Azeri defence 03(17) 15 by Poligon (AzeriDefence) Military Magazine

Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 03 (17)

MAY - İYUN 2015

MÜDAFİƏ SƏNAYESİ YENİ LAYİHƏLƏRƏ START VERİR

MÜSAHİBƏ

TTM - PEŞƏKAR ZABİTLƏRİN YETİŞDİYİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏSİ

ERMƏNİSTANIN AÇIQ VƏ GİZLİ SİLAH ALVERİ

BU SAYIMIZDA M AY - İYUN

2015

Hərbi - texnoloji jurnal

MÜSAHİBƏ

ORDUMUZU TANK VƏ ARTİLLERİYA MƏRMİLƏRİ İLƏ TAM TƏMİN EDƏCƏYİK

RƏŞADSÜLEYMANOV Son 10 illik fəaliyyəti dövründə Azərbaycan Müdafiə Sənayesi Nazirliyi (MSN) bir sıra layihələrə imza ataraq regionda aparıcı müdafiə sənayesi təşkilatlarından birinə çevrilməyə nail oldu. Artıq dünyanın müxtəlif regionlarında keçirilən sərgilərdə Azərbaycanın müdafiə sənayesi potensialını uğurla tanıdan MSN ixrac bazarını da genişləndirməyə başlayıb. Müdafiə sənayesi naziri cənab Yavər Camalovla müsahibəmizdə Azərbaycanın müdafiə sənayesinin imkan və potensialı, həyata keçirilən layihələr və planlara nəzər salmağa çalışdıq.

AZƏRBAYCAN VƏ TÜRKİYƏDƏN MÖHTƏŞƏM TƏLİM

HDQ-NİN YENİ BAZASI İSTİFADƏYƏ VERİLİB

TTM PEŞƏKAR ZABİTLƏRİN YETİŞDİYİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏSİ

ÖLKƏ

REPORTA J

MÜDAFİƏ SƏNAYESİNİN AVRASİYA GÖRÜŞÜ

ASELSAN-IN AVİONİK MODERNİZƏ QABİLİYYƏTLƏRİ

ERMƏNİSTANIN AÇIQ VƏ GİZLİ SİLAH ALVERİ: REGİONAL TƏHDİDLƏR ARTIR

İDEF-2015

R.SÜLEYMANOV, R.MƏMMƏDLİ,N.KƏRİMOV

TANITIM

ANALİZ

RƏŞADSÜLEYMANOV

AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 03 (17) Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV

Redaktordan

Yayım müdiri Ramil Məmmədli Теl:

(+994 12) 596 47 99

E-mail: azeridefence@gmail.com editor@azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, C. Məmmədquluzadə küçəsi 98/17

Türkiyə təmsilçiliyi

ETKiLESiM Graﬁk Tasarım ve Tanıtım Hizmetleri Ltd.Şti.

Hoşdere Cad. Halit Ziya Sk. No: 26/3 Çankaya, 06540 Ankara – TÜRKİYE Теl: +90 312, 441 71 93 Fax: +90 312, 439 71 94 azeridefence-tr@etkilesimltd.com Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəﬁndən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb

AZERİ DEFENCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491 Tiraj: 1800 Jurnalda AzərTAc, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur. Müəlliﬂərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər. Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır. Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir. Jurnal “Təhsil” Nəşriyyatının mətbəəsində çap olunur

Qiyməti: 5 manat Qapaq fotosu: Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin təlimi Foto: MN

Dəyərli oxucu İyunun 26-da Silahlı Qüvvələrimizin yaranmasının 97-ci ildönümünü qeyd etdik. XX əsrdə keşməkeşli bir yol keçərək, döyüşlərdə formalaşan ordumuz mübaliğəsiz demək olar ki, Cənub-Şərqi Avropada öz imkanlarına görə ilk yerdə dayanır. Bunu zaman-zaman xaricdə keçirilən sərgi və təlimlərdə də müşahidə etməkdəyik. Son 5 ildə, hər il büdcədən 3.5 milyard dollara yaxın vəsait yönəldilən Azərbaycan Silahlı Qüvvələri ən modern silah və hərbi texnikaya sahiblənib. Azərbaycan Ordusu bölgə ölkələrinin çoxunda olmayan hava hücumundan müdafiə sistemlərinə, artilleriya vasitələrinə və pilotsuz aviasiyaya malikdir. Ordu günü ərəfəsində dövlət başçısının iştirakı ilə HDQ-nin yeni bazasının istifadəyə verilməsi yaxın gələcəkdə rəsmi Bakının əsas diqqəti də məhz dənizdə imkanların artırılmasına yönəldiləcəyini deməyə əsas verdi. Doğrudur, bu gün Xəzərdə qonşu ölkələrlə hər hansı ciddi, münaqişə səviyyəli problemimiz mövcud deyil, sahilyanı dövlətlər arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq var. Bütün bunlara rəğmən, “güclü həmişə haqlıdır” prinsipindən çıxış edərək dənizdəki hərbi potensialın gücləndirilməsi vacibdir. Bu istiqamətdə Azərbaycan tərəfdən son illərdə bir sıra addımların atılması müşahidə olunur. 2008-ci ildə DSX Sahil Mühafizəsinin Türkan bazasının istifadəyə verilməsi, 2014-cü ildə Azərbaycanda tikilən ilk hərbi gəmilərin Sahil Mühafizəsində silahlanmaya qəbulu, dənizdə raketlərin tətbiqi ilə keçirilən təlimləri misal göstərmək olar. Lakin, bütün bunlar qonşu ölkələrin – Rusiya, Türkmənistan, Qazaxıstan və İranın sülh və əmin amanlıq hövzəsində həyata keçirdiyi silahlanma qarşısında çox cüzi görünür. Son on ildə Rusiyanın 15-ə yaxın, İranın 5, Türkmənistanın 30-a yaxın, Qazaxıstanın isə 10 hərbi gəmi və katerə sahib olduğu Xəzər dənizinə xüsusi diqqətin yetirilməsi zərurəti yaranır. Bura sahilyanı ölkələrin əldə etdiyi gəmi əleyhinə silah sistemləri, sahil raket komplekslərini də əlavə etsək, Xəzərin hərbiləşməsinin hansı səviyyədə olduğunu söyləmək o qədər də çətin deyil. Artıq Xəzər hərbiləşmə baxımdan Fars körfəzi, Baltik dənizi, Sarı dəniz kimi hərbiləmiş sularla eyni sırada və bu sıranın başında dayanmağa namizəd sayıla bilər. Xarici siyasətdə dostlar yox maraqlar var.

iyun-iyul 2015 5

ÖLKƏ

Ordumuzu tank və artilleriya mərmiləri ilə tam təmin edəcəyik Nazir Yavər CAMALOV: “ADEX-2014 sərgisi əldə etdiyimiz uğurların nəticəsi idi” Son 10 illik fəaliyyəti dövründə Azərbaycan Müdafiə Sənayesi Nazirli yi (MSN) bir sıra layihələrə imza ataraq regionda aparıcı müdafiə sə nayesi təşkilatlarından birinə çevrilməyə nail oldu. Artıq dünyanın müxtəlif regionlarında keçirilən sərgilərdə Azərbaycanın müdafiə sə nayesi potensialını uğurla tanıdan MSN ixrac bazarını da genişləndir məyə başlayıb. Müdafiə sənayesi naziri cənab Yavər Camalovla müsa hibəmizdə Azərbaycanın müdafiə sənayesinin imkan və potensialı, həyata keçirilən layihələr və planlara nəzər salmağa çalışdıq. 6 AZERI DEFENCE

MÜSAHİBƏ

- Cənab nazir, söhbətimizə Azər baycan müdafiə sənayesinin 2014-cü ildə fəaliyyəti barədə bir dəyərləndirmələrinizlə başlamaq istərdik. Ölkəmizin ilk hərbi sər giyə ev sahibliyi etməsini də nə zərə alsaq, 2014-cü il Azərbaycan müdafiə sənayesində hansı iz bu raxmış oldu? - Azərbaycan müdafiə sənayesi üçün 2014-cü ilin uğurlu olduğunu deyə bilə rəm. Bütün göstəricilər üzrə tapşırıqlar tərəfimizdən uğurla yerinə yetirildi. El mi-tədqiqat işləri xüsusilə diqqət mər kəzində oldu. Ötən il Elmi Tədqiqat İnstitutumuz tərəfindən dövlət sifarişi üzrə 10 mövzu işlənib. Bura nəqliyyat vasitələri üzərinə silahların qurulması, yeni aviabombaların yaradılması, texni kaların modernləşdirilməsi, xüsusi əhə miyyətli obyektlərin mühafizəsi sistemi nin yaradılması və s. daxildir. Eyni za manda MSN-in Milli Aerokosmik Agent liyində yeni sistemlərin yaradılması və istehsalı istiqamətində işlər görülüb. Qeyd etdiyiniz kimi, 2014-cü ilin sent yabr ayında Bakıda keçirilən ADEX-2014 birinci beynəlxalq müdafiə sənayesi sər gisi də bizim əldə etdiyimiz uğurların nəticəsi idi. 34 ölkədən 203 şirkətin işti rak etdiyi sərgi çərçivəsində bizim ma raq dairəmizdə olan layihələri həyata keçirmək üçün aparıcı şirkətlərlə müza kirələr apardıq və qərarlar qəbul etdik. Atıcı silahlar, döyüş sursatları, hərbi tex nikaların istehsalı və modernləşdirilmə si, həmçinin müxtəlif mənzilli raketlərin texnologiyasının Azərbaycana ötürül məsi və istehsalı istiqamətində müzaki rələrimiz oldu. Düşünürəm ki, yaxın za manlarda biz həmin layihələrin bəziləri nə başlayacağıq. Ötən il start verilən bir sıra layihələrin nəticəsi olaraq bu il biz Azərbaycanda • 40x46 mm çaplı qumbaraatanların • 40x46 mm çaplı qumbaraların • AQS-30 avtomatik qumbaraatanları üçün sursatların • Atıcı silahlar üçün (5.45 mm-dən 30 mm çapadək) lülələrin • RPQ-7 qumbaraatanları üçün 4 növ döyüş sursatının • Tank və artilleriya mərmilərinin (80 mm-dən 155 mm-dək) seriyalı is tehsalına başlamağı planlaşdırırıq. Qeyd edim ki, biz lülə istehsalına başlamaqla atıcı silahların ən böyük problemini həll etmiş olacağıq. Hər bir silahın lüləsinin müəyyən atış resursu var. O resurs bitəndən sonra silah utili zasiyaya olunur. Lülələri dəyişməklə hə

min silahların ömrünün uzadılmasına nail olmaq mümkündür. Bu proses Azər baycan müdafiə sənayesi üçün yenilik sayıla bilər. Hazırda bizim müəssisələrdə müxtə lif çaplı döyüş sursatlarının tam həcmdə istehsalı həyata keçirilməkdədir. Yeni müəssisələrimiz bizə nəinki ordumuzu artilleriya, həm də tank mərmiləri ilə tam təmin etməyə, hətta ixrac həyata keçirməyə imkan verəcək. Qarşımızda duran prioritet məsələlərdən biri də snayper tüfəngləri üçün döyüş sursatla rının istehsalıdır. Bunun üçün istehsal xəttinin alınması, qurulması və istehsalı ilə bağlı təkliflər tərəfimizdən hökumətə təqdim olunub. Düşünürəm ki, növbəti ildən bu layihəni həyata keçirməyə baş layacağıq. Yeri gəlmişkən qeyd etmək istərdim ki, bütün bunlarla yanaşı, Azər baycanda döyüş sursatlarının istehsalın da istifadə olunan barıt, trotil və hekso gen zavodlarının tikintisi işləri aparılır. 2016-cı ilin sonuna hər üç zavod işə dü şəcək və bundan sonra sursat istehsa lında xammal baxımından da heç bir ölkədən asılı olmayacağıq. - Cənab nazir, bu yaxınlarda yerli mühəndislər tərəfindən hazırlan mış EM-14 adlı NATO kalibrli (5.56x45mm) avtomat tüfəng nümayiş olundu. Burada bir sual meydana çıxır: Azərbaycan Sovet

standartlı silahlarını NATO stan dartlı silahlarlamı əvəz etməyə hazırlaşır? EM-14 ölkə daxili si lahlanma üçün nəzərdə tutulur, yoxsa ixracat üçün? - Biz NATO kalibrli avtomat tüfəngin ilk nümunəsini yaratmışıq. İndi sınaqları gedir. Yəqin ki, növbəti ildən bu silahın seriyalı istehsalına başlayacağıq. Hazırkı dövrdə EM-14 ixracat üçün nəzərdə tu tulur. Əgər daxildə ehtiyac olarsa, bunu yerli qurumlara da verəcəyik. - MSN-in sərgilədiyi məhsullar arasında snayper tüfəngləri xü susi yer tutur. Bu snayper tüfəng ləri barədə nələri söyləyə bilərsi niz? Cari ildə hansıların silahlan maya qəbulu planlaşdırılır? - Hər bir silah üçün əsas sınaq mey danı real döyüşlərdir. Təbii ki, istifadəçilər də müharibələri keçən silahlara önəm verirlər. Bu gün bizim istehsal etdiyimiz bütün silah və sursatlar da bilavasitə dö yüşlərdə tətbiq olunur və özünü doğrul dub. 14.5 mm çaplı “İstiqlal” antimaterial snayper tüfəngimiz Silahlı Qüvvələrimi zin istifadəsində yer alır. Hərbçilərimiz cəbhə xəttində, ən çətin iqlim və relyef şərtlərində bu silahdan istifadə edir və yüksək nəticələri var. 12.7 mm çaplı “Mü bariz” adlı snayper tüfənginin sınaqları hələ davam edir. Həmin silahın seriyalı istehsalını bu ilin sonu, gələn ilin əvvəllə

MÜSAHİBƏ

r inə nəzərdə tuturuq. 7.62x51mm çaplı “Yalquzaq” adlı snayper tüfənginin isə seriyalı istehsalına başlamışıq. 7.62x54 mm çaplı “Yırtıcı” adlı digər snayper tü fəngi üçün də sifariş gözləyirik. Sifariş olarsa, bu il onun da seriyalı istehsalına başlayacağıq. - Snayper tüfənglərinin ixracatı ilə bağlı hansı planlarınız var? - Həm 7.62x51, həm 7.62x54 mm snayper tüfənglərinə, həm də digər iki iriçaplı snayper tüfənglərinə müxtəlif Pa kistan, Misir və digər ölkələrdən təkliflər var. 14.5 mm çaplı “İstiqlal” snayper tü fəngi üçün də təkliflər almışıq və üzərin də işləyirik. Sənədləşmə, testlər, kom mersiya təklifləri müzakirə olunmalıdır. - MSN-in ixracat potensialı və gös təriciləri barədə məlumat verə bilərsinizmi? - MSN 2013-cü ildə 123 milyon, 2014cü ildə isə 100 milyon dollar həcmində ixracat həyata keçirib. Nazirliyin 10 ildir yarandğını, bunun ilk 3-4 ilinin formalaş ma dövrü olduğunu nəzərə alsaq, qısa müddətdə bu ixrac rəqəminə yetişməyi miz uğurumuz hesab oluna bilər. Hazırda bir sıra ölkələrlə müxtəlif çaplı döyüş sursatlarının, bir neçə ərəb

8 AZERI DEFENCE

ölkəsi ilə RPQ-7V2 qumbaraatanlarının, snayper tüfənglərinin, ABŞ və Rusiya ilə optik nişangahların ixracına dair danı şıqlar aparırıq. Bunlar real müzakirələr dir. Bu yaxınlarda İraqdan təklif almışıq. İraqa 500 ədəd RPQ, 500 ədəd mi naatan, həmçinin onların döyüş sursat larını ixrac edəcəyik. Ümid edirəm ki, davam edən görüşmələrin nəticəsi ola raq, 2015-ci ildə ixrac istiqamətində mü hüm nailiyyətlərə imza atmış olacağıq. - Cənab nazir, ADEX-2014 sərgi sində Azərbaycan MSN müəssi sələrində istehsal edilmiş aviasi ya bombaları əyani nümayiş etdi rildi. Bu layihəniz barədə məlu mat vermənizi xahiş edirik. Azər baycan kimi müdafiə sənayesini yeni quran ölkənin belə mürək kəb layihəni həyata keçirməsinə vadar edən nə idi? - Bu layihə artıq bir neçə ildir başla nıb. Azərbaycan Silahlı Qüvvələrindən 7 kq-dan başlamış 250 kq-dək aviabom baların çatdırılmasına dair sifarişlər almı şıq. Bu il həmin sifariş üzrə məhsulu təhvil verəcəyik. Burada sual oluna bilər ki, Azərbaycan istehsalı olan aviabomba ların regionda digər ölkələrdə istehsalo lunan analoji məhsullardan fərqi nədir?

Bildirmək istərdim ki, bizim aviasiya bombalarımız keçmiş sovet istehsalı olan bombalardan əhəmiyyətli şəkildə fərqlə nir. Birincisi, qəlpə yığımı bombanın için dədir və partlayış zamanı daha güclü təsir yaradır. Bazardakı bənzər aviabom balarda isə belə deyil. Bizim mühəndislər tərəfindən təkmilləşdirilərək istehsal et diyimiz təlim aviasiya bombalarımız isə özünün unikal təhlükəsizlik imkanları ilə xarici analoqlarından seçilir. Bir bomba bir neçə dəfə istifadə oluna bilir ki, bu da istifadəçini əlavə xərclərdən azad edir. Yeri gəlmişkən, təlim aviasiya bombaları mıza da bir neçə ölkədən maraq ifadə olunub. Qeyd etdiyiniz kimi, biz aviasiya bombalarımızın bir neçə modelini ADEX2014 sərgisində tanıtdıq. Hazırda idarə olunan aviasiya bombasının yaradılması üzərində işlər davam etdirilir. Aviasiya bombalarının ixracı da qarşıda duran məsələlərdəndir və bunun üçün geniş imkanlar var. Biz aviasiya bombaları ilə yanaşı 57 və 81 mm çaplı idarə olunma yan aviasiya raketlərinin yaradılması isti qamətində də işləri davam etdiririk. - Hərbi texnikaların modernləşdi rilməsi ilə bağlı hansı layihələri niz var? - Bu gün Azərbaycan MSN müəssisə

MÜSAHİBƏ

lərində keçmiş sovet istehsalı olan BTR, BRDM, MTLB kimi texnikaların modern ləşdirilməsi işləri aparılır. Fevral ayında Abu Dabidə keçirilmiş İDEX sərgisi çərçi vəsində Misirin Quru Qoşunlarının ko mandanı ilə görüşümüz oldu. Onlar mo dernləşmə istiqamətində bizimlə əmək daşlıq etmək istəyirlər. Biz Misir heyətini Azərbaycana dəvət edərək potensialı mızla tanış edəcəyik. ADEX sərgisində MTLB AM adlı atəş maşınını təqdim elə dik. Qeyd edim ki, MTLB müharibələrdə istifadə olunub özünü doğrultmuş ma şındır və dünyanın hələ də çox ölkəsinin istifadəsində yer alır. MTLB AM üçün ha zırladığımız döyüş modulunda “Denel” şirkətinin istehsalı olan 23 və ya 30 mm çaplı toplar qoya bilirik. ADEX sərgisində nümayiş etdirdiyimiz versiyada maşının silah kompleksinə 57 mm çaplı kumulya tiv-qəlpəli, idarə olunmayan raketlərdən atəş açan reaktiv atəş qurğusu, 7.62 mm çaplı PKT pulemyotu, AQS-17 tipli avto matik qumbaraatan daxil idi. Modernləş dirmə nəticəsində maşının daxili idarəet mə sistemləri də yenilənir. Sifariş olarsa biz bu maşınları bir neçə təyinat üzrə modernləşdirə bilərik. - Pilotsuz uçuş aparatlarının isteh salı və ixracı istiqamətində hansı işlər görülür?

- MSN-in İsrailin “Aeronautics” şirkə t i ilə birgə təsis etdiyi “Azad Systems” şirkəti 2011-ci ildən iki növ – “Orbiter2M” və “Aerostar” tipli pilotsuz uçuş aparatlarının Azərbaycanda istehsalını reallaşdırır. Ötən dövrdə Azərbaycan Si lahlı Qüvvələrinin sifarişləri tərəfimiz dən yerinə yetirildi. Bu gün verilən sifa rişləri tam təmin edirik. 2014-cü ildə biz həmçinin NATO ölkələrindən birinə 100 dəst PUA ixrac elədik. - Cənab nazir, İDEF-2015 sərgisinə də qatılırsınız. Türkiyə-Azərbay can müdafiə sənayesi sektorunda əməkdaşlığının mövcud vəziyyə tini necə dəyərləndirirsiniz? Gə ləcəklə bağlı proqnozlarınız nə dir? - Türkiyə ilə Azərbaycan ümummilli li derimiz Heydər Əliyevin sözləri ilə ifadə etsək “Bir millət, iki dövlət”dir. Bu gün öl

kələrimiz arasında bütün sahələrdə oldu u kimi, müdafiə sənayesi sektorunda ğ əməkdaşlıq yüksək səviyyədədir və bu tendensiya yüksələn xətt üzrə davam edir. Biz indiyədək birlikdə bir sıra layihə lər reallaşdırmışıq və perspektivdə yeni layihələrə baxılır. 2013-cü ildə İstanbulda İDEF, 2014-cü ildə Bakıda keçirilən sərgi lərdə bir sıra layihələrin reallaşdırılmasına dair prtokollar imzaladıq. Artıq həmin müqavilələrin icrasına başlanıb. MP-5 ta pança pulemyotunun MKE ilə birgə Azər baycanda istehsalının təşkilinə başlamı şıq. Birinci mərhələdə istehsalda bizim payımız 20%-dən başlayacaq və tədricən artacaq. Növbəti ildə isə tam şəkildə Azərbaycanda istehsal olunacaq. Biz eyni zamanda TİSAŞ-la 4 növ tapançanın is tehsalını həyata keçiririk. Bu günə qədər 5 minə qədər tapança istehsal olunaraq sifarişçilərə verilib. Hazırda biz tapança

MÜSAHİBƏ

NazirYavərCamalov7.62x51mm“Yalquzaq”snaypertüfənginiincələyərkən.Foto–AD

nın hissələrinin 50%ə qədərini özümüz istehsal edirik. Yaxın 5 ildə isə tam şəkildə bütün hissələr Azərbaycanda istehsal olunacaq. Bundan başqa, ASELSAN ilə optika və gecəgörmə sistemlərinin və termal cihazların istehsalı layihəsi üzrə işləyirik. Türkiyənin digər şirkətləri ilə də layihələrimiz var. Yəqin ki, İDEF2015 sər gisi çərçivəsində bir sıra yeni layihələr üzrə danışıqlar aparacağıq. ROKETSAN ilə 42 km uzaqlığa malik raketlərin birgə istehsalı nəzərdə tutulur. Onlar təkliflərini veriblər və biz həmin təklifləri hökumətə təqdim etmişik. Hökumət qərar verən dən sonra bu istiqamətdə işlərə başlaya

10 AZERI DEFENCE

cağıq. Ümumilikdə həm türk firmalarının Azərbaycan, həm də Azərbaycan müda fiə sənayesinin Türkiyə bazarına çıxmaq marağı var. Biz bu yaxınlarda Türkiyə Əm niyyət Baş İdarəsinin tenderinin qalibi olduq. Onlara 350 ədəd RPQ7V2 qum baraatanı verəcəyik. Hazırda SSMin Bakı ofisinin açılması məsələsinə baxılır. Bu ofis düşünürəm ki, iki ölkə arasında mü dafiə sənayesi sektorunda əlaqələrin da ha da inkişafına təkan verəcək. -Azərbaycanda müdafiə sənayesi sektorunda fəaliyyət göstərən müəssisələr 100% dövlətə məx-

susdur. Sektorda özəl şirkətlərin vəbirgəmüəssisələrinfəaliyyətinənecəbaxırsınız? Gələcəkdə Azərbaycanın müdafiə sənayesi sektorunda özəl şirkətlərin yer alması qaçılmazdır. Bu istiqamətdə müəyyən işlər görüləcək. Ancaq düşü nürəm ki, özəl şirkətlər başlıbaşına bu raxılmamalı, onların fəaliyyəti Nazirlər Kabineti tərəfindən tənzimlənməli və MSN tərəfindən nəzarət olunmalıdır. Bir gə müəssisələrin yaradılması gündəmdə olan mövzulardandır. Bizim qeyd etdiyim kimi, İsrailin “Aeronautics” şirkəti ilə birgə müəssisəmiz var və pilotsuz uçuş aparat larını istehsal edirik. İDEX sərgisində Bra ziliyanın bir şirkəti ilə tank əleyhinə qum baraatanların və onların döyüş sursatları nın istehsalını həyata keçirən birgə müəssisənin yaradılmasına dair ilkin an laşmamız oldu. ASELSAN şirkəti ilə “Alov” zavodu arasında optika istehsalını həya ta keçirən birgə müəssisənin yaradılması üzərində müzakirələr gedir. -Cənab nazir, sonda 2016-cı ilin sentyabr ayında Bakıda ikincisi keçiriləcək beynəlxalq müdafiə sənayesi sərgisi barədə fikrinizi öyrənməkistərdik. 30 sentyabr 2016cı il tarixində Ba kıda keçiriləcək ADEX2016 sərgisində birinci ilə müqayisədə iki dəfə çox şirkə tin iştirakını gözləyirik. Bununla bağlı ciddi hazırlıq işləri aparılır. Dəyərli vaxtını ayırıb verdiyi müsahibə üçün redaksiyamız və oxucularımız adından cənab Yavər Camalova minnətdarlığımızı bildiririk.

