Azeri defence yeni sayi pdf

MART-APREL 2014

Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 2 (10)

DSA-2014 sЯrgИsИnЯ AzЯrbaycan Иmzası

Azərbaycanda EOD əməliyyatları

Gələcəyin əsgərləridünya onu hazırlayır

6

Naxçıvanın müdafiəsi güclənir

EOD Robotları

25

30

Döyüşçü dəbilqələri

Naxçıvanın müdafiəsi güclənir......................... 6

DSA-2014 sərgisinə Azərbaycan imzası ....13

MDB Baş Qərargah rəisləri Bakıda.................. 8

Tür­­ki­­yə SSM-ə ye­­ni rəh­­bər tə­­yin olun­­du....18

General Özəl medalla təltif olundu .............. 8

Tur­­kish Ar­­med For­­ces-2014 ki­­ta­­bı ya­­yım­­lan­­dı.................................................18 “Anka”nın imkanları artırılır..............................18 KA­­DEX-2014 ge­­ri sa­­yım baş­­la­­dı....................19 Azərbaycanda EOD əməliyyatları..................20 EOD Robotları .....................................................25 Döyüşçü dəbilqələri...........................................30 Gələcəyin əsgərləri dünya onu hazırlayır .........................................35

DSX Akademiyası beynəlxalq tədris mərkəzinə çevrilir........................... 9 Azərbaycanda təyyarə qəzalarını önləyəcək sistem yaradılır.................................. 9 Bi-MAX bədən zirehi Azərbaycanda testdən keçdi...........................10 Türk şirkəti “Bell Helicopter”in Azərbaycan təmsilçisi oldu..............................10 Azərbaycan Ordusunun yeni seçimi – “Xrizantema”..............................10 BTR-4E1 daha güclü müdafiə.........................12 Qatar Sahil Mühafizəsi Türk katerlərini seçdi....................................................12

ASELSAN radioelektron mübarizə vasitələri.................................. 40

ROKETSAN-ın “Mizraq” və SOM-u istifadəyə hazır.....................................12

Cənubi Qafqaz HHM sistemi .........................43

AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 02 (10)

Re­dak­tor­dan

Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV

Yayım müdiri Ramil Məmmədli Теl:

(+994 55) 667 5072

E-mail: azeridefence@gmail.com editor@azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova

küçəsi, 14

Türkiyə təmsilçiliyi

ETKiLESiM Grafik Tasarım ve Tanıtım Hizmetleri Ltd.Şti.

Hoşdere Cad. Halit Ziya Sk. No: 26/3 Çankaya, 06540 Ankara – TÜRKİYE Теl: +90 312, 441 71 93 Fax: +90 312, 439 71 94 azeridefence-tr@etkilesimltd.com Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb

AZERİ DEFENCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491 Tiraj: 1500 Jurnalda AzərTAc, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur.

Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər.

Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır.

Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.

DSA-2014 sər­­gi­­si­­nə sö­­zar­­dı Də­­yər­­li oxu­­cu!

Ge­­­ri­­­də qoy­­­du­­­ğu­­­muz ap­­­rel ayın­­­da Ma­­­lay­­­zi­­­ya­­­nın pay­­­tax­­­tı Kuala Lum­­­pur şə­­­hə­­­ rin­­­də ke­­­çi­­­ril­­­miş DSA-2014 bey­­­nəl­­­xalq mü­­­da­­­fiə sər­­­gi­­­si­­­nə qa­­­tı­­­lan Azər­­­bay­­­can hər­­­bi sə­­­na­­­ye­­­si Cə­­­nu­­­bi-Şər­­­qi Asi­­­ya re­­­gionun­­­da ikin­­­ci də­­­fə öz im­­­kan və po­­­ten­­­sialı­­­nı bey­­­ nəl­­­xalq sə­­­viy­­­yə­­­də uğur­­­la nü­­­ma­­­yiş et­­­dir­­­di. Özü­­­mün də şəx­­­sən mü­­­şa­­­hi­­­də et­­­di­­­yim bu sər­­­gi­­­də mü­­­da­­­fiə sə­­­na­­­ye­­­mi­­­zin han­­­sı im­­­kan­­­la­­­ra sa­­­hib ol­­­du­­­ğu­­­nu bir da­­­ha gör­­­dük.

Xü­­­su­­­si­­­lə də atı­­­cı si­­­lah­­­lar və dö­­­yüş sur­­­sat­­­la­­­rı ba­­­xı­­­mın­­­dan zən­­­gin olan Azər­­­bay­­­can MSN-nin sten­­­di qu­­­ru qüv­­­və­­­lə­­­ri, po­­­lis və təh­­­lü­­­kə­­­siz­­­lik st­­­ruk­­­tur­­­la­­­rı üçün ən ma­­­raq­ ­­lı və diq­­­qət çə­­­kən yer­­­lər­­­dən sa­­­yı­­­lır­­­dı.

Bu sər­­­gi­­­də rast­­­laş­­­dı­­­ğım bir mə­­­qam­­­la bir Azər­­­bay­­­can və­­­tən­­­da­­­şı ola­­­raq qü­­­rur duy­­­dum.

Ilk də­­­fə 2009-cu il­­­də Tür­­­ki­­­yə­­­də ke­­­çi­­­ri­­­lən IDEF sər­­­gi­­­sin­­­də cə­­­mi 27 məh­­­su­­­lu­­­nu sər­­­gi­­­lə­­­yən Azər­­­bay­­­can Mü­­­da­­­fiə Sə­­­na­­­ye­­­si Na­­­zir­­­li­­­yi­­­nə gö­­­zu­­­cu ba­­­xan, uğur­­­suz bir de­­­büt ki­­­mi də­­­yər­­­lən­­­di­­­rən Ame­­­ri­­­ka fir­­­ma­­­la­­­rı bu də­­­fə on­­­lar­­­la ey­­­ni pa­­­vil­­­yon­­­da və 132 ad­­­da məh­­­sul­­­la təm­­­sil olu­­­nan Azər­­­bay­­­can sten­­­di­­­nə nəin­­­ki ma­­­raq­­­la ya­­­na­­­şır, hət­­­ta bir­­­gə la­­­yi­­­hə­­­lər real­­­laş­­­dır­­­maq üçün yol­­­lar ara­­­dıq­­­la­­­rı­­­nı da eti­­­raf edir­­­di­­­lər.

Hər­­­bi sə­­­na­­­ye­­­miz müs­­­tə­­­qil Azər­­­bay­­­can döv­­­lə­­­ti­­­nin qə­­­tiy­­­yət­­­li si­­­ya­­­sə­­­ti­­­nin nə­­­ti­­­cə­­­si və uğu­­­ru­­­dur.

Mü­­­da­­­fiə sə­­­na­­­ye­­­si na­­­zi­­­ri­­­miz Ya­­­vər Ca­­­ma­­­lo­­­vun “biz fəaliy­­­yə­­­ti­­­miz­­­lə Azər­­­bay­­­ca­­­nın tək neft öl­­­kə­­­si de­­­yil, mü­­­da­­­fiə sə­­­na­­­ye­­­sin­­­də də adı olan öl­­­kə ol­­­du­­­ğu­­­nu gös­­­tə­­­rə­­­cə­­­yik” ifa­­­də­­­si Azər­­­bay­­­ca­­­nın bu sek­­­tor­­­da da­­­ha qə­­­tiy­­­yət­­­li və inam­­­lı ol­­­du­­­ğu­­­nu gös­­­tə­­­rir.

Sər­­­gi­­­də sten­­­di­­­mi­­­zi zi­­­ya­­­rət edən, vax­­­tı ilə Ba­­­kı­­­da hər­­­bi təh­­­sil al­­­mış Laos Qu­­­ru Qo­­­şun­­­la­­­rı­­­nın ko­­­man­­­da­­­nı de­­­yir ki, “Azər­­­bay­­­ca­­­nın uzun il­­­lər­­­dən son­­­ra öz bay­­­ra­­­ğı al­­­tın­­­da si­­­lah­­­la­­­rı­­­nı uzaq bir re­­­gion­­­da nü­­­ma­­­yiş et­­­dir­­­mə­­­si­­­ni heç ağ­­­lı­­­ma be­­­lə gə­­­tir­­­ məz­­­dim”.

Ma­­­lay­­­zi­­­ya, Tailand, İn­­­do­­­ne­­­zi­­­ya, Qa­­­tar, Səudiy­­­yə Ərə­­­bis­­­ta­­­nı, Pa­­­kis­­­tan, Tür­­­ki­­­yə ki­­­mi döv­­­lət­­­lə­­­rin hərb­­­çi­­­lə­­­ri­­­nin Azər­­­bay­­­can si­­­lah­­­la­­­rı­­­na ma­­­ra­­­ğı da hər şe­­­yi de­­­yir.

Bu gün Ma­­­lay­­­zi­­­ya­­­nın yer­­­ləş­­­di­­­yi Cə­­­nu­­­bi-Şər­­­qi Asi­­­ya re­­­gionu mü­­­da­­­fiə sə­­­na­­­ye­­­ miz üçün pers­­­pek­­­tiv və po­­­ten­­­sial ix­­­rac ba­­­za­­­rı sa­­­yı­­­la bi­­­lər. Bu­­­nu əsas­­­lan­­­dır­­­maq üçün bir sı­­­ra şərt­­­lər möv­­­cud­­­dur. Bi­­­rin­­­ci­­­si, böl­­­gə öl­­­kə­­­lə­­­ri bö­­­yük si­­­lah­­­lan­­­ma proq­­­ ram­­­la­­­rı real­­­laş­­­dı­­­rır. İkin­­­ci­­­si, vax­­­tı ilə SS­­­Rİ və so­­­sialist blo­­­ku­­­nun si­­­lah­­­lan­­­dır­­­dı­­­ğı bu öl­­­kə­­­lər bu gün hə­­­lə də keç­­­miş so­­­sialist öl­­­kə­­­lə­­­rin­­­dən müəy­­­yən də­­­rə­­­cə­­­də ası­­­lı və­­­ziy­­­ yət­­­də­­­dir. Üçün­­­cü­­­sü, re­­­gionun Pa­­­kis­­­tan, Banq­­­la­­­deş, Ma­­­lay­­­zi­­­ya, İn­­­do­­­ne­­­zi­­­ya ki­­­mi mü­­­səl­­­man öl­­­kə­­­lə­­­ri ilə möh­­­kəm si­­­ya­­­si və dip­­­lo­­­ma­­­tik əla­­­qə­­­lə­­­ri­­­miz var. Dör­­­dün­­­cü­­­sü, Vyet­­­nam və Laos ki­­­mi re­­­gion öl­­­kə­­­lə­­­ri­­­nin si­­­lah­­­lı qüv­­­və­­­lə­­­ri­­­nin rəh­­­bər­­­li­­­yin­­­də vax­­­tı ilə Azər­­­bay­­­can­­­da­­­kı hər­­­bi təh­­­sil müəs­­­si­­­sə­­­lə­­­rin­­­də oxu­­­muş, öl­­­kə­­­mi­­­zi ya­­­xın­­­dan ta­­­nı­­­yan yük­­­sək rüt­­­bə­­­li za­­­bit­­­lər xid­­­mət edir­­­lər.

Hər hal­­­da im­­­kan var və qa­­­lır bu im­­­kan­­­la­­­rı də­­­yər­­­lən­­­dir­­­mək.

Qiyməti: 5 manat Qapaq fotosu: “Yalquzaq” snayper tüfəngi və HP-7.62 pulemyotu ©Azeri Defence

Xe­­yir­­li-uğur­­lu ol­­sun!

mart - aprel 2014 5

ÖLKƏ

Nax­­çı­­va­­nın mü­­da­­fiəsi güc­­lə­­nir Azər­­bay­­can pre­­zi­­den­­ti İl­­ham Əli­­yev ap­­re­­lin 7-də Nax­­çı­­van Mux­­tar Res­­pub­­li­­ka­­sı­­nın Hər­­bi Pro­­ku­­ror­­lu­­ğu­­nun ye­­ni in­­zi­­ba­­ti bi­­na­­sı­­nın açı­­lı­­şı­­na qa­­tı­­lıb. Da­­ha son­­ra pre­­zi­­dent Nax­­çı­­van Mux­­tar Res­­pub­­li­­ka­­sın­­da­­kı hər­­bi his­­sə­­lə­­rin ar­­se­­na­­lı­­na da­­xil olan ye­­ni tex­­ni­­ka və si­­lah­­la­­ra ba­­ ­xış ke­­çi­­rib. Nax­­çı­­van Əla­­hid­­də Ümum­­qo­­şun Or­­du­­su­­nun ko­­man­­da­­nı, ge­­ne­­ral-ley­­te­­nant Kə­­­ rəm Mus­­ta­­fa­­yev ye­­ni si­­lah və tex­­ni­­ka­­lar, on­­la­­rın tex­­ni­­ki-tak­­ti­­ki gös­­tə­­ri­­ci­­lə­­ri ba­­rə­­də döv­­lət baş­­çı­­sı­­nı mə­­lu­­mat­­lan­­dı­­rıb. Ge­­ne­­ral qeyd edib ki, Ali Baş Ko­­man­­da­­nın əm­­ri ilə Azər­­bay­­can Or­­du­­su hər an tor­­paq­­la­­rı­­mı­­zı düş­­mən tap­­da­­ğın­­dan azad et­­mə­­yə is­­tə­­ni­­lən hər an ha­­zır və qar­­şı­­sın­­da du­­ran bü­­tün və­­zi­­fə­­lə­­ri həll et­­mə­­yə qa­­dir­­dir.

Təq­­­­di­­­­mat­­­­da qeyd olu­­­­nub ki, Azər­­­­bay­ ­­­ nın döv­­­­lət büd­­­­cə­­­­sin­­­­də ötən il hər­­­­bi ca­­­­ sa­­­­hə­­­­yə ay­­­­rı­­­­lan xərc­­­­lər 3 mil­­­­yard 730 mil­ ­­­yon dol­­­­la­­­­ra çat­­­­dı­­­­rı­­­­lıb. Hə­­­­min il Er­­­­mə­­­­nis­­­­ ta­­­­nın döv­­­­lət büd­­­­cə­­­­si­­­­nin gə­­­­lir his­­­­sə­­­­si isə cə­­­­mi 2.5 mil­­­­yard dol­­­­lar təş­­­­kil edib.

Təq­­­­di­­­­mat za­­­­ma­­­­nı döv­­­­lət baş­­­­çı­­­­sı Nax­­­­ çı­­­­van Əla­­­­hid­­­­də Ümum­­­­qo­­­­şun Or­­­­du­­­­su­­­­nun si­­­­lah­­­­lan­­­­ma­­­­sı­­­­na ye­­­­ni da­­­­xil ol­­­­muş T-90S, T-72M1 əsas dö­­­­yüş tank­­­­la­­­­rı, BMP-3M və mo­­­­dern­­­­ləş­­­­di­­­­ril­­­­miş BMP-2 zi­­­­reh­­­­li dö­­­­yüş ma­­­­şın­­­­la­­­­rı, 9A52 “Smerç” 300 mm çap­­­­lı reak­­­­tiv atəş sis­­­­te­­­­mi, 107 mm çap­­­­lı reak­­­­tiv atəş sis­­­­te­­­­mi, 2S1 “Qvoz­­­­di­­­­ka” özü­­­­ye­­­­ri­­­­yən ar­­­­til­­­­le­­­­ri­­­­ya sis­­­­te­­­­mi, Mi-35M zər­­­­bə və Mi-17 nəq­­­­liy­­­­yat he­­­­li­­­­kop­­­­ter­­­­lə­­­­ri, “Spi­­­­ke-LR” tank əley­­­­hi­­­­nə ida­­­­rə olu­­­­nan ra­­­­ket komp­­­­leks­­­­lə­­­­ri, mi­­­­naatan­­­­lar, həm­­­­çi­­­­nin müx­­­­tə­­­­lif çap­­­­lı müasir atı­­­­cı si­­­­lah­­­­lar, snay­­­­per tü­­­­fəng­­­­lə­­­­ri ilə ta­­­­nış olub. Döv­­­­lət baş­­­­çı­­­­sı or­­­­du­­­­nun ar­­­­se­­­­ na­­­­lı­­­­nın da­­­­ha da güc­­­­lən­­­­di­­­­ril­­­­mə­­­­si ba­­­­rə­­­­də tap­­­­şı­­­­rıq və töv­­­­si­­­­yə­­­­lə­­­­ri­­­­ni ve­­­­rib.

6 AZERI DEFENCE

Nax­­­­çı­­­­van­­­­da əzə­­­­lə nü­­­­ma­­­­yi­­­­şi Döv­­­­lət baş­­­­çı­­­­sı­­­­nın sə­­­­fə­­­­ri­­­­nin ar­­­­dın­­­­ca, mü­­­­da­­­­fiə na­­­­zi­­­­ri ge­­­­ne­­­­ral-pol­­­­kov­­­­nik Za­­­­kir Hə­­­­sə­­­­no­­­­vun rəh­­­­bər­­­­li­­­­yi al­­­­tın­­­­da Nax­­­­çı­­­­van Əla­­­­hid­­­­də Ümum­­­­qo­­­­şun Or­­­­du­­­­su­­­­nun 20000-ə ya­­­­xın şəx­­­­si he­­­­yə­­­­ti, 400-dən çox zi­­­­reh­­­­li tex­­­­ni­­­­ka­­­­sı, aviasi­­­­ya, ha­­­­va hü­­­­ cu­­­­mun­­­­dan mü­­­­da­­­­fiə sis­­­­tem­­­­lə­­­­ri, ra­­­­ket və ar­­­­til­­­­le­­­­ri­­­­ya qo­­­­şun­­­­la­­­­rı­­­­nın qüv­­­­və və va­­­­si­­­­tə­ ­­­lə­­­­ri, o cüm­­­­lə­­­­dən, xü­­­­su­­­­si tə­­­­yi­­­­nat­­­­lı qüv­­­­və­ ­­­lə­­­­rin iş­­­­ti­­­­ra­­­­kı ilə Nax­­­­çı­­­­van Mux­­­­tar Res­­­­ pub­­­­li­­­­ka­­­­sın­­­­da ge­­­­niş­­­­miq­­­­yas­­­­lı hər­­­­bi tə­­­­lim­ ­­­lər ke­­­­çi­­­­ri­­­­lib. Mü­­­­da­­­­fiə Na­­­­zir­­­­li­­­­yi­­­­nin mət­­­­ buat xid­­­­mə­­­­ti­­­­nin yay­­­­dı­­­­ğı mə­­­­lu­­­­ma­­­­ta gö­­­­ rə, tə­­­­lim­­­­də Nax­­­­çı­­­­van Mux­­­­tar Res­­­­pub­­­­li­­­­ ka­­­­sı əra­­­­zi­­­­sin­­­­də yer­­­­lə­­­­şən hər­­­­bi his­­­­sə­­­­lə­­­­rin dö­­­­yüş ha­­­­zır­­­­lı­­­­ğı­­­­nın sə­­­­viy­­­­yə­­­­si yox­­­­la­­­­nı­­­­lıb.

Dö­­­­yüş tex­­­­ni­­­­ka­­­­la­­­­rı­­­­nın, həm­­­­çi­­­­nin müasir si­­­­lah­­­­la­­­­rın tət­­­­bi­­­­qi im­­­­kan­­­­la­­­­rı öy­­­­rə­­­­ni­­­­lə­­­­cək,

tap­­­­şı­­­­rıq­­­­la­­­­rın da­­­­ha ope­­­­ra­­­­tiv və sə­­­­mə­­­­rə­­­­li ye­­­­ri­­­­nə ye­­­­ti­­­­ril­­­­mə­­­­si, qə­­­­rar­­­­gah­­­­lar tə­­­­rə­­­­fin­­­­ dən əmə­­­­liy­­­­yat­­­­la­­­­rın ha­­­­zır­­­­lan­­­­ma­­­­sı, qar­­­­şı­­­­ lıq­­­­lı fəaliy­­­­yə­­­­tin və tə­­­­mi­­­­na­­­­tın təş­­­­ki­­­­li, ey­­­­ni za­­­­man­­­­da dö­­­­yüş əmə­­­­liy­­­­yat­­­­la­­­­rı­­­­nın müx­­­­ tə­­­­lif mər­­­­hə­­­­lə­­­­lə­­­­rin­­­­də qar­­­­şı­­­­ya qo­­­­yu­­­­lan tap­­­­şı­­­­rıq­­­­la­­­­rın ic­­­­ra olun­­­­ma­­­­sı sə­­­­viy­­­­yə­­­­si­­­­nə xü­­­­su­­­­si diq­­­­qət ye­­­­ti­­­­ri­­­­lib. Tə­­­­lim za­­­­ma­­­­nı tank, pi­­­­ya­­­­da­­­­la­­­­rın dö­­­­yüş ma­­­­şın­­­­la­­­­rı, ra­­­­ket, ar­­­­til­­­­le­­­­ri­­­­ya, mi­­­­naatan qur­­­­ğu­­­­lar­­­­dan və atı­­­­cı si­­­­lah­­­­lar­­­­dan dö­­­­yüş sur­­­­sat­­­­la­­­­rı ilə prak­­­­ti­­­­ki atış­­­­lar ic­­­­ra edi­­­­lib.

Mü­­­­da­­­­fiə na­­­­zi­­­­ri ge­­­­ne­­­­ral-pol­­­­kov­­­­nik Za­­­­kir Hə­­­­sə­­­­nov tə­­­­lim­­­­də iş­­­­ti­­­­rak edən qüv­­­­və­­­­lə­­­­rin dö­­­­yüş və səh­­­­ra ba­­­­ca­­­­rıq­­­­la­­­­rı­­­­nı yük­­­­sək qiy­­­­mət­­­­lən­­­­di­­­­rib və tə­­­­li­­­­min nə­­­­ti­­­­ cə­­­­lə­­­­rin­­­­dən ra­­­­zı qal­­­­dı­­­­ğı­­­­nı bil­­­­di­­­­rib. Tə­­­­lim­ ­­­lə­­­­ri Azər­­­­bay­­­­can Res­­­­pub­­­­li­­­­ka­­­­sı Pre­­­­zi­­­­den­­­­ti Ad­­­­mi­­­­nist­­­­ra­­­­si­­­­ya­­­­sı rəh­­­­bə­­­­ri­­­­nin müavi­­­­ni, Mü­­­­da­­­­fiə mə­­­­sə­­­­lə­­­­lə­­­­ri üz­­­­rə Pre­­­­zi­­­­den­­­­tin kö­­­­mək­­­­çi­­­­si ge­­­­ne­­­­ral-ley­­­­te­­­­nant Va­­­­hid Əli­­­­ yev mü­­­­şa­­­­hi­­­­də edib.

ÖLKƏ Da­­­­xi­­­­li Qo­­­­şun­­­­lar ko­­­­man­­­­da­­­­nı hər­­­­bi his­­­­sə­­­­nin ha­­­­zır­­­­lı­­­­ğı­­­­nı qiy­­­­mət­­­­lən­­­­dir­­­­di Da­­­­xi­­­­li iş­­­­lər na­­­­zi­­­­ri­­­­nin müavi­­­­ni, Da­­­­xi­­­­li Qo­­­­ şun­­­­la­­­­rın ko­­­­man­­­­da­­­­nı ge­­­­ne­­­­ral-ma­­­­yor Şa­­­­hin Məm­­­­mə­­­­dov ap­­­­re­­­­lin 16-da qo­­­­şun­­­­la­­­­rın Nax­­­­ çı­­­­van­­­­da yer­­­­lə­­­­şən hər­­­­bi his­­­­sə­­­­sin­­­­də olub.

Hər­­­­bi his­­­­sə­­­­nin ko­­­­man­­­­di­­­­ri böl­­­­mə­­­­lə­­­­rin və xid­ ­­­mət­­­­lə­­­­rin qar­­­­şı­­­­ya qo­­­­yul­­­­muş və­­­­zi­­­­fə­­­­lə­­­­rin ic­­­­ra­­­­ sı­­­­na ha­­­­zır­­­­lı­­­­ğı, tə­­­­lim-təd­­­­ri­­­­sin və­­­­ziy­­­­yə­­­­ti, şəx­­­­si he­­­­yə­­­­tin hər­­­­bi in­­­­ti­­­­za­­­­mı və mə­­­­nə­­­­vi-psi­­­­xo­­­­lo­­­­ji du­­­­ru­­­­mu ba­­­­rə­­­­də mə­­­­ru­­­­zə edib. Da­­­­xi­­­­li Qo­­­­şun­ ­­­la­­­­rın ko­­­­man­­­­da­­­­nı hər­­­­bi his­­­­sə­­­­də xid­­­­mə­­­­ti-dö­­­­ yüş fəaliy­­­­yə­­­­ti­­­­nin təş­­­­ki­­­­li və şəx­­­­si he­­­­yə­­­­tin so­­­­ sial-məişət şə­­­­raiti ilə ya­­­­xın­­­­dan ta­­­­nış olub, tə­­­­lim-təd­­­­ris yer­­­­lə­­­­ri­­­­nə, əs­­­­gər ya­­­­taq­­­­xa­­­­na­­­­la­­­­rı­­­­ na ba­­­­xış ke­­­­çi­­­­rib, tibb mən­­­­tə­­­­qə­­­­sin­­­­də olan şəx­­­­si he­­­­yə­­­­tin səh­­­­hə­­­­ti ilə də ma­­­­raq­­­­la­­­­nıb. Da­­ ­­ha son­­­­ra ge­­­­ne­­­­ral-ma­­­­yor Ş. Məm­­­­mə­­­­dov xü­­­­ su­­­­si-tak­­­­ti­­­­ki tə­­­­li­­­­mi iz­­­­lə­­­­yib. Tə­­­­lim za­­­­ma­­­­nı yük­ ­­­sək mə­­­­nə­­­­vi və dö­­­­yüş key­­­­fiy­­­­yət­­­­lə­­­­ri­­­­nə ma­­­­lik olan hər­­­­bi qul­­­­luq­­­­çu­­­­la­­­­rın si­­­­lah və dö­­­­yüş tex­ ­­­ni­­­­ka­­­­sın­­­­dan mə­­­­ha­­­­rət­­­­lə is­­­­ti­­­­fa­­­­də et­­­­dik­­­­lə­­­­ri­­­­ni nə­­­­zə­­­­rə çat­­­­dı­­­­ran Da­­­­xi­­­­li Qo­­­­şun­­­­la­­­­rın ko­­­­man­­­­ da­­­­nı ümu­­­­mi­­­­lik­­­­də hər­­­­bi his­­­­sə­­­­nin dö­­­­yüş ha­­­­ zır­­­­lı­­­­ğı­­­­nı yük­­­­sək qiy­­­­mət­­­­lən­­­­di­­­­rib. Ötən il­­­­lər ər­­­­zin­­­­də hər­­­­bi his­­­­sə­­­­nin mad­­­­di-tex­­­­ni­­­­ki ba­­­­za­­­­ sı­­­­nın güc­­­­lən­­­­di­­­­ril­­­­mə­­­­si, o cüm­­­­lə­­­­dən şəx­­­­si he­­­­ yə­­­­tin so­­­­sial-məişət şə­­­­raiti­­­­nin yax­­­­şı­­­­laş­­­­dı­­­­rıl­­­­ ma­­­­sı is­­­­ti­­­­qa­­­­mə­­­­tin­­­­də gö­­­­rül­­­­müş iş­­­­lə­­­­ri yük­­­­sək qiy­­­­mət­­­­lən­­­­di­­­­rən ge­­­­ne­­­­ral-ma­­­­yor Ş. Məm­­­­mə­­­­ dov xü­­­­su­­­­si ola­­­­raq vur­­­­ğu­­­­la­­­­yıb ki, bü­­­­tün bun­ ­­­lar Pre­­­­zi­­­­dent, Si­­­­lah­­­­lı Qüv­­­­və­­­­lə­­­­rin Ali Baş Ko­­­­ man­­­­da­­­­nı İl­­­­ham Əli­­­­ye­­­­vin hər­­­­bi qul­­­­luq­­­­çu­­­­la­­­­ra gös­­­­tər­­­­di­­­­yi hər­­­­tə­­­­rəf­­­­li diq­­­­qət və qay­­­­ğı­­­­sı­­­­nın ba­­­­riz nü­­­­mu­­­­nə­­­­si­­­­dir. AD

mart - aprel 2014 7

ÖLKƏ

MDB Baş Qə­­rar­­gah rəis­­lə­­ri Ba­­kı­­da Ap­­re­­lin 7-8-də Ba­­kı­­da Azər­­bay­­can, Ru­­si­­ya, Be­­la­­rus, Qa­­za­­xıs­­tan və Qır­­ğı­­zıs­­ tan Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin nü­­ma­­yən­­də he­­ yət­­lə­­ri­­nin iş­­ti­­ra­­kı ilə MDB Baş Qə­­rar­­gah Rəis­­lə­­ri Ko­­mi­­tə­­si­­nin ic­­la­­sı baş tu­­tub.

Azər­­bay­­can mü­­da­­fiə na­­zi­­ri­­nin bi­­rin­­ci müavi­­ni - Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin Baş Qə­­rar­­ gah rəisi, ge­­ne­­ral-pol­­kov­­nik Nəc­­məd­­din Sa­­dı­­kov, Ru­­si­­ya Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin Baş Qə­­rar­­gah rəisi, or­­du ge­­ne­­ra­­lı Va­­le­­ri Ge­­ ra­­si­­mov, Be­­la­­rus Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin Baş Qə­­rar­­gah rəisi­­nin bi­­rin­­ci müavi­­ni, ge­­ne­­ ral-ma­­yor İqor Lav­­ri­­nen­­ko, Qa­­za­­xıs­­tan Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin Baş Qə­­rar­­gah rəisi, ge­­ne­­ral-pol­­kov­­nik Sa­­ken Ja­­su­­za­­kov, Qır­­ ğı­­zıs­­tan Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin Baş Qə­­rar­­ gah rəisi­­nin bi­­rin­­ci müavi­­ni, pol­­kov­­nik İl­­yaz­­bəy Su­­ban­­ku­­lo­­vun qa­­tıl­­dı­­ğı ic­­las­­da hər­­bi tə­­yi­­nat­­lı bir­­gə sis­­tem­­lə­­rin gə­­lə­­cək in­­ki­­şa­­fı, o cüm­­lə­­dən, MDB iş­­ti­­rak­­çı öl­­kə­­ lə­­rin Mü­­da­­fiə na­­zir­­lik­­lə­­ri­­nin Döv­­lət ra­­ diolo­­ka­­si­­ya ta­­nın­­ma bir­­gə sis­­te­­mi­­nin

tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si, Bir­­ləş­­miş ra­­diolo­­ji, kim­­yə­­vi və biolo­­ji və­­ziy­­yə­­tə nə­­za­­rət və qiy­­mət­­lən­­dir­­mə sis­­te­­mi­­nin in­­ki­­şa­­fı mə­­ sə­­lə­­lər mü­­za­­ki­­rə olu­­nub. Ko­­mi­­tə­­də həm­ ­çi­­nin MDB iş­­ti­­rak­­çı döv­­lət­­lə­­rin Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin­­də mü­­hən­­dis qo­­şun­­la­­rı­­nın hər­­bi qul­­luq­­çu­­la­­rı­­nın sta­­tu­­su haq­­qın­­da Mü­­qa­­vi­­lə­­nin la­­yi­­hə­­si və üzv döv­­lət­­lə­­rin Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin 2015-ci il üçün bir­­gə təd­­bir­­lər Pla­­nı ra­­zı­­laş­­dı­­rı­­lıb. O cüm­­lə­­dən, hu­­ma­­ni­­tar mi­­na­­tə­­miz­­lə­­mə üçün Bir­­gə mü­­hən­­dis ta­­bo­­ru­­nun ya­­ra­­dıl­­ma­­sı ba­­rə­­də fi­­kir mü­­ba­­di­­lə­­si apa­­rı­­lıb. Təd­­bir­­də çı­­xış edən Azər­­bay­­can mü­­da­­fiə na­­zi­­ri­­nin I müavi­­ni, Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin Baş Qə­­rar­­gah rəisi, ge­­ne­­ral-pol­­kov­­nik Nəc­­məd­­din Sa­­ dı­­kov Azər­­bay­­can­­da apa­­rı­­lan or­­du qu­­ru­ ­cu­­lu­­ğu və hər­­bi sa­­hə­­də­­ki is­­la­­hat­­lar­­dan da­­nı­­şıb. Çı­­xı­­şın­­da Er­­mə­­nis­­tan tə­­rə­­fin­­dən Azər­­bay­­can əra­­zi­­lə­­ri­­nin iş­­ğal olun­­ma­­sı fak­­tı­­na da­­ha çox diq­­qət yö­­nəl­­dən ge­­ne­­ ral-pol­­kov­­nik N. Sa­­dı­­kov Azər­­bay­­ca­­nın

hər­­bi büd­­cə­­si­­nin il­­bəil art­­dı­­ğı­­nı və bu ten­­den­­si­­ya­­nın da­­vam edə­­cə­­yi­­ni bil­­di­­rib.

Bey­­nəl­­xalq təş­­ki­­lat­­la­­rın, o cüm­­lə­­dən MDB-nin qə­­tiy­­yət­­siz­­li­­yi­­nin Er­­mə­­nis­­ta­­nın uzun müd­­dət ər­­zin­­də tə­­ca­­vü­­zü da­­vam et­­dir­­mə­­si­­nə şə­­rait ya­­rat­­dı­­ğı­­nı de­­yən N. Sa­­dı­­kov təh­­lü­­kə­­siz­­lik, həm­­çi­­nin bey­­nəl­­ xalq sa­­bit­­li­­yin qo­­run­­ma­­sı və möh­­kəm­­ lən­­di­­ril­­mə­­si sa­­hə­­sin­­də əmək­­daş­­lıq et­­ mək­­lə, si­­lah­­lı mü­­na­­qi­­şə­­nin əsas sə­­bə­­bi olan se­­pa­­ra­­tiz­­mə qar­­şı mü­­ba­­ri­­zə­­də əla­­və öl­­çü­­lə­­rin qə­­bul edil­­mə­­si­­nin zə­­ru­­ri­­li­­yi­­ni vur­­ğu­­la­­yıb.

Qeyd edək ki, MDB Baş Qə­­rar­­gah Rəis­­lə­­ri Ko­­mi­­tə­­si­­nin ic­­la­­sı Azər­­bay­­can­­da ilk də­­fə­­dir ke­­çi­­ri­­lir. Ta­­ci­­kis­­tan Si­­lah­­lı Qüv­ ­və­­lə­­ri Baş Qə­­rar­­gah rəisi­­nin bi­­rin­­ci müavi­­ni­­nin iş­­ti­­ra­­kı plan­­laş­­dı­­rıl­­sa da, təd­­ bi­­rə qa­­tı­­la bil­­mə­­yib. Ko­­mi­­tə­­yə üzv olan Er­­mə­­nis­­tan və Uk­­ray­­na nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri isə təd­­bi­­rə gəl­­mə­­yib. n

General Özəl medalla təltif olundu Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin Baş Qə­­rar­­gah rəisi, or­­du ge­­ne­­ra­­lı Nec­­dət Özə­­lin baş­­çı­­lıq et­­di­­yi nü­­ ma­­yən­­də he­­yə­­ti ap­­re­­lin 1-dən 4-dək Ba­­kı­­da sə­­ fər­­də olub. Azər­­bay­­can Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi, Da­­xi­­li İş­­lər Na­­zir­­li­­yi, Xa­­ri­­ci İş­­lər Na­­zir­­li­­yi, Döv­­lət Sər­­həd Xid­­mə­­ti və Na­­zir­­lər Ka­­bi­­ne­­tin­­də gö­­rüş­­lər ke­­çi­­rən N. Özəl pre­­zi­­dent İl­­ham Əli­­yev tə­­rə­­fin­­dən də qə­­ bul edi­­lib. Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri Baş Qə­­rar­­gah rəisi­­nin Azər­­bay­­can­­da ke­­çir­­di­­yi gö­­rüş­­lər­­də iki öl­­ kə­­nin hər­­bi qu­­rum­­la­­rı ara­­sın­­da əla­­qə­­lə­­rin pers­­ pek­­tiv­­lə­­ri, böl­­gə­­də­­ki hər­­bi-si­­ya­­si və­­ziy­­yət, Er­­mə­­ nis­­tan-Azər­­bay­­can mü­­na­­qi­­şə­­si­­nə dair fi­­kir mü­­ba­ ­di­­lə­­lə­­ri apa­­rı­­lıb. Or­­du ge­­ne­­ra­­lı N. Özəl mü­­da­­fiə na­­zi­­ri Za­­kir Hə­­sə­­no­­vun əm­­ri ilə iki öl­­kə ara­­sın­­da hər­­bi əmək­­daş­­lı­­ğın möh­­kəm­­lən­­di­­ril­­mə­­sin­­də ro­­ lu­­na gö­­rə, “Hər­­bi əmək­­daş­­lıq sa­­hə­­sin­­də xid­­mət­­ lə­­rə gö­­rə” me­­da­­lı, DSX rəisi, ge­­ne­­ral-ley­­te­­nant El­­çin Qu­­li­­ye­­vin əm­­ri ilə iki öl­­kə ara­­sın­­da sər­­həd təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi sa­­hə­­sin­­də əla­­qə­­lə­­rin möh­­kəm­­lən­­ di­­ril­­mə­­sin­­də ro­­lu­­na gö­­rə Azər­­bay­­ca­­nın “Hər­­bi əmək­­daş­­lıq sa­­hə­­sin­­də xid­­mət­­lə­­rə gö­­rə” me­­da­­lı ilə təl­­tif olu­­nub. n

8 AZERI DEFENCE

ÖLKƏ

DSX Aka­­de­­mi­­ya­­sı bey­­nəl­­xalq təd­­ris mər­­kə­­zi­­nə çev­­ri­­lir Azər­­bay­­can Döv­­lət Sər­­həd Xid­­mə­­ti­­ nin (DSX) Aka­­de­­mi­­ya­­sın­­da Səudiy­­yə Ərə­­bis­­ta­­nı Kral­­lı­­ğı­­nın Sər­­həd Xid­­mə­­ti­­ nin əmək­­daş­­la­­rı üçün “Sər­­həd Nə­­za­­rə­­ ti”nə dair tə­­lim proq­­ra­­mı təd­­ris olu­­nub.

Proq­­ram çər­­çi­­və­­sin­­də Səudiy­­yə Ərə­­bis­­ ta­­nı Sər­­həd Xid­­mə­­ti­­nin yük­­sək rüt­­bə­­li rəh­­bər he­­yə­­ti­­nə Azər­­bay­­ca­­nın sər­­həd təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi sis­­te­­mi, Azər­­bay­­ca­­nın mil­­li sər­­həd si­­ya­­sə­­ti­­nə re­­gional və bey­­nəl­­ xalq təh­­lü­­kə­­siz­­lik kon­­teks­­tin­­də ba­­xış, sər­­həd mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin təş­­ki­­li, döv­­lət sər­ ­hə­­din­­dən bu­­ra­­xı­­lış mən­­tə­­qə­­lə­­ri­­nin fəaliy­­yə­­ti və sər­­həd nə­­za­­rə­­ti möv­­zu­­la­­rı üz­­rə mə­­ru­­zə­­lər edi­­lib və təq­­di­­mat­­lar ke­­ çi­­ri­­lib. Kurs­­da iş­­ti­­rak et­­miş he­­yə­­tə ye­­ kun­­da ser­­ti­­fi­­kat­­lar təq­­dim olu­­nub.

