MART-APREL 2014
Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 2 (10)
DSA-2014 sЯrgИsИnЯ AzЯrbaycan Иmzası
Azərbaycanda EOD əməliyyatları
Gələcəyin əsgərləridünya onu hazırlayır
6
Naxçıvanın müdafiəsi güclənir
EOD Robotları
25
30
Döyüşçü dəbilqələri
Naxçıvanın müdafiəsi güclənir......................... 6
DSA-2014 sərgisinə Azərbaycan imzası ....13
MDB Baş Qərargah rəisləri Bakıda.................. 8
Türkiyə SSM-ə yeni rəhbər təyin olundu....18
General Özəl medalla təltif olundu .............. 8
Turkish Armed Forces-2014 kitabı yayımlandı.................................................18 “Anka”nın imkanları artırılır..............................18 KADEX-2014 geri sayım başladı....................19 Azərbaycanda EOD əməliyyatları..................20 EOD Robotları .....................................................25 Döyüşçü dəbilqələri...........................................30 Gələcəyin əsgərləri dünya onu hazırlayır .........................................35
DSX Akademiyası beynəlxalq tədris mərkəzinə çevrilir........................... 9 Azərbaycanda təyyarə qəzalarını önləyəcək sistem yaradılır.................................. 9 Bi-MAX bədən zirehi Azərbaycanda testdən keçdi...........................10 Türk şirkəti “Bell Helicopter”in Azərbaycan təmsilçisi oldu..............................10 Azərbaycan Ordusunun yeni seçimi – “Xrizantema”..............................10 BTR-4E1 daha güclü müdafiə.........................12 Qatar Sahil Mühafizəsi Türk katerlərini seçdi....................................................12
ASELSAN radioelektron mübarizə vasitələri.................................. 40
ROKETSAN-ın “Mizraq” və SOM-u istifadəyə hazır.....................................12
Cənubi Qafqaz HHM sistemi .........................43
AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 02 (10)
Redaktordan
Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV
Yayım müdiri Ramil Məmmədli Теl:
(+994 55) 667 5072
E-mail: azeridefence@gmail.com editor@azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova küçəsi, 14
Türkiyə təmsilçiliyi
ETKiLESiM Grafik Tasarım ve Tanıtım Hizmetleri Ltd.Şti.
Hoşdere Cad. Halit Ziya Sk. No: 26/3 Çankaya, 06540 Ankara – TÜRKİYE Теl: +90 312, 441 71 93 Fax: +90 312, 439 71 94 azeridefence-tr@etkilesimltd.com Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb
AZERİ DEFENCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491 Tiraj: 1500 Jurnalda AzərTAc, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur. Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər. Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır. Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.
DSA-2014 sərgisinə sözardı Dəyərli oxucu! Geridə qoyduğumuz aprel ayında Malayziyanın paytaxtı Kuala Lumpur şəhə rində keçirilmiş DSA-2014 beynəlxalq müdafiə sərgisinə qatılan Azərbaycan hərbi sənayesi Cənubi-Şərqi Asiya regionunda ikinci dəfə öz imkan və potensialını bey nəlxalq səviyyədə uğurla nümayiş etdirdi. Özümün də şəxsən müşahidə etdiyim bu sərgidə müdafiə sənayemizin hansı imkanlara sahib olduğunu bir daha gördük. Xüsusilə də atıcı silahlar və döyüş sursatları baxımından zəngin olan Azərbaycan MSN-nin stendi quru qüvvələri, polis və təhlükəsizlik strukturları üçün ən maraq lı və diqqət çəkən yerlərdən sayılırdı. Bu sərgidə rastlaşdığım bir məqamla bir Azərbaycan vətəndaşı olaraq qürur duydum. Ilk dəfə 2009-cu ildə Türkiyədə keçirilən IDEF sərgisində cəmi 27 məhsulunu sərgiləyən Azərbaycan Müdafiə Sənayesi Nazirliyinə gözucu baxan, uğursuz bir debüt kimi dəyərləndirən Amerika firmaları bu dəfə onlarla eyni pavilyonda və 132 adda məhsulla təmsil olunan Azərbaycan stendinə nəinki maraqla yanaşır, hətta birgə layihələr reallaşdırmaq üçün yollar aradıqlarını da etiraf edirdilər. Hərbi sənayemiz müstəqil Azərbaycan dövlətinin qətiyyətli siyasətinin nəticəsi və uğurudur. Müdafiə sənayesi nazirimiz Yavər Camalovun “biz fəaliyyətimizlə Azərbaycanın tək neft ölkəsi deyil, müdafiə sənayesində də adı olan ölkə olduğunu göstərəcəyik” ifadəsi Azərbaycanın bu sektorda daha qətiyyətli və inamlı olduğunu göstərir. Sərgidə stendimizi ziyarət edən, vaxtı ilə Bakıda hərbi təhsil almış Laos Quru Qoşunlarının komandanı deyir ki, “Azərbaycanın uzun illərdən sonra öz bayrağı altında silahlarını uzaq bir regionda nümayiş etdirməsini heç ağlıma belə gətir məzdim”. Malayziya, Tailand, İndoneziya, Qatar, Səudiyyə Ərəbistanı, Pakistan, Türkiyə kimi dövlətlərin hərbçilərinin Azərbaycan silahlarına marağı da hər şeyi deyir. Bu gün Malayziyanın yerləşdiyi Cənubi-Şərqi Asiya regionu müdafiə sənaye miz üçün perspektiv və potensial ixrac bazarı sayıla bilər. Bunu əsaslandırmaq üçün bir sıra şərtlər mövcuddur. Birincisi, bölgə ölkələri böyük silahlanma proq ramları reallaşdırır. İkincisi, vaxtı ilə SSRİ və sosialist blokunun silahlandırdığı bu ölkələr bu gün hələ də keçmiş sosialist ölkələrindən müəyyən dərəcədə asılı vəziy yətdədir. Üçüncüsü, regionun Pakistan, Banqladeş, Malayziya, İndoneziya kimi müsəlman ölkələri ilə möhkəm siyasi və diplomatik əlaqələrimiz var. Dördüncüsü, Vyetnam və Laos kimi region ölkələrinin silahlı qüvvələrinin rəhbərliyində vaxtı ilə Azərbaycandakı hərbi təhsil müəssisələrində oxumuş, ölkəmizi yaxından tanıyan yüksək rütbəli zabitlər xidmət edirlər. Hər halda imkan var və qalır bu imkanları dəyərləndirmək.
Qiyməti: 5 manat Qapaq fotosu: “Yalquzaq” snayper tüfəngi və HP-7.62 pulemyotu ©Azeri Defence
Xeyirli-uğurlu olsun!
mart - aprel 2014 5
ÖLKƏ
Naxçıvanın müdafiəsi güclənir Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev aprelin 7-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Hərbi Prokurorluğunun yeni inzibati binasının açılışına qatılıb. Daha sonra prezident Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı hərbi hissələrin arsenalına daxil olan yeni texnika və silahlara ba xış keçirib. Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun komandanı, general-leytenant Kə rəm Mustafayev yeni silah və texnikalar, onların texniki-taktiki göstəriciləri barədə dövlət başçısını məlumatlandırıb. General qeyd edib ki, Ali Baş Komandanın əmri ilə Azərbaycan Ordusu hər an torpaqlarımızı düşmən tapdağından azad etməyə istənilən hər an hazır və qarşısında duran bütün vəzifələri həll etməyə qadirdir. Təqdimatda qeyd olunub ki, Azərbay nın dövlət büdcəsində ötən il hərbi ca sahəyə ayrılan xərclər 3 milyard 730 mil yon dollara çatdırılıb. Həmin il Ermənis tanın dövlət büdcəsinin gəlir hissəsi isə cəmi 2.5 milyard dollar təşkil edib. Təqdimat zamanı dövlət başçısı Nax çıvan Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun silahlanmasına yeni daxil olmuş T-90S, T-72M1 əsas döyüş tankları, BMP-3M və modernləşdirilmiş BMP-2 zirehli döyüş maşınları, 9A52 “Smerç” 300 mm çaplı reaktiv atəş sistemi, 107 mm çaplı reaktiv atəş sistemi, 2S1 “Qvozdika” özüyeriyən artilleriya sistemi, Mi-35M zərbə və Mi-17 nəqliyyat helikopterləri, “Spike-LR” tank əleyhinə idarə olunan raket kompleksləri, minaatanlar, həmçinin müxtəlif çaplı müasir atıcı silahlar, snayper tüfəngləri ilə tanış olub. Dövlət başçısı ordunun arse nalının daha da gücləndirilməsi barədə tapşırıq və tövsiyələrini verib.
6 AZERI DEFENCE
Naxçıvanda əzələ nümayişi Dövlət başçısının səfərinin ardınca, müdafiə naziri general-polkovnik Zakir Həsənovun rəhbərliyi altında Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun 20000-ə yaxın şəxsi heyəti, 400-dən çox zirehli texnikası, aviasiya, hava hü cumundan müdafiə sistemləri, raket və artilleriya qoşunlarının qüvvə və vasitə ləri, o cümlədən, xüsusi təyinatlı qüvvə lərin iştirakı ilə Naxçıvan Muxtar Res publikasında genişmiqyaslı hərbi təlim lər keçirilib. Müdafiə Nazirliyinin mət buat xidmətinin yaydığı məlumata gö rə, təlimdə Naxçıvan Muxtar Respubli kası ərazisində yerləşən hərbi hissələrin döyüş hazırlığının səviyyəsi yoxlanılıb. Döyüş texnikalarının, həmçinin müasir silahların tətbiqi imkanları öyrəniləcək,
tapşırıqların daha operativ və səmərəli yerinə yetirilməsi, qərargahlar tərəfin dən əməliyyatların hazırlanması, qarşı lıqlı fəaliyyətin və təminatın təşkili, eyni zamanda döyüş əməliyyatlarının müx təlif mərhələlərində qarşıya qoyulan tapşırıqların icra olunması səviyyəsinə xüsusi diqqət yetirilib. Təlim zamanı tank, piyadaların döyüş maşınları, raket, artilleriya, minaatan qurğulardan və atıcı silahlardan döyüş sursatları ilə praktiki atışlar icra edilib. Müdafiə naziri general-polkovnik Zakir Həsənov təlimdə iştirak edən qüvvələrin döyüş və səhra bacarıqlarını yüksək qiymətləndirib və təlimin nəti cələrindən razı qaldığını bildirib. Təlim ləri Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyası rəhbərinin müavini, Müdafiə məsələləri üzrə Prezidentin köməkçisi general-leytenant Vahid Əli yev müşahidə edib.
ÖLKƏ Daxili Qoşunlar komandanı hərbi hissənin hazırlığını qiymətləndirdi Daxili işlər nazirinin müavini, Daxili Qo şunların komandanı general-mayor Şahin Məmmədov aprelin 16-da qoşunların Nax çıvanda yerləşən hərbi hissəsində olub. Hərbi hissənin komandiri bölmələrin və xid mətlərin qarşıya qoyulmuş vəzifələrin icra sına hazırlığı, təlim-tədrisin vəziyyəti, şəxsi heyətin hərbi intizamı və mənəvi-psixoloji durumu barədə məruzə edib. Daxili Qoşun ların komandanı hərbi hissədə xidməti-dö yüş fəaliyyətinin təşkili və şəxsi heyətin so sial-məişət şəraiti ilə yaxından tanış olub, təlim-tədris yerlərinə, əsgər yataqxanaları na baxış keçirib, tibb məntəqəsində olan şəxsi heyətin səhhəti ilə də maraqlanıb. Da ha sonra general-mayor Ş. Məmmədov xü susi-taktiki təlimi izləyib. Təlim zamanı yük sək mənəvi və döyüş keyfiyyətlərinə malik olan hərbi qulluqçuların silah və döyüş tex nikasından məharətlə istifadə etdiklərini nəzərə çatdıran Daxili Qoşunların koman danı ümumilikdə hərbi hissənin döyüş ha zırlığını yüksək qiymətləndirib. Ötən illər ərzində hərbi hissənin maddi-texniki baza sının gücləndirilməsi, o cümlədən şəxsi he yətin sosial-məişət şəraitinin yaxşılaşdırıl ması istiqamətində görülmüş işləri yüksək qiymətləndirən general-mayor Ş. Məmmə dov xüsusi olaraq vurğulayıb ki, bütün bun lar Prezident, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Ko mandanı İlham Əliyevin hərbi qulluqçulara göstərdiyi hərtərəfli diqqət və qayğısının bariz nümunəsidir. AD
mart - aprel 2014 7
ÖLKƏ
MDB Baş Qərargah rəisləri Bakıda Aprelin 7-8-də Bakıda Azərbaycan, Rusiya, Belarus, Qazaxıstan və Qırğızıs tan Silahlı Qüvvələrinin nümayəndə he yətlərinin iştirakı ilə MDB Baş Qərargah Rəisləri Komitəsinin iclası baş tutub. Azərbaycan müdafiə nazirinin birinci müavini - Silahlı Qüvvələrin Baş Qərar gah rəisi, general-polkovnik Nəcməddin Sadıkov, Rusiya Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi, ordu generalı Valeri Ge rasimov, Belarus Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisinin birinci müavini, gene ral-mayor İqor Lavrinenko, Qazaxıstan Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi, general-polkovnik Saken Jasuzakov, Qır ğızıstan Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərar gah rəisinin birinci müavini, polkovnik İlyazbəy Subankulovun qatıldığı iclasda hərbi təyinatlı birgə sistemlərin gələcək inkişafı, o cümlədən, MDB iştirakçı ölkə lərin Müdafiə nazirliklərinin Dövlət ra diolokasiya tanınma birgə sisteminin
təkmilləşdirilməsi, Birləşmiş radioloji, kimyəvi və bioloji vəziyyətə nəzarət və qiymətləndirmə sisteminin inkişafı mə sələlər müzakirə olunub. Komitədə həm çinin MDB iştirakçı dövlətlərin Silahlı Qüvvələrində mühəndis qoşunlarının hərbi qulluqçularının statusu haqqında Müqavilənin layihəsi və üzv dövlətlərin Silahlı Qüvvələrinin 2015-ci il üçün birgə tədbirlər Planı razılaşdırılıb. O cümlədən, humanitar minatəmizləmə üçün Birgə mühəndis taborunun yaradılması barədə fikir mübadiləsi aparılıb. Tədbirdə çıxış edən Azərbaycan müdafiə nazirinin I müavini, Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargah rəisi, general-polkovnik Nəcməddin Sa dıkov Azərbaycanda aparılan ordu quru culuğu və hərbi sahədəki islahatlardan danışıb. Çıxışında Ermənistan tərəfindən Azərbaycan ərazilərinin işğal olunması faktına daha çox diqqət yönəldən gene ral-polkovnik N. Sadıkov Azərbaycanın
hərbi büdcəsinin ilbəil artdığını və bu tendensiyanın davam edəcəyini bildirib. Beynəlxalq təşkilatların, o cümlədən MDB-nin qətiyyətsizliyinin Ermənistanın uzun müddət ərzində təcavüzü davam etdirməsinə şərait yaratdığını deyən N. Sadıkov təhlükəsizlik, həmçinin beynəl xalq sabitliyin qorunması və möhkəm ləndirilməsi sahəsində əməkdaşlıq et məklə, silahlı münaqişənin əsas səbəbi olan separatizmə qarşı mübarizədə əlavə ölçülərin qəbul edilməsinin zəruriliyini vurğulayıb. Qeyd edək ki, MDB Baş Qərargah Rəisləri Komitəsinin iclası Azərbaycanda ilk dəfədir keçirilir. Tacikistan Silahlı Qüv vələri Baş Qərargah rəisinin birinci müavininin iştirakı planlaşdırılsa da, təd birə qatıla bilməyib. Komitəyə üzv olan Ermənistan və Ukrayna nümayəndələri isə tədbirə gəlməyib. n
General Özəl medalla təltif olundu Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi, ordu generalı Necdət Özəlin başçılıq etdiyi nü mayəndə heyəti aprelin 1-dən 4-dək Bakıda sə fərdə olub. Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi, Xarici İşlər Nazirliyi, Dövlət Sərhəd Xidməti və Nazirlər Kabinetində görüşlər keçirən N. Özəl prezident İlham Əliyev tərəfindən də qə bul edilib. Türkiyə Silahlı Qüvvələri Baş Qərargah rəisinin Azərbaycanda keçirdiyi görüşlərdə iki öl kənin hərbi qurumları arasında əlaqələrin pers pektivləri, bölgədəki hərbi-siyasi vəziyyət, Ermə nistan-Azərbaycan münaqişəsinə dair fikir müba dilələri aparılıb. Ordu generalı N. Özəl müdafiə naziri Zakir Həsənovun əmri ilə iki ölkə arasında hərbi əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsində ro luna görə, “Hərbi əməkdaşlıq sahəsində xidmət lərə görə” medalı, DSX rəisi, general-leytenant Elçin Quliyevin əmri ilə iki ölkə arasında sərhəd təhlükəsizliyi sahəsində əlaqələrin möhkəmlən dirilməsində roluna görə Azərbaycanın “Hərbi əməkdaşlıq sahəsində xidmətlərə görə” medalı ilə təltif olunub. n
8 AZERI DEFENCE
ÖLKƏ
DSX Akademiyası beynəlxalq tədris mərkəzinə çevrilir Azərbaycan Dövlət Sərhəd Xidməti nin (DSX) Akademiyasında Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının Sərhəd Xidməti nin əməkdaşları üçün “Sərhəd Nəzarə ti”nə dair təlim proqramı tədris olunub. Proqram çərçivəsində Səudiyyə Ərəbis tanı Sərhəd Xidmətinin yüksək rütbəli rəhbər heyətinə Azərbaycanın sərhəd təhlükəsizliyi sistemi, Azərbaycanın milli sərhəd siyasətinə regional və beynəl xalq təhlükəsizlik kontekstində baxış, sərhəd mühafizəsinin təşkili, dövlət sər hədindən buraxılış məntəqələrinin fəaliyyəti və sərhəd nəzarəti mövzuları üzrə məruzələr edilib və təqdimatlar ke çirilib. Kursda iştirak etmiş heyətə ye kunda sertifikatlar təqdim olunub. Tədris kursunun yekunlarına həsr olunmuş mərasimdə DSXnin rəisi, Sər həd Qoşunlarının Komandanı generalleytenant Elçin Quliyev və Səudiyyə Ərəbistanın Sərhəd Xidmətinin baş di rektoru Zumeyyim bin Cuveybir Əs-Səv vat çıxış edərək Azərbaycan və Səudiyyə Ərəbistanı sərhəd xidmətləri arasında ikitərəfli münasibətlərin son illər ərzin də yüksələn xətt üzrə inkişaf etdiyini, Səudiyyə Ərəbistanının sərhəd xidməti nin əməkdaşları üçün təşkil olunmuş kursun qurumlararası əməkdaşlığın gücləndirilməsinə ciddi töhfə verəcəyini qeyd ediblər. Bu təcrübənin gələcəkdə daha da genişləndiriləcəyi barədə təd bir iştirakçılarına məlumat verilib.
