­­də­dö­­yüş­­lə­­ri­apar­­maq­ üçün­ yük­­sək­ də­­qiq­­li­­yə­ ma­­lik­ mo­­dul­­yar­ si­­lah­ sis­­tem­­lə­­ri­­nin­ ha­­zır­­lan­­ma­­sı­ zə­­ru­­rə­­ti­­ni­ mey­­da­­na­ çı­­xa­­rır.­ Ötən­ əs­­rin­ 90-cı­il­­lə­­rin­­dən­baş­­la­­ya­­raq,­bu­sa­­hə­­də­dün­­ya­­nın­apa­­rı­­cı­mü­­da­­fiə­tex­­no­­loq­­la­­rı­tə­­rə­­fin­­dən­müx­­tə­­lif­si­­lah­kom­­bi­­na­si­­ya­­la­­rı­ ya­­ra­­dıl­­maq­­da­­dır.­ Bu­ is­­ti­­qa­­mət­­də­ da­­ha­ çox­ “air­ burst”­ sur­­sat­­lar­­la­ be­­lə­ atəş­ aça­ bi­­lən­ 25­ mm-dən­ 40­ mm-dək­ka­­libr­­lər­­də­gə­­mi­top­­la­­rı­və­on­­la­­ra­uy­­ğun­­laş­­dı­­rıl­­mış­dö­­yüş­mo­­dul­­la­­rı­­nın­ha­­zır­­lan­­ma­­sı­diq­­qə­­ti­çə­­kir.­ Artıq bu kontekstdə ABŞ Dəniz Qüvvələri müəyyən addımlar atmağa başlayıb. Mövcud və yeni inşa olunan gəmilərdə böyük kalibrli topların əhəmiyyətli hissəsini 30 və 40 mm­lik toplarla əvəz edilməsi prosesi aparılır.

ABŞ Dəniz Qüvvələrinin DDG­1000 “Zumwalt” sinifli esmineslərinin hazırda inşası davam edən yeni nümunələrində əvvəlki gəmilərdən fərqli ola­ raq 57 mm Mk 110 CIGS topunun təkmilləşdirilmiş bir lüləli 30 mm “General Dynamics Mk 46” topu ilə əvəzlənməsi qərara alınıb. 2016­cı və 2017­ci illərdə hazır olacaq esmineslərin, eləcə də LCS gə­ milərinin silahlanması üçün cari ilin yanvar ayında 26.2 milyon dollar dəyərində Mk 46 topunun alın­ ması üçün ilk sifariş yerləşdirilib. “General Dyna­ mics” şirkətinin məlumatına görə, aparılmış tək­ milləşdirmələr nəticəsində Mk 46 topunun atış mənzili və tezatma qabiliyyəti artırılıb. 4 min metr effektiv atış uzaqlığına malik olan Mk 46 topu gündüz, gecə və pis hava şərtlərində döyüş atışla­ rı həyata keçirmək üçün zəruri olan elektro­optik sistemlərlə təchiz olunub. Qeyd edək ki, ana silahı iki tərəfdən sursatla qidalanan “Bushmaster Mk 44 Mod 2” topu olan bu artilleriya sisteminin atış tempi dəqiqədə 200 mərmidir. +45 ,̊ ­12 ̊ dərəcə şaquli bucaq altında atəş açmağı bacaran, çəkisi 1415 kq təşkil edən bu top proqramlaşdırılan mər­

milər də daxil olmaqla 20­dək növdə sursatlardan atəş açmağa uyğunlaşdırılıb.

Kiçik çaplı gəmi toplarından bəhs edərkən İta­ liyanın tanınmış silah istehsalçısı “OTO Melara”nın son onillikdə bazara təqdim etdiyi bir neçə model üzərində xüsusi dayanmaq gərəkdir. “OTO Mela­ ra”nın 3 lüləli 20 mm QAU­19A topuna malik HITROLE®­20M artilleriya komp­ leksi 750 sursat tutumuna ma­ likdir. Yaxın dəniz və hava hə­ dəfləri ilə mübarizə üçün nəzər­

54 AZERI DEFENCE BAE­Systems­Mk­4­

də tutulan HITROLE­nin əsas silahı 20 mm x 102 mm “Gatling” topudur. Artilleriya sisteminin mo­ dulyar dizaynı onu ehtiyaca uyğun olaraq “Gat­ ling” tipli 12.7 mm­lik pulemyot, 40 mm­lik avto­ matik qumbaraatan, altı lüləli 20 mm x 102 mm “Gatling” sxemli top, yaxud 30 mm­lik topla əvəz­ ləməyə imkan verir. Bir operator tərəfindən İdarə Konsolundan coystik vasitəsi ilə idarə edilən HIT­ ROLE® ­ 20M modulunun ehtiyac yarandıqda Gəmi Döyüş İdarəetmə Sisteminə də inteqrasiya edilməsi mümkündür. Artilleriya sisteminin bütün

