Azeri Defence jurnalının 3 (47) 2020 sayı

Redaktordan

3

4

MÜSAHİBƏ > General-mayor Baba SALAYEV: FHN Akademiyasında beynəlxalq təlim-tədris mərkəzinin yaradılması istiqamətində işlər görülür XƏBƏR

4

> Prezident cəbhə bölgəsində hərbi hissəyə səfər edib 14 > Silahlı Qüvvələr Günü münasibəti ilə təltiflər

14

> “ASELSAN Bakü” şirkətindən AzTU tələbələrinə dəstək

14

> Azərbaycan hava hücumundan müdafiə qabiliyyətini gücləndirir

15

ÖZƏL > DN TECHNOLOGIES yenilikçi layihələri ilə müdafiə sənayesində sözünü deməyə hazırlaşır TEXNOLOGİYA

18

15

> CAMOSHIELD– kamuflyajla əsgərlərin termal izi azalır 25 XƏBƏR > HDQ-nin gözətçi gəmisi modernləşdirilib

27

> “Buk-MB3K” ZRK üçün yeni nəqliyyat vasitəsi

27

TEXNOLOGİYA > Azərbaycandan ŞİMŞƏK istəyi

28

> FNSS PARS zirehli transportyorları dünya ordularının seçimi olur 29 XƏBƏR

29

> ROKETSAN-ın tank əleyhinə raketləri silahlanmada yerini alır 32 ANALİZ > ABŞ Ordusunun yeni nəsil manqa atıcı silahları proqramı 33 > Yerüstü Müşahidə Radarları regionda formalaşan tələb və təkliflər SƏNAYE

37

> Zireh arxasından 360° görüntü

42

SİLAHLANMA > Xüsusi təyinatlılar üçün silahlar

47

18

37

TANITIM > Müdafiə layihələrində İMBAT havalandırma sistemləri 53 SİLAHLANMA > Gəmi döyüş modulları

54

AVİASİYA > Turbovintli hücum təyyarələrinin gələcəyinə baxış

60

60

AZERI DEFENCE Hərbi­texnoloji jurnal İyun №03(47) 2020 Təsisçi və baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV Tel: (+994 55) 667-50-72 E­mail: azeridefence@gmail.com editor@azeridefence.com Web: www.azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, Əhməd Rəcəbli 1, 25A, AY Plaza 503

Türkiyə təmsilçiliyi Mehmet Demirkol Çankaya, 06540 Ankara – TÜRKİYƏ Tel: (+90 552) 437 32 67 azeridefence-tr@etkilesimltd.com

Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. № 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərə indən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb.

“AD Jurnalı” MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1702181521 Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır.

Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.

«ASPOİQRAF LTD» MMC mətbəəsində çap olunmuşdur. Çapa imzalanmışdır 09.07.2020 Format 60x901/8. Sifariş 112.

Qapaq fotosu: “Retinar PTR” yerüstü müşahidə radarı.

Foto: Meteksan Savunma

Qiyməti: 6 manat

Редактордан Dəyərli oxucu!

Son bir neçə ildə dünya bazarında neftin qiymətinin fantastik həddə ucuzlaşması və ilin əvvəlindən COVID-19 pandemiyasının yaratdığı problemlər ordunun fövqəladə vəziyyətlərdə təminatı üçün yerli müdafiə sənayesinin vacibliyini bir daha ortaya qoydu.

Bu gün Azərbaycan müdafiə sənayesində dövlət müəssisələri dominant rola sahib olmalarına baxmayaraq, 15 ilə yaxın zaman kəsiyində faktiki olaraq respublikanın güc strukturlarının təchizatda xaricdən asılılığı aradan qaldıra bilməyiblər. Bu məsələlərdə təbii ki, keyfiyyət, qiymət və alıcılarla münasibət kimi faktorların da rolu az deyil. İnkişaf etmiş ölkələrin, eləcə də region dövlətlərinin təcrübəsi müdafiə sənayesində tək dövlət müəssisələrinə təmərküzləşmənin effektiv olmadığını göstərir. Özəl sektor və koorporasiyaların iqtisadiyyatın bu sektoruna cəlbi qısa zamanda bəlli hədəflərə nail olmağa imkan verir.

Azərbaycan təcrübəsində “Şərq” İstehsalat Birliyinin İsrailin “Aeronautics” şirkəti, Gəncə Avtomobil Zavodunun Belarusun Minsk Avtomobil Zavodu və Rusiyanın KAMAZ şirkəti, Azərbaycan Aviasiya Təmiri Zavodunun CAR və Ukrayna şirkətləri ilə birgə yaratdığı güclər özlərini müəyyən mənada göstərməyi bacarıblar. Lakin təqdim edilən məhsulların hazır komponentlərə əsaslanan yerli yığımla məhdudlaşması bu güclərin gələcəyi barədə ümidli danışmağa imkan vermir.

Prezident İlham Əliyevin 2016-cı ilin dekabr təsdiq etdiyi “Azərbaycan Respublikasında ağır sənaye və maşınqayırmanın inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə 2017–2018-ci illərdə müdafiə sənayesi sahəsində birgə istehsal güclərinin yaradılması, idxal olunan müdafiə sənayesi məhsullarının istehsalçıları ilə ölkədə o məhsulların tam istehsalının qurulması, birgə müəssisələrin yaradılması kimi məsələlər əksini tapıb.

Yerli mühəndis potensialının iştirakı və bəlli sistemlərdən başlamaqla, dövlət müəssisələri və özəl şirkətlərin, öz aralarında, eləcə də xarici şirkətləri cəlb etməklə sektorda birgə güc yaratmaları mühüm texnologiyaların tədricən milliləşdirilməsi, tələb olunan məhsulların yığımdan tədricən artan pay üzrə istehsalının mənimsənilməsi günün qaçılmaz tələbidir. Bu yanaşma bazarda formalaşan təkliflərə çevik reaksiyanın verilməsi, bazarda aktiv fəaliyyət, xaricdən idxal embarqolarının aradan qaldırılması, uzunmüddətli və davamlı iqtisadi əlaqələr zəncirinin yaradılması, siyasi kontekstdə lobbiçilik fəaliyyətlərinə qədər çoxsaylı fəaliyyətlər üçün zəmin ola bilər.

General­mayor Baba SALAYEV: FHN Akademiyasında beynəlxalq təlim­tədris mərkəzinin yaradılması istiqamətində işlər görülür Rəşad Süleymanov Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyasının bu gün Azərbaycanda fəaliyyət göstərən xüsusi təyinatlı təhsil müəssisələri arasında xüsusi yeri var. Əsas fəaliyyət istiqaməti Fövqəladə Hallar Nazirliyinin (FHN) strukturları üçün yüksək ixtisaslımütəxəssislər hazırlamaq olan akademiya, eyni zamanda digər dövlət və hökumət orqanlarının əməkdaşlarına təlimlərin keçirilməsində yaxından iştirak edir.

FHN Akademiyasının rəisi general-mayor Baba SALAYEV-lə müsahibəmizdə bu xüsusitəyinatlı ali təhsil müəssisəsinin fəaliyyəti barədə məlumat almağa çalışdıq.

4 www.azeridefence.com

Yuxarıda: Prezident İlham Əliyev Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyasının binasının açılışını edir. Aşağıda: Fövqəladə Hallar Naziri general­polkovnik Kəmaləddin Heydərov Prezident İlham Əliyevə akademiyada qurulmuş avtonəqliyyat vasitəsinin təlim simulyatoru barədə məlumat verir. Foto: Prezidentin saytı

Azeri Defence: Cənab general­ mayor, ilk sualımız FHN Akademiya­ sının yaradılması və ötən 12 il ərzin­ də xüsusi təyinatlı təhsil müəssisəsi kimi fəaliyyəti barədə olacaq. Aka­ demiyanın fəaliyyət istiqamətləri və bu gün xüsusi təyinatlı təhsil müəs­ sisələri arasındakı yeri barədə mə­ lumat verməyinizi istərdik.

General­mayor Baba SALAYEV: Əvvəla diqqətə çatdırmaq istərdim ki, Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyası Fövqəladə Hallar Nazirliyi üçün xüsusi ixtisaslı alitəhsilli kadrların hazırlanmasını, əməkdaşların əlavə təhsilini, fövqəladə hallar sahəsində fundamental, nəzəri-metodoloji, pedaqojimetodiki və tətbiqi elmi tədqiqatlar

aparan xüsusi təyinatlı ali təhsil müəssisəsidir.

Akademiyada iki ixtisas üzrə fəaliyyət göstərən dörd fakültə, altı kafedra, bakalavriat səviyyəsi üzrə əyani və qiyabi şöbələr, magistratura səviyyəsində təhsil təşkil olunub. Fövqəladə halların xəbərdar edilməsi, qarşısının alınması və nəticələrinin aradan qaldırılması sahəsində yüksəksəviyyəli, ixtisaslı kadrların hazırlanması üçün hərtərəfli şərait yaradılıb. Fənn kabinetləri, auditoriyalar və laboratoriyalar hər cür zəruri avadanlıqlarla təchiz edilib. Akademiyamızda xilasetmə, tibbi hazırlıq, dalğıc

və alpinist hazırlığı, siqnalizasiya və digər sahələr üzrə xüsusi tədris kabinetləri, elektronika və elektrotexnika, materialşünaslıq, kimya, informatika və s. fənn laboratoriyaları mövcuddur. Bütün bunlar tədrisin yüksək səviyyədə aparılmasına geniş imkanlar açır.

Akademiyamız Azərbaycanda fəaliyyət göstərən müxtəlif xüsusi təyinatlı ali təhsil müəssisələri arasında təhsilin məzmununun Bolonya prosesinin prinsiplərinə, tədris prosesinin isə Avropa Kredit Köçürmə Sisteminin tələblərinə uyğun təşkil edilən ilk təhsil ocağıdır. Ötən 12 il ərzində xüsusi təyinatlı təh-

5

General­mayor Baba Salayev sil müəssisəsi kimi bu təhsil ocağının yüksəkixtisaslı kadrlarla komplektləşdirilməsi, tədris prosesinin normativhüquqi aktlara və normativlərə uyğun qurulması, fövqəladə hallar sahəsində elmi tədqiqatların aparılması və digər mühüm vəzifələrin yerinə yetirilməsi istiqamətində bir çox işlər görülüb.

Akademiyada tədrisin təşkili barədə danışarkən, heç şübhəsiz, bizim xüsusilə ilk illərdə üzləşdiyimiz və təbii adlandıra biləcəyimiz çətinlikləri xatırlatmaya bilmərəm. İlk növbədə, onu qeyd etməliyəm ki, akademiya fəaliyyət göstərdiyi ilk illərdə üzləşdiyimiz əsas çətinlik müvafiq pedaqoji heyətin for-

malaşdırılması ilə bağlı idi. Belə ki, yanğınlarla mübarizə sahəsində dərin nəzəri biliklərə və pedaqoji bacarıqlara malik mütəxəssis bazasının qısa müddətdə formalaşdırılması mümkün olsa da, xilasetmə işi ilə bağlı pedaqoji heyətin təmin edilməsi bizim ilk illərdə əsas kadr problemimiz idi. Belə ki, Fövqəladə Hallar Nazirliyi yaradılana kimi fəlakətlərlə əlaqələndirilmiş və mərkəzləşdirilmiş mübarizə sisteminin mövcud olmaması və bununla da xilasetmə sahəsində peşəkar kadrların yetişdirilməsi işinə xüsusi diqqət yetirilməməsi səbəbindən bu istiqamətdə müvafiq biliyə malik kadrlarla təminat səviyyəsi bizi qane etmirdi. Məhz akademiya fəaliyyətə başlayandan ötən dövr ərzində yorulmaz və məqsədyönlü fəaliyyət nəticəsində artıq bu problemin aradan qaldırılmasına və xilasetmə sahəsində müvafiq nəzəri biliklərə və pedaqoji bacarıqlara malik kadr potensialının formalaşdırılmasına nail ola bilmişik. Bundan başqa, tədris prosesi üçün Azərbaycan dilində dərsliyin, o cümlədən fövqəladə hallarla bağlı lüğətin mövcud olmaması da bir başqa çətinliyimiz idi. Hazırda bu sahədə də ciddi nailiyyətlər əldə edərək Azərbaycan dilində dərslik bazasının genişləndirilməsi istiqamətində durmadan çalışırıq.

Təsadüfi deyildir ki, möhtərəm cənab

FHN Akademiyasının kompüterləşdirilmiş kitabxanası. Foto: FHN

6 www.azeridefence.com

Prezidentin imzaladığı müvafiq sərəncamlarla akademiyanın pedaqoji heyət üzvlərindən 4 nəfər “Hərbi xidmətlərə görə” medalı, 2 nəfər “Tərəqqi” medalı, 1 nəfər isə “Əməkdar müəllim” fəxri adına layiq görülüb.

Azeri Defence: Akademiyaya qə­ bul hansı meyarlar üzrə aparılır və ümumiyyətlə, bu gün FHN Akademi­ yasına maraq necədir?

General­mayor Baba SALAYEV: Akademiyamız ilk qəbulunu 2009/2010cu tədris ilində həyata keçirib. Hər tədris ili üçün əyani təhsilə boyu 170 smdən az olmayan, tam ortatəhsilli və ya tam orta məktəbin buraxılış sinfində oxuyan, 15 sentyabr tarixinədək 17 yaşı tamam olan, yaxud müddətli həqiqi hərbi xidmətini başa vuraraq ehtiyata buraxılmış və 15 sentyabr tarixinədək 23 yaşı tamam olmayan namizədlər akademiyaya sənəd verə bilərlər. Namizədlər, ilk növbədə, fiziki hazırlıq üzrə yoxlamadan və psixoloji testdən keçirilirlər. Bu mərhələləri müvəffəqiyyətlə keçən namizədlər Dövlət İmtahan Mər-

FHN Akademiyasının əyani vasitələri.

Foto: AD

kəzinin təşkil etydiyi I ixtisas qrupu üzrə imtahana buraxılırlar.

Qiyabi təhsil üzrə qəbula namizədlər Fövqəladə Hallar Nazirliyinin tam ortatəhsilli, hər tədris ilinin 15 sentyabr tarixinədək 35 yaşı tamam olmayan əməkdaşları sırasından seçilir və Fövqəladə Hallar Nazirliyi tərəfindən qəbul edilmiş qaydalara müvafiq olaraq

seçmə komissiyasında sınaqdan keçirlər. Sınaqdan müvəffəqiyyətlə keçən namizədlərin siyahısı test imtahanlarında iştirak etmək üçün Dövlət İmtahan Mərkəzinə göndərilir.

Onu deyə bilərəm ki, akademiyaya qəbula maraq ildən-ilə artmaqdadır. Belə ki, əvvəlki illərə nisbətən həm namizədlərin sayının, həm də akademiyaya

qəbul üçün orta keçid balının artması bunu sübut edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı cənab İlham Əliyevin ölkəmizdə təhsilə və gənclərə göstərdiyi xüsusi diqqət və qayğı qeyd etdiklərimi şərtləndirən əsas səbəblərdir.

Azeri Defence: FHN Akademiya­ sı yarandığı gündən Ukrayna, Rusi­ ya, Belarus və digər dövlətlərin müvafiq təhsil müəssisələri ilə əməkdaşlıq edir, kadrların mübadi­ ləsi həyata keçirilir. Beynəlxalq əla­ qələriniz barədə oxucularımıza mə­ lumat verməyinizi xahiş edirik.

General­mayor Baba SALAYEV: Xüsusilə qeyd etməliyəm ki, 27 dekabr 2013-cü il tarixində Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyasının əsas tədris korpusunun açılışında Prezident, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı cənab İlham Əliyevin şəxsən iştirakı və həmin mərasimdə dəyərli çıxışı bütövlükdə nazirlik, o cümlədən FHN Akademiyasına dövlət başçımızın ali diqqətinin bariz nümunəsi olmaqla, bizim hər birimizdə həm böyük fəxarət

8 www.azeridefence.com

hissi yaratdı, həm də daha əzmlə çalışmaq istəyimizi möhkəmləndirdi. Cənab Prezidentin həmin çıxış zamanı akademiyanın hədəfləri ilə bağlı proqram xarakterli fikirləri, xüsusilə akademiyanın bazasında gələcəkdə beynəlxalq tədris və təlim mərkəzinin yaradılması istiqamətində fəaliyyətin artırılması kimi tapşırıqların qoyulması bizim gələcək fəaliyyət dairəmizi müəyyən etmiş oldu. Ötən qısa dövr ərzində cənab Prezidentin çıxışından irəli gələn vəzifələrin icrası, xüsusilə akademiyanın bazasında beynəlxalq tədris və təlim mərkəzinin yaradılması istiqamətində xeyli işlər görülüb. Belə ki, akademiyada beynəlxalq əlaqələrin genişləndirilməsinə, fövqəladə halların idarə edilməsi üzrə yüksəksəviyyəli, ixtisaslı kadrların hazırlanması sahəsində zəngin təcrübəyə malik xarici ölkələrin uyğun təhsil müəssisələri ilə təcrübə mübadiləsinə, birgə elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına xüsusi diqqət ayrılır. Belarus Respublikasının Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Mülki Müdafiə və Texniki universitetləri, Rusiya Federasiyası Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Mülki Müdafiə və Dövlət Yanğından Mühafizə akademiya-

ları, Sankt-Peterburq Dövlət Yanğından Mühafizə Xidmətinin Universiteti, Gürcüstan Texniki Universiteti, Ukrayna Milli Mülki Müdafiə Universiteti, Qazaxıstan Respublikasının Kokşetau Texniki İnstitutu və digər ali təhsil müəssisələri ilə əlaqələr möhkəmləndirilib.

Münasibətlər əsasən kadr hazırlığını, elm və tədris sahəsində təcrübə mübadiləsini, birgə elmi konfransların, o cümlədən videokonfransların təşkili və keçirilməsini, elmi konfranslarda iştirakı və s. əhatə edir.

Həmçinin, əcnəbi tələbələrin akademiyada təhsili ilə bağlı bir sıra ölkələrin (Qətər, Əfqanıstan, Pakistan, Gürcüstan və s.) fövqəladə hallar orqanlarının nümayəndələri ilə ilkin danışıqlar aparılıb. Bu barədə təhsil proqramlarının layihələri hazırlanıb və hazırda müvafiq razılaşmaların əldə edilməsi istiqamətində işlər davam etdirilir.

Akademiya yarandığı ilk gündən tədris-metodiki təminat və maddi-texniki bazanın formalaşdırılması sahəsində xeyli işlər görülüb, professor-müəllim heyətinin beynəlxalq proqram və layihələrdə iştirakı, kadrların peşəkarlığının artırılması məqsədilə əməkdaşların xarici ölkələrin müvafiq təhsil müəssisələrində biliklərini daha da inkişaf etdirməsi, kursantların səfərlərinin təşkili, eyni zamanda qabaqcıl xarici ölkələrin mütəxəssislərinin iştirakı ilə akademiyada qısamüddətli kursların keçirilməsi istiqamətində zəruri tədbirlər həyata keçirilib.

Azeri Defence: Akademiyanın maddi­texniki bazasına toxunmaq is­ tərdik.

General­mayor Baba SALAYEV: Prezident, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı cənab İlham Əliyevin bilavasitə diqqət və qayğısı sayəsində bütövlükdə Fövqəladə Hallar Nazirliyinin, o cümlədən FHN-in Akademiyasının ötən dövr ərzində maddi-texniki bazası ən müasir texnika və avadanlıqlarla möhkəmləndirilib. Bunlardan bir neçəsini nümunə gətirmək olar: – tədrisə və elmi-tədqiqat fəaliyyətinə tətbiq olunan elektron tədris kompleksləri akademiyada tədris-təlim fəaliyyətinin keyfiyyətinin təmin olunması üçün nəzərdə tutulub və xüsusi

Yuxarıda: FHN Akademiyasının pxisoloji hazırlıq otağında müxtəlif temperatur, tüstü, işıqlandırma və səs simulyasiyaları yaratmaqla kursantlara mürəkkəb hadisələrdə davranış aşılanır və psixoloji hazırlığın yüksəldilməsi məqsədi ilə təlimlər keçirilir.

Ortada: Akademiyanın istifadəsində olan KAMAZ avtomobili və minik avtomobilinin simulyatorunda kursantlar avtotexnika vasitələrinin müxtəlif şəraitlərdə idarə edilməsini məşq edirlər. Aşağıda: Akademiyanın dalğıc və sualtı əməliyyatlar sin ində nümayiş etdirilən əyani tədris vasitələri. Foto: AD

proqram təminatı ilə təmin edilmiş peşə hazırlığı sinifləri, kompüter texnikası, monitorlar, xüsusi mühəndis qurğuları, digər alət və avadanlıqlar, əyani vəsaitlər və geyim dəstləri ilə təmin olunmuş trenajor komplekslərindən ibarətdir; – peşəkar kadr hazırlığını və tədris prosesini beynəlxalq tələblərə cavab verən səviyyədə təşkil etmək məqsədilə xüsusi proqramlarla təchiz olunmuş peşə hazırlığı kabinetləri yaradılıb. Burada neft emalı müəssisələrində, neft məhsullarının çənlər parkında və bu kimi sənaye obyektlərində baş verən yanğınların söndürülməsi zamanı taktiki məsələlərin həlli, qüvvə və vasitələrin hesabatı və seçilməsi, düzgün yerləşdirilməsi kimi vacib məsələlər üzrə tədris prosesi işgüzar oyunlar formasında kompüterlər vasitəsilə reallaşdırılır;

9

– qazdan-tüstüdən mühafizə trenajor kompleksində kompüter texnikasının xüsusi proqram təminatından istifadə olunmaqla, nəfəsalma üçün qeyrimünasib mühit, səs-küy və istilik effekti yaradılmış real yanğın və qəza şəraitində yanğınsöndürmə və qəza-xilasetmə işlərinin aparılması məqsədilə imitasiya olunmuş müxtəlif şəraitlərə uyğun risk elementləri və maksimal fiziki, həmçinin emosional yük nəzərə alınaraq təhsilalanların taktiki-psixoloji hazırlığı həyata keçirilir; – avtomobil hazırlığı trenajor kompleksi xüsusi proqram təminatı olan kompüter texnikası, müxtəlif markalı nəqliyyat vasitələri və onların monitorları, müxtəlif alət və avadanlıqlar, əyani vəsaitlərlə təmin olunub. Burada A, B və C kateqoriyalı avtomobil sürücüsü kursu üzrə təcrübi təlim məşğələləri keçirilir; – Elektron İmtahan Mərkəzində 100 nəfər təhsilalanın eyni anda sistemə daxil olaraq test üsulu ilə real vaxt rejimində imtahan verməsi üçün şərait yaradılıb; – Elektron kitabxanada akademiyada tədris olunan fənlərə dair geniş material bazası təmin edilib, kitabxananın abonement bölməsində ədəbiyyatların elektron qeydiyyat sistemi yaradılıb.