Səudiyyə Ərəbistanının Sərhəd Xidmə tinin baş direktoru əməkdaşlarının pe şəkarlıq səviyyələrinin artırılması üçün yaradılmış yüksək səviyyəli şəraitə görə DSX rəhbərliyinə öz minnətdarlığını bil dirib. Səudiyyə Ərəbistanın Sərhəd Xidmə tinin baş direktoru ilə DSX-də keçirilən görüşdə iki ölkənin dövlət sərhədlərinin etibarlı mühafizəsinin əhəmiyyəti qeyd olunaraq, ikitərəfli münasibətlərin gələ
cək inkişaf perspektivləri haqqında fikir mübadiləsi aparılıb. Səfər çərçivəsində Səudiyyə Ərəbistanı nümayəndə heyəti DSX-nin müxtəlif strukturlarında olub. Hərbi hissə və bölmələrdə xidmətin təş kili, şəxsi heyətin xidməti və yaşayış şə raiti, mövcud xidməti imkanlar, sərhəd mühafizəsi təyinatlı silah, texnika və avadanlıqlar ilə tanış ediliblər. Nüma yəndə heyəti prezident İlham Əliyev tərəfindən də qəbul edilib. n
Azərbaycanda təyyarə qəzalarını önləyəcək sistem yaradılır Azərbaycan alimləri tərəfindən təy yarə və helikopterlərin texniki vəziyyəti nin uçuşdan qabaq küylərin analizi əsa sında monitorinq edən sistem yaradılır. Uçuşdan qabaq texniki vəziyyəti analiz etməyə və mümkün ola biləcək qəzaları aşkar etməyə imkan verən bu sistem təyyarə qəzalarının proqnozunu ver məklə onların qarşısını almağa kömək edəcək. Azərbaycan Milli Elmlər Akade miyasının (AMEA) Kibernetika İnstitutu nun direktoru, akademik Telman Əliye vin sözlərinə görə, institutun yeni tex nologiyaları qəzaların gizli sistemini aş kar etməyə imkan verir: “Hələlik yeni ixtiranın eksperimenti təyyarələrdə apa rılsa da bunu böyük həcmdə etmək
imkanı olmayıb. Amma kompressor stansiyalarında bunlar təcrübədən keçi rilib. Kompressor stansiyası da öz qəza sına görə təhlükəli bir obyektdir. Sistem hər bir qəzanın gizli dövrünü 10-15 saat öncədən göstərir və o təmir edilir. Bu nunla da həmin obyekt qəzasız idarə olunur. Görülən işlər göstərir ki, gələ cəkdə təyyarələrdə, helikopterlərdə, hətta hərbi texnikada, tanklarda bu tex nologiyanı tətbiq edərək yaxşı nəticələr almaq mümkündür”. T.Əliyev qeyd edib ki, Milli Aviasiya Akademiyası ilə birlikdə təyyarələrdə belə bir eksperimenti aparmaq planlaş dırılır. Akademikin sözlərinə görə, yeni sistemə əsasən təyyarələrin uçuşların
dan qabaq onların əvvəldən müəyyən edilmiş hissələrində vericilər yerləşdirilir və onlardan alınan siqnalların yüksək tezlikli spektrləri analiz olunaraq mikro defektləri aşkar etməyə imkan verir. Bu da təyyarədə mümkün ola biləcək qə zaları müəyyənləşdirir. n
mart - aprel 2014 9
ÖLKƏ
Bi-MAX bədən zirehi Azərbaycanda testdən keçdi İtaliyanın Bi-MAX firmasının xüsusi texnologiyalar əsasında istehsal edilmiş bədən zirehinin Azərbaycanda testləri keçirilib. Şirkət nümayəndələrinin iştira kı ilə keçirilən testlərdə bədən zirehləri yüksək performans və qoruma səviyyə sini sübuta yetirib. Testlər zamanı hər bir zireh lövhəsinə 2.5 metrdən başlaya raq 100 metr məsafəyədək uzaqlıqdan fərqli kalibrli silahlardan (“Makarov” markalı tapança, “Kalaşnikov” avtoma tından 5.45 və 7.62 mm çaplı güllələr dən, SVD snayper tüfəngi və “Kalaşni kov” pulemyotundan) 25 və 28 atəş açılıb. Zirehlər bütün hallarda güllələri buraxmayıb və heç bir problem qeydə alınmayıb. On ilə yaxındır xüsusi materiallardan bədən zirehlərinin istehsalını reallaşdı ran Bi-MAX şirkəti 2007-ci ildə özünün xüsusi kompozit materialını patentləş dirib. Qeyd edək ki, zirehin testləri real
atışlarla, elə bu zirehi hazır layan şəxsin üzərində həyata keçirilib. Şirkət rəsmilərinin sözlə rinə görə, Bi-MAX bədən zirehləri xarici analoqların dan - yüksək qoruması - kinetik enerjini udma sı - əsgərə minimum təsiri - antitravma xüsusiyyəti ilə fərqlənir. Bu yaxınlarda İraqa ixracat həyata keçirildiyini deyən Bi-MAX yetkililərinin sözlərinə görə, hazırda Pakistan, Liviya, Venesuela kimi ölkələrlə də alğı-satqı anlaşmaları mövcuddur. Zirehin hazır lanmasında nano texnologiyaların tət biqi ilə alınmış xüsusi kompozit mate rialdan istifadə olunur. Bir lövhənin çəkisi 3.2 kq təşkil edir. Dəstə döyüşçü
Türk şirkəti “Bell Helicopter”in Azərbaycan təmsilçisi oldu Dünya aviasi ya sənayesinin aparıcı firmaların dan olan “Bell Helicopter” şirkə tinin Azərbaycan üzrə bölgə təm silçiliyi fəaliyyətə başlayıb. “Bell H e l i c o p t e r ” i n Azərbaycan da daxil olmaqla, re gionda təmsilçili yi mərkəzi ofisi Türkiyədə yerləşən “Elibra Global” şirkətinə həvalə olunub. “Elibra Global” bölgədə “Bell Helicopter”in hərbi və mülki məhsullarının satışını həyata keçirəcək. “Elibra Global” şirkəti tərəfindən ilk dəfə olaraq Azərbaycan üçün cari ilin sentyabr ayında Bakıda keçiriləcək ADEX-2014 beynəlxalq müdafiə sənayesi sərgisində “Bell Helicopter”in məhsullarının Azər baycan və digər region ölkələri üçün tanıtımının keçirilməsi planlaş dırılır. n
10 AZERI DEFENCE
nün qarın və kürəyini qoruyan lövhələr ilə yanaşı qolun alt hissəsində, ciyərləri güllədən qorumaq üçün kiçik lövhələr daxildir. Zireh ən yaxın məsafədən atılan güllələri saxlamaqla yanaşı, döyüşçü nün güllənin kinetik enerjisinin təsirin dən xəsarət almasını, yıxılmasını da önləyir. n
Azərbaycan Ordusunun yeni seçimi – “Xrizantema”
Azərbaycan Rusiyadan “Xrizantema” (NATO kodu AT-15 “Springer”) tank əleyhinə özüyeriyən raket kompleksləri alır. DSA-2014 hərbi sərgisinə qatılmış “Rostexnologiya” şirkətindən AZERİ DEFENCE jur nalına verilən məlumata görə, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin sifarişinə “Xrizantema-S” sistemləri daxildir ki, bu da sələfindən bir sıra geniş imkanları ilə fərqlənir. “Xrizantema-S” döyüş komplektində lazer və radiosiqnala idarə olunan 4 fərqli raket tipi, habelə axtarış radarı və optik nişangah yer alır. BMP-3 döyüş maşınlarının şassisi üzərində yerləş məsi onun manevr imkanlarını daha da artırır. n
MÜDAFİƏ ÖLKƏ
iyul - avqust 2013 11
XƏBƏR BTR-4E1 daha güclü müdafiə Qatar Sahil Mühafizəsi Türk katerlərini seçdi Qatar Əmirliyinin Sahil Mühafizəsi Türkiyənin “ARES Shipyard” tərsanəsi ilə yüksək sürətli sahil təhlükəsizlik katerinin alğı-satqısına dair müqavilə imzalayıb. DİMDEX-2014 sərgisinə imzalanmış mü qavilə üzrə Qatara 17 ədəd sürətli katerin çatdırılması nəzərdə tutulur. Türkiyənin hərbi gəmi ixracatında ən böyük müqavi ləsini imzaladıqlarını deyən “ARES Ship yard” şirkətinin sahibi Kərim Kalafatoğlu nun sözlərinə görə, müqavilə çərçivəsin də rəhbərlik etdiyi şirkət Qatar Mühafizə sinə hamısı kompozit gövdəli olmaqla, 5 ədəd 23 metrlik (ARES 75 “Hercules” - 52 ton/sürəti 52 mil), 10 ədəd 33 metrlik (ARES 110 “Hercules” – 117 ton/sürəti 47 mil) və 2 ədəd 46 metrlik (ARES 150 “Hercules” – 245 ton/sürəti 40 mil) çox funksiyalı kater inşa edəcək. n
Ukraynanın Xarkov Maşınqayırma və Konstruktor Bürosu BTR-4 zirehli trans portyorlarının gücləndirilmiş müdafiəyə malik BTR-4E1 indeksi verilmiş yeni variantının seriyalı istehsalına başlayıb. 8x8 təkər formuluna malik zirehli ma şınlar ailəsinin yeni nümunəsi olan BTR-4E1 üçün hazırlanmış xüsusi asma zireh dəsti ekipajın və desantın müdafiəsini əhəmiyyətli dərəcədə yüksəltməyə im kan verir. Zireh əməliyyat tələblərinə uyğun olaraq, çöl şəraitində heç bir əlavə texnologiya tələb edilmədən heyət tərəfindən qurula və ya sökülə bilər. Yeni maşın amfibiya xüsusiyyətinə və modulyar konstruksiyaya malikdir. n
ROKETSAN-ın “Mizraq” və SOM-u istifadəyə hazır Türkiyənin ROKETSAN şirkəti “Miz raq-U”, “Mizraq-O” tank əleyhinə raket sistemlərində və SOM raketində seriyalı istehsal mərhələsinə başlayır. Bu barədə AZERİ DEFENCE jurnalına məlumat ve rən ROKETSAN baş direktorunun müavi ni Yavuz Akanın sözlərinə görə, artıq “Mizraq-U” uzun mənzilli tank əleyhinə raketin lazer başlıqlı versiyasının testləri tamamilə başa çatıb və məhsulun ilk partiyası sifarişə uyğun olaraq, yaxın ikiüç ay içində Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə çatdırılacaq. İnfraqırmızı başlıqlı “Miz raq-U” raketinin isə üzərində işlər davam edir və bu raketlər gələn il orduya təhvil veriləcək. Orta mənzilli “Mizraq-O” rake ti ilə bağlı işlər bu il bitiriləcək və gələn ildən seriyalı istehsalına başlanacaq. SOM layihəsinin mövcud durumu barədə danışan Y. Aka qeyd edib ki, mövcud müqavilə çərçivəsində ilk ra ketlər yaxın vaxtlarda Türkiyə Hava Qüv vələrinə təhvil veriləcək. Hazırda raketə data link sistemi, habelə atdıqdan sonra pilot tərəfindən raketin hərəkət istiqa mətinin dəyişdirilməsi və s. kimi imkan
12 AZERI DEFENCE
ların qazandırılması üzərində işlər da vam etdirilir. Bununla bərabər SOM üçün nüfuzedici döyüş başlığı və yeni arayıcı başlıqlar hazırlanır: “SOM-un atış mənzili 200 km-dən çoxdur. Gələcəkdə bu məsafənin daha da artırılması nəzər də tutulur. SOM atıldıqdan sonra pilot raketin hərəkət trayektoriyasını idarə
edə biləcək”. ROKETSAN nümayəndəsinin sözləri nə görə, Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvə lərindən də SOM-a maraq ifadə olunub. Bu raket idarəetmə paneli dəyişdirilmiş, kompüterləşdirilmiş keçmiş sovet isteh salı olan təyyarələrə də inteqrasiya oluna biləcək. n
MÜDAFİƏ MÜDAFİƏ SƏNAYESİ
Rəşad Süleymanov
Azərbaycan üçün prioritet region
Azərbaycanın da iştirakı ilə aprelin 14-dən 17-dək Malayziyanın paytaxtı Kuala Lumpur şəhərində keçirilmiş XIV Asiya Müdafiə Xidmətləri Sərgi və Konf ransı (DSA-2014) özünün zənginliyi ilə yadda qaldı. Malayziyanın müdafiə naziri Hişammuddin Tun Hüseynin hamiliyi al tında “Putra World Trade Centre”də keçi rilən DSA-2014 sərgisi 60-dan artıq ölkə dən 1000-ə yaxın təşkilatın və 33554 zi yarətçinin iştirakı ilə öz tarixində rekorda imza atmış oldu. İyirmi səkkiz ölkənin milli pavilyonla təmsil olunduğu DSA-2014 sərgisinə zi yarətçi qismində isə 45 ölkədən 344 rəs mi nümayəndə heyəti qatılıb. Dünyanın ən böyük müdafiə sərgilərindən olan DSA-da bu il postsovet regionundan Ru siya, Ukrayna, Belarus və Azərbaycan müdafiə sənayesi təmsil olunublar. Qeyd edək ki, növbəti DSA sərgisinin 18-21 aprel 2016-cı il tarixlərində keçiril məsi nəzərdə tutulur.
Sərgi kompleksinin 5-ci pavilyonun da, ABŞ və Pakistan müdafiə sənayesi şirkətləri ilə birgə yer alan Azərbaycan Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin (MSN) stendi tədbirin ilk günündən etibarən çox sayda xarici hərbi şirkətlərin nüma yəndələri, hərbçilər və dövlət rəsmiləri tərəfindən ziyarət olunub. Müdafiə sə nayesi naziri Yavər Camalovun rəhbərliyi altında Azərbaycandan sərgiyə qatılan geniş tərkibdə nümayəndə heyəti tərə findən də müxtəlif xarici ölkələrin stend ləri ziyarət olunub, görüşlər keçirilib. Azərbaycanın Malayziyadakı səfiri Qaley Allahverdiyev də sərgi müddətində Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə birgə görüşlərdə yaxından iştirak edib. Azərbaycanın Malayziya da daxil ol maqla, Cənubi-Şərqi Asiya regionunun müdafiə bazarına xüsusi diqqət yetir məsi elə DSA-2014 sərgisinə çıxarılan məhsul çeşidlərinin zənginliyindən və sərgi müddətində keçirilən görüşlərdən
də aydın duyulurdu. MSN stendində Azərbaycanın müdafiə sənayesi müəssi sələrində istehsal edilmiş 132 adda mə lumat əyani şəkildə və ya broşür şəklin də ziyarətçilərə təqdim olunub. Əyani nümunələri sərgilənən məmulatlar sıra sında 14.5 mm çaplı “İstiqlal” snayper tüfənginin təkmilləşdirilmiş versiyası olan “İstiqlal-T”, 12.7 mm çaplı “Müba riz”, 7.62 mm çaplı “Yalquzaq” snayper tüfəngi, tank pulemyotu, UP-7.62 uni versal pulemyotu, HP-7.62 hücum pu lemyotunun qısa və uzun lüləli iki fərqli modeli, “Zəfər”, “Zəfər-K” və “İnam” ad lı tapança modelləri, polimer gövdəli tapança, 60 və 82 mm çaplı minaatanlar, pilotsuz uçuş aparatlarının maketləri, aviasiya təlim bombası, optik cihazlar, müxtəlif çaplı sursatlar, bədən zirehi, dəbilqə, əleyhqaz və s. yer alıb. Video rolikdə isə Azərbaycan silahlarının prak tik atış imkanları, ilk dəfə olaraq MSNnin Serbiya ilə birgə istehsalına hazırlaş
mart - aprel 2014 13
MÜDAFİƏ SƏNAYESİ dığı 40 mm çaplı barabanlı qumba raatanın nümunəsinin Azərbaycanda keçirilən atışları, MSN tərəfindən hazır lanmış “Gürzə” patrul maşınının ASEL SAN şirkətinin SARP döyüş modulu ilə silahlandırılmış nümunəsinin test gö rüntüləri nümayiş olunub. Azərbaycan pavilyonunda həmçinin cari ilin sent yabr ayında Bakıda keçiriləcək ADEX2014 beynəlxalq müdafiə sənayesi sər gisinin təqdimatı keçirilib. Sərgidə işti rak edən xarici şirkətlərə ADEX-2014 sərgisinin tanıtım materialları paylanı lıb. Sərginin gedişatında Azərbaycan mühəndisləri tərəfindən hazırlanmış və dizayn edilmiş, hazırda Azərbaycan Or dusunun istifadəsində yer alan və test ləri davam edən snayper tüfəngləri və əl pulemyotları xüsusilə diqqət çəkib. Sər gidə iştirak edən yerli və xarici hərbçilər bu silahların texniki-taktiki göstəriciləri ilə yaxından maraqlanmaqla yanaşı, öz ordularında bu silahları görmək niyyə tində olduqlarını bəyan ediblər.
Made in Azerbaijan MSN mütəxəssisləri tərəfindən hazır lanmış 14.5 mm çaplı “İstiqlal” snayper tüfəngi hazırda Azərbaycan Silahlı Qüv vələrinin istifadəsində yer almaqla ya
14 AZERI DEFENCE
naşı cəbhə xəttində Ermənistan Ordu suna qarşı, real döyüş şərtlərində istifa də olunur. Düzənlik sahələrdə, isti ərazi lərlə yanaşı yüksək dağlıq bölgələrdə, sərt hava şərtlərində özünü doğrultmuş bu iri çaplı snayper tüfənginin hazırda üzərində təkmilləşdirmə işləri davam etdirilən “İstiqlal-T” versiyası hazırlanır. “İstiqlal-T” mövcud versiyadakılardan öz çəkisinin daha yüngül olması, eləcə də xarici dizaynda bəzi dəyişiklikləri ilə fərqlənəcək. Aparılmış ilkin təkmilləş
dirmələrdə bu silahın çəkisi 5 kq azaldı laraq 28 kq-a endirilib. Silahın davamlı lığı daha da artırılıb. “İstiqlal” snayper tüfəngləri ailəsin dən 12.7 mm çaplı digər nümunə isə Milli Qəhrəman Mübariz İbrahimovun adını daşıyır. Nazirlik rəsmilərinin ver dikləri məlumata görə, artıq “Mübariz” snayper tüfənginin atış testləri yekunla şıb. Testlərin nəticələri nəzərə alınmaq la, silah daha da təkmilləşdirilib və yük sək nəticələr əldə olunub. Hazırda “Mü
MÜDAFİƏ SƏNAYESİ
bariz” tüfənginin daha müasir optik ni şangahla komplektləşdirilməsi məsələ sinə baxılır. “Mübariz”in effektiv atış uzaqlığı 2000 metrdir. Ötən il ilk nümunəsi təqdim olunan “Yalquzaq” adlı snayper tüfəngində isə 7.62x51 NATO kalibrli patronların tətbiq olunur. Hazırda Azərbaycanın hərbi qu rumlarının birindən sifariş alınmış bu tüfəngin dövlət sınaqları yaxın vaxtlarda Müdafiə Nazirliyi ilə birlikdə keçiriləcək. Snayper tüfəngi “bolt action” (atış za
manı tək-tək doldurulur) prinsipinə ma likdir. Müdafiə sənayesi nazirinin müşa viri Azad Məmmədovun sözlərinə görə, “Yalquzaq” testlərdə yüksək nəticələr göstərib və snayper tüfəngi praktik isti fadəyə hazırdır. Tüfəngin üzərindəki pic catini relsi ona müxtəlif optik cihazları əlavə etməyə imkan verir. Sərgidə nü mayiş olunan tüfəng yerli istehsal olu nan optik nişangahla komplektləşdirilib. Silah qundağı atıcının anatomiyasına uyğun (qol və yanaq) tənzimlənə bilir.