Təd­­ris kur­­su­­nun ye­­kun­­la­­rı­­na həsr olun­­muş mə­­ra­­sim­­də DSX­­­nin rəisi, Sər­­ həd Qo­­şun­­la­­rı­­nın Ko­­man­­da­­nı ge­­ne­­ralley­­te­­nant El­­çin Qu­­li­­yev və Səudiy­­yə Ərə­­bis­­ta­­nın Sər­­həd Xid­­mə­­ti­­nin baş di­­ rek­­to­­ru Zu­­mey­­yim bin Cu­­vey­­bir Əs-Səv­ ­vat çı­­xış edə­­rək Azər­­bay­­can və Səudiy­­yə Ərə­­bis­­ta­­nı sər­­həd xid­­mət­­lə­­ri ara­­sın­­da iki­­tə­­rəf­­li mü­­na­­si­­bət­­lə­­rin son il­­lər ər­­zin­­ də yük­­sə­­lən xətt üz­­rə in­­ki­­şaf et­­di­­yi­­ni, Səudiy­­yə Ərə­­bis­­ta­­nı­­nın sər­­həd xid­­mə­­ti­­ nin əmək­­daş­­la­­rı üçün təş­­kil olun­­muş kur­­sun qu­­rum­­la­­ra­­ra­­sı əmək­­daş­­lı­­ğın güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si­­nə cid­­di töh­­fə ve­­rə­­cə­­yi­­ni qeyd edib­­lər. Bu təc­­rü­­bə­­nin gə­­lə­­cək­­də da­­ha da ge­­niş­­lən­­di­­ri­­lə­­cə­­yi ba­­rə­­də təd­­ bir iş­­ti­­rak­­çı­­la­­rı­­na mə­­lu­­mat ve­­ri­­lib.

Səudiy­­yə Ərə­­bis­­ta­­nı­­nın Sər­­həd Xid­­mə­­ ti­­nin baş di­­rek­­to­­ru əmək­­daş­­la­­rı­­nın pe­­ şə­­kar­­lıq sə­­viy­­yə­­lə­­ri­­nin ar­­tı­­rıl­­ma­­sı üçün ya­­ra­­dıl­­mış yük­­sək sə­­viy­­yə­­li şə­­raitə gö­­rə DSX rəh­­bər­­li­­yi­­nə öz min­­nət­­dar­­lı­­ğı­­nı bil­ ­di­­rib.

Səudiy­­yə Ərə­­bis­­ta­­nın Sər­­həd Xid­­mə­ ­ti­­nin baş di­­rek­­to­­ru ilə DSX-də ke­­çi­­ri­­lən gö­­rüş­­də iki öl­­kə­­nin döv­­lət sər­­həd­­lə­­ri­­nin eti­­bar­­lı mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin əhə­­miy­­yə­­ti qeyd olu­­na­­raq, iki­­tə­­rəf­­li mü­­na­­si­­bət­­lə­­rin gə­­lə­­

cək in­­ki­­şaf pers­­pek­­tiv­­lə­­ri haq­­qın­­da fi­­kir mü­­ba­­di­­lə­­si apa­­rı­­lıb. Sə­­fər çər­­çi­­və­­sin­­də Səudiy­­yə Ərə­­bis­­ta­­nı nü­­ma­­yən­­də he­­yə­­ti DSX-nin müx­­tə­­lif st­­ruk­­tur­­la­­rın­­da olub.

Hər­­bi his­­sə və böl­­mə­­lər­­də xid­­mə­­tin təş­ ­ki­­li, şəx­­si he­­yə­­tin xid­­mə­­ti və ya­­şa­­yış şə­­ raiti, möv­­cud xid­­mə­­ti im­­kan­­lar, sər­­həd mü­­ha­­fi­­zə­­si tə­­yi­­nat­­lı si­­lah, tex­­ni­­ka və ava­­dan­­lıq­­lar ilə ta­­nış edi­­lib­­lər. Nü­­ma­­ yən­­də he­­yə­­ti pre­­zi­­dent İl­­ham Əli­­yev tə­­rə­­fin­­dən də qə­­bul edi­­lib. n

Azər­­bay­­can­­da təy­­ya­­rə qə­­za­­la­­rı­­nı ön­­lə­­yə­­cək sis­­tem ya­­ra­­dı­­lır Azər­­bay­­can alim­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən təy­­ ya­­rə və he­­li­­kop­­ter­­lə­­rin tex­­ni­­ki və­­ziy­­yə­­ti­ ­nin uçuş­­dan qa­­baq küy­­lə­­rin ana­­li­­zi əsa­ ­sın­­da mo­­ni­­to­­rinq edən sis­­tem ya­­ra­­dı­­lır.

Uçuş­­dan qa­­baq tex­­ni­­ki və­­ziy­­yə­­ti ana­­liz et­­mə­­yə və müm­­kün ola bi­­lə­­cək qə­­za­­la­­rı aş­­kar et­­mə­­yə im­­kan ve­­rən bu sis­­tem təy­­ya­­rə qə­­za­­la­­rı­­nın proq­­no­­zu­­nu ver­­ mək­­lə on­­la­­rın qar­­şı­­sı­­nı al­­ma­­ğa kö­­mək edə­­cək. Azər­­bay­­can Mil­­li Elm­­lər Aka­­de­ ­mi­­ya­­sı­­nın (AMEA) Ki­­ber­­ne­­ti­­ka İns­­ti­­tu­­tu­­ nun di­­rek­­to­­ru, aka­­de­­mik Tel­­man Əli­­ye­­ vin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ins­­ti­­tu­­tun ye­­ni tex­­ no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı qə­­za­­la­­rın giz­­li sis­­te­­mi­­ni aş­­ kar et­­mə­­yə im­­kan ve­­rir: “Hə­­lə­­lik ye­­ni ix­­ti­­ra­­nın eks­­pe­­ri­­men­­ti təy­­ya­­rə­­lər­­də apa­ ­rıl­­sa da bu­­nu bö­­yük həcm­­də et­­mək

im­­ka­­nı ol­­ma­­yıb. Am­­ma komp­­res­­sor stan­­si­­ya­­la­­rın­­da bun­­lar təc­­rü­­bə­­dən ke­­çi­­ ri­­lib. Komp­­res­­sor stan­­si­­ya­­sı da öz qə­­za­ ­sı­­na gö­­rə təh­­lü­­kə­­li bir ob­­yekt­­dir. Sis­­tem hər bir qə­­za­­nın giz­­li döv­­rü­­nü 10-15 saat ön­­cə­­dən gös­­tə­­rir və o tə­­mir edi­­lir. Bu­­ nun­­la da hə­­min ob­­yekt qə­­za­­sız ida­­rə olu­­nur. Gö­­rü­­lən iş­­lər gös­­tə­­rir ki, gə­­lə­­ cək­­də təy­­ya­­rə­­lər­­də, he­­li­­kop­­ter­­lər­­də, hət­­ta hər­­bi tex­­ni­­ka­­da, tank­­lar­­da bu tex­ ­no­­lo­­gi­­ya­­nı tət­­biq edə­­rək yax­­şı nə­­ti­­cə­­lər al­­maq müm­­kün­­dür”.

T.Əli­­yev qeyd edib ki, Mil­­li Aviasi­­ya Aka­­de­­mi­­ya­­sı ilə bir­­lik­­də təy­­ya­­rə­­lər­­də be­­lə bir eks­­pe­­ri­­men­­ti apar­­maq plan­­laş­­ dı­­rı­­lır. Aka­­de­­mi­­kin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ye­­ni sis­­te­­mə əsa­­sən təy­­ya­­rə­­lə­­rin uçuş­­la­­rın­­

dan qa­­baq on­­la­­rın əv­­vəl­­dən müəy­­yən edil­­miş his­­sə­­lə­­rin­­də ve­­ri­­ci­­lər yer­­ləş­­di­­ri­­lir və on­­lar­­dan alı­­nan siq­­nal­­la­­rın yük­­sək tez­­lik­­li spektr­­lə­­ri ana­­liz olu­­na­­raq mik­­ro­ ­de­­fekt­­lə­­ri aş­­kar et­­mə­­yə im­­kan ve­­rir. Bu da təy­­ya­­rə­­də müm­­kün ola bi­­lə­­cək qə­­ za­­la­­rı müəy­­yən­­ləş­­di­­rir. n

mart - aprel 2014 9

ÖLKƏ

Bi-MAX bə­­dən zi­­re­­hi Azər­­bay­­can­­da test­­dən keç­­di İta­li­ya­nın Bi-MAX fir­ma­sı­nın xü­su­si tex­no­lo­gi­ya­lar əsa­sın­da is­teh­sal edil­miş bə­dən zi­re­hi­nin Azər­bay­can­da test­lə­ri ke­çi­ri­lib. Şir­kət nü­ma­yən­də­lə­ri­nin iş­ti­ra­ kı ilə ke­çi­ri­lən test­lər­də bə­dən zi­reh­lə­ri yük­sək per­for­mans və qo­ru­ma sə­viy­yə­ si­ni sü­bu­ta ye­ti­rib. Test­lər za­ma­nı hər bir zi­reh löv­hə­si­nə 2.5 metr­dən baş­la­ya­ raq 100 metr mə­sa­fə­yə­dək uzaq­lıq­dan fərq­li ka­libr­li si­lah­lar­dan (“Ma­ka­rov” mar­ka­lı ta­pan­ça, “Ka­laş­ni­kov” av­to­ma­ tın­dan 5.45 və 7.62 mm çap­lı gül­lə­lər­ dən, SVD snay­per tü­fən­gi və “Ka­laş­ni­ kov” pu­lem­yo­tun­dan) 25 və 28 atəş açı­lıb. Zi­reh­lər bü­tün hal­lar­da gül­lə­lə­ri bu­rax­ma­yıb və heç bir prob­lem qey­də alın­ma­yıb.

On ilə ya­xın­dır xü­su­si ma­te­rial­lar­dan bə­dən zi­reh­lə­ri­nin is­teh­sa­lı­nı real­laş­dı­ ran Bi-MAX şir­kə­ti 2007-ci il­də özü­nün xü­su­si kom­po­zit ma­te­rialı­nı pa­tent­ləş­ di­rib. Qeyd edək ki, zi­re­hin test­lə­ri real

atış­lar­la, elə bu zi­re­hi ha­zır­ la­yan şəx­sin üzə­rin­də hə­ya­ta ke­çi­ri­lib. Şir­kət rəs­mi­lə­ri­nin söz­lə­ ri­nə gö­rə, Bi-MAX bə­dən zi­reh­lə­ri xa­ri­ci ana­loq­la­rın­ dan - yük­sək qo­ru­ma­sı - ki­ne­tik ener­ji­ni ud­ma­ sı - əs­gə­rə mi­ni­mum tə­si­ri - an­tit­rav­ma xü­su­siy­yə­ti ilə fərq­lə­nir.

Bu ya­xın­lar­da İra­qa ix­ra­cat hə­ya­ta ke­çi­ril­di­yi­ni de­yən Bi-MAX yet­ki­li­lə­ri­nin söz­lə­ri­nə gö­rə, ha­zır­da Pa­kis­tan, Li­vi­ya, Ve­ne­suela ki­mi öl­kə­lər­lə də al­ğı-sat­qı an­laş­ma­la­rı möv­cud­dur. Zi­re­hin ha­zır­ lan­ma­sın­da na­no tex­no­lo­gi­ya­la­rın tət­ bi­qi ilə alın­mış xü­su­si kom­po­zit ma­te­ rial­dan is­ti­fa­də olu­nur. Bir löv­hə­nin çə­ki­si 3.2 kq təş­kil edir. Dəs­tə dö­yüş­çü­

Türk şirkəti “Bell Helicopter”in Azərbaycan təmsilçisi oldu Dün­­ya aviasi­­ ya sə­­na­­ye­­si­­nin apa­­rı­­cı fir­­ma­­la­­rın­ ­dan olan “Bell He­­li­­cop­­ter” şir­­kə­ ­ti­­nin Azər­­bay­­can üz­­rə böl­­gə təm­­ sil­­çi­­li­­yi fəaliy­­yə­­tə baş­­la­­yıb.

“Bell H e ­­l i ­­c o p ­­t e r ” i n Azər­­bay­­can da da­­xil ol­­maq­­la, re­­ gion­­da təm­­sil­­çi­­li­­ yi mər­­kə­­zi ofi­­si Tür­­ki­­yə­­də yer­­lə­­şən “Elib­­ra Glo­­bal” şir­­kə­­ti­­nə hə­­va­­lə olu­­nub. “Elib­­ra Glo­­bal” böl­­gə­­də “Bell He­­li­­cop­­ter”in hər­­bi və mül­­ki məh­­sul­­la­­rı­­nın sa­­tı­­şı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­rə­­cək.

“Elib­­ra Glo­­bal” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən ilk də­­fə ola­­raq Azər­­bay­­can üçün ca­­ri ilin sent­­yabr ayın­­da Ba­­kı­­da ke­­çi­­ri­­lə­­cək ADEX-2014 bey­­nəl­­xalq mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sər­­gi­­sin­­də “Bell He­­li­­cop­­ter”in məh­­sul­­la­­rı­­nın Azər­­ bay­­can və di­­gər re­­gion öl­­kə­­lə­­ri üçün ta­­nı­­tı­­mı­­nın ke­­çi­­ril­­mə­­si plan­­laş­­ dı­­rı­­lır. n

10 AZERI DEFENCE

nün qa­rın və kü­rə­yi­ni qo­ru­yan löv­hə­lər ilə ya­na­şı qo­lun alt his­sə­sin­də, ci­yər­lə­ri gül­lə­dən qo­ru­maq üçün ki­çik löv­hə­lər da­xil­dir. Zi­reh ən ya­xın mə­sa­fə­dən atı­lan gül­lə­lə­ri sax­la­maq­la ya­na­şı, dö­yüş­çü­ nün gül­lə­nin ki­ne­tik ener­ji­si­nin tə­si­rin­ dən xə­sa­rət al­ma­sı­nı, yı­xıl­ma­sı­nı da ön­lə­yir. n

Azərbaycan Ordusunun yeni seçimi – “Xrizantema”

Azər­­bay­­can Ru­­si­­ya­­dan “Xri­­zan­­te­­ma” (NA­­TO ko­­du AT-15 “Sp­­rin­­ger”) tank əley­­hi­­nə özü­­ye­­ri­­yən ra­­ket komp­­leks­­lə­­ri alır. DSA-2014 hər­­bi sər­­gi­­si­­nə qa­­tıl­­mış “Ros­­tex­­no­­lo­­gi­­ya” şir­­kə­­tin­­dən AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­ na­­lı­­na ve­­ri­­lən mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin si­­fa­­ri­­şi­­nə “Xri­­zan­­te­­ma-S” sis­­tem­­lə­­ri da­­xil­­dir ki, bu da sə­­lə­­fin­­dən bir sı­­ra ge­­niş im­­kan­­la­­rı ilə fərq­­lə­­nir. “Xri­­zan­­te­­ma-S” dö­­yüş komp­­lek­­tin­­də la­­zer və ra­­diosiq­­na­­la ida­­rə olu­­nan 4 fərq­­li ra­­ket ti­­pi, ha­­be­­lə ax­­ta­­rış ra­­da­­rı və op­­tik ni­­şan­­gah yer alır.

BMP-3 dö­­yüş ma­­şın­­la­­rı­­nın şas­­si­­si üzə­­rin­­də yer­­ləş­­ mə­­si onun ma­­nevr im­­kan­­la­­rı­­nı da­­ha da ar­­tı­­rır. n

MÜDAFİƏ ÖLKƏ

iyul - avqust 2013 11

XƏBƏR BTR-4E1 da­­ha güc­­lü mü­­da­­fiə Qa­­tar Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si Türk ka­­ter­­lə­­ri­­ni seç­­di Qa­­tar Əmir­­li­­yi­­nin Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si Tür­­ki­­yə­­nin “ARES Ship­­yard” tər­­sa­­nə­­si ilə yük­­sək sü­­rət­­li sa­­hil təh­­lü­­kə­­siz­­lik ka­­te­­ri­­nin al­­ğı-sat­­qı­­sı­­na dair mü­­qa­­vi­­lə im­­za­­la­­yıb.

DİM­­DEX-2014 sər­­gi­­si­­nə im­­za­­lan­­mış mü­­ qa­­vi­­lə üz­­rə Qa­­ta­­ra 17 ədəd sü­­rət­­li ka­­te­­rin çat­­dı­­rıl­­ma­­sı nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Tür­­ki­­yə­­nin hər­­bi gə­­mi ix­­ra­­ca­­tın­­da ən bö­­yük mü­­qa­­vi­ ­lə­­si­­ni im­­za­­la­­dıq­­la­­rı­­nı de­­yən “ARES Ship­­ yard” şir­­kə­­ti­­nin sa­­hi­­bi Kə­­rim Ka­­la­­fa­­toğ­­lu­ ­nun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, mü­­qa­­vi­­lə çər­­çi­­və­­sin­­ də rəh­­bər­­lik et­­di­­yi şir­­kət Qa­­tar Mü­­ha­­fi­­zə­ ­si­­nə ha­­mı­­sı kom­­po­­zit göv­­də­­li ol­­maq­­la, 5 ədəd 23 metr­­lik (ARES 75 “Her­­cu­­les” - 52 ton/sü­­rə­­ti 52 mil), 10 ədəd 33 metr­­lik (ARES 110 “Her­­cu­­les” – 117 ton/sü­­rə­­ti 47 mil) və 2 ədəd 46 metr­­lik (ARES 150 “Her­­cu­­les” – 245 ton/sü­­rə­­ti 40 mil) çox­­ funk­­si­­ya­­lı ka­­ter in­­şa edə­­cək. n

Uk­­ray­­na­­nın Xar­­kov Ma­­şın­­qa­­yır­­ma və Konst­­ruk­­tor Bü­­ro­­su BTR-4 zi­­reh­­li trans­­ port­­yor­­la­­rı­­nın güc­­lən­­di­­ril­­miş mü­­da­­fiəyə ma­­lik BTR-4E1 in­­dek­­si ve­­ril­­miş ye­­ni va­­rian­­tı­­nın se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­yıb. 8x8 tə­­kər for­­mu­­lu­­na ma­­lik zi­­reh­­li ma­­ şın­­lar ailə­­si­­nin ye­­ni nü­­mu­­nə­­si olan BTR-4E1 üçün ha­­zır­­lan­­mış xü­­su­­si as­­ma zi­­reh dəs­­ti eki­­pa­­jın və de­­san­­tın mü­­da­­fiəsi­­ni əhə­­miy­­yət­­li də­­rə­­cə­­də yük­­səlt­­mə­­yə im­­ kan ve­­rir. Zi­­reh əmə­­liy­­yat tə­­ləb­­lə­­ri­­nə uy­­ğun ola­­raq, çöl şə­­raitin­­də heç bir əla­­və tex­­no­­lo­­gi­­ya tə­­ləb edil­­mə­­dən he­­yət tə­­rə­­fin­­dən qu­­ru­­la və ya sö­­kü­­lə bi­­lər. Ye­­ni ma­­şın am­­fi­­bi­­ya xü­­su­­siy­­yə­­ti­­nə və mo­­dul­­yar konst­­ruk­­si­­ya­­ya ma­­lik­­dir. n

RO­­KET­­SAN-ın “Miz­­raq” və SOM-u is­­ti­­fa­­də­­yə ha­­zır Tür­­ki­­yə­­nin RO­­KET­­SAN şir­­kə­­ti “Miz­­ raq-U”, “Miz­­raq-O” tank əley­­hi­­nə ra­­ket sis­­tem­­lə­­rin­­də və SOM ra­­ke­­tin­­də se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sal mər­­hə­­lə­­si­­nə baş­­la­­yır. Bu ba­­rə­­də AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­na­­lı­­na mə­­lu­­mat ve­­ rən RO­­KET­­SAN baş di­­rek­­to­­ru­­nun müavi­ ­ni Ya­­vuz Aka­­nın söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ar­­tıq “Miz­­raq-U” uzun mən­­zil­­li tank əley­­hi­­nə ra­­ke­­tin la­­zer baş­­lıq­­lı ver­­si­­ya­­sı­­nın test­­lə­­ri ta­­ma­­mi­­lə ba­­şa ça­­tıb və məh­­su­­lun ilk par­­ti­­ya­­sı si­­fa­­ri­­şə uy­­ğun ola­­raq, ya­­xın ikiüç ay için­­də Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nə çat­­dı­­rı­­la­­caq. İnf­­ra­­qır­­mı­­zı baş­­lıq­­lı “Miz­­ raq-U” ra­­ke­­ti­­nin isə üzə­­rin­­də iş­­lər da­­vam edir və bu ra­­ket­­lər gə­­lən il or­­du­­ya təh­­vil ve­­ri­­lə­­cək. Or­­ta mən­­zil­­li “Miz­­raq-O” ra­­ke­ ­ti ilə bağ­­lı iş­­lər bu il bi­­ti­­ri­­lə­­cək və gə­­lən il­­dən se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­na­­caq.

SOM la­­yi­­hə­­si­­nin möv­­cud du­­ru­­mu ba­­rə­­də da­­nı­­şan Y. Aka qeyd edib ki, möv­­cud mü­­qa­­vi­­lə çər­­çi­­və­­sin­­də ilk ra­­ ket­­lər ya­­xın vaxt­­lar­­da Tür­­ki­­yə Ha­­va Qüv­ ­və­­lə­­ri­­nə təh­­vil ve­­ri­­lə­­cək. Ha­­zır­­da ra­­ke­­tə da­­ta link sis­­te­­mi, ha­­be­­lə at­­dıq­­dan son­­ra pi­­lot tə­­rə­­fin­­dən ra­­ke­­tin hə­­rə­­kət is­­ti­­qa­­ mə­­ti­­nin də­­yiş­­di­­ril­­mə­­si və s. ki­­mi im­­kan­

12 AZERI DEFENCE

l­a­­rın qa­­zan­­dı­­rıl­­ma­­sı üzə­­rin­­də iş­­lər da­­ vam et­­di­­ri­­lir. Bu­­nun­­la bə­­ra­­bər SOM üçün nü­­fu­­ze­­di­­ci dö­­yüş baş­­lı­­ğı və ye­­ni ara­­yı­­cı baş­­lıq­­lar ha­­zır­­la­­nır: “SOM-un atış mən­­zi­­li 200 km-dən çox­­dur. Gə­­lə­­cək­­də bu mə­­sa­­fə­­nin da­­ha da ar­­tı­­rıl­­ma­­sı nə­­zər­ ­də tu­­tu­­lur. SOM atıl­­dıq­­dan son­­ra pi­­lot ra­­ke­­tin hə­­rə­­kət tra­­yek­­to­­ri­­ya­­sı­­nı ida­­rə

edə bi­­lə­­cək”.

RO­­KET­­SAN nü­­ma­­yən­­də­­si­­nin söz­­lə­­ri­­ nə gö­­rə, Azər­­bay­­can Hər­­bi Ha­­va Qüv­­və­­ lə­­rin­­dən də SOM-a ma­­raq ifa­­də olu­­nub.

Bu ra­­ket ida­­rəet­­mə pa­­ne­­li də­­yiş­­di­­ril­­miş, kom­­pü­­ter­­ləş­­di­­ril­­miş keç­­miş so­­vet is­­teh­­ sa­­lı olan təy­­ya­­rə­­lə­­rə də in­­teq­­ra­­si­­ya olu­­na bi­­lə­­cək. n

MÜDAFİƏ MÜDAFİƏ SƏNAYESİ

Rə­­şad Sü­­ley­­ma­­nov

Azər­­bay­­can üçün priori­­tet re­­gion

Azər­­bay­­ca­­nın da iş­­ti­­ra­­kı ilə ap­­re­­lin 14-dən 17-dək Ma­­lay­­zi­­ya­­nın pay­­tax­­tı Kuala Lum­­pur şə­­hə­­rin­­də ke­­çi­­ril­­miş XIV Asi­­ya Mü­­da­­fiə Xid­­mət­­lə­­ri Sər­­gi və Konf­­ ran­­sı (DSA-2014) özü­­nün zən­­gin­­li­­yi ilə yad­­da qal­­dı. Ma­­lay­­zi­­ya­­nın mü­­da­­fiə na­­zi­­ri Hi­­şam­­mud­­din Tun Hü­­sey­­nin ha­­mi­­li­­yi al­­ tın­­da “Put­­ra World Tra­­de Cent­­re”də ke­­çi­ ­ri­­lən DSA-2014 sər­­gi­­si 60-dan ar­­tıq öl­­kə­ ­dən 1000-ə ya­­xın təş­­ki­­la­­tın və 33554 zi­­ ya­­rət­­çi­­nin iş­­ti­­ra­­kı ilə öz ta­­ri­­xin­­də re­­kor­­da im­­za at­­mış ol­­du. İyir­­mi sək­­kiz öl­­kə­­nin mil­­li pa­­vil­­yon­­la təm­­sil olun­­du­­ğu DSA-2014 sər­­gi­­si­­nə zi­­ ya­­rət­­çi qis­­min­­də isə 45 öl­­kə­­dən 344 rəs­ ­mi nü­­ma­­yən­­də he­­yə­­ti qa­­tı­­lıb. Dün­­ya­­nın ən bö­­yük mü­­da­­fiə sər­­gi­­lə­­rin­­dən olan DSA-da bu il post­­so­­vet re­­gionun­­dan Ru­­ si­­ya, Uk­­ray­­na, Be­­la­­rus və Azər­­bay­­can mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si təm­­sil olu­­nub­­lar.

Qeyd edək ki, növ­­bə­­ti DSA sər­­gi­­si­­nin 18-21 ap­­rel 2016-cı il ta­­rix­­lə­­rin­­də ke­­çi­­ril­ ­mə­­si nə­­zər­­də tu­­tu­­lur.

Sər­­gi komp­­lek­­si­­nin 5-ci pa­­vil­­yo­­nun­­ da, ABŞ və Pa­­kis­­tan mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si şir­­kət­­lə­­ri ilə bir­­gə yer alan Azər­­bay­­can Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi­­nin (MSN) sten­­di təd­­bi­­rin ilk gü­­nün­­dən eti­­ba­­rən çox say­­da xa­­ri­­ci hər­­bi şir­­kət­­lə­­rin nü­­ma­­ yən­­də­­lə­­ri, hərb­­çi­­lər və döv­­lət rəs­­mi­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən zi­­ya­­rət olu­­nub. Mü­­da­­fiə sə­­ na­­ye­­si na­­zi­­ri Ya­­vər Ca­­ma­­lo­­vun rəh­­bər­­li­­yi al­­tın­­da Azər­­bay­­can­­dan sər­­gi­­yə qa­­tı­­lan ge­­niş tər­­kib­­də nü­­ma­­yən­­də he­­yə­­ti tə­­rə­­ fin­­dən də müx­­tə­­lif xa­­ri­­ci öl­­kə­­lə­­rin stend­ ­lə­­ri zi­­ya­­rət olu­­nub, gö­­rüş­­lər ke­­çi­­ri­­lib.

Azər­­bay­­ca­­nın Ma­­lay­­zi­­ya­­da­­kı sə­­fi­­ri Qa­­ley Al­­lah­­ver­­di­­yev də sər­­gi müd­­də­­tin­­də Azər­­bay­­can nü­­ma­­yən­­də he­­yə­­ti ilə bir­­gə gö­­rüş­­lər­­də ya­­xın­­dan iş­­ti­­rak edib.

Azər­­bay­­ca­­nın Ma­­lay­­zi­­ya da da­­xil ol­­ maq­­la, Cə­­nu­­bi-Şər­­qi Asi­­ya re­­gionu­­nun mü­­da­­fiə ba­­za­­rı­­na xü­­su­­si diq­­qət ye­­tir­­ mə­­si elə DSA-2014 sər­­gi­­si­­nə çı­­xa­­rı­­lan məh­­sul çe­­şid­­lə­­ri­­nin zən­­gin­­li­­yin­­dən və sər­­gi müd­­də­­tin­­də ke­­çi­­ri­­lən gö­­rüş­­lər­­dən

də ay­­dın du­­yu­­lur­­du. MSN sten­­din­­də Azər­­bay­­ca­­nın mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si müəs­­si­ ­sə­­lə­­rin­­də is­­teh­­sal edil­­miş 132 ad­­da mə­­ lu­­mat əya­­ni şə­­kil­­də və ya bro­­şür şək­­lin­ ­də zi­­ya­­rət­­çi­­lə­­rə təq­­dim olu­­nub. Əya­­ni nü­­mu­­nə­­lə­­ri sər­­gi­­lə­­nən mə­­mu­­lat­­lar sı­­ra­­ sın­­da 14.5 mm çap­­lı “İs­­tiq­­lal” snay­­per tü­­fən­­gi­­nin tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­miş ver­­si­­ya­­sı olan “İs­­tiq­­lal-T”, 12.7 mm çap­­lı “Mü­­ba­­ riz”, 7.62 mm çap­­lı “Yal­­qu­­zaq” snay­­per tü­­fən­­gi, tank pu­­lem­­yo­­tu, UP-7.62 uni­­ ver­­sal pu­­lem­­yo­­tu, HP-7.62 hü­­cum pu­­ lem­­yo­­tu­­nun qı­­sa və uzun lü­­lə­­li iki fərq­­li mo­­de­­li, “Zə­­fər”, “Zə­­fər-K” və “İnam” ad­­ lı ta­­pan­­ça mo­­del­­lə­­ri, po­­li­­mer göv­­də­­li ta­­pan­­ça, 60 və 82 mm çap­­lı mi­­naatan­­lar, pi­­lot­­suz uçuş apa­­rat­­la­­rı­­nın ma­­ket­­lə­­ri, aviasi­­ya tə­­lim bom­­ba­­sı, op­­tik ci­­haz­­lar, müx­­tə­­lif çap­­lı sur­­sat­­lar, bə­­dən zi­­re­­hi, də­­bil­­qə, əleyh­­qaz və s. yer alıb. Vi­­deo ro­­lik­­də isə Azər­­bay­­can si­­lah­­la­­rı­­nın prak­ ­tik atış im­­kan­­la­­rı, ilk də­­fə ola­­raq MSNnin Ser­­bi­­ya ilə bir­­gə is­­teh­­sa­­lı­­na ha­­zır­­laş­

mart - aprel 2014 13

MÜDAFİƏ SƏNAYESİ ­dı­­ğı 40 mm çap­­lı ba­­ra­­ban­­lı qum­­ba­­ raata­­nın nü­­mu­­nə­­si­­nin Azər­­bay­­can­­da ke­­çi­­ri­­lən atış­­la­­rı, MSN tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­ lan­­mış “Gür­­zə” pat­­rul ma­­şı­­nı­­nın ASEL­­ SAN şir­­kə­­ti­­nin SARP dö­­yüş mo­­du­­lu ilə si­­lah­­lan­­dı­­rıl­­mış nü­­mu­­nə­­si­­nin test gö­­ rün­­tü­­lə­­ri nü­­ma­­yiş olu­­nub. Azər­­bay­­can pa­­vil­­yo­­nun­­da həm­­çi­­nin ca­­ri ilin sent­­ yabr ayın­­da Ba­­kı­­da ke­­çi­­ri­­lə­­cək ADEX2014 bey­­nəl­­xalq mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sər­­ gi­­si­­nin təq­­di­­ma­­tı ke­­çi­­ri­­lib. Sər­­gi­­də iş­­ti­­ rak edən xa­­ri­­ci şir­­kət­­lə­­rə ADEX-2014 sər­­gi­­si­­nin ta­­nı­­tım ma­­te­­rial­­la­­rı pay­­la­­nı­­ lıb.

Sər­­gi­­nin ge­­di­­şa­­tın­­da Azər­­bay­­can mü­­hən­­dis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış və di­­zayn edil­­miş, ha­­zır­­da Azər­­bay­­can Or­­ du­­su­­nun is­­ti­­fa­­də­­sin­­də yer alan və test­­ lə­­ri da­­vam edən snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri və əl pu­­lem­­yot­­la­­rı xü­­su­­si­­lə diq­­qət çə­­kib. Sər­­ gi­­də iş­­ti­­rak edən yer­­li və xa­­ri­­ci hərb­­çi­­lər bu si­­lah­­la­­rın tex­­ni­­ki-tak­­ti­­ki gös­­tə­­ri­­ci­­lə­­ri ilə ya­­xın­­dan ma­­raq­­lan­­maq­­la ya­­na­­şı, öz or­­du­­la­­rın­­da bu si­­lah­­la­­rı gör­­mək niy­­yə­­ tin­­də ol­­duq­­la­­rı­­nı bə­­yan edib­­lər.

Ma­­de in Azer­­baijan MSN mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­ l­an­­mış 14.5 mm çap­­lı “İs­­tiq­­lal” snay­­per tü­­fən­­gi ha­­zır­­da Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­ ­və­­lə­­ri­­nin is­­ti­­fa­­də­­sin­­də yer al­­maq­­la ya­­

14 AZERI DEFENCE

na­­şı cəb­­hə xət­­tin­­də Er­­mə­­nis­­tan Or­­du­­ su­­na qar­­şı, real dö­­yüş şərt­­lə­­rin­­də is­­ti­­fa­­ də olu­­nur. Dü­­zən­­lik sa­­hə­­lər­­də, is­­ti əra­­zi­ ­lər­­lə ya­­na­­şı yük­­sək dağ­­lıq böl­­gə­­lər­­də, sərt ha­­va şərt­­lə­­rin­­də özü­­nü doğ­­rult­­muş bu iri çap­­lı snay­­per tü­­fən­­gi­­nin ha­­zır­­da üzə­­rin­­də tək­­mil­­ləş­­dir­­mə iş­­lə­­ri da­­vam et­­di­­ri­­lən “İs­­tiq­­lal-T” ver­­si­­ya­­sı ha­­zır­­la­­nır. “İs­­tiq­­lal-T” möv­­cud ver­­si­­ya­­da­­kı­­lar­­dan öz çə­­ki­­si­­nin da­­ha yün­­gül ol­­ma­­sı, elə­­cə də xa­­ri­­ci di­­zayn­­da bə­­zi də­­yi­­şik­­lik­­lə­­ri ilə fərq­­lə­­nə­­cək. Apa­­rıl­­mış il­­kin tək­­mil­­ləş­­

dir­­mə­­lər­­də bu si­­la­­hın çə­­ki­­si 5 kq azal­­dı­ l­a­­raq 28 kq-a en­­di­­ri­­lib. Si­­la­­hın da­­vam­­lı­­ lı­­ğı da­­ha da ar­­tı­­rı­­lıb. “İs­­tiq­­lal” snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri ailə­­sin­­ dən 12.7 mm çap­­lı di­­gər nü­­mu­­nə isə Mil­­li Qəh­­rə­­man Mü­­ba­­riz İb­­ra­­hi­­mo­­vun adı­­nı da­­şı­­yır. Na­­zir­­lik rəs­­mi­­lə­­ri­­nin ver­­ dik­­lə­­ri mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, ar­­tıq “Mü­­ba­­riz” snay­­per tü­­fən­­gi­­nin atış test­­lə­­ri ye­­kun­­la­ ­şıb. Test­­lə­­rin nə­­ti­­cə­­lə­­ri nə­­zə­­rə alın­­maq­­ la, si­­lah da­­ha da tək­­mil­­ləş­­di­­ri­­lib və yük­­ sək nə­­ti­­cə­­lər əl­­də olu­­nub. Ha­­zır­­da “Mü­­

MÜDAFİƏ SƏNAYESİ

ba­­riz” tü­­fən­­gi­­nin da­­ha müasir op­­tik ni­­ şan­­gah­­la komp­­lekt­­ləş­­di­­ril­­mə­­si mə­­sə­­lə­­ si­­nə ba­­xı­­lır. “Mü­­ba­­riz”in ef­­fek­­tiv atış uzaq­­lı­­ğı 2000 metr­­dir. Ötən il ilk nü­­mu­­nə­­si təq­­dim olu­­nan “Yal­­qu­­zaq” ad­­lı snay­­per tü­­fən­­gin­­də isə 7.62x51 NA­­TO ka­­libr­­li pat­­ron­­la­­rın tət­­biq olu­­nur. Ha­­zır­­da Azər­­bay­­ca­­nın hər­­bi qu­­ rum­­la­­rı­­nın bi­­rin­­dən si­­fa­­riş alın­­mış bu tü­­fən­­gin döv­­lət sı­­naq­­la­­rı ya­­xın vaxt­­lar­­da Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi ilə bir­­lik­­də ke­­çi­­ri­­lə­­cək.

Snay­­per tü­­fən­­gi “bolt ac­­tion” (atış za­­

ma­­nı tək-tək dol­­du­­ru­­lur) prin­­si­­pi­­nə ma­­ lik­­dir. Mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri­­nin mü­­şa­­ vi­­ri Azad Məm­­mə­­do­­vun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, “Yal­­qu­­zaq” test­­lər­­də yük­­sək nə­­ti­­cə­­lər gös­­tə­­rib və snay­­per tü­­fən­­gi prak­­tik is­­ti­ ­fa­­də­­yə ha­­zır­­dır. Tü­­fən­­gin üzə­­rin­­də­­ki pic­ ­ca­­ti­­ni rel­­si ona müx­­tə­­lif op­­tik ci­­haz­­la­­rı əla­­və et­­mə­­yə im­­kan ve­­rir. Sər­­gi­­də nü­­ ma­­yiş olu­­nan tü­­fəng yer­­li is­­teh­­sal olu­­ nan op­­tik ni­­şan­­gah­­la komp­­lekt­­ləş­­di­­ri­­lib.

Si­­lah qun­­da­­ğı atı­­cı­­nın ana­­to­­mi­­ya­­sı­­na uy­­ğun (qol və ya­­naq) tən­­zim­­lə­­nə bi­­lir.

“Yal­­qu­­zaq”ın ef­­fek­­tiv atış uzaq­­lı­­ğı 1000 metr­­dir.

Sər­­gi­­də nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­­lən HP-7.62 hü­­cum pu­­lem­­yo­­tu Azər­­bay­­can si­­lah mü­­hən­­dis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən 2012-ci il­­də ha­­zır­­la­­nıb. Di­­zayn və im­­kan­­la­­rı­­na gö­­rə ha­­zır­­da post­­so­­vet or­­du­­la­­rı­­nın ar­­se­­na­­lın­ ­da yer alan PK pu­­lem­­yot­­la­­rın­­dan əhə­­ miy­­yət­­li şə­­kil­­də fərq­­lə­­nən HP-7.62-nin test­­lə­­ri da­­vam et­­di­­ri­­lir. Bu pu­­lem­­yot öz çə­­ki­­si­­nə gö­­rə, “FN Hers­­tal” şir­­kə­­ti­­nin 2013-cü ilin son­­la­­rın­­da nü­­ma­­yiş et­­dir­­di­ ­yi “FN Mi­­ni­­mi Mk.3” mo­­de­­lin­­dən həm çə­­ki, həm də uni­­ver­­sal­­lı­­ğı­­na gö­­rə açıqaş­­kar rə­­qa­­bət edə bi­­lə­­cək şə­­kil­­də­­dir.