Sadalananlara əlavə olaraq peşə hazırlığı, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri və rabitə, yanğın texnikası, alpinist hazırlığı, dalğıc hazırlığı fənn

auditoriyalarını və s. nümunə göstərmək olar.

Azeri Defence:Tədris prosesinin müasir tələblərə uyğunlaşdırılması, müasir təlim­məşq qurğularının (trenajorların) alınması və tətbiqi is­ tiqamətində hansı işlər görürsünüz?

General­mayor Baba SALAYEV: Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 may 2009-cu il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “2009-2013cü illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı”na uyğun olaraq, əvvəlcədən də qeyd etdiyim kimi akademiyada təhsilin məzmununun Bolonya

FHN əməkdaşları “MED Eng” şirkətinin istehsalı olan “Digital Vanguard” robotları ilə təlimdə. Foto: FHN

10 www.azeridefence.com

prosesinin prinsiplərinə, tədrisin Avropa Kredit Transfer Sisteminin tələblərinə uyğun keçirilməsi təmin edilib. Tədris prosesinin müasir tələblərə uyğunlaşdırılması həmişə diqqət mərkəzində saxlanılır, akademiyanın ixtisaslı kadrlarla komplektləşdirilməsi, tədris prosesinin normativ-hüquqi aktlara və normativlərə uyğun qurulması, kursantların təlim-tədris prosesinin təşkili, eləcə də imtahanların qəbulu kompüter və müasir texnologiyaların tətbiqi ilə həyata keçirilir.

Akademiyanın müasir təlim-məşq qurğuları (trenajorlar) ilə təmin olunması hər zaman diqqət mərkəzində saxlanılır. Belə ki, bu il akademiyada Bey-

nəlxalq Mülki Müdafiə Təşkilatının dəstəyi ilə fövqəladə hallar zamanı zərərçəkmişlərə ilk yardımın göstərilməsi və qazdan-tüstüdən mühafizə hazırlığı üzrə xüsusi avadanlıqlarla təchiz olunmuş auditoriyalar yaradılıb, tədris siniflərinə interaktiv lövhələr quraşdırılıb, “Şturm”, “Zaval” və “Baykal” tipli çoxfunksiyalı təlim-məşq komplekslərinin, təlim-yanğın və xilasetmə-desant qüllələrinin, idmanın yanğına tətbiqi üzrə digər xüsusi qurğuların quraşdırılması, fizika fənn laboratoriyasının, kiçikhəcmli gəmi sürüculərinin hazırlığı üçün xüsusi (trenajor-red.) auditoriyaların yaradılması işlərinə başlanılıb.

Həmçinin, onu da qeyd etməliyəm ki, yeni top koronavirus təhlükəsi ilə bağlı ölkəmizdə mövcud xüsusi karantin rejimi ilə əlaqədar olaraq, kursantlarımızın təhsildən geri qalmamaları üçün dərslərin “online” formatda keçirilməsi təşkil olunub.

Tədris prosesi barədə danışarkən gənc kursantlarımızın ideoloji tərbiyəsi işinə toxunmaya bilmərəm. Peşəkar zabit həm də vətənpərvər insan deməkdir. Bu səbəbdən, kursantlarımızın milli ruhda, Vətənə, millətə və dövlətə sədaqət, zabit şərəfinin daim uca tutulması, tarixi keçmişimizə hər zaman hörmət və fəxarətlə yanaşılması kimi ideyalar ətrafında tərbiyə olunmasına xüsusi diqqət yetirilir. Bu çərçivədə, akademiyamızda yaradılmış Heydər Əliyev Mərkəzinin imkanlarından geniş şəkildə istifadə edilməklə, həm xalqımızın ümumKursantlar qəzaya düşərək deformasiyaya uğramış nəqliyyat vasitəsindən zərərçəkənlərin evakuasiyası təlimində. Foto: FHN

milli lideri Heydər Əliyevin zəngin həyat və fəaliyyəti, Vətən qarşısında misilsiz xidmətləri gənclərimizə təlqin olunur, həm də onların Heydər Əliyev ideologiyası əsasında milli vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunması işi təşkil olunur.

Bundan başqa, kursantların asudə vaxtlarının səmərəli təşkili, o cümlədən müxtəlif bilik yarışları və viktorinaların, dərnəklərin təşkili, onların daim idmanla məşğul olmaları və sağlamlıq səviyyələrinin qorunması xüsusi diqqətdə saxlanılır.

Azeri Defence: FHN Akademiya­ sının fəaliyyətinin bir istiqaməti də elmi­tədqiqat işlərinin aparılması­ dır. Elmi tədqiqatların praktiki layi­ hələrə çevrilməsi sahəsində həyata keçirilən işlər barədə fikirlərinizi bil­ mək maraqlı olardı.

General­mayor Baba SALAYEV: Son illər Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyasında elmi-texniki nailiyyətlərin ümumiləşdirilməsi və dərinləşdi-

FHN Akademiyasında kursantlara FHN­in istifadəsində olan müxtəlif təyinatlı və markalı nəqliyyat vasitələrinin idarə edilməsi ilə yanaşı, şassi və mühərrik daxil olmaqla, müxtəlif sistemlərin iş prinsipi və mexanizmləri də əyani şəkildə izah edilir. Foto: AD

rilməsi, elm-tədqiqat işlərinin aparılması və nəticələrinin istehsalatda tətbiq edilməsi, innovasiya və ixtiraçılıq fəaliyyəti, dissertasiyaların, monoqrafiyaların və dərsliklərin hazırlanması, elmi konfransların keçirilməsi, elmi məqalələrin çapı, təcrübə zamanı qazanılmış elmi bilik, təcrübə və vərdişlərin artırılmasına xüsusi diqqət göstərilir. Ötən təqvim ilində akademiyada 2015– 2019-cu illərdə yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmuş 6 istiqamət üzrə 7 dövlət büdcəli elmi-tədqiqat işinin, 4 istiqamət və Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyası tərəfindən təsdiq edilmiş 5 mövzu üzrə işin sonuncu mərhələləri başa çatdırılıb.

Bu sahədə də beynəlxalq əlaqələrin genişləndirilməsinə, xarici ölkələrin ali təhsil müəssisələri ilə birgə elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına xüsusi diqqət verilir.

Magistrlərin elmi-tədqiqat təcrübələri nazirliyin Dövlət Yanğından Mühafizə Xidmətində, Xüsusi Riskli Xilasetmə Xidmətində, Sənayedə İşlərin Təhlükəsiz Görülməsi və Dağ-mədən Nəzarəti Dövlət Agentliyində, AMEAnın elmi-tədqiqat institutlarında, neftayırma və digər müəssisələrdə təşkil olunur, nəticələri təhlil edilir və tədris prosesində, eləcə də peşə fəaliyyətində tətbiqi tövsiyə olunur.

Vaxt ayırıb suallarımızı cavab­ landırdığı üçün general­mayor Baba Salayevə təşəkkürümüzü bildiririk!

12 www.azeridefence.com

$.867Ä€. +Ä‚5%Ä€ 7Ä‚+/h.Ä‚6Ä€=/Ä€.

4$%Ä&#x20AC;/Ä&#x20AC;<<Ä&#x201A;7/Ä&#x201A;5Ä&#x20AC;0Ä&#x20AC;= ;h686Ä&#x20AC; 6$+Ä&#x201A; 7Ä&#x201A;+/h.Ä&#x201A;6Ä&#x20AC;=/Ä&#x20AC;<Ä&#x20AC; 6Ä&#x201A;5+Ä&#x201A;' 7Ä&#x201A;+/h.Ä&#x201A;6Ä&#x20AC;=/Ä&#x20AC;<Ä&#x20AC; ' $.867Ä&#x20AC;. 6Ä&#x20AC;78$6Ä&#x20AC;<$ 0Ä&#x201A;/80$7/ $1',50$6, +(/Ä&#x20AC;.237(5 38$ 7Ä&#x201A;<< <$5Ä&#x201A; 08/7Ä&#x20AC;.237(5 534 $9 720$7 7 38/(0<27 9Ä&#x201A; 3$57/ $<,þ/ $5,1 $þ.$5/$10$6,

Prezident cəbhə bölgəsində hərbi hissəyə səfər edib

Prezident İlham Əliyev iyunun 3də Ağdam rayonu ərazisində yerləşən N saylı hərbi hissəyə səfər edərək, Müdafiə Nazirliyinin rəhbərliyi ilə operativ müşavirə keçirib.

Hərbi hissədə yaradılan şəraitlə tanış olan dövlət başçısına məlumat

verilib ki, dörd hektar ərazidə aparılmış tikintisi yüksək keyfiyyətlə həyata keçirilib. Qərargah binasında ideoloji otaq, brifinq, akt zalları və digər xidməti iş otaqları yerləşir. Burada tam təchiz edilmiş 4 əsgər yataqxanası inşa edilib. Hərbi hissədə stomatoloq,

fizioterapiya, funksional diaqnostika, prosedur otaqlarının yerləşdiyi tibb məntəqəsi fəaliyyət göstərir.

Yeməkxana binasında hərbçilərin qidalanması üçün hər cür şərait yaradılıb. Fasiləsiz elektrik enerjisi ilə təmin olunan hərbi hissədə su təminatı üçün 180 metr dərinlikdə subartezian quyusu qazılıb. Ərazidə daimi təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədilə 24 saat xidmət göstərən qarovul evi, döyüş hazırlığı qabiliyyətini təkmilləşdirmək məqsədi ilə daxilində döyüş hazırlığı üçün təlim meydançaları olan qarovul şəhərciyi də istifadəyə tam hazırdır. Bundan əlavə, hərbi qulluqçuların ailələri üçün 48 xidməti mənzildən ibarət ikimərtəbəli 3 yaşayış binasının tikintisinə başlanıb. Hərbi hissənin ərazisi abadlaşdırılıb, yaşıllıq zolağı salınıb.

Silahlı Qüvvələr Günü münasibəti ilə təltiflər

“ASELSAN­Bakü” şirkətindən AzTU tələbələrinə dəstək

Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yaranmasının 102-ci ildönümü ərəfəsində Prezident İlham Əliyev Müdafiə Nazirliyinin bir qrup hərbi qulluqçusunun və Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün qorunmasında xüsusi xidmətləri olmuş şəxslərin təltif edilməsi haqqında sərəncamlar imzalayıb.

Dövlət başçısının imzaladığı sərəncamla Müdafiə nazirinin müavini general-leytenant Kərəm Mustafayevə “general-polkovnik”, nazirliyin hərbi qulluqçuları – polkovnik Nizami Məmmədov, Ramil Əsgərov və Azərbaycanın Təhlükəsizlik Şurası Katibinin Xidmətinin Hərbi təhlükəsizlik məsələləri şöbəsinin müdiri Elman Səmədova “general-mayor”, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin komandanı, 1-ci dərəcəli kapitan Sübhan Bəkirova isə “kontr-admiral” ali hərbi rütbələri verilib.

Dövlət başçısının imzaladığı digər sərəncamla, Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin, ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanılmasında xüsusi xidmətlərinə, öz xidməti vəzifələrini və hərbi hissə qarşısında qoyulmuş tapşırıqları yerinə yetirərkən fərqləndiklərinə görə istefada olan 3 nəfər hərbi qulluqçu – Rövşən Hüseynov, Elçin Çaybasarlı və Zahir Həsənov “Azərbaycan Bayrağı” ordeni, hazırda hərbi xidmətdə olan 5 nəfər general-mayor rütbəli zabit 3-cü dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni, 17 hərbi qulluqçu “Vətən uğrunda”, 9 hərbi qulluqçu “İgidliyə görə”, 25 hərbi qulluqçu isə “Hərbi xidmətlərə görə” medalı ilə təltif olunub.

Azərbaycan Texniki Universitetinin (AzTU) nümayəndələri “ASELSAN-Bakü” şirkətinin direktoru Özgür Kürümlə görüşüblər.

Universitetin mətbuat xidmətindən verilən məlumata görə, görüşdə ikitərəfli əməkdaşlığın inkişafı, AzTU-nun tələbələrinin “ASELSANBakü” şirkətinin elan tdiyi təqaüdlü təcrübə proqramındakı iştirakları müzakirə edilib.

“ASELSAN-Bakü” şirkətinin direktoru Özgür Kürüm bildirib ki, proseslərin avtomatlaşdırılması mühəndisliyi, sistem mühəndisliyi, elektronika, telekommunikasiya və radiotexnika mühəndisliyi ixtisasları üzrə təhsil alan III və IV kurslardan seçilən 7 tələbənin təqaüdlü təcrübə proqramında uğurlu iştirakı pandemiya dövrü ilə əlaqədar müvəqqəti dayandırılıb. Görüşdə tələbələrin “ASELSAN-Bakü” şirkətində ixtisaslı kadr kimi hazırlandıqları bildirilib və gələcəkdə təcrübə proqramına cəlb olunan tələbələrin sayının artırılmasına ehtiyac olduğu diqqətə çatdırılıb. Sonda şirkətinin direktoru görüşdə iştirak edən “Energetika, elektrotexnika və avtomatika” fakültəsinin tələbələrinə tədris prosesində praktiki bacarıqlarını inkişaf etdirə biləcək elektronika avadanlıqları hədiyyə edib.

14 www.azeridefence.com

Azərbaycan hava hücumundan müdafiə qabiliyyətini gücləndirir

Zaur Babaşov Prezident İlham Əliyev iyunun 25-də Müdafiə Nazirliyinin hərbi hissələrindən birinin açılışında iştirak edib.

Hərbi hissə ilə tanışlıq zamanı Müdafiə nazirinin birinci müavini – Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargah rəisi, general-polkovnik Nəcməddin Sadıkov və Müdafiə nazirinin müavini – Hərbi Hava Qüvvələrinin komandanı general-leytenant Ramiz Tahirov tərəfindən Prezident İlham Əliyevə görülən işlər və qoşunların silahlanmasındakı zenit-raket sistemləri barədə məlumat verilib.

Hərbi hissədə yaradılan şəraitlə tanışlıqdan sonra komanda heyəti ilə görüşən Prezident İlham Əliyev əvvəlcə hərbi qulluqçuları Silahlı Qüvvələr Günü münasibətilə təbrik edib, onlara xidmətlərində uğurlar arzulayıb.

Orduda xidməti yüksək səviyyədə aparmaq üçün bütün imkanların yaradıldığını vurğulayan Prezident İlham Əliyev “mənim göstərişimlə bütün hərbi hissələrimiz, şəhərciklərimiz, hərbi bazalarımız faktiki olaraq yenidən qurulur. Son məlumata görə, hərbi hissələrimizin 90 faizində tikinti-bərpa, yenidənqurma işləri demək olar ki, tamamlanmışdır”, – deyə qeyd edib.

Dövlət başçısı maksimum ilyarım–iki il ərzində qalan hərbi hissələrin də bu vəziyyətə gətiriləcəyini bildirib: “Çünki əsgər və zabitlərin xidmət şəraiti onların döyüş qabiliyyətini artırır və eyni zamanda, imkan verir ki, istənilən vəzifə icra edilsin. Bir də ki bu, bir daha Azərbaycan dövlətinin öz ordusuna göstərdiyi qayğının təzahürüdür. Ordu quruculuğu bizim üçün prioritet məsələdir. Bu, təbiidir, çünki biz müharibə şəraitində yaşayırıq və belə olan halda ordu ilə bağlı bütün məsələlər ən başlıca vəzifədir.

Onu da bildirməliyəm ki, şəxsi heyətin xidmət şəraitinin yaxşılaşdırılması ilə bərabər, zabitlərin məişət problemləri də həll olunur. Orduda 20 il qüsursuz xidmət edən zabitlərə mənim göstərişimlə dövlət tərəfindən mənzillər verilir və bu proqram icra edilir. Bu, əlbəttə ki, böyük vəsait tələb edir və biz bu vəsaiti ayırırıq. Bu günə qədər 1700 zabit bu proqramla əhatə olunub və onlara yaxşı mənzillər verilibdir. Mən bu yaxınlarda göstəriş verdim ki, bu ilin sonuna qədər əlavə 419 zabitə dövlət tərəfindən mənzillər verilsin. Beləliklə, bu günə qədər olan vəziyyətə görə, bu proqramla əhatə olunan zabitlərin maksimum sayı təmin edilib. Mənə verilən son məlumata görə, təqribən 200-dən bir qədər çox zabit hələ növbədədir.

Onların da mənzil problemləri həllini tapacaq. Hesab edirəm ki, bu da dünya praktikasında çox nadir hallarda müşahidə olunan mənzərədir. Burada da Azərbaycan ön sıralardadır, yeniliklər göstərir. Çünki Vətənə sədaqətlə və qüsursuz xidmət edən hərbçilər dövlət tərəfindən gərək yüksək təminatla əhatə olunsunlar. Hər bir insanın həyatında mənzil problemi çox önəmli məsələdir, biz onu da həll edirik. Ordumuza göstərilən

15

və eyni zamanda, görürük ki, bu gün dünyada, beynəlxalq müstəvidə güc amili ön plana çıxır. Beynəlxalq hüquq normaları kobudcasına pozulur, onlara əməl edilmir. Əfsuslar olsun ki, bu gün beynəlxalq münasibətlərdə “kim güclüdür, o da haqlıdır” prinsipi üstünlük təşkil edir. Biz bunu görürük, müşahidə edirik və buna uyğun öz addımlarımızı atmalıyıq. Çünki biz real vəziyyətlə hesablaşmalıyıq. Beynəlxalq hüququn normalarının pozulması hər bir ölkəni öz hərbi potensialının gücləndirilməsinə vadar etməlidir və biz buna artıq çoxdan başlamışıq. Məhz bunun nəticəsində bu gün Azərbaycan Ordusu çox yüksək peşəkarlığa malikdir”.

Ordu yeni silah və texnika ilə təchiz olunur qayğı bu məsələlərlə bitmir. Hərbçilərin əməkhaqları müntəzəm olaraq qaldırılır. Xüsusilə deyə bilərəm ki, fərqlənmiş hərbçilər mükafatlandırılır”.

Azərbaycan Ordusunun son illər qazandığı uğurlardan bəhs edən dövlət başçısı deyib ki, uğurlu inkişaf göz qabağındadır. Bunu həm Azərbaycan xalqı görür, həm də dünya ordularının reytinqlərini tərtib edən sanballı qurumlar bunu qeyd edir: “Bu gün Azərbaycan Ordusu dünyada 50 ən güclü ordu sırasındadır. Biz bunu yorulmaz fəaliyyət nəticəsində əldə etmişik. Çünki mənim prezident kimi fəaliyyətimdə ordu quruculuğu birinci yerdədir”.

Prezident deyib ki, Azərbaycan bu gün dünya miqyasında öz gücünə arxalanan və heç kimdən asılı olmayan ölkədir: “Ancaq biz müharibə şəraitində yaşayırıq

Son illərdə ordunun silah-sursat, texnika ilə təchizatına milyardlarla dollar vəsait xərcləndiyini deyən Prezident İlham Əliyev texniki təchizat baxımından Azərbaycan Ordusunun güclü ordular sırasında qərarlaşdığını vurğulayıb. Dövlət başçısı bu çərçivədə hava hücumundan müdafiə sistemlərinin də müasirləşdirildiyini bildirib: “Hərbi hissənin vəzifəsi məhz bundan ibarətdir. Biz bir neçə ölkədən hava hücumuna qarşı ən müasir qurğular əldə etmişik. Onların Azərbaycanda – bizim coğrafiyada bir-birinə inteqrasiya edilməsi də asan məsələ deyil. Çünki bizim hava hücumuna qarşı müdafiə sistemlərimiz, – bu, sirr deyil, bu məlumat artıq açıqlanıb, – həm Rusiya istehsalıdır, Belarus istehsalıdır, İsrail istehsalıdır, eyni zamanda, sovet vaxtından qalan qurğulardır və onlar da modernləşdirilib. Onları bir-birinə elə inteqrasiya etmək, elə yerləşdirmək lazımdır ki, bizim bütün strateji obyektlərimiz havadan qorunsun. Əlbəttə ki, böyük peşəkarlıq və vəsait tələb edir. Bizim vəsaitimiz olmasaydı, bunları haradan alacaqdıq?

Bir ölkə varmı ki, bizə pulsuz, müftə nəsə verib? Belə bir ölkə yoxdur, heç vaxt da olmayıb, o cümlədən hərbi sahədə.

Nəyi əldə etmişiksə, öz hesabımıza əldə etmişik. Əgər biz

Müda iə nazirinin müavini – Hərbi Hava Qüvvələri komandanı general­leytenant Ramiz Tahirov Prezident İlham Əliyevə “Buk­MB” zenit­raket kompleksləri barədə məlumat verir.

güclü iqtisadiyyat qurmasaydıq, əgər biz nəhəng neft-qaz layihələri icra etməsəydik, bu vəsaiti haradan alacaqdıq. Bütün bunlar bir-biri ilə bağlı olan məsələlərdir”.

Ali Baş Komandan bildirib ki, Azərbaycanın müasir hava hücumundan müdafiə sistemləri ölkəni, o cümlədən strateji obyektləri qorumağa imkan verir: “Bu gün keçirdiyim müşavirədə mənə məruzə edilən məsələlər, o cümlədən cəbhə bölgəsində yaranmış vəziyyət bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan strateji üstünlüyə malikdir. Ona görə ordumuzun müasir silah-sursat, texnika ilə təchizatı bundan sonra da davam etdiriləcək. Eyni zamanda, bizim döyüş təyyarələrimiz modernləşdirilib, yüzdən çox hərbi və hərbi-nəqliyyat vertolyotumuz var. Bu da bizim böyük potensialımızdır. Pilotsuz uçuş aparatları ən yüksək səviyyəli istehsalçıların istehsalıdır. Eyni zamanda, Azərbaycanda da bu istehsal təmin edilib.