“Yalquzaq”ın effektiv atış uzaqlığı 1000 metrdir. Sərgidə nümayiş etdirilən HP-7.62 hücum pulemyotu Azərbaycan silah mühəndisləri tərəfindən 2012-ci ildə hazırlanıb. Dizayn və imkanlarına görə hazırda postsovet ordularının arsenalın da yer alan PK pulemyotlarından əhə miyyətli şəkildə fərqlənən HP-7.62-nin testləri davam etdirilir. Bu pulemyot öz çəkisinə görə, “FN Herstal” şirkətinin 2013-cü ilin sonlarında nümayiş etdirdi yi “FN Minimi Mk.3” modelindən həm çəki, həm də universallığına görə açıqaşkar rəqabət edə biləcək şəkildədir. Pulemyot barədə məlumat verən A. Məmmədovun sözlərinə görə, HP hazır lanarkən PK pulemyotlarının üzərində ciddi dəyişikliklər aparılıb. Pulemyotun qundağı, qəbuledicisi, lüləsi dəyişdiri lib. Əl qundağı, termo müdafiə əlavə olunub. Silah piccatini relsi ilə təchiz olunub ki, bu da onun üzərinə optik ni şangah, lazer və fənər kimi müxtəlif ak sesuarları əlavə etməyə imkan verir. Bu pulemyot üçün xüsusi olaraq layihələn dirilmiş patron qutusu pulemyot vasitə si ilə ayaq üstündə rahat atəş açmağa imkan verir. Pulemyotun yeni qundağı və əl qundağı atıcının bədən ölçüsünə uyğun tənzimlənir. Çəki baxımından PK pulemyotlarından nisbətən ağır olması na baxmayaraq HP öz sinfindəki xarici analoqlarından yüngüldür. HP-nin DSA2014 sərgisində təqdim olunan ikinci versiyası isə yalnız lüləsinin uzunluğu ilə fərqlənir. MSN-nin Türkiyənin TİSAŞ şirkəti ilə istehsalını müştərək həyata keçirdiyi – “İnam”, “Zəfər” və “Zəfər-K” tapança modellərinin sifarişçilərə çatdırılması qrafik üzrə həyata keçirilir. MSN yetkili lərinin sözlərinə görə, hazırda Azərbay can tərəfinin istehsalda payı 40%-ə ya xındır. Yaxın perspektivdə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin tabel silahı olaraq qəbulu gözlənilən bu tapançalara cari ildə gövdəsi polimerdən hazırlanan da ha bir model əlavə olunub. Güc struk turları üçün nəzərdə tutulan bu polimer gövdəli tapança sələflərindən çəkisinin nisbətən yüngül olması ilə seçilir. MSN sərgilədiyi RPQ-7V2 əl qumba raatanları artıq bir neçə ildir Azərbaycan Ordusunun istifadəsində yer alır. Rusiya, Ukrayna və Rumıniya istehsalı olan ana loqlarından atış ömrünün uzunluğu ilə fərqlənən bu qumbaraatanlar üçün MSN cari ildə döyüş sursatlarının da is tehsalına başlamağı planlaşdırılır. Yaxın vaxtlarda istifadəyə verilməsi planlaşdı rılan müəssisədə RPQ-7 əl qumba raatanları üçün 4 növ döyüş sursatının istehsalı həyata keçiriləcək.
mart - aprel 2014 15
MÜDAFİƏ SƏNAYESİ Azərbaycan-Malayziya hərbi əməkdaşlığında ilk addım Əvvəlki illərdə ziyarətçi səviyyəsində heyətlərin iştirak etməsinə baxmayaraq, bu dəfəki DSA beynəlxalq müdafiə sər gisi Azərbaycan və Malayziya hərbi əməkdaşlığında ilk və mühüm addım hesab oluna bilər. Sərgi çərçivəsində müdafiə sənayesi naziri Yavər Camalo vun Malayziyanın müdafiə naziri Hişam muddin Tun Hüseyn və onun müavini Abdul Rahim Bakel ilə keçirdiyi görüş lərdə iki ölkə arasında müdafiə və mü dafiə sənayesi sahələrində əməkdaşlı ğın yaradılması barədə geniş fikir mü badilələri aparılıb. Malayziyanın müda fiə naziri Azərbaycanda keçiriləcək hərbi sərgiyə dəvət olunub. Görüşlərdə Azərbaycan və Malayziya arasında müdafiə sənayesi sektorunda əməkdaşlıq üçün iki ölkənin müvafiq qurumlarının nümayəndələrindən iba rət işçi qruplarının yaradılması, qarşılıqlı səfərlərin və təcrübə mübadiləsinin təş kili sahəsində razılığa gəlinib. Nazirlər iki ölkə arasında siyasi münasibətlərin yüksək səviyyədə olduğunu, hərbi sahə də əməkdaşlıq üçün potensialın möv cud olduğunu vurğulayıblar. MSN sten dini ziyarət edən Abdul Rahim Bakelə xatirə hədiyyəsi təqdim olunub. həmçi nin Azərbaycan müəssislərində istehsal olunmuş çoxsaylı məhsullar barədə ge niş məlumat verilib.
Qarşılıqlı ziyarətlər DSA-2014 sərgisi qarşılıqlı ziyarətlər baxımından da zəngin olub. Türkiyənin milli müdafiə nazirinin müavini Hasan
16 AZERI DEFENCE
Kamal Yardımçı, Əmniyyət Baş İdarəsi nin rəisi Mehmet Kılınclar, Tailand, Qa tar, Səudiyyə Ərəbistanı, Laos və s. ölkə lərin ordu rəsmiləri Azərbaycan stendi nə baş çəkərək sərgilənən məhsullarla tanış olub, müzakirələr aparıblar. Müda fiə sənayesi naziri Yavər Camalov Pakis tanın GİDS korporasiyasının rəhbəri Zü beyr İqbal Malik, ABŞ-ın “Harris”, Fran sanın THALES, İtaliyanın MBDA, “Selex”, Rusiyanın “Rosobroneksport”, “Rostex nologiya” şirkətlərinin stendlərini gəzə rək yeni məhsullarla maraqlanıb. Adıçə kilən şirkətlərlə əməkdaşlıq imkanları geniş müzakirə olunub. Sinqapur və Malayziyanın bir neçə şirkəti ilə Azər baycan MSN-nin istehsalı olan məhsul ların regionda marketinqinin təşkili razı laşdırılıb. Sərginin ikinci günü nazir Y. Camalov Türkiyə milli pavilyonuna baş çəkərək burada FNSS, TAİ, ROKETSAN, HAVELSAN və MKE kimi şirkətlərin rəh
bərliyi ilə görüşlər keçirib, onların məh sulları ilə tanış olub. ROKETSAN şirkəti nin stendində Azərbaycanın müdafiə sənayesi nazirinə “Mizraq-U” və “Miz raq-O” tank əleyhinə raketlər, SOM qa nadlı raketi və bu şirkətin üzərində işlə diyi digər layihələr barədə detallı məlu mat verilib. TAİ şirkətində isə nazir T-129 ATAK hücum helikopteri, “Anka” pilot suz uçuş aparatı və “Hürkuş” təlim təy yarəsi layihələrində son durumla bağlı məlumatlandırılıb. MKE şirkətinin direk toru İzzət Artuncla keçirilən görüşdə MSN-MKE mövcud layihələri nəzərdən keçirilib. Nazir Y. Camalov yaxın vaxtlar da MKE ilə imzalanmış müqavilə üzrə MP-5 tipli tapança pulemyotların isteh salına başlanacağını vurğulayıb. Türkiyə və Azərbaycan müdafiə sənayesi arasın da dərin bağların olduğunu deyən nazir yaxın perspektivdə birgə layihələrin sa yının artacağına ümid etdiyini bildirib.
MÜDAFİƏ SƏNAYESİ
Nazir dəyərləndirdi və prioritetləri açıqladı DSA-2014 sərgisinin əhəmiyyətini AZERİ DEFENCE jurnalı üçün dəyərlən dirən müdafiə sənayesi naziri Yavər Ca malov qeyd edib ki, Malayziyanın da yerləşdiyi Cənubi-Şərqi Asiya regionu Azərbaycan müdafiə sənayesinin diqqət mərkəzində olan bazarlardandır. MSN öz məhsullarını bu bazarlara çıxarmaqla yanaşı regionun müdafiə sənayesi sek torunda da fəaliyyət göstərən şirkətlərlə yaxından əməkdaşlıq etməyi planlaşdı rır. Sərgi çərçivəsində keçirilən görüşlər də bu məsələlər ətrafında müzakirələr aparılıb. İsveçrə şirkətlərindən biri ilə optik cihazların Azərbaycanda sınaqları nın keçirilməsi və istehsalı, Malayziya və Sinqapurun bir neçə şirkəti ilə Azərbay can məhsullarının Cənubi-Şərqi Asiya bazarında marketinqinin təşkili və satışı
üçün anlaşmalar əldə olunub. Sentyabr ayında Bakıda keçiriləcək ADEX-2014 beynəlxalq müdafiə səna yesi sərgisinə hazırlıqlar barədə məlu mat verən nazir Y. Camalovun sözlərinə görə, bu günədək 21 ölkədən 100-dən artıq şirkət ADEX sərgisində iştirakını təsdiqləyib: “Bu gün MSN-nin müəssi sələrində 900-dən artıq çeşiddə müda fiə təyinatlı məmulat istehsal edilir. On ların hamısını beynəlxalq sərgilərə apar maq mümkün deyil. Xatırlayırsınızsa, 2009-cu ildə İstanbulda keçirilən sərgi də 27 adda məhsul nümayiş etdirmiş dik. İndi Malayziyaya 132 adda məhsul çıxardıq. İlbəil məhsul çeşidlərimiz artır. Azərbaycanda keçiriləcək sərgidə daha fərqli, xarici sərgilərə çıxarmadığımız si lah və döyüş sursatlarımızı, müxtəlif mühəndis texnikalarını, kəşfiyyat vasitə lərini, qoruyucu vasitələr, müxtəlif aviasiya bombalarını nümayiş etdirəcə yik. Hazırda sərgiyə hazırlıqla bağlı bi
zim müəssisələrdə ciddi işlər aparılır. Məsələn, bu gün bizdə 50, 100, 250 və 500 kq çəkidə aviabombalar var. Eyni zamanda “Ford” maşınının şassisi üzə rində mütəxəssislərimiz tərəfindən 107 mm çaplı reaktiv atəş sistemi hazırlanıb. Atış məsafəsi 11 km təşkil edən bu qur ğunu ilk dəfə ADEX-2014 sərgisində nümayiş etdirəcəyik. Yaxın vaxtlarda po liqonda o maşının sınaqları keçiriləcək. Bu qurğunun bütün atəş idarəetməsi maşının kabinəsindən həyata keçirilir”. Cari il üçün nəzərdə tutulan layihə lərdən danışan nazir bildirib ki, yaxın vaxtlarda Serbiyanın bir şirkəti ilə Azər baycanda 40 mm çaplı barabanlı qum baraatanların və onların sursatlarının seriyalı istehsalına başlanacaq. Silahın nümunələri hazırlanaraq testlərdən ke çirilib. Ümumilikdə cari ildə 7-8 zavo dun işə salınması planlaşdırılır. Bura müxtəlif döyüş sursatlarının, silahların və digər məmulatların istehsalı daxildir: “Bu zavodların birində 85 mm-dən 155 mm-dək müxtəlif kalibrdə tank və artil leriya mərmilərinin seriyalı istehsalı hə yata keçiriləcək. Hansı ki ordumuzun bu mərmilərə böyük ehtiyacı var. Bundan əlavə RPQ-7 qumbaraatanlarının döyüş sursatlarının seriyalı istehsalı zavodu işə çalınacaq. Burada qumbaraatanlar üçün 4 növ sursat istehsal olunacaq. Habelə, 5.45 mm-dən 30 mm-dək bütün növ silahlar üçün lülələrin istehsalına başla yacağıq. Artıq bu texnologiyanı da Ser biyadan almışıq. Qeyd edim ki, hazırda lülə istehsalı texnologiyası çox az ölkə də var. Yaxın vaxtlarda həmçinin, Türki yənin MKE şirkətinin lisenziyası ilə MP-5 tapança pulemyotun istehsalına başla yacağıq”. AD
mart - aprel 2014 17
XƏBƏR Türkiyə SSM-ə yeni rəhbər təyin olundu
Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin Müdafiə Sənayesi Katibliyinə (SSM) yeni rəhbər təyin olunub. Aprelin 12-də imzalanan qərarla “Türk Hava Yolları Teknik A.Ş.” şirkətinin baş di rektoru professor, doktor İsmayıl Dəmir müdafiə sənayesi katibi təyin edilib. İ. Dəmir 1960-cı ildə Elazığda anadan olub. Türkiyə və ABŞ-da ali təhsil alıb və 1992-ci ildən 2003-cü ilədək Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ və Kanadanın müxtəlif universitetləri və araşdırma qurumlarında çalışıb. O, müdafiə sənayesi katibi postun da mart ayında bu vəzifədən ayrıl mış Murad Bayarı əvəz edib. n
Turkish Armed Forces-2014 kitabı yayımlandı Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Baş Qə rargahı üçün 1995-ci ildən başlayaraq, hər 3-4 ildən bir hazırlanan TÜRK Sİ LAHLI QÜVVƏLƏRİ / TURKISH ARMED FORCES prestij kitabının beşincisi yeni lənməklə nəşr olunub. Türk və ingilis dilində məqalələrin yer aldığı kitab Türk Silahlı Qüvvələri və Müdafiə Konsepsi yası, Quru Qüvvələri Komandanlığı, Ha va Qüvvələri Komandanlığı, Dəniz Qüv vələri Komandanlığı, Jandarma Baş Ko mandanlığı, Sahil Təhlükəsizlik Koman danlığı, Xüsusi Qüvvələr və Türk Silahlı
Qüvvələrinin dünyada sülhün təmin olunmasında rolu bölmələrindən iba rətdir. Kitab “Mönch Türkiye Yayıncılık” şir kətinə daxil olan “Savunma və Havacı lık” jurnalı tərəfindən hazırlanıb. 480 səhifədən ibarət kitab 695 foto və qra fikdən ibarətdir. 1987-ci ildən günümüzə uğurla ya yımlanan “Savunma və Havacılık jurnalı beynəlxalq səviyyədə müdafiə sənaye sindəki inkişafı və fəaliyyətləri oxucula ra çatdırır. n
“Anka”nın imkanları artırılır Türkiyənin TAI şirkəti “Anka” pilotsuz uçuş aparatının havada qalma müddəti nin artırılması və uçuş tavanının yüksəl dilməsi istiqamətində işlər aparır. Bu ba rədə AZERİ DEFENCE jurnalına məlumat verən TAI şirkətinin İdarə Heyətinin sədri Yalçın Kayanın sözlərinə görə, uçuş tava nı 30 min futa çatdırılmış PUA-nın 24 saat havada qalması təmin olunur. Eyni zamanda “Blok B” konfiqurasiyası çərçi vəsində “Anka”ya SAR/ISAR/GMTI rada rının inteqrasiyası, peykdən idarə edilməsi işləri davam etdiri lir: ““Anka”nın faydalı yü kü 200 kiloqram təşkil
18 AZERI DEFENCE
edir. Amma hazırda bu həcmdə yükü yoxdur və SAR radarının inteqrasiyası onun kütləsinə heç bir təsir göstərməyə cək”. Y. Kaya “Anka”nın silahlı versiyasının yaxın 2-3 il içində hazır olacağını da vur ğulayıb. Onun sözlərinə görə, “Anka”nın qanad tərtibatı ona Türkiyə istehsalı olan “Cirit” və “Mizraq” tank əleyhinə idarə olunan raketlərin inteqrasiya edilməsinə imkan yaradır.
TAI rəsmisi Azərbaycan da daxil ol maqla bir sıra ölkələrin “Anka” ilə yaxın dan maraqlandığını bildirib. Cari ilin əv vəllərində Bakıya səfər edən TAI-nin nü mayəndələri tərəfindən Azərbaycan Si lahlı Qüvvələri üçün bu PUA-nın təqdimatı keçirilib. n
HƏRBİ SƏNAYE
KADEX-2014 geri sayım başladı Qazaxıstanın paytaxtı As tana şəhərində sayca üçüncüsü təşkil olunacaq KADEX-2014 silah və hər bi-texniki əmlak sərgisinə sayılı günlər qalıb. May ayının 22-25-i tarixlərində keçiriləcək KADEX sərgisi Mərkəzi Asiya regionunda hazırda yeganə müdafiə platforması hesab olunur. Bu il 23 ölkədən 200-dən ar tıq şirkətin öz məhsul və xid mətlərini nümayiş etdirəcəyi KADEX-2014 sərgisi aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: • Silahlar, Quru Qoşunları və Hərbi Dəniz Qüvvələrlərinin hərbi texnikası; • Aviasiya və aviasiya sistem ləri və silahları, Hava Hücumun dan Müdafiə vasitələri; • Avadanlıqlar və xüsusi təyi natlı əmlak; • IT-texnologiyalar, sistemlər və əlaqə vasitələri; • Qoşunların arxa cəbhə və texniki təminatı. Sərgi iştirakçıları arasında “Airbus Group”, “Aero Vodoc hody Aerospace”, ASELSAN, “ADCOM Systems”, “Beechcraft”, “Ceska Zbrojovka”, “Diehl De fence”, “Damen Shipyards”, FNSS, “FLIR Systems”, “General Atomics Aeronautical”, HAVEL SAN, IMI - Israel Military In dustries, IAI - Israel Aerospace Industries, “Kazakhstan Engi neering”, MKE, NORİNCO, “Oto kar”, “OTO Melara”, “Poly Tech nologies”, ROKETSAN, “Sarsıl maz”, STM, “Streit Group”, “Si korsky”, TAI, “Beretta”, “Bels petsvneştexnika”, “Rostex”, “Kazkosmos”, KAMAZ, MBDA, “Ukroboronprom”, “Rusiya Heli kopterləri”, “Rosoboronexport”, “Uralvaqonzavod”, MKU, “Taktik Raket Silahları Korporasiyası”, “Almaz-Antey” kimi dünya mü dafiə sənayesinin tanınmış şir kətləri yer alır.
Sərgi çərçivəsində, 23-24 may tarixlərində “Kazakhstan Engineering” şirkətinin təşkilat çılığı ilə “Silahlı Qüvvələrin si lahlanması və hərbi texnika ilə təchizatı: müasir baxışlar” möv zusunda beynəlxalq hərbi elmitexniki konfrans təşkil oluna caq. Bununla yanaşı, sərgi günlə rində Fransanın “Nexter” şirkəti tərəfindən “Mobil qrupların dö yüş təchizatında robot texnika lar”, Rusiyanın “Aqat idarəəet mə sistemləri” şirkəti tərəfindən “Quru Qoşunlarının taktik sahə də avtomatlaşdırılmış idarəedil məsi” mövzusunda seminar, Çi nin “PolyTechnology” şirkəti tə rəfindən Qazaxıstan HDQ-nin raket-artilleriya gəmilərinin əsas taktiki-texniki xarakteris kaları, “Eurocopter Kazakhstan Engineering” şirkəti tərəfindən EC-145 helikopterinin müxtəlif əməliyyatlarda istifadəsi imkan ları, “Rosoboronexport” Dövlət Konserni tərəfindən Ka-226T helikopteri və An-148-100F təyyarəsi, “Tayfun” şirkəti tərə findən “Bal-E” sahil raket komp leksinin texniki imkanları, Slo vakiyanın “DMD Group” şirkəti tərəfindən “Zuzana-2” 155 mm/52 kalibr özüyeriyən haubitsanın, 30 mm-dən 155 mm çapadək minatan və haubitsaların, Almaniyanın “Dynsafe” firması tərəfindən döyüş sursatlarının utilizasiyası və s. mövzularda təqdimatlar keçiriləcək. n
mart - aprel 2014 19
DEMİNİNG
Azяrbaycanda EOD яmяliyyatlarы Rəşad Süleymanov
Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycanı tərk edən Sovet Ordusu özündən sonra hələ uzun illər yerləşdiyi regionun sosial-iqtisadi inkişafına mane olacaq ağır mi ras – partladılmış hərbi bazalar və minalanmış ərazilər buraxdı. Ağstafa və Güzdək qə səbəsində yerləşən Sovet Ordusunun Cənubi Qafqazdakı ən böyük depolarında yan ğınla müşahidə olunan partlayışların törədilməsi nəticəsində min hektarlarla sahəyə dağılan sursatlar sonrakı dövrlərdə yüzlərlə insanın həyatına son qoydu. 2004-cü ildən partlamamış hərbi sursatların (EOD) ləğvi istiqamətində işlərə start verən rəsmi Bakı bu sahədə NATO, ABŞ Silahlı Qüvvələrinin Avropa Komandanlığının (US EUCOM), BMT və digər beynəlxalq təşkilatların yardımı ilə mühüm layihələr reallaşdırmaqdadır.