Pu­­lem­­yot ba­­rə­­də mə­­lu­­mat ve­­rən A. Məm­­mə­­do­­vun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, HP ha­­zır­ ­la­­nar­­kən PK pu­­lem­­yot­­la­­rı­­nın üzə­­rin­­də cid­­di də­­yi­­şik­­lik­­lər apa­­rı­­lıb. Pu­­lem­­yo­­tun qun­­da­­ğı, qə­­bu­­le­­di­­ci­­si, lü­­lə­­si də­­yiş­­di­­ri­­ lib. Əl qun­­da­­ğı, ter­­mo mü­­da­­fiə əla­­və olu­­nub. Si­­lah pic­­ca­­ti­­ni rel­­si ilə təc­­hiz olu­­nub ki, bu da onun üzə­­ri­­nə op­­tik ni­­ şan­­gah, la­­zer və fə­­nər ki­­mi müx­­tə­­lif ak­­ se­­suar­­la­­rı əla­­və et­­mə­­yə im­­kan ve­­rir. Bu pu­­lem­­yot üçün xü­­su­­si ola­­raq la­­yi­­hə­­lən­­ di­­ril­­miş pat­­ron qu­­tu­­su pu­­lem­­yot va­­si­­tə­ ­si ilə ayaq üs­­tün­­də ra­­hat atəş aç­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir. Pu­­lem­­yo­­tun ye­­ni qun­­da­­ğı və əl qun­­da­­ğı atı­­cı­­nın bə­­dən öl­­çü­­sü­­nə uy­­ğun tən­­zim­­lə­­nir. Çə­­ki ba­­xı­­mın­­dan PK pu­­lem­­yot­­la­­rın­­dan nis­­bə­­tən ağır ol­­ma­­sı­ ­na bax­­ma­­ya­­raq HP öz sin­­fin­­də­­ki xa­­ri­­ci ana­­loq­­la­­rın­­dan yün­­gül­­dür. HP-nin DSA2014 sər­­gi­­sin­­də təq­­dim olu­­nan ikin­­ci ver­­si­­ya­­sı isə yal­­nız lü­­lə­­si­­nin uzun­­lu­­ğu ilə fərq­­lə­­nir.

MSN-nin Tür­­ki­­yə­­nin Tİ­­SAŞ şir­­kə­­ti ilə is­­teh­­sa­­lı­­nı müş­­tə­­rək hə­­ya­­ta ke­­çir­­di­­yi – “İnam”, “Zə­­fər” və “Zə­­fər-K” ta­­pan­­ça mo­­del­­lə­­ri­­nin si­­fa­­riş­­çi­­lə­­rə çat­­dı­­rıl­­ma­­sı qra­­fik üz­­rə hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. MSN yet­­ki­­li­­ lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ha­­zır­­da Azər­­bay­­ can tə­­rə­­fi­­nin is­­teh­­sal­­da pa­­yı 40%-ə ya­­ xın­­dır. Ya­­xın pers­­pek­­tiv­­də Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin ta­­bel si­­la­­hı ola­­raq qə­­bu­­lu göz­­lə­­ni­­lən bu ta­­pan­­ça­­la­­ra ca­­ri il­­də göv­­də­­si po­­li­­mer­­dən ha­­zır­­la­­nan da­­ ha bir mo­­del əla­­və olu­­nub. Güc st­­ruk­­ tur­­la­­rı üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan bu po­­li­­mer göv­­də­­li ta­­pan­­ça sə­­ləf­­lə­­rin­­dən çə­­ki­­si­­nin nis­­bə­­tən yün­­gül ol­­ma­­sı ilə se­­çi­­lir.

MSN sər­­gi­­lə­­di­­yi RPQ-7V2 əl qum­­ba­­ raatan­­la­­rı ar­­tıq bir ne­­çə il­­dir Azər­­bay­­can Or­­du­­su­­nun is­­ti­­fa­­də­­sin­­də yer alır. Ru­­si­­ya, Uk­­ray­­na və Ru­­mı­­ni­­ya is­­teh­­sa­­lı olan ana­ ­loq­­la­­rın­­dan atış öm­­rü­­nün uzun­­lu­­ğu ilə fərq­­lə­­nən bu qum­­ba­­raatan­­lar üçün MSN ca­­ri il­­də dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın da is­­ teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­ma­­ğı plan­­laş­­dı­­rı­­lır. Ya­­xın vaxt­­lar­­da is­­ti­­fa­­də­­yə ve­­ril­­mə­­si plan­­laş­­dı­­ rı­­lan müəs­­si­­sə­­də RPQ-7 əl qum­­ba­­ raatan­­la­­rı üçün 4 növ dö­­yüş sur­­sa­­tı­­nın is­­teh­­sa­­lı hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lə­­cək.

mart - aprel 2014 15

MÜDAFİƏ SƏNAYESİ Azər­­bay­­can-Ma­­lay­­zi­­ya hər­­bi əmək­­daş­­lı­­ğın­­da ilk ad­­dım Əv­­vəl­­ki il­­lər­­də zi­­ya­­rət­­çi sə­­viy­­yə­­sin­­də he­­yət­­lə­­rin iş­­ti­­rak et­­mə­­si­­nə bax­­ma­­ya­­raq, bu də­­fə­­ki DSA bey­­nəl­­xalq mü­­da­­fiə sər­­ gi­­si Azər­­bay­­can və Ma­­lay­­zi­­ya hər­­bi əmək­­daş­­lı­­ğın­­da ilk və mü­­hüm ad­­dım he­­sab olu­­na bi­­lər. Sər­­gi çər­­çi­­və­­sin­­də mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri Ya­­vər Ca­­ma­­lo­­ vun Ma­­lay­­zi­­ya­­nın mü­­da­­fiə na­­zi­­ri Hi­­şam­ ­mud­­din Tun Hü­­seyn və onun müavi­­ni Ab­­dul Ra­­him Ba­­kel ilə ke­­çir­­di­­yi gö­­rüş­­ lər­­də iki öl­­kə ara­­sın­­da mü­­da­­fiə və mü­­ da­­fiə sə­­na­­ye­­si sa­­hə­­lə­­rin­­də əmək­­daş­­lı­­ ğın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı ba­­rə­­də ge­­niş fi­­kir mü­­ ba­­di­­lə­­lə­­ri apa­­rı­­lıb. Ma­­lay­­zi­­ya­­nın mü­­da­­ fiə na­­zi­­ri Azər­­bay­­can­­da ke­­çi­­ri­­lə­­cək hər­­bi sər­­gi­­yə də­­vət olu­­nub.

Gö­­rüş­­lər­­də Azər­­bay­­can və Ma­­lay­­zi­­ya ara­­sın­­da mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sek­­to­­run­­da əmək­­daş­­lıq üçün iki öl­­kə­­nin mü­­va­­fiq qu­­rum­­la­­rı­­nın nü­­ma­­yən­­də­­lə­­rin­­dən iba­­ rət iş­­çi qrup­­la­­rı­­nın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı, qar­­şı­­lıq­­lı sə­­fər­­lə­­rin və təc­­rü­­bə mü­­ba­­di­­lə­­si­­nin təş­ ­ki­­li sa­­hə­­sin­­də ra­­zı­­lı­­ğa gə­­li­­nib. Na­­zir­­lər iki öl­­kə ara­­sın­­da si­­ya­­si mü­­na­­si­­bət­­lə­­rin yük­­sək sə­­viy­­yə­­də ol­­du­­ğu­­nu, hər­­bi sa­­hə­ ­də əmək­­daş­­lıq üçün po­­ten­­sialın möv­­ cud ol­­du­­ğu­­nu vur­­ğu­­la­­yıb­­lar. MSN sten­­ di­­ni zi­­ya­­rət edən Ab­­dul Ra­­him Ba­­ke­­lə xa­­ti­­rə hə­­diy­­yə­­si təq­­dim olu­­nub. həm­­çi­­ nin Azər­­bay­­can müəs­­sis­­lə­­rin­­də is­­teh­­sal olun­­muş çox­­say­­lı məh­­sul­­lar ba­­rə­­də ge­­ niş mə­­lu­­mat ve­­ri­­lib.

Qar­­şı­­lıq­­lı zi­­ya­­rət­­lər DSA-2014 sər­­gi­­si qar­­şı­­lıq­­lı zi­­ya­­rət­­lər ba­­xı­­mın­­dan da zən­­gin olub. Tür­­ki­­yə­­nin mil­­li mü­­da­­fiə na­­zi­­ri­­nin müavi­­ni Ha­­san

16 AZERI DEFENCE

Ka­­mal Yar­­dım­­çı, Əm­­niy­­yət Baş İda­­rə­­si­­ nin rəisi Meh­­met Kı­­lınc­­lar, Tailand, Qa­­ tar, Səudiy­­yə Ərə­­bis­­ta­­nı, Laos və s. öl­­kə­ ­lə­­rin or­­du rəs­­mi­­lə­­ri Azər­­bay­­can sten­­di­­ nə baş çə­­kə­­rək sər­­gi­­lə­­nən məh­­sul­­lar­­la ta­­nış olub, mü­­za­­ki­­rə­­lər apa­­rıb­­lar. Mü­­da­ ­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri Ya­­vər Ca­­ma­­lov Pa­­kis­­ ta­­nın GİDS kor­­po­­ra­­si­­ya­­sı­­nın rəh­­bə­­ri Zü­­ beyr İq­­bal Ma­­lik, ABŞ-ın “Har­­ris”, Fran­­ sa­­nın THA­­LES, İta­­li­­ya­­nın MB­­DA, “Se­­lex”, Ru­­si­­ya­­nın “Ro­­sob­­ro­­neks­­port”, “Ros­­tex­­ no­­lo­­gi­­ya” şir­­kət­­lə­­ri­­nin stend­­lə­­ri­­ni gə­­zə­­ rək ye­­ni məh­­sul­­lar­­la ma­­raq­­la­­nıb. Adı­­çə­ ­ki­­lən şir­­kət­­lər­­lə əmək­­daş­­lıq im­­kan­­la­­rı ge­­niş mü­­za­­ki­­rə olu­­nub. Sin­­qa­­pur və Ma­­lay­­zi­­ya­­nın bir ne­­çə şir­­kə­­ti ilə Azər­­ bay­­can MSN-nin is­­teh­­sa­­lı olan məh­­sul­­ la­­rın re­­gion­­da mar­­ke­­tin­­qi­­nin təş­­ki­­li ra­­zı­ ­laş­­dı­­rı­­lıb. Sər­­gi­­nin ikin­­ci gü­­nü na­­zir Y. Ca­­ma­­lov Tür­­ki­­yə mil­­li pa­­vil­­yo­­nu­­na baş çə­­kə­­rək bu­­ra­­da FNSS, TAİ, RO­­KET­­SAN, HA­­VEL­­SAN və MKE ki­­mi şir­­kət­­lə­­rin rəh­­

bər­­li­­yi ilə gö­­rüş­­lər ke­­çi­­rib, on­­la­­rın məh­­ sul­­la­­rı ilə ta­­nış olub. RO­­KET­­SAN şir­­kə­­ti­­ nin sten­­din­­də Azər­­bay­­ca­­nın mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri­­nə “Miz­­raq-U” və “Miz­­ raq-O” tank əley­­hi­­nə ra­­ket­­lər, SOM qa­­ nad­­lı ra­­ke­­ti və bu şir­­kə­­tin üzə­­rin­­də iş­­lə­­ di­­yi di­­gər la­­yi­­hə­­lər ba­­rə­­də de­­tal­­lı mə­­lu­ ­mat ve­­ri­­lib. TAİ şir­­kə­­tin­­də isə na­­zir T-129 ATAK hü­­cum he­­li­­kop­­te­­ri, “An­­ka” pi­­lot­­ suz uçuş apa­­ra­­tı və “Hür­­kuş” tə­­lim təy­­ ya­­rə­­si la­­yi­­hə­­lə­­rin­­də son du­­rum­­la bağ­­lı mə­­lu­­mat­­lan­­dı­­rı­­lıb. MKE şir­­kə­­ti­­nin di­­rek­ ­to­­ru İz­­zət Ar­­tunc­­la ke­­çi­­ri­­lən gö­­rüş­­də MSN-MKE möv­­cud la­­yi­­hə­­lə­­ri nə­­zər­­dən ke­­çi­­ri­­lib. Na­­zir Y. Ca­­ma­­lov ya­­xın vaxt­­lar­ ­da MKE ilə im­­za­­lan­­mış mü­­qa­­vi­­lə üz­­rə MP-5 tip­­li ta­­pan­­ça pu­­lem­­yot­­la­­rın is­­teh­­ sa­­lı­­na baş­­la­­na­­ca­­ğı­­nı vur­­ğu­­la­­yıb. Tür­­ki­­yə və Azər­­bay­­can mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si ara­­sın­ ­da də­­rin bağ­­la­­rın ol­­du­­ğu­­nu de­­yən na­­zir ya­­xın pers­­pek­­tiv­­də bir­­gə la­­yi­­hə­­lə­­rin sa­­ yı­­nın ar­­ta­­ca­­ğı­­na ümid et­­di­­yi­­ni bil­­di­­rib.

MÜDAFİƏ SƏNAYESİ

Na­­zir də­­yər­­lən­­dir­­di və priori­­tet­­lə­­ri açıq­­la­­dı DSA-2014 sər­­gi­­si­­nin əhə­­miy­­yə­­ti­­ni AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­na­­lı üçün də­­yər­­lən­­ di­­rən mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri Ya­­vər Ca­­ ma­­lov qeyd edib ki, Ma­­lay­­zi­­ya­­nın da yer­­ləş­­di­­yi Cə­­nu­­bi-Şər­­qi Asi­­ya re­­gionu Azər­­bay­­can mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nin diq­­qət mər­­kə­­zin­­də olan ba­­zar­­lar­­dan­­dır. MSN öz məh­­sul­­la­­rı­­nı bu ba­­zar­­la­­ra çı­­xar­­maq­­la ya­­na­­şı re­­gionun mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sek­­ to­­run­­da da fəaliy­­yət gös­­tə­­rən şir­­kət­­lər­­lə ya­­xın­­dan əmək­­daş­­lıq et­­mə­­yi plan­­laş­­dı­­ rır. Sər­­gi çər­­çi­­və­­sin­­də ke­­çi­­ri­­lən gö­­rüş­­lər­ ­də bu mə­­sə­­lə­­lər ət­­ra­­fın­­da mü­­za­­ki­­rə­­lər apa­­rı­­lıb. İs­­veç­­rə şir­­kət­­lə­­rin­­dən bi­­ri ilə op­­tik ci­­haz­­la­­rın Azər­­bay­­can­­da sı­­naq­­la­­rı­ ­nın ke­­çi­­ril­­mə­­si və is­­teh­­sa­­lı, Ma­­lay­­zi­­ya və Sin­­qa­­pu­­run bir ne­­çə şir­­kə­­ti ilə Azər­­bay­ ­can məh­­sul­­la­­rı­­nın Cə­­nu­­bi-Şər­­qi Asi­­ya ba­­za­­rın­­da mar­­ke­­tin­­qi­­nin təş­­ki­­li və sa­­tı­­şı

üçün an­­laş­­ma­­lar əl­­də olu­­nub.

Sent­­yabr ayın­­da Ba­­kı­­da ke­­çi­­ri­­lə­­cək ADEX-2014 bey­­nəl­­xalq mü­­da­­fiə sə­­na­­ ye­­si sər­­gi­­si­­nə ha­­zır­­lıq­­lar ba­­rə­­də mə­­lu­­ mat ve­­rən na­­zir Y. Ca­­ma­­lo­­vun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, bu gü­­nə­­dək 21 öl­­kə­­dən 100-dən ar­­tıq şir­­kət ADEX sər­­gi­­sin­­də iş­­ti­­ra­­kı­­nı təs­­diq­­lə­­yib: “Bu gün MSN-nin müəs­­si­­ sə­­lə­­rin­­də 900-dən ar­­tıq çe­­şid­­də mü­­da­­ fiə tə­­yi­­nat­­lı mə­­mu­­lat is­­teh­­sal edi­­lir. On­­ la­­rın ha­­mı­­sı­­nı bey­­nəl­­xalq sər­­gi­­lə­­rə apar­ ­maq müm­­kün de­­yil. Xa­­tır­­la­­yır­­sı­­nız­­sa, 2009-cu il­­də İs­­tan­­bul­­da ke­­çi­­ri­­lən sər­­gi­­ də 27 ad­­da məh­­sul nü­­ma­­yiş et­­dir­­miş­­ dik. İn­­di Ma­­lay­­zi­­ya­­ya 132 ad­­da məh­­sul çı­­xar­­dıq. İl­­bəil məh­­sul çe­­şid­­lə­­ri­­miz ar­­tır.

Azər­­bay­­can­­da ke­­çi­­ri­­lə­­cək sər­­gi­­də da­­ha fərq­­li, xa­­ri­­ci sər­­gi­­lə­­rə çı­­xar­­ma­­dı­­ğı­­mız si­­ lah və dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­mı­­zı, müx­­tə­­lif mü­­hən­­dis tex­­ni­­ka­­la­­rı­­nı, kəş­­fiy­­yat va­­si­­tə­ ­lə­­ri­­ni, qo­­ru­­yu­­cu va­­si­­tə­­lər, müx­­tə­­lif aviasi­­ya bom­­ba­­la­­rı­­nı nü­­ma­­yiş et­­di­­rə­­cə­­ yik. Ha­­zır­­da sər­­gi­­yə ha­­zır­­lıq­­la bağ­­lı bi­­

zim müəs­­si­­sə­­lər­­də cid­­di iş­­lər apa­­rı­­lır.

Mə­­sə­­lən, bu gün biz­­də 50, 100, 250 və 500 kq çə­­ki­­də aviabom­­ba­­lar var. Ey­­ni za­­man­­da “Ford” ma­­şı­­nı­­nın şas­­si­­si üzə­­ rin­­də mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri­­miz tə­­rə­­fin­­dən 107 mm çap­­lı reak­­tiv atəş sis­­te­­mi ha­­zır­­la­­nıb.

Atış mə­­sa­­fə­­si 11 km təş­­kil edən bu qur­ ­ğu­­nu ilk də­­fə ADEX-2014 sər­­gi­­sin­­də nü­­ma­­yiş et­­di­­rə­­cə­­yik. Ya­­xın vaxt­­lar­­da po­­ li­­qon­­da o ma­­şı­­nın sı­­naq­­la­­rı ke­­çi­­ri­­lə­­cək.

Bu qur­­ğu­­nun bü­­tün atəş ida­­rəet­­mə­­si ma­­şı­­nın ka­­bi­­nə­­sin­­dən hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir”.

Ca­­ri il üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan la­­yi­­hə­­ lər­­dən da­­nı­­şan na­­zir bil­­di­­rib ki, ya­­xın vaxt­­lar­­da Ser­­bi­­ya­­nın bir şir­­kə­­ti ilə Azər­­ bay­­can­­da 40 mm çap­­lı ba­­ra­­ban­­lı qum­­ ba­­raatan­­la­­rın və on­­la­­rın sur­­sat­­la­­rı­­nın se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­na­­caq. Si­­la­­hın nü­­mu­­nə­­lə­­ri ha­­zır­­la­­na­­raq test­­lər­­dən ke­­ çi­­ri­­lib. Ümu­­mi­­lik­­də ca­­ri il­­də 7-8 za­­vo­­ dun işə sa­­lın­­ma­­sı plan­­laş­­dı­­rı­­lır. Bu­­ra müx­­tə­­lif dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın, si­­lah­­la­­rın və di­­gər mə­­mu­­lat­­la­­rın is­­teh­­sa­­lı da­­xil­­dir: “Bu za­­vod­­la­­rın bi­­rin­­də 85 mm-dən 155 mm-dək müx­­tə­­lif ka­­libr­­də tank və ar­­til­­ le­­ri­­ya mər­­mi­­lə­­ri­­nin se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı hə­­ ya­­ta ke­­çi­­ri­­lə­­cək. Han­­sı ki or­­du­­mu­­zun bu mər­­mi­­lə­­rə bö­­yük eh­­ti­­ya­­cı var. Bun­­dan əla­­və RPQ-7 qum­­ba­­raatan­­la­­rı­­nın dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı za­­vo­­du işə ça­­lı­­na­­caq. Bu­­ra­­da qum­­ba­­raatan­­lar üçün 4 növ sur­­sat is­­teh­­sal olu­­na­­caq. Ha­­be­­lə, 5.45 mm-dən 30 mm-dək bü­­tün növ si­­lah­­lar üçün lü­­lə­­lə­­rin is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­ ya­­ca­­ğıq. Ar­­tıq bu tex­­no­­lo­­gi­­ya­­nı da Ser­­ bi­­ya­­dan al­­mı­­şıq. Qeyd edim ki, ha­­zır­­da lü­­lə is­­teh­­sa­­lı tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı çox az öl­­kə­­ də var. Ya­­xın vaxt­­lar­­da həm­­çi­­nin, Tür­­ki­­ yə­­nin MKE şir­­kə­­ti­­nin li­­sen­­zi­­ya­­sı ilə MP-5 ta­­pan­­ça pu­­lem­­yo­­tun is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­ ya­­ca­­ğıq”. AD

mart - aprel 2014 17

XƏBƏR Tür­­ki­­yə SSM-ə ye­­ni rəh­­bər tə­­yin olun­­du

Tür­­ki­­yə Mil­­li Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Ka­­tib­­li­­yi­­nə (SSM) ye­­ni rəh­­bər tə­­yin olu­­nub. Ap­­re­­lin 12-də im­­za­­la­­nan qə­­rar­­la “Türk Ha­­va Yol­­la­­rı Tek­­nik A.Ş.” şir­­kə­­ti­­nin baş di­­ rek­­to­­ru pro­­fes­­sor, dok­­tor İs­­ma­­yıl Də­­mir mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si ka­­ti­­bi tə­­yin edi­­lib. İ. Də­­mir 1960-cı il­­də Ela­­zığ­­da ana­­dan olub. Tür­­ki­­yə və ABŞ-da ali təh­­sil alıb və 1992-ci il­­dən 2003-cü ilə­­dək Səudiy­­yə Ərə­­bis­­ta­­nı, ABŞ və Ka­­na­­da­­nın müx­­tə­­lif uni­­ver­­si­­tet­­lə­­ri və araş­­dır­­ma qu­­rum­­la­­rın­­da ça­­lı­­şıb.

O, mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si ka­­ti­­bi pos­­tun­­ da mart ayın­­da bu və­­zi­­fə­­dən ay­­rıl­­ mış Mu­­rad Ba­­ya­­rı əvəz edib. n

Tur­­kish Ar­­med For­­ces-2014 ki­­ta­­bı ya­­yım­­lan­­dı Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin Baş Qə­­ rar­­ga­­hı üçün 1995-ci il­­dən baş­­la­­ya­­raq, hər 3-4 il­­dən bir ha­­zır­­la­­nan TÜRK Sİ­­ LAH­­LI QÜV­­VƏ­­LƏ­­Rİ / TUR­­KISH AR­­MED FOR­­CES pres­­tij ki­­ta­­bı­­nın be­­şin­­ci­­si ye­­ni­­ lən­­mək­­lə nəşr olu­­nub. Türk və in­­gi­­lis di­­lin­­də mə­­qa­­lə­­lə­­rin yer al­­dı­­ğı ki­­tab Türk Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri və Mü­­da­­fiə Kon­­sep­­si­­ ya­­sı, Qu­­ru Qüv­­və­­lə­­ri Ko­­man­­dan­­lı­­ğı, Ha­­ va Qüv­­və­­lə­­ri Ko­­man­­dan­­lı­­ğı, Də­­niz Qüv­ ­və­­lə­­ri Ko­­man­­dan­­lı­­ğı, Jan­­dar­­ma Baş Ko­­ man­­dan­­lı­­ğı, Sa­­hil Təh­­lü­­kə­­siz­­lik Ko­­man­ ­dan­­lı­­ğı, Xü­­su­­si Qüv­­və­­lər və Türk Si­­lah­­lı

Qüv­­və­­lə­­ri­­nin dün­­ya­­da sül­­hün tə­­min olun­­ma­­sın­­da ro­­lu böl­­mə­­lə­­rin­­dən iba­­ rət­­dir.

Ki­­tab “Mönch Tür­­ki­­ye Ya­­yın­­cı­­lık” şir­­ kə­­ti­­nə da­­xil olan “Sa­­vun­­ma və Ha­­va­­cı­­ lık” jur­­na­­lı tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­la­­nıb. 480 sə­­hi­­fə­­dən iba­­rət ki­­tab 695 fo­­to və qra­­ fik­­dən iba­­rət­­dir.

1987-ci il­­dən gü­­nü­­mü­­zə uğur­­la ya­­ yım­­la­­nan “Sa­­vun­­ma və Ha­­va­­cı­­lık jur­­na­­lı bey­­nəl­­xalq sə­­viy­­yə­­də mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­ sin­­də­­ki in­­ki­­şa­­fı və fəaliy­­yət­­lə­­ri oxu­­cu­­la­­ ra çat­­dı­­rır. n

“Anka”nın imkanları artırılır Tür­­ki­­yə­­nin TAI şir­­kə­­ti “An­­ka” pi­­lot­­suz uçuş apa­­ra­­tı­­nın ha­­va­­da qal­­ma müd­­də­­ti­­ nin ar­­tı­­rıl­­ma­­sı və uçuş ta­­va­­nı­­nın yük­­səl­­ dil­­mə­­si is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də iş­­lər apa­­rır. Bu ba­­ rə­­də AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­na­­lı­­na mə­­lu­­mat ve­­rən TAI şir­­kə­­ti­­nin İda­­rə He­­yə­­ti­­nin səd­­ri Yal­­çın Ka­­ya­­nın söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, uçuş ta­­va­­ nı 30 min fu­­ta çat­­dı­­rıl­­mış PUA-nın 24 saat ha­­va­­da qal­­ma­­sı tə­­min olu­­nur. Ey­­ni za­­man­­da “Blok B” kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­sı çər­­çi­­ və­­sin­­də “An­­ka”ya SAR/ISAR/GM­­TI ra­­da­­ rı­­nın in­­teq­­ra­­si­­ya­­sı, peyk­­dən ida­­rə edil­­mə­­si iş­­lə­­ri da­­vam et­­di­­ri­ ­lir: ““An­­ka”nın fay­­da­­lı yü­­ kü 200 ki­­loq­­ram təş­­kil

18 AZERI DEFENCE

edir. Am­­ma ha­­zır­­da bu həcm­­də yü­­kü yox­­dur və SAR ra­­da­­rı­­nın in­­teq­­ra­­si­­ya­­sı onun küt­­lə­­si­­nə heç bir tə­­sir gös­­tər­­mə­­yə­ ­cək”.

Y. Ka­­ya “An­­ka”nın si­­lah­­lı ver­­si­­ya­­sı­­nın ya­­xın 2-3 il için­­də ha­­zır ola­­ca­­ğı­­nı da vur­ ­ğu­­la­­yıb. Onun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, “An­­ka”nın qa­­nad tər­­ti­­ba­­tı ona Tür­­ki­­yə is­­teh­­sa­­lı olan “Ci­­rit” və “Miz­­raq” tank əley­­hi­­nə ida­­rə olu­­nan ra­­ket­­lə­­rin in­­teq­­ra­­si­­ya edil­­mə­­si­­nə im­­kan ya­­ra­­dır.

TAI rəs­­mi­­si Azər­­bay­­can da da­­xil ol­­ maq­­la bir sı­­ra öl­­kə­­lə­­rin “An­­ka” ilə ya­­xın­­ dan ma­­raq­­lan­­dı­­ğı­­nı bil­­di­­rib. Ca­­ri ilin əv­­ vəl­­lə­­rin­­də Ba­­kı­­ya sə­­fər edən TAI-nin nü­­ ma­­yən­­də­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən Azər­­bay­­can Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri üçün bu PUA-nın təq­­di­­ma­­tı ke­­çi­­ri­­lib. n

HƏRBİ SƏNAYE

KA­­DEX-2014 ge­­ri sa­­yım baş­­la­­dı Qa­­za­­xıs­­ta­­nın pay­­tax­­tı As­­ ta­­na şə­­hə­­rin­­də say­­ca üçün­­cü­­sü təş­­kil olu­­na­­caq KA­­DEX-2014 si­­lah və hər­­ bi-tex­­ni­­ki əm­­lak sər­­gi­­si­­nə sa­­yı­­lı gün­­lər qa­­lıb. May ayı­­nın 22-25-i ta­­rix­­lə­­rin­­də ke­­çi­­ri­­lə­­cək KA­­DEX sər­­gi­­si Mər­­kə­­zi Asi­­ya re­­gionun­­da ha­­zır­­da ye­­ga­­nə mü­­da­­fiə plat­­for­­ma­­sı he­­sab olu­­nur.

Bu il 23 öl­­kə­­dən 200-dən ar­­ tıq şir­­kə­­tin öz məh­­sul və xid­­ mət­­lə­­ri­­ni nü­­ma­­yiş et­­di­­rə­­cə­­yi KA­­DEX-2014 sər­­gi­­si aşa­­ğı­­da­­kı böl­­mə­­lər­­dən iba­­rət­­dir: • ­­Si­­lah­­lar, Qu­­ru Qo­­şun­­la­­rı və Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lər­­lə­­ri­­nin hər­­bi tex­­ni­­ka­­sı; • A­­viasi­­ya və aviasi­­ya sis­­tem­ ­lə­­ri və si­­lah­­la­­rı, Ha­­va Hü­­cu­­mun­ ­dan Mü­­da­­fiə va­­si­­tə­­lə­­ri; • A­­va­­dan­­lıq­­lar və xü­­su­­si tə­­yi­ ­nat­­lı əm­­lak; • IT-tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar, sis­­tem­­lər və əla­­qə va­­si­­tə­­lə­­ri; • ­­Qo­­şun­­la­­rın ar­­xa cəb­­hə və tex­­ni­­ki tə­­mi­­na­­tı.

Sər­­gi iş­­ti­­rak­­çı­­la­­rı ara­­sın­­da “Air­­bus Group”, “Aero Vo­­doc­­ hody Aeros­­pa­­ce”, ASEL­­SAN, “AD­­COM Sys­­tems”, “Beechc­­raft”, “Ces­­ka Zb­­ro­­jov­­ka”, “Diehl De­­ fen­­ce”, “Da­­men Ship­­yards”, FNSS, “FLIR Sys­­tems”, “Ge­­ne­­ral Ato­­mics Aero­­nauti­­cal”, HA­­VEL­­ SAN, IMI - Is­­rael Mi­­li­­tary In­­ dust­­ries, IAI - Is­­rael Aeros­­pa­­ce In­­dust­­ries, “Ka­­zakhs­­tan En­­gi­­ neering”, MKE, NO­­RİN­­CO, “Oto­ ­kar”, “OTO Me­­la­­ra”, “Poly Tech­­ no­­lo­­gies”, RO­­KET­­SAN, “Sar­­sıl­­ maz”, STM, “St­­reit Group”, “Si­­ korsky”, TAI, “Be­­ret­­ta”, “Bels­­ petsv­­neş­­tex­­ni­­ka”, “Ros­­tex”, “Kaz­­kos­­mos”, KA­­MAZ, MB­­DA, “Uk­­ro­­bo­­ronp­­rom”, “Ru­­si­­ya He­­li­ ­kop­­ter­­lə­­ri”, “Ro­­so­­bo­­ro­­nex­­port”, “Ural­­va­­qon­­za­­vod”, MKU, “Tak­­tik Ra­­ket Si­­lah­­la­­rı Kor­­po­­ra­­si­­ya­­sı”, “Al­­maz-An­­tey” ki­­mi dün­­ya mü­­ da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nin ta­­nın­­mış şir­­ kət­­lə­­ri yer alır.

Sər­­gi çər­­çi­­və­­sin­­də, 23-24 may ta­­rix­­lə­­rin­­də “Ka­­zakhs­­tan En­­gi­­neering” şir­­kə­­ti­­nin təş­­ki­­lat­­ çı­­lı­­ğı ilə “Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin si­­ lah­­lan­­ma­­sı və hər­­bi tex­­ni­­ka ilə təc­­hi­­za­­tı: müasir ba­­xış­­lar” möv­­ zu­­sun­­da bey­­nəl­­xalq hər­­bi el­­mitex­­ni­­ki konf­­rans təş­­kil olu­­na­­ caq.

Bu­­nun­­la ya­­na­­şı, sər­­gi gün­­lə­­ rin­­də Fran­­sa­­nın “Nex­­ter” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən “Mo­­bil qrup­­la­­rın dö­­ yüş təc­­hi­­za­­tın­­da ro­­bot tex­­ni­­ka­­ lar”, Ru­­si­­ya­­nın “Aqat ida­­rəəet­­ mə sis­­tem­­lə­­ri” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən “Qu­­ru Qo­­şun­­la­­rı­­nın tak­­tik sa­­hə­ ­də av­­to­­mat­­laş­­dı­­rıl­­mış ida­­rəedil­ ­mə­­si” möv­­zu­­sun­­da se­­mi­­nar, Çi­­ nin “Poly­­Tech­­no­­logy” şir­­kə­­ti tə­­ rə­­fin­­dən Qa­­za­­xıs­­tan HDQ-nin ra­­ket-ar­­til­­le­­ri­­ya gə­­mi­­lə­­ri­­nin əsas tak­­ti­­ki-tex­­ni­­ki xa­­rak­­te­­ris­­ ka­­la­­rı, “Euro­­cop­­ter Ka­­zakhs­­tan En­­gi­­neering” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən EC-145 he­­li­­kop­­te­­ri­­nin müx­­tə­­lif əmə­­liy­­yat­­lar­­da is­­ti­­fa­­də­­si im­­kan­ ­la­­rı, “Ro­­so­­bo­­ro­­nex­­port” Döv­­lət Kon­­ser­­ni tə­­rə­­fin­­dən Ka-226T he­­li­­kop­­te­­ri və An-148-100F təy­­ya­­rə­­si, “Tay­­fun” şir­­kə­­ti tə­­rə­­ fin­­dən “Bal-E” sa­­hil ra­­ket komp­ ­lek­­si­­nin tex­­ni­­ki im­­kan­­la­­rı, Slo­­ va­­ki­­ya­­nın “DMD Group” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən “Zu­­za­­na-2” 155 mm/52 ka­­libr özü­­ye­­ri­­yən haubit­­sa­­nın, 30 mm-dən 155 mm ça­­pa­­dək mi­­na­­tan və haubit­­sa­­la­­rın, Al­­ma­­ni­­ya­­nın “Dyn­­sa­­fe” fir­­ma­­sı tə­­rə­­fin­­dən dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın uti­­li­­za­­si­­ya­­sı və s. möv­­zu­­lar­­da təq­­di­­mat­­lar ke­­çi­­ri­­lə­­cək. n

mart - aprel 2014 19

DEMİNİNG

Azяr­­bay­­can­­da EOD яmя­­liy­­yat­­la­­rы Rə­­şad Sü­­ley­­ma­­nov

Ötən əs­­rin 90-cı il­­lə­­ri­­nin əv­­vəl­­lə­­rin­­də Azər­­bay­­ca­­nı tərk edən So­­vet Or­­du­­su özün­­dən son­­ra hə­­lə uzun il­­lər yer­­ləş­­di­­yi re­­gionun so­­sial-iq­­ti­­sa­­di in­­ki­­şa­­fı­­na ma­­ne ola­­caq ağır mi­­ ras – part­­la­­dıl­­mış hər­­bi ba­­za­­lar və mi­­na­­lan­­mış əra­­zi­­lər bu­­rax­­dı. Ağs­­ta­­fa və Güz­­dək qə­­ sə­­bə­­sin­­də yer­­lə­­şən So­­vet Or­­du­­su­­nun Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz­­da­­kı ən bö­­yük de­­po­­la­­rın­­da yan­­ ğın­­la mü­­şa­­hi­­də olu­­nan part­­la­­yış­­la­­rın tö­­rə­­dil­­mə­­si nə­­ti­­cə­­sin­­də min hek­­tar­­lar­­la sa­­hə­­yə da­­ğı­­lan sur­­sat­­lar son­­ra­­kı dövr­­lər­­də yüz­­lər­­lə in­­sa­­nın hə­­ya­­tı­­na son qoy­­du. 2004-cü il­­dən part­­la­­ma­­mış hər­­bi sur­­sat­­la­­rın (EOD) ləğ­­vi is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də iş­­lə­­rə start ve­­rən rəs­­mi Ba­­kı bu sa­­hə­­də NA­­TO, ABŞ Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin Av­­ro­­pa Ko­­man­­dan­­lı­­ğı­­nın (US EUCOM), BMT və di­­gər bey­­nəl­­xalq təş­­ki­­lat­­la­­rın yar­­dı­­mı ilə mü­­hüm la­­yi­­hə­­lər real­­laş­­dır­­maq­­da­­dır.

20 AZERI DEFENCE

REPORTAJ EOD prob­­le­­mi Azər­­bay­­can­­da EOD prob­­le­­ mi­­ni ya­­ran­­ma sə­­bə­­bi və möv­­ cud spe­­si­­fik­­li­­yi­­nə gö­­rə aşa­­ğı­­da­­kı ki­­mi sis­­tem­­ləş­­dir­­mək olar: - Er­­mə­­nis­­tan­­la mü­­ha­­ri­­bə­­nin 1991-1994-cü il­­lə­­ri əha­­tə edən bi­­rin­­ci mər­­hə­­lə­­sin­­də, dö­­yüş əmə­­liy­­yat­­la­­rı za­­ma­­nı atıl­­mış və part­­la­­ma­­mış sur­­sat­­lar.

- So­­vet Or­­du­­su Azər­­bay­­ca­­nı tərk edər­­kən part­­la­­dıl­­mış an­­ bar­­lar­­dan konk­­ret sa­­hə­­lə­­rə da­­ ğıl­­mış sur­­sat­­lar.

- Hər­­bi po­­li­­qon­­la­­rın əra­­zi­­lə­­ rin­­də tə­­lim­­lər za­­ma­­nı atıl­­mış və part­­la­­ma­­mış sur­­sat­­lar.

- Ay­­rı-ay­­rı əra­­zi­­lər­­də rast gə­­ li­­nən sur­­sat­­lar.