TANITIM

ba­­lis­­tik he­­sab­­la­­ma­­la­­rı xü­­su­­si proq­­ram va­­si­­tə­­si ilə av­­to­­ma­­tik şə­­kil­­də apa­­rı­­lır. Bu da sis­­tem­­də yer alan müx­­tə­­lif top­­lar va­­si­­tə­­si ilə də­­qiq atəş aç­­ma­­ğa im­­ kan ve­­rir.

“OTO Me­­la­­ra”nın gö­­yər­­tə məh­­du­­diy­­yə­­ti olan ki­­çik gə­­mi­­lər üçün ha­­zır­­la­­dı­­ğı “Mar­­lin-WS” ar­­til­­le­ ­ri­­ya sis­­te­­mi is­­teh­­sal­­çı fir­­ma­­nın təq­­di­­ma­­tı­­na gö­­rə, yük­­sək də­­qiq­­li­­yi ilə sin­­fin­­də­­ki ana­­loq­­la­­rın­­dan fərq­­lə­­nir. Bir ədəd 25 mm və ya 30 mm to­­pa sa­­hib və müş­­tə­­ri­­lə­­rin tə­­ləb­­lə­­ri­­nə gö­­rə kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya edi­­lə bi­­lən “Mar­­lin-WS” mo­­dul di­­zay­­na sa­­hib­­dir.

Sis­­tem gün­­düz və ge­­cə ni­­şan­­ga­­hı, la­­zer mə­­sa­­fəöl­ ­çən və bir çox op­­tik sen­­sor­­la­­rı özün­­də bir­­ləş­­di­­rir.

“Mar­­lin-WS” sis­­te­­mi­­nə 30 mm-lik “Mauser Mk 30-2”, ATK-Mk 44, ya­­xud 25 mm-lik ATK-M242, “Oer­­li­­kon KBA” top­­la­­rı­­nın da­­xil edil­­mə­­si müm­­kün­ ­dür. Çə­­ki­­si 1170-1430 kq təş­­kil edən si­­lah sis­­te­­mi­ ­nin dö­­yüş eh­­ti­­ya­­tı 160 (30 mm)/ 220 (25 mm) mər­­mi­­dir. Ha­­zır­­da “Mar­­lin-WS” ar­­til­­le­­ri­­ya qur­­ğu­­su Hol­­lan­­di­­ya Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri­­nin, HİT­­RO­­LE komp­­ lek­­si isə Al­­ma­­ni­­ya­­nın F-125 fre­­qa­­tı­­nın si­­lah­­lan­­ma­ ­sın­­da yer alır.

Ca­­ri ilin fev­­ral ayın­­da Abu Da­­bi­­də ke­­çi­­ril­­miş İDEX-2015 sər­­gi­­sin­­də “OTO Me­­la­­ra” şir­­kə­­ti özü­­ nün ye­­ni – 40 mm-lik “Forty Light” ad­­lı gə­­mi ar­­til­ ­le­­ri­­ya sis­­te­­mi­­ni nü­­ma­­yiş et­­di­­rib. Yığ­­cam di­­zay­­nı sa­­yə­­sin­­də gə­­mi­­lə­­rə və ki­­çik öl­­çü­­lü ka­­ter­­lə­­rə qu­­ru­ ­la bi­­lə­­cək im­­ka­­na ma­­lik bu komp­­lek­­sin qül­­lə­­si­­nin ha­­zır­­lan­­ma­­sın­­da stels tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar­­dan is­­ti­­fa­­də olu­­nub. “Bre­­da Bo­­fors 40/L70” to­­pu­­nun tət­­biq edil­­di­­yi ar­­til­­le­­ri­­ya komp­­lek­­si­­nin ümu­­mi çə­­ki­­si 1900 kq-dan çox de­­yil. Bu top də­­qi­­qə­­yə 300 atəş aç­­ma qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik­­dir. Qül­­lə­­nin da­­xi­­lin­­də 40x364 mm çap­­lı 72 mər­­mi yer­­lə­­şir. Şir­­kət rəs­­mi­­ lə­­ri­­nin təq­­di­­mat mə­­ra­­si­­min­­də ver­­dik­­lə­­ri mə­­lu­­ma­­ ta gö­­rə, “Forty Light” to­­pu­­nun dö­­yüş komp­­lek­­ti­­nə 4A40 OM proq­­ram­­laş­­dı­­rı­­lan part­­la­­dı­­cı­­lı qəl­­pə­­lifu­­qas mər­­mi­­lə­­ri­­nin da­­xil edil­­mə­­si tək­­lif olu­­nur.