ÖLKƏ

AzərbaycanvəTürkiyədən möhtəşəmtəlim TuralHacıyev

May ayı nın 2-dən 15-dək Ba kı da və Nax çı van Mux tar Res pub li ka sın da Azər bay can və Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin böl mə lə ri nin iş ti ra kı ilə ge niş miq yas lı tak ti ki tə lim lər ke çi ri lib. Azər bay can və Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri ara sın da təc rü bə mü ba di lə si ni hə ya ta ke çir mək lə koor di na si ya nı in ki şaf et dir mək məq sə di da şı yan tə lim də, qə rar gah la rın müş tə rək plan laş dır ma apar ma sı, böl mə lə rin ha zır lı ğı və əmə liy yat la rı ic ra et mə qa bi liy yə ti nə zər dən ke çi ri lib. Paytaxt Bakıda keçirilən təlimdə ümu milikdə 1000 nəfərədək şəxsi heyət, 80dək zirehli texnika, 60dan çox artille riya qurğusu və minaatanlar, Hərbi Hava Qüvvələrinin 12 ədəd döyüş və nəqliyyat helikopteri, həmçinin qruplaşmanın ha vadan mühafizəsi məqsədilə müasir mü dafiə kompleksləri ilə silahlanmış hava hücumundan müdafiə və zenitraket bölmələri iştirak edib. Mayın 15də Naxçıvan Muxtar Res publikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov, Azərbaycanın müdafiə naziri, general polkovnik Zakir Həsənov və Türkiyə Si lahlı Qüvvələrinin 3cü ordu komandanı, ordu generalı Ümit Dündar birlikdə keçi rilən taktiki təlimi izləyiblər. Naxçıvanda 1000 nəfərdən artıq hərbçinin, 150dən artıq döyüş texnikasının, 50yə yaxın ar tilleriya və reaktiv atəş qurğusunun, 4 atəş dəstək helekopterinin, 6 ədəd zenit raket qurğusunun cəlb olunduğu, üç

mərhələdə keçirilən təlimlərdə bölmələr tərəfindən qarşılıqlı uzlaşma şəraitində müxtəlif döyüş tapşırıqları icra olunub. Təlimə Azərbaycan Ordusunun arsena lında yer alan LYNXQrad reaktiv yaylım atəş sistemi, “Orbiter2M” pilotsuz uçuş aparatı, habelə istifadəyə yeni daxil ol muş Mi35M helikopterləri, mühəndisis tehkam maşınları cəlb edilib. Təlimin ssenarisinə əsasən, əvvəlcə hava hücumundan müdafiə bölmələri zenitraket kompleksi vasitələri ilə dövlət sərhədini pozan düşmən təyyarələrini məhv ediblər. Hərbi birləşmələr yaylım atəşli reaktiv silahlar vasitəsilə hücuma keçən düşmənin idarəetmə məntəqələri ni, canlı qüvvəsini, döyüş texnikalarını, artilleriya və minaatan batareyalarını zə rərsizləşdirib, dayaq məntəqələrini və qovşaqlarını dağıtdıqdan sonra, atəş dəstək və döyüşnəqliyyat helikopterlə rinin müşayiəti ilə düşmən müdafiəsinin

yaxın dərinlikdəki zirehli obyektlərinə zərbələr endirilərək onun üzərində atəş üstünlüyü əldə edilib. Təmas xətti boyu mövqelərini güclən dirən və atəş üstünlüyünə yiyələnən Əla hiddə Ümumqoşun Ordusu bundan sonra düşmənə qarşı əkshücum əmrini yerinə yetirib. Əvvəlcə özüyeriyən artille riya qurğuları, müxtəlif çaplı toplar və minaatanlardan açılan atəşlə düşmənin canlı qüvvəsi məhv edilib. Ardınca tank lar, piyada döyüş maşınları, tank əleyhinə idarə olunan raket kompleksləri hücuma dəstək verərək düşmən müdafiəsinin ön xəttindəki atəş vasitələrinə zərbələr en diriblər. Bu zaman qarşı tərəfin müdafiə istehkamları və digər səhra qurğuları da ğıdılıb, hərəkətdə olan və hərəkətsiz zi rehli texnikalar yararsız hala salınıb. Əks hücum əməliyyatına atəşdəstək heli kopterləri də qoşularaq düşmənin mü dafiə dərinliyində aşkarlanmış canlı qüv

ÖLKƏ

NaxçıvanMRAliMəclisinsədriVasifTalıbov,Azərbaycanınmüdafiənazirigeneral-polkovnikZakirHəsənovvəTürkiyəSQordukomandanı, ordugeneralıÜmitDündartəlimöncəsiordukomandanıgeneral-leytenantKərəmMustafayevtərəfindənməlumatlandırılır.

vəsini və zirehli obyektlərini atəşə tutub. Daha sonra Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun birləşmələri Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin gücləndirilmiş tabor taktiki qrupları ilə birlikdə düşmən müdafiəsi nin ön xəttini yararaq, piyada döyüş ma şınları və tanklarla dərinliklərə nüfuz ediblər. Artilleriya bölmələri atəş mövqe yini dəyişməklə hücum edən bölmələrə dəstək verib, Əlahiddə Ümumqoşun Or dusunun ön dəstələri sürətli hücum təş kil edərək qarşı tərəfin mühüm rayonla rını və həddini ələ keçiriblər. Hərbi təlim də səyyar tibb və təmir təxliyə qrupları da fəallıq nümayiş etdiriblər. Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Or dusunun birləşmələri və Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin bölmələri qarşıya qoyul muş tapşırıqları uğurla yerinə yetirib, birgə hərbi təlim müvəffəqiyyətlə başa çatıb. Sonda hərbi helikopterlər Azərbaycan və Türkiyə bayraqlarını səmada nümayiş etdirib, ümummilli lider Heydər Əliyevin “Hər bir xalqın milli mənsubiyyəti onun qürur mənbəyidir. Mən həmişə fəxr et mişəm, bu gün də fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam” fikirləri səsləndirilib. Müdafiə nazirinin müavini Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun komandanı, generalleytenant Kərəm Mustafayev tə limin başa çatması barədə raport verdik dən sonra təlimdə iştirak edən şəxsi he

12 AZERI DEFENCE

yətlə görüş olub. Ali Məclisin sədri bildirib ki, Azərbay can Silahlı Qüvvələrinin Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki birləşmə və hissələri də böyük təşkilatlanma yolu ke çiblər. Naxçıvandakı motoatıcı briqada quruculuq tədbirləri nəticəsində peşəkar hərbi heyətə və güclü madditexniki ba zaya malik Əlahiddə Ümumqoşun Ordu su səviyyəsinə gəlib çatıb. Ali Məclisin sədri Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı hərbi hissələrin yeni standartlar əsasında formalaşdırılmasın da Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin təmənna sız köməyini xüsusi qeyd edib, Türkiyə dövlətinə və Silahlı Qüvvələrinə dərin hörmət və ehtiramını bildirib: “Prezident İlham Əliyev əlaqələrimizin strateji əhə miyyətini qiymətləndirərək deyib: “Bizim gücümüz bizim birliyimizdədir. Türkiyə nin gücü Azərbaycanın gücü, Azərbayca nın gücü Türkiyənin gücüdür”. Bu gün bu güc, bu birlik böyük Atatürkün vaxtı ilə “türkün qapısı” adlandırdığı Naxçıvanda özünü bütün əzəməti ilə bir daha gös tərdi. AzərbaycanTürkiyə birgə hərbi təlimləri bir tərəfdən ölkələrimiz arasın da imzalanmış strateji tərəfdaşlığın, qar daşlığın göstəricisidirsə, digər tərəfdən ümummilli lider Heydər Əliyevin kəlam ları ilə desək – iki dövlətin, bir millətin bir ordusunun birliyinin nümunəsidir. Keçiri lən birgə hərbi təlim bir daha göstərdi ki,

o ordu güclü deyil ki, onun silahsursatı və hərbi texnikası var. O ordu güclüdür ki, onun əsgər və zabitində döyüş ruhu güclüdür, vətənpərvərdir. Bugünkü tə limlər yüksək əsgəri ruhun, peşəkarlığın və vətənpərvərliyin ifadəsinə çevrildi”.

NaxxçıvanƏlahiddəÜmumqoşun Ordusununtəliməcəlbolunan hərbitexnikaları.Foto:MN

ÖLKƏ

Müdafiə naziri, generalpolkovnik Za kir Həsənov çıxış edərək deyib ki, prezi dent, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkədə ordu quruculuğu sa həsində ardıcıl tədbirlər görülür. Bu sa hədə görülən işlərin tərkib hissəsi olaraq Naxçıvan Muxtar Respublikasının da mü dafiə potensialının gücləndirilməsinə xü susi diqqət yetirilir. Hazırda Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu yüksək döyüş qabiliyyətinə malikdir: “Bugünkü birgə təlimlər bir daha sü but etdi ki, Naxçıvandakı hərbi birləşmə lərin döyüş hazırlığı yüksək səviyyədədir və şəxsi heyət istənilən döyüş tapşırığını yerinə yetirməyə qadirdir”, deyə nazir vurğulayıb. Zakir Həsənov təlimdə qarşıya qoyu lan vəzifələri uğurla yerinə yetirdiklərinə görə şəxsi heyəti təbrik edib, onlara gə ləcək xidmətlərində uğurlar arzulayıb. Tədbirdə çıxış edən Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin 3cü ordu komandanı, ordu generalı Ümit Dündar isə birgə hərbi tə limlərin uğurla yerinə yetirilməsinin dost və qardaş ölkələr olan Azərbaycan və Türkiyə silahlı qüvvələrinin güc birliyinin göstəricisi kimi xarakterizə edib: “Təlim ləri izləyərkən bir daha əmin olduq ki, istər Azərbaycanın, istərsə də Türkiyənin silahlı qüvvələrinin bugünkü döyüş ha zırlığı yüksək səviyyədədir. Hər iki silahlı qüvvələrin şəxsi heyəti verilən döyüş tapşırıqlarını peşəkarlıqla yerinə yetir

məklə, eyni zamanda, iki ordu arasındakı əməkdaşlığın yüksək səviyyədə olduğu nu nümayiş etdirdilər”. Sonda Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov, müdafiə naziri, generalpolkovnik Zakir Həsənov və ordu generalı Ümit Dündar hərbi tə limdə iştirak edən şəxsi heyətlə xatirə şəkli çəkdiriblər. Təlimdən sonra Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Ordusuna 10 ədəd yeni “NAZ Lifan” markalı xidməti avtomobil və 20 ədəd KAMAZ markalı yük avtomo bili təqdim olunub. Yeni xidməti avtomo billərə və yük maşınlarına, eləcə də Əla hiddə Ümumqoşun Ordusunun digər

döyüş texnikalarına baxış keçirən qonaq lara məlumat verilib ki, hazırda hərbi hissələrin bazasında ən müasir döyüş texnikaları və müxtəliftəyinatlı avtomo billər yer alır. Atəş idarəetmə maşınları, yüksək hündürlükdə meteoroloji şəraiti ölçmə sistemi, təxliyə avtomobilləri, ult rasəs və ekokardioqrafiya aparatı ilə tə min olunmuş tibb qoşquları, zabit və rəis heyətinin səhra şəraitində iş və istirahəti nin təşkili üçün nəzərdə tutulan qoşqu və avtomobillər döyüş zamanı şəxsi he yətin fəaliyyətinin düzgün təşkilinə im kan verir. Səhra şəraitində istifadə olunan müasir texniki vasitələr də ən yüksək tə ləblər səviyyəsindədir.

ÖLKƏ

Xüsusi Təyinatlı Qüvvələr -

Müdafiə naziri Zakir Həsənov Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin hərbi hissəsinə döyüş bayrağını təqdim edir

Aprel ayının 30-da Müdafiə Nazirliyinin Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrinin hərbi hissə lərinə döyüş bayraqlarının verilməsi mü nasibəti ilə tədbir keçirilib. Müdafiə naziri general-polkovnik Zakir Həsənov və Na zirliyin rəhbər heyətinin qatıldığı tədbirdə əvvəlcə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin və ölkəmizin azadlı ğı, müstəqilliyi uğrunda həyatlarını qur ban vermiş şəhidlərin xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edilib. Dövlət himni ifa edil dikdən sonra müdafiə naziri ölkə prezi denti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komanda nı İlham Əliyevin müvafiq Fərmanı ilə yeni yaradılan hərbi hissələrə verilmiş döyüş bayraqlarını komandirlərə təqdim edib. Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin komandanı general-mayor Hikmət Mirzəyev məra simdə çıxış edərək ölkə rəhbərliyi və Mü dafiə Nazirliyi tərəfindən xüsusi təyinatlı lara göstərilən etimada görə minnətdarlı ğını bildirib. Əlamətdar gün münasibətilə Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin birləşmələrinin şəxsi

14 AZERI DEFENCE

heyəti qarşısında çıxış edən müdafiə nazi r i general-polkovnik Zakir Həsənov bildi rib ki, bu gün Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin

yaradılmasının 16-cı ildönümü qeyd olu nur: “Bu, qısa bir müddətdə düşmənə qarşı keçirilən uğurlu, parlaq fəaliyyətlərin nəticəsi olaraq, döyüşlərdə sınanmış xü susi təyinatlılara ölkə rəhbərliyi tərəfindən verilən ən böyük qiymətdir. Burada Vətə ninə, xalqına sadiq, hər an torpaqlarımız uğrunda canından belə keçməyə hazır olan Azərbaycan övladları xidmət edir. Or dumuzun gücü şəxsi heyətin vətənpər vərliyində, qəhrəmanlığında və peşəkarlı ğındadır. Mən bu keyfiyyətləri Xüsusi Təyi natlı Qüvvələrin şəxsi heyətində görürəm. Dövlət başçımızın “düşmənin ayaqları nın altında torpaq od tutub yanmalıdır” sözləri qarşımızda mühüm vəzifələr qoyur. Bu vəzifələr bizim üçün bir hədəfdir”. Nazir qeyd edib ki, düşmənin kəşfiy yat-təxribat cəhdlərinin qarşısının qətiy yətlə alınması, onun xeyli sayda itkiyə məruz qalması, mənəvi-psixoloji vəziyyə tinin sarsıdılması və müqavimətinin sın dırlması ilə Ermənistanın hərbi-kriminal rejimi Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin gü cünü və qüdrətini hiss edib. Bununla da düşmənin əməliyyat və fəaliyyət imkanla rının məhdudlaşdırılmasının birinci mər hələsi uğurla başa çatdırılıb. Nazir Z.Həsənov bəyan edib ki, Azər baycan Ordusu bütün cəbhə boyu əmə liyyat şəraitinə nəzarət etməklə tam hərbi üstünlüyə yiyələnib: “Biz düşmənə gücü müzü göstərməklə onlara aydın mesaj verdik. Bu mərhələdə tapşırıqların müvəf fəqiyyətlə yerinə yetirilməsində fəaliyyət

Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin təlimi. Hərbçilər İMİ Tar-21 Tavor avtomatından atəş açarkən görünürlər. Foto: MN

ÖLKƏ

göstərən Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin rolu nu qeyd etmək vacibdir. İndi isə qarşımız da daha vacib - ikinci mərhələ dayanır. Düşmənə qəti və sarsıdıcı zərbələr endir məklə onu işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarını qeyd-şərtsiz tərk etməyə məcbur etmək. Biz bu vəzifənin öhdəsin dən gəlməyə qadirik və qısa müddətdə buna nail olacağıq. Buna heç kim şübhə etməsin. Hamımız Ali Baş Komandanın əmrinə daim hazır olmalıyıq. Bunun üçün Silahlı Qüvvələrin şəxsi heyəti gecə və gündüz döyüş hazırlığı səviyyəsini durma dan daha da artırır. Azərbaycan xalqı, döv lət rəhbərliyi Silahlı Qüvvələrimizə, o cüm lədən xüsusi təyinatlılarımıza inanır, fəaliy yətinizə yüksək qiymət verir və sizinlə fəxr edir. Biz də öz növbəmizdə bu yüksək eti madı doğrultmağa daim hazır olmalıyıq. Bir daha sizi təbrik edərək xidmətinizdə uğurlar arzulayıram”. Çıxışlardan sonra hərbi xidmətdə fərq lənmiş şəxsi heyətin mükafatlandırılması haqqında müdafiə nazirinin əmri oxunub.

Xüsusi təyinatlılar istifadəsindəki Polaris Dagor 4x4 avtomobilində. Foto: MN

Hərbi qulluqçulara medallar, fəxri fərman lar və qiymətli hədiyyələr təqdim edilib. Təntənəli mərasimdən sonra xüsusi təyinatlılar soyuq və atıcı silahların isti

“Azersky” müdafiə məqsədi ilə istifadə olunacaq “Azərkosmos” ASC-nin Əsas Yerüstü Peyk İdarəetmə Mərkəzində Fransanın “Airbus Defense & Space” şirkəti ilə birgə yüksək ayırdetməli yer səthinin məsafədən müşahi də peyki olan “Azersky”dan əldə olunan təs virlərin müdafiə və təhlükəsizlik məqsədləri üçün istifadəsinə həsr olunmuş seminar ke çirilib. Potensial benefisiarların maarifləndi rilməsi məqsədilə keçirilən seminarda “Azər kosmos”un və peykin istehsalçısı olan Fran sanın “Airbus Defence & Space” şirkətinin mütəxəssisləri peykin texniki xüsusiyyətləri, peyk təsvirlərinin hərbi məqsədlər üçün praktiki istifadəsi, hərbi xəritəçilik, əməliy yatların coğrafi məkan, kəşfiyyat məlumatla rı ilə təminatı, nəzarəti və monitorinqi və digər bu kimi mövzular haqqında təqdimat lar ediblər. İnteraktiv formada təşkil edilmiş seminara Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi, Fövqə ladə Hallar Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi, Müdafiə Nazirliyi və Dövlət Sərhəd Xidməti kimi güc strukturlarının nümayəndələri qatı lıblar. Bu ilin sonuncu rübünə planlaşdırılmış eynitipli növbəti seminar peyk təsvirlərinin vasitəsilə təbii ehtiyatların tədqiqi və moni torinqi mövzusuna həsr olunacaq.

fadəsi, helikopter və avtomobillə pus quya qarşı fəaliyyət, yaxın döyüşdə tap şırıqların icrası üzrə müxtəlif fəndləri məharətlə icra ediblər.

“Silk Way” An-178-i seçdi Azərbaycanın “Silk Way Airli nes”şirkəti Ukraynanın “Antonov” Dövlət Müəssisəsi ilə 10 ədəd An-178 yükdaşıma təyyarəsinin alınmasına dair müqavilə imzalayıb. Daha əvvəl istifadə olunan An-12 təyyarələrin dən fərqli olaraq, An-178-in imkan ları daha genişdir. Təyyarənin üstün lüklərindən biri də yük kabinəsinin germetik olmasıdır. Bu da təyyarənin yük üçün nəzərdə tutulan hissəsində insan daşımağa da imkan verir. Yəni,

təyyarənin həmin bölümündə yaralı ların və xəstələrin rahat daşınması çətinlik yaratmayacaq. Bundan başqa, An-178 2 mühər riklə təmin olunub. Ekipajın sayı isə 3-ə endirilib. Yükün təyyarəyə min dirilməsi və endirilməsi üçün hava gəmisində xüsusi avadanlıqlar da quraşdırılıb. Bu da yüklərin boşaldıl ması və əksinə proseslərin həyata keçirildiyi zaman, xüsusi aeroportla rın lazım olmasına zərurət yaratmır.

An-178 Foto: Antonov DK

ÖLKƏ

DSXçevikləşirvəpeşəkarlaşır “Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədini pozmuş düşmənin qoşun qruplarının və terrortəxribat dəstələri nin zərərsizləşdirilməsi” mövzusunda Dövlət Sərhəd Xidmətinin (DSX) çevik hərəkət bölmələrinin və aviasiya qüvvə lərinin iştirakı ilə may ayının 15dən 21dək “Ağgöl” səhra təlim mərkəzində irimiqyaslı taktiki təlimlər keçirilib. Üç mərhələdə keçirilən təlimlərin ssenarisi nə əsasən Dövlət Sərhəd Xidmətinin qüvvə və vasitələri tərəfindən şərti düş mənin dövlət sərhədini pozmuş qoşun qrupları zərərsizləşdirilib və dövlət sər hədi bərpa edilib. Üçüncü mərhələnin başlanğıcında pilotsuz uçuş aparatı va sitəsilə düşmən qüvvələrinin yerləşməsi müəyyən edildikdən sonra düşmən ar xasında kəşfiyyat fəaliyyətini həyata ke çirmək məqsədi ilə təyyarə və helikop terlərdən paraşütlə desantın atılması təmin edilib. Hava desantının uğurlu əməliyyatından sonra şərti düşmənin dayaq məntəqələrinə və dövlət sərhədi ni pozmuş zirehli texnikalarına qarşı döyüş helikopterlərindən və zenit artil leriya qurğularından açılan atəşlərlə on ların irəliləməsinin qarşısı alınıb. Düş mən qruplarına havadan dəstək üçün göndərilmiş döyüş helikopterləri daşı nan zenitraket kompleksləri vasitəsilə məhv edilib. Düşmən hücumunun qar şısını alan qüvvələr atəş üstünlüyünü əldə etməklə çevik hərəkət bölmələrinin sürətli əks hücuma keçməsinə şərait ya radıblar. Daha sonra zirehli texnikalar üzərində hücuma keçən bölmələr düş mənin dayaq məntəqələrində yerləşən canlı qüvvəsini və zirehli texnikalarını sərrast atəşlərlə məhv ediblər. Təlimlər də döyüş əməliyyatları zamanı helikop terlər vasitəsilə döyüş bölgəsinə əlavə qüvvələrin çatdırılması və yaralıların təxliyyə edilməsi elementləri də uğurla işlənilib. Bölmələrin real döyüş şəraitin də idarə olunmasına, çevik hərəkət qüv vələri və aviasiya bölmələri arasında yüksək qarşılıqlı fəaliyyətinə nail olu nub.

16 AZERI DEFENCE

DSXrəisi,general-polkovnikElçinQuliyevtəlimiizlərkən

DSXhelikopterlərindənidarəolunanraketlərləatışlar

Təlimlər vaxtı zenit qurğularından, he likopterlərdən, minaatanlardan, iri çaplı pulemyotlardan, qumbaraatanlardan döyüş atışları və raket buraxılışları mü vəffəqiyyətlə həyata keçrilib. Dövlət Sər həd Xidmətinin çevik hərəkət bölmələri və aviasiya qüvvələri qarşiya qoyulmuş döyüş tapşirıqıqlarını uğurla yerinə yetir miş, təlim müvəffəqiyyətlə başa çatıb. Təlimdə iştirak edən şəxsi heyəti qar şıya qoyulan vəzifələri uğurla yerinə

yetirdiklərinə görə təbrik edən DSX rəisi, Sərhəd Qoşunlarının komandanı generalpolkovnik Elçin Quliyev döyüş hazırlığınin daha da yüksəldilməsi üzrə bölmələr qarşısında yeni tapşırıqlar müəyyən edib. DSX rəisi Azərbaycan sərhədçilərinin Silahli Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı İlham Əliyev tərəfindən qarşıya qoyulan bütün tapşırıqlari şərəf lə icra etməyə daim hazır olduqlarını vurğulayıb.

DSXbölmələriOtokar“Cobra”zirehli maşınlarınındəstəyiiləhücumda.Foto:DSX

ÖLKƏ

HDQ-ninyenibazasıistifadəyəverilib İyunun 25də prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə Qaradağ rayonunun Puta qə səbəsində Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüv vələrinin (HDQ) əsas bazasının və hərbi hissə kompleksi istifadəyə verilib. Dövlət başçısına görülən işlər barədə məlumat verən müdafiə naziri, generalpolkovnik Zakir Həsənov bildirib ki, Xəzər dənizi hövzəsində ən böyük və müasir hərbi obyekt olan HDQnin yeni bazasının və hərbi hissənin inzibati, xidməti binalarının və qurğuların inşasına 2010cu ilin okt yabrından başlanılıb. Burada şəxsi heyət üçün üçmərtəbəli yataqxanalar, zabit və gizirlərin ailələri üçünsə iki beşmərtəbəli bina inşa olunub. Hərbi bazanın açılışını bildirən lenti kəsdikdən sonra president İlham Əıiyev HDQnin qərargahının binası, komanda məntəqəsi, yataqxana, yeməkxana, HDQ nin poliklinikası və tədris otaqları ilə tanış olub. Dövlət başçısına məlumat verilib ki, HDQnin idarə olunmasının həyata keçi rildiyi komanda məntəqəsi Xəzər dənizi nin Azərbaycana məxsus sektorunda suüstü şəraitə nəzarət etməyə hərtərəfli imkan verir. Məntəqədə suüstü şərait

18 AZERI DEFENCE

haqqında operativ məlumatlar Hərbi Də niz Qüvvələrinə məxsus sahil və ada ra diotexniki postlarında yerləşən radiolo kasiya stansiyaları vasitəsilə alınır. Aşkar edilən bütün hədəflər real vaxt rejimində monitorlarda əks olunur. Xəzər dənizinin Azərbaycana məxsus sektorunda suüstü

şəraitlə bağlı Dövlət Sərhəd Xidmətinin Sahil Mühafizəsindən və Dövlət Dəniz Administrasiyasından alınan məlumatlar da Hərbi Dəniz Qüvvələrinin komanda məntəqəsində toplanır, təhlil olunur və müvafiq qərar qəbul edilir. Burada ən müasir texnoloji yeniliklərə əsaslanan

ÖLKƏ

avadanlığın quraşdırılması məntəqənin işini yüksək səviyyədə qurmağa imkan verir. Dövlət başçısı hərbi hissənin silahlanma sındakı yerli müəssisədə istehsal olunmuş “Bəbir2” (“Marauder”) zirehli nəqliyyat vasi təsi ilə də tanış olub. Qeyd olunub ki, maşın avtomatik sürətlər qutusu, hidravlik sükan mexanizmi ilə təchiz olunub. İstənilən döyüş tapşırığını yerinə yetirə bilən bu zirehli nəqliy yat vasitəsi döyüş zamanı təbii və süni ma neələri asanlıqla dəf edə bilir. HDQnin şəxsi heyəti qarşısında çıxış edən prezident İlham Əliyev bildirib ki, istifadəyə verilən baza ən yüksək dünya standartlarına cavab verir, son illər ərzində Azərbaycanda yaradılmış ən böyük hərbi obyektlərdən biri dir. Azərbaycanın hərbi potensialının güclən dirilməsi üçün bu bazanın çox böyük əhəmiy yəti olacaq. Hərbi Dəniz Qüvvələrinin inkişafının gələ cəkdə də diqqət mərkəzində olacağını bəyan edən dövlət başçısı Azərbaycanın Xəzər dəni zində sülhün, əməkdaşlığın dərinləşməsi üçün öz təşəbbüslərini irəli sürdüyünü bildirib: “Şa dam ki, bütün qonşu dövlətlər də bu mövqe yi bölüşür. Xəzəryanı ölkələr arasında mövcud olan dostluq, əməkdaşlıq münasibətləri Xə zərdə sülhün, təhlükəsizliyin qarantıdır”. Prezident son illər ərzində Azərbaycanın öz hərbi potensialını böyük dərəcədə artırdı ğını, ölkəyə ən müasir silahsursat, texnika, avadanlıq gətirildiyini vurğulayıb: “Bu gün madditexniki təchizat və döyüş qabiliyyəti baxımından Azərbaycan Ordusu dünya miq yasında güclü ordular sırasındadır. Bu gün əldə etdiyimiz silah və texnika bizə imkan ve rir ki, istənilən vəzifəni şərəflə yerinə yetirək. Bununla bərabər, təxminən 10 il bundan əv vəl mənim qərarımla Azərbaycanda hərbi sənaye kompleksi yaradılmağa başlandı. Bu gün Azərbaycanda minə yaxın adda hərbi tə yinatlı məhsul istehsal edilir və bu da ordu muzun təchizatı üçün əvəzolunmaz haldır.

Beləliklə biz idxaldan asılılığımızı böyük dərə cədə azaltmışıq. Ancaq yüksək dəqiqliyə və böyük dağıdıcı qüvvəyə malik olan müasir silahsursat, döyüş helikopterləri, döyüş təy yarələri alınır. Ordumuz üçün lazım olan qalan bütün ləvazimat, avadanlıq, texnika, mərmilər, patronlar Azərbaycanda istehsal edilir. Biz hətta hərbi məhsullarımızı ixrac etməyə baş lamışıq”. Cəbhə xəttindəki vəziyyət barədə danışan Ali Baş Komandan son bir il ərzində Azərbay can Ordusunun tam üstünlüyü əldə etdiyini bildirib: “Keçən ilin yayında Ermənistan təmas xəttində təxribat törətməyə cəhd göstərmiş di. Ancaq bu təxribatın qarşısı layiqincə alındı, düşmən yerinə oturduldu. Bizdə olan məlu mata görə, keçən ilin iyulavqust aylarından bu günə qədər yüzdən çox işğalçı məhv edi lib. Bəzi hallarda bizə irad tutulur ki, təmas xəttində gərginlik yaranır, Ermənistan tərəfin də çoxsaylı itkilər var. Bizim isə buna cavabı mız çox sadədir. Rədd olsunlar bizim torpaq larımızdan! O zaman münaqişə öz həllini ta par, sülh yarana bilər. Ermənistan tərəfinə bunu bir neçə dəfə demişəm, bir daha demək istəyirəm, əgər ölmək istəmirsinizsə, bizim torpaqlarımızdan rədd olun!”. Prezident İlham Əliyev bazada gəmilərin yan alması üçün yaradılan şəraitlə də tanış olub. HDQnin idarəetmə gəmisinə baxış ke çirib. Prezidentə məlumat verilib ki, gəmidəki avadanlıqlar şəxsi heyətin qarşısına qoyulmuş döyüş və əməliyyat tapşırıqlarının yerinə yeti rilməsində yüksək nəticələrə nail olmaq im kanı yaradır. Hərbi hissədə tikintinin ikinci mərhələsin də gəmilərə və avtomobillərə texniki qulluq və təmir sahələri, əlavə yanalma körpüləri, anbarlar sahəsi, zabitlər evi, uşaq bağçası və məktəb binaları, klub və idman şəhərciyinin inşası nəzərdə tutulur. Açılışdan sonra prezident hərbçilərlə gö rüşüb və xatirə şəkili çəkdirib.