Ak­­tiv dö­­yüş əmə­­liy­­yat­­la­­rı za­­

ma­­nı Er­­mə­­nis­­tan Si­­lah­­lı Qüv­­və­­ lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən atıl­­mış və part­­la­­ ma­­mış hər­­bi sur­­sat­­lar­­la bağ­­lı prob­­lem ha­­zır­­da Azər­­bay­­canGür­­cüs­­tan sər­­hə­­din­­dən Azər­­ bay­­can-İran sər­­hə­­di­­nə­­dək cəb­­ hə xət­­ti bo­­yun­­ca 1000 ki­­lo­­metr­ ­dən ar­­tıq əra­­zi­­də, cəb­­hə xət­­tin­­ dən 25-30 km enin­­də mə­­sa­­fə­­ni əha­­tə edən bir dəh­­liz­­də da­­ha çox tə­­sa­­düf edi­­lir. Azər­­bay­­can Res­­pub­­li­­ka­­sı Əra­­zi­­lə­­ri­­nin Mi­­na­­ lar­­dan Tə­­miz­­lən­­mə­­si üz­­rə Mil­­li Agent­­li­­yin (ANA­­MA) apar­­dı­­ğı əmə­­liy­­yat­­lar za­­ma­­nı vax­­ta­­şı­­rı ola­­raq Fü­­zu­­li, Xo­­ca­­vənd, Ağ­­ dam, Tər­­tər, Go­­ran­­boy, To­­vuz ra­­yon­­la­­rın­­da, dö­­yüş əmə­­liy­­yat­­ la­­rı­­nın baş ver­­di­­yi əra­­zi­­lər­­də müx­­tə­­lif ki­­çik çap­­lı dö­­yüş sur­­ sat­­la­­rı ilə ya­­na­­şı part­­la­­ma­­mış top, tank mər­­mi­­lə­­ri, reak­­tiv ar­­til­

mart - aprel 2014 21

DEMİNİNG l­e­­ri­­ya üçün dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı ta­­pıl­­maq­­ da­­dır.

So­­vet Or­­du­­su­­nun Azər­­bay­­ca­­na mi­­ras qoy­­du­­ğu part­­la­­dıl­­mış hər­­bi an­­bar­­lar isə uzun il­­lər hə­­min əra­­zi­­lər­­də ya­­şa­­yan in­­ san­­lar üçün cid­­di so­­sial-iq­­ti­­sa­­di, psi­­xo­­ lo­­ji və hə­­ya­­ti prob­­lem­­lər mey­­da­­na çı­­xa­ ­rıb. ANA­­MA-nın baş əmə­­liy­­yat mü­­tə­­ xəs­­si­­si Adil As­­la­­no­­vun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, 1992-ci ilin son­­la­­rın­­dan öl­­kə­­ni tərk edən So­­vet or­­du­­su his­­sə­­lə­­ri cəb­­hə­­də ar­­tıq ak­­tiv əmə­­liy­­yat­­lar apa­­ran Azər­­bay­­can Or­­du­­su­­nun əli­­nə keç­­mə­­mə­­si üçün sur­­ sat an­­bar­­la­­rı­­nı part­­lat­­ma­­ğa cəhd­­lər gös­­tə­­rib. So­­vet Or­­du­­su­­nun Cə­­nu­­bi Qaf­ ­qaz­­da­­kı ən bö­­yük sur­­sat an­­ba­­rı olan “Sa­­loğ­­lu”da­­kı yan­­ğın nə­­ti­­cə­­sin­­də 138 de­­po part­­la­­yıb, nə­­ti­­cə­­də sur­­sat­­lar 44 mil­­yon kvad­­rat metr (4400 ha) əra­­zi­­yə sə­­pə­­lə­­nib. Bir həf­­tə­­dən ar­­tıq da­­vam edən part­­la­­yış­­lar za­­ma­­nı ət­­ra­­fa da­­ğıl­­mış əra­­zi­­lə­­rin tə­­miz­­lən­­mə­­si isə 18 il son­­ra – 6 il­­lik əziy­­yət he­­sa­­bı­­na müm­­kün olub.

Məhz bu ba­­za­­da­­kı par­­la­­yış­­la­­rın ya­­rat­­dı­­ ğı fə­­sad­­lar nə­­ti­­cə­­sin­­də son­­ra­­kı il­­lər­­də baş ver­­miş 152 PHS ha­­di­­sə­­si nə­­ti­­cə­­sin­­ də 32 nə­­fər dün­­ya­­sı­­nı də­­yi­­şib. Part­­la­­yış za­­ma­­nı ət­­ra­­fa 240 çe­­şid­­dən ar­­tıq sur­­sat da­­ğı­­lıb.

Mi­­na və sur­­sat­­la­­rın ən bö­­yük təh­­lü­­kə do­­ğur­­du­­ğu yer­­lər­­dən bi­­ri də Gür­­cüs­­

22 AZERI DEFENCE

tan­­la sər­­həd bo­­yu – keç­­miş So­­vet Or­­du­ ­su­­nun Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz­­da­­kı ən bö­­yük ümum­­qo­­şun po­­li­­qo­­nu­­nun yer­­ləş­­di­­yi Cey­­ran­­çöl sa­­hə­­si­­dir. Ötən ilin əv­­vəl­­lə­­rin­ ­də tə­­miz­­lə­­mə əmə­­liy­­yat­­la­­rı­­na baş­­la­­nıl­­ mış Cey­­ran­­çö­­lün əra­­zi­­si 6500 hek­­tar­­dır. Əra­­zi­­də mün­­tə­­zəm ola­­raq part­­la­­ma­­mış dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­na rast gə­­li­­nir və ge­­niş mi­­na­­lı sa­­hə­­lər möv­­cud­­dur.

Ha­­zır­­da tə­­miz­­lə­­mə əmə­­liy­­yat­­la­­rı­­nın da­­vam et­­di­­yi Ba­­kı ət­­ra­­fın­­da – Güz­­dək qə­­sə­­bə­­sin­­də yer­­lə­­şən hər­­bi ba­­za da miq­ ­ya­­sı­­na gö­­rə heç də “Sa­­loğ­­lu”dan ge­­ri qal­­ma­­yıb. Ötən əs­­rin 90-cı il­­lə­­ri­­nə­­dək Güz­­dək ba­­za­­sı So­­vet or­­du­­su­­nun xü­­su­­si tə­­yi­­nat­­lı hər­­bi ba­­za­­sı ol­­maq­­la ya­­na­­şı vax­ ­tı ilə 4 hər­­bi his­­sə­­ni sur­­sat­­la təc­­hi­­za­­tı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­rib. Pay­­taxt­­dan 20 də­­qi­­qə­­lik mə­­sa­­fə­­də yer­­lə­­şən hər­­bi ba­­za 400 min kvad­­rat­­metr əra­­zi­­də yer­­lə­­şib və 20 an­­bar bi­­na­­sın­­dan iba­­rət olub. Bu hər­­bi ba­­za xü­­su­­si tə­­yi­­nat­­lı ol­­du­­ğun­­dan ora­­da öl­­kə əra­­zi­­sin­­də heç bir yer­­də rast­­laş­­ma­­yan sur­­sat­­la­­ra C-4 plas­­tik part­­la­­yı­­cı­­la­­ra da rast gə­­li­­nir. La­­yi­­hə­­yə əsa­­sən hər­­bi ba­­za­­ nın əsas əra­­zi­­si­­nin ye­­rüs­­tü və ye­­ral­­tı tə­­ miz­­lən­­mə­­si, ha­­be­­lə ba­­za əra­­zi­­si­­nin ət­­ra­­ fın­­da­­kı 2.5 mln. kvad­­rat­­metr əra­­zi­­nin vi­­ zual yox­­la­­nıl­­ma­­sı nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Əmə­­ liy­­yat­­lar ANA­­MA-nın Xü­­su­­si Əmə­­liy­­yat Qru­­pu tə­­rə­­fin­­dən hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir.

Güz­­dək­­lə ya­­na­­şı, Ba­­kı ət­­ra­­fın­­da keç­­ miş So­­vet Or­­du­­su­­nun po­­li­­qo­­nu ki­­mi is­­ ti­­fa­­də olun­­muş H.Z. Ta­­ğı­­yev qə­­sə­­bə­­si

TEXNOLOGIYA

ya­­xın­­lı­­ğın­­da, Si­­tal­­çay və Kir­­dağ əra­­zi­­sin­­də də atı­­lıb part­­la­­ma­­mış çox say­­da sur­­sat­­lar aş­­kar­­la­­na­­raq zə­­rər­­siz­­ləş­­di­­ri­­lib.

Ba­­kı­­dan 3100 metr uzaq­­lıq­­da – Xə­­zər də­­ni­­zin­­də yer­­lə­­şən Bö­­ yük Zi­­rə (Nar­­gin) ada­­sı mi­­na və part­­la­­ma­­mış sur­­sat­­la­­rın ən bö­­ yük mən­­bə­­lə­­rin­­dən bi­­ri sa­­yı­­lır.

Vax­­tı ilə So­­vet or­­du­­su­­nun hər­­bi his­­sə­­si və sur­­sat an­­ba­­rı­­nın yer­­ ləş­­di­­yi, ha­­zır­­da Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­ yi­­nin nə­­za­­rə­­tin­­də olan bu ada­­ nın ya­­xın pers­­pek­­tiv­­də ada­­nın mi­­na və sur­­sat­­lar­­dan tə­­miz­­lən­­ mə­­si plan­­laş­­dı­­rı­­lır.

Sa­­loğ­­lu ilk və ağır la­­yi­­hə So­­vet or­­du­­su­­nun Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz­­da ən bö­­yük sur­­sat an­­ ba­­rı olan və rus­­la­­rın 1991-ci ilin av­­qust ayın­­da part­­lat­­dıq­­la­­rı Sa­­ loğ­­lu ba­­za­­sı­­nın tə­­miz­­lən­­mə­­si la­­ yi­­hə­­si­­nə ANA­­MA tə­­rə­­fin­­dən NA­­TO-nun keç­­miş NAM­­SA agent­­li­­yi­­nin (in­­di­­ki NS­­PA agent­ ­li­­yi- red.) tə­­sis et­­di­­yi Sülh Na­­mi­ ­nə Tə­­rəf­­daş­­lıq Eti­­mad Fon­­du (PfP Trust Fund) dəs­­tə­­yi ilə 2005-ci il­­də baş­­la­­nıb. La­­yi­­hə çər­­çi­­və­­sin­­də ANA­­MA-nın EOD qru­­pu ge­­niş­­lən­­di­­ri­­lib və NA­­TO mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən on­­la­­ra

tə­­lim­­lər ve­­ri­­lib. Öz uni­­kal­­lı­­ğı və mü­­rək­­kəb­­li­­yi ilə se­­çi­­lən və 2011ci ilin iyun ayı­­na­­dək da­­vam edən Sa­­loğ­­lu la­­yi­­hə­­si çər­­çi­­və­­sin­­də 640 min ədəd müx­­tə­­lif çap­­lı sur­ ­sat, la­­yi­­hə­­nin da­­va­­mı ola­­raq son­­ra­­kı dövr­­də Gən­­cə-Qa­­zax böl­­gə­­sin­­də əla­­və ola­­raq 240 ədəd müx­­tə­­lif çap­­lı dö­­yüş sur­­ sa­­tı ta­­pı­­la­­raq zə­­rər­­siz­­ləş­­di­­ri­­lib.

ANA­­MA-nın EOD mü­­tə­­xəs­­si­­si Pər­­viz Gi­­da­­ye­­vin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, Sa­­loğ­­lu­­da ta­­pıl­­mış sur­­sat­­lar­­dan 24 mi­­ni tər­­ki­­bin­­də ağ fos­­for olan dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­dır. Sur­­sat­­ lar­­la ya­­na­­şı keç­­miş ba­­za­­nın əra­­ zi­­sin­­dən 50 ton­­dan ar­­tıq part­­la­ ­yı­­cı qı­­rın­­tı­­la­­rı, 8 min ədəd da­­xi­­ lin­­də iy­­nə­­lər olan 122 mm çap­­lı top mər­­mi­­lə­­ri, ha­­be­­lə, uzun­­lu­­ğu 5 metr təş­­kil edən 220 mm çap­ ­lı 27K “Ura­­qan” ka­­set­­li reak­­tiv ra­­ket­­lər ta­­pı­­lıb.

Sa­­loğ­­lu­­nun da­­vam­­lı ola­­raq ha­­zır­­da hə­­ya­­ta NA­­TO-nun NS­­PA agent­­li­­yi­­nin dəs­­tə­­yi ilə hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən Cey­­ran­­çöl la­­yi­­hə­­si çər­­ çi­­və­­sin­­də isə bu gü­­nə­­dək 19 mil­­yon kvad­­rat­­metr əra­­zi yox­­la­­ nı­­lıb. 250 növ­­də 14 min­­dən ar­­ tıq dö­­yüş sur­­sa­­tı ta­­pı­­la­­raq zə­­ rər­­siz­­ləş­­di­­ri­­lib. Ca­­ri ilin iyul ayın­ ­da baş­­la­­na­­caq ikin­­ci mər­­hə­­lə­­də isə 23585 min kvad­­rat­­metr əra­­ zi­­nin tə­­miz­­lən­­mə­­si plan­­laş­­dı­­rı­­lır.

iyul - avqust 2013 23

DEMİNİNG EOD qrup­­la­­rı və fəaliy­­yət­­lər ANA­­MA-nın tər­­ki­­bin­­də 2002-ci ilin av­­qust ayın­­da ya­­ra­­dıl­­mış 10 nə­­fər­­lik ilk EOD qru­­pu EUCOM mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri tə­­rə­­ fin­­dən ke­­çi­­ri­­lən tə­­lim­­lər­­dən son­­ra, 2002ci ilin okt­­yabr ayın­­da fəaliy­­yə­­tə baş­­la­­yıb.

EOD qru­­pu ilə ya­­na­­şı, ANA­­MA-nın nəz­­ din­­də Çe­­vik Əmə­­liy­­yat Qru­­pu fəaliy­­yət gös­­tə­­rir. Həm EOD, həm də mi­­na tə­­miz­­ lə­­mə kurs­­la­­rı keç­­miş bu qru­­pun he­­yə­­ti müx­­tə­­lif yer­­lər­­dən da­­xil olan ça­­ğı­­rış­­la­­ra çı­­xır. Çe­­vik Əmə­­liy­­yat Qru­­pu­­nun ge­­niş miq­­yas­­lı əmə­­liy­­yat­­la­­rın­­dan bi­­ri 2009-cu il­­də Sa­­mux ra­­yo­­nu­­nun Qır­­mı­­zı Sa­­mux kən­­din­­də, SS­­Rİ za­­ma­­nın­­da ha­­va hü­­cu­­ mun­­dan mü­­da­­fiə po­­li­­qo­­nu ki­­mi is­­ti­­fa­­də olun­­muş əra­­zi­­nin tə­­miz­­lən­­mə­­si­­dir. Üç ay da­­vam edən əmə­­liy­­yat­­lar nə­­ti­­cə­­sin­­də qrup tə­­rə­­fin­­dən 398 part­­la­­ma­­mış sur­­sat aş­­kar­­la­­na­­raq məhv edi­­lib. Ta­­pıl­­mış sur­­ sat­­lar ara­­sın­­da aviabom­­ba­­lar üs­­tün­­lük təş­­kil edib. Çe­­vik Əmə­­liy­­yat Qru­­pu həm­ ­çi­­nin Ağ­­dam ra­­yo­­nu əra­­zi­­sin­­də su kəh­­ riz­­lə­­ri­­nin dö­­yüş əmə­­liy­­yat­­la­­rı za­­ma­­nı atıl­ ­mış sur­­sat­­lar­­dan tə­­miz­­lə­­yib.

ANA­­MA-nın əmə­­liy­­yat­­çı­­la­­rı tə­­rə­­fin­­ dən 2004-cü il­­də Ba­­kı-Tbi­­li­­si-Cey­­han (BTC) əsas ix­­rac bo­­ru kə­­mə­­ri­­nin 32 km uzun­­luq­­da və 60 metr enin­­də dəh­­li­­zi­­nin tə­­miz­­lən­­mə­­si za­­ma­­nı ək­­sə­­riy­­yə­­ti 9M2­­2U “Qrad”, 122 mm çap­­lı top, 125 mm çap­­lı tank mər­­mi­­lə­­ri da­­xil ol­­maq­­la 129 ədəd 122 mm çap­­lı part­­la­­ma­­mış mər­­mi­­lər ta­­ pı­­la­­raq zə­­rər­­siz­­ləş­­di­­ri­­lib.

Güz­­dək­­də əmə­­liy­­yat­­lar­­la əla­­qə­­dar ANA­­MA-nın nəz­­din­­də Xü­­su­­si Əmə­­liy­­yat Qru­­pu for­­ma­­laş­­dı­­rı­­lıb. Bu qrup Güz­­dək­­lə ya­­na­­şı Si­­tal­­çay hər­­bi po­­li­­qo­­nun­­da, Kir­­ dağ pal­­çıq vul­­kan­­la­­rı əra­­zi­­sin­­də, həm­­çi­­ nin Ba­­kı şə­­hə­­rin­­də əmə­­liy­­yat­­lar apa­­rıb.

24 AZERI DEFENCE

Ye­­rin da­­ha də­­rin qat­­la­­rın­­da­­kı sur­­sat­­ la­­rı müəy­­yən­­ləş­­dir­­mək məq­­sə­­di ilə ANA­­MA-nın Tə­­lim, Təd­­qi­­qat və Key­­fiy­­ yə­­tin Tə­­mi­­na­­tı Qu­­ru­­mu­­nun tər­­ki­­bin­­də Ska­­ner Qru­­pu ya­­ra­­dı­­lıb. Qrup fer­­ro­­ maq­­ne­­tik ma­­neələ­­rin ya­­nın­­da, elə­­cə də elekt­­rik xət­­lə­­ri­­nin ya­­rat­­dı­­ğı elekt­­ro­­maq­ ­nit siq­­nal­­la­­rı filtr edə­­rək ef­­fek­­tiv ax­­ta­­rış apar­­ma im­­kan­­la­­rı­­na ma­­lik ava­­dan­­lıq­­lar­­ la təc­­hiz olu­­nub. Qrup adi lo­­ka­­tor­­lar­­la tə­­miz­­lən­­mə­­si müm­­kün ol­­ma­­yan də­­rin­­ lik­­lər və me­­tal­­lı əra­­zi­­lə­­ri “Fe­­rex DLG”, “Fe­­rex API”, “Val­­lon D1” və “Val­­lon D2” lo­­ka­­tor­­la­­rı ilə yox­­la­­ya­­raq kom­­pü­­ter re­­ji­­ mi ilə əra­­zi­­nin skan edir, ob­­yekt­­lə­­rin ye­­ri­­ni bil­­di­­rən ye­­ral­­tı xə­­ri­­tə­­lə­­ri ha­­zır­­la­­ yır.

ANA­­MA-da EOD qru­­pu­­nun bi­­lik və ba­­ca­­rıq­­la­­rı­­nın ar­­tı­­rıl­­ma­­sı­­na xü­­su­­si diq­­qət ye­­ti­­ril­­di­­yi­­ni de­­yən P. Gi­­da­­ye­­vin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, gə­­lə­­cək­­də bu mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­rin­­də Tür­­ki­­yə­­də EOD Mək­­tə­­bin­­də təş­­kil olu­­nan kurs­­la­­ra gön­­də­­ril­­mə­­si də plan­­laş­­dı­­rı­­lır.

Müasir tex­­no­­lo­­ji im­­kan­­lar Sa­­loğ­­lu əmə­­liy­­yat­­la­­rı za­­ma­­nı ANA­­MA tə­­rə­­fin­­dən Bey­­nəl­­xalq EOD əmə­­liy­­yat­­la­­rı Stan­­dart Əmə­­liy­­yat Pro­­se­­du­­ru­­na əla­­və­­lər edil­­di­­yi­­ni de­­yən P. Gi­­da­­ye­­vin söz­­lə­­ri­­nə gö­­ rə, Agent­­li­­yin mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən Sa­­loğ­­lu təc­­rü­­bə­­si nə­­zə­­rə alı­­na­­raq Part­­la­­ dıl­­mış Sur­­sat An­­bar­­la­­rı­­nın tə­­miz­­lən­­mə­­si­­nə dair Stan­­dart Əmə­­liy­­yat Pro­­se­­du­­ru ha­­zır­­la­ ­nıb. Bu pro­­se­­dur NA­­TO-nun eks­­pert­­lə­­ri­­nin rə­­yi nə­­zə­­rə alın­­maq­­la bey­­nəl­­xalq sə­­viy­­yə­­ də stan­­dart ki­­mi qə­­bul olu­­nub. Ha­­zır­­da ANA­­MA-nın EOD qru­­pu­­nun is­­ti­­fa­­də­­sin­­də müx­­tə­­lif ava­­dan­­lıq­­lar, Foers­­ter “Fe­­rex 4.032” maq­­nit lo­­ka­­tor­­la­­rı, “Val­­lon” bom­­ba lo­­ka­­tor­­la­­rı, “Sc­­hons­­tedt” maq­­nit lo­­ka­­tor­­la­ ­rı, “Bob­­cat” EOD BOT ma­­şı­­nı, SM EOD part­­la­­dı­­cı va­­si­­tə­­lə­­ri və s. yer alır. Bun­­lar da ən mü­­rək­­kəb əmə­­liy­­yat­­la­­rı ye­­ri­­nə ye­­tir­­mə­ ­yə im­­kan ve­­rir. Tək­­cə SM EOD ilə in­­di­­yə­­dək 500-ə ya­­xın sur­­sat aşa­­ğı sə­­viy­­yə­­li part­­la­­yış­ ­la məhv edi­­lib. AD

TEXNOLOGİYA

EOD Ro­­bot­­la­­rı Azər Əsədli Döyüş əməliyyatlarının aparıldığı bölgələrdə atılıb qalmış partlamamış hərbi sursatlar, düşmənin və terrorçu qüvvələrin hazırladığı əldə qayırma partlayıcı vasitələr müharibə vaxtı və sonrakı dövrdə insanlar üçün ciddi təhlükə mənbəyi rolunu oynayır. Xüsusilə də uzun müddət açıq havada, torpağın dərinliklərində qalmış bu partlayıcı vasitələrin tapılması, təhlükəsiz şəraitdə daşınması və zərərsizləşdirilməsi insansız aparatlara – EOD robotlarına tələb yaradır.

On il ön­cə­ki nü­mu­nə­lə­ri bə­sit­li­yi ilə se­çi­lən, ha­zır­da is­ti­fa­də coğ­ra­fi­ya­sı sü­rət­lə ge­niş­lə­nən bu EOD ro­bot­la­rın ye­ni nəs­li sə­ləf­lə­rin­dən öz uni­ver­sal­lı­ğı­ na, ma­nevr­li­li­yi­nə, üzə­rin­də­ki ava­dan­ lıq­la­rın tex­ni­ki im­kan­la­rı­na və müx­tə­lif şə­rait­lər­də əmə­liy­yat qa­bi­liy­yət­lə­ri­nə gö­rə əsas­lı şə­kil­də fərq­lə­nir­lər. Bu gün ba­za­ra təq­dim olu­nan müasir ro­bot­la­rın üzə­rin­də yal­nız ma­ni­pul­ya­tor, su to­pu və gö­rün­tü ka­me­ra­la­rı de­yil, ge­cə­gör­ mə ka­me­ra­la­rı, X-ray sis­te­mi, ener­ji is­teh­sal edən gü­nəş pa­ne­li və ya ge­ne­ ra­tor, kə­si­ci əl ki­mi müx­tə­lif sis­tem­lər yer alır.

Art­maq­da olan EOD və IED təh­lü­kə­si ilə ef­fek­tiv mü­ba­ri­zə­də qeyd olun­du­ğu ki­mi əsas və­zi­fə­lər ro­bot­la­ra hə­va­lə olun­ma­ğa baş­la­yıb. Dö­yüş mey­dan­la­ rın­da tət­biq olu­nan müx­tə­lif çap­da təh­ lü­kə­li sur­sat­la­rın zə­rər­siz­ləş­di­ril­mə­si

da­ha tək­mil ro­bo­ta eh­ti­ya­cı mey­da­na çı­xa­rır. Xü­su­si­lə də da­ha bö­yük part­la­yış gü­cü­nə ma­lik olan, həs­sas sur­sat­la­rın əra­zi­dən gö­tü­rül­mə­si və təh­lü­kə­siz da­şın­ma­sı priori­tet təş­kil edir. Bu ba­xım­ dan da ye­ni nə­sil ro­bot­la­rın qar­şı­sın­da bir sı­ra va­cib tex­ni­ki şərt­lər qo­yu­lur.

Bu­ra güc­lü qol, möh­kəm cay­naq, də­qiq ana­liz, təh­lü­kə­siz əla­qə, bö­yük gö­tür­mə gü­cü, çə­tin əra­zi­lər­də hə­rə­kət ki­mi mü­hüm tə­ləb­lər da­xil­dir.

Ha­zır­da gə­lə­cə­yin is­teh­kam­çı ro­bo­ tu­nun üzə­rin­də iş­lə­yən ABŞ-ın DAR­PA agent­li­yi­nin Con Hop­kins Uni­ver­si­te­ti ilə müş­tə­rək ha­zır­la­dı­ğı və ya­xın il­lər­də is­ti­fa­də­yə qə­bul edil­mə­si plan­laş­dı­rı­lan “Ro­bo Sally” özü­nün im­kan­la­rı­na gö­rə ha­zır­da is­ti­fa­də­də olan ro­bot­lar­dan əhə­miy­yət­li şə­kil­də fərq­lə­nir. Mo­dul­yar pro­tez qo­la ma­lik və üzə­rin­də­ki ka­me­ ra­lar va­si­tə­si ilə real vaxt re­ji­min­də ida­rə

olu­nan 4 tə­kər­li ro­bot uzaq­dan ra­diosiq­ nal­lar­la hər cür əra­zi şərt­lə­rin­də hə­rə­kət edə bi­lə­cək şə­kil­də ha­zır­la­nıb. Tap­şı­rı­ğa uy­ğun ola­raq əra­zi­də­ki şüb­hə­li əş­ya­la­rı gö­tü­rə­rək də­qiq ana­liz edə­cək, hət­ta bü­rü­yə­rək müəy­yən olun­muş əra­zi­yə da­şı­ya­caq. Funk­si­ya­la­rı ba­xı­mın­dan bu ro­bot in­san is­teh­kam­çı­nın iş­lə­ri­ni da­ha yük­sək də­qiq­lik­lə ye­ri­nə ye­ti­rə­cək.

İstehkamçıları robotlar əvəzləyir 1972-ci il­­də İn­­gil­­tə­­rə­­də güc st­­ruk­­tur­ l­a­­rı­­nın is­­ti­­fa­­də­­si­­nə da­­xil olan “Wheel­­ bar­­row” ad­­lı ilk EOD ro­­bo­­tu öz im­­kan­­la­ ­rı­­na gö­­rə çox bə­­sit idi. Ro­­bot yal­­nız üzə­­rin­­də­­ki su to­­pu va­­si­­tə­­si ilə əl­­də­­qa­­ yır­­ma part­­la­­yı­­cı­­la­­rı və şüb­­hə­­li əş­­ya­­la­­rı ye­­rin­­də məhv edir, təh­­lü­­kə­­li sur­­sat­­la­­rı özü gö­­tü­­rüb da­­şı­­ya bil­­mir­­di. Bu­­na bax­­

mart - aprel 2014 25

TEXNOLOGİYA ma­­ya­­raq “Wheel­­bar­­row” uzun müd­­dət İn­­gil­­tə­­rə hü­­quq-mü­­ha­­fi­­zə or­­qan­­la­­rı tə­­ rə­­fin­­dən İr­­lan­­di­­ya­­da is­­ti­­fa­­də olun­­du.

Son­­ra­­kı dövr­­də bu kon­­sep­­si­­ya tək­­mil­­ ləş­­di­­ril­­mək­­lə EOD ro­­bot­­la­­rı­­nın ye­­ni ailə­ ­lə­­ri ya­­ra­­dıl­­ma­­ğa baş­­la­­dı.

Ame­­ri­­kan Or­­du­­su tə­­rə­­fin­­dən EOD ro­­bot­­la­­rı­­nın hər­­bi əmə­­liy­­yat böl­­gə­­lə­­rin­­ də ge­­niş is­­ti­­fa­­də­­si­­nə 2000-ci il­­lə­­rin əv­­ vəl­­lə­­rin­­də – Əf­­qa­­nıs­­tan­­da baş­­la­­nıb. Əf­­ qa­­nıs­­tan­­da özü­­nü doğ­­rult­­muş “Qi­­ne­­ tiQ” şir­­kə­­ti­­nin “Ta­­lon” ro­­bot­­la­­rı­­nın həm part­­la­­yı­­cı mad­­də­­lə­­ri gö­­tür­­mək üçün ma­­ni­­pul­­ya­­to­­ru, həm də qar­­şı­­ya çı­­xan təh­­lü­­kə­­lər­­lə mü­­ba­­ri­­zə apar­­maq üçün si­­lah yü­­kü möv­­cud­­dur. Çöl şə­­raitin­­də 4 saat fa­­si­­lə­­siz əmə­­liy­­yat apa­­ran “Ta­­lon” ra­­dio siq­­nal­­lar və na­­qil va­­si­­tə­­si ilə ida­­rə edi­­lir. Hə­­rə­­kət uzaq­­lı­­ğı 6.6 km təş­­kil edən bu ro­­bot 60-dan çox mis­­si­­ya pa­­ ke­­ti­­nə sa­­hib­­dir.

Ame­­ri­­ka­­nın apa­­rı­­cı ro­­bot is­­teh­­sal­­çı­­ la­­rın­­dan olan “ICOR Tech­­no­­logy” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış “Ca­­li­­ber T5” ad­­lı EOD ro­­bo­­tu da “Ta­­lon”da ol­­du­­ğu ki­­mi əmə­­liy­­yat şə­­raitin­­dən ası­­lı ola­­raq əla­­və si­­lah­­la təc­­hiz olu­­na bi­­lər. Təy­­ya­­rə gö­­ yər­­tə­­sin­­də, qa­­tar, av­­to­­bus və dar ke­­çid­­ lər­­də ax­­ta­­rış qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik T-5 ro­­ bo­­tu 20 sm hün­­dür­­lük­­də ma­­neələ­­ri aşır və 8 km/saat sü­­rət­­lə hə­­rə­­kət edir. Lift gü­­cü uzun qol­­la 18 kq, qı­­sa qol­­la 20 kq-dan 45 kq-a qə­­dər, öz çə­­ki­­si 64 kq

Cutlass

26 AZERI DEFENCE

təş­­kil edən ro­­bot 2-4 saat fa­­si­­lə­­siz ça­­lı­­ şır.

Adı­­çə­­ki­­lən şir­­kə­­tin da­­ha bö­­yük dart­­ ma və yük­­gö­­tür­­mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik olan “Ca­­li­­ber Mk-3” ro­­bo­­tu isə 6×6 tə­­ kər for­­mu­­lu­­na ma­­lik plat­­for­­ma üzə­­rin­­də yer­­lə­­şir. Mak­­si­­mum 8 km/saat sü­­rə­­tə ma­­lik bu ro­­bo­­tun ön və ar­­xa his­­sə­­lə­­rin­ ­də inf­­ra­­qır­­mı­­zı ka­­me­­ra­­lar, həm­­çi­­nin rəng­­li ka­­me­­ra­­lar, üzə­­rin­­də ope­­ra­­to­­run əra­­zi­­ni din­­lə­­mə­­si­­nə im­­kan ve­­rən mik­­ro­

­fon yer­­lə­­şir. Fa­­si­­lə­­siz 5 saata­­dək iş­­lə­­mə im­­ka­­nı­­na ma­­lik ro­­bo­­tun çə­­ki­­si 113 kq, uzun­­lu­­ğu 84 sm, eni 60.3 sm-dir. T-5 və Mk-3 mo­­del­­lə­­ri ilə ya­­na­­şı “Ca­­li­­ber” ro­­ bot ailə­­si­­nin məh­­dud əra­­zi­­lər­­də əmə­­liy­ ­yat apar­­maq üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan 18 kq çə­­ki­­yə ma­­lik mi­­ni ver­­si­­ya­­sı da möv­­ cud­­dur.

Ağır ro­­bot­­lar sin­­fin­­də yer alan “Re­­ mo­­tec UK” şir­­kə­­ti­­nin “And­­ros F6A” ro­­ bo­­tu 220 kq çə­­ki­­yə, çox­­funk­­si­­ya­­lı ma­­ni­

TEXNOLOGİYA

­ ul­­ya­­to­­ra, 4 ka­­me­­ra­­ya, sü­­rə­­ti ida­­rə et­­ p mə ling­­lə­­ri­­nə ma­­lik­­dir. Eh­­ti­­yac ya­­ran­­ dıq­­da üzə­­ri­­nə si­­lah əla­­və edi­­lən bu ro­­ bot op­­tik lif­­li na­­qil­­lə və ra­­diosiq­­na­­la ida­­rə olu­­nur. Dörd pnev­­ma­­tik tə­­kər­­lə hə­­rə­­kət edən F6A na­­ha­­mar yer­­lər­­də, pil­­lə­­kən­­lər­­də hə­­rə­­kət za­­ma­­nı tır­­tıl­­lı ge­­ di­­şə ke­­çi­­ri­­lir. Mak­­si­­mal sü­­rə­­ti 5.63 km/ saat təş­­kil edən “And­­ros” 53 sm dən də­­ rin xən­­dək­­lə­­ri, 45 sm-dən bö­­yük daş­­la­­rı, 45.75 də­­rə­­cə­­dən yu­­xa­­rı pil­­lə­­kən­­lə­­ri dəf edir. Bu ro­­bo­­tun “Mark VA1” ver­­si­­ya­­sı F6A-la­­ra ox­­şar ol­­sa da öl­­çü­­lə­­ri­­nə gö­­rə on­­dan da­­ha bö­­yük­­dür. “Mark VA1” ro­­ bot­­la­­rı­­nın çə­­ki­­si 359 kq, “Wol­­ve­­ri­­ne” ver­­si­­ya­­sı isə 368 ki­­loq­­ram­­dır. On­­lar da F6A ro­­bot­­la­­rı ki­­mi mis­­si­­ya­­la­­rı­­na uy­­ğun ola­­raq tır­­tıl­­lı və ya tə­­kər­­li ge­­di­­şə ke­­çi­­ri­­lə bi­­lər.

2013-cü il­­də təq­­di­­ma­­tı ke­­çi­­ril­­miş “Cut­­lass” ad­­lı di­­gər ro­­bot isə rə­­qəm­­sal sim­­siz əla­­qə ilə 1 km mə­­sa­­fə­­də əmə­­liy­­ yat­­lar hə­­ya­­ta ke­­çir­­mə­­yi ba­­ca­­rır. 12 km/ saat sü­­rə­­tə ma­­lik ol­­ma­­sı, 100 kq yük gö­­tü­­rə qa­­bi­­liy­­yə­­ti ilə “Cut­­lass” ha­­zır­­da dün­­ya­­nın ən güc­­lü və ma­­nevr­­li ro­­bot­­la­ ­rın­­dan sa­­yı­­lır. Üzə­­rin­­də ey­­ni za­­man­­da si­­lah yer­­ləş­­di­­ril­­miş “Cut­­lass” çə­­tin ke­­çi­­ lən əra­­zi­­lər­­də əmə­­liy­­yat apa­­rır, 30 sm hün­­dür­­lük­­də­­ki ma­­neələ­­ri və 50 sm enin­­də­­ki çu­­xur­­la­­rı dəf et­­mə­­yi ba­­ca­­rır.

Dün­­ya­­da ən ge­­niş ya­­yıl­­mış EOD ro­­ bot­­la­­rı ara­­sın­­da İn­­gil­­tə­­rə­­nin “Cob­­ham” şir­­kə­­ti­­nin is­­teh­­sa­­lı olan “Te­­le­­max” və “tEODor” ro­­bot­­la­­rı özü­­nə­­məx­­sus yer tu­­ tur. “Te­­le­­max” ro­­bo­­tun tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı ona 60 sm enin­­də xən­­dək­­lə­­ri və ya­­rım metr hün­­dür­­lük­­də ma­­neələ­­ri dəf et­­mək im­­ka­­nı ve­­rir. Saat­­da 4 km sü­­rət­­lə hə­­rə­­ kət edən stan­­dart “Te­­le­­max” ilə ya­­na­­şı si­­fa­­riş­­çi­­lə­­rə onun 10 km/saat sü­­rət­­lə hə­­ rə­­kət edən ver­­si­­ya­­la­­rı da tək­­lif olu­­nur.

Proq­­ram­­la­­nan ma­­ni­­pul­­ya­­to­­ra, nə­­za­­rət

sis­­te­­mi­­nə, hün­­dür­­lük tən­­zim­­çi­­si­­nə ma­­lik “Te­­le­­max”ın uzun­­lu­­ğu 800 mm, eni isə 400 mm, əmə­­liy­­yat müd­­də­­ti 2-4 saat­­dır.

Beş kq ağır­­lı­­ğın­­da yü­­kü da­­şı­­ya bi­­lən bu ro­­bot -20, +60 °C tem­­pe­­ra­­tur­­lar­­da iş­­lə­­ mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə, IP65 mü­­da­­fiə sə­­viy­­yə­ ­si­­nə ma­­lik­­dir. Ha­­zır­­da 20-si NA­­TO ol­­ maq­­la 41 öl­­kə­­nin is­­ti­­fa­­də­­sin­­də ye alan 450-dən ar­­tıq “tEODor” ro­­bo­­tu yük­­sək ke­­çi­­ci­­li­­yi və açıq əra­­zi­­lər­­də əmə­­liy­­yat im­­kan­­la­­rı ilə fərq­­lə­­nir. 45° bu­­caq al­­tın­­da yük­­sək­­li­­yə dır­­ma­­nan ro­­bot ən həs­­sas part­­la­­yı­­cı­­la­­rı be­­lə gö­­tür­­mək qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­ nə sa­­hib­­dir. Onun üzə­­rin­­də­­ki alət­­lər əmə­­liy­­yat mis­­si­­ya­­la­­rı­­na uy­­ğun ola­­raq də­­yiş­­di­­ri­­lə bi­­lir. Uzun­­lu­­ğu 1300 mm, eni 685 mm, çə­­ki­­si 375 kq təş­­kil edən “tEODor”un sü­­rə­­ti 3 km-saat­­dır.