20 AZERI DEFENCE
REPORTAJ EOD problemi Azərbaycanda EOD proble mini yaranma səbəbi və möv cud spesifikliyinə görə aşağıdakı kimi sistemləşdirmək olar: - Ermənistanla müharibənin 1991-1994-cü illəri əhatə edən birinci mərhələsində, döyüş əməliyyatları zamanı atılmış və partlamamış sursatlar. - Sovet Ordusu Azərbaycanı tərk edərkən partladılmış an barlardan konkret sahələrə da ğılmış sursatlar. - Hərbi poliqonların ərazilə rində təlimlər zamanı atılmış və partlamamış sursatlar. - Ayrı-ayrı ərazilərdə rast gə linən sursatlar. Aktiv döyüş əməliyyatları za
manı Ermənistan Silahlı Qüvvə ləri tərəfindən atılmış və partla mamış hərbi sursatlarla bağlı problem hazırda AzərbaycanGürcüstan sərhədindən Azər baycan-İran sərhədinədək cəb hə xətti boyunca 1000 kilometr dən artıq ərazidə, cəbhə xəttin dən 25-30 km enində məsafəni əhatə edən bir dəhlizdə daha çox təsadüf edilir. Azərbaycan Respublikası Ərazilərinin Mina lardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentliyin (ANAMA) apardığı əməliyyatlar zamanı vaxtaşırı olaraq Füzuli, Xocavənd, Ağ dam, Tərtər, Goranboy, Tovuz rayonlarında, döyüş əməliyyat larının baş verdiyi ərazilərdə müxtəlif kiçik çaplı döyüş sur satları ilə yanaşı partlamamış top, tank mərmiləri, reaktiv artil
mart - aprel 2014 21
DEMİNİNG leriya üçün döyüş sursatları tapılmaq dadır. Sovet Ordusunun Azərbaycana miras qoyduğu partladılmış hərbi anbarlar isə uzun illər həmin ərazilərdə yaşayan in sanlar üçün ciddi sosial-iqtisadi, psixo loji və həyati problemlər meydana çıxa rıb. ANAMA-nın baş əməliyyat mütə xəssisi Adil Aslanovun sözlərinə görə, 1992-ci ilin sonlarından ölkəni tərk edən Sovet ordusu hissələri cəbhədə artıq aktiv əməliyyatlar aparan Azərbaycan Ordusunun əlinə keçməməsi üçün sur sat anbarlarını partlatmağa cəhdlər göstərib. Sovet Ordusunun Cənubi Qaf qazdakı ən böyük sursat anbarı olan “Saloğlu”dakı yanğın nəticəsində 138 depo partlayıb, nəticədə sursatlar 44 milyon kvadrat metr (4400 ha) əraziyə səpələnib. Bir həftədən artıq davam edən partlayışlar zamanı ətrafa dağılmış ərazilərin təmizlənməsi isə 18 il sonra – 6 illik əziyyət hesabına mümkün olub. Məhz bu bazadakı parlayışların yaratdı ğı fəsadlar nəticəsində sonrakı illərdə baş vermiş 152 PHS hadisəsi nəticəsin də 32 nəfər dünyasını dəyişib. Partlayış zamanı ətrafa 240 çeşiddən artıq sursat dağılıb. Mina və sursatların ən böyük təhlükə doğurduğu yerlərdən biri də Gürcüs
22 AZERI DEFENCE
tanla sərhəd boyu – keçmiş Sovet Ordu sunun Cənubi Qafqazdakı ən böyük ümumqoşun poliqonunun yerləşdiyi Ceyrançöl sahəsidir. Ötən ilin əvvəllərin də təmizləmə əməliyyatlarına başlanıl mış Ceyrançölün ərazisi 6500 hektardır. Ərazidə müntəzəm olaraq partlamamış döyüş sursatlarına rast gəlinir və geniş minalı sahələr mövcuddur. Hazırda təmizləmə əməliyyatlarının davam etdiyi Bakı ətrafında – Güzdək qəsəbəsində yerləşən hərbi baza da miq yasına görə heç də “Saloğlu”dan geri qalmayıb. Ötən əsrin 90-cı illərinədək Güzdək bazası Sovet ordusunun xüsusi təyinatlı hərbi bazası olmaqla yanaşı vax tı ilə 4 hərbi hissəni sursatla təchizatını həyata keçirib. Paytaxtdan 20 dəqiqəlik məsafədə yerləşən hərbi baza 400 min kvadratmetr ərazidə yerləşib və 20 anbar binasından ibarət olub. Bu hərbi baza xüsusi təyinatlı olduğundan orada ölkə ərazisində heç bir yerdə rastlaşmayan sursatlara C-4 plastik partlayıcılara da rast gəlinir. Layihəyə əsasən hərbi baza nın əsas ərazisinin yerüstü və yeraltı tə mizlənməsi, habelə baza ərazisinin ətra fındakı 2.5 mln. kvadratmetr ərazinin vi zual yoxlanılması nəzərdə tutulur. Əmə liyyatlar ANAMA-nın Xüsusi Əməliyyat Qrupu tərəfindən həyata keçirilir.
Güzdəklə yanaşı, Bakı ətrafında keç miş Sovet Ordusunun poliqonu kimi is tifadə olunmuş H.Z. Tağıyev qəsəbəsi
TEXNOLOGIYA
yaxınlığında, Sitalçay və Kirdağ ərazisində də atılıb partlamamış çox sayda sursatlar aşkarlanaraq zərərsizləşdirilib. Bakıdan 3100 metr uzaqlıqda – Xəzər dənizində yerləşən Bö yük Zirə (Nargin) adası mina və partlamamış sursatların ən bö yük mənbələrindən biri sayılır. Vaxtı ilə Sovet ordusunun hərbi hissəsi və sursat anbarının yer ləşdiyi, hazırda Müdafiə Nazirli yinin nəzarətində olan bu ada nın yaxın perspektivdə adanın mina və sursatlardan təmizlən məsi planlaşdırılır.
Saloğlu ilk və ağır layihə Sovet ordusunun Cənubi Qafqazda ən böyük sursat an barı olan və rusların 1991-ci ilin avqust ayında partlatdıqları Sa loğlu bazasının təmizlənməsi la yihəsinə ANAMA tərəfindən NATO-nun keçmiş NAMSA agentliyinin (indiki NSPA agent liyi- red.) təsis etdiyi Sülh Nami nə Tərəfdaşlıq Etimad Fondu (PfP Trust Fund) dəstəyi ilə 2005-ci ildə başlanıb. Layihə çərçivəsində ANAMA-nın EOD qrupu genişləndirilib və NATO mütəxəssisləri tərəfindən onlara
təlimlər verilib. Öz unikallığı və mürəkkəbliyi ilə seçilən və 2011ci ilin iyun ayınadək davam edən Saloğlu layihəsi çərçivəsində 640 min ədəd müxtəlif çaplı sur sat, layihənin davamı olaraq sonrakı dövrdə Gəncə-Qazax bölgəsində əlavə olaraq 240 ədəd müxtəlif çaplı döyüş sur satı tapılaraq zərərsizləşdirilib. ANAMA-nın EOD mütəxəssisi Pərviz Gidayevin sözlərinə görə, Saloğluda tapılmış sursatlardan 24 mini tərkibində ağ fosfor olan döyüş sursatlarıdır. Sursat larla yanaşı keçmiş bazanın əra zisindən 50 tondan artıq partla yıcı qırıntıları, 8 min ədəd daxi lində iynələr olan 122 mm çaplı top mərmiləri, habelə, uzunluğu 5 metr təşkil edən 220 mm çap lı 27K “Uraqan” kasetli reaktiv raketlər tapılıb. Saloğlunun davamlı olaraq hazırda həyata NATO-nun NSPA agentliyinin dəstəyi ilə həyata keçirilən Ceyrançöl layihəsi çər çivəsində isə bu günədək 19 milyon kvadratmetr ərazi yoxla nılıb. 250 növdə 14 mindən ar tıq döyüş sursatı tapılaraq zə rərsizləşdirilib. Cari ilin iyul ayın da başlanacaq ikinci mərhələdə isə 23585 min kvadratmetr əra zinin təmizlənməsi planlaşdırılır.
iyul - avqust 2013 23
DEMİNİNG EOD qrupları və fəaliyyətlər ANAMA-nın tərkibində 2002-ci ilin avqust ayında yaradılmış 10 nəfərlik ilk EOD qrupu EUCOM mütəxəssisləri tərə findən keçirilən təlimlərdən sonra, 2002ci ilin oktyabr ayında fəaliyyətə başlayıb. EOD qrupu ilə yanaşı, ANAMA-nın nəz dində Çevik Əməliyyat Qrupu fəaliyyət göstərir. Həm EOD, həm də mina təmiz ləmə kursları keçmiş bu qrupun heyəti müxtəlif yerlərdən daxil olan çağırışlara çıxır. Çevik Əməliyyat Qrupunun geniş miqyaslı əməliyyatlarından biri 2009-cu ildə Samux rayonunun Qırmızı Samux kəndində, SSRİ zamanında hava hücu mundan müdafiə poliqonu kimi istifadə olunmuş ərazinin təmizlənməsidir. Üç ay davam edən əməliyyatlar nəticəsində qrup tərəfindən 398 partlamamış sursat aşkarlanaraq məhv edilib. Tapılmış sur satlar arasında aviabombalar üstünlük təşkil edib. Çevik Əməliyyat Qrupu həm çinin Ağdam rayonu ərazisində su kəh rizlərinin döyüş əməliyyatları zamanı atıl mış sursatlardan təmizləyib. ANAMA-nın əməliyyatçıları tərəfin dən 2004-cü ildə Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) əsas ixrac boru kəmərinin 32 km uzunluqda və 60 metr enində dəhlizinin təmizlənməsi zamanı əksəriyyəti 9M22U “Qrad”, 122 mm çaplı top, 125 mm çaplı tank mərmiləri daxil olmaqla 129 ədəd 122 mm çaplı partlamamış mərmilər ta pılaraq zərərsizləşdirilib. Güzdəkdə əməliyyatlarla əlaqədar ANAMA-nın nəzdində Xüsusi Əməliyyat Qrupu formalaşdırılıb. Bu qrup Güzdəklə yanaşı Sitalçay hərbi poliqonunda, Kir dağ palçıq vulkanları ərazisində, həmçi nin Bakı şəhərində əməliyyatlar aparıb.
24 AZERI DEFENCE
Yerin daha dərin qatlarındakı sursat ları müəyyənləşdirmək məqsədi ilə ANAMA-nın Təlim, Tədqiqat və Keyfiy yətin Təminatı Qurumunun tərkibində Skaner Qrupu yaradılıb. Qrup ferro maqnetik maneələrin yanında, eləcə də elektrik xətlərinin yaratdığı elektromaq nit siqnalları filtr edərək effektiv axtarış aparma imkanlarına malik avadanlıqlar la təchiz olunub. Qrup adi lokatorlarla təmizlənməsi mümkün olmayan dərin liklər və metallı əraziləri “Ferex DLG”, “Ferex API”, “Vallon D1” və “Vallon D2” lokatorları ilə yoxlayaraq kompüter reji mi ilə ərazinin skan edir, obyektlərin yerini bildirən yeraltı xəritələri hazırla yır. ANAMA-da EOD qrupunun bilik və bacarıqlarının artırılmasına xüsusi diqqət yetirildiyini deyən P. Gidayevin sözlərinə görə, gələcəkdə bu mütəxəssislərində Türkiyədə EOD Məktəbində təşkil olunan kurslara göndərilməsi də planlaşdırılır.
Müasir texnoloji imkanlar Saloğlu əməliyyatları zamanı ANAMA tərəfindən Beynəlxalq EOD əməliyyatları Standart Əməliyyat Proseduruna əlavələr edildiyini deyən P. Gidayevin sözlərinə gö rə, Agentliyin mütəxəssisləri tərəfindən Saloğlu təcrübəsi nəzərə alınaraq Partla dılmış Sursat Anbarlarının təmizlənməsinə dair Standart Əməliyyat Proseduru hazırla nıb. Bu prosedur NATO-nun ekspertlərinin rəyi nəzərə alınmaqla beynəlxalq səviyyə də standart kimi qəbul olunub. Hazırda ANAMA-nın EOD qrupunun istifadəsində müxtəlif avadanlıqlar, Foerster “Ferex 4.032” maqnit lokatorları, “Vallon” bomba lokatorları, “Schonstedt” maqnit lokatorla rı, “Bobcat” EOD BOT maşını, SM EOD partladıcı vasitələri və s. yer alır. Bunlar da ən mürəkkəb əməliyyatları yerinə yetirmə yə imkan verir. Təkcə SM EOD ilə indiyədək 500-ə yaxın sursat aşağı səviyyəli partlayış la məhv edilib. AD
TEXNOLOGİYA
EOD Robotları Azər Əsədli Döyüş əməliyyatlarının aparıldığı bölgələrdə atılıb qalmış partlamamış hərbi sursatlar, düşmənin və terrorçu qüvvələrin hazırladığı əldə qayırma partlayıcı vasitələr müharibə vaxtı və sonrakı dövrdə insanlar üçün ciddi təhlükə mənbəyi rolunu oynayır. Xüsusilə də uzun müddət açıq havada, torpağın dərinliklərində qalmış bu partlayıcı vasitələrin tapılması, təhlükəsiz şəraitdə daşınması və zərərsizləşdirilməsi insansız aparatlara – EOD robotlarına tələb yaradır. On il öncəki nümunələri bəsitliyi ilə seçilən, hazırda istifadə coğrafiyası sürətlə genişlənən bu EOD robotların yeni nəsli sələflərindən öz universallığı na, manevrliliyinə, üzərindəki avadan lıqların texniki imkanlarına və müxtəlif şəraitlərdə əməliyyat qabiliyyətlərinə görə əsaslı şəkildə fərqlənirlər. Bu gün bazara təqdim olunan müasir robotların üzərində yalnız manipulyator, su topu və görüntü kameraları deyil, gecəgör mə kameraları, X-ray sistemi, enerji istehsal edən günəş paneli və ya gene rator, kəsici əl kimi müxtəlif sistemlər yer alır. Artmaqda olan EOD və IED təhlükəsi ilə effektiv mübarizədə qeyd olunduğu kimi əsas vəzifələr robotlara həvalə olunmağa başlayıb. Döyüş meydanla rında tətbiq olunan müxtəlif çapda təh lükəli sursatların zərərsizləşdirilməsi
daha təkmil robota ehtiyacı meydana çıxarır. Xüsusilə də daha böyük partlayış gücünə malik olan, həssas sursatların ərazidən götürülməsi və təhlükəsiz daşınması prioritet təşkil edir. Bu baxım dan da yeni nəsil robotların qarşısında bir sıra vacib texniki şərtlər qoyulur. Bura güclü qol, möhkəm caynaq, dəqiq analiz, təhlükəsiz əlaqə, böyük götürmə gücü, çətin ərazilərdə hərəkət kimi mühüm tələblər daxildir. Hazırda gələcəyin istehkamçı robo tunun üzərində işləyən ABŞ-ın DARPA agentliyinin Con Hopkins Universiteti ilə müştərək hazırladığı və yaxın illərdə istifadəyə qəbul edilməsi planlaşdırılan “Robo Sally” özünün imkanlarına görə hazırda istifadədə olan robotlardan əhəmiyyətli şəkildə fərqlənir. Modulyar protez qola malik və üzərindəki kame ralar vasitəsi ilə real vaxt rejimində idarə
olunan 4 təkərli robot uzaqdan radiosiq nallarla hər cür ərazi şərtlərində hərəkət edə biləcək şəkildə hazırlanıb. Tapşırığa uyğun olaraq ərazidəki şübhəli əşyaları götürərək dəqiq analiz edəcək, hətta bürüyərək müəyyən olunmuş əraziyə daşıyacaq. Funksiyaları baxımından bu robot insan istehkamçının işlərini daha yüksək dəqiqliklə yerinə yetirəcək.
İstehkamçıları robotlar əvəzləyir 1972-ci ildə İngiltərədə güc struktur larının istifadəsinə daxil olan “Wheel barrow” adlı ilk EOD robotu öz imkanla rına görə çox bəsit idi. Robot yalnız üzərindəki su topu vasitəsi ilə əldəqa yırma partlayıcıları və şübhəli əşyaları yerində məhv edir, təhlükəli sursatları özü götürüb daşıya bilmirdi. Buna bax
mart - aprel 2014 25
TEXNOLOGİYA mayaraq “Wheelbarrow” uzun müddət İngiltərə hüquq-mühafizə orqanları tə rəfindən İrlandiyada istifadə olundu. Sonrakı dövrdə bu konsepsiya təkmil ləşdirilməklə EOD robotlarının yeni ailə ləri yaradılmağa başladı. Amerikan Ordusu tərəfindən EOD robotlarının hərbi əməliyyat bölgələrin də geniş istifadəsinə 2000-ci illərin əv vəllərində – Əfqanıstanda başlanıb. Əf qanıstanda özünü doğrultmuş “Qine tiQ” şirkətinin “Talon” robotlarının həm partlayıcı maddələri götürmək üçün manipulyatoru, həm də qarşıya çıxan təhlükələrlə mübarizə aparmaq üçün silah yükü mövcuddur. Çöl şəraitində 4 saat fasiləsiz əməliyyat aparan “Talon” radio siqnallar və naqil vasitəsi ilə idarə edilir. Hərəkət uzaqlığı 6.6 km təşkil edən bu robot 60-dan çox missiya pa ketinə sahibdir. Amerikanın aparıcı robot istehsalçı larından olan “ICOR Technology” şirkəti tərəfindən hazırlanmış “Caliber T5” adlı EOD robotu da “Talon”da olduğu kimi əməliyyat şəraitindən asılı olaraq əlavə silahla təchiz oluna bilər. Təyyarə gö yərtəsində, qatar, avtobus və dar keçid lərdə axtarış qabiliyyətinə malik T-5 ro botu 20 sm hündürlükdə maneələri aşır və 8 km/saat sürətlə hərəkət edir. Lift gücü uzun qolla 18 kq, qısa qolla 20 kq-dan 45 kq-a qədər, öz çəkisi 64 kq
Cutlass
26 AZERI DEFENCE
təşkil edən robot 2-4 saat fasiləsiz çalı şır. Adıçəkilən şirkətin daha böyük dart ma və yükgötürmə qabiliyyətinə malik olan “Caliber Mk-3” robotu isə 6×6 tə kər formuluna malik platforma üzərində yerləşir. Maksimum 8 km/saat sürətə malik bu robotun ön və arxa hissələrin də infraqırmızı kameralar, həmçinin rəngli kameralar, üzərində operatorun ərazini dinləməsinə imkan verən mikro
fon yerləşir. Fasiləsiz 5 saatadək işləmə imkanına malik robotun çəkisi 113 kq, uzunluğu 84 sm, eni 60.3 sm-dir. T-5 və Mk-3 modelləri ilə yanaşı “Caliber” ro bot ailəsinin məhdud ərazilərdə əməliy yat aparmaq üçün nəzərdə tutulan 18 kq çəkiyə malik mini versiyası da möv cuddur. Ağır robotlar sinfində yer alan “Re motec UK” şirkətinin “Andros F6A” ro botu 220 kq çəkiyə, çoxfunksiyalı mani
TEXNOLOGİYA