Rə­­qəm­­sal ida­­rəet­­mə sis­­te­­mi­­nin tət­­biq olun­­du­­ğu komp­­leks gə­­mi dö­­yüş in­­for­­ma­­si­­ya-ida­­rəet­­mə sis­ ­te­­mi­­nə bağ­­lan­­ma­­dan da tət­­biq edi­­lə bi­­lər. İs­­teh­­ sal­­çı fir­­ma­­nın açıq­­la­­dı­­ğı mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, “Forty Light” komp­­lek­­si­­nin bir-bi­­rin­­dən aq­­re­­qat­­la­­rın­­da­­kı ki­­çik də­­yi­­şik­­lik­­lər­­lə üç ver­­si­­ya­­sı ha­­zır­­la­­nıb. “Forty Light Ty­­pe A” gə­­mi və ka­­ter­­lə­­rin si­­lah komp­­lek­­si­­ nə in­­teq­­ra­­si­­ya­­sı üçün nə­­zər­­də tu­­tul­­muş mo­­di­­fi­­ka­ ­si­­ya­­sı­­dır. “Forty Light Ty­­pe B”av­­to­­nom iş im­­ka­­nı­­nı tə­­min edən in­­teq­­ra­­si­­ya edil­­miş elekt­­ro-op­­tik sis­­ te­­mə ma­­lik­­dir. Hər iki mo­­di­­fi­­ka­­si­­ya gə­­mi­­lə­­rin dö­­ yüş ida­­rəet­­mə sis­­te­­mi­­nə bağ­­lı­­dır. “Forty Light Ty­­ pe C” isə ay­­rı­­ca elekt­­ro-op­­tik sis­­tem­­lə­­rə ma­­lik­­dir.

Gə­­mi elekt­­ro­­ni­­ka­­sı ilə əla­­qə­­siz iş­­lə­­yə bi­­lən av­­to­­ nom va­­riant­­dır.

“BAE Sys­­tems” şir­­kə­­ti­­nin ha­­zır­­da İs­­veç Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri­­nin HMS “Ya­­qarsn” pat­­rul gə­­mi­­sin­­də sı­­ naq­­la­­rı da­­vam edən müasir­­ləş­­di­­ril­­miş 40 mm çap­ ­lı “Bo­­fors-40 Mk 4” ar­­til­­le­­ri­­ya komp­­lek­­si özü­­nün çə­­ki­­si­­nin azal­­ma­­sı, stels tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın­­dan is­­ti­­fa­ ­də­­si və qül­­lə­­nin mü­­da­­fiə im­­ka­­nı­­nın ar­­tı­­rıl­­ma­­sı ilə se­­çi­­lir. Da­­ha ki­­çik qa­­ba­­rit­­li gə­­mi­­lər və ka­­ter­­lər üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan bu ar­­til­­le­­ri­­ya komp­­lek­­si rə­­qəm­­sal

Yuxarıdan aşağı: OTO Melara 40 mm “Forty Light”; AK-630M2 “Duet”; Nexter Systems NARWHAL-25 topları. Fotolar: İnternet

ida­­rəet­­mə sis­­te­­mi­­nə sa­­hib­­dir. Lü­­lə­­si 5000 mər­­mi atı­­şı­­na he­­sab­­lan­­mış to­­pun te­­zat­­ma qa­­bi­­liy­­yə­­ti də­­ qi­­qə­­də 330 atəş­­dən 300 atə­­şə, av­­to­­ma­­tik atış üçün nə­­zər­­də tu­­tul­­muş dö­­yüş komp­­lek­­ti 3 də­­fə­­də azal­­dı­­la­­raq 101 mər­­mi­­dən 30 mər­­mi­­yə en­­di­­ri­­lib.