Prezident hərbçiləri təltifetdi Azərbaycan Silahlı Qüvvə lərinin 97ci ildönümü ərə fəsində prezident İlham Əliyev bir qrup hərbi qul luqçunu və Silahlı Qüvvə lərdə çalışan mülki işçinin təltif olunması barədə sə rəncam imzalayıb. Dövlət başçısının sərəncamı ilə polkovniklər Yusif Axund zadəyə, Teymur Eyyubova, İkram Əliyevə, Zahid Hü seynova və Elman Orucova generalmayor ali hərbi rütbəsi verilib. Dövlət baş çısının digər sərəncamı ilə, Azərbaycanın müstəqilliyi nin, ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanılmasında xüsusi xidmətlərinə, xidmə ti vəzifələrini və hərbi his sənin qarşısında qoyulmuş tapşırıqları yerinə yetirər kən fərqləndiklərinə, hərbi təhsil sahəsində xidmətləri nə görə 6 hərbi qulluqçu 3cü dərəcəli “Vətənə xid mətə görə” ordeni, 5 hərbi qulluqçu “Vətən uğrunda”, 7 hərbi qulluqçu “İgidliyə görə”, 20 hərbi qulluqçu (4 nəfər ölümündən sonra) “Hərbi xidmətlərə görə”, 3 mülki işçi “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunub. Bundan başqa, şəxsi heyətin mənə vipsixoloji hazırlığının yük səl dil mə sin də sə mə rə li fəaliyyətlərinə, mədəniyyə tin, təhsilin, səhiyyənin in kişafındakı xidmətlərinə görə Silahlı Qüvvələrin 1 hərbi qulluqçusuna “Xalq artisti”, bir hərbi qulluqçu suna və bir mülki işçiyə “Əməkdar mədəniyyət işçi si, 3 hərbi qulluqçuya “Əməkdar həkim” və 2 nə fərə “Əməkdar müəllim” fəxri adları verilib.

Reportaj

peşəkar zabitlərin yetişdiyi tədris müəssisəsi R.Süleymanov, R.Məmmədli

Azərbaycan Ordusunun peşəkar milli zabit kadrları və mütəxəssislərlə təmin olunmasında Silahlı Qüvvələrin Təlim və Tədris Mərkəzinin (TTM) özünəməxsus yeri var. Artıq 14 ildir zabit, gizir hazır lığı və təkmilləşdirilməsi sahəsində fəaliyyət göstərən TTM-i bitirən minlərlə zabit, gizir və müddət dən artıq həqiqi hərbi xidmət hərbi qulluqçusu Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin sıralarında öz xid mətlərini davam etdirməkdədirlər. Bəs TTM-də təhsil-tədris prosesi necə qurulur? Zabitlərimiz orada hansı şərtlərlə, necə təhsil alırlar? AZERİ DEFENCE jurnalı olaraq bu və bizləri maraqlandıran digər suallarla TTM-də olub, gördüklərimizi oxucularımız üçün qələmə almağa çalışdıq. 20 AZERI DEFENCE

Reportaj

Artilleriya zabitləri TİGES/AFOS simulyatorunda məşq edərkən. Foto: AD

Beynəlxalq səviyyəli tədris mərkəzi Təlim vəTədris Mərkəzi Azərbaycan Silahlı Qüvvələri üçün tələb olunan isti qamətlər və ixtisaslar üzrə əlavə təhsil proqramlarında kadr hazırlığını həyata keçirən və hərbi-elmi işlərin aparılmasını təmin edən əlavə təhsil müəssisəsidir. Mərkəz NATO təhsil sisteminin Azərbay can Silahlı Qüvvələrinə tətbiq edilməsi istəyi nəzərə alınaraq, Azərbaycan və Türkiyə Silahlı Qüvvələri arasında 2000-ci ilin aprel ayının 5-də imzalanmış proto kola əsasən müdafiə nazirinin 20 fevral 2001-ci il tarixli əmri ilə Zabit Təkmilləş dirmə və Gizir Hazırlığı Kursları, həmçinin Ehtiyat Zabit Hazırlığı Kurslarının baza sında yaradılıb. Hərbi kadrların intellek tual və peşə hazırlığı səviyyəsinin yüksəl dilməsi, təkmilləşdirilməsi, onların daim dəyişən və yeniləşən xidmət şəraitinə uyğunlaşmasının təmin edilməsi TTM-in əsas vəzifələri sırasında yer alır. Burada

hava hücumundan müdafiə, artilleriya, maddi-texniki təminatın bütün ixtisasları, kəşfiyyat, rabitə, mühəndis-istehkam, kimya, topoqrafiya, hərbi psixologiya və digər ixtisaslar üzrə kurslar təşkil olunur. Ümumilikdə Silahlı Qüvvələrin Təlim və Tədris Mərkəzində aşağıda qeyd olunan kurslar fəaliyyət göstərir: Zabit heyətini təkmilləşdirmə kursu – Silahlı Qüvvələrin təlabatına uyğun, bü tün səviyyələrdən və kateqoriyalardan olan zabit heyətinin peşəkarlıq səviyyəsi nin və xidmət keyfiyyətinin yüksəldilmə si, peşə bacarıqlarının formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsi, daha müasir hərbi peşə bacarığı və vərdişlərinin qazanılma sı məqsədi ilə həyata keçirilən əlavə təh sildir. Kurs müddəti 6 həftə olmaqla tədris ili ərzində 4 dəfə keçirilir. Zabit ixtisas kursu – Bakalavr təhsil səviyyəsini bitirmiş məzunların ilkin zabit vəzifələrində xidmətə hazırlığının təmin edilməsi məqsədi ilə təşkil olunan bu kursun müddəti 48 həftədir. Ehtiyat zabit hazırlığı kursu – zabit eh tiyatının yaradılması məqsədi ilə ixtisas lar üzrə zabit kadrlarının hazırlanmasını təmin edir. Kursu müvəffəqiyyətlə biti rənlərə müdafiə nazirinin əmri ilə “leyte nant” hərbi rütbəsi verilir. Kurs müddəti 8 həftə olmaqla tədris ili ərzində 4 dəfə keçirilir. Xarici dil kursları (ingilis, alman, fran sız, fars, erməni) – hərbi qulluqçuların xarici dildə ünsiyyətbacarığı və vərdişlə rinin formalaşması məqsədilə keçirilir. Gizir hazırlığı kursu – müvafiq koman da və mütəxəssis vəzifələrində xidmət üçün kadr hazırlığını təmin edir. Kursu müvəffəqiyyətlə bitirənlərə “gizir” hərbi rütbəsi verilir. Kurs müddəti 11 həftə ol maqla tədris ili ərzində 4 dəfə keçirilir. Müddətdən artıq həqiqi hərbi xidmət hərbi qulluqçularının (MAXE) hazırlığı kursu – müvafiq komanda və mütəxəssis vəzifələrində xidmət üçün kadr hazırlığı nı təmin edən ixtisaslar üzrə verilən təh sildir. Kurs müddəti 4 həftə olmaqla tədris ili ərzində 4 dəfə təşkil olunur. TTM-də kursantların yaşaması və təh sil almaları üçün zəruri olan bütün şərait yaradılıb. Sinif otaqları və laboratoriyalar təhsilin ən müasir səviyyədə təşkili üçün zəruri avadanlıqlara malikdir. Xüsusi tex niki ixtisaslar üzrə kompüterləşdirilmiş, silah və hərbi texnikaların simulyatorları ilə təchiz edilmiş sinif otaqları yaradıla raq istifadəyə verilib. Burada tank, özü yeriyən artilleriya, piyada döyüş maşınla rı, hava hücumundan müdafiə, artilleriya atışı və atışların idarə olunması simulya

torları ilə yanaşı interaktiv atış poliqonu, kitabxana, qapalı idman zalı, konfrans salonu mövcuddur. Ümumiyyətlə, Təlim və Tədris Mərkəzindəki şəraitburada nəinki yerli, hətta beynəlxalq səviyyəli təlim kurslarının təşkilinə imkan verir. Söhbət etdiyimiz zabitlər TTM-də mütə madi olaraq xarici ölkələrin və beynəl xalq təşkilatların mütəxəssislərinin işirakı ilə kursların təşkil olunduğunu deyirlər. Son olaraq, yaxınlarda TTM-də olan Tür kiyə Silahlı Qüvvələrinin yüksək rütbəli nümayəndə heyəti tərəfindən Mərkəzin imkanları və burada yaradılan şərait yük sək qiymətləndirilib. Onu da öyrənirik ki, müdafiə naziri, general-polkovnik Zakir Həsənovun gös tərişi ilə Mərkəzin maddi-texniki imkan larının daha da genişləndirilməsi, eləcə də dünyanın qabaqcıl ölkələrində tətbiq edilən müasir tədris vasitələri ilə təchiz olunması nəzərdə tutulur. Məlumat üçün onu da bildirək ki, ötən ilin sonlarından burada hərbi psixo loqların hazırlanması kursuna da start verilib. Artıq birinci hərbi psixoloq kursu nu bitirən zabitlər yerlərdəki hərbi hissə lərə göndəriliblər. Müəllimlərinin sözləri nə görə, 6 həftə müddətində keçirilən hərbi psixologiya kurslarına mülki ali təhsil müəssisələrində psixologiya ixtisa sı üzrə təhsil almış şəxslər könüllülük əsasında seçilir. Kurslarda onlara hərbi psixologiya və hərbi pedoqoqika üzrə təhsil verildikdən sonra hərbi hissələrə göndərilirlər.

Simulyator sinifləri TTM ilə ümumi tanışlıqdan sonra ayrıayrı qoşun ixtisasları üzrə keçirilən tədris prosesi və simulyator sinifləri ilə tanış oluruq. Öyrənirik ki, burada ordumuzun silahlanmasına yeni daxil olmuş T-90S tankları və BMP-3 piyada döyüş maşınla rı istisna olmaqla, mövcud texnikaların böyük əksəriyyətinin simulyatorları ilə təchiz olunmuş sinif otaqları var. Yaxın dönəmdə adıçəkilən texnikaların simul yatorlarının alınaraq istifadəyə verilməsi də gözlənilir. Bu, elə də ciddi problem yaratmır. T-72 və BMP-2 simulyatorunda məşq edən zabit və gizirlər həm T-90, həm də BMP-3 maşınlarının idarəedil məsini bacarır və praktik olaraq poliqon da həmin texnikaları idarə edirlər. İlk olaraq tank və zirehli texnika sinifi nə baş çəkirik. Burada T-72 tankları, BMP-2 piyada döyüş maşınları, özüyeri yən artilleriya və tank əleyhinə bölmələ rin komandir və idarə heyətinin məşqləri

Reportaj

temlərinin real bənzəri olan simulyator qurulub. Radarın idarəetmə pultunun si mulyatorunda dərs keçən zabitlər nəzəri hissədən sonra simulyatorda praktik ola raq hava məkanına nəzarət, hədəfin təs biti, sinifləndirilməsi və izlənilməsi kimi müxtəlif tapşırıqları yerinə yetirirlər. Sinif də həttasimulyator vasitəsi ilə vizual hə dəflərin buraxılması təşkil olunub.

TİGES artilleriyaçıları döyüşə hazırlayır

tank komandirləri T-72 simulyatorunda döyüş atışlarını icra edir. Foto: AD

keçirilir. Simulyatorun birində adıçəkilən texnikaların idarəedilməsi, onlara qulluq, digərində isə atışların həyata keçirilməsi imitasiya olunur. Orada olduğumuz müddətdə gənc zabitlərin həvəslə simul yatorda müxtəlif tapşırıqları yerinə yetir mələrinin şahidi oluruq. Gənc komandir lər müəllimin onlara verdiyi müxtəlif ça lışmaları simulyatorda real mühitə uyğun şəkildə icra edirlər. Digər zalda isə tank əleyhinə idarə olunan raket kompleksi nin simulyatorunda atış məşqləri keçirilir. İxtisası tədris edən müəllimlərin sözləri nə görə, Mərkəzdəki simulyatorlar gənc komandirlərdə texnika haqda ilk təəssü ratı formalaşdırır. Onlar psixoloji, nəzəri və praktik hazırlıqdan sonra poliqonda, real döyüş texnikasında verilən çalışma ları yerinə yetirirlər. TTM-in BMP-2 məşq qurğuları salo nundakı birinci zalda simulyatorda kurs iştirakçılarına texnikanın tənzimləyicisi nin qoşulması, mərmilərin doldurulması və boşaldılması, tənzimləyici və nişanga hın işlənmə qaydası, TƏİR kompleksinin “səfər” vəziyyətindən “döyüş” vəziyyəti nə gətirilməsi, silahların və nişangahın normal döyüş vəziyyətinə gətirilməsi, 2A42 topunun sökülüb-yığılması, atış üçün hazırlanmış digər zalda isə bu ma şınla hazırlıq, hədəflərin kəşfi, həmçinin yoxlama “atış” çalışmalarının yerinə yeti rilməsi həyata keçirilir. Burada eyni za manda TƏİR simulyatorunda silahın ni şanalma qaydası, idarəolunan mərmidən atış qaydaları aşılanır. Zabit ixtisas kursunda motoatıcı ko mandirlər üçün simulyatorda, MAXE-lər

22 AZERI DEFENCE

üçün isə praktik sürücülük kursunun ke çirildiyini deyən TTM-ninSilah və texnika hissəsinin baş müəllimi, polkovnik-leyte nant Müşfiq Abdullayevin sözlərinə gö rə, heyət simulyatorlarda ilkin vərdişlərə yiyələnir. Bu tədris vasitələrində heyət istənilən iqlim, relyef və görmə şəraitin də texnikanın idarəsini, döyüşdə tətbiqi ni mənimsəyir, daha sonra poliqonlarda real döyüş texnikaları üzərində biliklərini təkmilləşdirirlər: “Simulyatorların tədris də tətbiqi döyüş texnikalarının xidmət müddətinin artımına və tədrisin keyfiy yətinə kömək edir. Əvvəllər, simulyatorlar olmadıqda texnikaların motoehtiyatı tez zamanda sərf olunur, maşınlar tez-tez sıradan çıxırdı. Bu gün TTM-də tətbiq olunan simulyatorlar ordumuzdakı texni kalara tam uyğundur. Simulyatorda təlim keçən şəxsi heyət real texnikanı idarə et məyə həm psixoloji, həm də praktik cə hətdən hazır olur”. Hava hücumundan müdafiə (HHM) sinifində isə müxtəlif HHM vasitələrinin və radiolokasiya sistemlərinin real ölçülü maketləri və simulyatorları üzərində dərs lər keçirilir. Radiotexnika sinifində Azər baycan da daxil olmaqla, postsovet res publikalarında və bir çox Şərq ölkələrində geniş istifadə olunan P-18 radiolokasiya stansiyasının simulyatoru qurulub. Rada rın komanda idarəetmə mərkəzinə bən zəyən bu sinifdə gənc mütəxəssislər adı çəkilən texnikanın incəliklərini öyrənirlər. Radiotexniki qoşunlar ixtisas silsiləsinin müəllimi, mayor Fikrət Fəttahovun sözlə rinə görə, sinifdə stansiyanın idarəetmə pultu, anteni, ötürücü və qəbuledici sis

TTM-də diqqətimizi çəkən və ən ma raqlı yeniliklərdən biri də raket-artilleriya qoşunlarının tədris sinifi oldu. Buradakı geniş zalda raket-artilleriya bölmələrinin zabitləriTürkiyənin HAVELSAN şirkətinin istehsalı olan TİGES (Topçu İləri Gözətle yici Simülyatoru/ ingiliscə AFOS- Artil lery Forward Observer Simulator) simul yatorundan istifadə etməklə öz bilik və bacarıqlarını artırırlar. 2011-ci ildə TTMdə tədris prosesində tətbiqinə başlanmış TİGES zabit heyətinə müxtəlif artilleriya vasitələrinin atəşini idarə etmək bacarı ğının aşılanmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Qeyd edək ki, simulyator və kompüter bazalı tədris sistemlərinin ha zırlanması sahəsində dünyanın aparıcı şirkətlərindən olan HAVELSAN-ın TİGES simulyatoru hazırda Azərbaycanla yanaşı Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Poladlı Artil leriya və Raket Məktəbində, İstanbul Pi yada Məktəbində, Pakistan Silahlı Qüv

Reportaj

lotsuz uçan aparatı (PUA) hədəfin yuxarı dan koordinatını müəyyənləşdirir və tələ fat dərəcəsin qiymətləndiririk. Sinifdə çalışmaları reallığa uyğunlaşdırmaq üçün səs effektləri də verilir”. Kafedra rəisinin sözlərinə görə, TİGES simulyatorunun digər üstün cəhəti ona istənilən ərazi xəritəsini, taktik şəraiti yükləməyin mümkün olmasıdır. Məsələn, zabitlər tapşırığa uyğun olaraq işlənilən ərazinin xəritəsini simulyatora yükləmək lə həmin yerdə əməliyyat apara bilərlər: “Bununla təhsil alanın gözü əraziyə öyrə nir. Burada nəzəri məşğələlər, praktik si nif dərsləri, yamsılama vasitələrindən atışılar keçirilir. Məqbul atış çalışmaları yerinə yetirildikədən sonra təhsilalanlar praktik atışa çıxır və artilleriya silahların dan real atışlar aparılır”. Gənc zabitlər “Faqot” simulyatorunda atış məşqi edərkən

vələrinin Nouşehra Artilleriya və Raket Məktəbində, Gürcüstan Silahlı Qüvvələ rinin Hərbi Təlim Mərkəzində və Türkmə nistan Quru Qoşunları Məktəbində isti fadə olunur. TTM-in Raket və Artilleriya Qoşunları kafedrasının rəisi, polkovnik Şahin Hü seynov deyir ki, kompüterləşdirilimiş ar tilleriya sinifimütəxəssislərin peşəkarlığı nın artırılması üçün geniş imkanlar yara dır. Təkcə TİGES simulyator sinifindəAzər baycan Silahlı Qüvvələrində mövcud olan bütün artilleriya sistemlərini tətbiq etmək

mümkündür. Bundan əlavə, müxtəlif iq lim şəraitində, sutkanın istənilən saatında atışları imitasiya etmək olur: “Bu simulya torun ən üstün cəhəti isə ondan ibarətdir ki, əvvəllər əraziyə çıxıb praktik döyüş atışları tətbiq olunurdusa, indi mərmi sərf etmədən, əlavə xərc olmadan sinif şə raitində həmin dərsləri keçirik. Bundan əlavə, əvvəllər atış zamanı hədəfin tələfa ta uğradılmasını biz bir rakursdan görür, onu tam qiymətləndirə bilmirdiksə, indi burada, sinif şəraitində, müxtəlif rakurs dan müşahidə edə bilirik. Həmçinin, pi

Tərəfdaşlığın Təlim və Tədris Mərkəzi TTM nəzdində yerləşən Tərəfdaşlığın Təlim və Tədris Mərkəzi ötən ilədək Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Mərkəzi adı altında fəaliyyət göstərib. 2002-ci ildə yaradılmış bu mərkəz NATO ilə əməkdaşlıq, eləcə də Azərbaycanla digər ölkələr arasında ikitərəfli hərbi əməkdaşlıq proqramları çərçivəsində tədbirlərin təşkili, mütəxəs sislərin təkmilləşdirilməsi istiqamətində çalışır. Qeyd edək ki, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin ikitərəfli və çoxtərəfli hərbi əməkdaşlığı çərçivəsində Azərbaycanda təşkil olunmuş tədbirlərin böyük əksəriy yəti də məhz burada keçirilir. Mərkəzin rəisi polkovnik-leytenant Rövşən Kəri movun sözlərinə görə, cari ildə Mərkəz də 21, o cümlədən seminar və təhsil xa rakterli 16 tədbir keçirilib. Hazırda Tərəfdaşlığın Təlim və Tədris Mərkəzinin digər ölkələrin SNT mərkəz ləri ilə əməkdaşlıq etdiyini deyən R. Kə rimovun sözlərinə görə, bu kontekstdə Türkiyənin BİOEM mərkəzi ilə sıx əmək daşlıq mövcuddur. Tərəfdaşlığın Təlim və Tədris Mərkəzində beynəlxalq təşki latların ekspertlərinin və xarici mütəxəs sislərin iştirakı ilə müxtəlif mövzularda seminarlar, treninqlər təşkil olunur. Həmçinin, Azərbaycan Silahlı Qüvvələri nin zabitlərinin xaricdə keçirilən kursla ra, o cümlədən dil kurslarına göndəril məsi təşkil edilir. R.Kərimov milli təlimatçıların hazırlan masının, Mərkəzin gələcəkdə regional əhəmiyyətli bir quruma çevrilməsinin prioritetlər sırasında yer aldığını da vur ğulayıb. AD

MÜDAFİƏSƏNAYESİNİN AVRASİYAGÖRÜŞÜ R.Süleymanov,R.Məmədli,N.Kərimov

Mayayının5-dən8-dəkTürkiyəninİstanbulşəhərindəkeçirilmişİDEF-2015-beynəlxalqmüdafiəsənayesisərgisindədünyanın40-danartıqölkəsindən500-dənçoxşirkətinvə60-dəkölkədənrəsminümayəndəheyətləriiştirakedib.TürkiyəprezidentiRəcəbTayyipƏrdoğanın,SilahlıQüvvələrrəhbərliyininvə Azərbaycandadaxilolmaqla,müxtəlifölkələrdənorduvəgücstrukturlarındanyüksəkrütbəlinümayəndəheyətlərininqatıldığısərgidədünyanınaparıcımüdafiəsənayesişirkətlərivəTürkiyəninmüdafiəsənayesindətəmsilolunanşirkətlərinistehsalıolansontexnologiyalarnümayişolunub.

24 AZERI DEFENCE

İDEF2015 sərgisinin açılışında çıxış edən prezident Rəcəb Tayyip Ərdoğan bildirib ki, Türkiyə 17ci əsrədək dünya nın ən önəmli müdafiə sənayesi mərkə zi olub. “Ötən əsrin ortalarında Türkiyə NA TOya üzv olandan sonra xarici ölkələr dən müdafiə sənayesi sahəsində asılı hala düşdü. Kipr əməliyyatından sonra isə uzun illər davam edən terrorla mü barizə dönəmi öz müdafiə sənayemizi qurmağımızın gərəkli olduğunu bizə çox acı şəkildə göstərdi”, deyə Ərdo ğan qeyd edib. Ərdoğan Türkiyə müdafiə sənayesi nin 2002ci ildə xaricə 80% bağlı oldu ğunu, bu gün isə yerli müdafiə sənaye sinin ordunun ehtiyaclarının 54%ni milli imkanlar hesabına qarşıladığını vurğulayıb: “Məqsədimiz 2023cü ildə müdafiə sənayemizi xarici asılılıqdan ta mamilə qurtarmaqdır. Bu gün dünyanın ən böyük 100 müdafiə sənayesi şirkəti arasında 2 türk şirkəti yer alır. Müdafiə sənayemizin istehsal gücü ötən il 5 mil yard dolları aşdı. İllik 1 milyard dollar araşdırma və inkişaf xərci ilə müdafiə sənayemiz araşdırma və texnologiya ən çox investisiya yatıran sektor halına gə lib”. Türkiyə prezidenti müdafiə sənayesi nin dost və qardaş ölkələrin də ehtiyac larını qarşılamağa hazır olduğunu ifadə edib: “Biz müdafiə sənayemizi sadəcə özümüz üçün deyil dostlarımız və qar daşlarımız üçün də dəstəkləyir və güc ləndirir, qazandığımz təcrübəni dostları mızın da istifadəsinə təqdim edirik. Sa dəcə məhsul satmağın ardınca getmirik. Biz uzun müddətli ortaqlıq qurmağı, or taq layihələr həyata keçirməyi hədəflə yirik”. Daha sonra çıxış edən Türkiyənin milli müdafiə naziri İsmət Yılmaz, Türk Silahlı Qüvvələrini Gücləndirmə Fondu nun sədri Orxan Akbaş və digərləri İDEF sərgisinin əhəmiyyətini vurğulayıblar.

Azərbaycandan genişqatılım IDEF sərgisinə Azərbaycandan mü dafiə naziri, generalpolkovnik Zakir Həsənovun, müdafiə sənayesi naziri Ya vər Camalovun, fəvqəladə hallar naziri, generalpolkovnik Kəmaləddin Heydə rovun və Dövlət Sərhəd Xidmətinin rəisi, generalpolkovnik Elçin Quliyevin rəh bərliyi altında nümayəndə heyətləri qa tılıb. Bundan başqa, ziyarətçi qismində Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bir sıra

şirkətlərin nümayəndələri sərgini ziyarət ediblər. Sərginin rəsmi açılış mərasimində, rəsmi protokolda prezident Rəcəb Tay yip Ərdoğanın yaxın ətrafında Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin rəhbərliyinin və Azərbaycandan olan hökumət rəsmilə rinin yer alması da diqqəti cəlb edib. Sərgi müddətində Azərbaycan nüma yəndə heyətləri də bir sıra xarici ölkələ

rin şirkətlərinin stendlərini gəzərək sər gilənən yeni məhsullarla tanış olub, əməkdaşlığın inkişafına dair müzakirə lər aparıblar. Sərgi çərçivəsində Azərbaycandan təmsil olunan nümayəndə heyətləri Tür kiyənin milli müdafiə naziri, Silahlı Qüv vələrin ayrıayrı birləşmələrinin rəhbər ləri ilə görüşlər keçiriblər. 2009cu ildən bu tədbirə qatılan

radılmasına yeni başlanılmış EM14 av tomatı MSNin stendində yer alıb. Azər baycan istehsalı olan silah və döyüş sursatları sərgi günlərində MSN stendi ni ziyarət edən nümayəndə heyətləri tərəfindən maraqla qarşılanıb. Müdafiə Sənayesi naziri Yavər Cama lov bildirib ki, sərgidə iştirakın əsas məqsədi Azərbaycanda istehsal olunan müdafiə təyinatlı məhsulların nümunə lərini beynəlxalq bazara təqdim etmək dir: “Eyni zamanada qarşımıza qoydu ğumuz məqsəd dünyanın aparıcı şirkət ləri ilə danışıqlar aparıb, Azərbaycanda yeni müdafiə təyinatlı məhsulların is tehsalsını həyata keçirmək, o cümlədən müasir texnika və avadanlıqların ölkə mizə gətirilməsinə nail olmaqdır”. Sərgidə Azərbaycandan MSN ilə ya naşı AZERİ DEFENCE jurnalı da ayrıca stendlə təmsil olunub. jurnalımızın Azərbaycan və Türkiyə müdafiə sənaye sindən bəhs edən İDEF2015 Xüsusi Buraxılışı sərgidə yayımlanıb.