ABŞ-ın or­­du EOD və is­­teh­­kam­­çı qrup­­la­­rı­­nın is­­ti­­fa­­də­­sin­­də yer alan “iRo­­bot” və “Boeing” şir­­kə­­ti­­nin bir­­gə is­­teh­­sa­­lı olan 310­­SUGV ro­­bot­­la­­rı part­­ la­­yı­­cı mad­­də­­lə­­rin müəy­­yən edil­­mə­­si üçün sen­­sor­­lar və on­­ la­­rın neyt­­ral­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı üçün ma­­ni­­pul­­ya­­ tor ilə təc­­hiz olu­­nub. Uzun­­lu­­ğu 76.1 sm, eni 43.7 sm təş­­kil edən və 89 sm uza­­dı­­la bi­­lən ma­­ni­­pul­­ya­­to­­ra ma­­lik ro­­ bot ön və ar­­xa his­­sə­­də sa­­bit ka­­me­­ra­­la­ ­ra, işıq­­lan­­dır­­ma və ra­­bi­­tə sis­ ­tem­­lə­­ri­­nə sa­­hib­­dir. Fa­­si­­lə­­ siz əmə­­liy­­yat müd­­də­­ti 1.5 saat, sü­­rə­­ti 10 km/saat gös­­tə­­ri­­lən ro­­bot 30.5 sm hün­­dür­­lük­­də şa­­qu­­li ma­­ neələ­­ri keç­­mə­­yi, 25 sm hün­­ dür­­lük­­də pil­­lə­­kən­­lə­­ri qalx­­ma­­ğı ba­­ca­­rır. “iRo­­bot” şir­­kə­­ti­­nin “War­­rior 700” ro­­bo­­tu isə ağır çə­­ki­­si­­nə rəğ­­ mən da­­ha yük­­sək - 15 km/saat sü­­rə­­tə

ma­­lik­­dir. Onun ma­­ni­­pul­­ya­­to­­ru 68 kq yü­­ kü qal­­dı­­rır. 45° bu­­caq al­­tın­­da maili ya­­ mac­­lar­­da hə­­rə­­kət qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik ro­­bot EOD ilə ya­­na­­şı yan­­ğın­­sön­­dür­­mə, kəş­­fiy­­yat, da­­ğın­­tı­­la­­rın ara­­dan qal­­dı­­rıl­­ ma­­sı ki­­mi əmə­­liy­­yat­­lar­­da is­­ti­­fa­­də olu­­ nur.

“Med-Eng” (keç­­miş “Alen Van­­guard”) şir­­kə­­ti­­nin dün­­ya ba­­za­­rın­­da ge­­niş ya­­yıl­­ mış “Di­­gi­­tal Van­­guard” ro­­bo­­tu EOD, IEDD ve CBRN, ha­­be­­lə mü­­şa­­hi­­də və tak­ ­tik mis­­si­­ya­­lar üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Ge­­ niş spektr­­də is­­ti­­fa­­də olu­­nan bu ro­­bot müx­­tə­­lif nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin al­­tın­­da­­kı boş­­luq­­lar­­da, təy­­ya­­rə­­lə­­rin gö­­yər­­tə­­sin­­də, av­­to­­bus­­lar və qa­­tar­­lar­­da iş­­lə­­mək özəl­­li­­ yi­­nə sa­­hib­­dir. Mə­­sa­­fə­­dən ida­­rə olu­­nan part­­la­­yı­­cı­­la­­ra qar­­şı ro­­bo­­tun üzə­­rin­­də xü­­su­­si siq­­nal bo­­ğu­­cu möv­­cud­­dur. Bun­­ dan baş­­qa, sin­­fin­­də­­ki di­­gər ro­­bot­­lar­­da ol­­du­­ğu ki­­mi “Di­­gi­­tal Van­­guard”ın üzə­­ rin­­də te­­les­­ko­­pik qol, ka­­me­­ra­­lar, X-ray ci­­ha­­zı və müx­­tə­­lif sen­­sor­­lar yer­­lə­­şir. Beş saat fa­­si­­lə­­siz əmə­­liy­­yat apa­­ra bi­­lən ro­­ bot 2G ko­­man­­da kon­­so­­lu ilə ida­­rə olu­­ nur. Bir kon­­sol ilə 5 ro­­bo­­tu ida­­rə et­­mək

mart - aprel 2014 27

TEXNOLOGİYA

müm­­kün­­dür. Azər­­bay­­can da da­­xil ol­­ maq­­la bir sı­­ra öl­­kə­­lə­­rin is­­ti­­fa­­də­­sin­­də yer alan “De­­fen­­der” ro­­bo­­tu isə tək EOD/IED de­­yil, ey­­ni za­­man­­da CBRN əmə­­liy­­yat­­la­­ rın­­da is­­ti­­fa­­də olu­­na bi­­lir. Sis­­te­­min üzə­­ rin­­də müx­­tə­­lif əmə­­liy­­yat­­lar üçün fərq­­li ava­­dan­­lıq­­lar, elə­­cə də PHS-lə­­ri zə­­rər­­siz­­ ləş­­dir­­mək üçün part­­la­­dı­­cı­­lar və su to­­pu yer­­ləş­­dir­­mək müm­­kün­­dür. Onun üzə­­ rin­­də­­ki la­­zer mə­­sa­­fəöl­­çən hə­­ də­­fə olan mə­­sa­­fə­­ni müəy­­ yən­­ləş­­dir­­mə­­yə im­­kan ve­­ rir. Ro­­bo­­tun fay­­da­­lı yü­­ kü­­nə 6 ka­­me­­ra, həs­­sas LED işıq­­la­­rı, həs­­sas cay­­

naq və s. da­­xil­­dir. İs­­pa­­ni­­ya­­nın “Pro­­tec­­sa” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­ ­dən or­­du və güc st­­ruk­­tur­­la­­rı üçün ha­­zır­ ­lan­­mış “Anuav” ad­­lı ro­­bot tək EOD və İED əmə­­liy­­yat­­la­­rın­­da de­­yil, müx­­tə­­lif ra­­ dioak­­tiv va­­si­­tə­­lə­­rin da­­şın­­ma­­sın­­da da is­­ ti­­fa­­də olu­­nur. Ümu­­mi­­lik­­də 250 kq çə­­ki­­ də yü­­kü qal­­dı­­ra bi­­lə­­cək 3.5 metr uzun­­ lu­­ğun­­da hid­­rav­­lik qo­­la, 4 ədəd ka­­me­­ra­ ­ya ma­­lik ro­­bot fi­­be­­rop­­tik na­­qil­­lə və rə­­ qəm­­sal ra­­diodal­­ğa­­lar­­la ida­­rə olu­­nur. Ümu­­mi uzun­­lu­­ğu 1710 mm, çə­­ki­­si 601 kq təş­­kil edən ro­­bot yük­­sək möh­­kəm­­li­­ yə ma­­lik po­­lad­­dan ha­­zır­­la­­nıb. “Anuav” 5 saat müs­­tə­­qil əmə­­liy­­yat im­­ka­­nı­­na sa­­ hib­­dir.

Ro­­bot is­­teh­­sa­­lı sa­­hə­­sin­­də ix­­ti­­sas­­laş­­ mış Pol­­şa­­nın PIAP şir­­kə­­ti­­nin “Ex­­pert” ad­­lı ro­­bot ki­­çik mo­­bil plat­­for­­ma­­sı he­­sa­ ­bı­­na sıx yer­­lər­­də ma­­nevr­­lər edir, üzə­­rin­ ­də­­ki 6 ədəd ka­­me­­ra ilə şüb­­hə­­li ob­­yekt­­ lə­­rin diaq­­no­­zu­­nu apa­­ra­­raq LSD ek­­ran­­ da ope­­ra­­to­­ra gös­­tə­­rir. Uzun­­lu­­ğu 750, eni 450 mm təş­­kil edən bu ro­­bo­­tun çə­­ki­­si 180 kq, 3.5 metr

uzun­­lu­­ğun­­da ma­­ni­­pul­­ya­­tor­­la bir­­gə 197 kq-dır. Ra­­diosiq­­nal va­­si­­tə­­si ilə ro­­bot 800 metr mə­­sa­­fə­­yə­­dək ida­­rə olu­­nur və fa­­si­­ lə­­siz əmə­­liy­­yat müd­­də­­ti 4 saat təş­­kil edir. Ro­­bot 14 sm-dək şa­­qu­­li ma­­neələ­­ri dəf edir, 30 də­­rə­­cə bu­­caq al­­tın­­da pil­­lə­­ kən­­lə­­ri qal­­xır, 25 də­­rə­­cə bu­­caq al­­tın­­da ya­­mac­­la­­ra dır­­ma­­şır. “Ex­­pert”in ma­­ni­­pul­­ ya­­to­­ru 15 kq yü­­kü 2.9 metr yük­­sək­­li­­yə qal­­dır­­ma gü­­cün­­də­­dir.

PIAP “İns­­pek­­tor” ro­­bo­­tu isə öz əmə­­ liy­­yat qa­­bi­­liy­­yə­­ti və bö­­yük ye­­dək gü­­cü ilə rə­­qib­­lə­­rin­­dən fərq­­lə­­nir. Bu ro­­bot 1500 kq-dək yü­­kü ye­­də­­yin­­də da­­şı­­yır, bö­­yük öl­­çü­­sü­­nə bax­­ma­­ya­­raq, pil­­lə­­kən­­ lər­­lə dır­­ma­­nır. Uzun­­lu­­ğu 1710 mm, eni 610 mm, çə­­ki­­si 550 kq təş­­kil edən “İns­­ pek­­tor” ra­­dio siq­­nal­­la 1000 metr mə­­sa­­ fə­­dən ida­­rə olu­­nur və mis­­si­­ya­­sın­­dan ası­­lı ola­­raq 4 saat fəaliy­­yət gös­­tə­­rir. İP65 mü­­da­­fiə sə­­viy­­yə­­si­­nə ca­­vab ve­­rən ro­­bot +30° /-30° maili yük­­sək­­li­­yə çı­­xa və enə, 20 sm şa­­qu­­li ma­­neələ­­ri dəf edə, 35° bu­­ caq al­­tın­­da pil­­lə­­kən­­lə­­rə qal­­xa bi­­lir.

Fran­­sa­­nın apa­­rı­­cı ro­­bot is­­teh­­sal­­çı­­sı “ECA Cy­­ber­­ne­­tix” şir­­kə­­ti­­nin dün­­ya­­da ge­­niş ya­­yıl­­mış 270 kq çə­­ki­­li TSR-202 ro­­ bo­­tu fa­­si­­lə­­siz 2 saat əmə­­liy­­yat apar­­maq im­­ka­­nı­­na sa­­hib­­dir. Sü­­rə­­ti 4 km/saat təş­ ­kil edən TSR-202 ro­­bo­­tu 75 kq-dək yü­­ kü qal­­dı­­rır.

Tür­­ki­­yə bom­­ba ro­­bot­­la­­rın­­da da id­­dialı Əra­­zi­­sin­­də tez-tez ter­­ror olay­­la­­rı ya­­ şa­­nan Tür­­ki­­yə son dövr­­lə­­rə­­dək or­­du və hü­­quq-mü­­ha­­fi­­zə or­­qan­­la­­rı­­nın bom­­ba ro­­bot­­la­­rı­­na olan tə­­lə­­ba­­tı­­nı xa­­ric­­dən id­­xal he­­sa­­bı­­na ödə­­yib. La­­kin son il­­lər­­ də Tür­­ki­­yə­­nin ASEL­­SAN, “Elekt­­ro­­land” və

28 AZERI DEFENCE

TEXNOLOGİYA

Bom­­ba ro­­bot­­la­­rı sa­­hə­­sin­­də Tür­­ki­­yə mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nin mü­­hüm ha­­di­­sə­­lə­­rin­­ dən bi­­ri ASEL­­SAN tə­­rə­­fin­­dən son tex­­no­­lo­ ­gi­­ya­­lar tət­­biq edil­­mək­­lə ha­­zır­­la­­nıl­­mış “Kap­­lan” sa­­yı­­lır. NA­­TO-nun sa­­tı­­nal­­ma­­lar si­­ya­­hı­­sın­­da yer alan “Kap­­lan” Tür­­ki­­yə Təh­ ­lü­­kə­­siz­­lik Baş İda­­rə­­si tə­­rə­­fin­­dən ter­­ror və si­­lah­­lı bas­­qın olay­­la­­rı­­nın ya­­şan­­dı­­ğı böl­­gə­­ lər­­də is­­ti­­fa­­də olu­­nur.

2013-cü ilin may ayın­­da IDEF sər­­gi­­sin­­ də ic­­ti­­maiy­­yə­­tə təq­­dim olu­­nan “Kap­­lan” ye­­ni nə­­sil bom­­ba ro­­bot­­la­­rı ailə­­si­­nə da­­xil­­ dir. “Kap­­lan” xü­­su­­si­­lə Tür­­ki­­yə şə­­raiti­­nə spe­­si­­fik olan İED əmə­­liy­­yat­­la­­rı üçün ən uy­­ğun se­­çim sa­­yı­­lır. Sa­­hib ol­­du­­ğu qa­­baq­­ cıl ra­­dar sis­­te­­mi he­­sa­­bı­­na tor­­pa­­ğın al­­tın­­da və ya pa­­ket için­­də giz­­lə­­dil­­miş əl­­də­­qa­­yır­­ ma part­­la­­yı­­cı­­la­­rı be­­lə təs­­bit edir, elekt­­ro­­ maq­­nit tə­­sir va­­si­­tə­­si ilə uzaq­­dan bu part­­ la­­yı­­cı­­la­­rı zə­­rər­­siz­­ləş­­di­­rir. Ro­­bo­­tun üzə­­rin­­ də ope­­ra­­to­­run 500 metr mə­­sa­­fə­­dən şüb­­ hə­­li əş­­ya­­nı təd­­qiq edə bil­­mə­­si üçün mü­­şa­ ­hi­­də sis­­te­­mi, 6 və ya 7 hə­­rə­­kət sər­­bəst­­li­­yi olan qol, ət­­ra­­fı din­­lə­­yə bil­­mə­­si üçün mik­­ ro­­fon yer­­lə­­şir. ASEL­­SAN mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ro­­bot qol şüb­­hə­­li ci­­sim üzə­­rin­­də is­­tə­­ni­­lən nöq­­tə­­yə həs­­sas şə­­kil­­də yön­­lən­­di­­ri­­lə bi­­lir və bü­­tün əmə­­liy­­yat pro­­

GA­­TE Elekt­­ro­­nik fir­­ma­­la­­rı bu sa­­hə­­də öz po­­ten­­sial­­la­­rı­­nı or­­ta­­ya qo­­ya­­raq mil­­li im­­ kan­­lar he­­sa­­bı­­na bir ne­­çə bom­­ba ro­­bo­­tu­ ­nu ya­­rat­­ma­­ğa nail olub­­lar. Bun­­lar­­dan ASEL­­SAN şir­­kə­­ti­­nin is­­teh­­sa­­lı olan “Kap­­ lan” ad­­lı ro­­bot test­­lər­­də yük­­sək nə­­ti­­cə­­lər gös­­tə­­rə­­rək Av­­ro­­pa və Ame­­ri­­ka­­da olan ana­­loq­­la­­rı­­nı ge­­ri­­də qo­­yub.

“Elekt­­ro­­land” şir­­kə­­ti­­nin is­­teh­­sa­­lı olan NAT-2 ro­­bo­­tu 40 də­­rə­­cə maili pil­­lə­­kən­­ lər­­lə qal­­xır, saat­­da 6 km sü­­rət­­lə hə­­rə­­kət edir. Üzə­­rin­­də ma­­ni­­pul­­ya­­tor­­la ya­­na­­şı ön və ar­­xa­­da gün­­düz və ge­­cə ka­­me­­ra­­la­­rı, işıq­­lan­­dır­­ma sis­­te­­mi möv­­cud­­dur. Həm ka­­bel, həm də 500 met­­rə­­dək mə­­sa­­fə­­ dən ra­­diosiq­­nal­­lar­­la ida­­rə olu­­nan ro­­bo­­ ta əla­­və ava­­dan­­lıq­­lar yer­­ləş­­dir­­mək müm­­kün ol­­sa da, əmə­­liy­­yat müd­­də­­ti məh­­dud­­dur – cə­­mi 2 saat.

se­­si ope­­ra­­to­­run ek­­ra­­nın­­dan iz­­lə­­ni­­lir. Tır­­tı­­lı sa­­yə­­sin­­də ro­­bot pil­­lə­­kən­­lə­­ri qal­­xır və enir, qar­­da, ma­­neəli əra­­zi­­lər­­də, pal­­çıq­­da hə­­rə­­ kət edə bi­­lir. Fa­­si­­lə­­siz 4 saat­­dan ar­­tıq əmə­­liy­­yat­­da iş­­ti­­rak edən, -30, +70 də­­rə­­cə tem­­pe­­ra­­tur­­lar­­da ça­­lı­­şa bi­­lən “Kap­­lan” ba­­ ta­­re­­ya də­­yiş­­mə­­dən 15 km mə­­sa­­fə qət edir. Müasir mü­­şa­­hi­­də ope­­ra­­to­­ra sis­­te­­mi İda­­rəet­­mə Pa­­ne­­lin­­dən şüb­­hə­­li əş­­ya­­nı real vaxt re­­ji­­min­­də və yük­­sək də­­qiq­­lik­­lə iz­­lə­­ mək, təd­­qiq et­­mək im­­ka­­nı ve­­rir. İda­­rə Pa­­ne­­lin­­də­­ki 3 öl­­çü­­lü ro­­bot gö­­rün­­tü­­sü “Kap­­lan” gör­­mə sa­­hə­­sin­­də ol­­ma­­dı­­ğı hal­­lar­­da be­­lə bü­­tün hə­­rə­­kə­­tin iz­­lən­­ mə­­si­­ni tə­­min edir.

əş­­ya­­la­­rı və dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın ax­­ta­­rı­­şı, on­­la­­rın gö­­tü­­rül­­mə­­si və zə­­rər­­siz­­ləş­­di­­ril­­ mə­­si, təh­­lü­­kə­­li əra­­zi­­lər­­də kəş­­fiy­­ya­­tın apa­­rıl­­ma­­sı üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Tır­­tı­­lı plat­­for­­ma­­ya ma­­lik ro­­bo­­tun küt­­lə­­si 185 kq, iş vax­­tı 4 saat, ida­­rəet­­mə­­si isə na­­qil­ ­lə və ra­­diosiq­­nal­­la­­dır. Ro­­bot 20 də­­rə­­cə bu­­caq al­­tın­­da ya­­mac­­la­­ra çı­­xa, 0.1 metr də­­rin­­lik­­də su ma­­neələ­­ri­­ni də­­fə edə, 0.15 metr hün­­dür­­lük­­də qar­­lı əra­­zi­­də hə­­rə­­kət edə bi­­lir. “Va­­ran”ın 1.5 metr uzun­­lu­­ğa ma­­lik ma­­ni­­pul­­ya­­to­­ru 30 kq-dan 50 kq-dək yü­­kü qal­­dır­­maq gü­­cü­­nə sa­­hib­­ dir. Bu­­nun­­la be­­lə, “Va­­ran”la­­rın öz im­­kan və qa­­bi­­liy­­yət­­lə­­ri ba­­xı­­mın­­dan xa­­ri­­ci ana­­ loq­­la­­rın­­dan ge­­ri qal­­dı­­ğı­­nı Ru­­si­­ya hü­­ quq-mü­­ha­­fi­­zə or­­qan­­la­­rı­­nın öz eh­­ti­­yac­­ la­­rı­­nı xa­­ri­­ci fir­­ma­­lar he­­sa­­bı­­na qar­­şı­­la­­ma­ ­sı təs­­diq­­lə­­yir.

Gür­­cüs­­tan, Azər­­bay­­can və Qa­­za­­xıs­­ tan Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri və ax­­ta­­rış-xi­­la­­set­­ mə qu­­rum­­la­­rı tə­­rə­­fin­­dən son il­­lər­­də ABŞ-ın “Med-Eng”, Pol­­şa­­nın PİAP, İn­­gil­­ tə­­rə­­nin “Cob­­ham”, Fran­­sa­­nın “ECA Cy­­ ber­­ne­­tix” şir­­kə­­tin­­dən müasir bom­­ba ro­­ bot­­la­­rı sa­­tın alı­­na­­raq is­­ti­­fa­­də­­yə qə­­bul olu­­nub. Ro­­bot is­­teh­­sa­­lı ilə bağ­­lı la­­yi­­hə­­ lər real­­laş­­dı­­ran Tür­­ki­­yə­­nin ASEL­­SAN və “Elekt­­ro­­land” şir­­kət­­lə­­ri də böl­­gə ba­­za­­rı­­ na yö­­nəl­­miş cid­­di mar­­ke­­tinq iş­­lə­­ri apar­ ­maq­­da­­dır­­lar. AD

Post­­so­­vet öl­­kə­­lə­­ri

Post­­so­­vet öl­­kə­­lə­­ri­­ nin or­­du­­la­­rın­­da və ax­­ta­­rış-xi­­la­­set­­mə qu­­rum­­la­­rı­­nın is­­ t i ­­f a ­­d ə ­­s i n ­­d ə əsas ye­­ri Ru­­ si­­ya is­­teh­­sa­­lı olan MRK-27X “Va­­ran” bom­­ba ro­­bot­­la­­rı tu­­tur.

Mosk­­va Döv­­lət Uni­ ­ver­­si­­te­­ti­­nin Bauman adı­­na El­­mi-Təd­­qi­­qat İns­­ti­­ tu­­tu və Xü­­su­­si Ci­­haz­­qa­­yır­­ma və Av­­to­­ma­­ti­­ka Bü­­ro­­su tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış “Va­­ran” təh­­lü­­kə­­li part­­la­­yı­­cı

“Va­­ran”

mart - aprel 2014 29

TEXNOLOGİYA

Dö­­yüş­­çü də­­bil­­qə­­lə­­ri Şa­­mil Əli­­bəy­­li Dö­­yüş mü­­da­­fiəsi­­nin mü­­hüm ele­­ment­­lə­­rin­­dən olan qo­­ru­­yu­­cu də­­bil­­qə­­lər prin­­sip­­cə ey­­ni nə­­zə­­ riy­y ­ ə­­yə əsas­­lan­­ma­­la­­rı­­na bax­­ma­­ya­­raq mey­­da­­na çı­­xan təh­­did­­lər fo­­nun­­da mü­­tə­­ma­­di tək­­mil­­ləş­ ­mə­­lə­­rə mə­­ruz qa­­lır. Bu ba­­xım­­dan da za­­man-za­­man döv­­rün qa­­baq­­cıl tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı­­na əsas­­ la­­nan ye­­ni də­­bil­­qə­­lər mey­­da­­na çı­­xır. Konst­­ruk­­si­­ya­­sı daim tək­­mil­­ləş­­di­­ri­­lən bu də­­bil­­qə­­lər ilk vaxt­­lar­­da mis­­dən, tunc­­dan, da­­ha son­­ra isə po­­lad­­dan ha­­zır­­la­­nıb. XX əs­­rin 80-ci il­­lə­­ri­­nin əv­­vəl­ ­lə­­ri­­nə­­dək dün­­ya or­­du­­la­­rı­­nın is­­ti­­fa­­də­­sin­­də yer alan po­­lad də­­bil­­qə­­lər ar­­tıq öz ye­­ri­­ni ara­­mid, kom­­po­­zit və po­­li­­mer də­­bil­­qə­­lər ver­­mək­­də­­dir.

Po­­lad də­­bil­­qə­­lər ta­­ri­­xə qo­­vu­­şur Də­­­bil­­­qə kon­­­sep­­­si­­­ya­­­sı­­­nın əsa­­­sın­­­da dö­­­yüş­­­çü­­­nün ba­­­şı­­­nın qəl­­­pə­­­lər­­­dən və zər­ ­­bə dal­­­ğa­­­la­­­rın­­­dan qo­­­run­­­ma­­­sı da­­­ya­­­nır.

La­­­kin təc­­­rü­­­bə gös­­­tə­­­rir ki, ho­­­mo­­­gen po­­­ lad də­­­bil­­­qə­­­lər dö­­­yüş za­­­ma­­­nı əs­­­gə­­­rin ba­­­şı­­­nı qəl­­­pə­­­lər­­­dən ef­­­fek­­­tiv mü­­­da­­­fiə et­­­ mək im­­­ka­­­nı­­­na ma­­­lik de­­­yil. Po­­­lad də­­­bil­­­ qə­­­lər­­­də yük­­­sək mü­­­da­­­fiə də­­­bil­­­qə­­­nin kor­ ­­pu­­­su­­­nun qa­­­lın­­­lı­­­ğı he­­­sa­­­bı­­­na müm­­­kün ola bi­­­lər ki, bu da qo­­­ru­­­yu­­­cu baş­­­lı­­­ğın çə­­­ki­­­si­­­ nin ağır­­­laş­­­dı­­­rıl­­­ma­­­sı de­­­mək­­­dir. Bu da də­­­ bil­­­qə­­­lər üçün müəy­­­yən olun­­­muş tib­­­bitex­­­ni­­­ki tə­­­ləb­­­lə­­­rə uy­­­ğun de­­­yil. So­­­vet ümum­­­qo­­­şun də­­­bil­­­qə­­­lə­­­ri üçün bu hədd 1600 qram, NA­­­TO stan­­­dart­­­la­­­rın­­­da isə 1400 qram müəy­­­yən olu­­­nub. Bu həd­­­dən yu­­­xa­­­rı çə­­­ki­­­də də­­­bil­­­qə­­­lər­­­lə apa­­­rı­­­lan test­­­

30 AZERI DEFENCE

TEXNOLOGİYA lər za­­­ma­­­nı yı­­­xıl­­­ma za­­­ma­­­nı bo­­­yun his­­­sə­­­də onur­­­ğa trav­­­ma­­­la­­­rı­­­nın ya­­­ran­­­ma­­­sı mü­­­ şa­­­hi­­­də olu­­­nur.

Ha­­­zır­­­da dün­­­ ya­­­da po­­­lad də­­­ bil­­­qə­­­lə­­­rin ara­­­mid, po­­­li­­­ mer və kom­­­po­­­zit ma­­­te­­­rial­ ­­lar­­­la əvəz­­­lən­­­mə­­­si pro­­­se­­­si da­­­vam edir. Po­­­li­­­mer po­­­lad­­­dan fərq­­­li ola­­­raq tə­­­si­­­rin ener­­­ji­­­si­­­ni pay­­­laş­­­dı­­­ra­­­raq udur.

Po­­­lad də­­­bil­­­qə­­­lə­­­rin əvəz­­­lən­­­mə­­­si is­­­ti­­­ qa­­­mə­­­tin­­­də ilk ad­­­dım “Du­­­pont” şir­­­kə­­­ti tə­­­rə­­­fin­­­dən atı­­­lıb. Bu şir­­­kə­­­tin ha­­­zır­­­la­­­dı­­­ğı pa­­­raara­­­mid lif son­­­ra­­­dan “Kev­­­lar®29” ti­­­ ca­­­rət mar­­­ka­­­sı­­­nı al­­­dı. 1980-cı il­­­də isə ABŞ Qu­­­ru Qüv­­­və­­­lə­­­ri kev­­­lar li­­­fi, fe­­­nol və PVB qət­­­ra­­­nı­­­nın qa­­­rı­­­şı­­­ğın­­­dan ha­­­zır­­­lan­­­mış Per­­­son­­­nel Ar­­­mor Sys­­­tem Ground Troops (PASGT) adı ve­­­ril­­­miş ilk də­­­bil­­­qə­­­ni is­­­ti­­­fa­­­ də­­­yə qə­­­bul edib. Çə­­­ki­­­si 1.4 kq təş­­­kil edən bu ilk kev­­­lar də­­­bil­­­qə MIL-STD-66­­­ 2E stan­­­dar­­­tı­­­na uy­­­ğun idi. Ötən əs­­­rin 90-cı il­­­lə­­­ri­­­nin son­­­la­­­rın­­­da ABŞ-da və Av­­­ro­­­pa­­­da “gə­­­lə­­­cə­­­yin əs­­­gə­­­ri” dö­­­yüş təc­­­hi­­­za­­­tı proq­­­ram­­­la­­­rı üçün üzə­­­ri­­­ nə müx­­­tə­­­lif ak­­­se­­­suar­­­lar bağ­­­la­­­na bi­­­lən də­­­bil­­­qə­­­lər mey­­­da­­­na çıx­­­ma­­­ğa baş­­­la­­­dı.

Tə­­­bii ki, əla­­­və yük­­­lər də­­­bil­­­qə­­­nin çə­­­ki­­­si­­­ nin art­­­ma­­­sı­­­na tə­­­sir gös­­­tər­­­mək­­­dəy­­­di. Be­­ ­lə olan hal­­­da, əla­­­və­­­lər­­­lə bir­­­gə çə­­­ki­­­si 1.4 - 1.6 kq sə­­­viy­­­yə­­­sin­­­də sax­­­la­­­nıl­­­maq­­­la, qo­­­ ru­­­ma sə­­­viy­­­yə­­­si yük­­­sək olan ye­­­ni də­­­bil­­­ qə­­­lə­­­rin ya­­­ran­­­ma­­­sı mə­­­sə­­­lə­­­si gün­­­də­­­mə gəl­­­di. Pen­­­ta­­­go­­­nun 1996-cı il­­­də elan et­­­ di­­­yi Əs­­­gə­­­rin Dö­­­yüş İm­­­kan­­­la­­­rı­­­nın Ar­­­tı­­­rıl­­­ ma­­­sı Proq­­­ra­­­mın­­­da (Sol­­­dier En­­­han­­­ce­­­ ment Prog­­­ram — SEP) nə­­­zər­­­də tu­­­tu­­­lan ye­­­ni də­­­bil­­­qə­­­nin çə­­­ki­­­si­­­nin da­­­ha 25% azal­ ­­dıl­­­ma­­­sı qar­­­şı­­­ya məq­­­səd qo­­­yu­­­lur­­­du. Bu proq­­­ram üz­­­rə təd­­­qi­­­qat­­­la­­­ra baş­­­la­­­yan is­­­ teh­­­sal­­­çı şir­­­kət­­­lər kev­­­lar ma­­­te­­­rial­­­la­­­rın ha­­­ zır­­­lan­­­ma­­­sın­­­da is­­­ti­­­fa­­­də olu­­­nan ara­­­mid li­­­ fi­­­ni tək­­­mil­­­ləş­­­dir­­­mək­­­lə də­­­bil­­­qə­­­nin çə­­­ki­­­si­­­ ni 10%-dək azalt­­­ma­­­ğa nail ol­­­du­­­lar. Ye­­­ni tex­­­no­­­lo­­­gi­­­ya 2002-ci il­­­də da­­­ha yün­­­gül olan Ad­­­van­­­ced Com­­­bat Hel­­­met (ACH) də­­­bil­­­qə­­­lə­­­ri­­­ni mey­­­da­­­na çı­­­xar­­­dı. Ame­­­ri­­­ka Or­­­du­­­su­­­nun əsas də­­­bil­­­qə­­­si he­­­sab olu­­­nan ACH-nin ha­­­zır­­­lan­­­ma­­­sın­­­da kev­­­lar və twa­ ­­ron ki­­­mi ba­­­lis­­­tik lif­­­lər­­­dən is­­­ti­­­fa­­­də olu­­­ nur.

ABŞ Or­­­du­­­su­­­nun Əs­­­gər Sis­­­tem­­­lə­­­ri Mər­­­kə­­­zi­­­nin (NA­­­TİCK) PASGT də­­­bil­­­qə­­­lə­­­ri­ ­­nin küt­­­lə­­­si­­­nin azal­­­dıl­­­ma­­­sı və qo­­­ru­­­ma sə­­­viy­­­yə­­­si­­­nin ar­­­tı­­­rıl­­­ma­­­sı la­­­yi­­­hə­­­si çər­­­çi­­­və­­­ sin­­­də üzə­­­rin­­­də iş­­­lə­­­di­­­yi ma­­­te­­­rial­­­lar­­­dan bi­­­ri zyion­­­dur. NA­­­TİCK nü­­­ma­­­yən­­­də­­­lə­­­ri­­­nin söz­­­lə­­­ri­­­nə gö­­­rə, bu ma­­­te­­­rial­­­dan ha­­­zır­­­lan­ ­­mış də­­­bil­­­qə­­­nin küt­­­lə­­­si 800 qram təş­­­kil

edə bi­­­lər. La­­­kin zyionun gü­­­nəş işı­­­ğı­­­nın tə­­­si­­­ri­­­nə da­­­vam­­­sız ol­­­ma­­­sı ilə əla­­­qə­­­dar NA­­ ­TİCK mər­­­kə­­­zi “Ma­­­gel­­­lan Sys­­­ tems” fir­­­ma­­­sı tə­­­ rə­­­fin­­­dən ha­­­zır­­­ lan­­­mış M5 li­­­fi əsa­­­sın­­­da ye­­­ni ma­­­te­­­rialı təd­­­qiq edir. He­­­sab­­­la­­­ma­­­la­­­ ra gö­­­rə, M5 li­­­fi əsa­­­ sın­­­da ha­­­zır­­­la­­­nan də­­­bil­­­qə­­­nin çə­­­ki­­­si ha­­­zır­­­da ey­­­ni sə­­­viy­­­yə­­­də qo­­­ru­­­ma­­­nı tə­­­min edən də­­­bil­­­qə ilə mü­­­qa­­­yi­­­sə­­­də 35% aşa­­­ğı sa­­­lı­­­na­­­caq.

Ye­­­ni nə­­­sil də­­­bil­­­qə­­­lə­­­rin ya­­­ra­­­dıl­­­ ma­­­sı iş­­­lə­­­ri­­­nə 1990-cı il­­­lə­­­rin son­­­la­­­rın­­­da baş­­­la­­­yan Ru­­­si­­­ya isə bu sa­­­hə­­­də çox­­­qat­­­lı pl­­­ yon­­­ka və ter­­­mop­­­last sıx­­­ ma tex­­­no­­­lo­­­gi­­­ya­­­sı üzə­­­ rin­­­də da­­­ya­­­nır. Sö­­­zü­­­ge­­­ dən tex­­­no­­­lo­­­gi­­­ya üz­­­rə ba­­­lis­­­tik par­­­ça qat­­­la­­­rı in­­­ cə ter­­­mop­­­last pər­­­də ilə çə­­­ki­­­lir və is­­­ti­­­də sı­­­xı­­­lır. Bu za­­­man na­­­zik pər­­­də əri­­­yə­ ­­rək par­­­ça­­­nın qat­­­la­­­rı­­­nı bir­­­ ləş­­­di­­­rir. So­­­yu­­­ma­­­dan son­­­ra də­­­bil­­­qə­­­nin kor­­­pu­­­su­­­nun sərt ho­­­mo­­­gen qa­­­bı­­­ğı alı­­­nır. “Pl­­­ yon­­­ka” tex­­­no­­­lo­­­gi­­­ya­­­sı əsa­­­sın­­­ da ha­­­zır­­­lan­­­mış ilk də­­­bil­­­qə 1999-cu il­­­də 6B7 in­­­dek­­­si al­­­ tın­­­da Ru­­­si­­­ya Si­­­lah­­­lı Qüv­­­və­­­lə­­­ ri­­­nə təh­­­vil ve­­­ri­­­lib. Çə­­­ki­­­si 1.3-1.35 kq təş­­­kil edən də­­­bil­­­qə­­­nin qəl­­­pə əley­­­hi­­­nə möh­­­ kəm­­­li­­­yi 560 metr/sa­­­ni­­­yə təş­­­kil edir. Nİİ “Sta­­­li” İns­­­ti­­­tu­­­tu tə­­­rə­­­fin­­­dən 2005-ci il­­­də da­­­ha 3 də­­­bil­­­qə mo­­­de­­­li— 6B26, 6B27 və 6B28 ha­­­zır­­­la­­­na­­­raq si­­­lah­­­lan­­­ma­­­ya ve­­­ri­­­lib.

İkin­­­ci nə­­­sil sa­­­yı­­­lan 1.1 kq çə­­­ki­­­yə ma­­­lik bu də­­­bil­­­qə­­­lə­­­rin 700 m/sa­­­ni­­­yə­­­dən yu­­­xa­­­rı sü­­­ rət­­­li qəl­­­pə­­­lə­­­rə qar­­­şı qo­­­ru­­­ma­­­nı tə­­­min et­­­ di­­­yi bil­­­di­­­ri­­­lir. Bu­­­nun­­­la pa­­­ra­­­lel ola­­­raq, “Ar­­­ mo­­­kom” şir­­­kə­­­ti tə­­­rə­­­fin­­­dən də po­­­li­­­mer par­­­ça də­­­bil­­­qə­­­lə­­­rin ya­­­ra­­­dıl­­­ma­­­sı is­­­ti­­­qa­­­mə­­­ tin­­­də ak­­­tiv iş­­­lər apa­­­rı­­­lır. Adı­­­çə­­­ki­­­lən şir­­­kə­­­ tin açıq­­­la­­­dı­­­ğı mə­­­lu­­­ma­­­ta gö­­­rə, çox­­­qat­­­lı ara­­­mid par­­­ça, po­­­li­­­mer və ter­­­mop­­­last əla­ ­­qə­­­lən­­­di­­­ri­­­ci kom­­­po­­­zi­­­si­­­ya­­­la­­­rın qa­­­rı­­­şı­­­ğın­­­dan alı­­­nan ye­­­ni də­­­bil­­­qə­­­lər öz qo­­­ru­­­ma sə­­­viy­­­ yə­­­si­­­nə gö­­­rə xa­­­ri­­­ci ana­­­loq­­­la­­­rın­­­dan üs­­­tün­­­ dür. Qeyd edək ki, in­­­di­­­yə­­­dək “Ar­­­mo­­­kom” şir­­­kə­­­ti tə­­­rə­­­fin­­­dən Ru­­­si­­­ya Si­­­lah­­­lı Qüv­­­və­­­lə­­­ri üçün po­­­li­­­mer par­­­ça, pl­­­yon­­­ka tex­­­no­­­lo­­­gi­­­ ya­­­sı və DTS tex­­­no­­­lo­­­gi­­­ya­­­sı üz­­­rə 70 min­­­ dən ar­­­tıq də­­­bil­­­qə is­­­teh­­­sal edi­­­lib. Ha­­­zır­­­da “Ar­­­mo­­­kom” çə­­­ki­­­si 1 kq sa­­­lın­­­mış və qəl­­­pə əley­­­hi­­­nə möh­­­kəm­­­li­­­yi 650 m/sandən çox olan də­­­bil­­­qə­­­nin ya­­­ra­­­ dıl­­­ma­­­sı üzə­­­rin­­­də iş­­­lə­­­yir. Şir­­­ kə­­­tin ara­­­mid-kom­­­po­­­zit qa­­­rı­­­şı­­­ğın­­­dan ha­­­zır­­­lan­­­mış 6B7-1M də­­­bil­­­qə­­­si di­­­ zayn ba­­­xı­­­mın­­­dan so­­­vet də­­­bil­­­qə­­­lə­­­ri­­­ni xa­­­tır­­­la­­­dır. Çə­­­ki­­­si 1.15 kq təş­­­kil edən də­­­bil­­­qə 630 m/ sa­­­ni­­­yə sü­­­rət­­­li qəl­­­pə­­­ lə­­­rə qar­­­şı mü­­­ha­­­fi­­­zə ilə ya­­­na­­­şı, 5 metr mə­­­sa­­­fə­­­dən PM, 50 metr mə­­­sa­­­fə­­­ dən isə TT ta­­­pan­ ­­ça­­­la­­­rın­­­dan açı­­­lan atəş­­­dən mü­­­da­­­fiə edir.