“BAE Sys­­tems”in İs­­railin “Ra­­fael” şir­­kə­­ti ilə bir­­ lik­­də ha­­zır­­la­­dı­­ğı Mk 38 Mod.3 gə­­mi ar­­til­­le­­ri­­ya sis­­ te­­mi­­nin uni­­ver­­sal mo­­du­­lu­­na həm 25, həm də 30 mm çap­­lı top­­la­­rı da­­xil et­­mək müm­­kün­­dür. Bun­­dan baş­­qa, dö­­yüş mo­­du­­lu­­na 12.7 mm çap­­lı pu­­lem­­yot

55

TANITIM

Yuxarıdan aşağı: ASELSAN istehsalı olan 25 mm STOP; 30 mm “Mühafiz”. Fotolar: AD və ASELSAN

bir­­ləş­­di­­ri­­lib. Eh­­ti­­ya­­ca uy­­ğun ola­­raq bu­­ra 40 mm-lik av­­to­­ma­­tik qum­­ba­­raatan əla­­və et­­mək olar. Mk 38 Mod.3 ar­­til­­le­­ri­­ya komp­­lek­­si­­nin dö­­yüş eh­­ti­­ya­­tı­­na 25 mm çap­­lı top üçün 420 mər­­mi, 30 mm çap­­lı top üçün isə 500 mər­­mi da­­xil­­dir.

Al­­man “Rhein­­me­­tall” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən ilk də­­fə 2012-ci il­­də “Euro­­na­­val” sər­­gi­­sin­­də nü­­ma­­yiş et­­di­­ ril­­miş RASP (Rhein­­me­­tall Ad­­van­­ced Sta­­bi­­li­­sed Plat­­forms) gə­­mi si­­lah plat­­for­­ma­­sı­­na 20 mm-dən 40 mm-dək müx­­tə­­lif çap­­lı top­­la­­rı, ha­­be­­lə 5.56 mm-dən 14.5 mm-dək pu­­lem­­yot­­la­­rı in­­teq­­ra­­si­­ya et­­mək müm­­kün­­dür. RASP üzə­­rin­­də əsas top ola­­ raq 35 mm-lik “MDG-35 Mil­­le­­nium”, 30 mm-lik STIGS 30 (Sta­­bi­­li­­sed In­­teg­­ra­­ted Gun Sys­­tem) və 27 mm-lik AK MLG-27 nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. “Oer­­li­­kon Cont­­ra­­ves” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən is­­teh­­sal olun­­muş 35 mm­­çap­­lı MDG-35 to­­pu AHEAD dö­­yüş sur­­sat­­la­­rıy­ ­la atəş açır. 30 mm-lik STIGS-30 to­­pu isə fak­­ti­­ki ola­­raq 30 mm “Mauzer” to­­pu əsa­­sın­­da ha­­zır­­lan­­ mış AK MLG-30/ABM reb­­ren­­din­­qi­­dir. Bu top­­da da AHEAD mər­­mi­­lə­­ri əsa­­sın­­da ya­­ra­­dıl­­mış dö­­yüş sur­­ sat­­la­­rı­­nı tət­­biq et­­mək müm­­kün­­dür. 2003-cü il­­də Al­­ma­­ni­­ya­­da ya­­ra­­dıl­­mış 27 mm-lik MLG-27-in to­­pu isə 20 mm-lik Rİ-202 və “Bo­­fors 40/L70” av­­to­­ma­­tik

56 AZERI DEFENCE

top­­la­­rı­­nı əvəz et­­mək üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Bu top­ ­la ha­­zır­­da al­­man do­­nan­­ma­­sı­­nın 83 gə­­mi­­si təc­­hiz olu­­nub. MLG-27 mü­­va­­fiq ola­­raq 2500-4000 metr mə­­sa­­fə­­də ki­­çik öl­­çü­­lü də­­niz və ha­­va, həm­­çi­­nin sa­­ hil­­də­­ki hə­­dəf­­lə­­ri vur­­ma­­ğı ba­­ca­­rır. Çə­­ki­­si 850 kq (dö­­yüş sur­­sa­­tı ol­­ma­­dan) olan bu top komp­­lek­­si­­nə sa­­bit­­ləş­­di­­ri­­ci və elekt­­ro-op­­tik va­­si­­tə­­lər dəs­­ti, dö­­yüş komp­­lek­­ti­­nə isə 135 sur­­sat da­­xil­­dir.