Yerli istehsala gəldikdə, deyə bilərəm ki, mənim Sərəncamımla 15 il əvvəl yaradılmış Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin xətti ilə 1300-dən çox adda hərbi təyinatlı məhsul istehsal olunur. Bizdə heç vaxt hərbi sənaye yox idi. Əgər biz bunu yaratmasaydıq, bu gün böyük problemlərlə üzləşə bilərdik. Amma indi nəinki özümüzü bir çox hərbi təyinatlı məhsullarla təmin edirik, ixrac da edirik və ixrac coğrafiyamız artıb. Biz onlarla ölkəyə hərbi məhsul ixrac edirik. Heç 15 il bundan əvvəl bu haqda fikirləşmək də əbəs idi. Onu kimsə desəydi, bəlkə də inanmazdılar. Amma bu, reallıqdır. Reallığı biz yaradırıq, öz əllərimizlə, öz gücümüzlə, öz iradəmizlə. Ona görə bütün bu amillər – orduya, zabitə, əsgərə qayğı, məişət, xidmət şəraitinin yaxşılaşdırılması və ordumuzun silah-sursat, texnika ilə təchizatı, bir də əlbəttə ki, döyüş qabiliyyətinin artırılması, bax, bunlar bu əsas amillərdir. Əlbəttə ki, vətənpərvərlik”.

Prezident ideoloji işi gücləndirməyi tapşırdı İdeoloji tərbiyənin yüksək səviyyədə təşkil edilməsinin vacibliyinə toxunan dövlət başçısı bütün hərbi hissələrdə ideoloji vəziyyətə xüsusi əhəmiyyət verilməsini tapşırıb.

Prezident ordunun döyüş qabiliyyətinin artırılması istiqamətində görülən işlərdən danışaraq bildirib ki, bu istiqamətdə də lazımi addımlar atılır. Həm 2016-cı ilin, həm 2018ci illərin hərbi əməliyyatları bunu göstərdi: “Biz böyük ərazini işğalçılardan azad edə bilmişik. Füzuli, Cəbrayıl, Ağdərə rayonlarının bir hissəsini 2016-cı ildə düşməndən azad etmişik və o torpaqlarda Azərbaycan bayrağını ucaltmışıq. Ermənilərin işğal edilmiş torpaqlarda qazdıqları səngərlərə girmişik.

Biz indi orada otururuq və orada möhkəmlənmişik. Uğurlu Naxçıvan əməliyyatı nəticəsində 10 min hektardan çox ərazini işğalçılardan azad etmişik və strateji yüksəkliklərə çıxmışıq. Ermənistandan Dağlıq Qarabağa gedən yol bizim gözümüzün qabağından keçir. Ona görə döyüş qabiliyyətinin artırılması istiqamətində əlavə addımlar atılmalıdır ki, biz hər an ərazi bütövlüyümüzü bərpa etmək üçün hazır olaq. Bizim ərazi bütövlüyümüz bərpa edilməlidir və ediləcək, heç kimdə bu haqda şübhə olmasın”. AD

DN TECHNOLOGIES yenilikçi layihələri ilə müda iə sənayesində sözünü deməyə hazırlaşır Rəşad Süleymanov, Zaur Babaşov Fəaliyyətə 2013-cü ildə atış simulyatorları və təlim-tədris texnologiyalarının layihələndirilməsi, yaradılması və istehsalı ilə başlayan “DN Technologies” şirkəti qısa müddətdə öz sferasını yeni məhsullar hesabına genişləndirərək, Azərbaycanın müda iə sənayesi sektorunda bir sıra təşkilatlar üçün texnoloji həllər təqdim edən yenilikçi bir şirkətə çevrilə bilib. Son illərdə özünün mühəndislik və proqramlaşdırma qabiliyyətlərini önə çıxaran şirkət, gənc və peşəkar heyətinin iştirakı ilə bir çox layihələr hazırlayıb və bu istiqamətdə işlərini davam etdirir.

“DN Technologies”in tarixinə ekskursiya edən şirkətin həmtəsisçisi və baş direktoru Ceyhun Nabadovun sözlərinə görə, müdafiə sənayesi sektorunda işə 2013-cü ildə qrup halında başlayıblar. Daha sonra qrup şirkətləşməyə qərar verib və yaradılmış şirkət 2018ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Yüksək Texnologiyalar Parkında rezidentlik alıb. “İlk vaxtlar qrup olaraq müxtəlif təşkilat və zavodların sifarişlərini yerinə yetirirdik. Zavodlara həm avadanlıq, həm proqram təminatı, həm də qurğuların yaradılması və idarə edilməsi üçün müxtəlif texnoloji həllər təqdim etməyə başladıq. Bu həlləri həyata keçirərkən, yerli bazarın xarici şirkətlərdən asılılığını aradan qaldırmaq və seqmentin şirkətinə çevrilmək məqsədilə, “DN Technologies”i təsis etməyi qərara aldıq. Əsas fəaliyyət istiqaməti kimi 3D modelləmə və simulyasiya, hərbi təyinatlı təlim-tədris simulyatorlarının yaradılmasını götürdük”.

18 www.azeridefence.com

Şirkət rəbhərinin sözlərinə görə, “DN Technologies” bu günədək müxtəlif növ atıcı silahlardan təlim atışlarını həyata keçirməyə imkan verən “Gilavar” adlı atış simulyatorunun MAKA (Milli Aerokosmik Agentliyi) ilə birgə proqram təminatının yaradılmasında yaxından iştirak edib və altyüklənici olaraq simulyatorun bir sıra tərkib hissələrini tədarük edib. Sözügedən simulyator ordu, hərbi qurumlar, güc strukturları və orta məktəblərdə artıq bir neçə ildir istismar olunur. Şirkət yaxın gələcəkdə “Gilavar”ı təkmilləşdirməyi və motoatıcı tağımın bütün silahlarını simulyatora inteqrasiya etməyi düşünür.

Ceyhun Nabadovun sözlərinə görə, Azərbaycanın atış simulyatorları bazarında xaricdən idxal edilmiş müxtəlif məhsullar mövcuddur. 2000-ci illərin əvvəllərində bağlanmış müqavilələr çərçivəsində alınmış bu texnologiyalar köhnəlib və müasir tələblərə cavab vermirlər: “Buna görə də istifadədə müəyyən nasazlıqlar yaranır, bəziləri isə ar-

tıq istifadəyə yarasız vəziyyətdədir. Digər tərəfdən, xaricdən alınmış simulyatorlar istehsalçı ölkələrin daxili tələblərinə uyğun yaradılır. Proqram təminatı adətən istehsalçı ölkənin silahlı qüvvələrinin təlim-atış çalışmalarına uyğun olur. Bizim ordunun isə öz tələbləri var. Doğrudur, həmin simulyatorlar bu tələbləri qismən yerinə yetirə bilirlər. Lakin onlarda hansısa dəyişikliklərin edilməsi lazım gəldikdə istehsalçılar tərəfindən əlavə maliyyə vəsaiti tələb olunur. Hazırda ordumuzun istifadəsində olan bu simulyatorların təkmilləşdirilməsinə də ehtiyac vardır. Apardığımız təhlillərə əsasən, deyə bilərəm ki, xaricdən alınmış atış simulyatorlarının təkminləşdirilməsinə ehtiyac olan əsas məqamlar qrafik dizayn və komplekslərin işə sazlanması ilə bağlıdır.

Köhnə qrafik dizayna malik simulyatorlar sifarişçilərin bir çox yeni tələblərini yerinə yetirməyə kifayət etmir. Çünki bügünkü oyun mühərriklərinin köməyi ilə daha mükəmməl və realistik səhnə-

“DN Technologies” bu günədək müxtəlif növ atıcı silahlardan təlim atışlarını həyata keçirməyə imkan verən “Gilavar” simulyatorunun MAKA ilə birgə proq­ ram təminatının yaradılmasında yaxından iştirak edib və altyüklənici olaraq simulyatorun tərkib hissələrini tədarük edib. Foto: DN Technologies

lər yaratmaq mümkündür. Sazlama məsələsinə gəlincə xarici şirkətlərin tədarük etdiyi bir çox simulyatorlarda tətbiq edilən sazlama metodlarında mürəkkəblik var. Adətən proqram təminatı kameranın mövqeyi və bucağından çox həssas və asılı vəziyyətdə olur. Buna görədə operator zabitlər istehsalçı tərəfindən təhvil-təslimdən bir müddət sonra sazlamada ortaya çıxan nasazlığı aradan qaldırmaqda çətinliklər çəkirlər. Biz isə “Gilavar”ın proqram təminatını yaradarkən sazlama kimi mürəkkəb fünksiyanı yeni metodlarla işlədik və uğurla tətbiq etdik. Hesab edirəm ki, yaradılan proqram təminatı sazlama baxımından 2D seqmentində olan simulyatorlardan üstün və daha sürətlidir”.

Yerli döyüş modulu “DN Technologies” şirkətinin son illər üzərində işlədiyi layihələrdən biri də zirehli maşınlar və sabit platformalar üçün döyüş modulunun yaradılmasıdır. Hazırda layihə üzrə prototipin yaradılma işlərinin 80 faizinin icra olunduğunu deyən şirkət rəhbərinin sözlərinə görə, bu döyüş modulunun proqram təminatı tam şəkildə yerli hazırlanıb. Şirkət rəhbərinin sözlərinə görə, döyüş modulunun baza versiyasının üzərində 12.7 mm-lik NSVT tipli iriçaplı

pulemyot quraşdırılması nəzərdə tutulub. Sifarişdən asılı olaraq döyüş moduluna 12.7 mm-lik NSVT tipli iriçaplı pulemyotun əvəzinə 7.62 mm-lik PKT tipli pulemyot inteqrasiya edilə bilər.

Döyüş modulunun baza versiyasının optik hissəsində gündüz kamerası, termal kamera və lazer məsafəölçən yer alır.

Döyüş modulunun optik hissəsi modulyar tiplidir. Sifarişçinin istəyindən asılı olaraq dəyişdirilə bilir: “Döyüş modulumuzun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, proqram təminatında funksionallıq çox sadədir, idarəetmə paneli daşınan keys formasındadır, artırılmış simulasiya və analizlər onu göstərir ki, mexaniki həllərimiz, eləcə də konstruksiya hərəkətdə və atəş anında çox dayanıqlıdır. Ümumiyyətlə, bu döyüş modulunda bir sıra yeni mexaniki həllər tətbiq etmişik. Döyüş modulunun şaquli müstəvidə sürətli hərəkəti

zamanı lülədə mövcud olan boşluq aradan qaldırılıb. Üzərində quraşdırılacaq sovet silahının geritəpmə qüvvəsini bilirik. Geritəpmə qüvvəsini bilərək xüsusi yay-amortizator sistemi düzəltmişik.

Qüvvənin 85-90 faizi yuxarda udulur, gövdəyə ötürülmür. Tətbiq etdiyimiz bu həll imkan verir ki, silah çox rahat işləsin. Həm mexaniki, həm də proqram təminatlı həllərimizi döyüş modulunda tədbiq etmişik. Bunun nəticəsində silahın maksimum atış məsafəsində dəqiqliyi təmin edilir.

Bir məqamıda qeyd etmək istərdim ki, hədəfimiz döyüş modullarının istehsalçısı olmaq deyil. Əvvəlki strateji planımızda belə bir fikrimiz var idi ki, döyüş modullarının istehsalçısına çevrilək. Şirkətin strateji yol xəritəsini yenidən gözdən keçirəndən sonra bu qənaətə gəldik ki, gələcəkdə daha böyük layihələrin yaradılmasında iştirak etmək üçün

19

“DN Technologies” şirkəti tərə indən yaradılmış döyüş modulunun korpusu. Foto: AD

yaradılma və tədqiqat istiqamətimizi güclü saxlayaq. Hədəf kimi istehsalı deyil, döyüş modullarının proqram təminatının yaradılması və inkişaf etdirilməsini götürdük.

Döyüş modulunun yaradılması layihəsi çərçivəsində keçmiş sovet standartlarına uyğun istehsal edilmiş silahlarla bağlı tədqiqat işlərinin aparıldığını deyən C. Nabadovun sözlərinə görə, bunun üçün “DN Technologies”in mütəxəssisləri tərəfindən iriçaplı pulemyotların geritəpmə qüvvəsini, şok təsirlərini ölçmək üçün xüsusi ölçmə stendi yaradılıb. Həmin stenddə 12.7 mm çaplı NSVT və 7.62 mm çaplı PKT pulemyotlarının geritəpmə qüvvəsi və digər pa-

rametrləri ölçülüb, əldə olu nan nə ti cə lər döyüş modulunda nəzərə alınıb: “Döyüş modullarının yaradılmasın da pu lem yot la rın geritəpmə qüvvəsinin və şok təsirlərini bilmək çox vacib məqamdır. Silahın yatağı, yayamortizator sistemi və digər hissələr bu parametrlərə uyğun dizayn edilir. Tank pulemyotları üçün nəzərdə tutulan ölçmə stendimiz öz növbəsində ayrıca bir məhsuldur.

Bu gün deyə bilərəm ki, müvafiq sertifikasiya işlərini yerinə yetirdikdən sonra ixraca hazır məhsullarımızdan olacaqdır.

Xaricdən alınmış döyüş modul­ larına yerli proqram təminatı “DN Technologies”ın hazır ladığı döyüş modulunun atış idarəetmə proqramının Azərbaycan Ordusu və digər hərbi qurumların istifadəsində yer alan döyüş modulları ilə də inteqrasiya oluna biləcəyini deyən Ceyhun Nabadovun sözlərinə görə, respublikada buna böyük tələb var. Bu, ilk növbədə ordunun xaricdən aldığı döyüş modullarının proqram təminatının dəstəklənməsi üçün çəkdiyi xərclərin dəfələrlə azalmasına gətirib çıxara bilər: “Daxili bazarı araşdıranda görürük ki, istismar müddətini

Silahların təpmə qüvvəsini və şok təsirlərini ölçmək üçün “DN Technologies” şirkəti tərə indən hazırlanmış stenddə NSVT tipli pulemyotun ölçmə sınaqları.

Foto: DN Technologies

20 www.azeridefence.com

bitirən döyüş modullarının əksəriyyətinin proqram təminatının yenilənməsinə ehtiyac var. Bu tip məmulatlar hərbi standartlarda olduğuna görə, qurğuların istismar ömrü 10 ilə dayanır və qurğu hissəsində elə də problem olmur.

Lakin xarici istehsalçılar şirkət siyasəti olaraq istifadəçini daim özündən asılı vəziyyətdə saxlamağa çalışır. Qurğunun proqram təminatının lisenziyası bitdikdən sonra istifadəçinin əlindəki bahalı avadanlıq işləmir. Daxili bazarda istismar müddətini bitirən məmulatlarda bu tərz problemlərlərlə rastlaşırıq. Bizim digər bir təklifimiz ondan ibarətdir ki, hazırladığımız döyüş modulunun atış– idarəetmə proqramını, ordu və güc strukturlarımızın silahlanmasında olan, qeyd etdiyimiz səbəblərdən proqram təminatında nasazlıq yaranmış istənilən döyüş moduluna yaza və onları yeniləyə bilərik. Bu zaman döyüş modulları komplektinə daxil olan digər cihazları sıradan çıxmayıbsa, dəyişməyə ehtiyac qalmır. Onu da vurğulamaq istərdim ki, proqram təminatı yerli olduğu üçün istismarı da daha rahat olur. Xarici istehsalçılarla tanışlıq zamanı gəldiyimiz qənaət ondan ibarətdir ki, proqram təminatını çox çətinləşdirirlər. Əslində buna ehtiyac yoxdur. Çünki döyüş modulunu idarə edən zabit də ola bilər, adi bir əsgər də. Yəni vacib deyil ki, döyüş modulunu idarə etmək üçün operator yüksək texniki savada sahib olsun. Modulun əsas məqsədi nişan almaq, hədəfi tutmaq, izləmək və vurmaqdır. Bunun üçün çox rahat istifadəçi paneli və funksionallıq düzəltmək lazımdır.

Orta məktəblərə özəl təklif Hazırda orta məktəblərdə virtual təlim-tədris texnologiyalarının inkişafı bu sahədə daim yeniliklər axtarışında olmaq zərurəti yaradır. Mövcud bazarı araşdıran “DN Technologies” “Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı” fənnində tədris olunan atıcı silahların virtual sökülüb yığılması üçün silah simulyasiyası layihəsi üzərində düşünür: “Hesab edirəm ki, orta məktəblərdə “Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı” fənninin daha səmərəli və dolğun keçirilməsi üçün atış simulyatorları ilə yanaşı, bir çox maraqlı layihələr həyata keçirmək olar. Bildiyiniz kimi, simulyatorda silahın tutulması, hədəfin nişan alınması və atəş açılması vərdişləri aşılanır. Bunun arxasında həm də tədris vəsaitləri olmalıdır. Fikrimizcə, tədris vəsaitlərindəki bəzi mövzuları şagirdlərə animasiya formasında göstərmək daha məqsədəuyğun və yaddaqalıcı olacaqdır. Bizim düşündüyümüz “Silahların Simulyasiyası” layihəsində orta məktəblərdə tədris edilən atıcı silahların üçölçülü modeldə, kompüterdə sökülübyığılması və bu prosesin müəllimin iştirakı olmadan qiymətləndirilməsi əksini tapır. Məlum səbəblərdən bu gün məktəblərin böyük əksəriyyətində tə-

lim silahları yoxdur. Təlim silahlarının saxlanması üçün xüsusi otaqlar yaradılmalı, mühafizə təmin edilməli və s. tədbirlər lazımdır. Hesab edirəm ki, “Silahların Simulyasiyası” layihəmiz üçün qoyulan tələblərə, orta təhsil müəssisələrimizin müvafiq maddi-texniki bazası tam cavab verir”.

Ceyhun Nabadov “DN Technologies”in bir neçə qurumla atış simulyatorları ilə təchiz edilmiş Virtual Təlim Mərkəzi ideyası üzərində müzakirələr apardığını da deyib. Onun sözlərinə görə, bu təlim mərkəzi gələcəkdə ölkədə keçirilən hərbi-vətənpərvərlik idman oyunlarının bəzi elementlərində yer ala bilər: “Düşünürəm ki, Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidməti, Gənclər Fondu, Təhsil Nazirliyi və digər qurumlarla birlikdə bu layihəni reallaşdıra bilərik. Bu mərkəzə həmin bölgədə, rayonda atış simulyatorları olma yan mək təb lə ri də yönəlt mək mümkündür. “Şahin” hərbi-vətənpərvərlik idman oyunları ilə bərabər bu mərkəzdə virtual atış yarışmaları keçirə bilərik. Hesab edirəm ki, layihəni reallaşdıra bilsək, böyük maraq yaranacaq”.

RPQ­7V2 əl qumbaraatanının VR Nişangah Qurğusu və səhnə görüntüsü. Foto: DN Technologies

22 www.azeridefence.com

RPQ və partlamamış mərmi simulyatorları “DN Technologies”in perspektiv layihələrindən danışan Ceyhun Nabadov hazırda RPQ-7V2 tank əleyhinə əl qumbaraatanı və partlamamış mərmi simulyatorlarının üzərində tamamlanma işlərinin getdiyini deyib. Hər iki layihə ba-

rədə ayrılıqda danışan şirkət rəhbərinin sözlərinə görə, RPQ-7V2 qumbaraatanının simulyatorunun yaradılmasına 2016-cı ildə başlanıb. Yaradılma zama nı ay rı -ay rı qo şun növlə rin də, o cümlədən döyüşlərdə iştirak etmiş peşəkar zabitlərin fikir və rəyləri nəzərə alınıb: “Məhsulu öz təşəbbüsümüzlə və öz investisiyamız hesabına yaratmağa başladıq. Məhsul yaradılmazdan əvvəl dünya bazarını araşdıranda gördük ki, ayrı-ayrı şirkətlərin hazırladıqları RPQ simulyatorları lazer başlıqla inteqrasiya edilib. Mövcud RPQ simulyatorlarında lazer başlıq düzəldilir, mərmiyə taxılır və proyektorla işıqlandırılan ekrana atəş açılır. Bunun üçün də ayrıca otaq və avadanlıqlar dəsti lazım olur.

Bir ilə yaxın davam edən araşdırmalarımızın yekununda belə qərara gəldik ki, VR texnologiyasından istifadə etməklə daha müasir bir RPQ simulyatorunu istehsal edə bilərik. Açığı bazarda belə bir nümunə görməmişik. Yalnız İsveçin bir şirkəti belə simulyator hazırlayıb və orada VR eynəkdən istifadə olunur.