ulyatora, 4 kameraya, sürəti idarə et p mə linglərinə malikdir. Ehtiyac yaran dıqda üzərinə silah əlavə edilən bu ro bot optik lifli naqillə və radiosiqnala idarə olunur. Dörd pnevmatik təkərlə hərəkət edən F6A nahamar yerlərdə, pilləkənlərdə hərəkət zamanı tırtıllı ge dişə keçirilir. Maksimal sürəti 5.63 km/ saat təşkil edən “Andros” 53 sm dən də rin xəndəkləri, 45 sm-dən böyük daşları, 45.75 dərəcədən yuxarı pilləkənləri dəf edir. Bu robotun “Mark VA1” versiyası F6A-lara oxşar olsa da ölçülərinə görə ondan daha böyükdür. “Mark VA1” ro botlarının çəkisi 359 kq, “Wolverine” versiyası isə 368 kiloqramdır. Onlar da F6A robotları kimi missiyalarına uyğun olaraq tırtıllı və ya təkərli gedişə keçirilə bilər. 2013-cü ildə təqdimatı keçirilmiş “Cutlass” adlı digər robot isə rəqəmsal simsiz əlaqə ilə 1 km məsafədə əməliy yatlar həyata keçirməyi bacarır. 12 km/ saat sürətə malik olması, 100 kq yük götürə qabiliyyəti ilə “Cutlass” hazırda dünyanın ən güclü və manevrli robotla rından sayılır. Üzərində eyni zamanda silah yerləşdirilmiş “Cutlass” çətin keçi lən ərazilərdə əməliyyat aparır, 30 sm hündürlükdəki maneələri və 50 sm enindəki çuxurları dəf etməyi bacarır. Dünyada ən geniş yayılmış EOD ro botları arasında İngiltərənin “Cobham” şirkətinin istehsalı olan “Telemax” və “tEODor” robotları özünəməxsus yer tu tur. “Telemax” robotun texnologiyası ona 60 sm enində xəndəkləri və yarım metr hündürlükdə maneələri dəf etmək imkanı verir. Saatda 4 km sürətlə hərə kət edən standart “Telemax” ilə yanaşı sifarişçilərə onun 10 km/saat sürətlə hə rəkət edən versiyaları da təklif olunur. Proqramlanan manipulyatora, nəzarət
sisteminə, hündürlük tənzimçisinə malik “Telemax”ın uzunluğu 800 mm, eni isə 400 mm, əməliyyat müddəti 2-4 saatdır. Beş kq ağırlığında yükü daşıya bilən bu robot -20, +60 °C temperaturlarda işlə mə qabiliyyətinə, IP65 müdafiə səviyyə sinə malikdir. Hazırda 20-si NATO ol maqla 41 ölkənin istifadəsində ye alan 450-dən artıq “tEODor” robotu yüksək keçiciliyi və açıq ərazilərdə əməliyyat imkanları ilə fərqlənir. 45° bucaq altında yüksəkliyə dırmanan robot ən həssas partlayıcıları belə götürmək qabiliyyəti nə sahibdir. Onun üzərindəki alətlər əməliyyat missiyalarına uyğun olaraq dəyişdirilə bilir. Uzunluğu 1300 mm, eni 685 mm, çəkisi 375 kq təşkil edən “tEODor”un sürəti 3 km-saatdır. ABŞ-ın ordu EOD və istehkamçı qruplarının istifadəsində yer alan “iRobot” və “Boeing” şirkətinin birgə istehsalı olan 310SUGV robotları part layıcı maddələrin müəyyən edilməsi üçün sensorlar və on ların neytrallaşdırılması üçün manipulya tor ilə təchiz olunub. Uzunluğu 76.1 sm, eni 43.7 sm təşkil edən və 89 sm uzadıla bilən manipulyatora malik ro bot ön və arxa hissədə sabit kamerala ra, işıqlandırma və rabitə sis temlərinə sahibdir. Fasilə siz əməliyyat müddəti 1.5 saat, sürəti 10 km/saat göstərilən robot 30.5 sm hündürlükdə şaquli ma neələri keçməyi, 25 sm hün dürlükdə pilləkənləri qalxmağı bacarır. “iRobot” şirkətinin “Warrior 700” robotu isə ağır çəkisinə rəğ mən daha yüksək - 15 km/saat sürətə
malikdir. Onun manipulyatoru 68 kq yü kü qaldırır. 45° bucaq altında maili ya maclarda hərəkət qabiliyyətinə malik robot EOD ilə yanaşı yanğınsöndürmə, kəşfiyyat, dağıntıların aradan qaldırıl ması kimi əməliyyatlarda istifadə olu nur. “Med-Eng” (keçmiş “Alen Vanguard”) şirkətinin dünya bazarında geniş yayıl mış “Digital Vanguard” robotu EOD, IEDD ve CBRN, habelə müşahidə və tak tik missiyalar üçün nəzərdə tutulur. Ge niş spektrdə istifadə olunan bu robot müxtəlif nəqliyyat vasitələrinin altındakı boşluqlarda, təyyarələrin göyərtəsində, avtobuslar və qatarlarda işləmək özəlli yinə sahibdir. Məsafədən idarə olunan partlayıcılara qarşı robotun üzərində xüsusi siqnal boğucu mövcuddur. Bun dan başqa, sinfindəki digər robotlarda olduğu kimi “Digital Vanguard”ın üzə rində teleskopik qol, kameralar, X-ray cihazı və müxtəlif sensorlar yerləşir. Beş saat fasiləsiz əməliyyat apara bilən ro bot 2G komanda konsolu ilə idarə olu nur. Bir konsol ilə 5 robotu idarə etmək
mart - aprel 2014 27
TEXNOLOGİYA
mümkündür. Azərbaycan da daxil ol maqla bir sıra ölkələrin istifadəsində yer alan “Defender” robotu isə tək EOD/IED deyil, eyni zamanda CBRN əməliyyatla rında istifadə oluna bilir. Sistemin üzə rində müxtəlif əməliyyatlar üçün fərqli avadanlıqlar, eləcə də PHS-ləri zərərsiz ləşdirmək üçün partladıcılar və su topu yerləşdirmək mümkündür. Onun üzə rindəki lazer məsafəölçən hə dəfə olan məsafəni müəy yənləşdirməyə imkan ve rir. Robotun faydalı yü künə 6 kamera, həssas LED işıqları, həssas cay
naq və s. daxildir. İspaniyanın “Protecsa” şirkəti tərəfin dən ordu və güc strukturları üçün hazır lanmış “Anuav” adlı robot tək EOD və İED əməliyyatlarında deyil, müxtəlif ra dioaktiv vasitələrin daşınmasında da is tifadə olunur. Ümumilikdə 250 kq çəki də yükü qaldıra biləcək 3.5 metr uzun luğunda hidravlik qola, 4 ədəd kamera ya malik robot fiberoptik naqillə və rə qəmsal radiodalğalarla idarə olunur. Ümumi uzunluğu 1710 mm, çəkisi 601 kq təşkil edən robot yüksək möhkəmli yə malik poladdan hazırlanıb. “Anuav” 5 saat müstəqil əməliyyat imkanına sa hibdir. Robot istehsalı sahəsində ixtisaslaş mış Polşanın PIAP şirkətinin “Expert” adlı robot kiçik mobil platforması hesa bına sıx yerlərdə manevrlər edir, üzərin dəki 6 ədəd kamera ilə şübhəli obyekt lərin diaqnozunu apararaq LSD ekran da operatora göstərir. Uzunluğu 750, eni 450 mm təşkil edən bu robotun çəkisi 180 kq, 3.5 metr
uzunluğunda manipulyatorla birgə 197 kq-dır. Radiosiqnal vasitəsi ilə robot 800 metr məsafəyədək idarə olunur və fasi ləsiz əməliyyat müddəti 4 saat təşkil edir. Robot 14 sm-dək şaquli maneələri dəf edir, 30 dərəcə bucaq altında pillə kənləri qalxır, 25 dərəcə bucaq altında yamaclara dırmaşır. “Expert”in manipul yatoru 15 kq yükü 2.9 metr yüksəkliyə qaldırma gücündədir. PIAP “İnspektor” robotu isə öz əmə liyyat qabiliyyəti və böyük yedək gücü ilə rəqiblərindən fərqlənir. Bu robot 1500 kq-dək yükü yedəyində daşıyır, böyük ölçüsünə baxmayaraq, pilləkən lərlə dırmanır. Uzunluğu 1710 mm, eni 610 mm, çəkisi 550 kq təşkil edən “İns pektor” radio siqnalla 1000 metr məsa fədən idarə olunur və missiyasından asılı olaraq 4 saat fəaliyyət göstərir. İP65 müdafiə səviyyəsinə cavab verən robot +30° /-30° maili yüksəkliyə çıxa və enə, 20 sm şaquli maneələri dəf edə, 35° bu caq altında pilləkənlərə qalxa bilir. Fransanın aparıcı robot istehsalçısı “ECA Cybernetix” şirkətinin dünyada geniş yayılmış 270 kq çəkili TSR-202 ro botu fasiləsiz 2 saat əməliyyat aparmaq imkanına sahibdir. Sürəti 4 km/saat təş kil edən TSR-202 robotu 75 kq-dək yü kü qaldırır.
Türkiyə bomba robotlarında da iddialı Ərazisində tez-tez terror olayları ya şanan Türkiyə son dövrlərədək ordu və hüquq-mühafizə orqanlarının bomba robotlarına olan tələbatını xaricdən idxal hesabına ödəyib. Lakin son illər də Türkiyənin ASELSAN, “Elektroland” və
28 AZERI DEFENCE
TEXNOLOGİYA
Bomba robotları sahəsində Türkiyə müdafiə sənayesinin mühüm hadisələrin dən biri ASELSAN tərəfindən son texnolo giyalar tətbiq edilməklə hazırlanılmış “Kaplan” sayılır. NATO-nun satınalmalar siyahısında yer alan “Kaplan” Türkiyə Təh lükəsizlik Baş İdarəsi tərəfindən terror və silahlı basqın olaylarının yaşandığı bölgə lərdə istifadə olunur. 2013-cü ilin may ayında IDEF sərgisin də ictimaiyyətə təqdim olunan “Kaplan” yeni nəsil bomba robotları ailəsinə daxil dir. “Kaplan” xüsusilə Türkiyə şəraitinə spesifik olan İED əməliyyatları üçün ən uyğun seçim sayılır. Sahib olduğu qabaq cıl radar sistemi hesabına torpağın altında və ya paket içində gizlədilmiş əldəqayır ma partlayıcıları belə təsbit edir, elektro maqnit təsir vasitəsi ilə uzaqdan bu part layıcıları zərərsizləşdirir. Robotun üzərin də operatorun 500 metr məsafədən şüb həli əşyanı tədqiq edə bilməsi üçün müşa hidə sistemi, 6 və ya 7 hərəkət sərbəstliyi olan qol, ətrafı dinləyə bilməsi üçün mik rofon yerləşir. ASELSAN mütəxəssislərinin sözlərinə görə, robot qol şübhəli cisim üzərində istənilən nöqtəyə həssas şəkildə yönləndirilə bilir və bütün əməliyyat pro
GATE Elektronik firmaları bu sahədə öz potensiallarını ortaya qoyaraq milli im kanlar hesabına bir neçə bomba robotu nu yaratmağa nail olublar. Bunlardan ASELSAN şirkətinin istehsalı olan “Kap lan” adlı robot testlərdə yüksək nəticələr göstərərək Avropa və Amerikada olan analoqlarını geridə qoyub. “Elektroland” şirkətinin istehsalı olan NAT-2 robotu 40 dərəcə maili pilləkən lərlə qalxır, saatda 6 km sürətlə hərəkət edir. Üzərində manipulyatorla yanaşı ön və arxada gündüz və gecə kameraları, işıqlandırma sistemi mövcuddur. Həm kabel, həm də 500 metrədək məsafə dən radiosiqnallarla idarə olunan robo ta əlavə avadanlıqlar yerləşdirmək mümkün olsa da, əməliyyat müddəti məhduddur – cəmi 2 saat.
sesi operatorun ekranından izlənilir. Tırtılı sayəsində robot pilləkənləri qalxır və enir, qarda, maneəli ərazilərdə, palçıqda hərə kət edə bilir. Fasiləsiz 4 saatdan artıq əməliyyatda iştirak edən, -30, +70 dərəcə temperaturlarda çalışa bilən “Kaplan” ba tareya dəyişmədən 15 km məsafə qət edir. Müasir müşahidə operatora sistemi İdarəetmə Panelindən şübhəli əşyanı real vaxt rejimində və yüksək dəqiqliklə izlə mək, tədqiq etmək imkanı verir. İdarə Panelindəki 3 ölçülü robot görüntüsü “Kaplan” görmə sahəsində olmadığı hallarda belə bütün hərəkətin izlən məsini təmin edir.
əşyaları və döyüş sursatlarının axtarışı, onların götürülməsi və zərərsizləşdiril məsi, təhlükəli ərazilərdə kəşfiyyatın aparılması üçün nəzərdə tutulur. Tırtılı platformaya malik robotun kütləsi 185 kq, iş vaxtı 4 saat, idarəetməsi isə naqil lə və radiosiqnalladır. Robot 20 dərəcə bucaq altında yamaclara çıxa, 0.1 metr dərinlikdə su maneələrini dəfə edə, 0.15 metr hündürlükdə qarlı ərazidə hərəkət edə bilir. “Varan”ın 1.5 metr uzunluğa malik manipulyatoru 30 kq-dan 50 kq-dək yükü qaldırmaq gücünə sahib dir. Bununla belə, “Varan”ların öz imkan və qabiliyyətləri baxımından xarici ana loqlarından geri qaldığını Rusiya hü quq-mühafizə orqanlarının öz ehtiyac larını xarici firmalar hesabına qarşılama sı təsdiqləyir. Gürcüstan, Azərbaycan və Qazaxıs tan Silahlı Qüvvələri və axtarış-xilaset mə qurumları tərəfindən son illərdə ABŞ-ın “Med-Eng”, Polşanın PİAP, İngil tərənin “Cobham”, Fransanın “ECA Cy bernetix” şirkətindən müasir bomba ro botları satın alınaraq istifadəyə qəbul olunub. Robot istehsalı ilə bağlı layihə lər reallaşdıran Türkiyənin ASELSAN və “Elektroland” şirkətləri də bölgə bazarı na yönəlmiş ciddi marketinq işləri apar maqdadırlar. AD
Postsovet ölkələri
Postsovet ölkələri nin ordularında və axtarış-xilasetmə qurumlarının is t i f a d ə s i n d ə əsas yeri Ru siya istehsalı olan MRK-27X “Varan” bomba robotları tutur. Moskva Dövlət Uni versitetinin Bauman adına Elmi-Tədqiqat İnsti tutu və Xüsusi Cihazqayırma və Avtomatika Bürosu tərəfindən hazırlanmış “Varan” təhlükəli partlayıcı
“Varan”
mart - aprel 2014 29
TEXNOLOGİYA
Döyüşçü dəbilqələri Şamil Əlibəyli Döyüş müdafiəsinin mühüm elementlərindən olan qoruyucu dəbilqələr prinsipcə eyni nəzə riyy əyə əsaslanmalarına baxmayaraq meydana çıxan təhdidlər fonunda mütəmadi təkmilləş mələrə məruz qalır. Bu baxımdan da zaman-zaman dövrün qabaqcıl texnologiyalarına əsas lanan yeni dəbilqələr meydana çıxır. Konstruksiyası daim təkmilləşdirilən bu dəbilqələr ilk vaxtlarda misdən, tuncdan, daha sonra isə poladdan hazırlanıb. XX əsrin 80-ci illərinin əvvəl lərinədək dünya ordularının istifadəsində yer alan polad dəbilqələr artıq öz yerini aramid, kompozit və polimer dəbilqələr verməkdədir.
Polad dəbilqələr tarixə qovuşur Dəbilqə konsepsiyasının əsasında döyüşçünün başının qəlpələrdən və zər bə dalğalarından qorunması dayanır. Lakin təcrübə göstərir ki, homogen po lad dəbilqələr döyüş zamanı əsgərin başını qəlpələrdən effektiv müdafiə et mək imkanına malik deyil. Polad dəbil qələrdə yüksək müdafiə dəbilqənin kor pusunun qalınlığı hesabına mümkün ola bilər ki, bu da qoruyucu başlığın çəkisi nin ağırlaşdırılması deməkdir. Bu da də bilqələr üçün müəyyən olunmuş tibbitexniki tələblərə uyğun deyil. Sovet ümumqoşun dəbilqələri üçün bu hədd 1600 qram, NATO standartlarında isə 1400 qram müəyyən olunub. Bu həddən yuxarı çəkidə dəbilqələrlə aparılan test
30 AZERI DEFENCE
TEXNOLOGİYA lər zamanı yıxılma zamanı boyun hissədə onurğa travmalarının yaranması mü şahidə olunur. Hazırda dün yada polad də bilqələrin aramid, poli mer və kompozit material larla əvəzlənməsi prosesi davam edir. Polimer poladdan fərqli olaraq təsirin enerjisini paylaşdıraraq udur. Polad dəbilqələrin əvəzlənməsi isti qamətində ilk addım “Dupont” şirkəti tərəfindən atılıb. Bu şirkətin hazırladığı paraaramid lif sonradan “Kevlar®29” ti carət markasını aldı. 1980-cı ildə isə ABŞ Quru Qüvvələri kevlar lifi, fenol və PVB qətranının qarışığından hazırlanmış Personnel Armor System Ground Troops (PASGT) adı verilmiş ilk dəbilqəni istifa dəyə qəbul edib. Çəkisi 1.4 kq təşkil edən bu ilk kevlar dəbilqə MIL-STD-66 2E standartına uyğun idi. Ötən əsrin 90-cı illərinin sonlarında ABŞ-da və Avropada “gələcəyin əsgəri” döyüş təchizatı proqramları üçün üzəri nə müxtəlif aksesuarlar bağlana bilən dəbilqələr meydana çıxmağa başladı. Təbii ki, əlavə yüklər dəbilqənin çəkisi nin artmasına təsir göstərməkdəydi. Be lə olan halda, əlavələrlə birgə çəkisi 1.4 - 1.6 kq səviyyəsində saxlanılmaqla, qo ruma səviyyəsi yüksək olan yeni dəbil qələrin yaranması məsələsi gündəmə gəldi. Pentagonun 1996-cı ildə elan et diyi Əsgərin Döyüş İmkanlarının Artırıl ması Proqramında (Soldier Enhance ment Program — SEP) nəzərdə tutulan yeni dəbilqənin çəkisinin daha 25% azal dılması qarşıya məqsəd qoyulurdu. Bu proqram üzrə tədqiqatlara başlayan is tehsalçı şirkətlər kevlar materialların ha zırlanmasında istifadə olunan aramid li fini təkmilləşdirməklə dəbilqənin çəkisi ni 10%-dək azaltmağa nail oldular. Yeni texnologiya 2002-ci ildə daha yüngül olan Advanced Combat Helmet (ACH) dəbilqələrini meydana çıxardı. Amerika Ordusunun əsas dəbilqəsi hesab olunan ACH-nin hazırlanmasında kevlar və twa ron kimi balistik liflərdən istifadə olu nur. ABŞ Ordusunun Əsgər Sistemləri Mərkəzinin (NATİCK) PASGT dəbilqələri nin kütləsinin azaldılması və qoruma səviyyəsinin artırılması layihəsi çərçivə sində üzərində işlədiyi materiallardan biri zyiondur. NATİCK nümayəndələrinin sözlərinə görə, bu materialdan hazırlan mış dəbilqənin kütləsi 800 qram təşkil
edə bilər. Lakin zyionun günəş işığının təsirinə davamsız olması ilə əlaqədar NA TİCK mərkəzi “Magellan Sys tems” firması tə rəfindən hazır lanmış M5 lifi əsasında yeni materialı tədqiq edir. Hesablamala ra görə, M5 lifi əsa sında hazırlanan dəbilqənin çəkisi hazırda eyni səviyyədə qorumanı təmin edən dəbilqə ilə müqayisədə 35% aşağı salınacaq. Yeni nəsil dəbilqələrin yaradıl ması işlərinə 1990-cı illərin sonlarında başlayan Rusiya isə bu sahədə çoxqatlı pl yonka və termoplast sıx ma texnologiyası üzə rində dayanır. Sözüge dən texnologiya üzrə balistik parça qatları in cə termoplast pərdə ilə çəkilir və istidə sıxılır. Bu zaman nazik pərdə əriyə rək parçanın qatlarını bir ləşdirir. Soyumadan sonra dəbilqənin korpusunun sərt homogen qabığı alınır. “Pl yonka” texnologiyası əsasın da hazırlanmış ilk dəbilqə 1999-cu ildə 6B7 indeksi al tında Rusiya Silahlı Qüvvələ rinə təhvil verilib. Çəkisi 1.3-1.35 kq təşkil edən dəbilqənin qəlpə əleyhinə möh kəmliyi 560 metr/saniyə təşkil edir. Nİİ “Stali” İnstitutu tərəfindən 2005-ci ildə daha 3 dəbilqə modeli— 6B26, 6B27 və 6B28 hazırlanaraq silahlanmaya verilib.