MSN-danatıcı silahlardayeniliklər

Azərbaycanın Müdafiə Sənayesi Nazirli yi (MSN) bu dəfəki sərgidə 200ə yaxın adda məhsulunu təqdim edib. Nazirli yin stendində müxtəlif tip təlim və dö yüş aviasiya bombalarının maketləri, pilotsuz uçuş aparatları, minaya qarşı qorumalı maşınların, habelə “Gürzə” patrul maşınının və 107 mm çaplı reak tiv atəş sisteminin maketləri, müxtəlif

26 AZERI DEFENCE

çaplı patronlar, minaatanlar və qumba raatanlar üçün döyüş susatları yer alıb. Sərgidə həmçinin Azərbaycan müəssi sələrində istehsal edilmiş 14.5 mm çap lı “İstiqlalT”, 12.7 mm çaplı “Mübariz”, 7.62x51 mm çaplı “Yalquzaq”, 7.62x54 mm çaplı “Yırtıcı” snayper tüfəngləri, RGB40 barabanlı əl qumbaraatanı, UP7.62 və HP7.62 əl pulemyotları, ya

İlk dəfə İDEF2013 sərgisində nüma yiş etdirilmiş “Yalquzaq” snayper tüfəngi bu dəfə də geniş xarici auditoriyanın marağına səbəb olub. MSN nümayən dələrinin sözlərinə görə, snayper tüfən gi artıq zavod testlərini bitirib. Silahın üzərində hərbçilərin təklifi ilə bəzi tək milləşdirmələr aparılıb və tüfəng istifa dəyə hazırdır. MSN sərgidə snayper tüfəngləri üçün istehsalına başlanan patronların nümu nələrini də nümayiş etdirib. Nazirlik mü təxəssislərinin sözlərinə görə, hazırda 9x39 mm çaplı patronların nümunələri hazırlanır. Növbəti mərhələdə digər çaplı snayper patronlarının da istehsalı nəzərdə tutulur. Bundan əvvəl fevral ayında Abu Da bidə İDEX2015 sərgisində ilk dəfə nü mayiş olunan EM14 avtomatı da İDEF də MSNin sərgilədiyi məhsullar içində diqqət çəkib. Azərbaycanda layihələn dirilmiş bu avtomat xarici dizayn baxı mından AK74ə bənzəsə də göstərici lərinə görə adıçəkilən avtomat silahın dan fərqlənir. Hazırda zavod testlərində olan EM14 avtomatının çapı 5.56x45 mm, çəkisi 3.8 kqdır. Altı pilləli telesko pik qundağa malik avtomatın uzunluğu 900990 mm, lüləsinin uzunluğu 415 mm təşkil edir. Barıt qazının təpməsi, çaxmağın dönməsi prinsipi ilə işləyən

avtomatın gülləsinin başlanğıc sürəti 860 metr/saniyə, atış tempi dəqiqədə 660 atəş, nişanalma məsafəsi 1000 metrdir. Avtomat yerli müəssisədə is tehsal edilən 30 patron tutumlu şəffaf daraqla komplektləşdirilir. Silahın lüləsi üzərində yerləşən pikkatini relsi ona lü ləaltı qumbaraatan, fənər, lazer və digər aksesuarlar qurmağa imkan verir. İDEF2015 sərgisində MSNnin sten dində “OptikaMexanika” İstehsalat Birli yinin “Alov” zavodunda istehsal olunmuş optik nişangahlar da sərgilənib. Zavodda RPQ7V3 əl qumbaraatanları üçün hazır lanmış optik nişangahı ilə həm gündüz, həm də gecə vaxtı dəqiq atışlar aparmaq mümkündür. Nişangah qumbaraatanın QON tipli optik nişangahı və A100 mo nokulyar gecəgörmə cihazının kombina siyasından ibarətdir. “OptikaMexanika” İstehsalat Birliyinin direktoru Kamal Əs gərovun sözlərinə görə, kombinasiyaya daxil olan A100 cihazı gecə vaxtı ətraf dakı əşyalardan ulduzların və ay işığının əks olunmuş şüalarını gücləndirərək ətraf cisimlərin görünməsini təmin edir. Heç bir işıqlanma olmadığı halda infraqırmızı şüalarla işləyə bilir. Cihazın digər özəlliyi isə ondan ibarətdir ki, istifadəçinin gözü nü uzaqlaşdırdıqda nişangahın gözlüyü nün qoruyucu qapaqları avtomatik ola raq bağlanır. Nəticədə ətrafa heç bir şüa (hətta infraqırmızı şüa) yayılmır. İstifadəçi gözünü gözlüyə yaxınlaşdırdıqda isə qo ruyucu qapaq açılır və məmulat təkrar istifadəyə hazır olur. Çəkisi qida mənbəyi elemetləri də daxil olmaqla 1.1 kq təşkil edən optik nişangah 2,7 dəfə böyütmə qabiliyyətinə malikdir. Nümayişə çıxarılmış 414x50 və 624x50 Snayper Tüfənginin Optik Ni şangahı (STON) barədə məlumat verən K. Əsgərovun sözlərinə görə, bu nişan gahlar 2000 metrədək məsafədə hədəf lərə sərrast atəş açmağa imkan verir. 7.62 – 14.5 mm çapadək bütün snayper tüfənglərinin komplektinə daxil edilə bilən, 414 və 624 dəfə dəyişkən bö yütmə qabiliyyətinə malik, torla təchiz edilmiş STON nişangahları kiçik ölçülü və az müddətli görünən hədəfləri təyin etmək, nişanalma bucağını müəyyən ləşdirmək, uzaq və orta məsafələrdə hədəflərə dəqiq atəş açmaq üçündür. Çəkisi 1.1 kq, uzunluğu 417 sm (624x50) və 385 sm (414x50) təşkil edən bu ni şangahlar 40 dərəcədən +50 dərəcə yədək temperaturlarda istənilən me teoroloji şəraitdə (toz, yağış, palçıq və s.) istifadə oluna bilir.

Türkiyəmüdafiəsənayesiimkanlarınıtanıdır İDEF-2015sərgisindəTürkiyəmüdafiə sənayesinin aparıcı firmalarından ASELSAN,ROKETSAN,“Otokar”,FNSS, BMC, MKE öz yenilikləri ilə daha çox diqqətcəlbedib. Bu dəfəki sərgidə Türkiyədə fəaliyyət göstərən müdafiə sənayesi şirkətləri üçün alt sistemlər istehsal edən firmalar və mühəndislik firmalarının üstünlük təş kil ediblər. Yerli istehsala ağırlıq verilməsi səbəbindən Avropa və Amerikadan əv vəlki sərgilərdə olduğu kimi geniş iştirak baş verməyib. Rəsmi Ankara ilə münasi bətlərində soyuqluq yaşanan BƏƏdən isə İDEF2011 və İDEF2013dəki kimi milli qatılım olmayıb. BƏƏ heyəti yalnız ziyarətçi qismində sərgidə iştirak edib. Sərgi təşkilatçıları Türkiyənin son illərdə münasibətləri aktivləşdirdiyi Afrika ölkə lərindən qərar verici şəxslər səviyyəsində qonaqlar dəvət etməklə, qatılımçı sayı nın azalmasını kompensasiya etməyi ba carıb, sərginin faydalılığını və marağını ar tırıblar. İDEF2015 sərgisində uzun müddət yaşadığı sıxıntıları dəf etmiş BMC şirkətinin sərgidə yeni nəqliyyat va sitələri ilə təkrar ön plana çıxması maraq doğurub. Hökumətin dəstəyi ilə iflas ol maqdan qurtulan BMC sərgidə Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə təhvil verməkdə ol duğu “Kirpi” adlı minaya qarşı qorumalı maşınla bərabər “Vuran” adlı zirehli avto mobilini, habelə zirehli avtobus və taktik maşınlarını nümayişə çıxarıb. FNSS şirkə ti isə “Pars” zirehli transportyorları ailə sindən yeni nümunələri, “Kaplan” zirehli transportyorunu, tırtıllı maşın bazasında

28 AZERI DEFENCE

avtomatik minaatanını, “Qunduz” zirehli buldozerini sərgiləyib. Türkiyənin SDT və GATE Elektronik firmaları isə F16 təyya rələri üçün nəzərdə tutulan yeni təlim vasitələrini, HAVELSAN Döyüş Simulya toru, dənizaltı və PUA simulyatoru, həm çinin paraşütçü simulyatorunu və kiber təhlükəsizliklə bağlı həllərini, STM şirkəti isə MİLGEM gəmiləri daxil olmaqla, müx təlif dəniz layihələri, paraşütçülər üçün Şaquli Külək Tuneli, aviasiya üçün “Fo cusFlite” tapşırıq planlama sistemi, “Aero tab” həllini tanıdıb. Sərgidə diqqət çəkən yeniliklər sıra sında Türkiyəyə məxsus tərsanələr olub. Son illərdə xarici ölkələrdə dəniz sekto runda layihələr reallaşdıran “Yonca Onuk”, DEARSAN, “Ares Shipyard”, STM kimi şirkətlər İDEFdə diqqət mərkəzində

dayanıb. AZERİ DEFENCEyə danışan DEARSAN nümayəndələrinin sözlərinə görə, şirkət Türkmənistan Sahil Mühafi zəsindən 2014cü ilin ortalarında aldığı əlavə 6 ədəd 33 metirlik sürətli kater si farişi üzrə ilk kateri cari ilin iyul ayında təhvil verəcək. Hazırda sifariş üzrə Türk mənbaşı şəhərindəki tərsanədə ilk iki katerin inşası davam edir. Həmin katerlə rin 2 ədəd MTU dizel mühərriki ilə təchiz edildiyini deyən şirkət mühəndislərinin sözlərinə görə, katerin maksimum sürəti 43 mildən çox, hərəkət radiusu 350 dəniz mili təşkil edir. Qeyd edək ki, Türkmənis tan DEARSAN şirkətindən son 5 ildə 10 ədəd Yeni Tip Gözətçi Gəmisi, 20 ədəd müxtəlif ölçülü (o cümlədən 4 ədəd de sant) kater satın alıb. Gəmi və katerlər Türkmənbaşıdakı tərsanədə inşa olunub.

ROKETSANyeniliklərləİDEF-inmərkəzində Türkiyə müdafiə sənayesinin aparıcı şirkətlərindən olan ROKETSAN dünyanın müxtəlif regionlarında ixracatları, müxtə lif ölkələrlə birgə həyata keçirdiyi layihə lərlə yanaşı Türkiyə müdafiə sənayesində inqilabi proqramlara imza atmaqdadır. Son illərdə müxtəlif layihələrə uğurla im za atan ROKETSAN bu gün dünyanın aparıcı raket və mərmi istehsalçıları sıra sında yer alır. ROKETSAN istehsalı olan raketartilleriya sistemləri Türkiyə ilə ya naşı Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Azərbay can, habelə bir çox Avropa və Amerika ölkələrinin ordularının silahlanmasına daxil olub. Şirkət dünyada “Lokhed Mar tin”, “Raytheon”, NORİNCO, “Tawazun” və digər bu kimi böyük şirkətlərlə birgə layihələr reallaşdırmaqdadır. Sərgi çərçivəsində Azərbaycanın mü dafiə naziri Zakir Həsənov və müdafiə sənayesi naziri Yavər Camalov ROKET SANnın stendini ziyarət edərək şirkətin nümayiş etdirdiyi yeni məhsullarla tanış olub, davam edən layihələr barədə mə lumat alıblar. İDEF sərgisində ROKETSAN uzun il

ROKETSAN-ınTƏBƏRidarəetmədəsti.Foto:AD

lərdir istehsalı davam edən və müxtəlif ölkələrin silahlanmasında yer alan məh sulları ilə yanaşı özünün son iki ildə əldə etdiyi nailiyyətləri ön plana çıxarıb. Bu yeniliklərdən biri olan GPS və İNS ida

rəetməli TR300 idarə olunan raketlərini KAMAZ markalı nəqliyyat vasitəsi üzə rində nümayiş etdirib. Yığılan qanadlara malik bu idarəolunan raket 120 km mə safədə rəqibin möhkəmləndirilmiş ob

T-107/122modulyarreaktivyaylımatəşsistemi. Foto:AD

yektlərini yüksək dəqiqliklə məhv etmə yə hesablanıb. ROKETSANın modulyar dizayna ma lik T107/122 reaktiv yaylım atəş sistemi (RYAS) sərgidə ilk dəfə nümayişə çıxarı lıb. Şirkət mütəxəssislərinin AZERİ DE FENCEyə verdikləri məlumata görə, yeni silah sistemi heç bir dəyişiklik edil mədən, eyni platforma üzərindən iki fərqli çapda reaktiv raketlərlə atəş aç mağa imkan verir. 4x4 taktik təkərli ma şın üzərinə qurulmuş RYAS 107mm mövqeyinə gətirildikdə 60 raketə malik 3 ədəd 107 mm raket qınına sahib olur. 122 mm raketlər üçün atış mövqeyinə gətirildikdə isə 20 ədəd 122 mm çaplı raket yüklənmiş bir qına çevrilir. 107 mm çaplı raketlər 11 km, 122 mm çaplı raketlər isə 40 km effektiv atış mənzilinə sahibdir. Kompleksin üzərində ağıllı güc paylayıcı sistem yer alır. Avtomatik atış kontrol sisteminə malik RYAS iki nəfər tərəfindən idarə olunur və bütün atış prosesi kabinə içindən həyata keçirilir. İDEF2015 sərgisində ROKETSAN şir kəti SOM qanadlı aviasiya raketləri ailə sindən F35 təyyarələrinin silahlanması üçün nəzərdə tutulan SOMj konfiqura siyasının maketi ilk dəfə nümayiş etdi rib. Şirkət yetkililərinin sözlərinə görə, başlanğıcda raketin testləri F16 Blok 40 təyyarəsində keçiriləcək və sonra silah lanmaya qəbul edilmiş F35 təyyarələri nə inteqrasiya olunacaq. Şirkət SOMj layihəsi çərçivəsində Amerikanın “Lok hed Martin” korporasiyası ilə əməkdaş lıq edir. SOMj raketi SOMdan F35 təyyarələrinin daxili silah stansiyasına yerləşə bilməsi üçün daha nazik və uzun olması ilə fərqlənir. Raketin qanadları arxa hissədə, hava çəkmə sistemi yan dadır (SOMda alt hissədədir). Atış mənzili SOMla eyni 250 km təşkil edəcək SOMj zireh dəlici döyüş başlı ğına da sahib olacaq və dəniz hədəflə rinə qarşı tətbiq ediləcək. SOMj yara dılma proqramının 2018də tamamlan ması planlaşdırılır. Sərgidə ilk dəfə təqdim edilən “Tə

75inçCiritraketləriiləatəşaçanKMCsistemi.Foto:ROKETSAN

bər” adlı idarəetmə kiti isə Mk81 və Mk82 aviasiya bombalarının yüksək dəqiqliklə hədəfi məhvetmə qabiliyyəti ni artırmaq üçün nəzərdə tutulur. Kit ətalətsəl ölçmə vahidini, GPS dəstəkli, lazer arayıcı başlığı özündə birləşdirən burun qismindən və izləmə ilə nəzarət bölməsini özündə birləşdirən quyruq dan ibarətdir. Hal hazırda “Təbər” kitinə Türkiyə Silahlı Qüvvələri ilə yanaşı BƏƏ daxil olmaqla, bəzi Yaxın Şərq ölkələrin dən maraq mövcuddur. Kitdə “Cirit” ra ketlərində mövcud olan lazer başlıq tətbiq edilib. Məhsulun test və sertifi katlaşdırma işlərinin 2015ci ilin sonuna qədər tamamlanması planlaşdırılır. “Tə bər”li bombaların testləri F16 Blok 40 təyyarələrində aparılacaq. “Təbər”in ya xınlaşma sensoru 215 metr, mənzili 28 km, dəqiqliyi50 m, manevr qabiliyyəti ± 3 g, ağırlığı 155 və 270 kq təşkil edir. İDEFin yenilikləri arasında ROKET SAN tərəfindən “Cirit” raketlərindən

atışlar aparmaq üçün hazırlanmış yeni KMC (Kaideye Monteli Cirit) silah siste mi də yer alıb. FNSS ACV tırtıllı zirehli maşının üzərində yerləşən bu sistem 2014cü ildə atış testlərini tamamlayıb. Hərəkət halında belə dəqiq atışlar həya ta keçirə bilən KMC stabilləşdirilmiş si lah qülləsinə və açılıbyığılan dirək üzə rində elektrooptik sistemə (gündüz kamerası, TV kamera, İR kamera və lazer nöqtələyici) malikdir. Qüllə üzərində atı şa hazır 8 raket yerləşir. Bundan əlavə olaraq, maşının daxilində 8 ədəd döyüş ehtiyatı mövcuddur. 28 km məsafədə yüngül zirehli maşınlarla mübarizə üçün nəzərdə tutulan KMCnin heyəti sürücü, komandir, tuşlayıcı və doldurucudan ibarətdir. Konteynerlərin çevrilə bilmə funksiyasından istifadə olunaraq raket lər yarımavtomatik şəkildə, doldurucu maşından bayıra çıxmadan təhlükəsiz şəkildə yüklənir. Maşının atışkontrol sistemi də ROKETSAN tərəfindən hazır lanıb. Mühəndislərin sözlərinə görə, KMC sistemi modulyar dizaynı sayəsin də təkərli nəqliyyat vasitələrinə, o cüm lədən digər ölkələrin istehsalı olan ma şınlara da inteqrasiya oluna bilər.

T-300“Kasırğa”atəşaçarkən. Foto:ROKETSAN

30 AZERI DEFENCE

ASELSANsontexnologiyalarlaİDEF-də Əvvəlki sərgilərdə olduğu kimi, bu il də ASELSANın İDEFdəki stendində şir kətin çoxsaylı yenilikləri hərbçilərə və müdafiə sənayesi sahəsində fəaliyyət göstərən ziyarətçilərə təqdim olundu. Sərgidə özünün bir çox yeni məhsullarını ilk dəfə nümayişə çıxaran ASELSAN opti kadan rabitəyə, proqramlaşdırmadan ra dioelektron mübarizə vasitələrinə, silah sistemlərindən hava hücumundan müda fiə vasitələrinə, peyk sistemlərinə qədər çox sayda yeni məhsullarını göstərdi. ASELSANın İDEF2015 sərgisində ilk dəfə nümayiş etdirdiyi yeni nəsil Tank Əleyhinə Raket Modulu dörd tank əley hinə raketi (“HellfireII”, “javelin”, “Kor netE”, OMTAS/MIZRAK, və s.) daşıyır. Bütün funksiyaları avtomatik şəkildə, uzaqdan komanda ilə həyata keçirilən bu silah platforması müştərinin istifadə etdiyi raketlərə uyğunlaşdırıla bilir. Gün düz görmə kamerası, termal kamera və lazer hədəf işarələyicisinin də daxil ol duğu modula raketlərlə yanaşı sistemə yaxın qoruma məqsədi ilə 7.62 mm, 12.7 mm və ya 25 mm çaplı pulemyot və avtomatik top inteqrasiyası müm kündür. ASELSANın Bu Tank Əleyhinə Raket Modulu həm yüngül, həm də ağır zirehli hərbi texnikanın üzərinə qurula bilər. İdarəetməsi nəqliyyat vasitəsinin içindəki operator panelinin vasitəsi ilə həyata keçirilən bu sistem nəqliyyat va sitəsi hərəkət halında olduqda belə düşmənin hədəflərini yüksək dəqiqliklə məhv etməyə imkan verir.

ASELSAN-danradarları KoRALdacaqsistem ASELSAN tərəfindən hazırlanan mo bil Yerüstü Radar Aldatma Sisteminin

(Kara KOnuşlu Radar ALdatma KORAL) nümunəsi İDEF2015 sərgisində təqdim olunub. Standart konfiqurasiyada KO RAL ayrıayrı maşınlar üzərində yerləşən Radar Elektron Dəstək (ED) və Radar Elektron Hücum (ET) sistemlərindən ibarətdir. Sistemin idarəsi NATO stan dartlarına uyğun istehsal edilmiş, nüvə, bioloji və kimyəvi təhdidlərə qarşı qoru malı Əməliyyat Nəzarət Konteynerindən həyata keçirilir. Sistem Vəzifə Planlama və Tapşırıqların Analizi proqramı ilə bir gə təklif olunur. Tapşırıqların Planlan ması proqramı ilə verilən tapşırıq üzrə öncədən müvafiq əraziyə uyğun hazır lıqlar və analizlər aparılır. Tapşırıqların Analizi proqramı vasitəsi ilə əməliyyat zamanı qeydə alınan radar siqnallarının detallı şəkildə parametrləri analiz olu nur. KORAL ED sistemi özündəki istiqa mət və mövqe müəyyənləşdirə bilmə alqoritmləri ilə yüksək dəqiqliklə bu caqları və yeri müəyyənləşdirməyi baca rır, KORAL ET sistemini sürətli və yüksək həcmdə məlumatları təmin edir. KORAL ET sistemi isə müasir elektron mübarizə texnologiyalarından istifadə edərək, hə dəf radarların təsir sahəsini azaldır, rəqi bin radarlarının yanlış informasiyalar is tehsal etməsinə şərait yaradaraq, dost qüvvələrin əməliyyat qabiliyyətini artır mış olur. KORAL ET sistemi fazalı ante nası sayəsində eyni zamanda çox sayda radar sisteminə qarşı tətbiq oluna bilmə xüsusiyyətinə sahibdir. Sistem MILSTD 810F, MILSTD461E və MILSTD464A standartlarının tələblərinə cavab verir. Sərgidə stasionar obyektlərin hava dan müdafiəsini təmin etmək üçün ha zırlanmış Atəş İdarəetmə Cihazını (AİC) da nümayiş etdirən ASELSANdan bildi rilib ki, AİC modernizə edilmiş 35 mm

yedəkdə daşınan zenit topları və HİSAR layihəsi çərçivəsində HİSARA raket bu raxıcı sistemin atışkontrolunu həyata keçirəcək. Sistemə hədəflərin təsbitini və izlənilməsini həyata keçirən 3 ölçülü radar, atış kontrol radarı və elektroop tik təyinediciləri özündə birləşdirən İn teqrasiya edilmiş Təqib Platforması da xildir. AİC 35 mm çaplı zenit toplarından qəlpələnən proqramlaşdırılmış mərmi lərlə (airburst) atəş açmağa imkan verir. Sərgidə diqqət çəkən məhsullar ara sında 35 mm çaplı “Qorqud” zenit topu da yer alıb. ASELSAN mühəndislərinin sözlərinə görə, Quru Qoşunlarının aşağı yüksəklikdə havadan müdafiəsini təşkil etmək məqsədi ilə hazırlanan “Qorqud” batareyası 3 silah maşını və 1 ədədə Ko

ASELSANKoRALradioelektron mübarizəkompleksi. Foto:ASELSAN

mandaKontrol maşınından ibarət ol maqla istifadəyə qəbul olunacaq. Üç ölçülü axtarış radarı ilə hədəf təsbit və təqibi qabiliyyətinə sahib olan “Qor qud” qəlpələnən proqramlaşdırılmış mərmilərlə atəş açacaq. ASELSAN dəniz sistemləri sahəsində də bəzi nailiyyətlərini İDEFdə sərgilə yib. Sərgidə ilk dəfə nümayiş olunan TORK adlı torpedolara qarşı müdafiə torpedosu (hardkill) suüstü gəmilərin mövcud olan hər cür torpedolara qarşı müdafiəsini təmin etmək məqsədi ilə yaradılıb. Modulyar dizayna və aktiv akustik izləməyə sahib olan TORK rəqi bin buraxdığı torpedo bəlli məsafəyə gəldikdə partladaraq zərərsizləşdirir. Boyu 2 metr, çapı 200 mm olan TORK 200 kq çəkiyə malikdir. Sərgidə ASELSAN rabitə cihazları ailəsindən quru, hava və dəniz platfor maları üçün HF radiostansiyalarını da tanıdıb. İonosfer üzərindən kəsintisiz ra bitəyə imkan verən, 1.630 MHz tezlikdə çalışan bu proqramlaşdırılmış radiostan siyalar həm də daxili kriptoya malikdir. ASELSAN yeni nəsil HF radiostansiyaları STANAG4591 səviyyəsinə uyğun zəif sü rət MELPe səs kodlama texnologiyasına sahibdir. Bu müasir səs kodlama texno logiyası ilə pis HF şərtlərində belə çox

ASELSANtankəleyhinə idarəolunanraket döyüşmodulu. FotoAD

32 AZERI DEFENCE

AKKORtankaktivqorumasistemi.Foto:AD

yüksək səviyyəli rəqəmsal səsli rabitə imkanı təqdim olunur. STANAG4444ə uyğun tezlik atlaması və dalğa genişliyi nə malik rabitə cihazı tezlik atlama reji mində belə kriptolu səs və məlumat ötürülməsini təmin edir. Şirkət mütəxəs sislərinin sözlərinə görə, STANAG4539 səviyyəsinə uyğun dalğa şəkillərini özün də cəmləşdirən daxili təkton modemin tətbiqi ilə radiostansiyalar sinxron, asinx

ron və İP rabitəni dəstəkləyir. Aldığı in formasiyaya görə, daxili modemin avto matik olaraq təyinetmə qabiliyyəti ilə radiostansiyalardakı sürət seçimi 75 bps ilə 12800 bps aralığındadır. Qısa mesaj və Əməliyyat Kodu ötürülməsində 75 bps sürətində dalğadan istifadə hesabı na səsli rabitəyə imkan verilməyən şə raitdə belə rabitə imkanı təqdim olunur. Bu rabitə cihazlarının avtomatik link

qurma xüsussiyyəti STANAG4538 (FLSU/ CLC) uyumludur. ASELSAN HF kürəkdə və maşında daşınan yerüstü radiostansi yalar 230 MHz, dəniz radiostansiyaları 1.630 MHz, aviasiya radiostansiyaları isə 230 MHz tezliklərdə çalışır. İDEF sərgisində ASELSAN “Altay” tankları və yeni nəsil piyada döyüş ma şınları üçün hazırladığı AKKOR adlı aktiv qoruma sisteminin nümunələrini də nü mayiş etdirib. Tankların və zirehli maşın ların tank əleyhinə raketlərə və RPQlərə qarşı aktiv müdafiəsi üçün nəzərdə tutu lan AKKORun radarı yaxınlaşan təhdidi təyin edir, məsafəsini hesablayır, bəlli məsafədə buraxdığı əks tədbir sursatı ilə onu məhv edir. ASELSAN mütəxəssisləri nin sözlərinə görə, AKKOR tam avtoma tik sistemdir. Gələn raketin təyini və məhv edilməsi yarım saniyə içində həya ta keçirilir. Sistem 360 dərəcə ətrafda və maşının üst qismində qorumanı təmin edir. Digər tanklara da inteqrasiya oluna biləcək sistemin testləri davam etmək dədir. AKKOR sistemi üçün xüsusi olaraq hazırlanmış 100 mm çaplı sursat raketlə ri texnikanın təxminən 1520 metr mə safəsində məhv edir. Tankın üstündə hər biri 90 dərəcə bucaq altında nəzarət edən 4 radar və yanlarda hər birində 4 sursat olan iki buraxıcı yerləşir. ASELSANın hazırladığı CƏNGƏR dö yüşçü sistemi manqa və tağım səviyyə sində əsgərlərin informasiyalaşmasını artırmağa yönəlib. Komandir bu sistem vasitəsi əsgərin durumu barədə bütün informasiyaları əldə edə biləcək. Əsgər və komandir CƏNGƏR vasitəsi ilə hazır mesajlar göndərə, GPS vasitəsi ilə əsgə rin yeri barədə məlumat ala biləcək. Ko mandir eyni zamanda xüsusi hazırlanmış gözlük üzərindən əsgərlərinin harada ol masını görəcək. Ayrıca, ASELSAN radios tansiyalar vasitəsi ilə bütün informasiya lar yuxarı komandanlığa ötürülür. ASEL SAN mütəxəssislərinin sözlərinə görə, hazırda sistem ilkin mərhələdədir. Bura əsgər üzərindəki kompüter vasitəsi ilə informasiyaları ötürə, qoldakı saat üzə rindən hazır mesajlar göndərə, mikrofon vasitəsi ilə əlaqə yarada biləcək. Bundan başqa, silahın üzərinə qurulan düymələr vasitəsi ilə “basdanış” funksiyasın yerinə yetirə, hazır mesaj göndərə bilir. Boğaz hissədə isə qırtlaq mikrofonu yer alır və bu da döyüşçüyə daha asta səslə rabitə yaratmaq imkanı verir. Sistemə UHF tez likdə çalışan rabitə vasitələri daxildir. CƏNGƏRin ilk nümunələrinin ordunun istifadəsinə 2016cı ilin sonlarında veril məsi planlaşdırılır.