Fran­­sa­­nın “Nex­­ter Sys­­tems” şir­­kə­­ti­­nin 20 mm NARW­­HAL 20 (Na­­val Re­­mo­­te Weapon Highly Ac­­cu­­ra­­te Light­­weight) ida­­rə olu­­nan yük­­sək də­­ qiq­­lik­­li yün­­gül gə­­mi to­­pu te­­le­­vi­­zi­­ya, ter­­mal ka­­ me­­ra, la­­zer mə­­sa­­fə öl­­çən və gi­­ros­­ko­­pik sta­­bil­­lə­­ şən plat­­for­­may­­la təc­­hiz olu­­nub. Sa­­bit­­ləş­­di­­ril­­miş plat­­for­­ma +/- 160° bu­­caq al­­tın­­da dö­­nə və -15,+50° yük­­sək­­lik üz­­rə atəş aça bi­­lir. Ha­­zır­­da bu sis­­tem 4 va­­riant­­da bu­­ra­­xı­­lır. Ki­­çik qa­­ba­­rit­­li gə­­mi­­lər və ka­­ter­­lər üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan 20 mm 20M621 to­­pu­­na sa­­hib NARW­­HAL - 20A komp­­lek­­si­­nin çə­­ ki­­si 320 kq, te­­zat­­ma qa­­bi­­liy­­yə­­ti 800 atış/də­­qi­­qə, dö­­yüş eh­­ti­­ya­­tı 200 sur­­sat­­dır. 20 mm 20M693 to­­ pu­­na ma­­lik NARW­­HAL-20b komp­­lek­­si 400 kq çə­­ki­­yə ma­­lik­­dir. Bu to­­pun atış tem­­pi 750 mər­­mi, dö­­yüş eh­­ti­­ya­­tı isə 250 mər­­mi­­dir. 25 mm çap­­lı

25M811 to­­pa sa­­hib NARW­­HAL-25 komp­­lek­­si­­nin çə­­ki­­si 550 kq, atış tem­­pi də­­qi­­qə­­də 750 mər­­mi təş­­kil edir. NARW­­HAL-25 komp­­lek­­si­­nin dö­­yüş eh­­ti­­ya­­tı 250 mər­­mi­­dir. “Nex­­ter” tə­­rə­­fin­­dən tək­­ mil­­ləş­­di­­ril­­miş 30 mm ZOM781 to­­pu ilə si­­lah­­lan­­ mış NARW­­HAL-30 ver­­si­­ya­­sı isə 400 kq-lıq çə­­ki­­yə, də­­qi­­qə­­də 750 mər­­mi atış tem­­pi­­nə və 150 ədəd mər­­mi eh­­ti­­ya­­tı­­na sa­­hib­­dir.

Sin­­fin­­də­­ki də­­niz top­­la­­rı ara­­sın­­da Ru­­si­­ya­­nın AK-630M-2 “Duet” 30 mm-lik ar­­til­­le­­ri­­ya komp­­ lek­­si diq­­qət çə­­kir. Suüs­­tü və ha­­va hə­­dəf­­lə­­ri­­nə qar­­şı tət­­biq olu­­na bi­­lən bu komp­­leks “Gat­­ling” sxe­­mi üz­­rə fır­­la­­nan çox­­lü­­lə­­li to­­pa ma­­lik­­dir. Ba­­rıt qaz­­la­­rı­­nın ener­­ji­­si­­nin he­­sa­­bı­­na iş­­lə­­yən “Duet”də “Pha­­lanx” və di­­gər xa­­ri­­ci ana­­loq­­la­­rın­­dan fərq­­li ola­­raq lü­­lə blo­­ku­­nun fır­­la­­dıl­­ma­­sı üçün xa­­ri­­ci ener­­ji mən­­bə­­yi tə­­ləb olun­­mur. 30×165 mm-lik mər­­mi­­lər­­dən is­­ti­­fa­­də edən AK-630M-2 komp­­lek­ ­si­­nin atış tem­­pi 10000 atəş/də­­qi­­qə, mak­­si­­mal atış uzaq­­lı­­ğı 4000-5000 m təş­­kil edir. Ha­­zır­­da Ru­­si­­ya­ ­nın Xə­­zər flo­­ti­­li­­ya­­sın­­da­­kı 21631 la­­yi­­hə­­li gə­­mi­­lə­­ rin­­də bu top is­­ti­­fa­­də edi­­lir.