Bizim simulyator RPQ-7V2 əl qumbaraatanın QON-1 nişangahının bazasında hazırlanmış, qumbaraatanın üzərinə quraşdırıla bilən “VR Nişangah Qurğusundan” ibarətdir. Qurğunun ön linzasında QON-1 nişangah toru, arxasında isə imitasiya olunmuş üçölçülü səhnə görünür. Yəni, heç bir əlavə avadanlığa və sinif otağına ehtiyac duyulmadan, simulyator qurğusu hərbi hissədə təlim üçün təhkim olunmuş RPQ-7V2 əl qumbaraatanına inteqrasiya edilə bilər. Atıcının simulyatorun “VR Nişangah

Partlamamış Hərbi Sursat (PHS) Simulyatoru barədə danışan C. Nabadovun sözlərinə görə, bu təlim vasitəsi humani tar mi na tə miz lə mə, Fövqəladə Hallar Nazirliyinin müvafiq qurumları, ha be lə or du nun mühəndis-istehkam bölmələri üçün nəzərdə tutulur. Hazırda ilk nümunəsi və demo versiyası hazırlanmış PHS SimulPHS simulyatorunun qurğusu yatoru dünyada mina və partlamamış hərbi surQurğusunda” gördüyü səhnəni paralel satların zərərsizləşdirilməsi ilə məşğul olaraq müəllim öz tabletində görür. olan heyətlərin hazırlanması üçün nəMüəllim təlimdən əvvəl ssenarini hazərdə tutulan simulyatorlardan tamazırlaya bilir. Görüntülərin reallıq səviymilə fərqlənir: “Dünyada hazırda bir-iyəsi artırılıb, proqrama tək tanklar deki nümunə olsa da, bizim düşündüyümüz yil, PDM-lər və ZTR-lər də daxil edilib. konsepsiyada deyil. Hazırda PHS SimulSimulyatorda görüntülərin reallığını aryatorunun protopinin tamamlanması tırmaqla bərabər döyüş səhnəsinin səs gedir. Aprel ayında tamamlamağı planeffektini də qulaqcıq vasitəsi ilə atıcıya laşdırsaq da, COVİD-19 pandemiyası ilə təqdim etməyə çalışırıq”. əlaqədar layihə xeyli ləngidi. Müxtəlif Şirkət rəhbərinin sözlərinə görə, sensorlarla təchiz edilmiş PHS Simulhazırda ordu və güc strukturlarının RPQ yatoru otaq və çöl şəraitində istifadə simulyatoruna böyük ehtiyacları müşaoluna bilir. Bunu gələcəkdə inert mərhidə olunur. Bu, ilk növbədə RPQ-7V2 mi başlığının daxilində də yerləşdirməilə atış təlimlərinin keçirilməsində sərf yi düşünürük. Simulyator minaaxtaranolunan izafi xərclərin azaldılmasına, helara və EOD mütəxəssislərinə imkan veyə tin təhl ükə siz şə ra it də və da ha rəcək ki, tapılan artilleriya mərmilərimükəmməl təlimlər keçməsinə imkan nin partlamamış döyüş başlıqları ilə neverəcək: “Proqram hissəsində işlərin 70 cə davranmaq, onlara necə təmas etfaizindən çoxu başa çatıb. Qurğu hissəmək lazım olduğunu öyrənsinlər. sində məlum COVİD-19 pandemiyası ilə Onu da deyim ki, bu gün Azərbayəlaqədar xaricdən sifariş verilmiş bəzi canın ANAMA təşkilatı dünya səviyyəhissələrin göndərilməsində gecikmələr sində qəbul edilən, tanınan minatəmizvar. Hazırda güc strukturları ilə əlaqə ləmə mərkəzidir. Sözügedən layihənin saxlayıb qiymətləndirmənin aparılmaideya müəllifi və sifarişçisi qismində sı üçün texniki tapşırıqları almağa çalıməhz ANA MA təş ki la tı da ya nır. şırıq. Hesab edirik ki, yaxın vaxtlarda ANAMA-nın peşəkar əməliyyat və təlim hazırladığımız simulyatorun bir neçə heyətinin təcrübəsindən də bu layihənümunəsini ilkin sınaqların keçirilmədə ya rar la nı rıq və he sab edi rik ki, si və rəylərin alınması üçün təmənnaANAMA-dan əldə etdiyimiz bilik və təcrsız olaraq iki ay müddətinə güc strukübə daha mükəmməl bir məhsul ortaturlarına təqdim edə biləcəyik. ya qoymağımıza imkan verəcək”.

“Növbəti mərhələdə RPQ-7V2 simulyatorunun “Gilavar”ın ordu üçün Hədəf araşdırma və tədqiqat mər­ nəzərdə tutulan versiyasına inteqrasikəzinə çevrilməkdir ya edilməsi, həmçinin bu texnologiya Yaxın perspektivdə “DN Technoloəsasında tank əleyhinə idarə olunan ragies”in əsas hədəfinin araşdırma və tədket komplekslərinin atış simulyatorlaqiqat işlərinə fokuslanmış mühəndis rının yaradılması planlaşdırılır”, – deyə şirkətinə çevrilmək olduğunu deyən C. C. Nabadov vurğulayıb.

Nabadov gələcək planlarından da bəhs

24 www.azeridefence.com

edib: “Bu gün qonşu ölkələrdə mühəndis-konstruktor şirkətləri var. Onlar texnologiyaların dizaynı, sınaq nümunələrinin yaradılması və s. işlər ilə məşğul olurlar. Daha sonra sınaq nümunələri seriyalı istehsal üçün istehsalçı zavoda təhvil verilir. Bu tip şirkətlər özləri istehsalla məşğul olmurlar. Biz də məhz bu yanaşmaya üstünlük veririk. “DN Technologies” kimi gənc şirkətlər yaradılma işlərini çox rahatlıqla yerinə yetirsələr də, bəzi məhsulların istehsalını həyata keçirmək bizim gücümüz daxilində deyil. Buna çox böyük investisiya cəlb etmək lazımdır. Hazırda bu istiqamətdə bir neçə layihə üzərində danışıqlarımız gedir. Azərbaycanda bu yanaşma yeni olduğu üçün bir az tərəddüdlə yanaşırlar. Amma bütün bunlara baxmayaraq, düşünürəm ki, müsbət nəticələr əldə edəcəyik”. Şirkət rəhbəri onu da qeyd edib ki, “DN Technologies” layihələndirmə və prototiplərin yaradılması ilə yanaşı, təcrübəli mexanikləri, proqram təminatı mühəndisləri olmayan yerli müəssisələrə xidmətlər də göstərə bilər: “Əlavə olaraq qeyd edim ki, daxili bazarda test avadanlıqları ilə bağlı boşluqlar var. Bir çox şirkətlər satdıqları test avadanlıqlarının istismar müddəti başa çatdıqdan sonra və ya hər hansı nasazlıq yarandıqda arxasında durmur. Araşdıranda görürük ki, həmin avadanlıqları çox baha qiymətə satılıb. Biz bu avadanlıqları da hazırlaya bilərik. Necə ki bir neçə müəssisə üçün bunu etmişik”.

Ceyhun Nabadov “DN Technologies”in hazırladığı qabaqcıl altsistemlərin və alqoritmlərin bazardakı digər istehsalçılara hazır məhsul şəklində satışı planlarının olduğunu da deyib: “Hazırladığımız atış simluyatorlarını sazlama alqoritmi və bəzi həllərimiz var ki, onları istehsalçı şirkətlər üçün tədarük edə bilərik. Bir çox istehsalçılar var ki, qrafik cəhətdən zəifdirlər. Proqram təminatının yenilənməsi onların konsepsiyalarında yoxdur. Halbuki istifadəçilərin buna tələbi var. Biz hazır proqram təminatının satışını həyata keçirə, yaxud ortaq şəklində çıxış edə bilərik. Bu istiqamətdə bazarı araşdırırıq. Yaxın zamanlarda bir neçə şirkətə müraciət edəcəyik”. AD

CAMOSHIELD– kamu lyajla əsgərlərin termal izi azalır Kamuflyajlarla bağlı yeni yanaşmalar da araş dır ma mər kəz lə ri da ha çox “ağıllı” (nano) texnologiyaların üzərində dayanırlar. Burada əsgərin gözlə, müşahidə kameraları və radarlarla görünməsini minimallaşdırmaq əsas planda olsa da, yanğından və ətraf mühitin təsirlərindən mühafizə, yaranın infeksiyalardan qorunması, bədənin temperaturunun eyni səviyyədə saxlanılması, ətraf mühitə uyğunlaşma və s. kimi mürəkkəb məsələlər də tədqiq olunur.

Görünməzlik arzusu reallaşmağa doğru Gecə əməliyyatları zamanı mövcud kamuflyajlardan istifadə edən kəşfiyyatdiversiya qruplarının düşmən tərəfindən ştatda olan infraqırmızı müşahidə kameraları vasitəsi ilə aşkarlanmasının acı nəticələrinə dair yüzlərlə faktlar mövcuddur. İn san la rın və ob yekt lə rin tam görünməzliyini təmin etmək üçün yüz illərdir aparılan elmi-tədiqatların bu gün də davam etməsinə baxmayaraq, hələ ki ortada müsbət heç bir nəticə yoxdur. Tədqiqatçıların fikrincə, burada hər bir insanın özünəməxsus bədən temperaturunun mövcudluğu, yük və yüksüz hərəkət, habelə həyəcanlandıqda bədən temperaturunun yüksəlməsi və digər səbəblər rol

NIR, TIR, SWIR sensorların və yerüstü radarların tətbiqinin genişlənmə­ si orduda və xüsusitəyinatlı qüvvələrdə əsgərlərinin bədən istiliyini xaricə sızdırmayan, eləcə də radar siqnallarını udmaqla, düşmənin elektro­optik ci­ hazları və radarlarına görünməni məhdudlaşdıran kamuflyajlara ehtiyacı meydana çıxarır. Hazırda başda ABŞ Ordusu olmaqla, müxtəlif ölkələrdə or­ duların sifarişi üzrə aparıcı institutların və laboratoriyaların iştirakı ilə bu sahədə ciddi elmi­tədqiqat işləri aparılmaqdadır. oyanayır. Ona görə də əsgəri gecəgörmə cihazlarından və radarlardan yüz faiz gizləyə bilən kamuflyaj hələ ki arzu olaraq qalmaqdadır.

Bununla belə, son illərdə cisimlərin termal görüntülərini qismən minimallaşdıran texnologiyaların yaradılması sahəsində bəzi nailiyyətlər də əldə edilib. Sektorun aparıcı istehsalçıları tərəfindən hazırlanan bəzi kamuflyaj tekstilləri adi əsgər geyimləri ilə müqayisədə əsgərlərin termal izini əhəmiyyətli səviyyədə minimal laş dı ra bi lir. Bun lar dan bi ri də CAMOSHIELD-dir.

Hazırda Niderlandın “Quantum Electronisc” şirkəti İsveçrəli tərəfdaşı “SSZ Camouflage Technology AG” ilə birlikdə Azərbaycan və region dövlətlərinə əsgərlərin termal izini məhdudlaşdıran yeni nəsil multispektral kamuflyajını təqdim edir.

Nanotexnologiyaların tətbiqi ilə hazırlanmış “Camoshield ™” parçasından ti-

kilən geyimlər xüsusi təyinatlı qüvvələrin həm gündüz, həm də gecə əməliyyatları üçün ideal kamuflyaj hesab olunur. “Camoshield ™” parçası heyətin gecəgörmə cihazları vasitəsi ilə aşkarlanmasını məhdudlaşdırmaqla yanaşı, küləkdən və havanın təsirlərindən qorunmasını təmin edir.

Səthin istiliyini 10° C-yə endirərək istilik imzasını azaldan, 0°- 37° C arası temperaturlarda optimal maskalanma təmin edən “Camoshield ™” adi kamuflyajla müqayisədə daha üstün performansa sahibdir.

Qoruyucu funksiyalar “Camoshield ™” kamuflyajları tələb olunduqda yanmaya qarşı davamlı və həşəratlardan qorunmağa imkan verən digər “Schoeller” texnologiyaları – məsələn, “Piroshell ™”, “NanoSphere®” və ya INZECTIC™ ilə birləşdirilə bilər. Ağırlıq, işləmə və toxuculuq xüsusiyyətləri baxı-

25

mından, “Camoshield ™” digər standart hərbi geyimlərdən fərqlənmir.

IRBD antitermal kamuflyaj IRBD termal-infraqırmızı kamuflyaj nəfəs alır və əsgərin fiziki fəaliyyətlərinə mane olmur. Şəhər mühitində döyüş üçün də əlverişlidir.

“Camoshield”dən hazırlanan standart yüngül kostyum xüsusi örtük və dizaynı sayəsində əsgərin vizual görünüşünü və termal imzasını minimallaşdırır. İstəkdən asılı olaraq, IRBD alov gecikdirici, vektor qorunması və s. ilə tamamlana bilər.

IRBD standart döyüş geyimi kimi istifadə oluna, müştərilərin tələblərinə və

26 www.azeridefence.com

yerli şəraitə uyğunlaşdırıla bilər.

IRBD-nin kamuflyaj effekti, standart geyimlə müqayisədə bir əsgərin istilik imzasını 7 - 10°C azaldan səthə malikdir.

Snayper geyimi Snayper bölmələrinin şəxsi heyəti üçün nəzərdə tutulan Yüngül Snayper Geyi mi mas ka lan mış şəx sin həm vi zu al görünməsini, həm də istilik imzasını məhdudlaşdırır. Fərdi dizayn və seçilmiş rənglərin ətraf mühitlə mükəmməl uyğunluğu, eyni zamanda mümkün qədər mobil olması istifadəçi üçün əlavə imkanlar açır.

Snayper geyimi bir ponço və kostyum şəklində (iki hissədən ibarət) mövcud-

dur. Müştərilərin tələblərindən asılı olaraq kamuflyajın rəngləri yerli şəraitə uyğunlaşdırıla bilər.

3D statik kamuflyaj “Camoshield” multispektral kamuflyaj torları çox qatlıdır. Kamuflyaj parçası müasir toxunma xüsusiyyətləri, temperaturun sabitliyi və yapışmasına görə analoqlarından fərqlənir. Alovu gecikdirmək məqsədi ilə istifadə olunan kimyəvi maddələr Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının tövsiyələrinə uyğundur.

Vizual diapazonda kamuflyajın effektivliyi rəng və naxış seçimi ilə müəyyən olunur. Hər iki parametr adətən müştəri tərəfindən təyin edilir. Müştərinin istədiyi xüsusiyyətlərdə rəng sapması əhəmiyyətsizdir. Xüsusi toxunuş hesabına torun parlaqlığı bütün baxış bucaqları və əks bucaqlar (BRDF) üçün minimallaşır. Bundan əlavə, kamuflyaj effekti maskalanma torunun 3 ölçülü görünüşü hesabına əldə edilir. Torun 3 ölçülü yarpaq quruluşu təbii bitki mənşəli fon ilə eyni ölçüdə və görünüşdədir. Spektral bucaqlar patentləşdirilib. Obyektin isti nöqtələri əlavə örtüyə ehtiyac duyulmadan effektiv şəkildə bağlana bilər.

Optimallaşdırılmış ümumi çəki müasir tələblərə uyğundur. Daha aşağı temperaturda belə parça sərtləşməyə meyil

HDQ­nin gözətçi gəmisi modernləşdirilib 2020-ci ilin döyüş hazırlığı planına əsasən, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin (HDQ) modernləşdirilmiş gözətçi gəmisinin silah və texniki vasitələrinin yoxlanılması məqsədi ilə döyüş atışlı məşqləri keçirilib.

Dənizə çıxış zamanı gəminin yenilənmiş mexanizmləri yoxlanılıb, həmçinin artilleriya və bomba atışları icra olunub. Qeyd edək ki, G-121 bort nömrəli gözətçi gəmisi 1960-cı illərin ortalarında tikilib. Keçmiş Sovet dəniz sənayesi tərə indən hazırlanmış 159A layihəli gəmidə Azərbaycanın dövlət bayrağı 1992-ci ilin iyul ayında qaldırılıb. Müstəqillik illərində uzun müddət təmir edilmədiyindən gəmi xidmətə yararsız vəziyyətdə olmuş, son illər aparılan işlər nəticəsində mühərrik və idarəetmə bölməsi, silah, rabitə və naviqasiya sistemləri yenilənib.

göstərmir. Kamuflyaj torunun bağları da daxil olmaqla müxtəlif növ baza şəbəkələri təmin edilə bilər.

2D statik kamuflyaj Multispektral kamuflyaj torları çoxqatlı sintetik parçadan hazırlanıb. Kamuflyaj multispektral diapazonda (radar və termal) imzanın azaldılmasına təsir göstərir. Tor vizual diapazonda optimal kamuflyaj effekti əldə etmək üçün istifadəçinin tələblərinə uyğun şəkildə rənglənə bilər.

Kamuflyaj 2-100 GHz diapazonunda radar şüalarını udur və dağıdaraq cismin görünməsini minimallaşdırır.

Bu yeni kamuflyaj əsgərlərin fərdi mühafizəsi, habelə məhdud ölçü və çəkiyə malik nəqliyyat vasitələri üçün nəzərdə tutulub.

“Quantum Eleectronics” “SSZ Camouflage Technology AG” şirkəti ilə birlikdə yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, silahlı qüvvələr üçün müasir mobil kamuflyaj həlləri də təqdim edir.

Quantum Electronics Sterappel 6, 4007 ZV, Tiel Niderland Tel:+31 344 84 7872 E­Mail: info@quantumelectronics.nl http://quantumelectronics.nl

“Buk­MB3K” ZRK üçün yeni nəqliyyat vasitəsi “Buk-MB3K” zenitraket kompleksi üçün MZKT-692251 şassisi üzərində yeni döyüş-ida rəetmə məntəqəsi hazırlanıb. Belarus Dövlət HərbiSənaye Komitəsinin məlumatına görə, 6×6 təkər formuluna malik MZKT692251 şassisinin yükqaldırma qabiliyyəti 7000 kq təşkil edir.

MZKT-692251 şas sisin də hazırlanan yeni nəqliyyat vasitəsi 500 at gücündə TMZ-8463.10 mühərriki və 6 pilləli hidromexaniki ötürmələr qutusu, həmçinin müstəqil hidropnevmatik asqılarla təchiz edilib. Şassidə aqreqatların parametrlərinə nəzarət etməyə imkan verən bort informasiya-idarəetmə sistemi qurulub. MZKT-692250 şassisindən fərqli olaraq MZKT692251-də heyətin yerləşdiyi bölmənin hündürlüyü artırılıb. Heyət bölməsi həmçinin istilik sistemləri, kondisioner, ventilyasiya və yanğınsöndürmə avadanlığı ilə komplektləşdirilib.

Qeyd edək ki, “Buk-MB3K” ZRK-nin yükləyicisi və buraxıcı qurğusu MZKT-692250 şassisində quraşdırılıb.

27

Azərbaycandan ŞİMŞƏK istəyi “Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş” (TUSAŞ) şirkəti Azərbaycan və Qazaxıstanda “Şimşək” hədəf dronların tanıtım fəaliyyətlərini davam etdirir.

Bu çərçivədə “Şimşək” hədəf dronun Azərbaycanda sınaqları keçirilib.

TUSAŞ şirkətindən AZERI DEFENCE jurnalına verilən məlumata görə, Azər­ baycan Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən hava hücumundan müdafiə sistem­ lərinin effektivliyini yoxlamaq məqsədi ilə keçirilən atış sınaqlarında istifadə üçün “Şimşək” hədəf dronları seçilib.

TUSAŞ və Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri arasında aparılan müzaki­ rələrdən sonra, 2019­cu ilin sonlarında Azərbaycana gətirilmiş “Şimşək” Bakı yaxınlığındakı atış poliqonunda 3 gün ərzində ikisi atışlı olmaqla, ümumilikdə 6 uçuş edib.

“Anka”ların qanadlarına “Şimşək” inteqrasiyası Reaktiv mühərrikli “Şimşək” hədəf dron sisteminin üzərində davamlı şəkildə təkmilləşdirmələrə və yeni konsept çalışmalarına davam edən TUSAŞ şirkəti bu yaxınlarda “Anka” pilotsuz uçuş aparatlarına “Şimşək” hədəf təyyarəsinin inteqrasiyasını həyata keçirib. Hər bir qanadının altına bir ədəd “Şimşək” hədəf dronunu inteqrasiya edilmiş “Anka” pilotsuz uçuş aparatına bununla havadan hədəf dronlarını buraxmaq qabiliyyəti qazandırılıb. Əlli min saatdan çox uçuş təcrübəsinə sahib və müxtəlif əməliyyatlarda özünü sübuta yetirmiş “Anka” PUA-na hədəf dronu inteqrasiya etməklə TUSAŞ pilotsuz uçuş aparatları sənayesində daha bir ilkə imza atmağı bacarıb.

Tək yerüstü platformalardan mancanaqdan deyil, eyni zamanda gəmi platformalarından da havaya atıla bilən “Şimşək” hədəf dronu tapşırığı tamam-

layandan sonra paraşütdən istifadə edərək enir. Dronun füzelyajı müasir kompozit texnologiyalardan istehsal edilib və yüksək davamlığa sahibdir. “Şimşək” hədəf dronun əsas texniki göstəriciləri aşağıdakılardır: - Qanad açıqlığı – 1.5 m - Uzunluq – 2.3 m - Maksimum sürət – 350+ kts - Uçuş uzaqlığı – 90 km - Uçuş müddəti – 45+ dəq - Maksimum uçuş tavanı – 15000 ft - Minimum uçuş tavanı – 50 ft Faydalı yükləri - Aktiv radar izi gücləndiricisi; - Passiv radar izi gücləndiricisi; - IR izi gücləndirici; - Uçuş proseslərini qeydə alma sistemi; - AIS-avtomatik identifikasiya sistemi.

Kompleksə daxildir - Hədəf dron - Yer idarəetmə stansiyası - Katapult - Yer dəstək avadanlıqları

“Anka” PUA­nın qanad altına inteqrasiya olunmuş “Şimşək” hədəf dronları. Foto: TUSAŞ

FNSS PARS zirehli transportyorları dünya ordularının seçimi olur Zəif və yüksəkgərginlikli müharibə şərtlərində istifadə üçün Türkiyənin FNSS şirkəti tərəfindən dizayn edilmiş PARS zirehli transportyor ailəsi, günümüzün ən müasir texnologiyalarını özündə cəmləşdirən PARS III 6x6 və PARS III 8x8 konfiqurasiyalarının bənzərsiz xüsusiyyətləri və istifadəçisinə təqdim etdiyi əməliyyat avantajları ilə taktik təkərli zirehli maşınlar üçün bir referansa çevrilib.

Taktik təkərli zirehli maşınlar sahəsində uzun illərdir araşdırma və tədqiqat aparan FNSS bu çalışmaların ilk nəticələrini 2005-ci ildə almış və məhsul ailəsini ortaya çıxaran Türkiyədə ilk şirkət olmuşdur. PARS zirehli transportyor ailəsi zirehli hərbi texnikaların istehsalı sahəsində ixtisaslaşmış dünyanın aparıcı firmaları ilə rəqabət apararaq, 2011-ci ildə Malayziya və ardınca 2015-ci ildə Oman Silahlı Qüvvələri tərəfindən qəbul edildi.

Bununla, FNSS Türkiyədəki yerli istifadəçilərdən əvvəl həm 6x6, həm də 8x8 təkər formuluna malik PARS zirehli transportyorlarını iki ölkəyə ixrac etmiş oldu. Həm Malayziya, həm də Oman üçün fərqli konfiqurasiyalarda ha -

zırlanmış bu zirehli transportyorların hazırda sifariş üzrə istehsalı davam etdirilir.

Malayziya Silahlı Qüvvələrinin ehtiyaclarını qarşılamaq üçün FNSS və iş ortağı “DRB Hicom Defense Technologies Sdn Bhd.” (DEFTECH) şirkətinin hazırladığı AV-8 Taktik Təkərli Zirehli Maşın (Taktik Tekerlekli Zırhlı Araç-TTZA) ailəsindən 12 fərqli konfiqurasiyada 257 ədəd 8x8 təkər formuluna malik zirehli transportyorun dizaynı və istehsalı bu günədək Türkiyənin müdafiə sistemlərinin ixracına dair bir imzada gerçəkləşdirilmiş ən böyük müqaviləsi hesab olunur.