İkinci nəsil sayılan 1.1 kq çəkiyə malik bu dəbilqələrin 700 m/saniyədən yuxarı sü rətli qəlpələrə qarşı qorumanı təmin et diyi bildirilir. Bununla paralel olaraq, “Ar mokom” şirkəti tərəfindən də polimer parça dəbilqələrin yaradılması istiqamə tində aktiv işlər aparılır. Adıçəkilən şirkə tin açıqladığı məlumata görə, çoxqatlı aramid parça, polimer və termoplast əla qələndirici kompozisiyaların qarışığından alınan yeni dəbilqələr öz qoruma səviy yəsinə görə xarici analoqlarından üstün dür. Qeyd edək ki, indiyədək “Armokom” şirkəti tərəfindən Rusiya Silahlı Qüvvələri üçün polimer parça, plyonka texnologi yası və DTS texnologiyası üzrə 70 min dən artıq dəbilqə istehsal edilib. Hazırda “Armokom” çəkisi 1 kq salınmış və qəlpə əleyhinə möhkəmliyi 650 m/sandən çox olan dəbilqənin yara dılması üzərində işləyir. Şir kətin aramid-kompozit qarışığından hazırlanmış 6B7-1M dəbilqəsi di zayn baxımından sovet dəbilqələrini xatırladır. Çəkisi 1.15 kq təşkil edən dəbilqə 630 m/ saniyə sürətli qəlpə lərə qarşı mühafizə ilə yanaşı, 5 metr məsafədən PM, 50 metr məsafə dən isə TT tapan çalarından açılan atəşdən müdafiə edir. Fransa Silahlı Qüvvələrinin möv cud “Spectra” və CGF “Gallet” dəbilqələ ri də öz qoruma səviyyəsinə görə ilk yerlərdə qərarlaşır. FELİN təchizatı üçün hazırda inkişaf etdirilməkdə olan möv cud “Gallet” dəbilqəsinin çəkisi 1.4 kq təşkil edir. “Honeywell” lisenziyası ilə is tehsal edilən “Spectra” fiber liflərindən hazırlanmış “GALLET dəbilqələri 680 metr/saniyə sürətli qəlpələrə qarşı qoru maya və NATO STANAG 2920 tələbləri nə cavab verir. “DSM Dyneema” şirkətinin HB-26 və HB-80 yüngül karbon liflərindən hazır lanmış FAST dəbilqələri öz çəkisinin yün güllüyü ilə seçilir. 670 m/saniyə sürətli qəlpələrdən mühafizə imkanını təmin edən FAST dəbilqələrinin HB-26 mate rialından hazırlanmış modeli ənənəvi ACH dəbilqələrindən 20%, HB-80 mate rialından hazırlanmış modeli isə 35% yüngüldür. Bu dəbilqələrin xarici dizaynı və üzərindəki xüsusi relslər ona gecə görmə cihazları, rabitə vasitələri və digər aksesuarlar əlavə etməyə imkan verir.
mart - aprel 2014 31
TEXNOLOGİYA Ötən il ABŞ Dəniz Piyadaları Korpu sunun Təkmilləşdirilmiş Döyüşçü Dəbil qəsi (Enhanced Combat Helmet - ECH) proqramı çərçivəsində “Ceradyne” şir kətinin termoplast materialdan hazırla dığı yeni nəsil döyüş dəbilqəsinin test lərinə start verilib. Testlər zamanı “Ce radyne Diaphorm Ballistic Helmet” ad lanan dəbilqələrin balistik qoruma sə viyyəsinin 70%-dək yaxşılaşdığı müəy yənləşdirilib. Çəkisi ACH dəbilqələrlə müqayisədə xeyli azalan bu dəbilqənin texniki göstəriciləri barədə əlavə məlu matlar verilmir. Əsasən aramid materiallardan dəbil qələrin və bədən zirehlərinin istehsalı ilə məşğul olan İngiltərənin “United Shield” şirkətinin NATO ölkələrinin əksəriyyəti nin ordularında istifadə olunan PASGT dəbilqələri NIJ Level II ve IIIA səviyyəsi nə uyğundur. 450-650 metr/saniyə sü rətli qəlpələrdən mühafizəni təmin edən bu dəbilqənin üzərinə əlavə aksesuarlar yerləşdirmək imkanları mövcuddur. “United Shield”in PASGT-ləri əvəz eləmək üçün aramid materialdan hazır ladığı “Mich” adlı dəbilqəsi daha az çəki, arxa və yanlarda yüksək kəsimə, təpə hissənin nisbətən hündürlüyü ilə seçilir. Bu dizayn dəbilqənin yeni rabitə cihaz ları, qaz maskaları və dəbilqəyə bağla nan gecə görmə cihazları ilə inteqrasi yasını təmin edir. “Mich” NIJ Level II və IIIA səviyyəsinə uyğundur. Bundan baş qa, “United Shield”in məhsulları arasın da xüsusi təyinatlılar üçün aramid mate riallardan hazırlanmış NIJ Level II və IIIA səviyyəsinə uyğun “Commando” və “Sp rint” dəbilqələri də yer alır. Bazara bir neçə il əvvəl təqdim olunmuş “Sprint”in üzərinə müxtəlif aksesuarlar əlavə et mək üçün xüsusi relslər yerləşdirilib. Bu dəbilqə 450-650 metr/saniyə sürətli qəlpə və güllələrə qarşı yüksək qoru maya malikdir. Bu şirkətin innovasi yaları arasında diqqət çəkən digər məhsul isə kompozit material dan hazırlanmış “Delta” də bilqəsidir. Təsirləri udma qabiliyyətinə malik dəbil qədə “Sprint”də olduğu kimi aksesuarlar qoşmaq üçün relslər mövcuddur. NIJ Level II və IIIA səviyyəsinə cavab verən, 700 m/saniyə və 450 m/saniyə sürətli qəlpə lərə qarşı qorumanı təmin edən Delta nın kütləsi 1260 qramdır. Niderlandın “Revision Military” şirkə tinin aramid “Batlskin Viper A1”, “Viper P2”, polietilen və kompozit qarışığından hazırladığı “Batlskin Cobra P2” dəbilqə ləri ABŞ, Kanada və Danimarka Silahlı Qüvvələri tərəfindən istifadə olunur. Əf
32 AZERI DEFENCE
anıstanda real döyüş şə q raitində sınaqdan çıxarılmış, NIJ Level IIIA səviyyəsinə ca vab verən “Viper A1” dəbilqəsi 670 m/saniyə sürətə malik güllə və qəlpələrdən qoruma nı təmin edir. Çəkisi 1390 qram olan bu dəbilqə gecə görmə cihazları, qaz maskaları və rabitə qurğuları ilə uyğun laşdırılır. “Revision”un “Batls kin Viper” modulyar dəsti ilə komplektləşdirilməyə uyğun laşdırılmış “Viper P2” dəbilqə si isə 750 m/saniyə sürətli qəl pələrə qarşı qoruma təqdim edir. Bu dəbilqə A1 versiyasın dan özünün yüngüllüyü ilə fərqlənir və çəkisi cəmi 1150 qramdır. Müxtəlif missiyalarda isti fadə üçün nəzərdə tutulan “Batlskin Cobra P2” dəbilqəsi nin hazırlanmasında inkişaf etmiş iell texnologiyalardan istifadə olunub. 750 metr/saniyə (17 gr FSP) sü rətə malik təhdidlərə cavab verən bu dəbilqənin çəkisi 1180 qramdır. Dünyanın aparıcı zireh istehsalçıla rından olan Hindistanın MKU şirkətinin aramid materialdan “gələcəyin əsgə ri”nin təchizatına daxil edilmək üçün hazırladığı “G-Factor” dəbilqəsi suya və korroziyaya qarşı yüksək qorumaya ma likdir. MKU yetkililərinin sözlərinə görə, xarici analoqlarından 25% az - 1 kq çə
MOHAWK kiyə malik “G-Factor” NİJ Level IIIA səviyyəsinə cavab verir. Qar, səhra, dağlıq və düzənlik, eləcə də dəniz əməliyyatları üçün nəzərdə tu
Revision-BATLSKIN tulan dəbilqə gecəgörmə cihazları, rabi tə dəsti və qaz maskaları ilə asanlıqla uyğunlaşır. Bununla yanaşı MKU-nun aramid fiber texnologiyalarına əsasla nan “Aralyte” adlı məhsulu (Level IIIA səviyyəsində) mövcuddur. PASGT və ACH konfiqurasiyalı “Aralyte”nin çəkisi oxşar digər dəbilqələrdən 10% yüngül dür. CAR-ın “Qlobal Armour” şirkətinin hərbi qüvvələr, xüsusi təyinatlılar və po lis üçün nəzərdə tutulan aramid mate rialdan hazırlanmış PASGT dəbilqələri ölçüsündən asılı olaraq 1150-1250 qram ağırlığındadır. NİJ Level IIIA səviyyəsinə cavab verən bu dəbilqələr 400-750 m/saniyə sürətli təhdidlərə qarşı müqavimət təmin edir. Bu fir manın xüsusi təyinatlı qüvvələr üçün ara mid materialdan ha zırladığı digər dəbil qə isə çəkisinə görə daha yüngüldür. Le vel IIIA səviyyəsinə cavab verən bu dəbil qənin çəkisi ölçüsün dən asılı olaraq 825900 qram arasında dəyişir və 400-750 m/ saniyə sürətə malik qəlpələnmədən mü hafizə edir. “Qlobal Ar mour”un “Pascut” dəbilqəsi isə PASGT dəbilqələrinin yüngül və da ha kompakt versiyası kimi nəzərdə tutulur. Döyüşçünün başının daha ge niş sahəsini mühafizə edən bu dəbilqə aramid liflərdən hazırlanıb və çəkisi 975-1050 qram təşkil edir. AD
HƏRB Ramil Məmmədli Müasir texnologiyaların mey dana çıxması, yenilənən silah sistemləri, nano və İT texnolo giyaların hərbi sahədə tətbiqi artıq bir neçə on ildir gələcəyin əsgərlərinin necə olacağı dü şünməyə vadar edir. Ekspertlə rin fikrincə, yaxın 20 il ərzində hərb meydanlarında döyüşlərin taleyini ən müasir texnologiya larla təchiz olunmuş və bir növ “robotlaşmış” əsgərlər həll edəcəklər. Bu əsgərlərin təchiz olunduğu texnologiyalar onla rın döyüş zamanı əməliyyat meydanı barədə informasiyala rı uzaqdan əldə etməsinə, qə rargahların isə ayrılıqda hər bir əsgərin hərəkətlərinə və si tuasiyaya nəzarət etmələrinə imkan yaradacaq.
Gələcəyin əsgərləri ComFUT – İspaniya Ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarından dünyanın bir çox ölkələri bu texnoloji yeniliklərə əsaslanmaqla gələcəyin əs gəri konsepsiyası üzərində baş sındır mağa başlayıblar. Təbii ki, bu sahədə həyata keçirilən proqramlarda öncüllü yü ABŞ edir. Hazırda Birləşmiş Ştatlarda bu konsepsiya çərçivəsində bir neçə fərqli proqram üzərində işlər aparılmaq dadır. Bundan başqa Almaniyanın IdZ, Fransanın FELIN, Böyük Britaniyanın FIST, İspaniyanın COMFUT, İsveçin IMESS, Avstraliyanın “Land 125”, CAR-ın “African Warrior”, İtaliyanın “Soldato Fu turo”, Norveçin NORMANS, Sinqapurun “Advanced Combat Man System”, Çexi yanın “21st Century soldier”, Çinin
dünya onu hazırlayır
“Warrior of the 21st Century” kimi “gə ləcəyin əsgəri”nin təchizat proqramları mövcuddur. Bütünlükdə 20 ölkənin həyata keçir diyi bu layihələr bəzi istisnalar olmaqla amerikan konsepsiyasına əsaslanır. Future Combat System – ABŞ Birləşmiş Ştatların “Gələcək Döyüş Sistemi” (Future Combat System) kon sepsiyasının əsasını bölmələr və ayrıayrılıqda əsgərlər arasında informasiya bağlılığını artırmaq və ən yeni İT texno logiyalarını tətbiq etməklə ultramüasir döyüş idarə sisteminin yaradılması tu tur.
Qeyd olunan konsepsiya əsasında yaradılmış təcrübi nümunədə sistemə daxil olan rabitə vasitələrinin köməyi ilə əsgərlər istənilən ərazidə bir-birləri ilə on-line söhbət edə bilir. Əsgərlər kürək lərində daşıdıqları kiçik taktik kompüter vasitəsi ilə həm bir-biriləri, həm də aviasiya, nəqliyyat vasitələri və digər platformalarla sərbəst əlaqə yaratmaq imkanı qazanırlar. Onların üzərindəki kompüter eyni zamanda əsgərlərə fi zioloji nəzarəti həyata keçirir. Əsgərin bədəninin, dərisinin hərarətini, ürək dö yüntülərini, qanundakı alkoqolu belə təyin edərək mərkəzi məlumatlandırır. Sanitar uzaq məsafədən xəstə və ya ya ralı əsgərin yerinin öz kompüterində
mart - aprel 2014 35
HƏRB görür. Sistemə daxil olan və hazırda test mərhələsini keçən bədən zirehi mövcud zirehlərdən daha yaxşı balistik qoruma ya malik olacaq. Cəmi bir neçə millimetr qalınlığında olacaq bu “dinamik zireh” dalğıc kostyumu kimi əsgərin əyninə oturacaq. Həmçinin güllənin təsiri nəti cəsində bədənə xəsarət yetməyəcək. “Future Combat System” konsepsiya sı əsasında “General Dynamics C4 Sys tems” şirkəti tərəfindən hazırlanmış “Mounted Warrior” adlanan dəst kom püter, dəbilqəyə bağlı ekran (HMD), GPS-naviqator, radiostansiya, silah idarə sistemi ilə təchiz edilib. Qeyd edək ki bu cihazlar vasitəsi ilə əsgər döyüş meyda nını video görüntüsünü əldə edir. Tü fəngə bərkidilmiş kameralar vasitəsi ilə də görüntülər ekrana ötürülür. Hansı ki, əsgər hətta sığınacaqda olduqda belə görüntünü əldə edə bilir. Sistem çərçi vəsində “Strayker” zirehli avtomobilləri ilə birlikdə bütün bölmə vahid informa siya sisteminə birləşdirilib. İraqda 2007ci ildə şəhər şəraitində və səhrada pat rul xidmətinin gedişatında sınandıqdan sonra döyüş dəstinin yeni müasirləşdi rilmiş variantı hazırlanaraq orduya təq dim edilib. Sələfindən əhəmiyyətli dərə cədə yüngül olan bu dəstə snayperlərin yerini təyin etmək üçün “Bumeranq” sistemi də daxil edilib. Hərbi koman danlığın məlumatlarına görə, İraqda döyüş şəraitində tətbiq zamanı, şəhər şəraitində bu dəst əsgərlərin məlumat landırma səviyyəsini əhəmiyyətli dərə
cədə yüksəltməyə, döyüş vaxtı koordinasiyanı yaxşılaşdırmağa imkan verib. Avropa Amerikadan geri qalmır Fransa Silahlı Qüvvələrinin FELIN təchizatı “Sagem” şirkəti tərəfindən hazırlanır. Şirkət 2010-cu ilə qədər 20 piyada alayı üçün 22500, əlavə olaraq zirehli tank, mühəndis və artilleriya qo şunları üçün 9 min FELIN dəstini istehsal edib. Fransa 2015-ci ildən FELIN-II dəs tinin hazırlamasına başlamağı planlaş dırır. Beş konfiqurasiyalı FELIN dəstinin çəkisi 25 kq təşkil edir. Təchizata radios tansiya, naviqasiya cihazları, video və infraqırmızı kameralar, idarə bloku, si lahlar, dəbilqə, zireh və uniforma daxil dir. Dəstin silahlanmasında 5.56 mm çaplı “Giat FAMAS F1” hücum tüfəngi, yaxud 7.62 mm çaplı “Giat FR-F2” snay per tüfəngi, 5.56 mm çaplı “FN Herstal Minimi” yüngül pulemyotu yer alır. Hər bir tüfəngin rəqəmli nişangahı əsgərin dəbilqəsindəki mini-monitorla birləşdi rilib. Bu da video təsvirləri real vaxt reji mində FELIN şəbəkələrinə ötürmək im kanı verir. FELIN dəstinə daxil olan uni forma (“Kermel” kamuflyajı) havalanma nı təmin etməklə yanaşı suyu buraxmır. Odadavamlı parçadan hazırlanmış ge yim qaniçən həşəratları qorxudur və infraqırmızı spektrdə döyüşçünü mas kalayır. Geyimə həmçinin fərdi zirehli müdafiə vasitələri, içməli su qabı, çanta, həmçinin silah daraqları və əl qumbara ları üçün ciblər daxildir. FELIN dəstinin əsasını təşkil edən daşına bilən elektron platforma “FireWire” rəqəmli interfeysi əsasında hazırlanıb. FELIN-in rabitə sis temi isə DECT texnologiyası əsasında qurulub. Dəbilqəyə KQS tətbiq olun duqda maskanı çıxartmadan suyu və qidanı qəbul etməyə imkan verən qoru yucu maska da əlavə olunub. FELİN təc hizatına JIM MR çoxfunksiyalı binoklu, 24 saat ərzində dəstin işini təmin edən enerji bloku daxildir. “Gələcəyin əsgəri”nin təchizatını ha zırlamağa 2004-cü ildə başlayan Alma niyanın IdZ-ES proqramı çərçivəsində “Rheinmetall Defence Elektronics” və EADS şirkətinin birgə məhsulu olan “Gladius” dəsti meydana çıxıb. Dəstin silahlanmasına G-36A2 avtomatik tü fəngi (standart silah), MR7A1 tapançapulemyotu, 40 mm çaplı AG36 lüləaltı qumbaraatanı, MG4 pulemyotu, G82-in böyuk kalibrli snayper tüfəngi, LLM01 lazer modulu, paslanmayan poladdan
36 AZERI DEFENCE
HƏRB rabitə vasitələri, qida mənbəyi, kontrol sistemi, bədən zirehi, GPS daxildir. Test lər zamanı COMFUT-un nəqliyyat vasi təsi ilə effektiv inteqrasiyasına nail olu nub. COMFUT-da standart silah G36E tüfəngidir. C4I sistemi üçün “ITT Spear Net” radiosuna üstünlük verilib. Polşa Silahlı Qüvvələrinin “Tytan” proqramı çərçivəsində “Bumar Group” şirkəti tərəfindən hazırlanmış “Uhlan21” adlı təchizat ilk dəfə 2008-ci ildə Çexi yada keçirilmiş “Gələcək Əsgər” sərgi sində nümayiş olunub. “Uhlan21” siste mi silah, fərdi kompüter, gecəgörmə ci hazı, dost-düşmən tanıma sistemi (IFF), rabitə sistemi, litium ion batareyası, ek ran, qulaqcıqlar və mikrofon ilə təchiz hazırlanmış 17.2 sm-lik KM2000 döyüş bıçağı daxildir. Yaxın gələcəkdə sistemə minaların aşkarlanması və artilleriyanın idarə etməsi üçün tənzimləyicilər əlavə edilməsi planlaşdırılır. Böyük Britaniya Müdafiə Nazirliyinin 2003-cü ildə başlatdığı FIST (Future In tegrated Soldier Technology) proqramı hazırda Avropadakı bütün analoqların dan öz bahalılığı ilə fərqlənir. FIST-in bir dəstinin dəyəri təxminən 84 min avro təşkil edir ki, bu da Avropadakı digər analoqlarından təxminən 3 dəfə baha dır. “Thales UK” və “QinetiQ” firmaları nın məşğul olduğu təchizat kompleksi nin 2020-ci ilə tam hazır edilməsi plan laşdırılır. FIST dəstinə müxtəlif elektron sistemlər (lazer məsafəölçəni, elektronoptik çeviricilər, xəritələr, hədəf lokator ları), xüsusi materialdan hazırlanmış uniforma, İT sistemli qoruyucu dəbilqə, yüksək qoruma qabiliyyətinə malik zi reh daxil olacaq. Bu sistemin əsas özəl liklərindən biri ən müasir rabitə şəbəkə sinin yaradılmasıdır. Belə ki FIST-lə təc hiz olunmuş döyüşçülər arasında rabitə əlaqəsi kiçik şifrəli radionun köməyi ilə təmin olunacaq. Döyüşçü ilə rabitə itdi yi halda belə, şəbəkə sistemi ehtiyat əlaqə kanallarını işə salacaq. Döyüşçü bundan əlavə peyk naviqasiya sistemi, yol hesablama cihazı ilə də təchiz edilə cək. Onun düşdüyü rayonun xəritəsi və hərəkət qrafiki dəbilqəyə bağlı ekranda əks olunacaq. FIST–in silahlanmasında İngiltərə ordusunun standart silahı olan SA80 hücum tüfəngi götürüləcək. Ehti yacdan asılı olaraq, bura M203 qumba raatanı, həmçinin tank əleyhinə mübari zə vasitələri əlavə oluna bilər. “Gələcəyin əsgəri” proqramı üzrə tədqiqatlara digər Avropa dövlətlərin dən tez - 1996-cı ildə başlayan İspani yanın COMFUT (COMbatiente FUTuro) təchizatının ilk 30 dəsti EADS şirkəti tə
rəfindən 2010-cu ilin may ayında sifariş çiyə təhvil verib. COMFUT təchizatına daxil olan portativ kompüter (hansında ki, rayon xəritəsi, taktik vəziyyət, hədəf ləri və potensial təhlükələr əks oluna caq) əsgərlərin vəziyyət haqqında real vaxt rejimində informasiya mübadiləsi aparmalarına imkan verir. Silaha inteq rasiya olunmuş nişangah və termal ka mera gecə tuşlamanı yüngülləşdirməklə yanaşı, döyüş meydanından video gö rüntünü əsgərin dəbilqəsindəki ekrana ötürür. Bundan başqa, təchizata çanta,