CƏNGƏRdöyüşçüdəsti.Foto:AD

HISAR-Atestləri davamedir Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin milli hava hücumundan müdafiə sistemlərinə olan ehtiyaclarını qarşılamaq məqsədi ilə ASELSANın liderliyində ROKETSAN, TÜBİTAK kimi aparıcı şirkətlərin iştirakı ilə başladılan HİSARA (aşağı hündür lüklü) və HİSARO (orta yüksəklik) layi hələri üzrə qısa zamanda mühüm yol qət edilib. Artıq HHM sistemi praktik olaraq atış testləri və sistem testləri mərhələsinə qədəm qoyub. İDEF2015 sərgisində həm ASELSAN, həm də RO KETSAN şirkətlərinin stendində HİSARA layihəsi üzrə bir sıra komponentlər real

şəkildə ictimayyətə təqdim olunub. Sərginin açıq ekspozisiyasında Hİ SARA sistemi təkərli nəqliyyat vasitəsi üzərində, ASELSAN stendində isə tırtıllı maşın üzərində nümayiş etdirilib. Eləcə də ASELSAN stendində HİSARA və Hİ SARO kompleksinə daxil olan radar və atəş idarə cihazı, ROKETSAN stendində isə raketin real ölçülü maketi sərgilənib. HİSARA və HİSARO layihələrində komandakontrol, radar, arayıcı başlıqlar və atəş kontrol sistemləri ASELSAN, raket ROKETSAN, raketlərin döyüş başlığı və batareya TÜBİTAK SAGE, informasiya əla qəsi Meteksan Savunma və ASELSAN HBT qrupu, Link16 proqram yazılımı isə MİLSOFT şirkəti tərəfindən hazırlanır.

Sərgidə nümayiş olunan HİSARA sistemi barədə məlumat verən ASEL SAN mühəndislərinin sözlərinə görə, standart konfiqurasiyada maşın üzərin də 4 ədəd HİSARA raketi yerləşir. Bu kompleksə radar və elektrooptik sis temlər daxildir. 15 kmdən artıq mənzilə malik raket dik atışla havalanır və start veriləndən sonra raket mərkəzlə infor masiya linki vasitəsi ilə bağlanır. Daha sonra raket özünün arayıcı başlığı sayə sində hədəfə istiqamətlənərək onu məhv edir. “Hazırda alt sistemlərin testləri ger çəkləşdirilir. 2016cı ildə bütün sistem lərin testlərinin başa çatdırılması nəzər də tutulur. HİSARA kompleksi 2017ci ildə istifadəyə qəbul olunacaq”, deyə şirkət nümayəndələri bildiriblər. HİSAR layihəsi çərçivəsində ASEL SAN tərəfindən hazırlanmış radarın mənzili 30 kmdən çoxdur. HİSARO la yihəsində ASELSANın “Qalxan” radarı nın tətbiqi nəzərdə tutulur. ASELSAN mühəndislərinin sözlərinə görə, HİSAR raket buraxıcı maşını mo dulyar dizayna malikdir. Yəni bir maşının üzərinə istəyə bağlı olaraq həm Hİ SARA, həm də HİSARO raket kontey nerlərini yükləmək mümkündür. HİSARA raket konteyneri tətbiq edildikdə komp leks Atəş İdarəetmə Cihazı (AİC) vasitəsi ilə çalışacaq. HİSAROda isə batareya səviyyəsində idarəetmə tətbiq olunacaq.

HISAR sistemində 3 fərqli çalışma re jimi mövcuddur. Birinci, maşın avtonom rejimdə bütün funksiyaları yerinə yetirir. Digər rejimdə 3 maşın qrup halında ça lışır. Üçüncü rejimdə isə erkən xəbərdar lıq sistemi ilə birlikdə fəaliyyət göstərir. HİSARA raketinin 15 km, HİSARO raketinin isə 25 km mənzilə sahib oldu ğunu deyən ROKETSAN nümayəndələri isə hər iki raketin qeyd olunan mənzildə bütün növ uçuş vasitələrini və hava təh didlərini zərərsizləşdirməyi bacardığını bildiriblər. Görüntüləyici arayıcı başlığa

və yüksək partlama gücünə sahib olan bu raketlər hədəfləri yüksək dəqiqliklə məhv edəcək: “HHM sahəsində ilk dəfə olaraq HİSARda iki motor texnologiya sı tətbiq olunub. Raket üzərindəki gö rüntüləyici arayıcı başlıq sayəsində ra dioelektron mübarizə vasitələrinə qarşı dayanıqlığa malikdir”. ROKETSAN mütəxəssislərinin sözləri nə görə, artıq həm HİSARA, həm də HİSARO raketinin ilk testləri uğurla icra olunub. Bu il və gələn il alt sistemləri ilə birgə atış testləri davam edəcək.

ASELSANliderliyindı vəROKETSAN-ın iştirakıiləhazırlanan vəhazırdatestləri davamedən HİSAR-AHHM sistemi.yuxarıda- atıştestində,aşağıda -İDEF-inaçıq ekspozisiyasında sərgilənərkən. Fotolar: ROKETSANvəAD

34 AZERI DEFENCE

ÖLKƏ IDEAS-2014

iyun-iyul 2015 35

“Otokar”–ordularüçüngenişseçimimkanı Türkiyə müdafiə sənayesinin aparıcı fiqurlarından olan “Otokar” şirkəti İDEF sərgisində bu dəfə də öz yenilikləri ilə diqqət çəkib. “Otokar” şirkəti tərəfindən sərgidə ilk dəfə olaraq Türkiyənin milli tankı olan “Altay”ın seriyalı istehsala na mizdə dizaynı, “TulparS” yeni tırtıllı zi rehli döyüş maşını, kimya, bakteroloji və radioaktiv təhdidlərə qarşı hazırlanmış 8x8 formullu “Arma” KBRN kəşfiyyat maşını daxil olmaqla, 18 hərbi maşın və 6 fərqli qüllə sistemi nümayiş olunub. Sərgidə “Otokar” həmçinin keçdiyimiz aylarda Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin in ventarına daxil olmuş “Cobra” zirehli transportyorunun 5 qapılı versiyasını da ictimaiyyətə təqdim edib. “Otokar”ın baş direktoru Sərdar Gör gücün sözlərinə görə, rəhbərlik etdiyi şirkət 3 tondan 60 tona qədər çəkidə, 4x4, 6x6, 8x8 formullu təkərli maşınlar, tırtıllı zirehli maşınlara daxil olmaqla fərqli zirehli texnikalar, həmçinin silah qüllələri istehsal edir: “Türkiyənin ən böyük zirehli texnika istehsalçısı olaraq 5 qitədə 30a yaxın ölkəyə məhsulları mızı ixrac edirik. Əlliyə yaxın istifadəçi mizin fərqli ehtiyac və tələblərini analiz

edir, bu ehtiyacları qarşılaya biləcək həl ləri hazırlayırıq. Bu gün 28 mindən artıq zirehli maşınımız dünyanın fərqli nöqtə lərində, çətin iqlim şərtlərində və riskli bölgələrdə aktiv xidmət edir”. S. Görgüc onu da bildirib ki, son 10 ildə araşdırma və yeni məhsulların yara dılmasına 271 milyon TL vəsait xərclə yən “Otokar” ümumilikdə 162 patent və faydalı modelə sahibdir.

“Altay”kalifikasiya testlərinəbaşladı İDEF2015 sərgisində “Otokar”ın rəh bərliyi altında həyata keçirilən “Altay” tankının yaradılması layihəsi çərçivəsin də hazırlanmış son prototip olan PV2 ilk dəfə nümayişə çıxarılıb. Şirkət rəsmiləri nin sözlərinə görə, bu prototip mkonk ret olaraq seriyalı istehsala başlanacaq Türkiyənin əsas müharibə tankının eyni dizaynına sahibdir. Şirkətdən bildirilib ki, 2009cu ildə “Al tay”ın dizaynı, yaradılması və prototiplə mə fəaliyyəti həvalə olunmuş “Otokar” bu sahədə əhəmiyyətli məsafə qət edib. 500 milyon ABS dolları büdcəsi olan “Dö

nəm I” adlandırılan bu dövr “Konsept di zayn”, “Detallı dizayn” və “Pototip yarat ma və kalifikasiya” olmaq üzərə üç mər hələdən ibarətdir. Tankın seriyalı istehsalı isə “Dönəm II” adlandırılır. “Dönəm I” üz rə ilk iki mərhələni uğurla tamamlayan “Otokar” layihədə ikisi ilk prototip, ikisi son hazır prototip olmaqla “Altay” tankı nın 4 nümunəsini istehsal edib. İlk iki prototipdən əldə edilən təcrübə və veri lən təkliflər nəticəsində 2014cü ilin son larında son iki prototip PV1 və PV2 ola raq adlandırılan iki tankın istehsalı ta mamlanıb. S. Görgücün sözlərinə görə, ilk prototiplər dayanıqlıq testlərini uğurla keçib. İkinci prototip isə yüzlərlə atış ger çəkləşdirib və uğurlu nəticələr əldə olu nub. “Bu ön prototiplərdən əldə etdiyi miz təcrübə əsasında son iki prototipi is tehsal elədik. Bunlardan PV1 tankının Quru Qoşunları və SSM tərəfindən hərə kət qabiliyyəti və dayanıqlılıq kalifikasiya testlərində, PV2 tankının isə atış kalifika siya testlərində istifadəsi planlaşdırılır. PV1 tankının testləri aprel ayında başladı, İDEFdə sərgilənən PV2 tankı isə yaxın zamanlarda sistem kalifikasiya və qəbul testlərinə hazır vəziyyətə gətiriləcək”.

Altayəsasdöyüştankı. Foto:Otokar

36 AZERI DEFENCE

“Otokar”ınyeni maşınıTULPAR-S Modern müharibələrin ehtiyaclarına uyğun dizayn edilmiş “TulparS” tırtıllı pi yada döyüş maşını üstün manevr qabiliy yəti, yüksək balistik və minaya qarşı qo ruması, modern elektronik arxitekturaya malik olmaqla yanaşı, döyüş maşınından personal daşıyıcıyadək fərqli vəzifələri ic ra edə bilir. ASELSAN istehsalı olan uzaq dan idarə olunan OMTAS/KORNET qüllə si və 7.62 mm pulemyotla təchiz olunmuş “TulparS” amfibiya tipli döyüş maşını konfiqurasiyası 5 əsgər, 10 ədəd OMTAS və ya “Kornet” tipli tank əleyhinə raketi daşımağı bacarır. Maşının personal daşı yıcı konfiqurasiyası isə 8+2 əsgər daşıma qabiliyyətinə sahibdir. Bu konfiqurasiya maşının daxilindən idarə olunan 7.62 və ya 12.7 mm çaplı pulemyota sahib döyüş modulu ilə silahlandırılıb.

“Arma”KBRNkəşfiyyat maşınıhazırdır İDEFdə ilk dəfə nümayiş olunan 8x8 təkər formullu “Arma” KBRN kəşfiyyat maşını əslində “Otokar”ın 2008ci ildə “Cobra” maşını üzərində hazırladığı və Sloveniya Ordusunun istifadəsində yer alan KBRN sisteminin “Arma”ya daşın ması nəticəsində meydana gəlib. “Otokar” mütəxəssislərinin sözlərinə görə, qoruma səviyyəsi, təchizatı və personal üçün təmin etdiyi imkanlar hesabına “Arma” öz sinfində ən yüksək

8x8ARMAKBRNmaşını.Foto:Otokar

imkanlara sahib KBRN maşını olaraq önə çıxır. Maşın bölgənin KBRN müşa hidəsi, ərazidən məlumatların toplan ması, çirklənmiş və ehtimal olunan təh lükəli bölgələrlə bağlı detallı analizlərin aparılması kimi fərqli əməliyyat tapşı rıqlarını yerinə yetirə biləcək imkana sahibdir. Kəşfiyyat zamanı heyət analiz ləri KBRN təhdidlərinə məruz qalma dan yerinə yetirə bilir. Bundan başqa, maşın detallı analizlər üçün hava, tor paq və sudakı kimyəvi çirklənmənin toplanması, təyinedici və xəbərdarlıq durumlarının real vaxt rejimində izlənil məsi, KBRN təhdidlərinin və çirklənmiş bölgələrin rəqəmsal xəritə üzərində

işarələnməsi, rabitə şəbəkəsində payla şılmaq üzərə NATO standartlarına uy ğun KBRN məruzələrin hazırlanması, təhlükəli bölgənin müəyyən edilməsi kimi işləri həyata keçirir. “Arma” KBRN kəşfiyyatı maşınına aşağıdakı avadan lıqlar inteqrasiya olunub: • Təh did lə ri uzaq dan tə yi net mə ci ha zı • Da xi də və xa ric də kim yə vi təh di di tə yin et mə ci ha zı • Əl də da şı nan kim yə vi tə yi net mə ci ha zı • Mo bil küt lə və qaz ana li za to ru • Biolo ji təh did tə yi ne di ci si • Ra diasi ya ölç mə ci ha zı • KBRN fil ti ri

“Tulpar”piyadadöyüş maşınıtəlimsahəsində. Foto:Otokar

• Qa tı mad də, ma ye və qaz nü mu nə lə ri al maq üçün ci haz lar və da şı ma təc hi za tı • Met ro lo ji ölç mə stan si ya sı • Çirk lən miş böl gə ni işa rə lə mə sis te mi Sürücü daxil olmaqla 6 nəfər heyətə sahib “Arma” KBRN maşını yüksək qoru ma təmin etməklə yanaşı daxildən idarə olunan “Kəskin” adlı silah qülləsinə də sahibdir. Qeyd edək ki, 8x8 təkər for mullu “Arma”nın bununla KBRN maşını ilə bərabər 4 ayrı tipi mövcuddur. Bu maşın 7.62 mmdən 105 mmdək fərqli çaplarda silah sistemləri ilə inteqrasiya oluna bilir. O cümlədən, amfibiya xüsu siyyəti sayəsində “Arma” suda üzür, də nizdə 8 km/saat sürət yığmağı bacarır.

COBRAIIamfibiya versiyasıİDEF-də “Otokar”ın dünyada tanınmış 4x4 “Cobra”nın daha böyük qabaritə sahib yeni modeli olan “Cobra II” maşınının amfibiya versiyası sələfi ilə eyni hərəkət

CobraIIzirehlimaşınıhərəkəttestində.Foto:Otokar

qabiliyyətinə, ballistik, mina və əldəqa yırma partlayıcı təhdidlərinə qarşı üstün qorumaya sahibdir. “Cobra II” 360 at gücündə 6.7 litrlik dizel mühərriklə təc hiz olunub. Bu yaxınlarda bir körfəz öl

kəsində isti iqlim və amfibiya testlərinə cəlb olunan maşın minlərlə kilometr yol qət edib, açıq dənizdə üzmə testlərini uğurla tamamlayıb.

“Köşədağ”sərhədlərikeçilməzedir Türkiyədə perimetr mühafizəsi və fiziki maneələrin istehsalı üzrə ixtisaslaşmış “Köşədağ” şirkəti sərhəd və digər kritik infrastrukturların mühafizəsi üçün bir ne çə qat fiziki maneələr və elektron xəbər darlıq sistemindən ibarət çəpər hazırlayıb. Hazırda bir sıra Asiya və Avropa ölkələri nin sərhədlərində tətbiq edilən bu sərhəd çəpəri ilə bağlı ABŞdan da sifariş aldıqla rını bildirən şirkətin sahibi Əli Köşədağın sözlərinə görə, onların təklif etdikləri sis tem ABŞMeksika sərhədində qurulacaq. İDEF səərgisində bir neçə elementi əyani nümayiş olunan sərhəd mühafizə həlli barədə məlumat verən “Köşədağ” mühəndislərinin sözlərinə görə, burada əsas yer tikanlı və kəsici (ülgüclü) məftil çəpərlərə verilib. Mütəxəssislərin fikrincə, bu tip maneələr sərhəd pozucularına psi xoloji təsir göstərərək fikrindən daşındır mağa məcbur edir. Ümumilikdə “Köşə dağ” tərəfindən təklif olunan sistem təh lükəsizliyin 6 əsas elementini yayındır ma, əngəlləmə, gecikdirmə, təyinetmə, bildirmə və müdaxiləni təmin edir. Şirkət tərəfindən təklif olunan üzəri ülgüclü məftillər həm keçidləri əngəlləyir, həm də üzərindəki elektronik sistemlərlə təhdidləri təyin edərək onlara vaxtında müdaxilə edilməsinə şərait yaradır. Bu məftillər dırmanma və keçilməsi çətin olan, xüsusi hazırlanmış alüminium dirək

38 AZERI DEFENCE

lərə bağlanır. Çəpərdəki təyinedici məftil vasitəsi ilə keçid barədə göndərilən xə bərdarlıq siqnalı mərkəzdəki kompüterdə xəritə və kroki üzərində qeyd olunur. Sisteminin ikinci qatında torpağın al tında yerləşdirilmiş təyinetmə sistemləri yer alır. Bu seysmik sensorlar vasitəsi ilə keçidlər barədə informasiyalar təyin edi lərək mərkəzi kompüterə ötürülür. İkinci maneəni aşan təhdidləri önlə mək üçün üçüncü qatda üzəri ülgüclü məftillərdən yaradılmış piramida şəkilli maneələr yerləşdirilir. Bu sistemin ən üst hissəsində tətbiq olunan helezonik ül

güclü məftil bölməsində təyinedici tel yerləşdirilir. Bu qatda təhdidlər mikrodal ğalı detektorların tətbiqi ilə müəyyənləş dirilir. CCTV sistemi ilə inteqrasiya olun muş şəkildə çalışması ərazidəki təhdidin səsli və görüntülü şəkildə təsbiti və mü daxilə edilməsinə imkan verir. Bu mühafi zə səddini aşanları isə son olaraq daxili çəpərlər qarşılayır. Daxili çəpərin üzərində yerləşən fiziki və elektronik sistemlər ya yındırma, əngəlləmə, gecikdirmə, təyinet mə, bildirmə və müdaxilə imkanları sayə sində bu təhdidlərin irəliləməsinin qarşı sını saxlayır.

MKEyeni silahlarla Makina və Kimya Endüstrisi Kurumu (MKE) jMK90 “Bora12” snayper tüfən ginin susduruculu yeni nümunəsini ha zırlayıb. İş prinsipinə görə hazırda istifa dədə olan “Bora12”lərə bənzəyən sus duruculu model əsas silahdan yalnız xa rici dizaynına – başqa sözlə desək, lülə hissəsinin formasına görə fərqlənir. Tə sirli atış mənzili 600 metr olan (susduru cusuz konfiqurasiyada 1000 metr) yeni modelin dəqiqliyi 0.3 MOA təşkil edir. MKE mühəndisləri “Bora12” standart modelin üzərində bəzi erqonomik dəyi şikliklər aparıldığını da qeyd ediblər. Bu dəyişikliklər əsasən silaha piccatini rels lərinin əlavə olunması ilə bağlıdır. MKE tərəfindən MPT76 tüfənginin bu silah üçün xüsusi olaraq hazırlanmış 40x46 mm çaplı lüləaltı qumbaraatanla komplektləşdirilmiş nümunəsi də sərgi lənib. Piccatini relsi vasitəsi ilə silaha bağlanan qumbaraatanla birgə MPT76 nın çəkisi 5.2 kqa yaxın olacaq.

PrezidentRəcəbTayypƏrdoğanMKEbaşdirektoruİzzətArtuncdanMPT-76piyada tüfəngibarədəməlumatalır.Foto:TCPrezidentininsaytı

İDEF sərgisində Türkiyə müdafiə sə nayesinin üzə çıxardığı yeni məhsullar dan biri də MKE tərəfindən istehsal olunmuş 105/30 mm çaplı “Boran” adı verilmiş yedəkdə daşınan yüngül haubit sadır. Türkiyə Quru Qoşunları Koman danlığının sifarişi üzrə yaradılmış “Bo ran” İDEFdə iki variantda təqdim olu nub. MKE yetkililərinin sözlərinə görə, haubitsanın zavod sınaqları yekunlaşıb. 105 mm çaplı ingilis L118 topuna malik, atış uzaqlığı 17000 metrədək təşkil edə

cək “Boran”ın helikopterlə daşına bilən variantı şaquli dirəklə, habelə hidrop nevmatik ağız əyləci ilə təchiz edilib. “Boran” ASELSAN istehsalı olan ballistik kompüterə, habelə kompleksə birləşdi rilmiş naviqasiya sisteminə malikdir. To pun lüləsinə bağılanmış mini radar isə mərminin başlanğıc sürətini ölçməyə imkan verir. Sərgi çərçivəsində MKE və Almaniya nın “Rheinmetall” şirkəti arasında əmək daşlığa dair müqavilə də imzalanıb.

“Vestel”in “Karayel”i “Vestel Savunma” şirkətinin “Karayel” taktik pilotsuz uçuş aparatı (PUA) testlə rin ikinci mərhələsində uçuşları 51 kqlıq elektrooptik kamera ilə tamamlayaraq istifadəyə hazır olduğunu sübuta yetirib. Bu tip PUAlar üçün dünyada yeganə olan, katapultla atılıb paraşütlə endirilmə imkanları test edildikdən sonra , “Kara yel”in Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə çatdırıl masına başlanacaq. Müqavilə çərçivəsin də Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə 6 PUA, 3 yer kontrol stansiyası və yardımçı sistem lərdən ibarət kompleksin təhvil verilməsi planlaşdırılır. PUAya 4 ədəd faydalı yü kün inteqrasiyası da “Vestel Savunma” tərəfindən həyata keçiriləcək. Şirkət mütəxəssislərinin sözlərinə gö rə, “Karayel” NATOnun “Mülki Hava Sa həsində Uçuş üçün Əlverişlilik” standartı 4671ə uyğun dizayn edilmiş və istehsal olunan Türkiyənin ilk taktik PUAdır. “Ka

KARAYELtaktikPUA“VestelSavunma”şirkətininstendindəsərgilənərkən.Foto:AD

rayel”də dünyada indiyə qədər sadəcə pilotlu aviasiyada istifadə olunan siste matik xəta əmniyyətini tətbiq olunub. PUA 22500 fut yüksəklikdə 70 kq faydalı yüklə 20 saat havada qala biləcək. “Kara yel”in üzərində yer alan kameranın əsas özəlliyi çox həssas şəkildə hədəfin işarə lənməsini həyata keçirərək hədəflənən cismi çox aydın şəkildə istifadəçiyə gös tərə bilən lazer işarələyiciyə sahib olması dır. Kəşfiyyat və müşahidə aparmaqla yanaşı “Karayel” üzərindəki lazer işarələ yici ilə lazer başlıqlı döyüş sursatlarına

istiqamət verə biləcək. “Karayel”in ümu mi ağırlığı 51 kq təşkil edən kamera yü künə x50yə qədər optik böyütmə imka nına sahib EOgündüz kamerası (HD), eyni imkanlı gecə (İR) kamerası, lazer mə safəölçən, lazer hədəf izləyicisi və lazer işarələyici daxildir. Sərgidə “Vestel Savun ma” ilə yanaşı Zorlu Holdinqinə daxil olan AYESAS şirkəti tərəfindən müxtəlif layihələrin təqdimatı keçirilib. Şirkət bu rada liman və sərhəd təhlükəsizliyi, Link sistemi, radar komandakontrol şəbəkəsi kimi fərqli həllərini ziyarətçilərə tanıdıb.

Yüklərinhədəfəatılmasıüçünyeniparaşüt Türkiyənin “Uçman Havacılık” şirkəti nin “Kuzğun” və “Akıncı” adlı yeni para şütləri İDEF2015 sərgisində xarici mütə xəssislərin böyük marağına səbəb olub. Şirkətin rəhbəri Cem Melekoğlunun AZERİ DEFENCEyə verdiyi məlumata görə, hibrid dizayna sahib, yeni nəsil pa raşütlərə aid edilən “Akıncı” taktik para şüt sistemi qatlanma həcminin kiçik ol ması ilə seçilir. Həm əsas, həm də yedək paraşüt olaraq dizayn edilmiş “Akıncı”nın qanad sahəsi 2.5 metr, maksimum çıxış ağırlığı 160 kq, tullanma yüksəkliyi 2000 25000 fut, yerə yaxınlaşma sürəti 3.55 metr/saniyədir. “Kuzğun150” adlı ida rəolunan karqo paraşüt sistemi isə fərqli ölçüdəki yüklərin təyyarədən atıldıqdan sonra istənilən bölgəyə təhlükəsiz şəkil də çatdırılması üçündür. Sistem onunla bərabər tullanan personal tərəfindən ha vada və ya başqa əsgər tərəfindən yer dən xüsusi hazırlanmış pultla idarə edilir. Bununla da yük təyin olunmuş əraziyə təhlükəsiz şəkildə endirilir. Şirkət rəhbə

rinin sözlərinə görə, “Kuzğun150” ida rəetmə bölməsi köhnə model personal paraşütləri ilə də uyğunlaşdırıla bilir. Şirkət tərəfindən təqdim olunan “Kuz ğun150”nin yük götürmə qabiliyyəti

150 kq, sistemin özünün ağırlığı isə 30 kqdır. Mmaksimum 15000 fut, mini mum 1500 fut yüksəklikdən atıla bilən bu sistemin dəqiqliyi 4 metrədək, qiy məti isə 10 min ABŞ dolları civarındadır.