2015-ci ildə isə yenə dünyanın aparıcı müdafiə sənayesi şirkətləri ilə

6x6 təkər formuluna malik PARS III zirehli transportyoru çətin ərazi şəraitlərində yüksək manevr qabiliyyəti, yüksək qoruması və döyüş qabiliyyəti ilə önə çıxır. Zirehli trans­ portyor FNSS şirkətinin 25 mm çaplı topa sahib SABER­25 qülləsi ilə silahlandırılıb. Foto: FNSS

rəqabət sonunda çöl sınaqlarından uğurla çıxan FNSS Oman Silahlı Qüvvələri ümumilikdə 13 konfiqurasiyada 172 ədəd PARS III 6x6 və PARS III 8x8-in çatdırılmasına dair müqavilə imzaladı.

Hazırda icrası davam edən müqavilə PARS zirehli transportyor ailəsinin sektorda önəmli bir markaya çevrildiyini göstərmiş oldu.

Dizel mühərriklə təchiz edilmiş PARS III 6x6 və PARS III 8x8 zirehli transportyorları 100 km/saat sürət yığmağı bacarır. Mühərrikin yerləşməsi və gözlənilən balanslı dizaynı sayəsində transportyorlar bir-birinə çox yaxın yerləşən körpülərə (oxlara) sahibdir. Bu yanaşma maşınlara boş və yumşaq ərazilərdə rahat hərəkət, yüksək sürətlə

Malayziya Ordusunun silahlanmasında yer alan 8x8 təkər formuluna malik AV­8 zirehli transportyorlar. Foto: FNSS

hərəkət zamanı yola daha çox yapışma və qısa əyləc məsafəsi kimi qabiliyyətlər qazandırır. Mərkəzləşdirilmiş təkər havasına nəzarət sistemi isə müxtəlif ərazilərdə sürücüyə təkərin təzyiqini tənzimləməyə imkan verir.

Təkərlərin fırlanmasına görə sinfində ən yüksək göstəriciyə sahib PARS tam müstəqil hidropnevmatik asqı sisteminə sahibdir. PARS 6x6-nın birinci və üçüncü oxdan, PARS 8x8-in isə bütün oxlardan dönür. Bunun sayəsində PARSlar öz siniflərindən ən kiçik dönmə radiusuna sahibdir.

Zirehli transportyorların ön hissəsində yerləşən ikinəfərlik sürücü kabinəsində 180° üfüqi görüş bucağı,

yüksək hərəkət təhlükəsizliyi və konfort təmin edilib. Geniş şüşə periskoplar, maşının ön və arxasında yerləşdirilmiş gecə və gündüz kameraları sürücü və komandirə daha geniş görmə sahəsi yaradır. 800 km-dən çox gediş ehtiyatına sahib maşınlar partlama və dəlinməyə qarşı qorunan yanacaq çənlərinə sahibdir. Fövqəladə hallarda istifadə üçün maşının zirehinin altında yerləşdirilmiş ehtiyat yanacaq çənləri də mövcuddur.

Təkərlərin daxilinə yerləşdirilən qatı disklər partlamış təkərlə hərəkətə davam etməyə imkan verir.

PARS zirehli transportyorlarının gövdəsini modulyar dizayna sahib zirehlər hesabına istənilən mühafizə

səviyyəsinə yüksəltmək mümkündür.

Gövdə forması, korpusun alt quruluşu, daban lövhələri və maşın üçün özəl olaraq hazırlanmış minaya qarşı qorumalı oturacaqlar heyəti mina partlayışlarına qarşı qoruyacaq şəkildə dizayn edilib. Mühafizə səviyyələri ilə hər iki zirehli transportyor həm heyətin daşınması üçün istehsal olunmuş minaya qarşı qorumalı nəqliyyat vasitəsinin (MRAP) mühafizə səviyyəsini, həm də modern zirehli döyüş maşınından gözlənən qabiliyyətləri özündə cəmləşdirərək fərqliliyini ortaya qoyur.

Zirehli transportyorların altsistemlərinin maşının minaya qarşı qorunan gövdəsinə modul olaraq bağlanması

8x8 təkər formuluna malik FNSS PARS III zirehli trans­ portyoru keçirilən ağır testlərin sonunda 2015­ci ildə Oman Silahlı Qüvvələri tərə indən seçilib. Foto: FNSS

servis və dəyişmədə rahatlıq yaradır.

Xüsusilə də, işlək hissələrin və gücötürücü sistemlərin təmiri və dəyişdirilməsindəki bu rahatlıq PARSları analoqlarından fərqləndirən əsas üstünlüklərindən biridir. Sökülüb qurulması 60 dəqiqədən qısa bir müddət tələb edən güc qrupu arxitekturası istifadəçiyə mühərriki sahədə qısa müddətdə dəyişmək imkanı qazandırır. İxracatda uğurlar qazanan PARS III 6x6 və PARS III 8x8 zirehli transportyorları 2019-cu ilin dekabr ayında imzalanan müqavilə ilə Türkiyə Silahlı Qüvvələri tərəfindən də silahlanmaya qəbul edilib. Müdafiə Sənayesi Komitəsi (SSB) ilə FNSS arasında imzalanan Xüsusi Məqsədli Taktik Təkərli Zirehli Maşın (Ö z el Maksatlı Taktik Tekerlekli Zırhlı Araç ÖMTTZA) layihəsi çərçivəsində Türkiyə Quru Qoşunları və Jandarma Baş Komandanlığı üçün 5 konfiqurasiyada olmaqla 100 ədəd zirehli transportyor tədarük ediləcək.

ÖMTTZA layihəsi çərçivəsində Türk Silahlı Qüvvələri üçün istehsal edilən PARS III İZCİ zirehli transportyoru. Maşın ASELSAN şirkətinin istehsalı olan “Sarp” döyüş modulu ilə silahlandırılıb. 100 km/saat sürətə sahib PARS 6x6 İZCİ zirehli transportyoru 60% dikə qalxa, 30% yana maili hərəkət edə, 60 sm hündürlükdə dik maneələri və 120 sm enində xəndəkləri dəf etməyi bacarır. Foto: FNSS

PARS III 6x6. Foto: FNSS

ÖMTTZA layihəsi çərçivəsində FNSS tərəfindən PARS zirehli transportyor ailəsinin kəşfiyyat əməliyyatları üçün uyğunlaşdırılmış yeni bir nümunəsi PARS İZCİ yaradılıb. 6x6 və 8x8 təkər formuluna malik olan PARS İZCİ yüksək keçicilik qabiliyyətinə, hər cür yol və ərazi şərtlərində komfortlu, balanslı və təhlükəsiz hərəkət qabiliyyətinə sahibdir.

Maili ərazilərdə aşma riski minimallaşdırılmış zirehli transportyorlarda şəffaf zireh (ballistik şüşə) tətbiqi ilə heyət üçün situasiya barədə məlumatlandırma səviyyəsi artırılıb.

PARS İZCİ 6x6 və 8x8 zirehli transportyorlarda yerli istehsal olan mühərrik, gücötürmə və digər əsas avadanlıqlar istifadə ediləcək.

FNSS şirkətinin baş direktoru və CEO-su Nail Kurt ÖMTTZA layihəsinin təkərli maşınların yaradılması ilə bağlı FNSS-də 2000-ci illərin əvvəllərində qəbul edilmiş strateji qərarın doğru olduğunu, xaricdə əldə edilən nailiyyətlərin ardınca, ölkə daxilində də bu zirehli texnikaların özünü sübuta yetirdiyini deyib. Şirkət rəhbəri əlavə edib ki, FNSS davam etdiyi bütün layihələrdə təqdim etdiyi ehtiyaca özəl, effektiv, güvənilən və yenilikçi həllərlə beynəlxalq arenada da bir çox ilklərə imza atır. Şirkət Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə də sinfinin ən yaxşı maşınlarını təqdimetmənin qürurunu yaşayır.

31

ROKETSAN­ın tank əleyhinə raketləri silahlanmada yerini alır

UMTAS

ROKETSAN şirkətinin Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin ehtiyaclarını qarşılamaq üçün hazırladığı tank əleyhinə idarəolunan raket (TƏİR) kompleksləri seriyalı istehsal mərhələsinə keçərək silahlanmaya daxil olmağa başlayıb. ROKETSAN-ın Uzaq Məsafəli Tank Əleyhinə Raket Sistemi (Uzun Menzilli Tanksavar Füze Sistemi UMTAS), özütuşlanan Lazer başlıqlı Uzaq Məsafəli Tank Əleyhinə Raket Sistemi (Lazer Güdümlü Uzun Menzilli Tanksavar Füze Sistemi - L-UMTAS) və Orta Məsafəli Tank Əleyhinə Raket Sistemindən (Orta Menzilli Tanksavar Silah Sistemi - OMTAS) ibarət məhsul ailəsi müasir müharibələrdə ortaya çıxan fərqli istifadəçi ehtiyaclarını qaşılamaq üçündür.

UMTAS və L-UMTAS tank əleyhinə idarə olunan raketlər 8000 metr, OMTAS isə 4000 metrədək məsafədə hədəflərə qarşı effektiv tətbiq oluna bilir.

2016-cı ildə Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin silahlanmasına qəbul edilmiş L-UMTAS tank əleyhinə idarəolunan raketlər 2018-ci ildə keçirilmiş “Efes” və “Atış Sərbəst” təlimlərində uğurla istifadə olunub. İnfraqırmızı özütuşlanan başlığa sahib UMTAS-ın istehsal xəttinin yaradılması ilə bağlı işlər 2017-ci ildə tamamlanıb.

Seriyalı istehsalın ilk tədarükünün ardınca, 2019-cu ildə UMTAS silahlanmaya qəbul edilib.

L­UMTAS

OMTAS

L- UMTAS tank ԥleyhinԥ idarԥ olunan raketin ԥsas texniki parametrlԥri Çapı 160 mm Uzunluq 1,8 m A÷ırlıq 37,5 kq Mԥsafԥsi 500 – 8000 m Tuúlama baúlı÷ı LAB* Döyüú baúlı÷ı Reaktiv zirehlԥrԥ qarúı tԥsirli tandem, yüksԥk partlayıú gücünԥ malik qԥlpԥli Raket sayı (iúԥsalma qur÷usu) 4 A÷ırlıq (iúԥsalma qur÷usu) 60 kq Standart interfeys (iúԥsalma MIL-STD-1760 qur÷usu

OMTAS tank ԥleyhinԥ idarԥ olunan raketin ԥsas texniki parametrlԥri Çapı 160 mm Uzunluq 1,8 m A÷ırlıq 35 kq (raket + iúԥsalma qur÷usu) 36 kq (üç ayaqla birlikdԥ iúԥsalma qur÷usu) Mԥsafԥsi 200 – 4000 m Tuúlama baúlı÷ı IIR*, Lazer, CCTV Döyüú baúlı÷ı Reaktiv zirehlԥrԥ qarúı tԥsirli tandem, yüksԥk partlayıú gücünԥ malik qԥlpԥli Zԥrbԥ rejimi Yandan zԥrbԥ /Yuxarıdan zԥrbԥ østifadԥ rejimlԥri at-unut, at-yenilԥ Nԥzarԥt cihazı TV/ Termal Kamera

32 www.azeridefence.com

UMTAS tank ԥleyhinԥ idarԥ olunan raketin texniki-taktiki xüsusiyyԥtlԥri Çapı 160 mm Uzunluq 1,8 m A÷ırlıq 37,5 kq Mԥsafԥsi 500 – 8000 m Tuúlama baúlı÷ı IIR* Döyüú baúlı÷ı Reaktiv zirehlԥrԥ qarúı tԥsirli tandem, yüksԥk partlayıú gücünԥ malik qԥlpԥli Zԥrbԥ rejimi østifadԥ rejimlԥri Raket sayı (iúԥsalma qur÷usu) A÷ırlıq (iúԥsalma qur÷usu) Standart interfeys (iúԥsalma qur÷usu)

Yandan zԥrbԥ /Yuxarıdan zԥrbԥ at-unut, at-yenilԥ 4 60 kq MIL-STD-1760

OMTAS-ın da məhsul və istehsal xəttinin istifadəyə qəbulu 2016-cı ilin sonunda tamamlanaraq seriyalı istehsala hazır vəziyyətə gətirilib.

UMTAS, L-UMTAS və OMTAS-ın zirehli nəqliyyat vasitələrinə və yerüstü platformalara, UMTAS və L-UMTAS-ın isə helikopter və suüstü platformalara inteqrasiyası istiqamətində işlər davam etdirilir.

ROKETSAN şirkəti UMTAS və OMTAS ilə istifadəçilərinə uzun illər xidmət edəcək bir məhsul ailəsi təqdim etdiklərini açıqlayıb: “Tank əleyhinə raketlərdə məsələ tək inkişaf edən zireh texnologiyalarını sıradan çıxarmaq deyil. İnkişaf edən hər cür təhdidə qarşı cavab verə bilməyimiz lazımdır. UMTAS və OMTAS əsas vəzifəsi olan “tank ovçuluğu” ilə yanaşı, quruda və su üzərində ortaya çıxa biləcək digər hədəflərə qarşı da effektiv mübarizə aparmaq üçün yaradılmışdır”. *IIR: infraqırmızı tuşlama başlığı *LAB: lazer tuşlama başlığı

SIG Sauer şirkətinin NGSW proqramına təklif etdiyi əl pulemyotu, avtomat və döyüş sursatı.

Foto: SIG Sauer

ABŞ Ordusunun yeni nəsil manqa atıcı silahları proqramı Əhəd Əzizov Son dövrlərdə fərdi zirehli mühafizə vasitələrinin (FZMV) təkmilləşdirilməsi, yeni növ FZMV yaradılması onlara qarşı silahlanmada olan silah və döyüş sursatları ilə mübarizə aparmanı çətinləşdirmişdir. Müasir FZMV­də zireh elementlərinin (kevlar və ya aramid kimi yüksək möhkəmlikli və yüksək modullu qoruyucu parçalar, polad və ya titan ərintiləri kimi metal və yaxud alüminium oksiddən, bor karbiddən və ya silisium (çaxmaqdaşı) karbiddən, poliuretandan hazırlanmış keramik­kompozit zirehli lövhələr) tətbiqi 5,45x39 mm, 5,56x45 mm və 7,62x39 mm çaplı silahların döyüş effektivliyini əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salmağa səbəb olmuşdur.

Silahlanmaya qəbul edilməsindən kifayət qədər uzun müddət keçməsinə baxmayaraq, avtomatlarda və əl pulemyotlarında istifadə edilən 5,45x39 mm, 5,56x45 mm və 7,62x39 mm çaplı patronların hələ də aralıq patronu olaraq qalması əsas problemdir. Sadalanan hər bir patronun müəyyən bölgələrdə və döyüş fəaliyyətlərinin aparılması ssenarilərində özünü büruzə verən üstünlükləri və çatışmazlıqları mövcuddur. Lakin ümumi çatışmazlıq onların gülləsinin müasir FZMV-ə qarşı gücsüz olmasıdır.

Göstərilən səbəbləri, eləcə də manqada istifadə edilən atıcı silah nümunələrinin unifikasiya edilməsi, atəş gücünün artırılması, erqonomikasının və istifadəsinin yaxşılaşdırılması zərurətini nəzərə alaraq, ABŞ Ordusunda “Next Generation Squad Weapons” (NGSW / Yeni Nəsil Manqa Atıcı Silahları) proqramı qəbul edilib.

NGSW proqramı yayılan təhlükələrlə mübarizə aparmaq üçün icra olunan əməliyyatlara uyğun “Orta Səviyyə Əldəetmə İmkanları”ndan istifadə edərək əsgərlərin məlumatları əsasında manqanın yeni nəsil atıcı silahını yaratmaq məqsədilə öldürmə qabiliyyətini inkişaf etdirməkdən ötrü həyata keçirilən unifikasiya tədbirləridir.

NGSW proqramında “Əsgər Mərkəzli Quruluş”a (Soldier Centered Design) böyük əhəmiyyət verilmiş və proqram çərçivəsində növbəti döyüş sursatı və silah nümunələrinin yaradılması nəzərdə tutulub: 6,5-6,8 mm-lik yeni patron; 5,56 mm-lik M4/M4A1 avtomatının əvəz edilməsindən ötrü manqanın yeni nəsil NGSW-R (Next Generation Squad Weapon Rifle) avtomatı; 5,56 mm-lik M249 əl pulemyotunun əvəz edilməsindən ötrü manqanın yeni nəsil NGSW-AR (Next Generation Squad Weapon Automatic Rifle) əl pulemyotu.

2015-ci ildən düşünülməyə başlanan proqram 4 oktyabr 2018-ci ildə rəsmən qəbul edilib. Qoyulmuş ilkin tələblərə (Рrototype Opportunity Notice – PON) əsasən hər iki silah ümumi patrondan istifadə etməli və maksimal dərəcədə unifikasiya olunmalıdır. Silahların yüksəldilmiş atəş gücündən başqa onların üzərinə alovboğucu və səsboğucu quraşdırılması imkanının olması, qarşılıqlı əvəz edilən patron maqazinləri, yaxşı layihələndirilmiş erqonomika və istifadə rahatlığı da tələblər sırasında yer alır.

33

Proqramın yerinə yetirilməsi üçün keçirilən müsabiqədə həm yeni 6,5-6,8 mm-lik patronun, həm də bu patrona əsaslanan silah nümunələrinin yaradılması istiqamətində konstruktor-mühəndis işlərinin yerinə yetirilməsində “VK Integrated Systems”, “Bachstein Consulting”, MARS Inc., “Cobalt Kinetics”, “AAI Corporation Textron Systems”, “General Dynamics- OTS Inc” (GD-OTS), “SIG Sauer Inc.”, “FN America” və “PCP Tactical” şirkətləri iştirak ediblər.

NGSW proqramının ABŞ Ordusunun əvvəllər qəbul etdiyi proqramlardan (Objective Individual Combat Weapon – OICW, Objective Sniper Weapon – OSW və s.) əsas fərqi yalnız yeni silahların deyil, həm də 6,5-6,8 mm çaplı prinsipial yeni patronun yaradılmasıdır. Proqramın digər bir fərqi isə işlərin gedişatında yaradıcı heyətin daima hərbi qulluqçularla təmasda olması və zəruri dəyişikliklərin edilməsindən ötrü bilavasitə istifadəçi kimi onların rəylərinin nəzərə alınmasıdır.

NGSW proqramından danışarkən, ilk növbədə yeni patrondan başlamaq lazımdır. Ehtimal etmək olar ki, NGSW proqramı çərçivəsində qəbul ediləcək perspektiv patronun başlanğıc enerjisi 4000-4500 Coul arasında olacaq. Bu da yalnız 5,45x39 mm-lik, 5,56x45 mm-lik və 7,62x39 mm-lik aralıq patronlarına deyil, həm də 7,62x51 mm-lik və 7,62x54R mm-lik patronlara qarşı duran mövcud və perspektiv FZMVni dəlməsi tapşırığını həll edəcək. Perspektiv patronların fərqli cəhəti silahlanmada olan standart patronların atıcı silahının lüləsində yaratdığı təzyiqdən iki dəfə artıq təzyiq yaratmasıdır. Bu faktor isə öz növbəsində güllənin başlanğıc sürətinin və enerjisinin yüksəlməsinə, habelə öldürmə qüvvəsinin və dəlmə qabiliyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb olacaq.

Ehtimal edilir ki, müsabiqəyə təqdim edilmiş yeni patron sifarişçi tərəfindən texniki tələbləri verilmiş XM1186 patronunun əsasında yaradılıb. Bundan başqa proqram çərçivəsində yüksək ballistikaya sahib XM1194 və təlim məqsədi patronun yaradılması planlaşdırılır. Bunlar bir ehtimaldır və daha dəqiq məlumatlar keçirilən müsabiqənin yekun mərhələsi olan müqayisəli qiymətləndirmənin nəticələri əsasında yeni silah–döyüş sursatı kompleksinin silahlanmaya qəbul edilməsindən sonra məlum olacaq.

Proqramın icrası çərçivəsində MARS İnc. və “Cobalt Kinetics” şirkətləri birlikdə 6,8 mm-lik avtomat və pulemyot,

34 www.azeridefence.com

“Textron Systems” şirkətinin 6.8 mm NSGW-CT avtomatı. Foto: Textron Systems

həmçinin 6,8x43 mm-lik patron yaradıblar. Patronun gülləsinin çəkisi 9,07 qram və başlanğıc sürəti saniyədə 976 metrdir.

Bu parametrlərə əsaslanaraq demək olar ki, güllənin başlanğıc enerjisi 4300 Couldan artıq olacaq ki, bu da 7,62x51 mm-lik (3600 Coul) və 7,62x54R mm-lik (3840 Coul) patronların güllələrinin başlanğıc enerjisindən böyükdür. Yeni patronun gilizinin paslanmayan poladdan hazırlandığı ehtimal olunur.

Bu da barıt qazlarının yüksək təzyiqinə dözməyə və patronun ümumi çəkisinin azaldılmasına xidmət edir.

Digər bir silah–döyüş sursatı kompleksi isə “VK Integrated Systems” şirkətinin “Bachstein Consulting” şirkəti ilə birlikdə 6,8 mm-lik XR-68 avtomatı və .284 Winchester (7x55 mm) patronun əsasında yaratdığı yüngülləşdirilmiş gilizli 6.8 “Sherwood” patronudur. Bu patronun xüsusiyyətləri bizə məlum deyil. Lakin gülləsinin çəkisi 9,7 qram, başlanğıc sürəti saniyədə 858 metr və başlanğıc enerjisi 3600 Coul olan .284 “Winchester” patronunun xassələrinə əsaslanaraq fərz etmək olar ki, 6.8 “Sherwood” patronunun xassələri MARS İnc. və “Cobalt Kinetics” şirkətlərinin yaratdığı 6,8 mm-lik patronuna uyğundur. Ən yenilikçi döyüş sursatı olaraq “AAI Corporation Textron Systems” şirkətinin yaratdığı 6,5 mm-lik polimer gilizli teleskopik patronu hesab etmək olar. İstehsalçı bildirir ki, bu patron döyüş sursatının gücünün artırmaqla bərabər, daşınan döyüş dəstinin çəkisini maksimal dərəcədə azaltmağa imkan verəcək. Bir mənfi cəhət olaraq patronun teleskopik formada hazırlanmasını göstərmək olar ki, burada patronun (gilizin) diametri eyni gücə sahib ənənəvi kompanovkada hazırlanmış patronun diametrindən böyükdür. Patronun diametrinin böyük olması irihəcmli patron qutusuna malik əl pulemyotları üçün kritik olmasa da, qutuvari patron maqazininə sahib avtomatlar üçün qəbuledilməz sayıla bilər. Lakin aparılmış araşdırma zamanı pulemyotlar üçün patron qutularına rast gəlinmədiyindən ehtimal etmək olar ki, hələlik yalnız patron maqazinlərinin tətbiq olunması nəzərdə tutulur.