olunmuş dəbilqə və modul bədən zire hindən ibarətdir. C4ISr sisteminə “WB Electronics plc,” şirkətinin istehsalı olan 16 kanallı “Radmor R35010” əl radiosu daxil ediləcək. Bu radiostansiya kiçik ərazi daxilində əməliyyat üçün hazırla nıb və 800 metrə qədər məsafədə ikitə rəfli əlaqələrə imkan verir. “Tytan” dəsti nə həmçinin infraqırmızı görünüşü ən gəlləyən yeni kamuflyaj, silahlanmasına 5.56 mm-lik MSBS tüfəngi, 40 mm-lik lüləaltı qumbara buraxılış qurğusu, snayper tüfəngi daxildir. Dəstin standart
mart - aprel 2014 37
HƏRB silahı olacaq 5.56 mm-lik MSBS Varşava Hərbi Texnologiyalar Universiteti tərə findən hazırlanıb. İtaliya Silahlı Qüvvələrinin sifarişi üz rə “Selex Communications” şirkəti tərə findən hazırlanan “Soldato Futuro” təc hizatının ilk 30 komplekti 2007-ci ildə formalaşdırılaraq testdən keçirilib. “Sol dato Futuro”nun komandan, atıcı və qrenaderlər üçün olmaqla 3 fərqli kon fiqurasiyası mövcuddur. İtaliyanın iki piyada alayı bu təchizatla tam təchiz edilib. İtaliya Silahlı Qüvvələrinin “Forza NEC” konsepsiyasının aparıcı hissəsi olan “Soldato Futuro” təchizatının stan dart silahı “Beretta ARX” tüfəngidir. “Soldato Futuro”nun NC409 zirehi isə NATO-da ən yaxşı bədən zirehi hesab edilir. Hansı ki, bu zireh Əfqanıstanda testlər zamanı ballistik müdafiənin bü tün tələblərinə cavab verib. Serbiyanın 2000-ci illərin əvvəllərin dən başladığı VB-10 proqramı çərçivə sində hazırlanmış nümunələr ölkədə si lahlanmaya qəbul edilməzdən əvvəl Ya xın Şərq və Uzaq Şərq regionunda bir neçə potensial müştəriyə nümayiş etdi rilib. “Yugoimport” şirkəti tərəfindən ha zırlanmış bu sistemin silahlanmasına Serbiyanın istehsal etdiyi 5.56x45 mm çaplı M21 hücum tüfəngi və 7.62x51 mm M77 avtomat silah daxildir. Bu siste mə daxil olan silah və dəbilqə kamerala ra, lazer tuşlayıcılara, həmçinin LCD mo nitora malikdir. Bu sistemin hazırda BƏƏ,
38 AZERI DEFENCE
Pakistan, Azərbaycan kimi ölkələrə tət biqinə dair müzakirələr davam edir. 2020-ci ilə qədər “gələcəyin əsgə ri”nin təchizat dəstinin yaradılması üzrə işləri bitirməyi planlaşdıran Rusiyanın bu sahədə bəzi cəhdləri nəticəsiz qalıb. 2010-cu ilin sonunda Rusiya Fransa və İtaliya ilə bu ölkələrdən FELİN və “Sol dato Futuro” təchizatlarının alınmasına dair danışıqlara başlayıb. Bununla bəra bər Rusiyada 20-dən çox müəssisə “gə ləcəyin əsgəri”nin təchizat dəstinin ha zırlanması ilə məşğuldur. Artıq ilk nü munəsi yaradılmış “Ratnik” adlı təchizat dəstinə rəsmi məlumatlara görə, 6B71M təkmilləşdirilmiş dəbilqə, rabitə va sitələri və 6B23-1 markalı bədən zirehi, son model “Kalaşnikov” avtomatı, “Pe çeneq” pulemyotu, RPQ-29 qumba raatanı, gündüz və gecə optik nişan gahları daxildir. Bu sistemə əsgərə sığı nacaqdan atəş açmağa icazə verən ayrı ca videomodul daxil ediləcək. Məlu matlara görə, Rusiya sistemə Fransanın “Sagem” firmasının istehsalı olan bəzi avadanlıqları daxil etmək niyyətindədir. Asiya ölkələri də “gələcəyin əsgəri”ni seçir Sinqapur Silahlı Qüvvələri üçün “ST Kinetics” şirkəti tərəfindən hazırlanmış (Advanced Combat Man System ACMS) proqramı İT-nin ən geniş tətbiq edildiyi “gələcəyin əsgəri”ndən sayılır. Proqrama döyüşçünün şəxsi radiostan
siyası, kommunikasiya klaviaturası, por tativ kompüter, dəbilqəyə bağlı displey, silah vasitəçisi kimi elementlər daxil edi lib. Köməkçi klaviatura sistemə məlu matın asan daxil edilməsi üçün layihə ləşdirilib. “Əlaqə” və “Sanitar üçün zəng” düymələrinə malikdir. ACMS-ın beyni hesab olunan bu kompüter GPS vasitəsi ilə toplanan məlumatı emal edir, döyüş meydanında real vaxt rejimli informasi ya yeniləmələrini təmin edir və məlu matları digər ACMS istifadəçisinə ötü rür. Dəbilqəyə bağlı displey (HMD) isə rəqəmli kameradan verilən görüntünü və kompüterdən verilən informasiyanı döyüşçüyə nümayiş etdirir. HMD vasitə si ilə əsgərlər rəqəmli xəritədə hazırla nan hədəflərin və dost qüvvələrin yerlə rini görürlər. Döyüşçünün SAR21 tüfən ginə bağlanmış əlavə kamera isə silah bir növ “Corner Shot”a bənzər funksiya nı yerinə yetirir. 2020-ci ilə qədər Hindistanın ordusu nun bütün piyada taborlarının təchiz ediləcəyi F-INSAS dəstinə yeni unifor ma, həmçinin karbon və tüstüyə qarşı qorumanı təmin edən respirator, dizlik və dirsəkliklər, əsgərin fizioloji prosesinə nəzarət etmək üçün sensorlar, MKU şir kətinin hazırladığı yüngülləşdirilmiş zi reh, gecə görüş sistemləri, monitor funksiyasını yerinə yetirən eynək daxil olacaq. F-INSAS-ın silahlanmasına 5.56 və 7.62 mm-lik avtomat tüfəng (böyük ehtimalla İsrail istehsalı olan TAR-21),
HƏRB
lüləaltı qumbaraatan və lazer tuşlayıcı nın daxil edilməsi nəzərdə tutulur. F-IN SAS dəsti ilə təchiz edilmiş əsgər döyüş meydanında baş verənlərdən “Palmtop” GPS naviqasiya qurğusu vasitəsi ilə xə bərdar olacaqlar. “Palmtop” əsgərlərə bir biri ilə əlaqə yaratmaq imkanı verəcək. Ənənəvi qaydada dünyadakı yenilik lərdən geri qalmayan və prosesləri daim təqib edən Çinin “gələcəyin əsgəri”nin təchizatı artıq demək olar ki hazırdır. “Warrior of the 21st Century” şərti adını almış təchizatın silahlanmasında Çin hərbi-sənaye kompleksinin yaratdığı ZH-05 yeni hücum tüfəngi yer alacaq. Hansı ki bu Amerikanın XM-29 OICW ilə oxşarlığa malikdir. Lakin çəkisi təxminən 5 kq təşkil edən bu tüfəng “Daewoo K11” və Amerika XM-29-u ilə müqayisə də daha yüngüldür. Bundan başqa təc hizata kompüter, qoruyucu geyim, elektro-optik sistem, radiostansiya, peyk naviqasiya qəbuledicisi və s. yerləşdiyi “elektron jilet” və içməli su çantası, əla və tüfəng daraqları və əl qumbarası üçün ciblər daxildir.
Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin elan etdi y i Tək-Ər (“Tek Ər”) proqram çərçivəsin də ASELSAN tərəfindən bir sıra işlər aparılır. Hazırda ilkin mərhələdə olan proqram çərçivəsində silahı, geyimi, də bilqəsi və rabitə sistemi modernləşdiril miş Türk əsgərləri əlavə döyüş gücü qazanmış olacaq. “Tək Ər” proqramı çərçivəsində əsgərlər üçün temperaturu tənzimləyən, termal görüşə və gündüz optik kəşfiyyata qarşı gizlənməni təmin edən, qorumalı, yanmaz parçadan emal edilmiş uniforma yaradılacaq. Aktiv kar bon sordurulmuş lifli parçadan emal ediləcək uniformanın parçasına yerləş dirilən sensorlar sayəsində əsgərin fiziki və psixoloji vəziyyəti 24 saat izləniləcək. Geyim həm də əsgərin yarasından axan qanı dayandırma özəlliyinə sahib olma lıdır. Əsgərin dəbilqəsi yüksək balistik müdafiə ilə yanaşı geniş bucaqlı, gecə və gündüz termal görüşə imkan verən kamera təchizatına sahib olacaq. Balis tik gödəkcə isə elektron pencək, kom püter modulu, idarə modulu, radiostan siya, GPS əlaqə kabellərini birləşdirəcək.
Gödəkcə ayrıca, elastik su qabı, ehtiyat daraq və qumbaralar üçün ciblərə malik olacaq. Kürək Silah sisteminə gecəgündüz termal nişangahı, yüksək də qiqlikli durbin, lazer məsafəölçən, əsgə rin görünmədən hədəflərə atəş açması na imkan verən kamera da daxil edilə cək. Bütün bunlar bir yerdə əsgərin kü rək çantasının ağırlığı 22 kq olacaq. Cari ildə özünün yekun mərhələsinə qədəm qoyan Avstraliyanın LAND 125 (Project WUNDURRA) döyüş təchizatı artıq Əfqanıstan şəraitində testlərdən keçirilməklə üzərində təkmilləşdirmələr edilir. Sistemə qısa mənzilli fərdi əl ra diosu, F-88 “Steyr” tüfənginə inteqrasi ya olunan termal silah nişangahı, fərdi döyüş yükü daşıma çantası, yüksək mü hafizə qabiliyyətinə malik dəbilqə, əs gərin dizlərini və dirsəklərini qorumaq üçün qoruyucular daxildir. Təchizatın Döyüş İdarəetmə Sistemi olaraq İsrail “Elbit Systems” şirkətinin “Dominator” situasiya məlumatlandırma sistemi gö türülüb. Bura həmçinin rəqəmsal SNR radiosu daxildir. LAND-125 ilə təchiz olunmuş əsgərlər təkmilləşdirilmiş mo dulyar zireh, gözün ballistik və lazerdən qorunması üçün eynək, qoruyucu qu laqlıq, diz və dirsək qoruyucuları ilə mü hafizə olunur. Göründüyü kimi, “gələcəyin əsgəri” layihələrinin demək olar ki hamısının əsasında İT sistemlərin, naviqasiya ci hazlarının, müasir rabitə vasitələrinin, müxtəlif optik və infraqırmızı cihazların tətbiqi ilə döyüşçülər arasında qarşılıqlı təsir səviyyəsinin yaxşılaşdırılması, in formasiyanın artırılması dayanır. Ümu milikdə, “gələcəyin əsgəri” proqramları nın analizləri zamanı daha çox 3 kom ponentə diqqət yetirildiyini görmək olur. Bunlar qeyd edildiyi kimi, İT sis temlər, uniforma və zirehdir. İT sistemlər dedikdə bura C4İSr, rabitə vasitələri, GPS, kompüter, videokamera, ekran və s. olmaqla çoxadlı təchizatlar aid edilir. Müxtəlif ölkələrin proqramlarının özəlli yi də əsasən bu komponentlər üzrə müəyyənləşdirilir. İT texnologiyaların geniş tətbiqi artıq hazır olmamış gələcəyin əsgərlərinə qarşı alternativ mübarizə vasitələrinin işlənib hazırlanmasını şərtləndirir. Bu kontekstdə meydana çıxan yeni ra dioelektron mübarizə vasitələri döyüş meydanında gələcəyin əsgərlərini sön dürməyə, bir birlərindən və öz qüvvələ rindən təcrid etmək imkanlarına malik dir. Mövcud sistemlər GPS siqnallarını belə boğmaqla gələcəyin əsgərlərini tam şəkildə öz qüvvələrindən təcrid edə bilir. AD
mart - aprel 2014 39
TANITIM
radioelektron
mübarizə vasitələri
Türkiyənin ən böyük müdafiə şirkəti olan ASELSAN-ın məhsulları arasında elektron mübarizə vasitələri əhəmiyyətli yer tutur. Bu gün ASELSAN elektron mübarizə sahəsin də 30 illik təcrübəsi və istifadəçilərdən aldığı təkliflər əsasında etibarlı, əməliyyat sa həsində özünü doğrultmuş, müasir müharibə konsepsiyalarına uyğun, yüksək texno logiyaya əsaslanan və hər cür platformalara inteqrasiya edilən bilən radioelektron elektron mübarizə sistemlərinin istehsalını reallaşdırmaqdadır. Mobil Radar Elektron Dəstək və Elektron Hücum sistemləri Kəşfiyyat, müşahidə, hədəflərin təsbi t i və həssas atış qabiliyyətinə sahib si lahların hədəfə istiqamətlənməsini tə min edən, bu funksiyaları hətta ən pis hava şərtlərində belə yerinə yetirə bilən radarlar hərbi gücün vacib sensorların
40 AZERI DEFENCE
dandır. Bu baxımdan döyüş əməliyyatla rında radarlara qarşı icra edilən elektron mübarizə fəaliyyətləri son dərəcə əhə miyyətə malikdir. Radarlara qarşı elekt ron mübarizəsi sahəsində ASELSAN-ın hazırladığı aktual məhsullardan biri də yer platformalarına inteqrasiya olunan mobil Radar Elektron Dəstək (ED) və Ra dar Elektron Hücum (EH) sistemləridir.
ASELSAN tərəfindən yaradılmış Ra dar ED sistemi hədəf radar siqnallarını axtarmaq, təsbit və diaqnoz etmə, yerini müəyyənləşdirmə və elektron döyüş ni zamını yaradılması kimi funksiyalara malikdir. Başqa sözlə, sistem vasitəsi ilə elektron hücum istiqamətləndirilir və tətbiq sonrası təsirlərin qiymətləndir məsi həyata keçirilir. Bu sistem müasir
TANITIM yüksək texnologiyaya sahib proqram və təchizat komponentləri sayəsində öz sahəsində öndə gələn məhsullar arasın da yer alır. Yüksək dəqiqlikli parametr ölçmə, sıx elektromaqnit mühitlərdə iş ləmə, istiqaməti və mövqeləri inkişaf etmiş texnikalardan istifadə edərək yük sək dəqiqliklə tapma funksiyalarını ge niş tezlikdə həyata keçirə bilən, şelter içindən və ya ehtiyac olduqda uzaq mə safədən komanda edilərək istifadə olu nan Radar ED Sistemi sahib olduğu çox çeşidli prosessor və antenası hesabına strateji elektron kəşfiyyat (Electronic In telligence – ELINT) funksiyalarını da ye rinə yetirə bilir. ASELSAN Radar ED Sistemi Radar ED Sistemindən alınan infor masiyalar, eləcə də öz üzərindəki möv cud aldatma və qarışdırma texnikaların dan istifadə edərək hədəf radarların tə sir sahələrini azaldan və ya bəlli bir müddətdə blokla yan Radar EH sisteminin bü tün vacib proqram və təchi zatı ASELSAN tərəfindən milli olaraq hazırlanıb. Radar ED Sistemində olduğu kimi, Radar EH sistem də vaqon içindən və ya bir opera tor tərəfindən uzaq mə safədən idarə olunur. Rabitə radioelektron mübarizə (REM) sistemləri ilə Silahlı Qüvvələrin taktik sahədə və ehtiyac duyul duqda daxili təhlükəsizliyə
TANITIM istiqamətlənmiş hədəf rabitə yayımları nın təsbiti, istiqamət və yer informasiya larının çıxarılması, elektron hücum sis temləri ilə koordinasiyalı fəaliyyət gös tərməklə hədəf rabitə yayımının əngəl lənməsi həyata keçirilir. Sistemlərin bü tün avadanlıqları ilə bir yerdə nəqliyyat vasitələri üzərində daşınması, qısa müd dətdə qurula və yığıla bilməsi istifadəçi yə böyük avantajlar verir. Bu çərçivədə ASELSAN tərəfindən rabitə tezliklərin dəki ehtiyacları qarşılamaq üçün “HF-V/ UHF Bloklama və Dinləmə Sistemi” və “V/UHF Qarışdırma Sistemi”ndən ibarət sistem həlli təqdim olunur. HF-V/UHF Bloklama və Dinləmə sistemi HF-V/UHF Bloklama və Dinləmə Sis temi geniş tezlikdə efiri skan edərək rabitə kanallarını təsbit edir, hədəf ka
nalların gəlmə bucaqlarını müəy yənləşdirir, həmçi nin dinləmə və qeydə alınmasını təmin edir. Bu sistemdə birdən artıq sistemin koordinasiyalı çalış ması hədəflərin yerini yüksək dəqiqliklə təsbit etməyə imkan yaradır. Yeri müəy yənləşdirmək üçün lazım olan sistem lər/stansiyalar arası rabitə simli və sim siz rabitə xətləri üzərindən təmin olunur. Təyin edilən yerlər rəqəmsal xəritə üzə
42 AZERI DEFENCE
rində qeyd olunur. Sistemdə hədəf ka nalların daha sonra analizinin aparılması üçün səs və IF (Intermediate FrequencyAra Frekans) qeydə alma qabiliyyəti mövcuddur. Əldə olunan nəticələr və qeydlər toplanaraq ehtiyaclara uyğun şəkildə baza stansiyalar arasında payla nır. Sistem bütün avadanlıqlarının nəq liyyat vasitəsi ilə daşına bilməsi sayəsin də taktik sahələrdə yüksək manevr qa biliyyətinə sahibdir. Hərbi şərtlərdə çalı şa bilməsi üçün MIL-STD-810F və MILSTD 461/464 standartlarına uyğun di zayn olunub. V/UHF qarışdırma sistemi Fərqli platformalarda V/UHF tezliklə rində rabitə əlaqəsi quran hədəf rabitə sistemlərinə EH tətbiqi məqsədi ilə ha zırlanmış V/UHF Qarışdırma Sistemin dən hədəf V/UHF tezlik rabitəsinin ən
gəllənməsi, gecikdirilməsi və ya yanlış məlumat ötürülməsini təmin etməklə, öz birliklərinə yardım göstərmək məq sədi ilə istifadə olunur. Burada geniş frekans tezliyində RF çıxış gücünə malik sürətli açarlama, məhsuldar enerji mən bəyinə malik Gücləndirmə Sistemindən istifadə olunur. Sistem reaktiv qarışdır ma qabiliyyəti sayəsində istifadəçinin tezlik atlamalı hədəf rabitə sistemlərinə qarşı belə təsirli qarışdırma tətbiq et məsinə imkan yaradır. Hədəf yayımları axtarmaq, yaxala maq, təməl parametrlərini təsbit etmək və qeydə almaq üçün sistemə qarışdır maya dəstək məqsədli ED qabiliyyəti də qazandırılıb. V/UHF qarışdırma siste mində qarışdırma təsirini artırmağa yö nəlmiş dəstək məqsədli və analiz qabi liyyətinə sahib Vəzifə Planlama Proqra mı istifadə olunur. Hərbi şəraitlərdə istifadə üçün MILSTD-810F və MIL-STD 461/464 stan dartlarına uyğun dizayn edilmiş və yük sək manevrli nəqliyyat vasitələri üzərin də daşınan bu sistem tapşırığı icra et dikdən sonra qısa müddətdə mövqeyini dəyişir. n
Cənubi Qafqaz
ANALİZ
HHM sistemi Daşdəmir Əliyev e.o polkovnik-leytenanat
Keçmiş SSRİ-nin hava hücumundan müdafiəsinə önəmli diqqət göstərilən bölgələ r indən biri də Cənubi Qafqaz olub. Hələ II Dünya Müharibəsi dövründən SSRİ hərbi rəhbərliyi bölgənin strateji əhəmiyyətini, xüsusilə də neft mədənləri və zavodlarını nəzərə alaraq Bakı və Abşeron yarımadasının havadan müdafiəsinə xüsusi diqqət ayırmaqdaydı. Soyuq müharibə illərində ABŞ tərəfindən nüvə zərbəsinin endirilmə si ehtimal olunan Sovet şəhərləri arasında Bakı və Tbilisi də yer alırdı.
Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində - SSRİ-nin süqutundan sonra yaşanan problemlər, sovet qoşunlarının bu HHM bazalarında törətdikləri dağıntılar müs təqil Azərbaycan və Gürcüstanın HHM sistemini sonrakı dövrdə sıfırdan qur ması ilə nəticələndi. 1992-1994-cü illərdə ErmənistanAzərbaycan müharibəsi, eləcə də Gür cüstanda separatçı bölgələrdə gedən əməliyyatlarda tərəflər əsasən zenit topları və daşınan portativ zenit raket komplekslərindən istifadə etsələr də, atəşkəsdən sonrakı dövrdə HHM-in in kişafı hər üç dövlətdə və hətta bölgədə ki separatçı rejimlərin əsas prioritetləri arasında yer aldı.