Fran­­­sa Si­­­lah­­­lı Qüv­­­və­­­lə­­­ri­­­nin möv­ ­­cud “Spect­­­ra” və CGF “Gal­­­let” də­­­bil­­­qə­­­lə­ ­­ri də öz qo­­­ru­­­ma sə­­­viy­­­yə­­­si­­­nə gö­­­rə ilk yer­­­lər­­­də qə­­­rar­­­la­­­şır. FE­­­LİN təc­­­hi­­­za­­­tı üçün ha­­­zır­­­da in­­­ki­­­şaf et­­­di­­­ril­­­mək­­­də olan möv­­­ cud “Gal­­­let” də­­­bil­­­qə­­­si­­­nin çə­­­ki­­­si 1.4 kq təş­­­kil edir. “Ho­­­ney­­­well” li­­­sen­­­zi­­­ya­­­sı ilə is­­­ teh­­­sal edi­­­lən “Spect­­­ra” fi­­­ber lif­­­lə­­­rin­­­dən ha­­­zır­­­lan­­­mış “GAL­­­LET də­­­bil­­­qə­­­lə­­­ri 680 metr/sa­­­ni­­­yə sü­­­rət­­­li qəl­­­pə­­­lə­­­rə qar­­­şı qo­­­ru­ ­­ma­­­ya və NA­­­TO STA­­­NAG 2920 tə­­­ləb­­­lə­­­ri­­­ nə ca­­­vab ve­­­rir.

“DSM Dy­­­neema” şir­­­kə­­­ti­­­nin HB-26 və HB-80 yün­­­gül kar­­­bon lif­­­lə­­­rin­­­dən ha­­­zır­­­ lan­­­mış FAST də­­­bil­­­qə­­­lə­­­ri öz çə­­­ki­­­si­­­nin yün­ ­­gül­­­lü­­­yü ilə se­­­çi­­­lir. 670 m/sa­­­ni­­­yə sü­­­rət­­­li qəl­­­pə­­­lər­­­dən mü­­­ha­­­fi­­­zə im­­­ka­­­nı­­­nı tə­­­min edən FAST də­­­bil­­­qə­­­lə­­­ri­­­nin HB-26 ma­­­te­­­ rialın­­­dan ha­­­zır­­­lan­­­mış mo­­­de­­­li ənə­­­nə­­­vi ACH də­­­bil­­­qə­­­lə­­­rin­­­dən 20%, HB-80 ma­­­te­­­ rialın­­­dan ha­­­zır­­­lan­­­mış mo­­­de­­­li isə 35% yün­­­gül­­­dür. Bu də­­­bil­­­qə­­­lə­­­rin xa­­­ri­­­ci di­­­zay­­­nı və üzə­­­rin­­­də­­­ki xü­­­su­­­si rels­­­lər ona ge­­­cə­­­ gör­­­mə ci­­­haz­­­la­­­rı, ra­­­bi­­­tə va­­­si­­­tə­­­lə­­­ri və di­­­gər ak­­­se­­­suar­­­lar əla­­­və et­­­mə­­­yə im­­­kan ve­­­rir.

mart - aprel 2014 31

TEXNOLOGİYA Ötən il ABŞ Də­­­niz Pi­­­ya­­­da­­­la­­­rı Kor­­­pu­­­ su­­­nun Tək­­­mil­­­ləş­­­di­­­ril­­­miş Dö­­­yüş­­­çü Də­­­bil­­­ qə­­­si (En­­­han­­­ced Com­­­bat Hel­­­met - ECH) proq­­­ra­­­mı çər­­­çi­­­və­­­sin­­­də “Ce­­­rady­­­ne” şir­­­ kə­­­ti­­­nin ter­­­mop­­­last ma­­­te­­­rial­­­dan ha­­­zır­­­la­­­ dı­­­ğı ye­­­ni nə­­­sil dö­­­yüş də­­­bil­­­qə­­­si­­­nin test­­­ lə­­­ri­­­nə start ve­­­ri­­­lib. Test­­­lər za­­­ma­­­nı “Ce­­­ rady­­­ne Diap­­­horm Bal­­­lis­­­tic Hel­­­met” ad­­­ la­­­nan də­­­bil­­­qə­­­lə­­­rin ba­­­lis­­­tik qo­­­ru­­­ma sə­­­ viy­­­yə­­­si­­­nin 70%-dək yax­­­şı­­­laş­­­dı­­­ğı müəy­­­ yən­­­ləş­­­di­­­ri­­­lib. Çə­­­ki­­­si ACH də­­­bil­­­qə­­­lər­­­lə mü­­­qa­­­yi­­­sə­­­də xey­­­li aza­­­lan bu də­­­bil­­­qə­­­nin tex­­­ni­­­ki gös­­­tə­­­ri­­­ci­­­lə­­­ri ba­­­rə­­­də əla­­­və mə­­­lu­­­ mat­­­lar ve­­­ril­­­mir. Əsa­­­sən ara­­­mid ma­­­te­­­rial­­­lar­­­dan də­­­bil­­­ qə­­­lə­­­rin və bə­­­dən zi­­­reh­­­lə­­­ri­­­nin is­­­teh­­­sa­­­lı ilə məş­­­ğul olan İn­­­gil­­­tə­­­rə­­­nin “Uni­­­ted Shield” şir­­­kə­­­ti­­­nin NA­­­TO öl­­­kə­­­lə­­­ri­­­nin ək­­­sə­­­riy­­­yə­­­ti­­­ nin or­­­du­­­la­­­rın­­­da is­­­ti­­­fa­­­də olu­­­nan PASGT də­­­bil­­­qə­­­lə­­­ri NIJ Le­­­vel II ve IIIA sə­­­viy­­­yə­­­si­­­ nə uy­­­ğun­­­dur. 450-650 metr/sa­­­ni­­­yə sü­­­ rət­­­li qəl­­­pə­­­lər­­­dən mü­­­ha­­­fi­­­zə­­­ni tə­­­min edən bu də­­­bil­­­qə­­­nin üzə­­­ri­­­nə əla­­­və ak­­­se­­­suar­­­lar yer­­­ləş­­­dir­­­mək im­­­kan­­­la­­­rı möv­­­cud­­­dur.

“Uni­­­ted Shield”in PASGT-lə­­­ri əvəz elə­­­mək üçün ara­­­mid ma­­­te­­­rial­­­dan ha­­­zır­­­ la­­­dı­­­ğı “Mich” ad­­­lı də­­­bil­­­qə­­­si da­­­ha az çə­­­ki, ar­­­xa və yan­­­lar­­­da yük­­­sək kə­­­si­­­mə, tə­­­pə his­­­sə­­­nin nis­­­bə­­­tən hün­­­dür­­­lü­­­yü ilə se­­­çi­­­lir.

Bu di­­­zayn də­­­bil­­­qə­­­nin ye­­­ni ra­­­bi­­­tə ci­­­haz­­­ la­­­rı, qaz mas­­­ka­­­la­­­rı və də­­­bil­­­qə­­­yə bağ­­­la­­­ nan ge­­­cə gör­­­mə ci­­­haz­­­la­­­rı ilə in­­­teq­­­ra­­­si­­­ ya­­­sı­­­nı tə­­­min edir. “Mich” NIJ Le­­­vel II və IIIA sə­­­viy­­­yə­­­si­­­nə uy­­­ğun­­­dur. Bun­­­dan baş­­­ qa, “Uni­­­ted Shield”in məh­­­sul­­­la­­­rı ara­­­sın­­­ da xü­­­su­­­si tə­­­yi­­­nat­­­lı­­­lar üçün ara­­­mid ma­­­te­ ­­rial­­­lar­­­dan ha­­­zır­­­lan­­­mış NIJ Le­­­vel II və IIIA sə­­­viy­­­yə­­­si­­­nə uy­­­ğun “Com­­­man­­­do” və “Sp­­ ­rint” də­­­bil­­­qə­­­lə­­­ri də yer alır. Ba­­­za­­­ra bir ne­­­çə il əv­­­vəl təq­­­dim olun­­­muş “Sp­­­rint”in üzə­­­ri­­­nə müx­­­tə­­­lif ak­­­se­­­suar­­­lar əla­­­və et­­­ mək üçün xü­­­su­­­si rels­­­lər yer­­­ləş­­­di­­­ri­­­lib. Bu də­­­bil­­­qə 450-650 metr/sa­­­ni­­­yə sü­­­rət­­­li qəl­­­pə və gül­­­lə­­­lə­­­rə qar­­­şı yük­­­sək qo­­­ru­­­ ma­­­ya ma­­­lik­­­dir. Bu şir­­­kə­­­tin in­­­no­­­va­­­si­­­ ya­­­la­­­rı ara­­­sın­­­da diq­­­qət çə­­­kən di­­­gər məh­­­sul isə kom­­­po­­­zit ma­­­te­­­rial­­­ dan ha­­­zır­­­lan­­­mış “Del­­­ta” də­­­ bil­­­qə­­­si­­­dir. Tə­­­sir­­­lə­­­ri ud­­­ma qa­­­bi­­­liy­­­yə­­­ti­­­nə ma­­­lik də­­­bil­­­ qə­­­də “Sp­­­rint”də ol­­­du­­­ğu ki­­­mi ak­­­se­­­suar­­­lar qoş­­­maq üçün rels­­­lər möv­­­cud­­­dur. NIJ Le­­­vel II və IIIA sə­­­viy­­­yə­­­si­­­nə ca­­­vab ve­­­rən, 700 m/sa­­­ni­­­yə və 450 m/sa­­­ni­­­yə sü­­­rət­­­li qəl­­­pə­ ­­lə­­­rə qar­­­şı qo­­­ru­­­ma­­­nı tə­­­min edən Del­­­ta­­­ nın küt­­­lə­­­si 1260 qram­­­dır.

Ni­­­der­­­lan­­­dın “Re­­­vi­­­sion Mi­­­li­­­tary” şir­­­kə­ ­­ti­­­nin ara­­­mid “Batls­­­kin Vi­­­per A1”, “Vi­­­per P2”, po­­­lieti­­­len və kom­­­po­­­zit qa­­­rı­­­şı­­­ğın­­­dan ha­­­zır­­­la­­­dı­­­ğı “Batls­­­kin Cob­­­ra P2” də­­­bil­­­qə­­­ lə­­­ri ABŞ, Ka­­­na­­­da və Da­­­ni­­­mar­­­ka Si­­­lah­­­lı Qüv­­­və­­­lə­­­ri tə­­­rə­­­fin­­­dən is­­­ti­­­fa­­­də olu­­­nur. Əf­­

32 AZERI DEFENCE

­ a­­­nıs­­­tan­­­da real dö­­­yüş şə­­­ q raitin­­­də sı­­­naq­­­dan çı­­­xa­­­rıl­­­mış, NIJ Le­­­vel IIIA sə­­­viy­­­yə­­­si­­­nə ca­­­ vab ve­­­rən “Vi­­­per A1” də­­­bil­­­qə­­­si 670 m/sa­­­ni­­­yə sü­­­rə­­­tə ma­­­lik gül­­­lə və qəl­­­pə­­­lər­­­dən qo­­­ru­­­ma­ ­­nı tə­­­min edir. Çə­­­ki­­­si 1390 qram olan bu də­­­bil­­­qə ge­­­cə­­­ gör­­­mə ci­­­haz­­­la­­­rı, qaz mas­­­ka­­­la­­­rı və ra­­­bi­­­tə qur­­­ğu­­­la­­­rı ilə uy­­­ğun­­­ laş­­­dı­­­rı­­­lır. “Re­­­vi­­­sion”un “Batls­­­ kin Vi­­­per” mo­­­dul­­­yar dəs­­­ti ilə komp­­­lekt­­­ləş­­­di­­­ril­­­mə­­­yə uy­­­ğun­­­ laş­­­dı­­­rıl­­­mış “Vi­­­per P2” də­­­bil­­­qə­­­ si isə 750 m/sa­­­ni­­­yə sü­­­rət­­­li qəl­ ­­pə­­­lə­­­rə qar­­­şı qo­­­ru­­­ma təq­­­dim edir. Bu də­­­bil­­­qə A1 ver­­­si­­­ya­­­sın­ ­­dan özü­­­nün yün­­­gül­­­lü­­­yü ilə fərq­­­lə­­­nir və çə­­­ki­­­si cə­­­mi 1150 qram­­­dır.

Müx­­­tə­­­lif mis­­­si­­­ya­­­lar­­­da is­­­ti­­­ fa­­­də üçün nə­­­zər­­­də tu­­­tu­­­lan “Batls­­­kin Cob­­­ra P2” də­­­bil­­­qə­­­si­ ­­nin ha­­­zır­­­lan­­­ma­­­sın­­­da in­­­ki­­­şaf et­­­miş iell tex­­­no­­­lo­­­gi­­­ya­­­lar­­­dan is­­­ti­­­fa­­­də olu­­­nub. 750 metr/sa­­­ni­­­yə (17 gr FSP) sü­­ ­rə­­­tə ma­­­lik təh­­­did­­­lə­­­rə ca­­­vab ve­­­rən bu də­­­bil­­­qə­­­nin çə­­­ki­­­si 1180 qram­­­dır.

Dün­­­ya­­­nın apa­­­rı­­­cı zi­­­reh is­­­teh­­­sal­­­çı­­­la­­­ rın­­­dan olan Hin­­­dis­­­ta­­­nın MKU şir­­­kə­­­ti­­­nin ara­­­mid ma­­­te­­­rial­­­dan “gə­­­lə­­­cə­­­yin əs­­­gə­­­ ri”nin təc­­­hi­­­za­­­tı­­­na da­­­xil edil­­­mək üçün ha­­­zır­­­la­­­dı­­­ğı “G-Fac­­­tor” də­­­bil­­­qə­­­si su­­­ya və kor­­­ro­­­zi­­­ya­­­ya qar­­­şı yük­­­sək qo­­­ru­­­ma­­­ya ma­­ ­lik­­­dir. MKU yet­­­ki­­­li­­­lə­­­ri­­­nin söz­­­lə­­­ri­­­nə gö­­­rə, xa­­­ri­­­ci ana­­­loq­­­la­­­rın­­­dan 25% az - 1 kq çə­­­

MOHAWK ki­­­yə ma­­­lik “G-Fac­­­tor” NİJ Le­­­vel IIIA sə­­­viy­­­yə­­­si­­­nə ca­­­vab ve­­­rir. Qar, səh­­­ra, dağ­­­lıq və dü­­­zən­­­lik, elə­­­cə də də­­­niz əmə­­­liy­­­yat­­­la­­­rı üçün nə­­­zər­­­də tu­­­

Revision-BATLSKIN tu­­­lan də­­­bil­­­qə ge­­­cə­­­gör­­­mə ci­­­haz­­­la­­­rı, ra­­­bi­ ­­tə dəs­­­ti və qaz mas­­­ka­­­la­­­rı ilə asan­­­lıq­­­la uy­­­ğun­­­la­­­şır. Bu­­­nun­­­la ya­­­na­­­şı MKU-nun ara­­­mid fi­­­ber tex­­­no­­­lo­­­gi­­­ya­­­la­­­rı­­­na əsas­­­la­­­ nan “Araly­­­te” ad­­­lı məh­­­su­­­lu (Le­­­vel IIIA sə­­­viy­­­yə­­­sin­­­də) möv­­­cud­­­dur. PASGT və ACH kon­­­fi­­­qu­­­ra­­­si­­­ya­­­lı “Araly­­­te”nin çə­­­ki­­­si ox­­­şar di­­­gər də­­­bil­­­qə­­­lər­­­dən 10% yün­­­gül­­­ dür.

CAR-ın “Qlo­­­bal Ar­­­mour” şir­­­kə­­­ti­­­nin hər­­­bi qüv­­­və­­­lər, xü­­­su­­­si tə­­­yi­­­nat­­­lı­­­lar və po­­ ­lis üçün nə­­­zər­­­də tu­­­tu­­­lan ara­­­mid ma­­­te­­­ rial­­­dan ha­­­zır­­­lan­­­mış PASGT də­­­bil­­­qə­­­lə­­­ri öl­­­çü­­­sün­­­dən ası­­­lı ola­­­raq 1150-1250 qram ağır­­­lı­­­ğın­­­da­­­dır. NİJ Le­­­vel IIIA sə­­­viy­­­yə­­­si­­­nə ca­­­vab ve­­­rən bu də­­­bil­­­qə­­­lər 400-750 m/sa­­­ni­­­yə sü­­­rət­­­li təh­­­did­­­lə­­­rə qar­­­şı mü­­­qa­­­vi­­­mət tə­­­min edir. Bu fir­­­ ma­­­nın xü­­­su­­­si tə­­­yi­­­nat­­­lı qüv­­­və­­­lər üçün ara­­­ mid ma­­­te­­­rial­­­dan ha­­­ zır­­­la­­­dı­­­ğı di­­­gər də­­­bil­­­ qə isə çə­­­ki­­­si­­­nə gö­­­rə da­­­ha yün­­­gül­­­dür. Le­­­ vel IIIA sə­­­viy­­­yə­­­si­­­nə ca­­­vab ve­­­rən bu də­­­bil­ ­­qə­­­nin çə­­­ki­­­si öl­­­çü­­­sün­­­ dən ası­­­lı ola­­­raq 825900 qram ara­­­sın­­­da də­­­yi­­­şir və 400-750 m/ sa­­­ni­­­yə sü­­­rə­­­tə ma­­­lik qəl­­­pə­­­lən­­­mə­­­dən mü­­­ ha­­­fi­­­zə edir. “Qlo­­­bal Ar­­­ mour”un “Pas­­­cut” də­­­bil­­­qə­­­si isə PASGT də­­­bil­­­qə­­­lə­­­ri­­­nin yün­­­gül və da­­ ­ha kom­­­pakt ver­­­si­­­ya­­­sı ki­­mi nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Dö­­yüş­­çü­­nün ba­­şı­­nın da­­ha ge­­ niş sa­­hə­­si­­ni mü­­ha­­fi­­zə edən bu də­­bil­­qə ara­­mid lif­­lər­­dən ha­­zır­­la­­nıb və çə­­ki­­si 975-1050 qram təş­­kil edir. AD

HƏRB Ra­­mil Məm­­məd­­li Müasir tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın mey­­ da­­na çıx­­ma­­sı, ye­­ni­­lə­­nən si­­lah sis­­tem­­lə­­ri, na­­no və İT tex­­no­­lo­­ gi­­ya­­la­­rın hər­­bi sa­­hə­­də tət­­bi­­qi ar­­tıq bir ne­­çə on il­­dir gə­­lə­­cə­­yin əs­­gər­­lə­­ri­­nin ne­­cə ola­­ca­­ğı dü­­ şün­­mə­­yə va­­dar edir. Eks­­pert­­lə­­ rin fik­­rin­­cə, ya­­xın 20 il ər­­zin­­də hərb mey­­dan­­la­­rın­­da dö­­yüş­­lə­­rin ta­­le­­yi­­ni ən müasir tex­­no­­lo­­gi­­ya­­ lar­­la təc­­hiz olun­­muş və bir növ “ro­­bot­­laş­­mış” əs­­gər­­lər həll edə­­cək­­lər. Bu əs­­gər­­lə­­rin təc­­hiz olun­­du­­ğu tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar on­­la­­ rın dö­­yüş za­­ma­­nı əmə­­liy­­yat mey­­da­­nı ba­­rə­­də in­­for­­ma­­si­­ya­­la­­ rı uzaq­­dan əl­­də et­­mə­­si­­nə, qə­­ rar­­gah­­la­­rın isə ay­­rı­­lıq­­da hər bir əs­­gə­­rin hə­­rə­­kət­­lə­­ri­­nə və si­­ tuasi­­ya­­ya nə­­za­­rət et­­mə­­lə­­ri­­nə im­­kan ya­­ra­­da­­caq.

Gə­­lə­­cə­­yin əs­­gər­­lə­­ri ComFUT – İspaniya Ötən əs­­rin 90-cı il­­lə­­ri­­nin or­­ta­­la­­rın­­dan dün­­ya­­nın bir çox öl­­kə­­lə­­ri bu tex­­no­­lo­­ji ye­­ni­­lik­­lə­­rə əsas­­lan­­maq­­la gə­­lə­­cə­­yin əs­­ gə­­ri kon­­sep­­si­­ya­­sı üzə­­rin­­də baş sın­­dır­­ ma­­ğa baş­­la­­yıb­­lar. Tə­­bii ki, bu sa­­hə­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən proq­­ram­­lar­­da ön­­cül­­lü­­ yü ABŞ edir. Ha­­zır­­da Bir­­ləş­­miş Ştat­­lar­­da bu kon­­sep­­si­­ya çər­­çi­­və­­sin­­də bir ne­­çə fərq­­li proq­­ram üzə­­rin­­də iş­­lər apa­­rıl­­maq­ ­da­­dır. Bun­­dan baş­­qa Al­­ma­­ni­­ya­­nın IdZ, Fran­­sa­­nın FE­­LIN, Bö­­yük Bri­­ta­­ni­­ya­­nın FIST, İs­­pa­­ni­­ya­­nın COM­­FUT, İs­­ve­­çin IMESS, Avst­­ra­­li­­ya­­nın “Land 125”, CAR-ın “Af­­ri­­can War­­rior”, İta­­li­­ya­­nın “Sol­­da­­to Fu­­ tu­­ro”, Nor­­ve­­çin NOR­­MANS, Sin­­qa­­pu­­run “Ad­­van­­ced Com­­bat Man Sys­­tem”, Çe­­xi­­ ya­­nın “21st Cen­­tury sol­­dier”, Çi­­nin

dün­­ya onu ha­­zır­­la­­yır

“War­­rior of the 21st Cen­­tury” ki­­mi “gə­­ lə­­cə­­yin əs­­gə­­ri”nin təc­­hi­­zat proq­­ram­­la­­rı möv­­cud­­dur.

Bü­­tün­­lük­­də 20 öl­­kə­­nin hə­­ya­­ta ke­­çir­­ di­­yi bu la­­yi­­hə­­lər bə­­zi is­­tis­­na­­lar ol­­maq­­la ame­­ri­­kan kon­­sep­­si­­ya­­sı­­na əsas­­la­­nır.

Fu­­tu­­re Com­­bat Sys­­tem – ABŞ Bir­­ləş­­miş Ştat­­la­­rın “Gə­­lə­­cək Dö­­yüş Sis­­te­­mi” (Fu­­tu­­re Com­­bat Sys­­tem) kon­­ sep­­si­­ya­­sı­­nın əsa­­sı­­nı böl­­mə­­lər və ay­­rıay­­rı­­lıq­­da əs­­gər­­lər ara­­sın­­da in­­for­­ma­­si­­ya bağ­­lı­­lı­­ğı­­nı ar­­tır­­maq və ən ye­­ni İT tex­­no­ ­lo­­gi­­ya­­la­­rı­­nı tət­­biq et­­mək­­lə ult­­ra­­müasir dö­­yüş ida­­rə sis­­te­­mi­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı tu­­ tur.

Qeyd olu­­nan kon­­sep­­si­­ya əsa­­sın­­da ya­­ra­­dıl­­mış təc­­rü­­bi nü­­mu­­nə­­də sis­­te­­mə da­­xil olan ra­­bi­­tə va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin kö­­mə­­yi ilə əs­­gər­­lər is­­tə­­ni­­lən əra­­zi­­də bir-bir­­lə­­ri ilə on-li­­ne söh­­bət edə bi­­lir. Əs­­gər­­lər kü­­rək­ ­lə­­rin­­də da­­şı­­dıq­­la­­rı ki­­çik tak­­tik kom­­pü­­ter va­­si­­tə­­si ilə həm bir-bi­­ri­­lə­­ri, həm də aviasi­­ya, nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri və di­­gər plat­­for­­ma­­lar­­la sər­­bəst əla­­qə ya­­rat­­maq im­­ka­­nı qa­­za­­nır­­lar. On­­la­­rın üzə­­rin­­də­­ki kom­­pü­­ter ey­­ni za­­man­­da əs­­gər­­lə­­rə fi­­ ziolo­­ji nə­­za­­rə­­ti hə­­ya­­ta ke­­çi­­rir. Əs­­gə­­rin bə­­də­­ni­­nin, də­­ri­­si­­nin hə­­ra­­rə­­ti­­ni, ürək dö­­ yün­­tü­­lə­­ri­­ni, qa­­nun­­da­­kı al­­ko­­qo­­lu be­­lə tə­­yin edə­­rək mər­­kə­­zi mə­­lu­­mat­­lan­­dı­­rır.

Sa­­ni­­tar uzaq mə­­sa­­fə­­dən xəs­­tə və ya ya­­ ra­­lı əs­­gə­­rin ye­­ri­­nin öz kom­­pü­­te­­rin­­də

mart - aprel 2014 35

HƏRB gö­­rür. Sis­­te­­mə da­­xil olan və ha­­zır­­da test mər­­hə­­lə­­si­­ni ke­­çən bə­­dən zi­­re­­hi möv­­cud zi­­reh­­lər­­dən da­­ha yax­­şı ba­­lis­­tik qo­­ru­­ma­­ ya ma­­lik ola­­caq. Cə­­mi bir ne­­çə mil­­li­­metr qa­­lın­­lı­­ğın­­da ola­­caq bu “di­­na­­mik zi­­reh” dal­­ğıc kost­­yu­­mu ki­­mi əs­­gə­­rin əy­­ni­­nə otu­­ra­­caq. Həm­­çi­­nin gül­­lə­­nin tə­­si­­ri nə­­ti­­ cə­­sin­­də bə­­də­­nə xə­­sa­­rət yet­­mə­­yə­­cək.

“Fu­­tu­­re Com­­bat Sys­­tem” kon­­sep­­si­­ya­ ­sı əsa­­sın­­da “Ge­­ne­­ral Dy­­na­­mics C4 Sys­­ tems” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış “Moun­­ted War­­rior” ad­­la­­nan dəst kom­­ pü­­ter, də­­bil­­qə­­yə bağ­­lı ek­­ran (HMD), GPS-na­­vi­­qa­­tor, ra­­dios­­tan­­si­­ya, si­­lah ida­­rə sis­­te­­mi ilə təc­­hiz edi­­lib. Qeyd edək ki bu ci­­haz­­lar va­­si­­tə­­si ilə əs­­gər dö­­yüş mey­­da­ ­nı­­nı vi­­deo gö­­rün­­tü­­sü­­nü əl­­də edir. Tü­­ fən­­gə bər­­ki­­dil­­miş ka­­me­­ra­­lar va­­si­­tə­­si ilə də gö­­rün­­tü­­lər ek­­ra­­na ötü­­rü­­lür. Han­­sı ki, əs­­gər hət­­ta sı­­ğı­­na­­caq­­da ol­­duq­­da be­­lə gö­­rün­­tü­­nü əl­­də edə bi­­lir. Sis­­tem çər­­çi­­ və­­sin­­də “St­­ray­­ker” zi­­reh­­li av­­to­­mo­­bil­­lə­­ri ilə bir­­lik­­də bü­­tün böl­­mə va­­hid in­­for­­ma­ ­si­­ya sis­­te­­mi­­nə bir­­ləş­­di­­ri­­lib. İraq­­da 2007ci il­­də şə­­hər şə­­raitin­­də və səh­­ra­­da pat­­ rul xid­­mə­­ti­­nin ge­­di­­şa­­tın­­da sı­­nan­­dıq­­dan son­­ra dö­­yüş dəs­­ti­­nin ye­­ni müasir­­ləş­­di­­ ril­­miş va­­rian­­tı ha­­zır­­la­­na­­raq or­­du­­ya təq­­ dim edi­­lib. Sə­­lə­­fin­­dən əhə­­miy­­yət­­li də­­rə­ ­cə­­də yün­­gül olan bu dəs­­tə snay­­per­­lə­­rin ye­­ri­­ni tə­­yin et­­mək üçün “Bu­­me­­ranq” sis­­te­­mi də da­­xil edi­­lib. Hər­­bi ko­­man­­ dan­­lı­­ğın mə­­lu­­mat­­la­­rı­­na gö­­rə, İraq­­da dö­­yüş şə­­raitin­­də tət­­biq za­­ma­­nı, şə­­hər şə­­raitin­­də bu dəst əs­­gər­­lə­­rin mə­­lu­­mat­­ lan­­dır­­ma sə­­viy­­yə­­si­­ni əhə­­miy­­yət­­li də­­rə­­

cə­­də yük­­səlt­­mə­­yə, dö­­yüş vax­­tı koor­­di­­na­­si­­ya­­nı yax­­şı­­laş­­dır­­ma­­ğa im­­kan ve­­rib.

Av­­ro­­pa Ame­­ri­­ka­­dan ge­­ri qal­­mır Fran­­sa Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin FE­­LIN təc­­hi­­za­­tı “Sa­­gem” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­la­­nır. Şir­­kət 2010-cu ilə qə­­dər 20 pi­­ya­­da ala­­yı üçün 22500, əla­­və ola­­raq zi­­reh­­li tank, mü­­hən­­dis və ar­­til­­le­­ri­­ya qo­­ şun­­la­­rı üçün 9 min FE­­LIN dəs­­ti­­ni is­­teh­­sal edib. Fran­­sa 2015-ci il­­dən FE­­LIN-II dəs­­ ti­­nin ha­­zır­­la­­ma­­sı­­na baş­­la­­ma­­ğı plan­­laş­­ dı­­rır.

Beş kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­lı FE­­LIN dəs­­ti­­nin çə­­ki­­si 25 kq təş­­kil edir. Təc­­hi­­za­­ta ra­­dios­ ­tan­­si­­ya, na­­vi­­qa­­si­­ya ci­­haz­­la­­rı, vi­­deo və inf­­ra­­qır­­mı­­zı ka­­me­­ra­­lar, ida­­rə blo­­ku, si­­ lah­­lar, də­­bil­­qə, zi­­reh və uni­­for­­ma da­­xil­­ dir. Dəs­­tin si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da 5.56 mm çap­­lı “Giat FA­­MAS F1” hü­­cum tü­­fən­­gi, ya­­xud 7.62 mm çap­­lı “Giat FR-F2” snay­ ­per tü­­fən­­gi, 5.56 mm çap­­lı “FN Hers­­tal Mi­­ni­­mi” yün­­gül pu­­lem­­yo­­tu yer alır. Hər bir tü­­fən­­gin rə­­qəm­­li ni­­şan­­ga­­hı əs­­gə­­rin də­­bil­­qə­­sin­­də­­ki mi­­ni-mo­­ni­­tor­­la bir­­ləş­­di­­ ri­­lib. Bu da vi­­deo təs­­vir­­lə­­ri real vaxt re­­ji­ ­min­­də FE­­LIN şə­­bə­­kə­­lə­­ri­­nə ötür­­mək im­­ ka­­nı ve­­rir. FE­­LIN dəs­­ti­­nə da­­xil olan uni­­ for­­ma (“Ker­­mel” ka­­mufl­­ya­­jı) ha­­va­­lan­­ma­ ­nı tə­­min et­­mək­­lə ya­­na­­şı su­­yu bu­­rax­­mır.

Oda­­da­­vam­­lı par­­ça­­dan ha­­zır­­lan­­mış ge­­ yim qa­­ni­­çən hə­­şə­­rat­­la­­rı qor­­xu­­dur və inf­­ra­­qır­­mı­­zı spektr­­də dö­­yüş­­çü­­nü mas­­ ka­­la­­yır. Ge­­yi­­mə həm­­çi­­nin fər­­di zi­­reh­­li mü­­da­­fiə va­­si­­tə­­lə­­ri, iç­­mə­­li su qa­­bı, çan­­ta, həm­­çi­­nin si­­lah da­­raq­­la­­rı və əl qum­­ba­­ra­ ­la­­rı üçün cib­­lər da­­xil­­dir. FE­­LIN dəs­­ti­­nin əsa­­sı­­nı təş­­kil edən da­­şı­­na bi­­lən elekt­­ron plat­­for­­ma “Fi­­re­­Wi­­re” rə­­qəm­­li in­­ter­­fey­­si əsa­­sın­­da ha­­zır­­la­­nıb. FE­­LIN-in ra­­bi­­tə sis­­ te­­mi isə DECT tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı əsa­­sın­­da qu­­ru­­lub. Də­­bil­­qə­­yə KQS tət­­biq olun­­ duq­­da mas­­ka­­nı çı­­xart­­ma­­dan su­­yu və qi­­da­­nı qə­­bul et­­mə­­yə im­­kan ve­­rən qo­­ru­ ­yu­­cu mas­­ka da əla­­və olu­­nub. FE­­LİN təc­ ­hi­­za­­tı­­na JIM MR çox­­funk­­si­­ya­­lı bi­­nok­­lu, 24 saat ər­­zin­­də dəs­­tin işi­­ni tə­­min edən ener­­ji blo­­ku da­­xil­­dir.

“Gə­­lə­­cə­­yin əs­­gə­­ri”nin təc­­hi­­za­­tı­­nı ha­­ zır­­la­­ma­­ğa 2004-cü il­­də baş­­la­­yan Al­­ma­­ ni­­ya­­nın IdZ-ES proq­­ra­­mı çər­­çi­­və­­sin­­də “Rhein­­me­­tall De­­fen­­ce Elekt­­ro­­nics” və EADS şir­­kə­­ti­­nin bir­­gə məh­­su­­lu olan “Gla­­dius” dəs­­ti mey­­da­­na çı­­xıb. Dəs­­tin si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na G-36A2 av­­to­­ma­­tik tü­­ fən­­gi (stan­­dart si­­lah), MR­­7A1 ta­­pan­­çapu­­lem­­yo­­tu, 40 mm çap­­lı AG36 lü­­ləal­­tı qum­­ba­­raata­­nı, MG4 pu­­lem­­yo­­tu, G82-in bö­­yuk ka­­libr­­li snay­­per tü­­fən­­gi, LLM01 la­­zer mo­­du­­lu, pas­­lan­­ma­­yan po­­lad­­dan

36 AZERI DEFENCE

HƏRB ra­­bi­­tə va­­si­­tə­­lə­­ri, qi­­da mən­­bə­­yi, kont­­rol sis­­te­­mi, bə­­dən zi­­re­­hi, GPS da­­xil­­dir. Test­­ lər za­­ma­­nı COM­­FUT-un nəq­­liy­­yat va­­si­­ tə­­si ilə ef­­fek­­tiv in­­teq­­ra­­si­­ya­­sı­­na nail olu­­ nub. COM­­FUT-da stan­­dart si­­lah G3­­6E tü­­fən­­gi­­dir. C4I sis­­te­­mi üçün “ITT Spear­­ Net” ra­­diosu­­na üs­­tün­­lük ve­­ri­­lib.

Pol­­şa Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin “Ty­­tan” proq­­ra­­mı çər­­çi­­və­­sin­­də “Bu­­mar Group” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış “Uh­­lan21” ad­­lı təc­­hi­­zat ilk də­­fə 2008-ci il­­də Çe­­xi­­ ya­­da ke­­çi­­ril­­miş “Gə­­lə­­cək Əs­­gər” sər­­gi­­ sin­­də nü­­ma­­yiş olu­­nub. “Uh­­lan21” sis­­te­­ mi si­­lah, fər­­di kom­­pü­­ter, ge­­cə­­gör­­mə ci­­ ha­­zı, dost-düş­­mən ta­­nı­­ma sis­­te­­mi (IFF), ra­­bi­­tə sis­­te­­mi, li­­tium ion ba­­ta­­re­­ya­­sı, ek­­ ran, qu­­laq­­cıq­­lar və mik­­ro­­fon ilə təc­­hiz ha­­zır­­lan­­mış 17.2 sm-lik KM2000 dö­­yüş bı­­ça­­ğı da­­xil­­dir. Ya­­xın gə­­lə­­cək­­də sis­­te­­mə mi­­na­­la­­rın aş­­kar­­lan­­ma­­sı və ar­­til­­le­­ri­­ya­­nın ida­­rə et­­mə­­si üçün tən­­zim­­lə­­yi­­ci­­lər əla­­və edil­­mə­­si plan­­laş­­dı­­rı­­lır.

Bö­­yük Bri­­ta­­ni­­ya Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin 2003-cü il­­də baş­­lat­­dı­­ğı FIST (Fu­­tu­­re In­­ teg­­ra­­ted Sol­­dier Tech­­no­­logy) proq­­ra­­mı ha­­zır­­da Av­­ro­­pa­­da­­kı bü­­tün ana­­loq­­la­­rın­­ dan öz ba­­ha­­lı­­lı­­ğı ilə fərq­­lə­­nir. FIST-in bir dəs­­ti­­nin də­­yə­­ri təx­­mi­­nən 84 min av­­ro təş­­kil edir ki, bu da Av­­ro­­pa­­da­­kı di­­gər ana­­loq­­la­­rın­­dan təx­­mi­­nən 3 də­­fə ba­­ha­­ dır. “Tha­­les UK” və “Qi­­ne­­tiQ” fir­­ma­­la­­rı­­ nın məş­­ğul ol­­du­­ğu təc­­hi­­zat komp­­lek­­si­­ nin 2020-ci ilə tam ha­­zır edil­­mə­­si plan­­ laş­­dı­­rı­­lır. FIST dəs­­ti­­nə müx­­tə­­lif elekt­­ron sis­­tem­­lər (la­­zer mə­­sa­­fəöl­­çə­­ni, elekt­­ronop­­tik çe­­vi­­ri­­ci­­lər, xə­­ri­­tə­­lər, hə­­dəf lo­­ka­­tor­ ­la­­rı), xü­­su­­si ma­­te­­rial­­dan ha­­zır­­lan­­mış uni­­for­­ma, İT sis­­tem­­li qo­­ru­­yu­­cu də­­bil­­qə, yük­­sək qo­­ru­­ma qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik zi­­ reh da­­xil ola­­caq. Bu sis­­te­­min əsas özəl­­ lik­­lə­­rin­­dən bi­­ri ən müasir ra­­bi­­tə şə­­bə­­kə­ ­si­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­­dır. Be­­lə ki FIST-lə təc­­ hiz olun­­muş dö­­yüş­­çü­­lər ara­­sın­­da ra­­bi­­tə əla­­qə­­si ki­­çik şif­­rə­­li ra­­dionun kö­­mə­­yi ilə tə­­min olu­­na­­caq. Dö­­yüş­­çü ilə ra­­bi­­tə it­­di­ ­yi hal­­da be­­lə, şə­­bə­­kə sis­­te­­mi eh­­ti­­yat əla­­qə ka­­nal­­la­­rı­­nı işə sa­­la­­caq. Dö­­yüş­­çü bun­­dan əla­­və peyk na­­vi­­qa­­si­­ya sis­­te­­mi, yol he­­sab­­la­­ma ci­­ha­­zı ilə də təc­­hiz edi­­lə­ ­cək. Onun düş­­dü­­yü ra­­yo­­nun xə­­ri­­tə­­si və hə­­rə­­kət qra­­fi­­ki də­­bil­­qə­­yə bağ­­lı ek­­ran­­da əks olu­­na­­caq. FIST­­–in si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da İn­­gil­­tə­­rə or­­du­­su­­nun stan­­dart si­­la­­hı olan SA80 hü­­cum tü­­fən­­gi gö­­tü­­rü­­lə­­cək. Eh­­ti­­ yac­­dan ası­­lı ola­­raq, bu­­ra M203 qum­­ba­­ raata­­nı, həm­­çi­­nin tank əley­­hi­­nə mü­­ba­­ri­ ­zə va­­si­­tə­­lə­­ri əla­­və olu­­na bi­­lər.