Tür­­ki­­yə­­nin ASEL­­SAN şir­­kə­­ti­­nin is­­teh­­sa­­lı olan 25 mm çap­­lı STOP gə­­mi to­­pu gö­­zət­­çi qa­­yıq­­la­­rı­­ nın, elə­­cə də di­­gər gə­­mi­­lə­­rin ya­­xın qo­­ru­­ma­­sı məq­­sə­­di ilə di­­zayn olu­­nub. STOP Tür­­ki­­yə ilə ya­­ na­­şı BƏƏ, Qa­­tar, Gür­­cüs­­tan, Pa­­kis­­tan və di­­gər öl­­kə­­lə­­rin də­­niz və sa­­hil təh­­lü­­kə­­siz­­lik qüv­­və­­lə­­ri­­nin si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da yer alır. Top, elekt­­ro-op­­tik ci­­haz­ ­lar və si­­lah ida­­rəet­­mə sis­­te­­mi va­­si­­tə­­si ilə uzaq­­dan ko­­man­­da edi­­lən STOP av­­to­­ma­­tik hə­­dəf tə­­qi­­bi im­­ka­­nı­­na və mo­­dul­­yar di­­zay­­na sa­­hib­­dir. ASEL­­ SAN şir­­kə­­ti­­nin açıq­­la­­dı­­ğı mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, STOP ge­­cə-gün­­düz, pis ha­­va şərt­­lə­­rin­­də adi göz­­lə gö­­ rün­­mə­­yən hə­­dəf­­lə­­rin təs­­bi­­ti, av­­to­­ma­­tik ta­­nın­­ma­­ sı­­nı, tə­­qi­­bi­­ni və atı­­şın hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si­­ni tə­­min edir. Si­­la­­hın ni­­şan xət­­ti­­nin sis­­te­­mi­­nin qu­­rul­­du­­ğu plat­­for­­ma­­nın hə­­rə­­kə­­tin­­dən tə­­sir­­lən­­mə­­mə­­si və hə­­dəf üzə­­rin­­də qa­­la bil­­mə­­si üçün qül­­lə sta­­bil­­ləş­­ di­­ri­­lib. Av­­to­­ma­­tik hə­­dəf tə­­qi­­bi qa­­bi­­liy­­yə­­ti sa­­yə­­sin­ ­də plat­­for­­ma hə­­rə­­kət ha­­lın­­da ol­­duq­­da be­­lə də­­ qiq atəş aç­­maq müm­­kün­­dür. STOP sis­­te­­min­­də si­­lah ola­­raq 25 mm KBA və ya 25 mm M242 “Bush­­mas­­ter” to­­pu yer alır. Sis­­tem av­­to­­ma­­tik iz­­lə­ ­mə ba­­ca­­rı­­ğı sa­­yə­­sin­­də hə­­də­­fin sü­­rə­­ti­­ni və is­­ti­­qa­­ mə­­ti­­ni he­­sab­­la­­yır, me­­teoro­­lo­­ji şə­­rait, sur­­sat ti­­pi və hə­­dəf mə­­sa­­fə in­­for­­ma­­si­­ya­­la­­rı­­nı da­­xil edə­­rək atəş za­­ma­­nı av­­to­­ma­­tik şə­­kil­­də ba­­lis­­tik he­­sab­­la­­ma­­la­­rı apa­­rır.

ASEL­­SAN-ın “Mü­­ha­­fiz” ad­­lı 30 mm-lik ar­­til­­le­­ri­ ­ya komp­­lek­­si­­nin də hə­­dəf iz­­lə­­mə­­si və bü­­tün ba­­lis­ ­tik he­­sab­­la­­ma­­la­­rın apa­­rıl­­ma­­sı STOP-da­­kı tex­­no­­lo­­ hi­­ya əsa­­sın­­da ye­­ri­­nə ye­­ti­­ri­­lir. STOP-dan fərq­­li ola­­ raq “Mü­­ha­­fiz” sis­­te­­mi qül­­lə üzə­­ri­­nə qu­­rul­­muş üfi­­qi və şa­­qu­­li bu­­caq al­­tın­­da hə­­rə­­kət edə bi­­lən Həs­­sas Sta­­bil Yön­­lən­­di­­ri­­ci­­yə (HSY) sa­­hib­­dir. HSY sa­­yə­­sin­­də uzaq mə­­sa­­fə­­lə­­rə atış əs­­na­­sın­­da si­­la­­ha tət­­biq edi­­lən ba­­lis­­tik dü­­zə­­liş­­lər za­­ma­­nı elekt­­roop­­tik ci­­haz­­lar hə­­dəf üzə­­rin­­də qa­­lır. Sis­­tem­­də si­­lah ola­­raq iki tə­­rəf­­dən sur­­sat­­la qi­­da­­la­­nan 30 mm-lik Mk 44 “Bush­­mas­­ter-II” to­­pu da yer alır. AD

XƏBƏR

Rusiya “Verba”nın istehsalına hazırlaşır Ru­­si­­ya ya­­xın za­­man­­lar­­da 9K333 “Ver­ ­ a” da­­şı­­nan ze­­nit-ra­­ket se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­ b ­lı­­na baş­­la­­ya­­caq. İlk də­­fə “Ar­­mi­­ya -2015” hər­­bi-tex­­no­­lo­­ji sər­­gi­­sin­­də təq­­dim olu­­ nan “Ver­­ba” ba­­rə­­də mə­­lu­­mat ve­­rən Ma­­ şın­­qa­­yır­­ma Konst­­ruk­­tor Bü­­ro­­su­­nun baş konst­­ruk­­to­­ru Va­­le­­riy Ka­­şi­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, bu si­­lah ana­­loq­­la­­rın­­dan bir çox me­­yar­­la­­rı­­na gö­­rə, üs­­tün he­­sab olu­­nur.