Başqa bir tərəfdən isə proqram çərçivəsində yaradılan bütün patronların gilizinin diametrinin artırılması ehtimalını nəzərə alsaq, o zaman teleskopik patronun diametrinin böyük

olmasını mənfi cəhət kimi qəbul etməmək də olar. Burada digər daha əhəmiyyətli bir arqument real döyüş şəraitində polimer gilizli teleskopik döyüş sursatlarının uzunmüddətli istismar təcrübəsinin olmamasıdır. Öz növbəsində bu da təyinatı üzrə istifadə mərhələsində həll olunmayan problemlərə, məsələn, silahların qızması, mexaniki və ya iqlim təsiri nəticəsində patronun deformasiyaya uğramasına səbəb ola bilər.

“AAI Corporation Textron Systems” şirkətinin yaratdığı Textron NGSW-R avtomatı ənənəvi kompanovkaya sahib olmaqla teleskopik patron istifadə etmək imkanına malikdir.

Bununla əlaqədar olaraq hərəkətli patron yuvalı mürəkkəb patronötürmə sistemi tətbiq edilib. Erqonomika nöqteyinəzərindən Textron NGSW-R avtomatı müasir avtomatlardan bir o qədər də fərqlənmir, lakin döyüş xüsusiyyətlərində üstün keyfiyyətlər nümayiş etdirəcəyi ehtimal edilir.

GD-OTS və “SIG Sauer” şirkətləri proqram çərçivəsində keçirilən müsabiqəyə müvafiq olaraq 6,8 mm “True Velocity” və 6,8 mm “Hybrid round” patronlarını təqdim ediblər.

6,8 mm-lik “True Velocity” patronunun gilizinin gövdəsi polimer materialdan, dibi isə metaldan, 6,8 mm-lik “Hybrid round” patronunun isə gilizinin gövdəsi latundan, dibi paslanmayan metaldan hazırlanıb.

Hər iki şirkət daşınan döyüş dəstinin çəkisinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldığını bildirir. Əlavə olaraq GD-OTS şirkəti bildirir ki, 6,8 mm “True Velocity” patronu (.277 TVCM) effektiv atəş məsafəsi və enerjisi, daşınan döyüş dəstinin çəkisinin azlığı və dəqiqliyi ilə silahlanmaya qəbul edilmiş digər standart patronları üstələyir. Eləcə də şirkətin NGSW proqramı çərçivəsində yaratdığı atıcı silah sistemləri ilə birlikdə yeni istismar imkanları, atəşin effektiv məsafəsinin artırılması, təpmə impulsunun azaldılması, ballistik göstəricilərin və əsgərlər üçün əməliyyat effektivliyinin əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırılması kimi xüsusiyyətlərə malikdir.

GD-OTS şirkətinin yaratdığı silah–döyüş sursat kompleksinin tərkibində .277 TVCM patronu ilə yanaşı, RM277 NGSW-R avtomatı və əl pulemyotu da yer alır. Hər iki silah bull-pap sxemi üzrə hazırlanıb və təpmə qüvvəsinin azaldılması üçün təkmilləşdirilmiş təpmə əleyhinə qurğularla təchiz edilib. Təpmə əleyhinə qurğu kimi təpmə buferinin olması ehtimal edilir. Silahların patronlarla qidalanması 20 patronluq qutuvari maqazindən yerinə yetirilir.

“SIG Sauer” şirkəti isə hibrid metal gilizli patronun mövcud olan kompozit material gilizli patronlardan üstünlüyünü birincinin yüksək təzyiqə davamlığını təmin etməsi ilə izah edir. Şirkətin NGSW proqramı çərçivəsində yaratdığı atıcı silah sistemləri ilə birlikdə yeni patronun gülləsi daha uzaq məsafələrə yüksək sürətlə və dəqiqliklə uçmaqla yüksək öldürücü qüvvəyə və dəlmə imkanına sahibdir.

Hərbçilərin mühafizəkarlığını nəzərə alaraq söyləmək olar ki, 6,8 mm-lik “Hybrid round” patronları prioritet əldə edə bilərlər. Bu da ondan irəli gəlir ki, ilk mərhələdə bu patronlar hibrid metal gilizlə, sonradan isə gövdəsi tam və ya qismən polimer material və dibi paslanmayan polad gilizlə istifadə edilə bilər.

“Picatinny Arsenall” və “Textron Systems” şirkətlərinin NSGW proqramı üçün hazırladıqları CT seriyalı döyüş sursatları (2,3,4­cü). Foto: Textron Systems

Perspektiv yeni nəsil manqanın atıcı silahlarında mövcud standart patronların başlanğıc enerjisini əhəmiyyətli dərəcədə üstələyən yeni patronun tətbiqi zərurəti perspektiv atıcı silahların atıcıya təsir göstərən təpmə qüvvəsinin azaldılması sualının həllini konstruktorlar qarşısında kəskin şəkildə qoyur. Təpmə qüvvəsinin azaldılmasının həllərindən biri kimi avtomatlarda və əl pulemyotlarında təpmə qüvvəsinin 30%-dən artıq azaldan ştat səsboğucuların tətbiq olunmasına baxılır. Səsboğucu həm də atəş səsinin atıcının qulaqlarına təsirini azlatmaq funksiyası daşıyacaq. Daimi istifadə olunacaq səsboğucunun digər bir funksiyası isə atəş zamanı çıxan səs və alov əsasında onun yerinin müəyyən edilməsinin qarşısını almaq və aşkaretmə məsafəsini azaltmaq olacaq.

Təpmə qüvvəsinin azaldılmasının digər üsulları kimi təpmə impulsunun yığılması, balanslaşdırılmış avtomatika, müxtəlif quruluşlu amortizatorlar və digər konstruktor həllərindən istifadə edilə bilər.

Bağlanmış müqavilə əsasında yuxarıda sadalanan müsabiqə iştirakçılarından sınaq nümunələrinin hazırlanmasına GD-OTS Inc., “AAI Corporation Textron Systems” və “SIG Sauer” şirkətləri buraxılıblar. Bu şirkətlərin hər biri 27 ay müddətində sınaqlara 53 ədəd avtomat, 43 ədəd əl pulemyotu və 845 000 ədəd 6,8 mm-lik patron təqdim etməlidir. Ümumilikdə isə işlər 8 il müddətinə planlaşdırılıb və müsabiqədə qalib gəlmiş şirkət mükafat kimi bu müddət ərzində ilkin olaraq 250 000 ədəd silah (NGSW-R, NGSW-AR və ya hər iki modeldən), 150 000 000 ədəd patron, ehtiyat hissələr istehsalını, həmçinin texniki dəstək xidmətini əldə edəcək. Lakin ABŞ Müdafiə Nazirliyinin mütəxəssislərinin hesablamalarına əsasən bu rəqəmlər heç də cari arsenalın əvəz edilməsi üçün kifayət etmir. Belə ki, hazırda ABŞ

35

GD­OTS şirkəti tərə indən hazırlanmış NSGW­R avtomatı. Foto: GD­OTS

ordusunda 1 000 000 ədədə yaxın 5,56 mm-lik M4/M4A1 avtomatları istismar edilir. Buradan da belə nəticəyə gəlmək olur ki, ilkin mərhələdə istehsalı planlaşdırılan silah-sursat birinci növbədə döyüş bölmələrinin təminatına yönəldiləcək, digər bölmələrsə mərhələli şəkildə sonra təmin olunacaqlar.

NGSW proqramı çərçivəsində “Leupold & Stevens”, “L3 Harris Technology” və “Vortex Optics” şirkətləri Next Generation Squad Weapons Fire Control (NGSW-FC – Yeni nəsil manqanın atəşi idarəetmə sistemi) nişangah komplekslərinin yaradılmasını həyata keçirirlər. Nişangah kompleksinə lazer məsafəölçən, ballistik hesablayıcı (kompüter) və rəqəmsal atmosfer sensorları daxildir. İlkin mərhələdə sınaqlar üçün 115 dəst kompleks təqdim olunacaq. Sınaqlar başa çatdıqdan və qiymətləndirmələrdən sonra kompleks ənənəvi düzünə görüntülü optikanı əvəz edəcək. Yeni kompleks yaxın döyüşaparma qabiliyyətini saxlamaqla insan fiqurunun 600 metr və daha artıq məsafələrdə görünməsini və məhv edilməsini təmin etməli, atış zamanı düzəlişləri, hədəfə qədər məsafəni ölçməli və hava şəraitini avtomatik hesablamalıdır. Kompleksin proqram təminatında üztanıma funksiyası nəzərdə tutulur.

ABŞ Müdafiə Nazirliyinin məlumatına əsasən, hazırda GD-OTS, “AAI Corporation Textron Systems” və “SIG Sauer” şirkətlərinin NGSW proqramı çərçivəsində yaradıqları sınaq nümunələri qiymətləndirmənin yekun mərhələsindədirlər.

Yekun qiymətləndirmə mərhələsinin müqayisəli sınaqlarının isə 2021-ci ilin əvvəllərində keçirilməsi planlaşdırılır. Əgər işlər planlaşdırıldığı qaydada getsə, o zaman qalib şirkət 2022-ci ilin birinci rübündə seçiləcək və seçilmiş nümunələr 2023-cü ildən başlayaraq qoşunların təchizatına veriləcək.

Hələlik isə müqayiəsli poliqon sınaqlara təqdim edilimiş ilk

36 www.azeridefence.com

sınaq nümunələrindən başqa 2021-ci ildə NGSW proqramı üzrə qoşun sınaqlarının keçirilməsi üçün seriya istehsalından əvvəlki silah nümunələrindən 3983 ədəd, müəyyən miqdarda döyüş sursatlarının və 115 dəst NGSW-FC nişangah komplekslərinin alınması planlaşdırılır. Qalib müəyyən edildikdən sonra isə ümumilikdə 141 605 ədəd, onlardan 2022-ci ildə 11 370 ədəd, 2023-cü ildə 29 880 ədəd, 2024cü ildə 46 299 ədəd və 2025-ci ildə 54 056 ədəd NGSW silahlarının alınması planlaşdırılır. Qalan 104 412 ədəd silah isə 2026–2029-cu illərdə tədarük ediləcək.

Bütün sadalanan hallar nəzərə alınmaqla belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, yeni silah–döyüş sursatı kompleksinin yaradılması reallıqdan doğan zəruri bir prosesdir və NGSW proqramı hələlik bu istiqamətdə ilk addımdır. Burada istinad nöqtəsi olaraq müasir və yüksək müdafiə imkanlarına sahib FZMV böyük rol oynayır. Əgər NGSW proqramı uğurla həyata keçirilmiş olsa, o zaman ABŞ Ordusu həm uzaq məsafələrdəki, həm də FZMV ilə müdafiə olunan hədəfləri məhv etmək imkanına sahib yeni nəsil atıcı silah əldə edəcək, silah–döyüş sursat kompleksinin özü isə yaxın 25 ildə yaradılacaq perspektiv FZMV ilə mübarizə aparmaq imkanına sahib olacaqdır.

Beləliklə, NGSW proqramı uğurla nəticələndikdən sonra ABŞ ordusunda istifadə edilən 5,56x45 mm-lik silah–döyüş sursatı kompleksi tədricən tarixə qovuşacaq, həmçinin bu proses 5,56x45 mm-lik, 5,45x39 mm-lik və 7,62x39 mm-lik silah–döyüş sursatı kompleksi istifadə edən digər ordular üçün yeni komplekslərin yaradılmasına güclü təkan verəcək.

AD

Yerüstü Müşahidə Radarları regionda formalaşan tələb və təkliflər Rəşad Süleymanov Sərhədlərin, hərbi obyektlərin və strateji infrastrukturun müha izəsi məqsədi ilə hazırlanmış Yerüstü Müşahidə Radarları (Ground Surveillance Radars – GSR/ YMR) son onillikdə ciddi təkmilləşdirmələrə məruz qalmış və imkanları genişəndirilmişdir. İlk nümunələri yalnız texnikaları və insanları aşkarlayan müşahidə radarlarının təkmilləşdirmələr nəticəsində meydana çıxan yeni nümunələri yerüstü müşahidə və nəzarətlə yanaşı, pilotsuz uçuş aparatlarının (PUA) və düşmənin atəş nöqtələrinin aşkarlanması (C­RAM) kimi digər məqsədlər üçün də istifadə edilə bilir. Eyni zamanda radarların çəkisinin, güc sər iyyatının və aşkarlanmasının minimallaşdırılması, qarışdırmaya qarşı dayanıqılığın yüksəldilməsi, ayırdetmə alqoritmlərinin təkmilləşdirilməsi, elektro­optik qurğular və digər sensorlarla inteqrasiyası kimi təkmilləşdirmə işləri həyata keçirilmişdir.

Görmə qabiliyyətinin məhdudlaşdığı sisli, dumanlı, yağmurlu hava şəraitində elektro-optik sistemlərdən fərqli olaraq təsirlənməyən radarlar ən yaxşı kamuflyaj olunan şəxsləri və nəqliyyat vasitələrini aşkarlamağa və ayırd etməyə imkan verir.

Yerüstü Müşahidə Radarları əsasən aşağıdakı tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün istifadə olunur: – sərhədlərin, hərbi bazaların və strateji obyektlərin perimeter mühafizəsi; – döyüş əməliyyatları zonasında rəqibin qüvvə və vasitələrinin yerdəyişməsinin müşahidəsi və onların koordinatlarının təyini; – görmə imkanlarının məhdudlaşdığı şəraitlərdə müşahidə və nəzarətin davamlı təşkili; – artilleriya atəşinin idarə edilməsi.

Son illər kiçikölçülü pilotsuz uçuş aparatlarının (PUA) istifadəsinin artması və antidron sistemlərin aktuallaşması bəzi yerüstü müşahidə radarlarında PUA-ların aşkarlanması

“Meteksan Savunma” şirkətinin istehsalı olan “Retinar PTR” yerüstü müşahidə radarı Türkiyənin Quru Qoşunları və Jandarma Qüvvələri tərə indən sərhədlərin və bazaların müha izəsində istifadə olunur. Foto: Meteksan

və izlənməsi kimi yeni funksiyaların yaradılmasına səbəb olub.

Yerüstü Müşahidə Radarları uzaqlığına görə yaxın (10 kmdək aşkarlama məsafəsi), kiçik (20 km-dək aşkarlama məsafəsi) və orta (40 km-dək məsafəyə malik) olmaqla üç şərti qrupda birləşdirilir. Yaxın və kiçik məsafəli YMR-lər adətən üç ayaq və nəqliyyat vasitəsi üzərində, orta ölçülü YMR-lər isə nəqliyyat vasitələrinin şassisində,

yaxud sabit qüllələrdə tətbiq üçün nəzərdə tutulur.

Son illər Cənubi Qafqaz regionunda da YMR-lərə tələblərin çoxaldığı müşahidə olunur.

Bu yazımızda region ölkələrinin əldə etdiyi və region bazarına təqdim olunan portativ Yerüstü Müşahidə Radarlarından bəhs etməyə çalışacağıq.

Mövcud vəziyyət Sərhədlərdəki qeyri-sabit əməliyyat şəraiti, eləcə də davam edən silahlı münaqişələr region ordularında müasir texnologiyaların əldə edilməsi və tətbiqini zərurətə çevirir. YMR-lərə artan tələblər də məhz bu faktorlarla bağlıdır.

Son illərdə hər üç Cənubi Qafqaz dövlətinin ordu və təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən YMR-lərin seçimi ilə bağlı ciddi araşdırmaların aparıldığı və mümkün variantların yerli şəraitdə sınaqlardan keçirilərək öyrənilməsi prosesləri müşahidə olunur.

Açıq qanyaqların analizləri və mediada yer alan məlumatlara görə, ötən

Rusiyanın “Strela” Elmi­ Tədqiqat İnstitutunun istehsalı olan “Fara PV” yerüstü müşahidə radarı.

Foto: Strela

38 www.azeridefence.com

ELM-2180

dövrdə Azərbaycan İsrail Aerokosmik Sənaye Korporasiyasından (IAI) ELM2112 V8, Macarıstandan PGSR-3i, Rusiyadan “Fara-PV”, Gürcüstan “AT Communication” şirkətindən AT LR, ABŞdan “Spotter RF”, Ermənistan isə Rusiyadan “Fara-PV” radarları əldə edib.

2014–2015-ci illərdə Türkiyədə qeydiyyatdan keçmiş “Elibra Global” (rəhbəri

ATV telekanalının sabiq prezidenti Tağı İbrahimovdur-red.) şirkəti tərəfindən Azərbaycanın güc strukturlarına ABŞ istehsalı olan “Spotter RF” radarlarının təqdimatı keçirilsə də, məlum embarqolar səbəbindən adıçəkilən radarların ölkəyə idxalı mümkün olmayıb.

Rusiyanın “Strela” Elmi-Tədqiqat İnstitutu tərəfindən yaradılmış “Fara-PV” radarı 2017-ci ildən Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən dövlət sərhədində və işğal altındakı Azərbaycan ərazilərində aktiv şəkildə istifadə edilir. Ermənistanın 2015–2020-ci illərdə Rusiyadan 20 ədəd “Fara-PV” radarı əldə etdiyinə dair məlumatlar mövcuddur. Avtonəqliyyat vasitələrini 6 km, insanı isə 3 km məsafədən aşkarlaya bilən “Fara-PV” YMR-in çəkisi 21,5 kq təşkil edir.

Müəssisənin 2011-ci ildə təqdim etdiyi 1L111M “Fara-VR” modifikasiyası isə daha kiçik qabarit ölçülərinə malikdir. Çəkisi 12 kq təşkil edən “Fara-VR” radarının aşkarlama uzaqlığı baza versiyası ilə müqayisədə artırılaraq 8 kilometrə (tank üçün 8, insan üçün 4 kilometr) çatdırılıb.

Müəssisə rəsmilərinin sözlərinə görə, Çeçenistanda və Suriyada döyüş şəraitində istifadə olunaraq sınaqdan keçirilmiş radar yaxın perspektivdə “dost-düşmən” ayırdetmə sisteminə də sahib olacaq.

Ermənisan Milli Elmlər Aka de miyasının Radiofizika və Elektronika İnstitutu tərəfindən hazırlanmış və prototipi 2010-cu ildə təqdim edilmiş PDRLS-1M doppler radarı 2014-cü ildə silahlanmaya qəbul edilib. Kataloq məlumatlarında “Ku” dalğa diapazonunda çalışan PDRLS-1M radarının insanı 2 km,

PGSR-3i “Beagle”

nəqliyyat vasitələrini isə 3 km məsafədən aşkarladığı bildirilir. Müxtəlif dövrlərdə Ermənistan telekanallarının işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərindəki hərbi hissələrdən hazırlanan reportajlarında PDRLS-1M radarı da görüntüləndiyindən, cəbhə xəttində bu sistemin tətbiqi ehtimalı mövcuddur.

Rusiyanın Ermənistan, Abxaziya və Cənubi Osetiyadakı hərbi bazaları “Fara” ilə yanaşı, son illərdə 1L227 “Sobolyatnik” radarları ilə də təchiz edilib. “Strela” ElmiTədqiqat İnstitutunun mütəxəssislərinin sözlərinə görə, 1L227 “Sobolyatnik” radarı insanı 7, tankları 17, yük maşınlarını isə 20 km uzaqlıqdan aşkarlamağa, obyektlərin koordinatlarını 10 metr dəqiqliklə müəyyən etməyə imkan verir.

Hazırda İsrailin IAI şirkəti və yerli tərəfdaşları tərəfindən region bazarında ELM-2112 V8 və ELM-2180 “Watch Guard” radarlarının geniş tanıtımı və marketinqi işləri davam etdirilir. Quru sərhədləri ilə yanaşı, sahil mühafizəsində də istifadə olunan ELM-2112 V8 yerüstü müşahidə radarı bir əsgər tərəfindən yük çantasında daşınır və çəkisi 9 kq təşkil edir. Akkumulyator batareyası, sabit cərəyan xətti, yaxud günəş panellərindən elektrik enerjisi ilə qidalanan radarın saxta həyəcan siqnalının xarici analoqları ilə müqayisədə minimum endirildiyi iddia olunur. Şirkət mütəxəssislərinin sözlərinə görə, ELM-2112 V8 radarının elektrooptik sensorlarla inteqrasiyası, yaxud tələbdən asılı olaraq digər yerüstü müşahidə radarları ilə şəbəkə halında birləşdirilməsi mümkündür.

Macarıstanın “Propatria” şirkətinin yüngülçəkili PGSR-3i “Beagle” radarı, məhdud sayda da olsa, Azərbaycan və Gürcüstanın istifadəsində yer alır. 2011-ci ildə “Pro Patria” ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Azərbaycan Milli Aviasiya Akademiyası bu radarın üzərində müəyyən dəyişikliklər aparmaqla, ETAİ adı ilə Azərbaycanın güc strukturlarına təqdim edib.

Sərhəd müşahidə, döyüş bölgəsinə nəzarət, mülki və hərbi obyektlərin mühafizəsi daxil olmaqla müxtəlif əməliyyatlarda istifadə üçün nəzərdə tutulan PGSR-3i radarı istifadəçinin ehtiyaclarından asılı olaraq, müstəqil və ya şəbəkə şəklində istifadə edilə bilər.

Proqram təminatı operatora radarın təsbit intervalını, skan rejimlərini, nəzarət ediləcək sektoru ayarlamağa imkan verir. İstehsalçı müəssisənin açıqladığı məlumata görə, “X” dalğa diapazonunda işləyən PGSR-3i insan ölçüsündə hədəfləri (1 m²) 10 km, nisbətən kiçik (0.5 m²) hədəfləri 8 km, nəqliyyat vasitələrini (10 m²) 15 km, böyük ölçülü (50 m²) nəqliyyat vasitələrini 24 km məsafədə aşkarlamağı bacarır.