AZƏRBAYCAN Regional əhəmiyyətli neft-qaz layi hələrinin işə düşməsi ilə eyni vaxtda,
2005-ci ildən Azərbaycan hökuməti öl kənin hava hücumundan müdafiə siste minin müasirləşdirilməsi və gücləndiril məsi proqramlarına diqqət yönəltməyə başlayıb. Geridə qalan on ildə Azərbay canın hava hücumundan müdafiə siste minin modernləşdirilməsi istiqamətində bir neçə əhəmiyyətli proqramlar həyata keçirilib. Eyni zamanda müasir texniki vasitələr və sistemlər alınaraq silahlan maya qəbul olunub. Qeyd edək ki, Azərbaycan HHM sis temi sovetlər birliyi dönəmində Cənubi Qafqaz hava hücumundan müdafiə sis temlərinin əsasını təşkil edib. Respubli ka ərazisində dövrün ən müasir HHM sistemləri yerləşdirilib və bu sistemlər keçmiş ittifaqın Türkiyə və İran istiqa mətindən sovetlər imperiyasının cənub sərhədlərini mühafizə edib. Bu sistemin tərkibinə dövrün müasir zenit-raket kompleksləri, qırıcı-tutucu təyyarələri
və 1986-cı ildən istifadəyə verilmiş Qə bələ radiolokasiya stansiyası daxil olub. Azərbaycan HHM sistemi Qarabağ müharibəsində aktiv iştirak etməyib. Buna səbəb kimi Qarabağ müharibəsin də Ermənistan hərbi aviasiyasından məhdud istifadə etməsi göstərilir. Qara bağ cəbhəsində döyüşlərdə əsasən ze nit topları və portativ zenit-raket komp lekslərindən istifadə edilib. Modernləşdirmə proqramları ilə ya naşı, ötən illər ərzində xarici ölkələrdən yeni tipli müasir tələblərə cavab verən zenit raket komplekslərinin alınması da həyata keçirilib. Belə ki, rəsmi məlumat lara görə, Azərbaycan 2010-cu ildə Ru siyadan 2 divizion S-300 PMU-2 “Favo rit” (SA-10 Grumble) kompleksi əldə edib. Rusiya ilə imzalanmış müqavilənin dəyərinin 300 milyon ABŞ dollarından çox olduğu bildirilir və müqavilə üzrə daha bir divizion S-300 alınması gözlə
mart - aprel 2014 43
ANALİZ
S-200 Vega – Azərbaycan nilir. S-300 kompleksləri 2011 və 2013cü illərdə Bakıda keçirilmiş paradda icti maiyyətə nümayiş etdirilib. Ötən dövrdə Azərbaycan Ukraynadan bir neçə ədəd “Kolçuqa-M” tipli ra diotexniki kəşfiyyat stansiyası, 10 ədəd 9P58M “Strela-3” daşınan ZRK komplek si, habelə 80K6M mobil radar sistemi, Belarusdan “Buk-MB” (SA-11 Gadfly) ze nit-raket kompleksləri (ZRK), 2011-ci ildə İsraildən “Barak-8” zenit-raket komplek si, EL/M-2080 “Green Pine” radar sistemi, 2012-ci ildə Rusiyadan 200 ədəd “İqla-S” buraxıcı qurğusu alıb. Yerli “Azairtechservise” şirkətinin Bela rusun “Tetraeder” şirkətinin iştirakı ilə Azərbaycan HHM Qoşunlarının arsena lındakı S-125 “Peçora” (SA-3 Goa) ZRKlərində apardığı modernləşmə nəticəsin də S-125M kompleksləri S-125-2TM sə viyyəsinə çatdırılıb. Komplekslərin idarə etmə sistemləri elektronlaşdırılıb, onların istismar müddəti daha 15 il artırılıb. Mo dernləşdirmə nəticəsində bu raketlərin atəş məsafəsi 2 dəfə artırılaraq 35, hün dürlüyü isə 7 km artırılaraq 25 km-ə çat dırılıb. Eyni zamanda hədəfi məhv etmə qabiliyyətinin dəqiqliyi artırılıb. Adıçəki lən şirkətlər tərəfindən modernləşdiril
44 AZERI DEFENCE
dikdən sonra 9K33-1T “Osa-1T” (SA-8 Gecko) səviyyəsinə çatdırılan digər ZRKnin maneələrə qarşı müdafiəsi yüksəldi lib və döyüş idarə etməsi avtomatlaşdırı lıb. Modernləşdirilmiş “Osa-1T” komp leksində 7 km hündürlükdə 12 km-ə qədər uzaqlıqda, 700 m/san qədər sü rətlə hərəkət edən hədəfləri vurmağa imkan verən yeni təhriketmə sistemi tət biq olunub. Komplekslərin tərkibinə əla və olaraq elektro-optik sistem, istiliyə həssas pelenqator, televiziya kanalı, ha belə radiolokasiya sistemləri işləmədikdə hədəflərin uzaqlığını müəyyən etmək üçün lazer məsafə ölçən daxil edilib. Hə dəfin müşayiəti üçün əlavə edilmiş elekt ro-optik sistem rəqib tərəfindən antira dar raketlər və ya radioelektron mübari zə vasitələri tətbiq edildikdə belə dəqiq atış aparmağa imkan verir. Cihazlarının 80%-ə qədərinin yenilənməsi hesabına bu kompleksin etibarlılığı yüksəldilib. Testlər zamanı “Osa-1T” kiçik ölçü lü hədəfləri, habelə stels texnologi yalar üzrə yaradılmış hədəfləri məhv etmək imkanlarını sübuta yetirib. Ümumilikdə, hazırda Azərbay canın hava hücumundan müda
fiəsi S-200 “Veqa” (29-40 km hündür lükdə, 250 km uzaqlıqda), S-300 PMU-2 “Favorit” (27 km hündurlukdə, 200 km uzaqlıqda), “Buk-MB”, S-125, 9A33-1T “Osa”, 2K11 “Kruq” (SA-4 Ganef), 9K35 “Strela-10” (SA-13 Gopher) sistemləri hesabına təmin olunur. Müqayisə üçün bildirək ki, Azərbaycan bu göstəriciləri nə görə, NATO-nun ən böyük ikinci or dusuna malik Türkiyənin mövcud HHM sistemini geridə qoyur. Azərbaycanın mövcud HHM sistem ləri ölkənin təkcə işğal altında olan əra zisini deyil, eyni zamanda şimal-qərb və Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazi sindən Ermənistanın bütün ərazisi üzə rində hava məkanını tam nəzarətdə saxlayır. Son illərdə əldə olunmuş ra diolokasiya vasitələri, xüsusi ilə ABŞ tə rəfindən verilmiş TRML-4D radarları he sabına Xəzər dənizi üzərindəki hava məkanına nəzarət olunur. Azərbaycan postsovet məkanın da az sayda ölkənin malik olduğu ən güclü hava hücu mundan müdafiə sistemlərinə malik dir.
S-300 PMU-2 Favorit - Azərbaycan
ANALİZ ERMƏNISTAN 1992-ci ildə yaradılmış Ermənistanın HHM Qoşunları Sovet ittifaqından qalan sistemlər ilə silahlanıb. Bundan əlavə Er mənistan ərazisində Rusiya Federasiyası nın 102-ci hərbi bazasına aid HHM sis temləri və 426 aviasiya qrupu (“Erebuni” aerodromu), mövcuddur. Hazırda Ermənistan HHM Qoşunları iki zenit raket briqadası, bir zenit alayı, bir zenit raket artilleriya alayı, bir ra diotexniki alay, bir əlahiddə radiotexniki tabordan və bir əlahiddə “S” REM tabo rundan təşkil olunub. Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin HHM qruplaşması aşağıdakı kimi bazalaşdırı lıb: - 96 saylı zenit-raket briqadası – ko manda mərkəzi Çobanqara y.m; - 531 saylı zenit-raket alayı – koman da mərkəzi Martuni y.m; -99 saylı zenit-raket alayı – komanda mərkəzi zra-KM- Qafan y.m; -84 saylı radiotexniki alay – komanda məntəqəsi Çobanqara y.m; - 26 saylı əlahiddə “S” təyinatlı ra dioelektron mübarizə taboru –komanda məntəqəsi Aştarak y.m Bu qruplaşmanın idarə edilməsi HHM Qoşunlarının mərkəzi komanda məntə qəsindən (KM) (Çobanqara y.m) həyata keçirilir. Bu MKM - si eyni zamanda ümu mi MDB HHM sisteminə bağlı 228 BKMnə daxildir. Ermənistan HHM Qoşunları və HHQ Rusiyanın hərbi aviasiya bazası ilə birlik də fəaliyyət göstərir, onların təmir və texniki xidmət imkanlarından istifadə edir, mütəxəssis dəstəyi və birgə təlim keçmə imkanlarına malikdirlər. MDB dövlətlərinin vahid HHM sistemində ol ması Ermənistan tərəfinə öz ərazisinin hava hücumundan müdafiəsinin təmin edilməsində üstünlüklər verir. Rusiyanın
Ermənistandakı HHM qüvvələri ilə birgə fəaliyyət göstərərək avtomatlaşdırılmış idarə etmə sistemindən istifadə, hava şə raiti haqqında informasiya mübadiləsi, hədəflərə qarşı birgə fəaliyyətlə birlikdə HHM silahlarından təlim döyüş atışları keçirmək kimi imkanlar əldə edilir. Qeyd edək ki, Ermənistanın HHM sis temi hazırda S-300, 2K11 “Kruq”, S-125 “Neva”, 2К12 “Kub” (SA-6 Gainful), S-75, 9K33M3 “Osa-AKM”, 9K35 “Strela-10” kompleksləri hesabına təmin olunur. Er mənistan HHM-in arsenalında 3 divi zion S-300PT-1 və S-300P (S-300P ver siyası şassisiz, yarımqoşquda - hər divi zionda 12 işəsalma qurğusu olur), 2 di vizion S-300PS (MAZ-7410 şassisi üzə rində) mövcuddur. Rusiya Ermənistan dakı 102-ci hərbi bazasının silahlanma sına 2013-cü ildə iki batareya S-300V “Antey” və bir divizion “Buk-M1” daxil edilib. Bundan başqa, Ermənistan Ordusu nun silahlanmasında ZSU-23-4 “Şilka”, ZU-23-2 və AZP S-60 zenit artilleriyası,
“İqla” və “Strela-2” daşınan zenit-raket kompleksləri yer alır. Ermənistanın İrəvanda yerləşən 23-cü və Gümrüdə yerləşən 25-ci əlahiddə “N” təyinatlı radioelektron mübarizə taborla rının silahlanmasında isə “Mandat” kompleksi, R-330 “Ukol”, R-330K R-378B, R-934 “Udar”, R-325U ,SPR-2, Aştarakda yerləşən 26-cı əlahiddə “S” təyinatlı ra dioelektron mübarizə taborunun silah lanmasında isə SPN-30, SPB-7, SPO-8, POST-3M və digər radioelektron müba rizə vasitələri mövcuddur. Ermənistanda 2013-cü ildə keçirilən aviasiya şousu za manı 2012-2013-cü illərdə Rusiyadan adı açıqlanmayan bir neçə yeni REM sis teminin alındığı qeyd olunub. Rəsmi İrəvan 2013-cü ilin əvvəllərində HHM sistemində əsaslı modernləşmə proqramına başlandığını elan edib. İlkin məlumatlara görə, proqramın hazırda davam edən mərhələsində rusiyalı mütə xəssislərin köməyi ilə S-300PS və S-300PT sistemlərinin modernləşdirilməsi işləri həyata keçirilir. Ermənilər 2015-ci ilədək S-125 “Neva” sistemlərinin və radioloka siya sistemlərinin müasirləşdirilməsini başa çatdırmaq niyyətindədirlər. Ermə nistanın müəssisələrindən birində Rusiya və Belarus mütəxəssislərinin iştirakı ilə 2010-cu ildə “Osa-AKM” ZRK-nin qis mən müasirləşdirilməsi həyata keçirilib. Hazırda işğal olunmuş Azərbaycan ərazi lərinə yerləşdirilmiş bu sistemdə rəqəmli idarəetmə komponentləri qurulub. Mət buatda yer alan məlumatlara görə, mo dernləşmə nəticəsində bu sistemlərin maneələrə davamlılığı və etibarlılığı yük səldilib. Sistemə radioelektron mübarizə vasitələrinin tətbiqi şəraitində belə işlə məsi üçün optik-televiziya kompleksi əlavə olunub.
mart - aprel 2014 45
ANALİZ GÜRCÜSTAN Gürcüstanın ərazisində SSRİ Hava Hü cumundan Müdafiə Qoşunlarının 19-cu Tiflis Ordusu yerləşib. SSRİ dağılan sonra, HHM birlikləri Gürcüstanın yuridiksiyası altına keçməyərək Rusiya tərəfindən öl kədən çıxarılıb. Sovet Ordusundan Gür cüstana az sayda zenit topu, bir neçə raket batareyası və radiolokasiya sistemi miras qalıb. Mixeil Saakaşvili hakimiyyətə gəldik dən sonra, 2005-2009-cu illərdə Gürcüs tan HHM sistemi əhəmiyyətli şəkildə gücləndirilib. Yeni HHM vasitələrinin si lahlanmaya qəbulu ilə yanaşı Gürcüsta nın ASOC (Air Sovereignty Operations Centers) vahid radar sistemi Türkiyə vasi təsilə NATO-un müvafiq sisteminə (Air Situation Data Exchange) qoşulub. Gürcüstan HHM sisteminin yenidən qurulmasında əsasən Ukrayna, ABŞ və İsrail əsas rolu oynayıb. Rəsmi məlumat lara görə, 2007-ci ildə Gürcüstan Ukray nadan 3 batareya 9K37M1 “Buk-M1” ZRK, 2008-ci ildə isə daha bir batareya “Buk-M1”, 8 ədəd 9K33M2 “Osa-AK” kompleksi və 48 ədəd 9K33M3 “OsaAKM” ZRK, 4 ədəd “Kolçuqa-M”, 1 ədəd “Mandat”, 2 ədəd 36D6-M radiolokasiya stansiyası alıb. Qeyd edək ki, S-300P (SA-10) ZRK tərkibində tətbiq edilmiş 36D6-M radarının aşkar etmə uzaqlığı 360 kilometrə qədərdir. Bunlardan əlavə olaraq, 2007-ci ildə Ukraynanın “Aero texnika” şirkəti Gürcüstan HHM Qoşun larının köhnəlmiş P-18 RLS-lərinin P-18U səviyyəsinə qədər müasirləşdirməsini həyata keçirib. Bu sistemlərlə yanaşı Uk rayna Gürcüstana 50 ədəd 9K310 “İq la-1” (SA-16), 40 ədəd “Strela-10” komp leksinin və 400 ədəd 9M313 zenit raketi nin çatdırılmasını həyata keçirib. Gürcüs tan Ukraynadan başqa, Bolqarıstandan 12 ədəd “İqla-1”, ZU-23-2M və 500 ədəd 9M313 idarə olunan zenit raketi, Polşa dan 100 ədəd “Qrom” daşınan zenit ra ket kompleksi, İsraildən isə 2007-2008-ci illərdə 1 batareya “Spyder-SR” ZRK satın alıb. Ümumilikdə 2 min nəfər hərbçinin xidmət etdiyi Gürcüstan HHM Qoşunla rının silahlanmasında “Strela-10”, 9K37 “Buk-M1”, 9K33M2 “Osa-AK”, 9K33M3 “Osa-AKM”, 2K11 “Kruq”, “Spayder-SR” ZRK, 9K32M “Strela-2M”, 9K310 “İqla-1”, “Qrom-E2” portativ zenit raket komp leksləri, 57 mm çaplı AZP S-60, 23 mm çaplı ZSU-23-4 “Şilka”, ZU-23-2 zenit ar tilleriya sistemləri, 36D6-M, 1L117, P-18U, ST-68U və “Kolçuqa-M” radiolo kasiya sistemləri yer alır. 2008-ci ilin avqust müharibəsi zamanı
46 AZERI DEFENCE
Rusiya Gürcüstanın HHM sistemini de mək olar ki, tamamilə sıradan çıxarıb. Rusiya Ordusu tərəfindən gürcülərdən 5 ədəd “Osa-AKM” ZRK, bir batareya “BukM1”, bir neçə ZU-23-2 və ZSU- 23-4 “Şıl ka” zenit artilleriyası qənimət olaraq ələ keçirilib. Doğrudur, bu zaman Rusiya aviasiyası da ciddi itki verib - bir neçə təyyarəsi vurulub. Müharibədən sonra rəsmi Tiflis HHM sistemini bərpa etmək üçün bəzi addımlar atsa da rəsmi açıqla malara görə, buna hələ ki tam nail ola bilməyib.
NƏZARƏTSİZ BÖLGƏLƏR – TƏHDİD MƏNBƏLƏRİ Cənubi Qafqaz regionundakı mövcud separatçı rejimlərin əllərində müəyyən HHM sistemləri cəmləşib. Dağlıq Qara bağ, Abxaziya və Cənubi Osetiyadakı separatçı rejimlərə bu və digər formalar da bəzi dövlətlər tərəfindən hədiyyə olu nan HHM sistemləri bölgədə hərbi gər ginliyi artırmaqla yanaşı mülki aviasiya üçün də ciddi təhdid olaraq qalır. Regionda ən ciddi təhdidlərdən bir Azərbaycanın nəzarətindən kənarda qal mış –Ermənistan tərəfindən işğal olun muş Dağlıq Qarabağdır. Buradakı sepa ratçı rejimin əlində hazırda müxtəlif növ HHM vasitələrinin mövcud olmasına dair məlumatlar mövcuddur. Dağlıq Qarabağdakı separatçı silahlı birləşmə 1992-1994-cü illərdə əllərində mövcud olmuş HHM vasitələri ilə Azər
baycana məxsus mülki təyinatlı aviasiya texnikalarını, həmçinin İrana məxsus təy yarəni vurub. Hərbi forumlarda yer alan fotolardan bəlli olduğu qədər hazırda işğal altındakı Azərbaycan ərazilərində separatçı reji min silahlanmasında Strela-10, 2K11 Kruq, 9K33M2 “Osa-AK” ZRK-ləri, İqla tipli daşınan zenit-raket kompleksləri, AZP S-60, ZSU- 23-4 “Şılka” və ZU-23-2 zenit artilleriyası həmçinin Ermənistan HHM Qoşunlarının bir batareya S-300 (böyük ehtimalla S-300PS) ZRK, habelə iki batareya S-15 ZRK-ləri yer alır. 2012-ci ildə Xankəndində keçirilmiş “hərbi para da” ermənilər tərəfindən 6 maşın 9K33M2 “Osa-AK”, 6 maşın S-125 “Neva” və 3 maşın 2K11 “Kruq” ZRK nümayiş etdiri lib. Abxaziya ərazisində Rusiyanın möv cud HHM sistemi ilə yanaşı separatçı re jimin də əlində xeyli sayda ZRK yer alır. bunların bir qismi 2008-ci ilin avqust ayında Gürcüstanla müharibədə qəni mət olaraq ələ keçirilmiş HHM sistemlə ridir. Məlumatlara görə, hazırda Abxazi yanın silahlanmasında 1 batareyadan az “Buk-M1”, açıqlanmayan sayda “Strela10” ZRK, 12-15 ədəd ZU-23-2, 5 ədəd ZSU-23-4 “Şilka”, açıqlanmayan sayda 57 mm çaplı S-60 zenit artilleriyası, 250-dək “İqla” və “Strela” tipli daşınan zenit-raket kompleksləri mövcuddur. Rəsmi Tiflisin nəzarətindən kənarda qalmış Cənubi Osetiya bölgəsində isə separatçı rejimin əlində 3 ədəd 9K33 “Osa”, 6 ədəd “Strela-10” ZRK, 3 ədəd 2K22 “Tunquska” zenit raket-top kompleksi, 6 ədəd ZU-23-2 zenit artilleriyası, təx minən 20-ə yaxın “İqla” daşı nan zenit-raket kompleksi cəmləşib. Bu ilin əvvəllərində Cənubi Osetiya (yanvar ayında) və Abxaziyanın (fevralda) Rusiya ilə imzaladıqları hava hücu mundan müdafiə sahəsində əməkdaşlığa dair protokola əsasən hər iki ərazinin hava hücumundan müdafiəsi Rusi yaya həvalə olunub. AD