STM“GEMarine”iləanlaşdı İDEFdə MİLGEM kor veti, Pakistan Dəniz Qüvvələrinin Təchizat Tankeri, “Ay” sinif dənizaltılar, Şaquli Külək Tuneli ma ketlərini nümayiş etdirən STM şirkəti bununla bərabər müdafiə sənayesi sahə sində konsultasiya və sertifikatlaşdırma qabiliyyətlərini, aviasiya üçün müx təlif sistemlərini, kiber təhlükəsizlik, Səs Tanıma və Big Data tətbiqlərini tanıdıb. Sərgi çərçivəsində “GE Marine” şirkəti ilə STM arasında Türkiyə Hərbi Dəniz Qüvvələrinin üçüncü və dör

düncü MİLGEM korvetləri üçün LM2500 qaz turbinlərinin çatdırılmasına dair mü qavilənin imzalandığı duyurulub. Türkiyə Dəniz Qüvvələrinin MİLGEM korvetlərinə xidmət göstərməklə bərabər STM höku mətin verdiyi səlahiyyət çərçivəsində gə milərin ixracına da məsuldur. Bu kontekstdə STM və “GE Marine” arasında gələcəkdə əlavə əməkdaşlıq imkanlarının yaranması gözlənilir. İki yeni MİLGEM gəmisinin idarəetmə sistemi daha öncəki TCG Hey

beliada və TCG Büyükada ilə bənzər LM2500 qaz turbininin iki dizel mühər riklə bir araya gətirildiyi dizel və qaz turbini konfiqurasiyasından (CODAG) ibarət olacaq. 31000 kilovatlık itələmə gücü isə gəmilərin 29 dəniz milini aşan maksimum sürəti yığa bilməsini təmin edəcək. Qeyd edək ki, MİLGEM kor vetlə ri 2300 ton su basımına və 99 metr uzun luğa malikdir. Yeni MİLGEM korvetləri İstanbul Tərsanəsində inşa olunacaq. Gəmilərin motorları GE tərəfindən 2015 və 2016cı illərdə çatdırılacaq. TürkiyəHDQ-nin MİLGEMlayihəlikorveti. Foto:STM

40 AZERI DEFENCE

HAVELSAN-danyeniparaşütvəartilleriyasimulyatoru Havadesant qüvvələri və paraşüt id manı ilə məşğul olan qurumlarda heyə tin ilkin hazırlığının təşkili və təlimlərin keçirilməsi üçün Türkiyənin HAVELSAN şirkəti Paraşüt Simulyatoru hazırlayıb. İDEF2015 sərgisində nümayiş olunan simulyatorda təyyarədən tullanma za manı yaşanan bütün proseslər imitasiya edilir. Sistem paraşüt simulyatoru, pro seslərin qeydə alınması, debrifinq, kom püter bazalı təlim və bu prosesi idarəet mə sistemindən ibarətdir. Qurğunun tə min etdiyi unikal imkanlar sayəsində bir neçə simulyatorda təlim keçən paraşüt çülər birbirlərini görə bilirlər. Simulya torda təyyarədən tullanma və bu zaman baş verənlər dəbilqəyə bağlı ekranda (Helmet Mounted DisplayHMD) para şütçüyə göstərilir. HMD eyni zamanda təqib sensorları ilə inteqrasiya olunub və paraşütçü baxdığı istiqaməti görür. Təli matçı simulyatorun proqram təminatın dan istifadə etməklə, asanlıqla istənilən görmə, iqlim və relyef şəraitini formalaş dıra, paraşüt modelini dəyişə, fərqli sse nariləri yarada, paraşütçüyə yerə yaxın laşma və enmə üsullarını öyrədə bilir. Sərgidə HAVELSAN Artilleriya Müşa hidəçisi Simulyatorunun (AFOS) mobil versiyası olan AFOSPni də ilk dəfə nü mayiş etdirib. Eyni zamanda beş nəfərə dək heyətə təlim keçmək üçün nəzərdə

HAVELSANParaşütçüSimulyatoru.Foto:AD

tutulan AFOSP asan daşına bilməsi və yığcamlığı ilə fərqlənir. Bu daha çox bri qada səviyyəsində heyətin hazırlanması üçündür. Eynilə AFOSun imkanlarına sahib olan AFOSP təlimatçıya məşq və qiymətləndirməni aparmaq imkanı ya radır. Simulyator Atəş Planlaşdırma Məşq Konsolu, Təsvir Yaratma Kompü teri, Daşınan Proyektor, Daşınan Səs

Sistemləri və Durbinlərdən ibarətdir. Laptop tipli kompüterdə məşq ssenarisi üçün landşaft, dost və ya düşmən qüv vələri, toplar və hədəflər, hava şəraiti və təlimatçı tərəfindən hazırlanan ssenari üçün digər şeylər yaradılır. Daşınan Səs Sistemləri vasitəsi ilə partlayış, döyüş və savaş zamanı olan digər səs effektləri imitasiya olunur.

ORKAtermaləldurbini Türkiyənin “Fotoniks” şirkəti ORKA adı verilmiş çoxfunksiyalı termal əl durbini hazırlayıb. Hazırda jandarma Baş Komandanlığının istifadəsində yer alan bu durbin gecə qaranlığında, dumanda və pis hava şəraitində ətrafdakı təhdidləri təyin etməyə imkan verir. ORKA həm termal əl durbini olaraq tək, həm də digər aksesuarlarla – üçayaq və geniş ekranlı şəkildə stasionar şəkil də tətbiq olunur. Durbinin içərisində 3 5 mikron dalğalarda həssaslığa malik ternal görüntü modulu, ən az 4 saat termal görüntüləmə müddəti olan batareya, uzaq məsafədən cüzi fərqlə ölçü aparmağa imkan verən lazer məasfəölçən, GPS, rəqəmsal maqnit kompas, dar (2.5° x 2.0°) və geniş (12.5° x 10.0°) görmə bucağına malik görüntüləmə modulu yer alır. InSb FPA sen soruna, stirlinq çevirməli soyuducuya malik durbinin sensor boyu 15 mikron təşkil edir. Dörd qat böyütmə qabiliyyətinə (gündüz rejimində 16 qat böyüt məyə) sahib ORKA vasitəsi ilə insan ölçülü hədəfi 5000 metr məsafədə təsbit edə, 2000 metr məsafədə isə onun insan olub olmadığını müəyyənləşdirmək mümkündür. Çəkisi 3.30 kq təşkil edən ORKAnın üzərində 2500 metr mən zilə malik lazer hədəf işarələyicisi mövcuddur. Operator komanda dəstinə qoşulduğu zaman əsgər sığınacaqdan çıxmadan, üçayaq üzərinə qurulmuş ORKAya istənilən müşahidə bucağı və sürəti verməklə təhlükəsiz halda əra zinin müşahidəsini apara bilər.

TEXNOLOGİYA

RUSİYANINYENİ TEXNİKALARI:

təəccübləndirməyə davam edir RamilMəmmədli

Faşizmüzərindəqələbənin70-ciildönümümünasibətiiləmayın9-daMoskvaşəhərindəkeçirilmiş hərbiparaddaRusiyahərbisənayesiözününsonnailiyyətləriniictimaiyyətətəqdimetdi.Paraddabir neçəildirhaqqındasöhbətlərgəzənT-14“Armata”əsasdöyüştankı,BMD-4M“Sadovnisa”desant döyüşmaşını,BTR-MD“Rakuşka”,“Kurqanes-25”piyadadöyüşmaşınıilkdəfənümayişolundu. “Yeni doğulmuş” bu texnikalar sələf ləri ilə müqayisədə hansısa döyüş yolu keçmədiyindən onların müasir mühari bələrin tələblərinə nə dərəcədə cavab verəcəyi bəlli deyil. “Armata” daxil ol maqla, bəzi maşınların prototip səviyyə sində olması, sınaqların tam yekunlaş maması da hələ ki görünüşü gözəl olan texnikaların haqqında müqayisəli təhlil aparmağa imkan vermir.

T-14“Armata” Foto:VitaliKuzmin

42 AZERI DEFENCE

Oxucularımızın marağını nəzərə ala raq, Rusiya mənbələrindən adıçəkilən hərbi texnikalar barədə əldə etdiyimiz məlumatları sistemləşdirərək təqdim etməyə çalışdıq.

BMD4M 2014cü ildə Rusiya Hava Desant Qoşunlarının silahlanmasına qəbul edil

miş BMD4M “Sadovnisa” desantın dö yüş maşını ordunun inventarındakı BMD4ün dərin modernləşdirilmiş va riantıdır. BМD4M sələfindən yeni kor pusu, mühərriki, hərəkət bölməsi və di gər detalları ilə fərqlənir. İstehsalçılar maşının silahlanmasında da əhəmiyyətli şəkildə dəyişiklik aparıblar. Əvvəlki BMD4 modeli 30 mmlik topla təchiz olunduğu halda yeni maşında BMP3

TANITIM

BMD-4M Foto: İnternet

lərdə olduğu kimi bir ədəd 100 mm-lik 2A70 topu (eyni zamanda idarə olunan tank əleyhinə raketlərlə atəş açır) və bir ədəd 30 mm-lik 2A42 topu tətbiq edi lib. Qüllənin hər iki tərəfində“Tuça” markalı tüstü qumbaraları quraşdırılıb. Topun mərmisi 4 km-ə qədər məsafədə düşməni məhv edə bilir. Raket isə 700 mm qalınlığında zirehdəlmə gücünə malikdir. “Sadovnisa”nın döyüş ehtiyatı na 100 mm-lik top üçün 34 mərmi, 4 ədəd idarə olunan “Arkan” raketi, 30 mm-lik top üçün 500 mərmi daxildir. Bundan başqa, BMD-4M-in silahlan masında desantın atəş dəstəyi üçün 2 ədəd 7.62 mm çaplı pulemyot (2000 patron ehtiyatı ilə) mövcuddur. İdarəet mə sistemi tam elektronlaşdırılmış BMD4M-dən eyni vaxtda bir neçə hədəfə atəş açmaq mümkündür. Maşının daxi lində həmçinin əl qumbaraatanları, “St rela-2” və “İqla” zenit-raket qurğuları, o cümlədən AQS-17 “Plamya” avtomatik qumbaraatanı üçün yerlər ayrılıb. Maşı nın desant bölməsi 7 döyüşçü tutur. Maşının pis və çətin görmə şəraitin də işləməsinə xüsusi diqqət yetirilib. Bu məqsədlə maşında termal kamera, ge cəgörmə cihazları, lazer məsafəölçən və lazer işarələyici tətbiq edilib. BMD-4M-ün sələfləri ilə müqayisədə hərəkət sistemi tamamilə avtomatlaşdı rılıb. Sürücü-mexanik istənilən vaxt ma şının vəziyyəti barədə informasiya əldə edə bilər. Maşında quraşdırılan bort kompüteri səsli şəkildə texnikanın hərə kətverici qurğusunda yaranan çatışmaz lıqları sürücüyə çatdırır. Rusiya Hava

Desant Qoşunları 2025-ci ilə qədər 1500 ədəd BMD-4M almağı planlaşdırır. Bəzi xüsusiyyətlərinə görə, BMD-4M-in ana loqunun olmadığını deyən istehsalçı “Kurqanmaşzavod”un baş direktorunun istehsalat üzrə köməkçisi Danil Relinin sözlərinə görə, bu, hazırda dünyada he yətlə birlikdə havadan atıla bilən yega nə desant maşınıdır. Zirehdələn mərmi nin qəlpələrinin maşına daxil olmaması üçün arada qoruyucu tor çəkilib. Taraz lıq və konstruktorlar tərəfindən 50 at gücünə qədər artırılmış mühərrik maşı na 30 dərəcədə olan enişləri keçməyə imkan verir. Düzənlik ərazidə isə BMD-4 saatda 70 km-dək sürət yığmağı bacarır. Maşının suda hərəkətini isə korpusun

arxa-alt hissəsində yerləşdirilən su reak t ivi təmin edir. Suda maşın saatda 10 km-ə qədər sürət yığa bilir. Hətta 3 bala qədər təzyiqin olması hərəkətə mane olmur. Suitələyici qurğuları BMD-4M-in 7 saata qədər suda qalmasına imkan yaradır. BMD-4M yanacaq ehtiyatı ilə 500 km döyüş radiusuna malikdir və bu da maşının döyüş xəttində saatlarla hə rəkətinə və əməliyyatdan sonra disloka siya yerinə qayıtmasına imkan yaradır.

“Kurqanes-25” Qərb təcrübəsi öyrənilərək yaradıl mış və hazırda üzərində işlər davam et dirilən “Kurqanes-25” piyada döyüş ma

Texnologiya

şını insansız silah qülləsi ilə təchiz olu nub. Seriyalı istehsalına 2016-cı ildə başlanması planlaşdırılan “Kurqanes25” BMP-3-dən fərqli olaraq modulyar dizayna, tırtılına, gücləndirilmiş zireh qorumasına və aktiv müdafiə sisteminə malikdir. Maşının mühərrik bölməsi kompaktlığı artırmaq üçün ön hissədə bir qədər sağda yerləşdirilib. “Kurqa nes-25”ə piyadanın istifadəsi üçün çıxışgiriş qapısı da əlavə olunub. Paradda verilən məlumata görə, çə kisi 25 ton təşkil edən “Kurqanes-25”in silah bölməsi ekipaj və hərbçilərdən izolyasiya olunub. Heyəti 3 nəfərdən ibarət olan maşının desant bölməsi 8 nəfər üçün hesablanıb. 800 at gücündə mühərrikə malik PDMn sosse yolda 80 km/saat, suda isə 10 km/saat sütər yığ mağı bacaracaq. Maşının 30 mm-lik 2A42 topu, “Kornet” tank əleyhinə idarə olunan raket və 7.62 mm çaplı pulem yotu ilə komplektləşdirilmiş “Epoxa” dö yüş modulu ilə silahlandırılması nəzərdə tutulur.

BTR-MD “Rakuşka” Rusiya Ordusunun silahlanmasına 2014-cü ildə daxil olmuş BTR-MD “Ra kuşka” zirehli transportyoru BTR-D3 və BTRD-3 indeksi ilə də təqdim olunur. BMD-3 desantın döyüş maşınının baza sında istehsal olunmuş “Rakuşka” Rusi ya Silahlı Qüvvələrinin inventarındakı BTR-D maşınlarını əvəzləyəcək. Zirehli transportyor təyyarələrdə və gəmilərdə rahat daşına biləcək şəkildə dizayn olu

44 AZERI DEFENCE

nub. Maşının əsas silahı komandir qül ləsində yerləşdirilmiş 7.62 çaplı pulem yotdur. Əlavə olaraq, maşının sol ön hissəisində də 7.62 çaplı pulemyot qu raşdırılıb. Sürücü-mexanikin ərazini müşahidə etməsi üçün maşın 3 ədəd periskopla təchiz olunub. Əsas müşahidə aparatı nın gecəgörmə cihazı ilə dəyişdirilməsi də mümkündür. Maşındakı ön sağ lyu kun qarşısında da əlavə kamera qoyu lub. Maşının qülləsində qurulmuş nişan gah kompleksi komandirə müşahidə etmək və atəş açmaq imkanını yaradır. “Rakuşka”nın mühərrik-transmissiya bölməsi arxa hissədə yerləşir. Çəkisi 13.2 ton təşkil edən “Rakuşka”nın heyə ti 2 nəfər, daşıdığı desant sayı 13 nəfər dir. 331 at gücündə mühərrikə malik zi rehli transportyor nahamar yolda 45-50 km/saat, şosse yolda 70 km/saat, suda amfibiya rejimində 10 km/saat sürətlə hərəkət edir. Maşın İL-76, AN-124 tipli təyyarələrdə, həmçinin Mi-26 helikop terinin xarici asmasında daşına bilir.

“Armata” – Rusiya tank sənayesini önə çıxardı Hərbi paradda ilk dəfə nümayiş olun uş T-14 “Armata” İkinci Dünya Müha m ribəsindən sonra istehsalına başlanan tankların üçüncü nəsili hesab olunur. Mütəxəssislərin mülahizələrinə görə, tank istehsalında “Armata”nın analoqu

yoxdur. Tankda indiyə kimi görünməmiş şəkildə konstruktor yenilikləri tətbiq olunub. Xüsusən də T-14-ün qülləsində yeniliklərdən geniş istifadə olunub. İlk dəfə olaraq, tankın ekipajı döyüş komp lektlərindən kənarda - zirehli kapsulda yerləşdirilib. Bu, hətta tankın qülləsi güclü mərmi zərbəsi aldıqda belə şəxsi heyyəti ölümdən qoruyur. Tankdakı dö yüş sursatları partladıqda ekipaja zərər yetirmir. Bundan başqa, tankın mühərrik və digər hərkətverici elementləri bir-bi rindən izolyasiya olunmuş halda yerləş dirilib. Üzərinə çəkilmiş xüsusi örtük “Arma ta”nın radiolakasiya hissolunmasını məhdudlaşdırır. İstehsalçı “Uralvaqon zavod” Konserninin (UVZ) mütəxəssislə rinin sözlərinə görə, “Armata” üçün xü susi olaraq hazırlanmış 44S-SV-Ş mar kalı yeni polad zireh istənilən tank əley hinə mərmiyə tab gətirə biləcək səviy yədədir. Tank aktiv və dinamik müdafiə sistemi ilə təchiz olunub. “Afqanit” aktiv müdafiə sistemi həm əl qumbaraatanla rından atılan mərmiləri, həm tank əley hinə raketləri, həm də toplardan atılan mərmiləri aşkarlayır. “Afqanit”in maska lanma elementləri tankın dam hissəsin də yerləşib. T-14-ün əsas özəlliklərindən biri də yeddi ədəd dayaq vərdənəsinə malik olmasıdır. Buna qədər tanklar altı dayaq vərdənəsinə sahib olub. Mütəxəssislərin sözlərinə görə, bu yenilik platformanın manevr qabiliyyətini, gücünü və sürətini artırır. 48 ton ümumi çəkiyə, 1500 at gü cündə 12 silindirli, X-şəkilli dizel mühər rikə sahib tankın maksimal sürəti saatda 90 km təşkil edir. “Armata” informasiya nın idarə olunması sisteminə (TİUS) ma likdir ki, bu da sürücü-mexanikin tankın bütün detallarını ekipajın kapsulu tərk etmədən yoxlamasına imkan verir. Ümu milikdə taktiki və texniki xarakteriskası hələlik məxfi saxlanılsa da mətbuata sı zan məlumata görə, “Armata” eyni vaxt da 40 yerüstü və 25 hava hədəflərini izləməyə imkan verən radiolakasiya sis temi ilə təchiz olunub. Silahlanmasına gəlincə, “Armata” 125 mm-lik top və məsafədən idarə edilən pulemyotun yer aldığı insansız qüllə ilə təchiz olunub. Bu top mövcud istənilən mərmini, hətta idarəolunan raketlərlə atəş aça bilir. Gələcəkdə, seriyalı istehsa la başlanandan sonra, tanka 152 mm-lik topun quraşdırılması nəzərdə tutulur. Bu topdan açılan atəşlə 5100 metr məsafə də yerləşən 1 metr qalınlığında zirehi dəlmək mümkün olacaq. AD

TANITIM

S-70ihelikopterinin ASELSANtərəfindən hazırlanmışkokpiti Foto:ASELSAN

ASELSAN-ınavionik modernizəqabiliyyətləri TürkiyəmüdafiəsənayesininliderşirkətiolanASELSAN-ınöncüllüketdiyisahələrdənbiridəavionikadır. Bu sahədə işlərə 1988-ci ildə F-16 təyyarələri üçün inersial naviqasiya sisteminin istehsalı ilə başlayan ASELSANartıqdünyadabeləavadanlıqlarıistehsalvəixracedənazsaylışirkətlərdənbirinə-avioniksistem həlləritəminedənqurumaçevirilib. Qeyd olunan dövrdən avionik sistemlərin hazırlanması və inteqrasiyası sahəsində də fəaliyyət göstərməyə başlayan ASELSAN, 1996cı ildə “Cougar” helikopterlərinin birgə istehsal proqramı üçün GPSli inersial navi qasiya sistemi, V/UHF hava radiostansiyası və ASELFLİR200 hava termal görüş sistemini istehsal edib. Bu Türkiyənin helikopterlərin kritik elektronikasının milliləşdirilməsi yolu nun başlanğıcı hesab olunur. 1999cu ildə “Black Hawk” helikopteri üçün mövcud avionik cihazlara əlavə olaraq Çox Funksiyalı Ekranlar və Nəzarət Ekranı kompleksinin istehsalına başlanılıb. Bu sis

temlərin istehsalı eyni zamanda ASELSANa uçuş və kokpit idarəetməsi ilə bağlı proqram və sistem dizaynı kimi qabiliyyətləri qazandı rıb. Məhz əldə olunmuş bu kimi təcrübə sa yəsində 2001ci ildə ASELSAN Quru Qoşun ları Komandanlığının inventarındakı “Black Hawk”, AH1P “Cobra” və AH1W “Super Cobra” helikopterlərinin avionik moderniza siyasını öz imkanları hesabına gerçəkləşdi rib. ASELSANın avionik inteqrasiya və mo dernizə sahəsində inkişafının nəticəsi olaraq, T129 ATAK helikopterinə milli bir kompüte rin (xidməti kompüter) yaradılması üçün

TANITIM

2004cü ildə ARGE2004 layihəsi imzalanıb. Layihədə milli və xüsusi olaraq yaradılan kompüter AH1S “Cobra” helikopterinə in teqrasiya olunub. Raket atış testi də daxil ol maqla, layihə ilə bağlı fəaliyyətlər 2007ci il də uğurla tamamlanıb. İlk helikopter modernizasiyasının ardınca, AS532 “Cougar” və UH1H helikopterlərinin avionik yenilənməsinə başlanılıb. Avionik ci hazların təslimatı ASELSAN, helikopterlərə inteqrasiyası isə Silahlı Qüvvələr tərəfindən həyata keçirilir.

Əldə edilən təcrübə sayəsində 2008ci il də S70, AB205 və Mi17 helikopterlərinin avionik modernizasiyası layihələrinə start ve rilib. ASELSAN bu gün gəldiyi nöqtədə artıq hərbi helikopter kimi son dərəcə mürəkkəb və yüksək texnologiyaları özündə birləşdirən sistemlərin bütün kritik alt sistemlərini tama milə türk mühəndislərin iştirakı ilə yarada və istehsal edə biləcək səviyyəyə yetişib. Bunun nəticəsi olaraq, ASELSAN 2007ci ildə imza lanan müqavilə ilə T129 ATAK helikopteri nin həm avionik inteqrasiyası, həm də avionik və silah sistemlərinin dizaynı, yaradılması, istehsalı və tədarükünə məsul əsas şirkət olub. ATAK layihəsi çərçivəsində bir zərbə helikopterinin ən vacib hissələri olan xidməti kompü teri ilə yanaşı “Xidmət və ekran sistem ləri”, “Naviqasiya sistemləri”, “Silah ida rəetmə sistemləri”, “Rabitə sistemləri” və “Radioelektron mübarizə sistemləri” ASELSAN tərəfindən hazırlanaraq plat formaya inteqrasiyası gerçəkləşdirilib. 1999cu ildən etibarən qazanmış ol duğu “Black Hawk” təcrübəsini S70i he likopterləri ilə davam etdirən ASELSAN aviasiya standartlarına uyğun proqram və

46 AZERI DEFENCE

təchizat dizaynı ilə dünyanın ən modern avionika arxitekturasına malik S70i helikop terində qurulmaq üçün idarə, naviqasiya, ra bitə və elektron hərb sistemlərinin tədarükü nü, o cümlədən inteqrasiyasını reallaşdırıb. Türkiyədə istifadə edilən Mi17 helikop terlərinin rabitə sistemlərinin modernizasiya sı da ASELSAN tərəfindən həyata keçirilib. Standart S70i helikopterinin idarəetmə sis temi yerinə “ASELSAN Xidməti İdarə Sistemi” bu helikopterə inteqrasiya edilib. Helikopterə ASELSAN 9681 V/UHF və HF radiostansiyala rı ilə etibarlı rabitə, ANS510 inersial naviqa siya sistemi ilə həssas hərəkət qabiliyyəti, ASELSAN Elektron Hərb Paketi ilə özünü yüksək səviyyədə qoruma qabiliyyəti qazan dırılıb. Dünyada ilk dəfə olaraq ASELSAN Xidməti İdarə Sistemi ilə çox funksiyalı gö rüntülər bir sistemdə birləşdirilməklə, seyrü səfər, kokpit və rabitə idarəetməsi bir mər kəzdən həyata keçirilir. ASELSAN rotorlu platformalar üçün həya ta keçirdiyi işlərlə yanaşı, 2004cü ildən eti barən sabit qanadlı aviasiya plat

formaları üçün də çalışmalarını davam etdirir. Türkiyə Hava Qüvvələrinin F4E döyüş təyya rələrinin modernizasiyası (“Şimşək” layihəsi) və RF4E kəşfiyyat təyyarəsi (“İşıq” layihəsi) layihələri çərçivəsində seyrüsəfər, rabitə və uçuş idarəetmə sistemlərinin inteqrasiyası həyata keçirilib. Sözügedən layihələr 2010 və 2012ci illərdə uğurla tamamlanıb. 2008ci ildə Hava Qüvvələri Komandanlı ğının inventarındakı T38 Başlanğıc Təlim Təyyarəsinin avionik modernizasiyası çərçi vəsində idarəetmə kompüteri və əməliyyat uşuş proqramı yaradılaraq, modernizə edilən avionik dəstin təyyarəyə inteqrasiyası reallaş dırılıb. Yeni Nəsil Təhsil Təyyarəsi (“HürkuşB”) layihəsi çərçivəsində təyyarələr üzərinə yer ləşdiriləcək avionik cihazlar ASELSAN tərəfin dən yaradılmaqda olan Mərkəzi Nəzarət Kompüteri və Çox Funksiyalı Ekran cihazları na inteqrasiya edilir. Öz növbəsində, bu çər çivədə Aviasiya Vasitəsi Tətbiqi Proqramı (HUY) yaradılmaqdadır. Türkiyənin pilotsuz uçuş aparatı ehtiyacını qarşılamaq üçün başla dılan “Anka” proqramında isə ASELSAN tərəfindən hazırlanan CATS Kəşf, Müşahidə və Nişan gah Sistemi, İdarəetmə Kompü teri, ANS510 inersial naviqasiya sistemi və Uçuş Kontrol Kompü teri avadanlıqlarının platformaya inteqrasiyası həyata keçirilməkdə dir. ASELSAN istər helikopter, istər sə də təyyarələrdə bu günə qədər qazandığı bilgi və təcrübə əsasın da hər cür hava platforması üçün avionik sistemlərin hazırlanması və inteqrasiyasını həyata keçirəcək inf rastruktura və təcrübəyə malikdir.

TEXNOLOGİYA

iyun-iyul 2015 47

ANALİZ

Ermənistanın açıq və gizli silah alveri: regional təhdidlər artır

Rəşad Süleymanov Cənubi Qafqaz regionunda Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyəyə qarşı əsassız ərazi iddiasında olan, eləcə də Azər baycan torpaqlarının 20%-ni işğal altında saxlayan Ermənistan müxtəlif ölkələrin dəstəyi ilə silahlanma tendensi yasını davam etdirərək, regional təhlükəsizliyi ciddi təhdid altında qoyur. Xaricdəki erməni diasporunun və ermə nipərəst qüvvələrin dəstəyindən maksimum şəkildə yararlanan rəsmi İrəvan silahlanma prosesini qeyri şəffaf şəkildə həyata keçirir. Əsasən də “qara bazar” prinsipindən istifadə edərək müxtəlif ölkələr üzərindən Ermənista na silah, hərbi texnika və digər müdafiə təyinatlı məhsulların ötürülməsi prosesi davam etməkdədir. BMT Adi Silahlar Registrinə alıcı (Ermənistan) və satıcı ölkələrin təqdim etdikləri məlumatlar, eləcə də ortaya çıxan digər faktlar Ermənistanın şəffaf silahlanma siyasəti yürütmədiyini, beynəlxalq təşkilatları aldatdığını sübuta yetirir.