Bu qur­­ğu­­da üç spektr­­li inf­­ra­­qır­­mı­­zı ax­­ ta­­rış sis­­te­­mi möv­­cud­­dur. Bun­­dan baş­­qa komp­­lek­­sə əla­­və olu­­nan de­­tal­­lar si­­la­­hın də­­qiq­­li­­yi­­ni və gü­­cü­­nü ar­­tı­­rıb. Komp­­lek­­ sə da­­xil olan 9M336 ra­­ke­­ti inf­­ra­­qır­­mı­­zı imi­­ta­­tor­­la­­rı be­­lə ke­­çə­­rək hə­­də­­fi məhv et­­mək qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə sa­­hib­­dir. “Ver­­ba”nın məh­­vet­­mə uzaq­­lı­­ğı 6400 m, hün­­dür­­lü­­yü 4500 m, dö­­yüş baş­­lı­­ğı 1.5 kq, vu­­ru­­lan hə­­də­­fin sü­­rə­­ti 500 metr/sa­­ni­­yə, komp­­ lek­­sin reak­­si­­ya qa­­bi­­liy­­yə­­ti 8 sa­­ni­­yə­­dir.

Yeni multispektral örtük Tür­­ki­­yə­­nin “TDU Sa­­vun­­ma” şir­­kə­­ti ye­­ni nə­­sil mul­­tis­­pekt­­ral mas­­ka­­lan­­ma va­­si­­tə­­lə­­ri­­ni Azər­­bay­­ can da da­­xil ol­­maq­­la böl­­gə ba­­za­­rı­­na çı­­xar­­ma­­ğa ha­­zır­­la­­şır. Öz sin­­fin­­də ən yük­­sək giz­­lə­­mə qa­­bi­­ liy­­yə­­ti­­nə sa­­hib ör­­tük­­lə­­rin əra­­zi rən­­gi­­nə uy­­ğun ola­­raq hər iki tə­­rə­­fi is­­ti­­fa­­də olu­­na bi­­lir. 1-100 GHz tez­­lik­­də an­­ti­­ra­­dar xü­­su­­siy­­yə­­ti­­nə ma­­lik ör­­ tü­­yün vi­­zual mü­­da­­fiəsi 380-760 nm, ya­­xın inf­­ra­ ­qır­­mı­­zı mü­­da­­fiəsi 760-1200μm, an­­ti­­ter­­mal mü­­ da­­fiəsi isə 3-5 μm və 8-12 μm gös­­tə­­ri­­lir. Ör­­tük­­ lər­­lə ya­­na­­şı, on­­lar­­la ey­­ni giz­­lə­­mə im­­ka­­nı­­na ma­­lik an­­ti­­ter­­mal ge­­yim­­lə­­ri­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı ba­­şa çat­­dı­­ rı­­lıb. An­­ti­­ter­­mal ge­­yi­­min ağır­­lı­­ğı 3 kq-dır. İDEF sər­­gi­­sin­­də şir­­kət Ka­­na­­da is­­teh­­sa­­lı olan AR­­GO 8×8 özü­­ye­­ri­­yən­­lə­­ri­­nin ba­­za­­sın­­da mul­­tis­­ pekt­­ral giz­­lə­­mə­­li mo­­bil ko­­man­­da ça­­dı­­rı­­nı təq­­dim edib. Ma­­şın və ça­­dı­­rı komp­­leks həll ola­­raq sər­­gi­ ­lə­­yən şir­­kə­­tin nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, Ka­­na­­da is­­teh­­sa­­lı olan ma­­şın dağ­­lıq, dü­­zən­­likqum­­luq, ba­­taq­­lıq və qar­­lı əra­­zi­­lər­­də hə­­rə­­kət et­­ mə və su­­da üz­­mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik­­dir. Ma­­şın ra­­hat ida­­rə olu­­nur, eh­­ti­­yac ya­­ran­­dıq­­da re­­zin pa­­ let qo­­şu­­la bi­­lir. Tə­­kər­­lə­­rin xü­­su­­si di­­zay­­nı ona su­­ da hə­­rə­­kət et­­mə­­yə im­­kan ya­­ra­­dır. Tam do­­lu çən­­lə 8 saat hə­­rə­­kət edə bi­­lən AR­­GO xü­­su­­si tə­­yi­ ­nat­­lı­­lar və sərt iq­­lim şə­­raitin­­də yer­­lə­­şən hər­­bi his­­sə­­lər üçün ideal se­­çim he­­sab olu­­nur. Tür­­ki­­yə şir­­kə­­ti­­nin ha­­zır­­la­­dı­­ğı 40 kv. metr sa­­hə­­si olan ça­­dır ma­­şı­­nın yük böl­­mə­­sin­­də yer­­lə­­şir və ki­­çik kom­­pe­ ­res­­sor va­­si­­tə­­si ilə şi­­şir­­di­­lə­­rək 10 də­­qi­­qə ər­­zin­­də ha­­zır və­­ziy­­yə­­tə gə­­tir­­mək müm­­kün­­dür.