“Gə­­lə­­cə­­yin əs­­gə­­ri” proq­­ra­­mı üz­­rə təd­­qi­­qat­­la­­ra di­­gər Av­­ro­­pa döv­­lət­­lə­­rin­­ dən tez - 1996-cı il­­də baş­­la­­yan İs­­pa­­ni­­ ya­­nın COM­­FUT (COM­­ba­­tien­­te FU­­Tu­­ro) təc­­hi­­za­­tı­­nın ilk 30 dəs­­ti EADS şir­­kə­­ti tə­­

rə­­fin­­dən 2010-cu ilin may ayın­­da si­­fa­­riş­ ­çi­­yə təh­­vil ve­­rib. COM­­FUT təc­­hi­­za­­tı­­na da­­xil olan por­­ta­­tiv kom­­pü­­ter (han­­sın­­da ki, ra­­yon xə­­ri­­tə­­si, tak­­tik və­­ziy­­yət, hə­­dəf­­ lə­­ri və po­­ten­­sial təh­­lü­­kə­­lər əks olu­­na­­ caq) əs­­gər­­lə­­rin və­­ziy­­yət haq­­qın­­da real vaxt re­­ji­­min­­də in­­for­­ma­­si­­ya mü­­ba­­di­­lə­­si apar­­ma­­la­­rı­­na im­­kan ve­­rir. Si­­la­­ha in­­teq­­ ra­­si­­ya olun­­muş ni­­şan­­gah və ter­­mal ka­­ me­­ra ge­­cə tuş­­la­­ma­­nı yün­­gül­­ləş­­dir­­mək­­lə ya­­na­­şı, dö­­yüş mey­­da­­nın­­dan vi­­deo gö­­ rün­­tü­­nü əs­­gə­­rin də­­bil­­qə­­sin­­də­­ki ek­­ra­­na ötü­­rür. Bun­­dan baş­­qa, təc­­hi­­za­­ta çan­­ta,

olun­­muş də­­bil­­qə və mo­­dul bə­­dən zi­­re­­ hin­­dən iba­­rət­­dir. C4ISr sis­­te­­mi­­nə “WB Elect­­ro­­nics plc,” şir­­kə­­ti­­nin is­­teh­­sa­­lı olan 16 ka­­nal­­lı “Rad­­mor R35010” əl ra­­diosu da­­xil edi­­lə­­cək. Bu ra­­dios­­tan­­si­­ya ki­­çik əra­­zi da­­xi­­lin­­də əmə­­liy­­yat üçün ha­­zır­­la­­ nıb və 800 met­­rə qə­­dər mə­­sa­­fə­­də iki­­tə­ ­rəf­­li əla­­qə­­lə­­rə im­­kan ve­­rir. “Ty­­tan” dəs­­ti­ ­nə həm­­çi­­nin inf­­ra­­qır­­mı­­zı gö­­rü­­nü­­şü ən­­ gəl­­lə­­yən ye­­ni ka­­mufl­­yaj, si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na 5.56 mm-lik MSBS tü­­fən­­gi, 40 mm-lik lü­­ləal­­tı qum­­ba­­ra bu­­ra­­xı­­lış qur­­ğu­­su, snay­­per tü­­fən­­gi da­­xil­­dir. Dəs­­tin stan­­dart

mart - aprel 2014 37

HƏRB si­­la­­hı ola­­caq 5.56 mm-lik MSBS Var­­şa­­va Hər­­bi Tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar Uni­­ver­­si­­te­­ti tə­­rə­­ fin­­dən ha­­zır­­la­­nıb. İta­­li­­ya Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin si­­fa­­ri­­şi üz­­ rə “Se­­lex Com­­mu­­ni­­ca­­tions” şir­­kə­­ti tə­­rə­­ fin­­dən ha­­zır­­la­­nan “Sol­­da­­to Fu­­tu­­ro” təc­­ hi­­za­­tı­­nın ilk 30 komp­­lek­­ti 2007-ci il­­də for­­ma­­laş­­dı­­rı­­la­­raq test­­dən ke­­çi­­ri­­lib. “Sol­­ da­­to Fu­­tu­­ro”nun ko­­man­­dan, atı­­cı və qre­­na­­der­­lər üçün ol­­maq­­la 3 fərq­­li kon­­ fi­­qu­­ra­­si­­ya­­sı möv­­cud­­dur. İta­­li­­ya­­nın iki pi­­ya­­da ala­­yı bu təc­­hi­­zat­­la tam təc­­hiz edi­­lib. İta­­li­­ya Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin “For­­za NEC” kon­­sep­­si­­ya­­sı­­nın apa­­rı­­cı his­­sə­­si olan “Sol­­da­­to Fu­­tu­­ro” təc­­hi­­za­­tı­­nın stan­­ dart si­­la­­hı “Be­­ret­­ta ARX” tü­­fən­­gi­­dir.

“Sol­­da­­to Fu­­tu­­ro”nun NC409 zi­­re­­hi isə NA­­TO-da ən yax­­şı bə­­dən zi­­re­­hi he­­sab edi­­lir. Han­­sı ki, bu zi­­reh Əf­­qa­­nıs­­tan­­da test­­lər za­­ma­­nı bal­­lis­­tik mü­­da­­fiənin bü­­ tün tə­­ləb­­lə­­ri­­nə ca­­vab ve­­rib.

Ser­­bi­­ya­­nın 2000-ci il­­lə­­rin əv­­vəl­­lə­­rin­­ dən baş­­la­­dı­­ğı VB-10 proq­­ra­­mı çər­­çi­­və­­ sin­­də ha­­zır­­lan­­mış nü­­mu­­nə­­lər öl­­kə­­də si­­ lah­­lan­­ma­­ya qə­­bul edil­­məz­­dən əv­­vəl Ya­­ xın Şərq və Uzaq Şərq re­­gionun­­da bir ne­­çə po­­ten­­sial müş­­tə­­ri­­yə nü­­ma­­yiş et­­di­­ ri­­lib. “Yu­­goim­­port” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən ha­­ zır­­lan­­mış bu sis­­te­­min si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na Ser­­bi­­ya­­nın is­­teh­­sal et­­di­­yi 5.56x45 mm çap­­lı M21 hü­­cum tü­­fən­­gi və 7.62x51 mm M77 av­­to­­mat si­­lah da­­xil­­dir. Bu sis­­te­ ­mə da­­xil olan si­­lah və də­­bil­­qə ka­­me­­ra­­la­ ­ra, la­­zer tuş­­la­­yı­­cı­­la­­ra, həm­­çi­­nin LCD mo­­ ni­­to­­ra ma­­lik­­dir. Bu sis­­te­­min ha­­zır­­da BƏƏ,

38 AZERI DEFENCE

Pa­­kis­­tan, Azər­­bay­­can ki­­mi öl­­kə­­lə­­rə tət­­ bi­­qi­­nə dair mü­­za­­ki­­rə­­lər da­­vam edir.

2020-ci ilə qə­­dər “gə­­lə­­cə­­yin əs­­gə­­ ri”nin təc­­hi­­zat dəs­­ti­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı üz­­rə iş­­lə­­ri bi­­tir­­mə­­yi plan­­laş­­dı­­ran Ru­­si­­ya­­nın bu sa­­hə­­də bə­­zi cəhd­­lə­­ri nə­­ti­­cə­­siz qa­­lıb.

2010-cu ilin so­­nun­­da Ru­­si­­ya Fran­­sa və İta­­li­­ya ilə bu öl­­kə­­lər­­dən FE­­LİN və “Sol­­ da­­to Fu­­tu­­ro” təc­­hi­­zat­­la­­rı­­nın alın­­ma­­sı­­na dair da­­nı­­şıq­­la­­ra baş­­la­­yıb. Bu­­nun­­la bə­­ra­ ­bər Ru­­si­­ya­­da 20-dən çox müəs­­si­­sə “gə­­ lə­­cə­­yin əs­­gə­­ri”nin təc­­hi­­zat dəs­­ti­­nin ha­­ zır­­lan­­ma­­sı ilə məş­­ğul­­dur. Ar­­tıq ilk nü­­ mu­­nə­­si ya­­ra­­dıl­­mış “Rat­­nik” ad­­lı təc­­hi­­zat dəs­­ti­­nə rəs­­mi mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­rə, 6B71M tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­miş də­­bil­­qə, ra­­bi­­tə va­­ si­­tə­­lə­­ri və 6B23-1 mar­­ka­­lı bə­­dən zi­­re­­hi, son mo­­del “Ka­­laş­­ni­­kov” av­­to­­ma­­tı, “Pe­­ çe­­neq” pu­­lem­­yo­­tu, RPQ-29 qum­­ba­­ raata­­nı, gün­­düz və ge­­cə op­­tik ni­­şan­­ gah­­la­­rı da­­xil­­dir. Bu sis­­te­­mə əs­­gə­­rə sı­­ğı­­ na­­caq­­dan atəş aç­­ma­­ğa ica­­zə ve­­rən ay­­rı­ ­ca vi­­deomo­­dul da­­xil edi­­lə­­cək. Mə­­lu­­ mat­­la­­ra gö­­rə, Ru­­si­­ya sis­­te­­mə Fran­­sa­­nın “Sa­­gem” fir­­ma­­sı­­nın is­­teh­­sa­­lı olan bə­­zi ava­­dan­­lıq­­la­­rı da­­xil et­­mək niy­­yə­­tin­­də­­dir.

Asi­­ya öl­­kə­­lə­­ri də “gə­­lə­­cə­­yin əs­­gə­­ri”ni se­­çir Sin­­qa­­pur Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri üçün “ST Ki­­ne­­tics” şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış (Ad­­van­­ced Com­­bat Man Sys­­tem ACMS) proq­­ra­­mı İT-nin ən ge­­niş tət­­biq edil­­di­­yi “gə­­lə­­cə­­yin əs­­gə­­ri”ndən sa­­yı­­lır.

Proq­­ra­­ma dö­­yüş­­çü­­nün şəx­­si ra­­dios­­tan­­

si­­ya­­sı, kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya kla­­viatu­­ra­­sı, por­­ ta­­tiv kom­­pü­­ter, də­­bil­­qə­­yə bağ­­lı disp­­ley, si­­lah va­­si­­tə­­çi­­si ki­­mi ele­­ment­­lər da­­xil edi­ ­lib. Kö­­mək­­çi kla­­viatu­­ra sis­­te­­mə mə­­lu­­ ma­­tın asan da­­xil edil­­mə­­si üçün la­­yi­­hə­­ ləş­­di­­ri­­lib. “Əla­­qə” və “Sa­­ni­­tar üçün zəng” düy­­mə­­lə­­ri­­nə ma­­lik­­dir. ACMS-ın bey­­ni he­­sab olu­­nan bu kom­­pü­­ter GPS va­­si­­tə­­si ilə top­­la­­nan mə­­lu­­ma­­tı emal edir, dö­­yüş mey­­da­­nın­­da real vaxt re­­jim­­li in­­for­­ma­­si­­ ya ye­­ni­­lə­­mə­­lə­­ri­­ni tə­­min edir və mə­­lu­­ mat­­la­­rı di­­gər ACMS is­­ti­­fa­­də­­çi­­si­­nə ötü­­ rür. Də­­bil­­qə­­yə bağ­­lı disp­­ley (HMD) isə rə­­qəm­­li ka­­me­­ra­­dan ve­­ri­­lən gö­­rün­­tü­­nü və kom­­pü­­ter­­dən ve­­ri­­lən in­­for­­ma­­si­­ya­­nı dö­­yüş­­çü­­yə nü­­ma­­yiş et­­di­­rir. HMD va­­si­­tə­ ­si ilə əs­­gər­­lər rə­­qəm­­li xə­­ri­­tə­­də ha­­zır­­la­­ nan hə­­dəf­­lə­­rin və dost qüv­­və­­lə­­rin yer­­lə­ ­ri­­ni gö­­rür­­lər. Dö­­yüş­­çü­­nün SAR21 tü­­fən­­ gi­­nə bağ­­lan­­mış əla­­və ka­­me­­ra isə si­­lah bir növ “Cor­­ner Shot”a bən­­zər funk­­si­­ya­ ­nı ye­­ri­­nə ye­­ti­­rir.

2020-ci ilə qə­­dər Hin­­dis­­ta­­nın or­­du­­su­ ­nun bü­­tün pi­­ya­­da ta­­bor­­la­­rı­­nın təc­­hiz edi­­lə­­cə­­yi F-IN­­SAS dəs­­ti­­nə ye­­ni uni­­for­­ ma, həm­­çi­­nin kar­­bon və tüs­­tü­­yə qar­­şı qo­­ru­­ma­­nı tə­­min edən res­­pi­­ra­­tor, diz­­lik və dir­­sək­­lik­­lər, əs­­gə­­rin fi­­ziolo­­ji pro­­se­­si­­nə nə­­za­­rət et­­mək üçün sen­­sor­­lar, MKU şir­­ kə­­ti­­nin ha­­zır­­la­­dı­­ğı yün­­gül­­ləş­­di­­ril­­miş zi­­ reh, ge­­cə gö­­rüş sis­­tem­­lə­­ri, mo­­ni­­tor funk­­si­­ya­­sı­­nı ye­­ri­­nə ye­­ti­­rən ey­­nək da­­xil ola­­caq. F-IN­­SAS-ın si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na 5.56 və 7.62 mm-lik av­­to­­mat tü­­fəng (bö­­yük eh­­ti­­mal­­la İs­­rail is­­teh­­sa­­lı olan TAR-21),

HƏRB

lü­­ləal­­tı qum­­ba­­raatan və la­­zer tuş­­la­­yı­­cı­­ nın da­­xil edil­­mə­­si nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. F-IN­­ SAS dəs­­ti ilə təc­­hiz edil­­miş əs­­gər dö­­yüş mey­­da­­nın­­da baş ve­­rən­­lər­­dən “Palm­­top” GPS na­­vi­­qa­­si­­ya qur­­ğu­­su va­­si­­tə­­si ilə xə­­ bər­­dar ola­­caq­­lar. “Palm­­top” əs­­gər­­lə­­rə bir bi­­ri ilə əla­­qə ya­­rat­­maq im­­ka­­nı ve­­rə­­cək. Ənə­­nə­­vi qay­­da­­da dün­­ya­­da­­kı ye­­ni­­lik­­ lər­­dən ge­­ri qal­­ma­­yan və pro­­ses­­lə­­ri daim tə­­qib edən Çi­­nin “gə­­lə­­cə­­yin əs­­gə­­ri”nin təc­­hi­­za­­tı ar­­tıq de­­mək olar ki ha­­zır­­dır.

“War­­rior of the 21st Cen­­tury” şər­­ti adı­­nı al­­mış təc­­hi­­za­­tın si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da Çin hər­­bi-sə­­na­­ye komp­­lek­­si­­nin ya­­rat­­dı­­ğı ZH-05 ye­­ni hü­­cum tü­­fən­­gi yer ala­­caq.

Han­­sı ki bu Ame­­ri­­ka­­nın XM-29 OICW ilə ox­­şar­­lı­­ğa ma­­lik­­dir. La­­kin çə­­ki­­si təx­­mi­­nən 5 kq təş­­kil edən bu tü­­fəng “Daewoo K11” və Ame­­ri­­ka XM-29-u ilə mü­­qa­­yi­­sə­ ­də da­­ha yün­­gül­­dür. Bun­­dan baş­­qa təc­­ hi­­za­­ta kom­­pü­­ter, qo­­ru­­yu­­cu ge­­yim, elekt­­ro-op­­tik sis­­tem, ra­­dios­­tan­­si­­ya, peyk na­­vi­­qa­­si­­ya qə­­bu­­le­­di­­ci­­si və s. yer­­ləş­­di­­yi “elekt­­ron ji­­let” və iç­­mə­­li su çan­­ta­­sı, əla­­ və tü­­fəng da­­raq­­la­­rı və əl qum­­ba­­ra­­sı üçün cib­­lər da­­xil­­dir.

Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin elan et­­di­ y­ i Tək-Ər (“Tek Ər”) proq­­ram çər­­çi­­və­­sin­ ­də ASEL­­SAN tə­­rə­­fin­­dən bir sı­­ra iş­­lər apa­­rı­­lır. Ha­­zır­­da il­­kin mər­­hə­­lə­­də olan proq­­ram çər­­çi­­və­­sin­­də si­­la­­hı, ge­­yi­­mi, də­­ bil­­qə­­si və ra­­bi­­tə sis­­te­­mi mo­­dern­­ləş­­di­­ril­ ­miş Türk əs­­gər­­lə­­ri əla­­və dö­­yüş gü­­cü qa­­zan­­mış ola­­caq. “Tək Ər” proq­­ra­­mı çər­­çi­­və­­sin­­də əs­­gər­­lər üçün tem­­pe­­ra­­tu­­ru tən­­zim­­lə­­yən, ter­­mal gö­­rü­­şə və gün­­düz op­­tik kəş­­fiy­­ya­­ta qar­­şı giz­­lən­­mə­­ni tə­­min edən, qo­­ru­­ma­­lı, yan­­maz par­­ça­­dan emal edil­­miş uni­­for­­ma ya­­ra­­dı­­la­­caq. Ak­­tiv kar­ ­bon sor­­du­­rul­­muş lif­­li par­­ça­­dan emal edi­­lə­­cək uni­­for­­ma­­nın par­­ça­­sı­­na yer­­ləş­­ di­­ri­­lən sen­­sor­­lar sa­­yə­­sin­­də əs­­gə­­rin fi­­zi­­ki və psi­­xo­­lo­­ji və­­ziy­­yə­­ti 24 saat iz­­lə­­ni­­lə­­cək.

Ge­­yim həm də əs­­gə­­rin ya­­ra­­sın­­dan axan qa­­nı da­­yan­­dır­­ma özəl­­li­­yi­­nə sa­­hib ol­­ma­­ lı­­dır. Əs­­gə­­rin də­­bil­­qə­­si yük­­sək ba­­lis­­tik mü­­da­­fiə ilə ya­­na­­şı ge­­niş bu­­caq­­lı, ge­­cə və gün­­düz ter­­mal gö­­rü­­şə im­­kan ve­­rən ka­­me­­ra təc­­hi­­za­­tı­­na sa­­hib ola­­caq. Ba­­lis­­ tik gö­­dək­­cə isə elekt­­ron pen­­cək, kom­­ pü­­ter mo­­du­­lu, ida­­rə mo­­du­­lu, ra­­dios­­tan­ ­si­­ya, GPS əla­­qə ka­­bel­­lə­­ri­­ni bir­­ləş­­di­­rə­­cək.

Gö­­dək­­cə ay­­rı­­ca, elas­­tik su qa­­bı, eh­­ti­­yat da­­raq və qum­­ba­­ra­­lar üçün cib­­lə­­rə ma­­lik ola­­caq. Kü­­rək Si­­lah sis­­te­­mi­­nə ge­­cəgün­­düz ter­­mal ni­­şan­­ga­­hı, yük­­sək də­­ qiq­­lik­­li dur­­bin, la­­zer mə­­sa­­fəöl­­çən, əs­­gə­ ­rin gö­­rün­­mə­­dən hə­­dəf­­lə­­rə atəş aç­­ma­­sı­ ­na im­­kan ve­­rən ka­­me­­ra da da­­xil edi­­lə­­ cək. Bü­­tün bun­­lar bir yer­­də əs­­gə­­rin kü­­ rək çan­­ta­­sı­­nın ağır­­lı­­ğı 22 kq ola­­caq.

Ca­­ri il­­də özü­­nün ye­­kun mər­­hə­­lə­­si­­nə qə­­dəm qo­­yan Avst­­ra­­li­­ya­­nın LAND 125 (Pro­­ject WUN­­DUR­­RA) dö­­yüş təc­­hi­­za­­tı ar­­tıq Əf­­qa­­nıs­­tan şə­­raitin­­də test­­lər­­dən ke­­çi­­ril­­mək­­lə üzə­­rin­­də tək­­mil­­ləş­­dir­­mə­­lər edi­­lir. Sis­­te­­mə qı­­sa mən­­zil­­li fər­­di əl ra­­ diosu, F-88 “Steyr” tü­­fən­­gi­­nə in­­teq­­ra­­si­­ ya olu­­nan ter­­mal si­­lah ni­­şan­­ga­­hı, fər­­di dö­­yüş yü­­kü da­­şı­­ma çan­­ta­­sı, yük­­sək mü­­ ha­­fi­­zə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik də­­bil­­qə, əs­­ gə­­rin diz­­lə­­ri­­ni və dir­­sək­­lə­­ri­­ni qo­­ru­­maq üçün qo­­ru­­yu­­cu­­lar da­­xil­­dir. Təc­­hi­­za­­tın Dö­­yüş İda­­rəet­­mə Sis­­te­­mi ola­­raq İs­­rail “El­­bit Sys­­tems” şir­­kə­­ti­­nin “Do­­mi­­na­­tor” si­­tuasi­­ya mə­­lu­­mat­­lan­­dır­­ma sis­­te­­mi gö­­ tü­­rü­­lüb. Bu­­ra həm­­çi­­nin rə­­qəm­­sal SNR ra­­diosu da­­xil­­dir. LAND-125 ilə təc­­hiz olun­­muş əs­­gər­­lər tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­miş mo­­ dul­­yar zi­­reh, gö­­zün bal­­lis­­tik və la­­zer­­dən qo­­run­­ma­­sı üçün ey­­nək, qo­­ru­­yu­­cu qu­­ laq­­lıq, diz və dir­­sək qo­­ru­­yu­­cu­­la­­rı ilə mü­­ ha­­fi­­zə olu­­nur.

Gö­­rün­­dü­­yü ki­­mi, “gə­­lə­­cə­­yin əs­­gə­­ri” la­­yi­­hə­­lə­­ri­­nin de­­mək olar ki ha­­mı­­sı­­nın əsa­­sın­­da İT sis­­tem­­lə­­rin, na­­vi­­qa­­si­­ya ci­­ haz­­la­­rı­­nın, müasir ra­­bi­­tə va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin, müx­­tə­­lif op­­tik və inf­­ra­­qır­­mı­­zı ci­­haz­­la­­rın tət­­bi­­qi ilə dö­­yüş­­çü­­lər ara­­sın­­da qar­­şı­­lıq­­lı tə­­sir sə­­viy­­yə­­si­­nin yax­­şı­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı, in­­ for­­ma­­si­­ya­­nın ar­­tı­­rıl­­ma­­sı da­­ya­­nır. Ümu­­ mi­­lik­­də, “gə­­lə­­cə­­yin əs­­gə­­ri” proq­­ram­­la­­rı­­ nın ana­­liz­­lə­­ri za­­ma­­nı da­­ha çox 3 kom­­ po­­nen­­tə diq­­qət ye­­ti­­ril­­di­­yi­­ni gör­­mək olur. Bun­­lar qeyd edil­­di­­yi ki­­mi, İT sis­­ tem­­lər, uni­­for­­ma və zi­­reh­­dir. İT sis­­tem­­lər de­­dik­­də bu­­ra C4İSr, ra­­bi­­tə va­­si­­tə­­lə­­ri, GPS, kom­­pü­­ter, vi­­deoka­­me­­ra, ek­­ran və s. ol­­maq­­la ço­­xad­­lı təc­­hi­­zat­­lar aid edi­­lir.

Müx­­tə­­lif öl­­kə­­lə­­rin proq­­ram­­la­­rı­­nın özəl­­li­ ­yi də əsa­­sən bu kom­­po­­nent­­lər üz­­rə müəy­­yən­­ləş­­di­­ri­­lir. İT tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın ge­­niş tət­­bi­­qi ar­­tıq ha­­zır ol­­ma­­mış gə­­lə­­cə­­yin əs­­gər­­lə­­ri­­nə qar­­şı al­­ter­­na­­tiv mü­­ba­­ri­­zə va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin iş­­lə­­nib ha­­zır­­lan­­ma­­sı­­nı şərt­­lən­­di­­rir. Bu kon­­tekst­­də mey­­da­­na çı­­xan ye­­ni ra­­ dioelekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə va­­si­­tə­­lə­­ri dö­­yüş mey­­da­­nın­­da gə­­lə­­cə­­yin əs­­gər­­lə­­ri­­ni sön­­ dür­­mə­­yə, bir bir­­lə­­rin­­dən və öz qüv­­və­­lə­ ­rin­­dən təc­­rid et­­mək im­­kan­­la­­rı­­na ma­­lik­­ dir. Möv­­cud sis­­tem­­lər GPS siq­­nal­­la­­rı­­nı be­­lə boğ­­maq­­la gə­­lə­­cə­­yin əs­­gər­­lə­­ri­­ni tam şə­­kil­­də öz qüv­­və­­lə­­rin­­dən təc­­rid edə bi­­lir. AD

mart - aprel 2014 39

TANITIM

ra­­dioelekt­­ron

mü­­ba­­ri­­zə va­­si­­tə­­lə­­ri

Tür­­ki­­yə­­nin ən bö­­yük mü­­da­­fiə şir­­kə­­ti olan ASEL­­SAN-ın məh­­sul­­la­­rı ara­­sın­­da elekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə va­­si­­tə­­lə­­ri əhə­­miy­­yət­­li yer tu­­tur. Bu gün ASEL­­SAN elekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə sa­­hə­­sin­ ­də 30 il­­lik təc­­rü­­bə­­si və is­­ti­­fa­­də­­çi­­lər­­dən al­­dı­­ğı tək­­lif­­lər əsa­­sın­­da eti­­bar­­lı, əmə­­liy­­yat sa­­ hə­­sin­­də özü­­nü doğ­­rult­­muş, müasir mü­­ha­­ri­­bə kon­­sep­­si­­ya­­la­­rı­­na uy­­ğun, yük­­sək tex­­no­­ lo­­gi­­ya­­ya əsas­­la­­nan və hər cür plat­­for­­ma­­la­­ra in­­teq­­ra­­si­­ya edi­­lən bi­­lən ra­­dioelekt­­ron elekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə sis­­tem­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sa­­lı­­nı real­­laş­­dır­­maq­­da­­dır.

Mo­­bil Ra­­dar Elekt­­ron Dəs­­tək və Elekt­­ron Hü­­cum sis­­tem­­lə­­ri Kəş­­fiy­­yat, mü­­şa­­hi­­də, hə­­dəf­­lə­­rin təs­­bi­ t­ i və həs­­sas atış qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə sa­­hib si­­ lah­­la­­rın hə­­də­­fə is­­ti­­qa­­mət­­lən­­mə­­si­­ni tə­­ min edən, bu funk­­si­­ya­­la­­rı hət­­ta ən pis ha­­va şərt­­lə­­rin­­də be­­lə ye­­ri­­nə ye­­ti­­rə bi­­lən ra­­dar­­lar hər­­bi gü­­cün va­­cib sen­­sor­­la­­rın­­

40 AZERI DEFENCE

dan­­dır. Bu ba­­xım­­dan dö­­yüş əmə­­liy­­yat­­la­ ­rın­­da ra­­dar­­la­­ra qar­­şı ic­­ra edi­­lən elekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə fəaliy­­yət­­lə­­ri son də­­rə­­cə əhə­­ miy­­yə­­tə ma­­lik­­dir. Ra­­dar­­la­­ra qar­­şı elekt­­ ron mü­­ba­­ri­­zə­­si sa­­hə­­sin­­də ASEL­­SAN-ın ha­­zır­­la­­dı­­ğı ak­­tual məh­­sul­­lar­­dan bi­­ri də yer plat­­for­­ma­­la­­rı­­na in­­teq­­ra­­si­­ya olu­­nan mo­­bil Ra­­dar Elekt­­ron Dəs­­tək (ED) və Ra­­ dar Elekt­­ron Hü­­cum (EH) sis­­tem­­lə­­ri­­dir.

ASEL­­SAN tə­­rə­­fin­­dən ya­­ra­­dıl­­mış Ra­­ dar ED sis­­te­­mi hə­­dəf ra­­dar siq­­nal­­la­­rı­­nı ax­­tar­­maq, təs­­bit və diaq­­noz et­­mə, ye­­ri­­ni müəy­­yən­­ləş­­dir­­mə və elekt­­ron dö­­yüş ni­­ za­­mı­­nı ya­­ra­­dıl­­ma­­sı ki­­mi funk­­si­­ya­­la­­ra ma­­lik­­dir. Baş­­qa söz­­lə, sis­­tem va­­si­­tə­­si ilə elekt­­ron hü­­cum is­­ti­­qa­­mət­­lən­­di­­ri­­lir və tət­­biq son­­ra­­sı tə­­sir­­lə­­rin qiy­­mət­­lən­­dir­­ mə­­si hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Bu sis­­tem müasir

TANITIM yük­­sək tex­­no­­lo­­gi­­ya­­ya sa­­hib proq­­ram və təc­­hi­­zat kom­­po­­nent­­lə­­ri sa­­yə­­sin­­də öz sa­­hə­­sin­­də ön­­də gə­­lən məh­­sul­­lar ara­­sın­ ­da yer alır. Yük­­sək də­­qiq­­lik­­li pa­­ra­­metr ölç­­mə, sıx elekt­­ro­­maq­­nit mü­­hit­­lər­­də iş­­ lə­­mə, is­­ti­­qa­­mə­­ti və möv­­qe­­lə­­ri in­­ki­­şaf et­­miş tex­­ni­­ka­­lar­­dan is­­ti­­fa­­də edə­­rək yük­ ­sək də­­qiq­­lik­­lə tap­­ma funk­­si­­ya­­la­­rı­­nı ge­­ niş tez­­lik­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­rə bi­­lən, şel­­ter için­­dən və ya eh­­ti­­yac ol­­duq­­da uzaq mə­­ sa­­fə­­dən ko­­man­­da edi­­lə­­rək is­­ti­­fa­­də olu­­ nan Ra­­dar ED Sis­­te­­mi sa­­hib ol­­du­­ğu çox çe­­şid­­li pro­­ses­­sor və an­­te­­na­­sı he­­sa­­bı­­na st­­ra­­te­­ji elekt­­ron kəş­­fiy­­yat (Elect­­ro­­nic In­­ tel­­li­­gen­­ce – ELINT) funk­­si­­ya­­la­­rı­­nı da ye­­ ri­­nə ye­­ti­­rə bi­­lir.

ASEL­­SAN Ra­­dar ED Sis­­te­­mi Ra­­dar ED Sis­­te­­min­­dən alı­­nan in­­for­­ ma­­si­­ya­­lar, elə­­cə də öz üzə­­rin­­də­­ki möv­­ cud al­­dat­­ma və qa­­rış­­dır­­ma tex­­ni­­ka­­la­­rın­ ­dan is­­ti­­fa­­də edə­­rək hə­­dəf ra­­dar­­la­­rın tə­­ sir sa­­hə­­lə­­ri­­ni azal­­dan və ya bəl­­li bir müd­­dət­­də blok­­la­­ yan Ra­­dar EH sis­­te­­mi­­nin bü­­ tün va­­cib proq­­ram və təc­­hi­­ za­­tı ASEL­­SAN tə­­rə­­fin­­dən mil­­li ola­­raq ha­­zır­­la­­nıb. Ra­­dar ED Sis­­te­­min­­də ol­­du­­ğu ki­­mi, Ra­­dar EH sis­­tem də va­­qon için­­dən və ya bir ope­­ra­­ tor tə­­rə­­fin­­dən uzaq mə­­ sa­­fə­­dən ida­­rə olu­­nur.

Ra­­bi­­tə ra­­dioelekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə (REM) sis­­tem­­lə­­ri ilə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin tak­­tik sa­­hə­­də və eh­­ti­­yac du­­yul­­ duq­­da da­­xi­­li təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yə

TANITIM is­­ti­­qa­­mət­­lən­­miş hə­­dəf ra­­bi­­tə ya­­yım­­la­­rı­­ nın təs­­bi­­ti, is­­ti­­qa­­mət və yer in­­for­­ma­­si­­ya­ ­la­­rı­­nın çı­­xa­­rıl­­ma­­sı, elekt­­ron hü­­cum sis­­ tem­­lə­­ri ilə koor­­di­­na­­si­­ya­­lı fəaliy­­yət gös­­ tər­­mək­­lə hə­­dəf ra­­bi­­tə ya­­yı­­mı­­nın ən­­gəl­­ lən­­mə­­si hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Sis­­tem­­lə­­rin bü­­ tün ava­­dan­­lıq­­la­­rı ilə bir yer­­də nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri üzə­­rin­­də da­­şın­­ma­­sı, qı­­sa müd­ ­dət­­də qu­­ru­­la və yı­­ğı­­la bil­­mə­­si is­­ti­­fa­­də­­çi­ ­yə bö­­yük avan­­taj­­lar ve­­rir. Bu çər­­çi­­və­­də ASEL­­SAN tə­­rə­­fin­­dən ra­­bi­­tə tez­­lik­­lə­­rin­­ də­­ki eh­­ti­­yac­­la­­rı qar­­şı­­la­­maq üçün “HF-V/ UHF Blok­­la­­ma və Din­­lə­­mə Sis­­te­­mi” və “V/UHF Qa­­rış­­dır­­ma Sis­­te­­mi”ndən iba­­rət sis­­tem həl­­li təq­­dim olu­­nur.

HF-V/UHF Blok­­la­­ma və Din­­lə­­mə sis­­te­­mi HF-V/UHF Blok­­la­­ma və Din­­lə­­mə Sis­­ te­­mi ge­­niş tez­­lik­­də efi­­ri skan edə­­rək ra­­bi­­tə ka­­nal­­la­­rı­­nı təs­­bit edir, hə­­dəf ka­­

nal­­la­­rın gəl­­mə bu­­caq­­la­­rı­­nı müəy­­ yən­­ləş­­di­­rir, həm­­çi­­ nin din­­lə­­mə və qey­­də alın­­ma­­sı­­nı tə­­min edir.

Bu sis­­tem­­də bir­­dən ar­­tıq sis­­te­­min koor­­di­­na­­si­­ya­­lı ça­­lış­ ­ma­­sı hə­­dəf­­lə­­rin ye­­ri­­ni yük­­sək də­­qiq­­lik­­lə təs­­bit et­­mə­­yə im­­kan ya­­ra­­dır. Ye­­ri müəy­ ­yən­­ləş­­dir­­mək üçün la­­zım olan sis­­tem­­ lər/stan­­si­­ya­­lar ara­­sı ra­­bi­­tə sim­­li və sim­­ siz ra­­bi­­tə xət­­lə­­ri üzə­­rin­­dən tə­­min olu­­nur.

Tə­­yin edi­­lən yer­­lər rə­­qəm­­sal xə­­ri­­tə üzə­

42 AZERI DEFENCE

­rin­­də qeyd olu­­nur. Sis­­tem­­də hə­­dəf ka­­ nal­­la­­rın da­­ha son­­ra ana­­li­­zi­­nin apa­­rıl­­ma­­sı üçün səs və IF (In­­ter­­me­­diate Fre­­quencyAra Fre­­kans) qey­­də al­­ma qa­­bi­­liy­­yə­­ti möv­­cud­­dur. Əl­­də olu­­nan nə­­ti­­cə­­lər və qeyd­­lər top­­la­­na­­raq eh­­ti­­yac­­la­­ra uy­­ğun şə­­kil­­də ba­­za stan­­si­­ya­­lar ara­­sın­­da pay­­la­­ nır.

Sis­­tem bü­­tün ava­­dan­­lıq­­la­­rı­­nın nəq­­ liy­­yat va­­si­­tə­­si ilə da­­şı­­na bil­­mə­­si sa­­yə­­sin­ ­də tak­­tik sa­­hə­­lər­­də yük­­sək ma­­nevr qa­­ bi­­liy­­yə­­ti­­nə sa­­hib­­dir. Hər­­bi şərt­­lər­­də ça­­lı­ ­şa bil­­mə­­si üçün MIL-STD-810F və MILSTD 461/464 stan­­dart­­la­­rı­­na uy­­ğun di­­ zayn olu­­nub.

V/UHF qa­­rış­­dır­­ma sis­­te­­mi Fərq­­li plat­­for­­ma­­lar­­da V/UHF tez­­lik­­lə­ ­rin­­də ra­­bi­­tə əla­­qə­­si qu­­ran hə­­dəf ra­­bi­­tə sis­­tem­­lə­­ri­­nə EH tət­­bi­­qi məq­­sə­­di ilə ha­­ zır­­lan­­mış V/UHF Qa­­rış­­dır­­ma Sis­­te­­min­­ dən hə­­dəf V/UHF tez­­lik ra­­bi­­tə­­si­­nin ən­­

gəl­­lən­­mə­­si, ge­­cik­­di­­ril­­mə­­si və ya yan­­lış mə­­lu­­mat ötü­­rül­­mə­­si­­ni tə­­min et­­mək­­lə, öz bir­­lik­­lə­­ri­­nə yar­­dım gös­­tər­­mək məq­­ sə­­di ilə is­­ti­­fa­­də olu­­nur. Bu­­ra­­da ge­­niş fre­­kans tez­­li­­yin­­də RF çı­­xış gü­­cü­­nə ma­­lik sü­­rət­­li açar­­la­­ma, məh­­sul­­dar ener­­ji mən­ ­bə­­yi­­nə ma­­lik Güc­­lən­­dir­­mə Sis­­te­­min­­dən is­­ti­­fa­­də olu­­nur. Sis­­tem reak­­tiv qa­­rış­­dır­­ ma qa­­bi­­liy­­yə­­ti sa­­yə­­sin­­də is­­ti­­fa­­də­­çi­­nin tez­­lik at­­la­­ma­­lı hə­­dəf ra­­bi­­tə sis­­tem­­lə­­ri­­nə qar­­şı be­­lə tə­­sir­­li qa­­rış­­dır­­ma tət­­biq et­­ mə­­si­­nə im­­kan ya­­ra­­dır.

Hə­­dəf ya­­yım­­la­­rı ax­­tar­­maq, ya­­xa­­la­­ maq, tə­­məl pa­­ra­­metr­­lə­­ri­­ni təs­­bit et­­mək və qey­­də al­­maq üçün sis­­te­­mə qa­­rış­­dır­­ ma­­ya dəs­­tək məq­­səd­­li ED qa­­bi­­liy­­yə­­ti də qa­­zan­­dı­­rı­­lıb. V/UHF qa­­rış­­dır­­ma sis­­te­­ min­­də qa­­rış­­dır­­ma tə­­si­­ri­­ni ar­­tır­­ma­­ğa yö­­ nəl­­miş dəs­­tək məq­­səd­­li və ana­­liz qa­­bi­­ liy­­yə­­ti­­nə sa­­hib Və­­zi­­fə Plan­­la­­ma Proq­­ra­­ mı is­­ti­­fa­­də olu­­nur.