2019-cu ildə Polşanın Müdafiə Nazirliyi “Pro Patria Electronics” şirkəti ilə 2022-ci ilədək 93 ədəd PGSR-3i “Beagle” radarının satın alınmasına dair 9,6 milyon avro dəyərində müqavilə imzaladığını açıqlayıb. Sifariş verilmiş radarlar baza versiyadan fərqli olaraq, yerüstü müşahidədən əlavə, ən azı 12 km məsafədən artilleriya atəşini, 24 km məsafədən helikopterləri aşkarlaya biləcək.

Perspektivli sistemlər: “Retinar PTR” sərhəd pozucularına keçid vermir Türkiyə Quru Qoşunları və Jandarma Baş Komandanlığı tərəfindən əsas yerüstü müşahidə radarı kimi istifadə edilən “Meteksan Savunma” şirkətinin “Retinar PTR” radarı Azərbaycanın ordu və sərhəd mühafizəsinin ehtiyaclarını qarşılaya bilər.

Müasir yanaşmaların tətbiq olunduğu və inkişaf etmiş alqoritmləri ilə xarici analoqlarından fərqlənən “Retinar PTR” Türkiyədə və bir neçə xarici ölkədə strateji ərazilərin qorunması, döyüş ərazilərinə nəzarət və sərhəd təhlükəsizliyi daxil olmaqla bir çox əməliyyyatlarda istifadə olunur. İnsan və heyvan böyüklüyündə hərəkətli cisimləri 4 km, nəqliyyat vasitələrini isə 8-10 km uzaqlıqdan təsbit edən “Retinar PTR” radarı spektroqram analizi ilə aşkarlanan təhdidin insan, heyvan və ya nəqliyyat vasitəsi olduğunu sinifləndirir. Təhdidin olduğu yerin koordinatları və hərəkət trayektoriyası elektron xəritə üzərində göstərilir.

“Retinar PTR”in digər bir üstünlüyü isə mürəkkəb hava şəraitlərində yüksək iş tezliyi və əldə etdiyi yüksək dəqiqlik hesabına sürünən və ya çömbələrək yeriyən insanlar kimi çox kiçik və detallı analiz tələb edən hərəkətləri aşkarlaya bilməsidir.

“Meteksan Savunma” şirkətinin mütəxəssislərinin sözlərinə görə, “Retinar PTR” geniş sahələri avtomatik şəkildə deteksiya edərək, heyətin davamlı olaraq kamera və ya durbinlə əraziyə baxış

39

“Meteksan Savunma” şirkətinin “Retinar PTR” yerüstü müşahidə radarı (altda) və yuxarıda istifadəçi ekranının görüntüsü. Foto: Meteksan

keçirməsini və vizual görüntüdə meydana çıxan çətinlikləri aradan qaldırır. Radar həm də kamera sistemləri və digər sensorlarla inteqrasiya edilmiş şəkildə çalışa bilir. Proqram təminatından istifadə etməklə, ərazini sektora ayırıb, konkret sektoru və ya 360 dərəcə üfüqi bucaq altında ətrafı deteksiya etmək, ərazi profilinə görə yüksəliş bucağını dəyişdirərək deteksiya formasını əraziyə uyğunlaşdırmaq mümkündür. Bu zaman seçilmiş “dost” və “xəbərdarlıq” bölgələrin də aşkarlanan təhdidlər barədə istifadəçi səsli və görüntülü şəkildə xəbərdar edilir. İstifadəçinin tabletində rəqəmsal xəritə üzərində, daxili kompas və GPS-in dəstəyi ilə təhdidin istiqaməti avtomatik şəkildə müəyyən olunur.

40 www.azeridefence.com

“Retinar PTR” radarı DMS, UTM, DECIMAL, MGRS kimi fərqli koordinat sistemlərini dəstəkləyir.

“Retinar PTR” radarının aşağıdakı funksiyaları vardır: – Deteksiya, ayırdetmə, sinifləndirmə, qeydəalma;

– Hədəflərin bucaq, məsafə, yüksəklik, sürət məlumatlarını və koordinatlarını hesablama; – “Xəbərdarlıq” və “dost” bölgələrəayırma, görüntülü və səsli xəbərdarlıq; – Mikrodoppler imza analizi ilə insan, heyvan və texnikanın ayırd edilməsi; – Gecə və gündüz kameraları ilə inteqrasiya imkanı, kameraları hədəfə avtomatik yönəltmə; – Zəif SAR dəyəri (insan sağlamlığına ziyansız); – Zəif aşkarlanma xüsusiyyəti (LPI)” – Rahat öyrənilə bilən proqram.

Radar cihazı, üçayaq, 2 ədəd batareya və naqillər ilə birlikdə sistem iki ədəd çantaya qablaşdırılır. Hər bir çantanın

çəkisi 20 kq-dan azdır. İki baterya ilə 5 saat fasiləsiz işləyən “Retinar PTR” radarını sabit elektrik şəbəkəsi və günəş panellərinə qoşmaqla 24 saat fasiləsiz çalışdırmaq mümkündür.

Qeyd edək ki, Türkiyə Quru Qoşunları və Jandarma Baş Koman danlığının istifadəsində yer alan “Retinar PTR” uzun illərdir Türkiyədə sərhədlərin və bazaların təhlükəsizliyində istifadə olunur. Praktik istifadədə özünü doğrultmuş radar adı açıqlanmayan Asiya və Avropa ölkələrinə də ixrac edilib.

Hazırda “Retinar” radar ailəsinə “Retinar PTR”, “Retinar PTR-X”, “Retinar OPUS”, “Retinar FAR-AD” və KAPAN antidron sistemi kimi fərqli məhsullar və həllər daxildir.

“Meteksan Savunma”nın həm Türkiyədə, həm də xaricdə satışdan sonra texniki xidməti təşkil etməsi, bu günədək təhvil verilmiş radarların problemsiz və fasiləsiz istifadəsinə imkan verib.

“Meteksan Savunma”nın ekspertlərinin fikrincə, Azərbaycanın 2648 km quru sərhədlərində terrorçuluq, qanunsuz miqrasiya, narkotiklər və kütləvi qırğın silahları ilə mübarizədə təhdidlərin vaxtında aşkarlanması böyük önəmə sahibdir: “Bu baxımdan, sərhəd mühafizəsi üçün ən uyğun və müasir radar sistemlərindən olan “Retinar PTR” tək sərhəd xətti boyunca deyil, hətta sərhədin qarşı tərəfində bəlli uzaqlıqda bütün hərəkətləri aşkarlamağa imkan verə bilər. Sərhəd təhlükəsizliyindən əlavə, “Retinar” YMRləri enerji stansiyaları, qaz və neft platformaları, hava limanları və boru kəmərlərinin mühafizəsi üçün də uyğundur.

Bütün bu önəmli faktorlarla birlikdə dəyərləndirildikdə Azərbaycan sərhədlərində və infrastrukturların mühafizəsi tərəfindən “Meteksan Savunma”nın “Retinar” radarlarının seçimi ərazilərin təhlükəsizliyinin təmin olunmasına böyük və əlavə dəyər qazandıracağı düşünülür”.

Digər sistemlər 2018-ci ildə yerli təmsilçi şirkət tərəfindən İngiltərənin “Blighter Surveillance Systems” şirkətinin istehsalı olan “Blighter B202 Mk2” YMR-in Azərbaycanın güc strukturları üçün təqdimatı keçirilib. “Blighter B202 Mk2” radarı sərhəd müşahidə missiyaları üçün infraqırmızı və termal kamera və gündüz

kamerası (“Aquila” PTZ 640-150ZF) ilə birlikdə “Blighter Explorer Nexus” adlandırılan sistem həlli şəklində təqdim olunur.

ABŞ və Böyük Britaniya orduları tərəfindən hərbi baza və strateji obyektlərin qorunması, habelə Koreya yarımadasında sərhəd təhlükəsizliyi tətbiqlərində istifadə olunan “Blighter B202 Mk2” YMR sürünən şəxsi (0.1 m²) 1.5 km, gəzən şəxsi (1 m²) 3.3 km, hərəkət edən nəqliyyat vasitəsini (30 m²) 8 km, böyük hərəkətli nəqliyyat vasitəsini (100 m²) 8 km uzaqlıqdan aşkarlayır. Şirkət mütəxəssislərinin sözlərinə görə, radarın şaquli bucaq açıqlığının geniş olması təpələrin zirvələrini və vadiləri nəzarətdə saxlamağa, elektron skan texnologiyası isə qayalıq ərazilərdə asta hərəkət edən insanları aşkarlamağa imkan verir. Operator “BlighterView HMI 2” proqram təminatı vasitəsi ilə elektron xəritə üzərində “xəbərdarlıq” və “çıxış” zonalarını təyin edə bilir. Belə olan halda xəbərdarlıq zonasına daxil olan hədəflər barədə həyəcan siqnalı verilir və kamera avtomatik şəkildə həmin istiqamətə yönəldilir.

Region ölkələrinin hərbi strukturlarının maraq dairəsinə daxil olan “Thales” şirkətinin “Squire” YMR öz imkanlarına görə, sinfində ən təkmil radarlardan hesab olunur. 48 km-dək məsafədə hərəkət edən hədəfləri aşkarlaya və təsnif edə bilən “Squire” kompakt dizayna və FMCW texnologiyasının tətbiqi sayəsində çox aşağı çıxış gücünə (1W) malikdir.

Niderland Ordusunun antidron sisteminin tərkibinə daxil edilmiş “Squire” YMR-in yeni modifikasiyasında dronların təsnifatı cismin mikrodoppler məlumatlarının analizi hesabına aparılır. Üçayaq və ya

Blighter B202 Mk2

teleskopik mast üzərində quraşdırıla bilən radarı kabel vasitəsi ilə 100 metr uzaqlıqdan idarə etmək mümkündür.

“Squire” YMR kəşfiyyatla yanaşı, artilleriya və minaatan atəşinin idarə olunmasında da istifadə olunur (Niderland variantı). Radarın təkmilləşdirilmiş yeni modifikasiyası 300 km/saatadək sürətlə aşağı hündürlükdə uçan dronları, sürünən insanları, piyadaları (0,5 m²) 9 km, nəqliyyat vasitələrini (10 m²) 19 km, tankları (20 m²) 23 km məsafədən ≤ 5 metr dəqiqliklə aşkarlamağı bacarır.

Qeyd edək ki, “Thales” tərəfindən indiyədək müxtəlif ölkələrə 200-dən artıq “Squire” radarı ixrac olunub. 2002-ci ilin iyun ayında Niderlandın Müdafiə Nazirliyi “Thales Netherland BV” şirkətindən ordu və dəniz korpusu üçün 62 ədəd “Squire” radarı əldə edib. 2018-ci ildə imzalanmış yeni müqavilə ilə Niderland Ordusunun istifadəsindəki “Squire” YMR-lərin aşkarlama uzaqlığı iki dəfə artırılaraq 48 kilometrə çatdırılıb. 2018-ci ilin noyabr ayında Belçika Müdafiə Nazirliyi Niderland silahlı qüvvələrinin inventarından 9 ədəd “Squire” YMR aldığını açıqlayıb. Sonuncu Belçika silahlı qüvvələrinin ITERAR taborunun 1987-ci ildən istifadə etdiyi döyüş müşahidə radarlarını əvəzləyib. AD

41

Zireh arxasından 360° görüntü Elnur Əlizadə Müasir hərbi əməliyyatlarda heyətin, xüsusilə də zirehli nəqliyyat vasitələrinin heyətinin ətraf mühit barədə məlumatlılığı həm döyüşün idarə edilməsi, həm də heyətin sağ qalması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqatlar göstərir ki, 1979–1988­ci illərdə baş verən Sovet­Əfqanıstan müharibəsində tank və zirehli texnika heyəti arasındakı itkilərin 50 faizə qədəri, 2003–2010­cu illərdə İraqda ABŞ və müttə iqlərinin itkilərinin isə ilk illərdə 40 faizə qədəri məhz heyətin ətrafı müşahidə etmək üçün iş yerini tərk etməsi zamanı yaşanıb. Məhz bu arzuolunmaz itkilərin azaldılması, heyətin düşmən snayperlərindən qorunması, hərbi texnikanın döyüş qabiliyyətinin saxlanması məqsədi ilə yaradılan Situasiya Məlumatlandırma (Situational Awareness) sistemlərinin İraq və Əfqanıstan daxil olmaqla, müxtəlif coğra iyalarda döyüş şəraitində tətbiqi qısa müddətdə özünü doğruldub və aparıcı ölkələrin ordularında öz yerini tapmağa başlamışdır.

Hazırda zirehli nəqliyyat vasitələrinin Situasiya Məlumatlandırma sistemlərinə aşağıdakılar aid edilir: – nəqliyyat vasitəsinin 360° dairəvi müşahidə sistemləri; – atəş yeri aşkarlama sistemləri; – lazer xəbərdarlıq sistemləri.

Bu yazımızda nəqliyyat vasitələri üçün dairəvi müşahidə sistemləri və bu seqmentdə fəaliyyət göstərən istehsalçılardan bəhs edəcəyik.

42 www.azeridefence.com

Dairəvi müşahidə sistemləri nəqliyyat vasitəsinin üzərinə quraşdırılmış kameralar və müxtəlif sensorlardan, qeydə alınan görüntüləri emal edərək real vaxt rejimində sürücü, komandir və atıcıya təqdim edən proqram təminatlarından ibarətdir. Bəzi müasir dairəvi müşahidə sistemləri bölmələrin döyüşidarəetmə və C4I sistemləri ilə inteqrasiya olunaraq, tək bir zirehli döyüş maşınının deyil, qrup, taqım, bölük və tabor səviyyəsində məlumatlılığını təmin edir.

İsrailin “Elbit Systems” şirkətinin “Iron Vision” dairəvi müşahidə sistemi ilə təchiz edilmiş CARMEL gələcəyin piyada döyüş maşını. Foto: Elbit Systems

Uzun illər döyüş təyyarələrində istifadə edilmiş bu konsepsiyanın yerüstü nəqliyyat vasitələrində tətbiqi üçün aparılan sınaqlar uğurlu alınıb. İraqda bilavasitə hərbi əməliyyatların gedişində aparılan sınaq və tədqiqatlar göstərmişdir ki, xüsusilə şəhər şəraitində bu qabiliyyət sürətli qərarların qəbul edilməsi, platformanın və heyətin həyatda qalması üçün vacibdir. Məsələn, vizual sensorlar təxminən 300 metr məsafədən insanı ayırd etməyə imkan verir. Bu müşahidə qabiliyyəti akustik atəş detektorları, lazer xəbərdarlıq sistemi və nəqliyyat vasitəsinin üstündəki digər kamera və sensorlar vasitəsi ilə 1000 metr və daha uzaq məsafəyə artırıla bilər.

Elektro-optik həllərin dizaynı və istehsalı sahəsində ixtisaslaşmış Danimarkanın “Copenhagen Sensor Technology A.S” (CST) şirkətinin zirehli nəqliyyat vasitələri və tanklar üçün LSAS (Local Situational Awareness) dairəvi müşahidə qurğusu şirkətin Sürücünün Gücləndirilmiş Görüş sisteminin bazasında hazırlanıb. 2016-cı ilin sentyabr ayında CST və “Leonardo MW” şirkəti birlikdə Danimarka Müda iə Satınalmaları və Logistika Təşkilatının (DALO) elan etdiyi tenderdə seçilərək, Danimarka Ordusunun bir neçə ədəd “Piranha V” zirehli transportyorunu

LSAS sisteminin “Citadel Panoramic” və “Citadel Compact” kon iqurasiyaları ilə təchiz edib. Bunun davamı olaraq, 2017-ci ilin iyul ayında CST İrlandiya Ordusunun “Piranha III” zirehli transportyorların müasirləşdirilməsi proqramını həyata keçirən “General Dynamics European Land Systems – Mowag” (GDELS-Mowag) şirkəti ilə LSAS sisteminin “Citadel Quattour Cam” kon iqurasiyasının tədarükünə dair müqavilə imzalayıb.

Məlumatlara görə, İrlandiya Ordusu silahlanmadakı 90 ədəd “Piranha III” zirehli transportyorun hamısını müasirləşdirməyi planlaşdırır. Cari ilin mart ayının 4-də CST layihə podratçısı olan “Leonardo DRS” şirkəti tərə indən ABŞ Ordusunun zirehli maşınlarının LSAS sistemi ilə tədarükü üçün seçildiyini elan edib.

LSAS sisteminin əsasını CST-nin “Citadel” seriyalı kameraları və proqram təminatı təşkil edir. CST şirkətinin LSAS dairəvi müşahidə sistemi 5 kon iqurasiyada mövcuddur: • “Citadel Panoramic”: Tam 170° sahə görüntüsünü əldə etməyə imkan verən iki kamera blokundan ibarətdir. Bloklar adətən nəqliyyat vasitəsinin ön və arxa hissəsində yerləşdirilir.

• “Citadel Compact”: 47°-dən 100°-dək bucaq altında qurula bilən tək kameradır. Avtomobildəki videoişləmə qurğusu ilə istifadə üçündür.

• “Citadel Termal”: bir termal kameradan ibarətdir. 90° bucaq altında görüntü əldə etməyə imkan verir.

• “Citadel Quattuor”: zirehli maşında sürücülər üçün optimallaşdırılmış mənzərəni təmin edən bir termal və 3x vizual kameradan ibarətdir.

• “Citadel Dual Cam”: bir termal və bir gündüz kamerasından ibarətdir. İki kameranın görüntüləri birləşdirilərək operatorun ekranında eyni zamanda nümayiş etdirilir. Şirkət rəsmilərinin ikrincə, zirehli nəqliyyat vasitələrinin və tankların şassilərinin ətrafına, müxtəlif yerlərə quraşdırılan kamera dəstləri nəqliyyat vasitəsinin heyətinə qapı və lyukları açmadan, nəqliyyat vasitəsini tərk etmədən yaxın ətrafının maneəsiz görüntüsünü əldə etməyə imkan verir. Bütün kon iqurasiyalar sifarişçinin istəyinə uyğun dizayn olunur. İngiltərənin “BAE Systems” şirkətinin 2015-ci ildə bazara təqdim etdiyi “BattleView 360” dairəvi müşahidə sistemi də LSAS ilə eyni konsepsiyaya əsaslansa da, LSAS-dən fərqli olaraq, sürücü və komandirin “Striker HMD” tipli dəbilqəsi ilə inteqrasiya olunub. İstehsalçı şirkət ABŞ Ordusuna (“Bradley” piyada döyüş maşınları üçün) və digər müştərilərə “Q-Warrior HMD” dəbilqə sistemi ilə təklif edir. Nəqliyyat vasitəsindəki desant da ehtiyac yarandıqda, müxtəlif hadisələri rəqəmsallaşdırmaq və xəritə üzərind qeyd etmək üçün sərəncamlarında olan əl terminallarını və tabletləri “BattleView 360” sisteminə qoşa bilər. “BattleView 360” sisteminin ilk nümunələri CV90 piyada döyüş maşınına quraşdırılıb.

“Hensoldt” şirkətinin hazırladığı, bütün növ zirehli maşınlara inteqrasiya oluna bilən, modulyar dizayna sahib SETAS (See Through Armour System) dairəvi müşahidə sisteminin hər blokuna yüksək key iyyətli rəngli gündüz kamerası və soyudulmamış termal kamera (8-14μm) daxildir. Geniş şaquli görmə bucağı (termal kamera 45°, gündüz kamerası 78°) şəhər yerlərində və dağlıq ərazilərdə yuxarıdan gələn təhdidləri aşkarlamaq baxımından SETAS-ın qurulduğu platfromaya əlavə

43

â&#x20AC;&#x153;Citadel Panoramicâ&#x20AC;? É&#x2122;sas texniki gĂśstÉ&#x2122;ricilÉ&#x2122;ri:

Â&#x2021;Â?Â&#x2022;Â&#x2018;Â&#x201D;

Í´Â&#x161; Â&#x203A;òÂ?Â&#x2022;á&#x2013; Â? Â&#x2020;á&#x2013; Â&#x201C;Â&#x2039;Â&#x201C;Â&#x17D;Â&#x2039;Â?Â&#x17D;Â&#x2039; ÍłČ&#x20AC;Íľ ÇłÂ&#x201D;á&#x2013; Â?Â&#x2030;Â&#x17D;Â&#x2039; Â&#x2022;Â&#x2021;Â?Â&#x2022;Â&#x2018;Â&#x201D;Â&#x2014; Â&#x2013;Â&#x192;Â?Â&#x192;Â?Â&#x17D;Â&#x192;Â&#x203A;Ă&#x2021;Â&#x2026;Ă&#x2021; Â?Â&#x2018;Â&#x153;Â&#x192;Â&#x2039;Â?Â&#x192; Â&#x2039;Â&#x17D;á&#x2013;

Â&#x2021;Â?Â&#x2022;

Í´Â&#x161; Â&#x2C6;Â&#x2018;Â?Â&#x2014;Â&#x2022; Â&#x2014;Â&#x153;Â&#x2014;Â?Â&#x17D;Â&#x2014;ÂşÂ&#x2014; ʹǤ͸ Â?Â?ÇĄ Â&#x2C6; Č&#x20AC; ͳǤ͸ǥ δͳΨ Â&#x2022;á&#x2013; Â&#x160;Â&#x2DC;

Â&#x2C6;Â&#x2C6;Â&#x2021;Â?Â&#x2013;Â&#x2039;Â&#x2DC; Â&#x2019;Â&#x2039;Â?Â&#x2022;Â&#x2021;Â&#x17D; Č&#x2039;o Â&#x161; fČ&#x152;ÇĄ Â&#x160;á&#x2013; Â&#x201D; Â?Â&#x192;Â?Â&#x2021;Â&#x201D;Â&#x192;Â&#x203A;Â&#x192;

͚͝͸ Â&#x161; ͡ͺʹ

oÂ&#x2C6;Â&#x2039;Â&#x201C;Â&#x2039;

͚͝͸ Â&#x161; ͜͜͝

ͳ͚ͲΚ Č&#x2039;Â&#x160;á&#x2013; Â&#x201D; Â&#x201E;Â&#x2039;Â&#x201D;Â&#x2039; ͺ͡Ǥ͡ΚČ&#x152;

fÂ&#x192;Â&#x201C;Â&#x2014;Â&#x17D;Â&#x2039;

ĂźstĂźnlĂźklÉ&#x2122;r tÉ&#x2122;min edir. HÉ&#x2122;dÉ&#x2122;f GĂśstÉ&#x2122;rici (MTI), obyektizlÉ&#x2122;mÉ&#x2122; vÉ&#x2122; inteqrasiya edilmiĹ&#x; avtomatik gĂśrĂźntĂź emalÄą texnologiyasÄą hesabÄąna SETAS-Äąn mĂźĹ&#x;ahidÉ&#x2122; imkanlarÄąnÄąn daha da artÄąrmaq mĂźmkĂźndĂźr.