57

XƏBƏR

Sü­­rü­­cü­­süz­KA­­MAZ-ın­ sı­­naq­­la­­rı­baş­­la­­yır

Rusiyanın KAMAZ şirkətinin (Rostex qrupuna daxildir) istehsal etdiyi ilk sürücüsüz KAMAZ yük avtomobilinin yaxın vaxtlarda hərəkət sınaqla­ rına başlanacaq. KAMAZ, “VİST Qrup”və “Cognitive Technologies” şirkət­ lərinin birgə istehsalı olan bu yük maşınının montaj işləri may ayında yekunlaşıb. KAMAZ­5350 seriyasının bazasında yığılan maşın avtonom rejimdə düzgün hərəkət etməsi üçün maşın radar, lidar (hərəkət zamanı lazer şüaları buraxan aktiv optik sensor), videokamera, rabitə sistemi və bort­kompüterlə təchiz olunub. Maşının uzaqdan idarə olunması üçün mobil məntəqə hazırlanıb. KAMAZ şirkətinin baş direktoru Serqey Koqo­ qinin sözlərinə görə, maşının seriyalı istehsalına iki ildən tez başlanmaya­ caq. Buna qədər avtomobil bir neçə fərqli situasiyalara uyğun sınaqdan çıxarılmalı və əlavə komponentlərlə təchiz olunmalıdır. Layihə uğurla hə­ yata keçirilərsə, 2025­2027­ci illərdə pilotsuz avtomobillərin kütləvi şəkil­ də seriyalı istehsalına start veriləcək.

“Or­­bi­­ter”­PUA-nın­ ka­­mi­­kad­­ze­ ver­­si­­ya­­sı­ha­­zır­­lan­­dı İsrailin “Aeronautics Defense” şirkəti “Orbi­ ter­2” pilotsuz uçuş aparatının əsasında “Orbiter­ 1K” adlı yeni pilotsuz uçuş aparatını hazırlayıb.

Loitering kateqoriyasına (kamikadze) aid bu apa­ rat “Orbiter”lər kimi katapult vasitəsi ilə havaya qalxır. Gündüz və gecə kəşfiyyat sensorları və partlayıcı yükə malik “Orbiter­1K” 2­3 saat uçuş imkanına sahibdir. Sistemə kiçik kompüter vasitə­ si ilə nəzarət olunur. “Orbiter­1K” stasionar və hərəkətli hədəfləri aşkarlaya və məhv edə bilər.

PUA paraşütdən və təhlükəsizlik yastığından isti­ fadə etməklə bazasına eniş etməyi bacarır.

Gür­­cüs­­tan­Fran­­sa­­dan­GM-200­ra­­dar­­la­­rı­alır Gürcüstanın Müdafiə Nazirliyi “Tha­ lesRaytheonSystems” şirkəti ilə “Ground­ Master GM­200” radarlarının alğı­satqı­ sına dair müqavilə imzalayıb. “Paris Airs­ how­2015” aviaşousu çərçivəsində im­ zalanmış müqavilənin detalları və alına­ caq radarların sayı dəqiqləşdirilmir. Xari­ ci hərbi mediada yer alan məlumata görə, hazırda Gürcüstan “Thales” şirkəti ilə “Crotale NG Mk 3” zenit­raket komp­ lekslərinin və digər Hava Hücumundan Müdafiə sistemlərinin əldə edilməsinə dair danışıqlar aparır. Qeyd edək ki, ötən il Qazaxıstan da “ThalesRaytheonSys­ tems” şirkəti ilə “GroundMaster GM 200” radarlarının alınmasına dair müqa­ vilə imzalayıb.

58 AZERI DEFENCE