S-300 ZRK

48 AZERI DEFENCE

ANALİZ

İqtisadi imkanların yetərsizliyinə bax mayaraq, Ermənistanın silahlanma pro sesi bu gün 4 istiqamət üzrə inkişaf edir. Bunları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: - Rusiya tərəfindən hərbi əmlakın təmənnasız bağışlanması - KTMT çərçivəsində (əsasən Rusiya dan) aşağı qiymətə satınalmalar və digər dövlətlərdən satınalmalar, - Erməni diasporunun dəstəyi ilə beynəlxalq hesabatlara düşmədən müxtəlif ölkələrdən silah idxalı, - Yerli istehsal.

Rusiya - Ermənistanın əsas təchizatçısı Ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarından etibarən Rusiyadan Ermənistana həm öz qiymətinə satışlar, həm də böyük həcm də silah və hərbi texnikanın ötürülməsi nə dair məlumatlar dövrü mətbuatda mütəmadi olaraq yer almaqdadır. Belə ki, 1995-1996-cı illərdə Rusiya Ermənis tana tərkibində “Scud” operativ-taktik raketləri də daxil olmaqla 1 milyard dol lar dəyərində silah və texnika ötürülmə sini reallaşdırıb. Sonrakı illərdə də bu proses davam etdirilib. 2006-2007-ci il lərdə Rusiyanın Gürcüstandakı Axalkələk və Batumi hərbi bazalarından Ermənis tana daşınan əmlakın önəmli qismi 102ci bazaya deyil, Ermənistan Ordusuna ötürülüb. Ermənistan Silahlı Qüvvələrinə təmənnasız şəkildə verilmiş bu əmlakın dəqiq həcmi barədə hər hansı informa siya mövcud deyil. Rusiyanın yalnız 2005-2006-cı illərdə Gürcüstandakı ba zasının inventarından çıxardığı 16 ədəd 2S3 “Akatsiya” özüyeriyən artilleriya sis temini Ermənistana bağışlamasına dair məlumat öz təsdiqini tapıb. Ermənistan özünün BMT-nin Adi Si lahlar registrinə təqdim etdiyi məlumat larda Rusiyadan yalnız məhdud sayda kiçik çaplı silahlar satın aldığını göstərib. Digər satınalmalarını isə açıqlamayıb. Məsələn, hesabata görə, rəsmi İrəvan Rusiyadan 300 ədəd PM, 300 ədəd PMM, 3 ədəd PSM markalı tapança, 3 ədəd VSS “Vintorez” markalı snayper tü fəngi, 480 ədəd AK-105 markalı avto mat, 36 ədəd RPK-74M əl pulemyotu, 32 ədəd KC-23 karabini, 52 ədəd SV-98 snayper tüfəngi, 60 ədəd GP-30 lüləaltı qumbaraatan, 10 ədəd 6G30 qumbara tanı alıb. Lakin Rusiya rəsmi mənbələri nin açıqladığı informasiyalar, eləcə də üzə çıxan təkzibolunmaz faktlar rəsmi

Ermənistan Ordusunun inventarındakı MİLAN TƏİRK qurğusu. Foto: İnternet

İrəvanın silah ticarətinə dair xəbərlərin BMT-dən gizlədildiyini deməyə əsas ve rir. Buna misal kimi bir neçə faktı göstər mək olar. 2013-cü ildə Ermənistanda keçirilən hərbi paradda nümayiş olunan 3 komp leks “Toçka-U” operativ-taktiki raketlərin Rusiya tərəfindən aşağı qiymətə Ermə nistana satıldığı bildirilir. 2013-cü ildə Ermənistan mediası ordunun təlimlərin də 2C7 “Pion” özüyeriyən haubitsaların dan istifadə etməsi barədə məlumat yayıb. Qeyd olunan tarixədək Ermənis tan Ordusunun silahlanmasında nə “Toçka-U” operativ-taktik raketləri, nə də “Pion” topları mövcud olmayıb. Er məni mediasında “Pion”ların da “Toç ka-U” kompleksləri kimi Rusiyadan alın ması xəbərlərinə rast gəlinir. Bu satınal ma barədə informasiya da beynəlxalq hesabatlarda yer almayıb. BMT-yə təq dim olunan hesabatlarda belə bir ötü rülmə öz əksini tapmayıb. Rusiyanın BMT-yə təqdim etdiyi he sabatlarda 2013-cü ildə Ermənistana 50 ədəd tank əleyhinə idarə olunan raket kompleksi (qiyməti $5 milyon – böyük ehtimalla “Faqot” və “Kornet”), 35 ədəd ədəd T-72 tankı ($50 milyon), 110 ədəd BTR-80/82A ($30 milyon) satıldığı əksini tapıb. Dünya Silah Ticarətinin Analizi Mər kəzinin (SAMTO) son hesabatına görə, 2013-cü ildə Rusiya müəssisələrində Er mənistan Ordusuna məxsus 50 ədəd BMP-2 piyada döyüş maşını modernizə edilib. Mərkəzin məlumatına görə, Er mənistan 2011-ci ildə Rusiyadan 2 ədəd

Mi-24 zərbə helikopteri, 2009-cu ildə 4 kompleks S-300PS, açıqlanmayan sayda QAZ-2975 “Tiqr” zirehli avtomobili, 2004-cü ildə 2 ədəd İl-76M hərbi nəqliy yat təyyarəsi, 2003-cü ildə 2 ədəd Mi-8İV, 5 ədəd Mi-8MT, 2001-ci ildə 1 ədəd Mi-24P helikopteri əldə edib. Bununla bərabər, Ermənistanın 20132014-cü illərdə Rusiyanın “AFM Serviz” şirkətindən 4 kompleks “Ptero E-5” tipli pilotsuz uçuş aparatı (PUA) satın alınma sına dair informasiya da hesabatlardan gizlədilib. İstehsalçı şirkətin baş direkto ru Əmir Vəliyev “Aviaport” saytına mü sahibəsində bu PUA-ların Ermənistan FHN üçün satıldığını desə də, ötən il İrə vanda Ordunun arsenalı ilə tanışlıq sər gisində uçuş aparatlarının bir qisminin X-55 adı altında Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin istifadəsində yer aldığı üzə çıxıb. Ermənistanın müdafiə naziri Rusiya mediasına müsahibəsində 2011-2014cü illərdə Rusiyanın KAMAZ şirkətindən yüzə yaxın hərbi yük avtomobili satın alındığını söyləyib. Qeyd edək ki, bir ne çə ildir KAMAZ-ın Ermənistanda xidmət mərkəzi də fəaliyyət göstərir. Bundan başqa, Ermənistan Müdafiə Nazirliyi 2014-cü ildə Ermənistan-Azərbaycan sərhədində istifadə etmək üçün Rusiya ya 50 ədəd “Fara” radarı sifariş verib. Rusiyanın “Murom Radio ölçü cihaz ları” zavodunun (MZRP) illik hesabatında 2013-cü ildə Ermənistanın sifarişi ilə müəssisədə “Kasta-2E2” üçkoordinatlı radiolokasiya stansiyasının çatdırılması na dair informasiya yer alır. Ötən illərdə

ANALİZ

Rusiyanın “AlmazAntey” və “Qranit” şir kətləri tərəfindən Ermənistanın sifarişi üzrə müxtəlif məhsulların çatdırılması nın davam etdirildiyi bu qurumların səhmdarları üçün hazırladıqları illik he sabatlarda qeyd olunub. Rəsmi hesabatlarla yanaşı, müxtəlif mənbələrdən mediaya sızan məlumatla ra görə, Rusiya təmənnasız olaraq, 2012 ci ilin avqust ayında 102ci bazanın an barından Ermənistan Ordusuna açıqlan mayan sayda BMP2 və BMP3 piyada döyüş maşınları, BTR80 bazasında R149 komandaqərargah maşını, BTR 70 və BTR80, 152 mm çaplı 2A65 “Ms taB”, 152 mm çaplı 2A36 “GiatsinB”, 2S3M “Akatsiya”, həmçinin 122, 240, 300 mm reaktiv mərmilər, 100, 122 və 152 mm çaplı artilleriya döyüş sursatları, tanklar üçün 125 mm çaplı mərmilər, bir divizion “Kub” zenitraket kompleksi, S300 ZRKlər üçün 5B55K, 5B55R və 5B55U tipli idarə olunan raketlər, aviasi ya üçün idarə olunmayan S8 və S5 ra ketləri, idarə olunan X25ML və R60M raketləri bağışlayıb.

Digərölkələrdən satınalmalar Ermənistan Rusiya ilə yanaşı müxtəlif ölkələrdən silah, hərbi texnika və digər müdafiə təyinatlı məhsulların satınalma larını həyata keçirməkdədir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Ermənistanın özü nün rəsmi hesabatlarında bu informasi yalar qismən və ya heç qeyd olunmasa da satıcı dövlətlərin açıqladığı hesabat

Çindənsatınalınmış 8ədədWM-80reaktivatəş sistemiİrəvandahərbiparaddakeçidzamanı. Foto:İnternet

50 AZERI DEFENCE

larda bəzi rəqəmlər öz əksini tapır. 1999cu ildə Ermənistanın Çindən 8 ədəd WM80, 20102013cü illərdə Çin dən 6 ədəd AR1A reaktiv yaylım atəş sistemi alması hesabatlarda qeyd olu nub. AZERİ DEFENCE olaraq, fevral ayın da BƏƏnin paytaxtı Abu Dabi şəhərin də keçirilmiş İDEX2015 sərgisində Çinin NORİNCO şirkətindən əldə etdiyimiz məlumata görə, “hazırda Ermənistanla danışıqlar masasında daha fərqli artille riya sistemləri var”. Burada söhbətin da ha uzaq mənzilə və dəqiqliyə malik artil leriya sistemlərindən getdiyi bildirilsə də, konkret hansı sistemlərin alğısatqı sının müzakirə mövzusu olduğu söylə nilmir. BMT Adi Silahlar Registrində və satıcı ölkələrin ixracat raporlarında yer alan bilgilərə görə, Ermənistan 2004cü ildə Slovakiyadan 10 ədəd Su25 hücum təy yarəsi, 2007ci ildə Belarusdan 7 ədəd D30 topu, İtaliyadan 660 ədəd markası açıqlanmayan tüfəng və karabin, Serbi yadan 250 ədəd 12.7 mm “Black Arrow” snayper tüfəngi, 100 ədəd 30 mm çaplı AQM17 dəzgahlı qumbaraatan, 2008ci ildə yenə İtaliyadan 478 ədəd tüfəng və karabin, Filippindən 61 ədəd 45/9 mm çaplı tapança, 40 ədəd snayper tüfəngi, 20032010cu illərdə Ukraynadan 4 ədəd L39 təlim təyyarəsi, 230 ədəd ta pança, 60 ədəd snayper tüfəngi, 16500 ədəd avtomat, 2501 ədəd pulemyot, Avstriyadan 50 ədəd “Glock” markalı ta pança, Bosniya və Hersoqovinadan 200 ədəd minaatan, Montoneqrodan 16 ədəd D30 haubitsası, 2013cü ildə CAR

dan 100 ədəd tapançapulemyot alıb. SAMTOnun hesabatlarında Ermənis tan Müdafiə Nazirliyi ilə Polşanın “Bu mar Labedy” şirkəti arasında T72 tank larının modernləşdirilməsinə dair müqa vilənin imzalandığı qeyd olunub. Dəyəri 100 milyon dollar təşkil edən müqavilə yə əsasən 2015ci ilin sonuna qədər 84 ədəd T72 tankı modernləşdirilərək PT72U səviyyəsinə çatdırılmalıdır. Er mənilərin “razm.info” hərbi portalı isə modernləşmə nəticəsində tanklara yeni mühərrik, dinamik zireh qurulduğunu, rabitə sisteminin yeniləndiyini, habelə yeni müşahidə qurğuları, atış kontrol sistemi və videokameralarla təchiz olun duğunu açıqlayıb.

Gizlisatınalmalar Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Ermə nistanın əsas silah alqısatqısı demək olar gizli yollarla və Albaniya, Yunanıs tan, Kipr, Polşa, Fransa, Moldova, Ukray na, Livan, Hindistan daxil olmaqla bəzi ölkələrin şirkətləri üzərindən həyata ke çirilir. Gizli silahlanmada xaricdəki ermə ni diasporunun dəstəyi və maliyyəsin dən də geniş istifadə olunur. Bununla bağlı indiyədək kifayət qədər faktlar aş karlanıb. Ermənistanın gizli yolla silahlanma sında daha çox yerli silah idxalixracatçı sı olan “DG Arms Corporotion” şirkətinin adı keçir. Bu şirkət Montoneqronun MDİ (Montenegro Defence Industry) Albani yanın MEİCO və Bosniyanın UNİS hərbi sənaye qrupu ilə sıx əlaqələrə malikdir.

ANALİZ

Ermənistan MN inventarındakı Ptero-E5 (X55) PUA. Rusiyadan 4 kompleks alınıb. Foto: İnternet

Həm “DG Arms”ın, həm də MDİ-nin adı 2012-ci ildə Liviya və Suriyaya qanunsuz silah satışında hallanır. Məlumat üçün bildirək ki, cari ilin aprel ayında MDİ şir kəti özəlləşdirmə proqramı çərçivəsində Serbiyanın “CPR Impex LLC” və İsrailin “A.T.L Atlantic Technology Ltd.” şirkətinin qurduğu konsorsiuma satılıb. Qeyd edək ki, “CPR Impex LLC” də Ermənistana giz li silah satışı ilə məşğul olan şirkətlər si yahısındadır. Türkiyə 2007-ci ildə Albaniyanın silah və hərbi texnika ixracatçısı olan MEİCO şirkəti tərəfindən Ermənistana silah yükü göndərilən 60 konteynerlik gəminin bo ğazlardan keçidinə icazə verilməyərək, geri qaytarıb. Durres-Poti-İrəvan marş rutu üzrə həyata keçirilən bu silah ixracı sonrakı mərhələdə hava nəqliyyatından istifadə olunmaqla yerinə yetirilib. Hə min dövrdə Albaniyanın baş naziri ol muş Sali Berişa gəmidəki 60 konteyner də Ermənistana ağır artilleriya və sursat göndərildiyini qeyd edib. MEİCO şirkəti nin baş direktoru isə yerli mediaya açıq lamasında Ermənistana silah satışının qanun çərçivəsində həyata keçirildiyini, rəsmi İrəvandan 75 mm-lik və 122 mm-lik artilleriya sistemlərindən ibarət böyük silah partiyası sifariş aldıqlarını qeyd etmişdi. Ermənistan və Albaniya nın adıçəkilən şirkəti arasında təkcə mi naatan sursatlarının alğı-satıqısına dair müqavilənin dəyəri 7 milyon ABŞ dollar təşkil edib.

Məlumat üçün bildirək ki, Ermənistan prezidenti Serj Sərkisyanın ailə biznesinə daxil olan “DG Arms Corporation” şirkə ti Seyşel adalarında qeydiyyatdan keç miş və hazırda baş ofisi İngiltərədə yer ləşən “Mosston Engineering” şirkətinin törəmə müəssisəsidir. Bu şirətin adı BMT-nin silah embarqosunun pozulma sı, qanunsuz silah ticarəti ilə bağlı bir çox qaranlıq məsələlərdə hallanır. Müxtəlif ölkələrdən Ermənistana hərbi təyinatlı məhsul idxalı, eləcə də Ermənistandan silah ixracatı məhz bu “ana-bala” şirkət üzərindən həyata keçirilir. Adıçəkilən şir kət eyni zamanda Birləşmiş Ərəb Əmir liklərinin “İnternational Golden Group” və İNKAS şirkəti ilə sıx ticari əlaqələrə malikdir və sonuncu şirkətin zirehləndir diyi avtomobillərin Ermənistanda satışını təşkil edir. “DG Arms Corporation” şirkətinin Er mənistana silah daşıması ilə bağlı mü hüm faktlardan biri fakt 2006-cı ilə təsa düf edir. Montoneqrodan Ermənistana ilk silah ötürülməsi əməliyyatı MDİ-nin o dövrkü direktoru Zoran Damjanoviçin rəhbərliyi altında həyata keçirilib. 2011ci ildə qanunsuz silah əməliyyatına (o, Liviya və Suriyaya silah satışına görə it tiham olunub) görə verdiyi ifadədə Damjanoviç Seyşel adalarında qeydiy yatda olan “Mosston Engineering” şir kəti vasitəsi ilə Ermənistana silah satdı ğını təsdiqləyərək, İrəvana İl-76 təyya rəsi vasitəsi ilə hər birində 40 ton ol

maqla 39 reys silah və sursat göndəril diyini bildirib. Tədqiqatçı jurnalist Mari Bastaşevski isə mövzu haqda araşdır masında yazır ki, üzə çıxan sənədlərdə Ermənistana göndərilmiş reyslərdə Damjanoviçin söylədiklərindən fərqli olaraq, tank əleyhinə raketlərin, habelə RPQ tipli qumbaraatanların olduğu ək sini tapıb. Ermənistana silah daşımaları “Southern Airlines”, “Ayk Air” (bu aviaşir kətin adı 2011 və 2013-cü illərdə BMTnin qanunsuz silah ticarəti ilə bağlı mə ruzələrində keçir), “Skiva Air” və “Taron Air” şirkətləri vasitəsi ilə yerinə yetirilib və təyyarələr Ermənistanın “Zvartnos” hava limanına deyil “Erebuni” aeropor tuna enib. Məsələ ilə bağlı aparılan araşdırmalar zamanı məlum olub ki, adıçəkilən aviaşirkətlərə məxsus, qey diyyat nömrələri tez-tez dəyişdirilən təyyarələr Balkan və Qafqaz regionun dan Konqo, Sudan, BƏƏ və Əfqanıstan istiqamətində də mütəmadi şəkildə şübhəli uçuşlar həyata keçiriblər. M. Bastaşevski 2009-cu ildə Serbiyanın “CPR Impex”, “Melvale” şirkətləri ilə “DG Arms” arasında Ermənistana gizli silah transferinə dair anlaşmanın əldə olun duğunu yazır. Onun bildirdiyinə görə, razılaşma sənədlərində adıçəkilən şir kətlərin Ukraynadan və digər ölkələr dən Ermənistana silah və döyüş sursat larının transferi reallaşdırması əksini ta pıb. 2012-ci ildə Ermənistana Ukrayna və

ANALİZ

Moldovadan analoji formada – gizli silah ötürülməsinə dair daha bir fakt üzə çıxıb. 2011-ci ildə Moldovadan Latviyanın “LatSpecExports” şirkəti vasitəsi ilə silah və sursat ötürülməsinə dair imzalanmış müqavilə 2012-ci ildə yerli mediaya sı zandan sonra rəsmi Kşinyov faktı müda fiə naziri səviyyəsində təsdiq etməyə məcbur oldu. Müdafiə Nazirliyi əvvəlcə Ermənistana köhnəlmiş, istifadəyə yarar sız silah növləri satıldığını bəyan edib. Lakin sonradan məlum olub ki, Merku leştı hərbi aerodromundan İrəvana yola salınan təyyarələrə döyüşə yararlı silahsursat yüklənib. Ermənistana satılan si lahlar sırasında “Faqot” və “Konkurs” tipli tank əleyhinə raket kompleksləri, habelə 1500 ədəd S-8 idarə olunmayan aviasiya raketinin olması öz təsdiqini tapıb. Satı lan silahların bazar qiymətinin 5 milyon dollardan çox olduğu bildirilsə də müda fiə naziri Vitali Marinutsa parlamentdə çıxışı zamanı bu silah və sursatların İrəva na 3.3 milyon dollara satıldığını deyib. 2012-ci ilin avqust ayında Ukraynanın “Ukrinmaş” Dövlət Xarici Ticarət və İnves tisiya Firması ilə “DG Arms Corporation” şirkəti arasında böyük miqdarda silah al ğı-satıqısına dair müqavilənin imzalan ması faktı və bunu əks etdirən sənədlər aşkarlanıb. Müqavilə erməni firması vasi təsi ilə silah və texnikanın üçüncü ölkəyə - BƏƏ-yə satışını nəzərdə tutsa da bu çərçivədə Ermənistana da müəyyən silah ötürülməsi reallaşıb. Silahların tranziti Al baniya üzərindən yerinə yetirilib. Məlu mata görə, bu müqavilə üzrə Ermənista na reaktiv yaylım atəş sistemləri, müxtəlif

52 AZERI DEFENCE

haubitsalar, habelə atıcı silahlar verilib. Digər silah satışı faktı isə Fransa-Al maniya istehsalı olan MİLAN tank əleyhi nə idarə olunan raketlərin Ermənistana satışı ilə bağlıdır. Bir neçə il əvvəl Ermə nistan Müdafiə Nazirliyinin təşkil etdiyi sərgidən üzə çıxan görüntülərdə erməni lərin silahlanmasında MİLAN kompleksi nin olması faktı bəlli oldu. Məlumatlara görə, Ermənistan Yunanıstandan 20 ədəd MİLAN sistemi əldə edib. Yunanıstan Er mənistan Ordusunun kadr hazırlığında, o cümlədən müxtəlif döyüş sursatları və optik sistemlərlə təchizatında da önəmli rol oynayır. Başqa bir fakt Yaponiyanın “Hino” şir kətinin istehsalı olan tank daşıyıcıların Ermənistana satılması ilə bağlıdır. Rusiya nın Strategiya və Texnologiyaların Analizi Mərkəzinin (AST) saytında ermənilərin işğalı altındakı Azərbaycan ərazilərindən hazırlanmış fotoreportajda ermənilərin üzərinə Qarabağdakı separatçı rejimin “emblemini” vurduğu bu texnikalardan istifadə faktı əksini tapıb. Azərbaycan mediasında 2012-ci ildə bu barədə xə bərlər çıxdıqdan sonra Yaponiya tərəfi rəsmən Ermənistana heç bir hərbi təyi natlı maşın satmadığın bəyan edib. AZE Rİ DEFENCE-nin diplomatik mənbələrdən əldə etdiyi məlumata görə, Ermənistan bu maşınları Rusiyadakı diler firmadan alıb. Satış zamanı məhsul mülki istifadəçi adına rəsmiləşdirilib. Hərbi münaqişələrin episentrində olan Livanla Ermənistanın “isti münasibətləri” də heç kimə sirr deyil. Birinci Qarabağ müharibəsində Livanda yaşayan erməni

lərdən təşkil olunmuş silahlı dəstələr Azərbaycan ərazilərinin işğalı və dinc əhaliyə qarşı soyqırımların təşkilində fəal iştirak ediblər. Bu gün də Livan Ermənis tana Avropadan və digər ölkələrdən müxtəlif hərbi texnologiyaların ötürülmə sində vasitəçi ölkə kimi çıxış etməkdədir. Bu prosesdə Livan Müdafiə Nazirliyinin mühüm idarələrindən birinə rəhbərlik edən erməni əsilli general mühüm rol oy nayır. Məhz bu ölkənin Müdafiə Nazirliyi nin və Livan qeydiyyatlı hərbi şirkətlər vasitəsi ilə Ermənistan Ordusuna yardım (?) adı altında ötən il 50 komplekt İtaliya istehsalı olan mina detektoru, habelə tank əleyhinə idarə olunan raket komp leksi və minaatan ötürülüb. Hindistanın müdafiə sənayesi sekto runda fəaliyyət göstərən şirkətlərlə mü nasibəti genişləndirməyə xüsusi önəm verən rəsmi İrəvan bunun üçün bəzi şir nikləndirici addımlar da atır. Hindistanda hərbi sərgilərdə yüksək rütbəli nümayən də heyəti ilə təmsil olunan Ermənistan Müdafiə Nazirliyi bu ölkədən xüsusi təyi natlılar üçün yüngül dəbilqə, mühəndisistehkam birlikləri üçün qoruyucu geyim lər, habelə hədəf sistemləri və atış simul yatorları alıb. Ermənistan dövlətlərarası hərbi müna qişəni əsas gətirərək Azərbaycan və Er mənistana silah embarqoları tətbiq edən Qərbi Avropa ölkələrindən də müxtəlif çaplı silahlar və optik nişangahlar əldə edib. AZERİ DEFENCE-nin erməni mən bələrində apardığı araşdırmalar zamanı məlum olub ki, son 5 ildə Ermənistan İn giltərənin “Accuracy International” şirkə tindən AX .338/AXMC, CAR-ın “Truvelo” şirkətindən “Truvelo CMS” .50 BMG (12.7x99mm) və Fransanın “PGM Preci sion” şirkətindən “PGM Mini-Hecate .338” və “Ultima Ratio” snayper tüfənglə ri alıb. Xüsusilə, münaqişə tərəflərinə si lah satışına embarqo qoyduğunu elan edən İngiltərə və Fransanın bu silahları nın erməni ordusunda necə peyda olma sı bəzi suallar doğurur. Böyük Britaniya nın Azərbaycandakı səfirliyi məsələ ilə bağlı mətbuata verdiyi açıqlamada Fran sadakı diler firmaya cəmi 2 ədəd AX .338/ AXMC snayper tüfəngi satıldığını və ora dan da sərgidə nümayiş üçün Ermənista na götürüldüyünü bəyan edib. Lakin er məni mediası, xüsusilə də bu silahların görüntülərini ilk yayımlayan “razm.info” saytı söhbətin bir neçə deyil, çox sayda snayper tüfəngindən getdiyini bildirir. “Accuracy International” şirkətinin nüma yəndələri isə 2014-cü ilin aprel ayında Malayziyada keçirilmiş DSA-2014 sərgi