Hər­­bi şə­­rait­­lər­­də is­­ti­­fa­­də üçün MILSTD-810F və MIL-STD 461/464 stan­­ dart­­la­­rı­­na uy­­ğun di­­zayn edil­­miş və yük­ ­sək ma­­nevr­­li nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri üzə­­rin­­ də da­­şı­­nan bu sis­­tem tap­­şı­­rı­­ğı ic­­ra et­­ dik­­dən son­­ra qı­­sa müd­­dət­­də möv­­qe­­yi­­ni də­­yi­­şir. n

Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz

ANALİZ

HHM sis­­te­­mi Daş­­də­­mir Əli­­yev e.o pol­­kov­­nik-ley­­te­­na­­nat

Keç­­miş SS­­Rİ-nin ha­­va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­fiəsi­­nə önəm­­li diq­­qət gös­­tə­­ri­­lən böl­­gə­­lə­ r­ in­­dən bi­­ri də Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz olub. Hə­­lə II Dün­­ya Mü­­ha­­ri­­bə­­si döv­­rün­­dən SS­­Rİ hər­­bi rəh­­bər­­li­­yi böl­­gə­­nin st­­ra­­te­­ji əhə­­miy­­yə­­ti­­ni, xü­­su­­si­­lə də neft mə­­dən­­lə­­ri və za­­vod­­la­­rı­­nı nə­­zə­­rə ala­­raq Ba­­kı və Ab­­şe­­ron ya­­rı­­ma­­da­­sı­­nın ha­­va­­dan mü­­da­­fiəsi­­nə xü­­su­­si diq­­qət ayır­­maq­­day­­dı. So­­yuq mü­­ha­­ri­­bə il­­lə­­rin­­də ABŞ tə­­rə­­fin­­dən nü­­və zər­­bə­­si­­nin en­­di­­ril­­mə­ ­si eh­­ti­­mal olu­­nan So­­vet şə­­hər­­lə­­ri ara­­sın­­da Ba­­kı və Tbi­­li­­si də yer alır­­dı.

Ötən əs­­rin 90-cı il­­lə­­ri­­nin əv­­vəl­­lə­­rin­­də - SS­­Rİ-nin sü­­qu­­tun­­dan son­­ra ya­­şa­­nan prob­­lem­­lər, so­­vet qo­­şun­­la­­rı­­nın bu HHM ba­­za­­la­­rın­­da tö­­rət­­dik­­lə­­ri da­­ğın­­tı­­lar müs­­ tə­­qil Azər­­bay­­can və Gür­­cüs­­ta­­nın HHM sis­­te­­mi­­ni son­­ra­­kı dövr­­də sı­­fır­­dan qur­­ ma­­sı ilə nə­­ti­­cə­­lən­­di.

1992-1994-cü il­­lər­­də Er­­mə­­nis­­tanAzər­­bay­­can mü­­ha­­ri­­bə­­si, elə­­cə də Gür­­ cüs­­tan­­da se­­pa­­rat­­çı böl­­gə­­lər­­də ge­­dən əmə­­liy­­yat­­lar­­da tə­­rəf­­lər əsa­­sən ze­­nit top­­la­­rı və da­­şı­­nan por­­ta­­tiv ze­­nit ra­­ket komp­­leks­­lə­­rin­­dən is­­ti­­fa­­də et­­sə­­lər də, atəş­­kəs­­dən son­­ra­­kı dövr­­də HHM-in in­­ ki­­şa­­fı hər üç döv­­lət­­də və hət­­ta böl­­gə­­də­ ­ki se­­pa­­rat­­çı re­­jim­­lə­­rin əsas priori­­tet­­lə­­ri ara­­sın­­da yer al­­dı.

AZƏR­­BAY­­CAN Re­­gional əhə­­miy­­yət­­li neft-qaz la­­yi­­ hə­­lə­­ri­­nin işə düş­­mə­­si ilə ey­­ni vaxt­­da,

2005-ci il­­dən Azər­­bay­­can hö­­ku­­mə­­ti öl­­ kə­­nin ha­­va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­fiə sis­­te­ ­mi­­nin müasir­­ləş­­di­­ril­­mə­­si və güc­­lən­­di­­ril­­ mə­­si proq­­ram­­la­­rı­­na diq­­qət yö­­nəlt­­mə­­yə baş­­la­­yıb. Ge­­ri­­də qa­­lan on il­­də Azər­­bay­­ ca­­nın ha­­va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­fiə sis­­te­­ mi­­nin mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də bir ne­­çə əhə­­miy­­yət­­li proq­­ram­­lar hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lib. Ey­­ni za­­man­­da müasir tex­­ni­­ki va­­si­­tə­­lər və sis­­tem­­lər alı­­na­­raq si­­lah­­lan­­ ma­­ya qə­­bul olu­­nub.

Qeyd edək ki, Azər­­bay­­can HHM sis­­ te­­mi so­­vet­­lər bir­­li­­yi dö­­nə­­min­­də Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz ha­­va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­fiə sis­­ tem­­lə­­ri­­nin əsa­­sı­­nı təş­­kil edib. Res­­pub­­li­­ ka əra­­zi­­sin­­də döv­­rün ən müasir HHM sis­­tem­­lə­­ri yer­­ləş­­di­­ri­­lib və bu sis­­tem­­lər keç­­miş it­­ti­­fa­­qın Tür­­ki­­yə və İran is­­ti­­qa­­ mə­­tin­­dən so­­vet­­lər im­­pe­­ri­­ya­­sı­­nın cə­­nub sər­­həd­­lə­­ri­­ni mü­­ha­­fi­­zə edib. Bu sis­­te­­min tər­­ki­­bi­­nə döv­­rün müasir ze­­nit-ra­­ket komp­­leks­­lə­­ri, qı­­rı­­cı-tu­­tu­­cu təy­­ya­­rə­­lə­­ri

və 1986-cı il­­dən is­­ti­­fa­­də­­yə ve­­ril­­miş Qə­­ bə­­lə ra­­diolo­­ka­­si­­ya stan­­si­­ya­­sı da­­xil olub.

Azər­­bay­­can HHM sis­­te­­mi Qa­­ra­­bağ mü­­ha­­ri­­bə­­sin­­də ak­­tiv iş­­ti­­rak et­­mə­­yib.

Bu­­na sə­­bəb ki­­mi Qa­­ra­­bağ mü­­ha­­ri­­bə­­sin­ ­də Er­­mə­­nis­­tan hər­­bi aviasi­­ya­­sın­­dan məh­­dud is­­ti­­fa­­də et­­mə­­si gös­­tə­­ri­­lir. Qa­­ra­ ­bağ cəb­­hə­­sin­­də dö­­yüş­­lər­­də əsa­­sən ze­­ nit top­­la­­rı və por­­ta­­tiv ze­­nit-ra­­ket komp­ ­leks­­lə­­rin­­dən is­­ti­­fa­­də edi­­lib.

Mo­­dern­­ləş­­dir­­mə proq­­ram­­la­­rı ilə ya­­ na­­şı, ötən il­­lər ər­­zin­­də xa­­ri­­ci öl­­kə­­lər­­dən ye­­ni tip­­li müasir tə­­ləb­­lə­­rə ca­­vab ve­­rən ze­­nit ra­­ket komp­­leks­­lə­­ri­­nin alın­­ma­­sı da hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lib. Be­­lə ki, rəs­­mi mə­­lu­­mat­ ­la­­ra gö­­rə, Azər­­bay­­can 2010-cu il­­də Ru­­ si­­ya­­dan 2 di­­vi­­zion S-300 PMU-2 “Fa­­vo­­ rit” (SA-10 Grumb­­le) komp­­lek­­si əl­­də edib. Ru­­si­­ya ilə im­­za­­lan­­mış mü­­qa­­vi­­lə­­nin də­­yə­­ri­­nin 300 mil­­yon ABŞ dol­­la­­rın­­dan çox ol­­du­­ğu bil­­di­­ri­­lir və mü­­qa­­vi­­lə üz­­rə da­­ha bir di­­vi­­zion S-300 alın­­ma­­sı göz­­lə­­

mart - aprel 2014 43

ANALİZ

S-200 Vega – Azərbaycan ni­­lir. S-300 komp­­leks­­lə­­ri 2011 və 2013cü il­­lər­­də Ba­­kı­­da ke­­çi­­ril­­miş pa­­rad­­da ic­­ti­ ­maiy­­yə­­tə nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­­lib. Ötən dövr­­də Azər­­bay­­can Uk­­ray­­na­­dan bir ne­­çə ədəd “Kol­­çu­­qa-M” tip­­li ra­­ diotex­­ni­­ki kəş­­fiy­­yat stan­­si­­ya­­sı, 10 ədəd 9P58M “St­­re­­la-3” da­­şı­­nan ZRK komp­­lek­ ­si, ha­­be­­lə 80K6M mo­­bil ra­­dar sis­­te­­mi, Be­­la­­rus­­dan “Buk-MB” (SA-11 Gadfly) ze­­ nit-ra­­ket komp­­leks­­lə­­ri (ZRK), 2011-ci il­­də İs­­rail­­dən “Ba­­rak-8” ze­­nit-ra­­ket komp­­lek­­ si, EL/M-2080 “Green Pi­­ne” ra­­dar sis­­te­­mi, 2012-ci il­­də Ru­­si­­ya­­dan 200 ədəd “İq­­la-S” bu­­ra­­xı­­cı qur­­ğu­­su alıb.

Yer­­li “Azair­­tech­­ser­­vi­­se” şir­­kə­­ti­­nin Be­­la­ ­ru­­sun “Tet­­raeder” şir­­kə­­ti­­nin iş­­ti­­ra­­kı ilə Azər­­bay­­can HHM Qo­­şun­­la­­rı­­nın ar­­se­­na­­ lın­­da­­kı S-125 “Pe­­ço­­ra” (SA-3 Goa) ZRKlə­­rin­­də apar­­dı­­ğı mo­­dern­­ləş­­mə nə­­ti­­cə­­sin­ ­də S-125M komp­­leks­­lə­­ri S-125-2TM sə­­ viy­­yə­­si­­nə çat­­dı­­rı­­lıb. Komp­­leks­­lə­­rin ida­­rə et­­mə sis­­tem­­lə­­ri elekt­­ron­­laş­­dı­­rı­­lıb, on­­la­­rın is­­tis­­mar müd­­də­­ti da­­ha 15 il ar­­tı­­rı­­lıb. Mo­­ dern­­ləş­­dir­­mə nə­­ti­­cə­­sin­­də bu ra­­ket­­lə­­rin atəş mə­­sa­­fə­­si 2 də­­fə ar­­tı­­rı­­la­­raq 35, hün­­ dür­­lü­­yü isə 7 km ar­­tı­­rı­­la­­raq 25 km-ə çat­ ­dı­­rı­­lıb. Ey­­ni za­­man­­da hə­­də­­fi məhv et­­mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nin də­­qiq­­li­­yi ar­­tı­­rı­­lıb. Adı­­çə­­ki­­ lən şir­­kət­­lər tə­­rə­­fin­­dən mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­

44 AZERI DEFENCE

dik­­dən son­­ra 9K33-1T “Osa-1T” (SA-8 Gec­­ko) sə­­viy­­yə­­si­­nə çat­­dı­­rı­­lan di­­gər ZRKnin ma­­neələ­­rə qar­­şı mü­­da­­fiəsi yük­­səl­­di­­ lib və dö­­yüş ida­­rə et­­mə­­si av­­to­­mat­­laş­­dı­­rı­ ­lıb. Mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­miş “Osa-1T” komp­­ lek­­sin­­də 7 km hün­­dür­­lük­­də 12 km-ə qə­­dər uzaq­­lıq­­da, 700 m/san qə­­dər sü­­ rət­­lə hə­­rə­­kət edən hə­­dəf­­lə­­ri vur­­ma­­ğa im­­kan ve­­rən ye­­ni təh­­ri­­ket­­mə sis­­te­­mi tət­ ­biq olu­­nub. Komp­­leks­­lə­­rin tər­­ki­­bi­­nə əla­­ və ola­­raq elekt­­ro-op­­tik sis­­tem, is­­ti­­li­­yə həs­­sas pe­­len­­qa­­tor, te­­le­­vi­­zi­­ya ka­­na­­lı, ha­­ be­­lə ra­­diolo­­ka­­si­­ya sis­­tem­­lə­­ri iş­­lə­­mə­­dik­­də hə­­dəf­­lə­­rin uzaq­­lı­­ğı­­nı müəy­­yən et­­mək üçün la­­zer mə­­sa­­fə öl­­çən da­­xil edi­­lib. Hə­­ də­­fin mü­­şa­­yiəti üçün əla­­və edil­­miş elekt­ ­ro-op­­tik sis­­tem rə­­qib tə­­rə­­fin­­dən an­­ti­­ra­­ dar ra­­ket­­lər və ya ra­­dioelekt­­ron mü­­ba­­ri­­ zə va­­si­­tə­­lə­­ri tət­­biq edil­­dik­­də be­­lə də­­qiq atış apar­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir. Ci­­haz­­la­­rı­­nın 80%-ə qə­­də­­ri­­nin ye­­ni­­lən­­mə­­si he­­sa­­bı­­na bu komp­­lek­­sin eti­­bar­­lı­­lı­­ğı yük­­səl­­di­­lib.

Test­­lər za­­ma­­nı “Osa-1T” ki­­çik öl­­çü­­ lü hə­­dəf­­lə­­ri, ha­­be­­lə stels tex­­no­­lo­­gi­ ­ya­­lar üz­­rə ya­­ra­­dıl­­mış hə­­dəf­­lə­­ri məhv et­­mək im­­kan­­la­­rı­­nı sü­­bu­­ta ye­­ti­­rib. Ümu­­mi­­lik­­də, ha­­zır­­da Azər­­bay­­ ca­­nın ha­­va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­

fiəsi S-200 “Ve­­qa” (29-40 km hün­­dür­­ lük­­də, 250 km uzaq­­lıq­­da), S-300 PMU-2 “Fa­­vo­­rit” (27 km hün­­dur­­luk­­də, 200 km uzaq­­lıq­­da), “Buk-MB”, S-125, 9A33-1T “Osa”, 2K11 “Kruq” (SA-4 Ga­­nef), 9K35 “St­­re­­la-10” (SA-13 Gop­­her) sis­­tem­­lə­­ri he­­sa­­bı­­na tə­­min olu­­nur. Mü­­qa­­yi­­sə üçün bil­­di­­rək ki, Azər­­bay­­can bu gös­­tə­­ri­­ci­­lə­­ri­­ nə gö­­rə, NA­­TO-nun ən bö­­yük ikin­­ci or­­ du­­su­­na ma­­lik Tür­­ki­­yə­­nin möv­­cud HHM sis­­te­­mi­­ni ge­­ri­­də qo­­yur.

Azər­­bay­­ca­­nın möv­­cud HHM sis­­tem­­ lə­­ri öl­­kə­­nin tək­­cə iş­­ğal al­­tın­­da olan əra­ ­zi­­si­­ni de­­yil, ey­­ni za­­man­­da şi­­mal-qərb və Nax­­çı­­van Mux­­tar Res­­pub­­li­­ka­­sı­­nın əra­­zi­­ sin­­dən Er­­mə­­nis­­ta­­nın bü­­tün əra­­zi­­si üzə­­ rin­­də ha­­va mə­­ka­­nı­­nı tam nə­­za­­rət­­də sax­­la­­yır. Son il­­lər­­də əl­­də olun­­muş ra­­ diolo­­ka­­si­­ya va­­si­­tə­­lə­­ri, xü­­su­­si ilə ABŞ tə­­ rə­­fin­­dən ve­­ril­­miş TRML-4D ra­­dar­­la­­rı he­­ sa­­bı­­na Xə­­zər də­­ni­­zi üzə­­rin­­də­­ki ha­­va mə­­ka­­nı­­na nə­­za­­rət olu­­nur. Azər­­bay­­can post­­so­­vet mə­­ka­­nın­ ­da az say­­da öl­­kə­­nin ma­­lik ol­­du­­ğu ən güc­­lü ha­­va hü­­cu­­ mun­­dan mü­­da­­fiə sis­­tem­­lə­­ri­­nə ma­­lik­­ dir.

S-300 PMU-2 Favorit - Azərbaycan

ANALİZ ER­­MƏ­­NIS­­TAN 1992-ci il­­də ya­­ra­­dıl­­mış Er­­mə­­nis­­ta­­nın HHM Qo­­şun­­la­­rı So­­vet it­­ti­­fa­­qın­­dan qa­­lan sis­­tem­­lər ilə si­­lah­­la­­nıb. Bun­­dan əla­­və Er­­ mə­­nis­­tan əra­­zi­­sin­­də Ru­­si­­ya Fe­­de­­ra­­si­­ya­­sı­ ­nın 102-ci hər­­bi ba­­za­­sı­­na aid HHM sis­­ tem­­lə­­ri və 426 aviasi­­ya qru­­pu (“Ere­­bu­­ni” aerod­­ro­­mu), möv­­cud­­dur.

Ha­­zır­­da Er­­mə­­nis­­tan HHM Qo­­şun­­la­­rı iki ze­­nit ra­­ket bri­­qa­­da­­sı, bir ze­­nit ala­­yı, bir ze­­nit ra­­ket ar­­til­­le­­ri­­ya ala­­yı, bir ra­­ diotex­­ni­­ki alay, bir əla­­hid­­də ra­­diotex­­ni­­ki ta­­bor­­dan və bir əla­­hid­­də “S” REM ta­­bo­­ run­­dan təş­­kil olu­­nub.

Er­­mə­­nis­­tan Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin HHM qrup­­laş­­ma­­sı aşa­­ğı­­da­­kı ki­­mi ba­­za­­laş­­dı­­rı­­ lıb: - 96 say­­lı ze­­nit-ra­­ket bri­­qa­­da­­sı – ko­­ man­­da mər­­kə­­zi Ço­­ban­­qa­­ra y.m; - 531 say­­lı ze­­nit-ra­­ket ala­­yı – ko­­man­­ da mər­­kə­­zi Mar­­tu­­ni y.m; -99 say­­lı ze­­nit-ra­­ket ala­­yı – ko­­man­­da mər­­kə­­zi zra-KM- Qa­­fan y.m; -84 say­­lı ra­­diotex­­ni­­ki alay – ko­­man­­da mən­­tə­­qə­­si Ço­­ban­­qa­­ra y.m; - 26 say­­lı əla­­hid­­də “S” tə­­yi­­nat­­lı ra­­ dioelekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə ta­­bo­­ru –ko­­man­­da mən­­tə­­qə­­si Aş­­ta­­rak y.m Bu qrup­­laş­­ma­­nın ida­­rə edil­­mə­­si HHM Qo­­şun­­la­­rı­­nın mər­­kə­­zi ko­­man­­da mən­­tə­­ qə­­sin­­dən (KM) (Ço­­ban­­qa­­ra y.m) hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Bu MKM - si ey­­ni za­­man­­da ümu­ ­mi MDB HHM sis­­te­­mi­­nə bağ­­lı 228 BKMnə da­­xil­­dir.

Er­­mə­­nis­­tan HHM Qo­­şun­­la­­rı və HHQ Ru­­si­­ya­­nın hər­­bi aviasi­­ya ba­­za­­sı ilə bir­­lik­­ də fəaliy­­yət gös­­tə­­rir, on­­la­­rın tə­­mir və tex­­ni­­ki xid­­mət im­­kan­­la­­rın­­dan is­­ti­­fa­­də edir, mü­­tə­­xəs­­sis dəs­­tə­­yi və bir­­gə tə­­lim keç­­mə im­­kan­­la­­rı­­na ma­­lik­­dir­­lər. MDB döv­­lət­­lə­­ri­­nin va­­hid HHM sis­­te­­min­­də ol­­ ma­­sı Er­­mə­­nis­­tan tə­­rə­­fi­­nə öz əra­­zi­­si­­nin ha­­va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­fiəsi­­nin tə­­min edil­­mə­­sin­­də üs­­tün­­lük­­lər ve­­rir. Ru­­si­­ya­­nın

Er­­mə­­nis­­tan­­da­­kı HHM qüv­­və­­lə­­ri ilə bir­­gə fəaliy­­yət gös­­tə­­rə­­rək av­­to­­mat­­laş­­dı­­rıl­­mış ida­­rə et­­mə sis­­te­­min­­dən is­­ti­­fa­­də, ha­­va şə­­ raiti haq­­qın­­da in­­for­­ma­­si­­ya mü­­ba­­di­­lə­­si, hə­­dəf­­lə­­rə qar­­şı bir­­gə fəaliy­­yət­­lə bir­­lik­­də HHM si­­lah­­la­­rın­­dan tə­­lim dö­­yüş atış­­la­­rı ke­­çir­­mək ki­­mi im­­kan­­lar əl­­də edi­­lir.

Qeyd edək ki, Er­­mə­­nis­­ta­­nın HHM sis­ ­te­­mi ha­­zır­­da S-300, 2K11 “Kruq”, S-125 “Ne­­va”, 2К12 “Kub” (SA-6 Gain­­ful), S-75, 9K33M3 “Osa-AKM”, 9K35 “St­­re­­la-10” komp­­leks­­lə­­ri he­­sa­­bı­­na tə­­min olu­­nur. Er­­ mə­­nis­­tan HHM-in ar­­se­­na­­lın­­da 3 di­­vi­­ zion S-300PT-1 və S-300P (S-300P ver­­ si­­ya­­sı şas­­si­­siz, ya­­rım­­qoş­­qu­­da - hər di­­vi­­ zion­­da 12 işə­­sal­­ma qur­­ğu­­su olur), 2 di­­ vi­­zion S-300PS (MAZ-7410 şas­­si­­si üzə­­ rin­­də) möv­­cud­­dur. Ru­­si­­ya Er­­mə­­nis­­tan­­ da­­kı 102-ci hər­­bi ba­­za­­sı­­nın si­­lah­­lan­­ma­­ sı­­na 2013-cü il­­də iki ba­­ta­­re­­ya S-300V “An­­tey” və bir di­­vi­­zion “Buk-M1” da­­xil edi­­lib.

Bun­­dan baş­­qa, Er­­mə­­nis­­tan Or­­du­­su­­ nun si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da ZSU-23-4 “Şil­­ka”, ZU-23-2 və AZP S-60 ze­­nit ar­­til­­le­­ri­­ya­­sı,

“İq­­la” və “St­­re­­la-2” da­­şı­­nan ze­­nit-ra­­ket komp­­leks­­lə­­ri yer alır.

Er­­mə­­nis­­ta­­nın İrə­­van­­da yer­­lə­­şən 23-cü və Güm­­rü­­də yer­­lə­­şən 25-ci əla­­hid­­də “N” tə­­yi­­nat­­lı ra­­dioelekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə ta­­bor­­la­ ­rı­­nın si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da isə “Man­­dat” komp­­lek­­si, R-330 “Ukol”, R-330K R-378B, R-934 “Udar”, R-32­­5U ,SPR-2, Aş­­ta­­rak­­da yer­­lə­­şən 26-cı əla­­hid­­də “S” tə­­yi­­nat­­lı ra­­ dioelekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə ta­­bo­­ru­­nun si­­lah­­ lan­­ma­­sın­­da isə SPN-30, SPB-7, SPO-8, POST-3M və di­­gər ra­­dioelekt­­ron mü­­ba­­ ri­­zə va­­si­­tə­­lə­­ri möv­­cud­­dur. Er­­mə­­nis­­tan­­da 2013-cü il­­də ke­­çi­­ri­­lən aviasi­­ya şousu za­­ ma­­nı 2012-2013-cü il­­lər­­də Ru­­si­­ya­­dan adı açıq­­lan­­ma­­yan bir ne­­çə ye­­ni REM sis­­ te­­mi­­nin alın­­dı­­ğı qeyd olu­­nub.

Rəs­­mi İrə­­van 2013-cü ilin əv­­vəl­­lə­­rin­­də HHM sis­­te­­min­­də əsas­­lı mo­­dern­­ləş­­mə proq­­ra­­mı­­na baş­­lan­­dı­­ğı­­nı elan edib. İl­­kin mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­rə, proq­­ra­­mın ha­­zır­­da da­­vam edən mər­­hə­­lə­­sin­­də ru­­si­­ya­­lı mü­­tə­ ­xəs­­sis­­lə­­rin kö­­mə­­yi ilə S-300PS və S-300PT sis­­tem­­lə­­ri­­nin mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si iş­­lə­­ri hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Er­­mə­­ni­­lər 2015-ci ilə­­dək S-125 “Ne­­va” sis­­tem­­lə­­ri­­nin və ra­­diolo­­ka­ ­si­­ya sis­­tem­­lə­­ri­­nin müasir­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­­ni ba­­şa çat­­dır­­maq niy­­yə­­tin­­də­­dir­­lər. Er­­mə­­ nis­­ta­­nın müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­dən bi­­rin­­də Ru­­si­­ya və Be­­la­­rus mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri­­nin iş­­ti­­ra­­kı ilə 2010-cu il­­də “Osa-AKM” ZRK-nin qis­­ mən müasir­­ləş­­di­­ril­­mə­­si hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lib.

Ha­­zır­­da iş­­ğal olun­­muş Azər­­bay­­can əra­­zi­ ­lə­­ri­­nə yer­­ləş­­di­­ril­­miş bu sis­­tem­­də rə­­qəm­­li ida­­rəet­­mə kom­­po­­nent­­lə­­ri qu­­ru­­lub. Mət­­ buat­­da yer alan mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­rə, mo­­ dern­­ləş­­mə nə­­ti­­cə­­sin­­də bu sis­­tem­­lə­­rin ma­­neələ­­rə da­­vam­­lı­­lı­­ğı və eti­­bar­­lı­­lı­­ğı yük­ ­səl­­di­­lib. Sis­­te­­mə ra­­dioelekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin tət­­bi­­qi şə­­raitin­­də be­­lə iş­­lə­­ mə­­si üçün op­­tik-te­­le­­vi­­zi­­ya komp­­lek­­si əla­­və olu­­nub.

mart - aprel 2014 45

ANALİZ GÜR­­CÜS­­TAN Gür­­cüs­­ta­­nın əra­­zi­­sin­­də SS­­Rİ Ha­­va Hü­­ cu­­mun­­dan Mü­­da­­fiə Qo­­şun­­la­­rı­­nın 19-cu Tif­­lis Or­­du­­su yer­­lə­­şib. SS­­Rİ da­­ğı­­lan son­­ra, HHM bir­­lik­­lə­­ri Gür­­cüs­­ta­­nın yu­­ri­­dik­­si­­ya­­sı al­­tı­­na keç­­mə­­yə­­rək Ru­­si­­ya tə­­rə­­fin­­dən öl­­ kə­­dən çı­­xa­­rı­­lıb. So­­vet Or­­du­­sun­­dan Gür­­ cüs­­ta­­na az say­­da ze­­nit to­­pu, bir ne­­çə ra­­ket ba­­ta­­re­­ya­­sı və ra­­diolo­­ka­­si­­ya sis­­te­­mi mi­­ras qa­­lıb.

Mi­­xeil Saakaş­­vi­­li ha­­ki­­miy­­yə­­tə gəl­­dik­­ dən son­­ra, 2005-2009-cu il­­lər­­də Gür­­cüs­ ­tan HHM sis­­te­­mi əhə­­miy­­yət­­li şə­­kil­­də güc­­lən­­di­­ri­­lib. Ye­­ni HHM va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin si­­ lah­­lan­­ma­­ya qə­­bu­­lu ilə ya­­na­­şı Gür­­cüs­­ta­­ nın ASOC (Air So­­ve­­reignty Ope­­ra­­tions Cen­­ters) va­­hid ra­­dar sis­­te­­mi Tür­­ki­­yə va­­si­ ­tə­­si­­lə NA­­TO-un mü­­va­­fiq sis­­te­­mi­­nə (Air Si­­tuation Da­­ta Exc­­han­­ge) qo­­şu­­lub.

Gür­­cüs­­tan HHM sis­­te­­mi­­nin ye­­ni­­dən qu­­rul­­ma­­sın­­da əsa­­sən Uk­­ray­­na, ABŞ və İs­­rail əsas ro­­lu oy­­na­­yıb. Rəs­­mi mə­­lu­­mat­ ­la­­ra gö­­rə, 2007-ci il­­də Gür­­cüs­­tan Uk­­ray­­ na­­dan 3 ba­­ta­­re­­ya 9K37M1 “Buk-M1” ZRK, 2008-ci il­­də isə da­­ha bir ba­­ta­­re­­ya “Buk-M1”, 8 ədəd 9K33M2 “Osa-AK” komp­­lek­­si və 48 ədəd 9K33M3 “OsaAKM” ZRK, 4 ədəd “Kol­­çu­­qa-M”, 1 ədəd “Man­­dat”, 2 ədəd 36D6-M ra­­diolo­­ka­­si­­ya stan­­si­­ya­­sı alıb. Qeyd edək ki, S-300P (SA-10) ZRK tər­­ki­­bin­­də tət­­biq edil­­miş 36D6-M ra­­da­­rı­­nın aş­­kar et­­mə uzaq­­lı­­ğı 360 ki­­lo­­met­­rə qə­­dər­­dir. Bun­­lar­­dan əla­­və ola­­raq, 2007-ci il­­də Uk­­ray­­na­­nın “Aero­­ tex­­ni­­ka” şir­­kə­­ti Gür­­cüs­­tan HHM Qo­­şun­­ la­­rı­­nın köh­­nəl­­miş P-18 RLS-lə­­ri­­nin P-18U sə­­viy­­yə­­si­­nə qə­­dər müasir­­ləş­­dir­­mə­­si­­ni hə­­ya­­ta ke­­çi­­rib. Bu sis­­tem­­lər­­lə ya­­na­­şı Uk­­ ray­­na Gür­­cüs­­ta­­na 50 ədəd 9K310 “İq­­ la-1” (SA-16), 40 ədəd “St­­re­­la-10” komp­ ­lek­­si­­nin və 400 ədəd 9M313 ze­­nit ra­­ke­­ti­ ­nin çat­­dı­­rıl­­ma­­sı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­rib. Gür­­cüs­ ­tan Uk­­ray­­na­­dan baş­­qa, Bol­­qa­­rıs­­tan­­dan 12 ədəd “İq­­la-1”, ZU-23-2M və 500 ədəd 9M313 ida­­rə olu­­nan ze­­nit ra­­ke­­ti, Pol­­şa­­ dan 100 ədəd “Qrom” da­­şı­­nan ze­­nit ra­­ ket komp­­lek­­si, İs­­rail­­dən isə 2007-2008-ci il­­lər­­də 1 ba­­ta­­re­­ya “Spy­­der-SR” ZRK sa­­tın alıb. Ümu­­mi­­lik­­də 2 min nə­­fər hərb­­çi­­nin xid­­mət et­­di­­yi Gür­­cüs­­tan HHM Qo­­şun­­la­­ rı­­nın si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da “St­­re­­la-10”, 9K37 “Buk-M1”, 9K33M2 “Osa-AK”, 9K33M3 “Osa-AKM”, 2K11 “Kruq”, “Spay­­der-SR” ZRK, 9K32M “St­­re­­la-2M”, 9K310 “İq­­la-1”, “Qrom-E2” por­­ta­­tiv ze­­nit ra­­ket komp­­ leks­­lə­­ri, 57 mm çap­­lı AZP S-60, 23 mm çap­­lı ZSU-23-4 “Şil­­ka”, ZU-23-2 ze­­nit ar­­ til­­le­­ri­­ya sis­­tem­­lə­­ri, 36D6-M, 1L117, P-18U, ST-68U və “Kol­­çu­­qa-M” ra­­diolo­­ ka­­si­­ya sis­­tem­­lə­­ri yer alır.

2008-ci ilin av­­qust mü­­ha­­ri­­bə­­si za­­ma­­nı

46 AZERI DEFENCE

Ru­­si­­ya Gür­­cüs­­ta­­nın HHM sis­­te­­mi­­ni de­­ mək olar ki, ta­­ma­­mi­­lə sı­­ra­­dan çı­­xa­­rıb.

Ru­­si­­ya Or­­du­­su tə­­rə­­fin­­dən gür­­cü­­lər­­dən 5 ədəd “Osa-AKM” ZRK, bir ba­­ta­­re­­ya “BukM1”, bir ne­­çə ZU-23-2 və ZSU- 23-4 “Şıl­ ­ka” ze­­nit ar­­til­­le­­ri­­ya­­sı qə­­ni­­mət ola­­raq ələ ke­­çi­­ri­­lib. Doğ­­ru­­dur, bu za­­man Ru­­si­­ya aviasi­­ya­­sı da cid­­di it­­ki ve­­rib - bir ne­­çə təy­­ya­­rə­­si vu­­ru­­lub. Mü­­ha­­ri­­bə­­dən son­­ra rəs­­mi Tif­­lis HHM sis­­te­­mi­­ni bər­­pa et­­mək üçün bə­­zi ad­­dım­­lar at­­sa da rəs­­mi açıq­­la­ ­ma­­la­­ra gö­­rə, bu­­na hə­­lə ki tam nail ola bil­­mə­­yib.

NƏ­­ZA­­RƏT­­SİZ BÖL­­GƏ­­LƏR – TƏH­­DİD MƏN­­BƏ­­LƏ­­Rİ Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz re­­gionun­­da­­kı möv­­cud se­­pa­­rat­­çı re­­jim­­lə­­rin əl­­lə­­rin­­də müəy­­yən HHM sis­­tem­­lə­­ri cəm­­lə­­şib. Dağ­­lıq Qa­­ra­­ bağ, Ab­­xa­­zi­­ya və Cə­­nu­­bi Ose­­ti­­ya­­da­­kı se­­pa­­rat­­çı re­­jim­­lə­­rə bu və di­­gər for­­ma­­lar­ ­da bə­­zi döv­­lət­­lər tə­­rə­­fin­­dən hə­­diy­­yə olu­ ­nan HHM sis­­tem­­lə­­ri böl­­gə­­də hər­­bi gər­­ gin­­li­­yi ar­­tır­­maq­­la ya­­na­­şı mül­­ki aviasi­­ya üçün də cid­­di təh­­did ola­­raq qa­­lır.

Re­­gion­­da ən cid­­di təh­­did­­lər­­dən bir Azər­­bay­­ca­­nın nə­­za­­rə­­tin­­dən kə­­nar­­da qal­ ­mış –Er­­mə­­nis­­tan tə­­rə­­fin­­dən iş­­ğal olun­­ muş Dağ­­lıq Qa­­ra­­bağ­­dır. Bu­­ra­­da­­kı se­­pa­­ rat­­çı re­­ji­­min əlin­­də ha­­zır­­da müx­­tə­­lif növ HHM va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin möv­­cud ol­­ma­­sı­­na dair mə­­lu­­mat­­lar möv­­cud­­dur.

Dağ­­lıq Qa­­ra­­bağ­­da­­kı se­­pa­­rat­­çı si­­lah­­lı bir­­ləş­­mə 1992-1994-cü il­­lər­­də əl­­lə­­rin­­də möv­­cud ol­­muş HHM va­­si­­tə­­lə­­ri ilə Azər­­

bay­­ca­­na məx­­sus mül­­ki tə­­yi­­nat­­lı aviasi­­ya tex­­ni­­ka­­la­­rı­­nı, həm­­çi­­nin İra­­na məx­­sus təy­ ­ya­­rə­­ni vu­­rub.

Hər­­bi fo­­rum­­lar­­da yer alan fo­­to­­lar­­dan bəl­­li ol­­du­­ğu qə­­dər ha­­zır­­da iş­­ğal al­­tın­­da­­kı Azər­­bay­­can əra­­zi­­lə­­rin­­də se­­pa­­rat­­çı re­­ji­­ min si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da St­­re­­la-10, 2K11 Kruq, 9K33M2 “Osa-AK” ZRK-lə­­ri, İq­­la tip­­li da­­şı­­nan ze­­nit-ra­­ket komp­­leks­­lə­­ri, AZP S-60, ZSU- 23-4 “Şıl­­ka” və ZU-23-2 ze­­nit ar­­til­­le­­ri­­ya­­sı həm­­çi­­nin Er­­mə­­nis­­tan HHM Qo­­şun­­la­­rı­­nın bir ba­­ta­­re­­ya S-300 (bö­­yük eh­­ti­­mal­­la S-300PS) ZRK, ha­­be­­lə iki ba­­ta­­re­­ya S-15 ZRK-lə­­ri yer alır. 2012-ci il­­də Xan­­kən­­din­­də ke­­çi­­ril­­miş “hər­­bi pa­­ra­­ da” er­­mə­­ni­­lər tə­­rə­­fin­­dən 6 ma­­şın 9K33M2 “Osa-AK”, 6 ma­­şın S-125 “Ne­­va” və 3 ma­­şın 2K11 “Kruq” ZRK nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­­ lib.

Ab­­xa­­zi­­ya əra­­zi­­sin­­də Ru­­si­­ya­­nın möv­­ cud HHM sis­­te­­mi ilə ya­­na­­şı se­­pa­­rat­­çı re­­ ji­­min də əlin­­də xey­­li say­­da ZRK yer alır. bun­­la­­rın bir qis­­mi 2008-ci ilin av­­qust ayın­­da Gür­­cüs­­tan­­la mü­­ha­­ri­­bə­­də qə­­ni­­ mət ola­­raq ələ ke­­çi­­ril­­miş HHM sis­­tem­­lə­­ ri­­dir. Mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­rə, ha­­zır­­da Ab­­xa­­zi­­ ya­­nın si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da 1 ba­­ta­­re­­ya­­dan az “Buk-M1”, açıq­­lan­­ma­­yan say­­da “St­­re­­la10” ZRK, 12-15 ədəd ZU-23-2, 5 ədəd ZSU-23-4 “Şil­­ka”, açıq­­lan­­ma­­yan say­­da 57 mm çap­­lı S-60 ze­­nit ar­­til­­le­­ri­­ya­­sı, 250-dək “İq­­la” və “St­­re­­la” tip­­li da­­şı­­nan ze­­nit-ra­­ket komp­­leks­­lə­­ri möv­­cud­­dur.

Rəs­­mi Tif­­li­­sin nə­­za­­rə­­tin­­dən kə­­nar­­da qal­­mış Cə­­nu­­bi Ose­­ti­­ya böl­­gə­­sin­­də isə se­­pa­­rat­­çı re­­ji­­min əlin­­də 3 ədəd 9K33 “Osa”, 6 ədəd “St­­re­­la-10” ZRK, 3 ədəd 2K22 “Tun­­qus­­ka” ze­­nit ra­­ket-top komp­­lek­­si, 6 ədəd ZU-23-2 ze­­nit ar­­til­­le­­ri­­ya­­sı, təx­ ­mi­­nən 20-ə ya­­xın “İq­­la” da­­şı­­ nan ze­­nit-ra­­ket komp­­lek­­si cəm­­lə­­şib.

Bu ilin əv­­vəl­­lə­­rin­­də Cə­­nu­­bi Ose­­ti­­ya (yan­­var ayın­­da) və Ab­­xa­­zi­­ya­­nın (fev­­ral­­da) Ru­­si­­ya ilə im­­za­­la­­dıq­­la­­rı ha­­va hü­­cu­­ mun­­dan mü­­da­­fiə sa­­hə­­sin­­də əmək­­daş­­lı­­ğa dair pro­­to­­ko­­la əsa­­sən hər iki əra­­zi­­nin ha­­va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­fiəsi Ru­­si­­ ya­­ya hə­­va­­lə olu­­nub. AD