ANALİZ

Cənubi Koreya istehsalı olan “Shumits” EO sistemi qurulmuş maşın hərbi paradda. Foto: news.am

sində AZERİ DEFENCE-nin əməkdaşı ilə söhbətlərində Cənubi Qafqaz ölkələrinə satışların Gürcüstanda yerləşən dileri tə rəfindən həyata keçirildiyini, bu diler va sitəsi ilə Gürcüstan və Ermənistana silah satdıqlarını bildiriblər. Burada başqa bir sual da meydana çıxır. Adətən silah və hərbi təyinatlı məhsullar, habelə onların istehsalında istifadə oluna biləcək kom ponentlərin satışında son istifadəçi (end user) tələb edən bu ölkələrin müvafiq ix rac nəzarət idarələri snayper tüfəngləri nin satıldığı ölkə üçün bunu nədən tələb etməyiblər? Ən maraqlısı da budur ki, həmin silahların önəmli qismi işğal altın dakı Azərbaycan ərazilərinə dislokasiya olunmuş Ermənistan Ordusunun hərbi hissələrinin istifadəsinə daxil edilib. Ermənistan Ordusunun xüsusi təyi natlılarının silahlanmasında yer alan “PGM Mini-Hecate .338” və “Ultima Ra tio” snayper tüfənglərinin isə 2011-2013cü illərdə satın alındığı güman edilir və satınalma həcmi barədə dəqiq informa siyalar da mövcud deyil. Ermənistan or dusunun inventarında yer alan bu silah ilk dəfə 2013-cü ildə KİV nümayəndələri nin Noemberyandakı xüsusi təyinatlıların təlimində apardığı çəkiliş zamanı üzə çı xıb. İnternetdə yer alan məlumata görə, “PGM Mini-Hecate”nin satışı ilə dünya nın tanınmış silah istehsalçısı olan Belçi kanın “FN Herstal” şirkəti məşğul olur. Bu

silahları istehsal edən şirkətin Ermənis tanda dileri qismində yerli “Aspar Arms” şirkəti çıxış edir. Bunu adıçəkilən şirkət öz internet saytında da göstərib. Ermənistan 2013-cü ildə CAR-ın “Tru velo” şirkətindən satın aldığı “Truvelo CMS” .50 BMG (12.7x99mm) çaplı snay per tüfəngləri Ermənistan Silahlı Qüvvə lərinin sülhməramlı taborunun və xüsusi təyinatlı alayının snayper bölməsinin isti fadəsindədir. 2010-2014-cü illərdə Ermənistanın silahlanmasına Finlandiyanın “Sako” şir kətinin istehsalı olan TRG M-10 və TRG42 snayper tüfəngləri də daxil olub. Er mənistana “Aspar Arms” şirkəti tərəfin dən idxal olunmuş bu silahlar KTMT-nin Ermənistanda 2013-cü ildə keçirilən tə limlərində nümayiş etdirilib. Qeyd edək ki, “Aspar Arms” bu dönəmdə optik sis temlərin istehsalı sahəsində Almaniya nın tanınmış “Schmidt & Bender” şirkə tindən Ermənistana snayper tüfəngləri üçün nişangahların idxalını da təşkil edib. Son olaraq may ayının 9-da ermə nilərin işğal etdikləri Azərbaycanın Şuşa və Xankəndi şəhərlərində keçirdikləri tədbirlərdə nümayiş olunan snayper tü fənglərinin üzərində “Schmidt & Ben der” şirkətinin istehsalı olan optik ni şangahlar yer alıb. Fotolardan göründü yü qədər “Schmidt & Bender” optik ni şangahları PGM-338, SV-98 və Ermənis

tan istehsalı olan snayper tüfənglərinin komplektləşdirilməsində istifadə olunur. Qeyd edək ki, “Aspar Arms” şirkəti tərə findən silah idxalı ilə yanaşı lisenziya əsasında “Kalaşnikov” avtomatı və VSS snayper tüfənginin bazasında ASS-300 və ASR-300 snayper tüfəngləri istehsal edilməkdədir. Araşdırmalar zamanı Ermənistanın Cənubi Koreydan da müxtəlif elektrooptik sistemlərin idxalı üçün texnologiya transfer etdiyi məlum olub. “LT-Pyrkal” şirkətinin nəqliyyat vasitəsi üzərində ha zırladığı elektro-optik müşahidə sistemi kombinasiyasının əsas elementi kimi Cə nubi Koreyanın “C & S Security” şirkəti nin istehsalı olan “Shumits” elektro-optik sistemindən istifadə olunur. Bu müşahi də sistemi 2011 və 2013-cü illərdə İrə vandakı hərbi paradda, müxtəlif vaxtlar da Ermənistanın dövlət rəhbərliyinin cəbhə xəttinə səfərləri zamanı nümayiş olunub. Məlumata görə, erməni tərəfi bu sistemi hazır şəkildə Koreyadan aldıqdan sonra onun proqram təminatını yerli müəssisədə hazırlayır və üzərində bəzi əlavələr edir. Hazırda Ermənistan Ordu sunun silahlanmasında nəqliyyat vasitəsi bazasında və tripod üzərində olan 60-a yaxın bu sistemdən olmasına dair məlu matlar mövcuddur. Qərb texnologiyalarının Ermənistana transferində bu ildən erməni-polyak bir gə müəssisəsi kimi fəaliyyətə başlayan “Lubawa Armenia” şirkəti də rol oyna mağa başlayıb. 2014-cü ilin dekabr ayın da Ermənistanın Müdafiə Nazirliyi “Lu bawa Armenia” şirkəti ilə 80 dəst 3D multispektral örtüyün (hər dəstə 12 ədəd 6x3 m ölçüdə örtük daxildir) çatdırılma sına dair 1 milyon ABŞ dolları dəyərində müqavilə bağlayıb. Cari ilin yanvar ayın da isə Ermənistan Müdafiə Nazirliyi ilə “Lubawa Armenia” şirkəti arasında 3D kamuflyajların satın alınmasına dair əlavə 190 min ABŞ dolları dəyərində müqavilə imzalanıb. Şirkət rəsmi internet saytında həmin kamuflyajların Ermənistandakı za vodunda istehsal olunacağını bəyan edib. Müqavilə üzrə nəzərdə tutulan məhsulların çatdırılmasına aprel ayında başlanılıb və iyun ayında yekunlaşmalı dır. Cari il ərzində müəssisə Ermənistan Silahlı Qüvvələri üçün fərdi kamuflyajla rın, bədən zirehinin, dəbilqələrin və zi rehli texnikaların imitatorlarının istehsalı na başlamağı planlaşdırır. Qeyd edək ki, Ermənistan Müdafiə Nazirliyi indiyədək birbaşa şəkildə Polşanın “Lubawa S.A” şirkətindən 20 milyon dollar dəyərində müxtəlif məhsullar satın alıb. AD

TANITIM Almaniyaistehsalı olanRASTsistemi

A.Hüseynov Kiçikölçülü,itisürətligəmilərətələbatınartmasıonlarüçünyaxınqorumavəyaxınməsafədədöyüşləriaparmaq üçün yüksək dəqiqliyə malik modulyar silah sistemlərinin hazırlanması zərurətini meydana çıxarır. Ötən əsrin 90-cıillərindənbaşlayaraq,busahədədünyanınaparıcımüdafiətexnoloqlarıtərəfindənmüxtəlifsilahkombinasiyaları yaradılmaqdadır. Bu istiqamətdə daha çox “air burst” sursatlarla belə atəş aça bilən 25 mm-dən 40 mm-dəkkalibrlərdəgəmitoplarıvəonlarauyğunlaşdırılmışdöyüşmodullarınınhazırlanmasıdiqqətiçəkir. Artıq bu kontekstdə ABŞ Dəniz Qüvvələri müəyyən addımlar atmağa başlayıb. Mövcud və yeni inşa olunan gəmilərdə böyük kalibrli topların əhəmiyyətli hissəsini 30 və 40 mmlik toplarla əvəz edilməsi prosesi aparılır. ABŞ Dəniz Qüvvələrinin DDG1000 “Zumwalt” sinifli esmineslərinin hazırda inşası davam edən yeni nümunələrində əvvəlki gəmilərdən fərqli ola raq 57 mm Mk 110 CIGS topunun təkmilləşdirilmiş bir lüləli 30 mm “General Dynamics Mk 46” topu ilə əvəzlənməsi qərara alınıb. 2016cı və 2017ci illərdə hazır olacaq esmineslərin, eləcə də LCS gə milərinin silahlanması üçün cari ilin yanvar ayında 26.2 milyon dollar dəyərində Mk 46 topunun alın ması üçün ilk sifariş yerləşdirilib. “General Dyna mics” şirkətinin məlumatına görə, aparılmış tək milləşdirmələr nəticəsində Mk 46 topunun atış mənzili və tezatma qabiliyyəti artırılıb. 4 min metr effektiv atış uzaqlığına malik olan Mk 46 topu gündüz, gecə və pis hava şərtlərində döyüş atışla rı həyata keçirmək üçün zəruri olan elektrooptik sistemlərlə təchiz olunub. Qeyd edək ki, ana silahı iki tərəfdən sursatla qidalanan “Bushmaster Mk 44 Mod 2” topu olan bu artilleriya sisteminin atış tempi dəqiqədə 200 mərmidir. +45 ,̊ 12 ̊ dərəcə şaquli bucaq altında atəş açmağı bacaran, çəkisi 1415 kq təşkil edən bu top proqramlaşdırılan mər

milər də daxil olmaqla 20dək növdə sursatlardan atəş açmağa uyğunlaşdırılıb. Kiçik çaplı gəmi toplarından bəhs edərkən İta liyanın tanınmış silah istehsalçısı “OTO Melara”nın son onillikdə bazara təqdim etdiyi bir neçə model üzərində xüsusi dayanmaq gərəkdir. “OTO Mela ra”nın 3 lüləli 20 mm QAU19A topuna malik HITROLE®20M artilleriya komp leksi 750 sursat tutumuna ma likdir. Yaxın dəniz və hava hə dəfləri ilə mübarizə üçün nəzər

54 AZERI DEFENCE BAESystemsMk4

də tutulan HITROLEnin əsas silahı 20 mm x 102 mm “Gatling” topudur. Artilleriya sisteminin mo dulyar dizaynı onu ehtiyaca uyğun olaraq “Gat ling” tipli 12.7 mmlik pulemyot, 40 mmlik avto matik qumbaraatan, altı lüləli 20 mm x 102 mm “Gatling” sxemli top, yaxud 30 mmlik topla əvəz ləməyə imkan verir. Bir operator tərəfindən İdarə Konsolundan coystik vasitəsi ilə idarə edilən HIT ROLE® 20M modulunun ehtiyac yarandıqda Gəmi Döyüş İdarəetmə Sisteminə də inteqrasiya edilməsi mümkündür. Artilleriya sisteminin bütün

TANITIM

balistik hesablamaları xüsusi proqram vasitəsi ilə avtomatik şəkildə aparılır. Bu da sistemdə yer alan müxtəlif toplar vasitəsi ilə dəqiq atəş açmağa im kan verir. “OTO Melara”nın göyərtə məhdudiyyəti olan kiçik gəmilər üçün hazırladığı “Marlin-WS” artille riya sistemi istehsalçı firmanın təqdimatına görə, yüksək dəqiqliyi ilə sinfindəki analoqlarından fərqlənir. Bir ədəd 25 mm və ya 30 mm topa sahib və müştərilərin tələblərinə görə konfiqurasiya edilə bilən “Marlin-WS” modul dizayna sahibdir. Sistem gündüz və gecə nişangahı, lazer məsafəöl çən və bir çox optik sensorları özündə birləşdirir. “Marlin-WS” sisteminə 30 mm-lik “Mauser Mk 30-2”, ATK-Mk 44, yaxud 25 mm-lik ATK-M242, “Oerlikon KBA” toplarının daxil edilməsi mümkün dür. Çəkisi 1170-1430 kq təşkil edən silah sistemi nin döyüş ehtiyatı 160 (30 mm)/ 220 (25 mm) mərmidir. Hazırda “Marlin-WS” artilleriya qurğusu Hollandiya Dəniz Qüvvələrinin, HİTROLE komp leksi isə Almaniyanın F-125 freqatının silahlanma sında yer alır. Cari ilin fevral ayında Abu Dabidə keçirilmiş İDEX-2015 sərgisində “OTO Melara” şirkəti özü nün yeni – 40 mm-lik “Forty Light” adlı gəmi artil leriya sistemini nümayiş etdirib. Yığcam dizaynı sayəsində gəmilərə və kiçik ölçülü katerlərə quru la biləcək imkana malik bu kompleksin qülləsinin hazırlanmasında stels texnologiyalardan istifadə olunub. “Breda Bofors 40/L70” topunun tətbiq edildiyi artilleriya kompleksinin ümumi çəkisi 1900 kq-dan çox deyil. Bu top dəqiqəyə 300 atəş açma qabiliyyətinə malikdir. Qüllənin daxilində 40x364 mm çaplı 72 mərmi yerləşir. Şirkət rəsmi lərinin təqdimat mərasimində verdikləri məluma ta görə, “Forty Light” topunun döyüş komplektinə 4A40 OM proqramlaşdırılan partladıcılı qəlpəlifuqas mərmilərinin daxil edilməsi təklif olunur. Rəqəmsal idarəetmə sisteminin tətbiq olunduğu kompleks gəmi döyüş informasiya-idarəetmə sis teminə bağlanmadan da tətbiq edilə bilər. İsteh salçı firmanın açıqladığı məlumata görə, “Forty Light” kompleksinin bir-birindən aqreqatlarındakı kiçik dəyişikliklərlə üç versiyası hazırlanıb. “Forty Light Type A” gəmi və katerlərin silah kompleksi nə inteqrasiyası üçün nəzərdə tutulmuş modifika siyasıdır. “Forty Light Type B”avtonom iş imkanını təmin edən inteqrasiya edilmiş elektro-optik sis temə malikdir. Hər iki modifikasiya gəmilərin dö yüş idarəetmə sisteminə bağlıdır. “Forty Light Ty pe C” isə ayrıca elektro-optik sistemlərə malikdir. Gəmi elektronikası ilə əlaqəsiz işləyə bilən avto nom variantdır. “BAE Systems” şirkətinin hazırda İsveç Dəniz Qüvvələrinin HMS “Yaqarsn” patrul gəmisində sı naqları davam edən müasirləşdirilmiş 40 mm çap lı “Bofors-40 Mk 4” artilleriya kompleksi özünün çəkisinin azalması, stels texnologiyalarından istifa dəsi və qüllənin müdafiə imkanının artırılması ilə seçilir. Daha kiçik qabaritli gəmilər və katerlər üçün nəzərdə tutulan bu artilleriya kompleksi rəqəmsal

Yuxarıdan aşağı: OTO Melara 40 mm “Forty Light”; AK-630M2 “Duet”; Nexter Systems NARWHAL-25 topları. Fotolar: İnternet

idarəetmə sisteminə sahibdir. Lüləsi 5000 mərmi atışına hesablanmış topun tezatma qabiliyyəti də qiqədə 330 atəşdən 300 atəşə, avtomatik atış üçün nəzərdə tutulmuş döyüş komplekti 3 dəfədə azaldılaraq 101 mərmidən 30 mərmiyə endirilib.

“BAE Systems”in İsrailin “Rafael” şirkəti ilə bir likdə hazırladığı Mk 38 Mod.3 gəmi artilleriya sis teminin universal moduluna həm 25, həm də 30 mm çaplı topları daxil etmək mümkündür. Bundan başqa, döyüş moduluna 12.7 mm çaplı pulemyot

TANITIM

Yuxarıdan aşağı: ASELSAN istehsalı olan 25 mm STOP; 30 mm “Mühafiz”. Fotolar: AD və ASELSAN

birləşdirilib. Ehtiyaca uyğun olaraq bura 40 mm-lik avtomatik qumbaraatan əlavə etmək olar. Mk 38 Mod.3 artilleriya kompleksinin döyüş ehtiyatına 25 mm çaplı top üçün 420 mərmi, 30 mm çaplı top üçün isə 500 mərmi daxildir. Alman “Rheinmetall” şirkəti tərəfindən ilk dəfə 2012-ci ildə “Euronaval” sərgisində nümayiş etdi rilmiş RASP (Rheinmetall Advanced Stabilised Platforms) gəmi silah platformasına 20 mm-dən 40 mm-dək müxtəlif çaplı topları, habelə 5.56 mm-dən 14.5 mm-dək pulemyotları inteqrasiya etmək mümkündür. RASP üzərində əsas top ola raq 35 mm-lik “MDG-35 Millenium”, 30 mm-lik STIGS 30 (Stabilised Integrated Gun System) və 27 mm-lik AK MLG-27 nəzərdə tutulur. “Oerlikon Contraves” şirkəti tərəfindən istehsal olunmuş 35 mmçaplı MDG-35 topu AHEAD döyüş sursatlarıy la atəş açır. 30 mm-lik STIGS-30 topu isə faktiki olaraq 30 mm “Mauzer” topu əsasında hazırlan mış AK MLG-30/ABM rebrendinqidir. Bu topda da AHEAD mərmiləri əsasında yaradılmış döyüş sur satlarını tətbiq etmək mümkündür. 2003-cü ildə Almaniyada yaradılmış 27 mm-lik MLG-27-in topu isə 20 mm-lik Rİ-202 və “Bofors 40/L70” avtomatik

56 AZERI DEFENCE

toplarını əvəz etmək üçün nəzərdə tutulur. Bu top la hazırda alman donanmasının 83 gəmisi təchiz olunub. MLG-27 müvafiq olaraq 2500-4000 metr məsafədə kiçik ölçülü dəniz və hava, həmçinin sa hildəki hədəfləri vurmağı bacarır. Çəkisi 850 kq (döyüş sursatı olmadan) olan bu top kompleksinə sabitləşdirici və elektro-optik vasitələr dəsti, döyüş komplektinə isə 135 sursat daxildir. Fransanın “Nexter Systems” şirkətinin 20 mm NARWHAL 20 (Naval Remote Weapon Highly Accurate Lightweight) idarə olunan yüksək də qiqlikli yüngül gəmi topu televiziya, termal ka mera, lazer məsafə ölçən və giroskopik stabillə şən platformayla təchiz olunub. Sabitləşdirilmiş platforma +/- 160° bucaq altında dönə və -15,+50° yüksəklik üzrə atəş aça bilir. Hazırda bu sistem 4 variantda buraxılır. Kiçik qabaritli gəmilər və katerlər üçün nəzərdə tutulan 20 mm 20M621 topuna sahib NARWHAL - 20A kompleksinin çə kisi 320 kq, tezatma qabiliyyəti 800 atış/dəqiqə, döyüş ehtiyatı 200 sursatdır. 20 mm 20M693 to puna malik NARWHAL-20b kompleksi 400 kq çəkiyə malikdir. Bu topun atış tempi 750 mərmi, döyüş ehtiyatı isə 250 mərmidir. 25 mm çaplı

25M811 topa sahib NARWHAL-25 kompleksinin çəkisi 550 kq, atış tempi dəqiqədə 750 mərmi təşkil edir. NARWHAL-25 kompleksinin döyüş ehtiyatı 250 mərmidir. “Nexter” tərəfindən tək milləşdirilmiş 30 mm ZOM781 topu ilə silahlan mış NARWHAL-30 versiyası isə 400 kq-lıq çəkiyə, dəqiqədə 750 mərmi atış tempinə və 150 ədəd mərmi ehtiyatına sahibdir. Sinfindəki dəniz topları arasında Rusiyanın AK-630M-2 “Duet” 30 mm-lik artilleriya komp leksi diqqət çəkir. Suüstü və hava hədəflərinə qarşı tətbiq oluna bilən bu kompleks “Gatling” sxemi üzrə fırlanan çoxlüləli topa malikdir. Barıt qazlarının enerjisinin hesabına işləyən “Duet”də “Phalanx” və digər xarici analoqlarından fərqli olaraq lülə blokunun fırladılması üçün xarici enerji mənbəyi tələb olunmur. 30×165 mm-lik mərmilərdən istifadə edən AK-630M-2 komplek sinin atış tempi 10000 atəş/dəqiqə, maksimal atış uzaqlığı 4000-5000 m təşkil edir. Hazırda Rusiya nın Xəzər flotiliyasındakı 21631 layihəli gəmilə rində bu top istifadə edilir. Türkiyənin ASELSAN şirkətinin istehsalı olan 25 mm çaplı STOP gəmi topu gözətçi qayıqları nın, eləcə də digər gəmilərin yaxın qoruması məqsədi ilə dizayn olunub. STOP Türkiyə ilə ya naşı BƏƏ, Qatar, Gürcüstan, Pakistan və digər ölkələrin dəniz və sahil təhlükəsizlik qüvvələrinin silahlanmasında yer alır. Top, elektro-optik cihaz lar və silah idarəetmə sistemi vasitəsi ilə uzaqdan komanda edilən STOP avtomatik hədəf təqibi imkanına və modulyar dizayna sahibdir. ASEL SAN şirkətinin açıqladığı məlumata görə, STOP gecə-gündüz, pis hava şərtlərində adi gözlə gö rünməyən hədəflərin təsbiti, avtomatik tanınma sını, təqibini və atışın həyata keçirilməsini təmin edir. Silahın nişan xəttinin sisteminin qurulduğu platformanın hərəkətindən təsirlənməməsi və hədəf üzərində qala bilməsi üçün qüllə stabilləş dirilib. Avtomatik hədəf təqibi qabiliyyəti sayəsin də platforma hərəkət halında olduqda belə də qiq atəş açmaq mümkündür. STOP sistemində silah olaraq 25 mm KBA və ya 25 mm M242 “Bushmaster” topu yer alır. Sistem avtomatik izlə mə bacarığı sayəsində hədəfin sürətini və istiqa mətini hesablayır, meteoroloji şərait, sursat tipi və hədəf məsafə informasiyalarını daxil edərək atəş zamanı avtomatik şəkildə balistik hesablamaları aparır. ASELSAN-ın “Mühafiz” adlı 30 mm-lik artilleri ya kompleksinin də hədəf izləməsi və bütün balis tik hesablamaların aparılması STOP-dakı texnolo hiya əsasında yerinə yetirilir. STOP-dan fərqli ola raq “Mühafiz” sistemi qüllə üzərinə qurulmuş üfiqi və şaquli bucaq altında hərəkət edə bilən Həssas Stabil Yönləndiriciyə (HSY) sahibdir. HSY sayəsində uzaq məsafələrə atış əsnasında silaha tətbiq edilən balistik düzəlişlər zamanı elektrooptik cihazlar hədəf üzərində qalır. Sistemdə silah olaraq iki tərəfdən sursatla qidalanan 30 mm-lik Mk 44 “Bushmaster-II” topu da yer alır. AD

XƏBƏR

Rusiya “Verba”nın istehsalına hazırlaşır Rusiya yaxın zamanlarda 9K333 “Ver a” daşınan zenit-raket seriyalı istehsa b lına başlayacaq. İlk dəfə “Armiya -2015” hərbi-texnoloji sərgisində təqdim olu nan “Verba” barədə məlumat verən Ma şınqayırma Konstruktor Bürosunun baş konstruktoru Valeriy Kaşinin sözlərinə görə, bu silah analoqlarından bir çox meyarlarına görə, üstün hesab olunur. Bu qurğuda üç spektrli infraqırmızı ax tarış sistemi mövcuddur. Bundan başqa kompleksə əlavə olunan detallar silahın dəqiqliyini və gücünü artırıb. Komplek sə daxil olan 9M336 raketi infraqırmızı imitatorları belə keçərək hədəfi məhv etmək qabiliyyətinə sahibdir. “Verba”nın məhvetmə uzaqlığı 6400 m, hündürlüyü 4500 m, döyüş başlığı 1.5 kq, vurulan hədəfin sürəti 500 metr/saniyə, komp leksin reaksiya qabiliyyəti 8 saniyədir.

Yeni multispektral örtük Türkiyənin “TDU Savunma” şirkəti yeni nəsil multispektral maskalanma vasitələrini Azərbay can da daxil olmaqla bölgə bazarına çıxarmağa hazırlaşır. Öz sinfində ən yüksək gizləmə qabi liyyətinə sahib örtüklərin ərazi rənginə uyğun olaraq hər iki tərəfi istifadə oluna bilir. 1-100 GHz tezlikdə antiradar xüsusiyyətinə malik ör tüyün vizual müdafiəsi 380-760 nm, yaxın infra qırmızı müdafiəsi 760-1200μm, antitermal mü dafiəsi isə 3-5 μm və 8-12 μm göstərilir. Örtük lərlə yanaşı, onlarla eyni gizləmə imkanına malik antitermal geyimlərinin yaradılması başa çatdı rılıb. Antitermal geyimin ağırlığı 3 kq-dır. İDEF sərgisində şirkət Kanada istehsalı olan ARGO 8×8 özüyeriyənlərinin bazasında multis pektral gizləməli mobil komanda çadırını təqdim edib. Maşın və çadırı kompleks həll olaraq sərgi ləyən şirkətin nümayəndələrinin sözlərinə görə, Kanada istehsalı olan maşın dağlıq, düzənlikqumluq, bataqlıq və qarlı ərazilərdə hərəkət et mə və suda üzmə qabiliyyətinə malikdir. Maşın rahat idarə olunur, ehtiyac yarandıqda rezin pa let qoşula bilir. Təkərlərin xüsusi dizaynı ona su da hərəkət etməyə imkan yaradır. Tam dolu çənlə 8 saat hərəkət edə bilən ARGO xüsusi təyi natlılar və sərt iqlim şəraitində yerləşən hərbi hissələr üçün ideal seçim hesab olunur. Türkiyə şirkətinin hazırladığı 40 kv. metr sahəsi olan çadır maşının yük bölməsində yerləşir və kiçik kompe ressor vasitəsi ilə şişirdilərək 10 dəqiqə ərzində hazır vəziyyətə gətirmək mümkündür.

XƏBƏR

SürücüsüzKAMAZ-ın sınaqlarıbaşlayır

Rusiyanın KAMAZ şirkətinin (Rostex qrupuna daxildir) istehsal etdiyi ilk sürücüsüz KAMAZ yük avtomobilinin yaxın vaxtlarda hərəkət sınaqla rına başlanacaq. KAMAZ, “VİST Qrup”və “Cognitive Technologies” şirkət lərinin birgə istehsalı olan bu yük maşınının montaj işləri may ayında yekunlaşıb. KAMAZ5350 seriyasının bazasında yığılan maşın avtonom rejimdə düzgün hərəkət etməsi üçün maşın radar, lidar (hərəkət zamanı lazer şüaları buraxan aktiv optik sensor), videokamera, rabitə sistemi və bortkompüterlə təchiz olunub. Maşının uzaqdan idarə olunması üçün mobil məntəqə hazırlanıb. KAMAZ şirkətinin baş direktoru Serqey Koqo qinin sözlərinə görə, maşının seriyalı istehsalına iki ildən tez başlanmaya caq. Buna qədər avtomobil bir neçə fərqli situasiyalara uyğun sınaqdan çıxarılmalı və əlavə komponentlərlə təchiz olunmalıdır. Layihə uğurla hə yata keçirilərsə, 20252027ci illərdə pilotsuz avtomobillərin kütləvi şəkil də seriyalı istehsalına start veriləcək.

“Orbiter”PUA-nın kamikadze versiyasıhazırlandı İsrailin “Aeronautics Defense” şirkəti “Orbi ter2” pilotsuz uçuş aparatının əsasında “Orbiter 1K” adlı yeni pilotsuz uçuş aparatını hazırlayıb. Loitering kateqoriyasına (kamikadze) aid bu apa rat “Orbiter”lər kimi katapult vasitəsi ilə havaya qalxır. Gündüz və gecə kəşfiyyat sensorları və partlayıcı yükə malik “Orbiter1K” 23 saat uçuş imkanına sahibdir. Sistemə kiçik kompüter vasitə si ilə nəzarət olunur. “Orbiter1K” stasionar və hərəkətli hədəfləri aşkarlaya və məhv edə bilər. PUA paraşütdən və təhlükəsizlik yastığından isti fadə etməklə bazasına eniş etməyi bacarır.

GürcüstanFransadanGM-200radarlarıalır Gürcüstanın Müdafiə Nazirliyi “Tha lesRaytheonSystems” şirkəti ilə “Ground Master GM200” radarlarının alğısatqı sına dair müqavilə imzalayıb. “Paris Airs how2015” aviaşousu çərçivəsində im zalanmış müqavilənin detalları və alına caq radarların sayı dəqiqləşdirilmir. Xari ci hərbi mediada yer alan məlumata görə, hazırda Gürcüstan “Thales” şirkəti ilə “Crotale NG Mk 3” zenitraket komp lekslərinin və digər Hava Hücumundan Müdafiə sistemlərinin əldə edilməsinə dair danışıqlar aparır. Qeyd edək ki, ötən il Qazaxıstan da “ThalesRaytheonSys tems” şirkəti ilə “GroundMaster GM 200” radarlarının alınmasına dair müqa vilə imzalayıb.

58 AZERI DEFENCE