ModulyarlÄąÄ&#x;Äą vÉ&#x2122; açĹq interfeys arxitekturasÄą (NGVA uyÄ&#x;un) sayÉ&#x2122;sindÉ&#x2122; sistemi asanlÄąqla istÉ&#x2122;nilÉ&#x2122;n yeni vÉ&#x2122; ya mĂśvcud nÉ&#x2122;qliyyat vasitÉ&#x2122;lÉ&#x2122;rinÉ&#x2122; quraĹ&#x;dÄąrmaq olar. SETAS mĂźĹ&#x;tÉ&#x2122;rilÉ&#x2122;rÉ&#x2122; hÉ&#x2122;m nÉ&#x2122;qliyyat vasitÉ&#x2122;sinin daxilindÉ&#x2122; quraĹ&#x;dÄąrÄąlmÄąĹ&#x; monitorlar, hÉ&#x2122;m dÉ&#x2122; dÉ&#x2122;bilqÉ&#x2122;yÉ&#x2122; baÄ&#x;lÄą eynÉ&#x2122;klÉ&#x2122; tÉ&#x2122;klif edilir. EynÉ&#x2122;k tÉ&#x2122;tbiqindÉ&#x2122; heyÉ&#x2122;t baĹ&#x;ÄąnÄą çevirdiyi, baxdÄąÄ&#x;Äą istiqamÉ&#x2122;tdÉ&#x2122; nÉ&#x2122;qliyyat vasitÉ&#x2122;sinin xaricini gĂśrĂźr. AnaloqlarÄąndan fÉ&#x2122;rqli olaraq, SETAS-Äąn intellektual proqram alqoritmlÉ&#x2122;ri nÉ&#x2122;qliyyat vasitÉ&#x2122;sinin 360° É&#x2122;trafÄąnda potensial tÉ&#x2122;hdidlÉ&#x2122;ri aĹ&#x;karladÄąÄ&#x;Äą zaman heyÉ&#x2122;ti avtomatik Ĺ&#x;É&#x2122;kildÉ&#x2122; sÉ&#x2122;s siqnalÄą ilÉ&#x2122; xÉ&#x2122;bÉ&#x2122;rdar edir.

MĂźstÉ&#x2122;qil bir sistem kimi tÉ&#x2122;chiz olunan SETAS-Äąn dĂśyĂźĹ&#x; maĹ&#x;ÄąnlarÄąnÄąn Ĺ&#x;É&#x2122;bÉ&#x2122;kÉ&#x2122;sinÉ&#x2122; vÉ&#x2122; DĂśyĂźĹ&#x; Ä°darÉ&#x2122;etmÉ&#x2122; SisteminÉ&#x2122; dÉ&#x2122; inteqrasiyasÄąnÄą hÉ&#x2122;yata keçirmÉ&#x2122;k mĂźmkĂźndĂźr. Ä°srailin â&#x20AC;&#x153;Elbit Systemsâ&#x20AC;? Ĺ&#x;irkÉ&#x2122;tinin â&#x20AC;&#x153;IronVisionâ&#x20AC;? dairÉ&#x2122;vi mĂźĹ&#x;ahidÉ&#x2122; sistemi yĂźksÉ&#x2122;k key iyyÉ&#x2122;tli videogĂśrĂźntĂźnĂź real vaxt rejimindÉ&#x2122; sĂźrĂźcĂź vÉ&#x2122; komandirin dÉ&#x2122;bilqÉ&#x2122;sindÉ&#x2122;ki ekrana ĂśtĂźrmÉ&#x2122;klÉ&#x2122; yanaĹ&#x;Äą, É&#x2122;vvÉ&#x2122;lcÉ&#x2122;dÉ&#x2122;n yĂźklÉ&#x2122;nmiĹ&#x; É&#x2122;razi vÉ&#x2122; maneÉ&#x2122; mÉ&#x2122;lumatlarÄąndan istifadÉ&#x2122; edÉ&#x2122;rÉ&#x2122;k, analizlÉ&#x2122;r aparÄąr vÉ&#x2122; bĂźtĂźn mÉ&#x2122;lumatlarÄą eyni vaxtda heyÉ&#x2122;tin digÉ&#x2122;r ĂźzvlÉ&#x2122;rinÉ&#x2122; tÉ&#x2122;qdim edir. â&#x20AC;&#x153;Elbit Sys-

͚ͲΚ

Â&#x192;Â&#x17D;ÂşÂ&#x192; Â&#x2014;Â&#x153;Â&#x2014;Â?Â&#x17D;Â&#x2014;ÂşÂ&#x2014; Č&#x2039;òÂ&#x2C6;Â&#x2039;Â&#x201C;Â&#x2039;Č&#x152;

ͳ͡Ǥ͸ʹ͡ Â? Â&#x153;

ͳ͡Ǥ͚;͜ Â? Â&#x153;

Â&#x192;Â&#x17D;ÂşÂ&#x192; Â&#x2014;Â&#x153;Â&#x2014;Â?Â&#x17D;Â&#x2014;ÂşÂ&#x2014; Č&#x2039;çÂ&#x192;Â&#x201C;Â&#x2014;Â&#x17D;Â&#x2039;Č&#x152;

͡Ͳ Â&#x153;

͡͝Ǥ͜͝ Â&#x153;

.á&#x2013; Â?Â&#x2039;

δʹǤͳ Â?Â&#x201C;

òÂ&#x160;Â&#x192;Â&#x2C6;Â&#x2039;Â&#x153;á&#x2013; Â&#x2022;á&#x2013; Â&#x2DC;Â&#x2039;Â&#x203A;Â&#x203A;á&#x2013; Â&#x2022;Â&#x2039;

nj͸͚ Č&#x2039; ÍśČ&#x152;ÇĄ Â&#x201C;Â&#x2014;Â&#x201D;Â&#x2014; Â&#x192;Â&#x153;Â&#x2018;Â&#x2013;Â&#x17D;Â&#x192; Â&#x2020;Â&#x2018;Â&#x17D;Â&#x2020;Â&#x2014;Â&#x201D;Â&#x2014;Â&#x17D;Â&#x2014;Â&#x201E;

temsâ&#x20AC;?in F-35 dĂśyĂźĹ&#x; tÉ&#x2122;yyarÉ&#x2122;si ßçßn hazÄąrladÄąÄ&#x;Äą Situasiya MÉ&#x2122;lumatlandÄąrma Sisteminin É&#x2122;sasÄąnda yaradÄąlmÄąĹ&#x; â&#x20AC;&#x153;IronVisionâ&#x20AC;? ekipaj ĂźzvlÉ&#x2122;rinÉ&#x2122; gĂśrĂźntĂźdÉ&#x2122;n É&#x2122;lavÉ&#x2122; C4I imkanlarÄąnÄą tam inteqrasiya etmÉ&#x2122;yÉ&#x2122; imkan yaradÄąr. SifariĹ&#x;dÉ&#x2122;n asÄąlÄą olaraq, mĂźmkĂźndĂźr ki, â&#x20AC;&#x153;IronVisionâ&#x20AC;?un zirehli maĹ&#x;ÄąnÄąnÄąn dĂśyĂźĹ&#x; modulu ilÉ&#x2122; dÉ&#x2122; inteqrasiyasÄą hÉ&#x2122;yata keçirilsin. Bu zaman dĂśyĂźĹ&#x; maĹ&#x;ÄąnÄąnÄąn hÉ&#x2122;rÉ&#x2122;kÉ&#x2122;ti komandirin dÉ&#x2122;bilqÉ&#x2122;sinin hÉ&#x2122;rÉ&#x2122;kÉ&#x2122;ti ilÉ&#x2122; sinxronlaĹ&#x;dÄąrÄąlÄąr vÉ&#x2122; silah avtomatik Ĺ&#x;É&#x2122;kildÉ&#x2122; komandirin baxdÄąÄ&#x;Äą istiqamÉ&#x2122;tÉ&#x2122; yĂśnÉ&#x2122;lir. AparÄącÄą HMD texnologiyasÄą vÉ&#x2122; inkiĹ&#x;af etmiĹ&#x; alqoritmlÉ&#x2122;r vizual problemlÉ&#x2122;ri aradan qaldÄąrÄąr vÉ&#x2122; sĂźrÉ&#x2122;tlÉ&#x2122; hÉ&#x2122;rÉ&#x2122;kÉ&#x2122;t edÉ&#x2122;n zirehli maĹ&#x;ÄąnÄąn fÉ&#x2122;aliyyÉ&#x2122;tindÉ&#x2122;n tÉ&#x2122;sirlÉ&#x2122;nmir. NÉ&#x2122;qliyyat vasitÉ&#x2122;sinin É&#x2122;trafÄąna yerlÉ&#x2122;Ĺ&#x;dirilmiĹ&#x; gĂźndĂźz vÉ&#x2122; termal kanallara malik çoxsaylÄą xarici kameralardan ibarÉ&#x2122;t sistem real vaxt rejimindÉ&#x2122; gĂśrĂźntĂźlÉ&#x2122;ri iĹ&#x;lÉ&#x2122;yÉ&#x2122;rÉ&#x2122;k sĂźrĂźcĂź, komandir vÉ&#x2122; digÉ&#x2122;r heyÉ&#x2122;t ĂźzvĂźndÉ&#x2122; situasiya Ĺ&#x;Ăźuru formalaĹ&#x;dÄąrÄąr.

2020-ci ilin yanvar ayÄąnda BĂśyĂźk BritaniyanÄąn MĂźda iÉ&#x2122; Elm vÉ&#x2122; Texnologiya LaboratoriyasÄą (DSTL) tÉ&#x2122;kmillÉ&#x2122;Ĺ&#x;dirmÉ&#x2122; ßçßn seçilÉ&#x2122;n â&#x20AC;&#x153;Challenger 2â&#x20AC;? tankÄąnÄąn ĂźzÉ&#x2122;rindÉ&#x2122; â&#x20AC;&#x153;IronVizionâ&#x20AC;? sisteminin sÄąnaqlarÄąna baĹ&#x;ladÄąÄ&#x;ÄąnÄą açĹqlayÄąb. â&#x20AC;&#x153;IronVisionâ&#x20AC;? sistemi hÉ&#x2122;m dÉ&#x2122; Ä°srail Ordusunun gÉ&#x2122;lÉ&#x2122;cÉ&#x2122;yin piyada dĂśyĂźĹ&#x; maĹ&#x;ÄąnÄą proqramÄąna daxil edilib. HazÄąrda ĂźzÉ&#x2122;rindÉ&#x2122;

p

SETAS É&#x2122;sas texniki gĂśstÉ&#x2122;ricilÉ&#x2122;ri:

Ă&#x161;Â&#x201D;Â?á&#x2013; Â&#x201E;Â&#x2014;Â&#x2026;Â&#x192;ÂşĂ&#x2021; Č&#x2039; Č&#x152;

;͸ͲΚ Č&#x2039;òČ&#x152; Č&#x20AC; ͚ͺΚ Č&#x2039;çČ&#x152;

Â&#x2021;Â&#x201D;Â?Â&#x192;Â&#x17D; Â?Â&#x192;Â?Â&#x2021;Â&#x201D;Â&#x192; Â&#x192;Â&#x17D;ÂşÂ&#x192; Â&#x2014;Â&#x153;Â&#x2014;Â?Â&#x17D;Â&#x2014;ÂşÂ&#x2014;

Č&#x2039;ͺnjͳ͜É&#x160;Â?Č&#x152;

͡ͺΚ Č&#x2039;òČ&#x152; Č&#x20AC; ͜͡Κ Č&#x2039;çČ&#x152;

òÂ?Â&#x2020;òÂ&#x153; Â?Â&#x192;Â?Â&#x2021;Â&#x201D;Â&#x192;Â&#x2022;Ă&#x2021; Â&#x2021;Â&#x2013;Â&#x2021;Â?Â&#x2022;Â&#x2039;Â&#x203A;Â&#x192; Â&#x201D;á&#x2013; Â?Â&#x2030;Â&#x2039;

YÂ&#x17D;­òÂ&#x17D;á&#x2013; Â&#x201D; Č&#x2039;Â&#x2021;Â?ÇĄ Â&#x160;òÂ?Â&#x2020;òÂ&#x201D;Â&#x17D;òÂ?ÇĄ Â&#x2014;Â&#x153;Â&#x2014;Â?Â&#x17D;Â&#x2014;Â&#x201C;Č&#x152;

͝͡Κ Č&#x2039;òČ&#x152; Č&#x20AC; ͚ͺΚ Č&#x2039;çČ&#x152; ʹͲͲÂ&#x161;ͳͲͲÂ&#x161;ʹ͡Ͳ

Â&#x2021;Â?Â&#x2022;Â&#x2018;Â&#x201D;Â&#x17D;Â&#x192;Â&#x201D;Ă&#x2021;Â? Â&#x2039;Â?Â&#x2022;Â&#x192;Â?Ă&#x2021; Â&#x192;çÂ?Â&#x192;Â&#x201D;Â&#x17D;Â&#x192;Â?Â&#x192; Â?á&#x2013; Â&#x2022;Â&#x192;Â&#x2C6;á&#x2013; Â&#x2022;Â&#x2039; Č&#x20AC; Â?Â&#x2021;Â&#x2013;Â&#x201D;

44 www.azeridefence.com

Â&#x2021;Â&#x201D;Â?Â&#x192;Â&#x17D;

òÂ?Â&#x2020;òÂ&#x153;

çÂ?Â&#x192;Â&#x201D;Â&#x17D;Â&#x192;Â?Â&#x192;

;ͲͲ

͝ͲͲ

Â&#x192;Â?Ă&#x2021;Â?Â&#x192;

ͳͲͲ

;ͲͲ

GÂ&#x2020;Â&#x2021;Â?Â&#x2013;Â&#x2039;Â&#x2C6;Â&#x2039;Â?Â&#x192;Â&#x2022;Â&#x2039;Â&#x203A;Â&#x192;

͡Ͳ

ͳ͡Ͳ

işlənilən versiya digər xarici C4I sistemləri, o cümlədən PUA-lar ilə əlaqəli şəkildə işləyəcək.

Digər bir istehsalçı – Ukraynanın “Limpid Armor” şirkəti tərə indən 2019-cu ilin dekabr ayında BTR-4E zirehli transportyorunun, bundan əvvəl isə təkmilləşdirilmiş T-64 tankının üzərində sınaqdan keçirilmiş LPMK (Land Platform Modernization Kit) dairəvi müşahidə sisteminin qoşun sınaqlarının 2020-ci ilin sonlarınadək başa çatdırılması planlaşdırılır. Şirkət bu il fərqli nəqliyyat vasitələri üzərində sınaqların keçirilməsi üçün Ukrayna Silahlı Qüvvələrinə əlavə 5 dəst LPMK veriləcəyini açıqlayıb. “Limpid Armor” şirkətinin baş direktoru Mixail Qreçuxinin sözlərinə görə, LPMK dairəvi müşahidə sistemi 8 kameradan, sensordan, serverdən və dəbilqəyə birləşdirilmiş “Microsoft Hololens” ekranından ibarətdir. Zirehli nəqliyyat vasitəsinin ətrafına quraşdırılmış kameralar görüntüləri komandirin və sürücünün eynəyinə ötürür.

“Bizim sistem tank operatorlarına dəbilqəyə birləşdirilmiş “Microsoft HoloLens AR” eynəyi vasitəsi ilə bayırdan zirehli maşının tam panoramasını görməsinə imkan verir. Bu sistemin məqsədi itkiləri maksimum şəkildə azaltmaqdır” – deyə Mixail Qreçuxin bildirib. Şirkət rəhbərinin sözlərinə görə, LPMK-nin funksiyaları tək müşahidə ilə yekunlaşmır. Sistem sürücü və komandirə döyüş maşınının bütün sistemlərinin telemetriyasını, tapşırıqların statuslarını, hədə ləri, dost və düşmən döyüş vahidlərinin yerləşməsi barədə informasiyaları təqdim edir. LPMK atəşidarəetmə sistemlərinə qoşularaq PUA-lardan məlumat əldə etmək üçün də istifadə oluna bilər. Elastik arxitekturaya malik sistem sifarişçi tələblərinə uyğun olaraq istənilən nəqliyyat vasitəsinə asanlıqla inteqrasiya olunur.

“Elbit Systems” şirkətinin “Iron Vision” dairəvi müşahidə sistemi heyətə maşını tərk etmədən kameralardan monitora və dəbilqəyə bağlı ekrana ötürülən görüntülər vasitəsi ilə müşahidə imkanı qazandırır.

Foto: Elbit Systems

Real döyüşdə sınaqdan çıxarılmış “Yamgöz” ASELSAN şirkəti tərə indən hazırlanmış və təkmilləşdirilmiş “Fırat-M60T” tanklarının üzərində tətbiq edilən “Yamgöz” dairəvi müşahidə sistemi 2018-ci ilin yanvar ayında və 2020-ci ilin fevral-mart aylarında Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Suriyada keçirdiyi “Zeytun budağı” və “Bahar qalxanı” hərbi əməliyyatlarında, real döyüş şəraitində sınaqdan çıxarılıb.

Bu da sistemin praktik olaraq digər zirehli nəqliyyat vasitələrinin, tank və piyada döyüş maşınlarının üzərində tətbiqinə imkanlar açıb.

Qeyd edək ki, Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin 2016-cı ildə başladığı “Fərat qalxanı” əməliyyatından sonra ordunun silahlanmasındakı M-60T tanklarının müasir tank əleyhinə raketlərə və terrorçuların yaratdığı digər təhdidlərə qarşı müda iəsini təmin etmək məqsədi ilə “Fırat M-60T” təkmilləşdirmə layihəsi hazırlanıb və 11 may 2017-ci il tarixində, IDEF-2017 sərgisi çərçivəsində ASELSAN və Müda iə Sənayesi Komitəsi arasında birinci müqavilə imzalanıb. Layihə çərçivəsində M-60T tanklarına “Pulat” aktiv müha izə sistemi, “Yamgöz” dairəvi müşahidə qurğusu, SARP döyüş modulu və TLUS tank lazer xəbərdarlıq sistemi quraşdırılıb.

ASELSAN-ın kataloq məlumatlarına görə, özündə yüksək key iyyətli gündüz kamerası və yeni nəsil soyudulmayan (LWIR) termal kameranı birləşdirən “Yamgöz” quraşdırıldığı nəqliyyat vasitəsi hərəkətdə olduğu zaman belə hədə ləri

45

aĹ&#x;karlayaraq real vaxt rejimindÉ&#x2122; heyÉ&#x2122;ti mÉ&#x2122;lumatlandÄąrÄąr. Sistemin tÉ&#x2122;rkibinÉ&#x2122; 4 É&#x2122;dÉ&#x2122;d 6 kameralÄą sensor, gĂśrĂźntĂź emalÄą kompĂźteri, geniĹ&#x; ekran monitoru daxildir. 22x13 sm ĂślçßlĂź panoramik kamera sisteminin çÉ&#x2122;kisi 2 kq tÉ&#x2122;Ĺ&#x;kil edir. Bura 360° ĂźfĂźqi vÉ&#x2122; 30° Ĺ&#x;aquli baxÄąĹ&#x; bucaÄ&#x;Äąna, 25 Hz yenilÉ&#x2122;nmÉ&#x2122; sĂźrÉ&#x2122;tinÉ&#x2122; sahib 8-12 Îźm infraqÄąrmÄązÄą kamera (12 É&#x2122;dÉ&#x2122;d), 360° Ăź iqi vÉ&#x2122; 30° Ĺ&#x;aquli baxÄąĹ&#x; bucaÄ&#x;Äąna, 25/50 Hz yenilÉ&#x2122;nmÉ&#x2122; sĂźrÉ&#x2122;tinÉ&#x2122; sahib, CCD/CMOS kamerasÄą (12 É&#x2122;dÉ&#x2122;d) daxildir.

Kompakt dizayna, yĂźngĂźl çÉ&#x2122;kiyÉ&#x2122; malik â&#x20AC;&#x153;YamgĂśzâ&#x20AC;? asan Ĺ&#x;É&#x2122;kildÉ&#x2122; vÉ&#x2122; sĂźrÉ&#x2122;tlÉ&#x2122; istÉ&#x2122;nilÉ&#x2122;n nÉ&#x2122;qliyyat vasitÉ&#x2122;sinÉ&#x2122; qurula bilÉ&#x2122;r. Ä°nsan gĂśzĂź ilÉ&#x2122; uyumlu kameralar panoramik videogĂśrĂźntĂźlÉ&#x2122;ri real vaxt rejimindÉ&#x2122; birlÉ&#x2122;Ĺ&#x;dirÉ&#x2122;rÉ&#x2122;k heyÉ&#x2122;tÉ&#x2122; tÉ&#x2122;qdim edir. Sistem hÉ&#x2122;mçinin bĂźtĂźn nĂśv dĂśyĂźĹ&#x; modullarÄą vÉ&#x2122; atÉ&#x2122;Ĺ&#x;-idarÉ&#x2122;etmÉ&#x2122; sistemlÉ&#x2122;rinÉ&#x2122; uyÄ&#x;undur. â&#x20AC;&#x153;YamgĂśzâ&#x20AC;?Ăźn tÉ&#x2122;rkibinÉ&#x2122; daxil edilmiĹ&#x; dÉ&#x2122;bilqÉ&#x2122;yÉ&#x2122; baÄ&#x;lÄą eynÉ&#x2122;k operatorun hÉ&#x2122;rÉ&#x2122;kÉ&#x2122;tlÉ&#x2122;ri ilÉ&#x2122; sinxronlaĹ&#x;dÄąrÄąlÄąb. MĂźasir alqoritmlÉ&#x2122;r hesabÄąna proqram tÉ&#x2122;minatÄą gĂśrĂźntĂźlÉ&#x2122;ri avtomatik iĹ&#x;lÉ&#x2122;yÉ&#x2122;rÉ&#x2122;k key iyyÉ&#x2122;tini yĂźksÉ&#x2122;ldir. â&#x20AC;&#x153;YamgĂśzâ&#x20AC;? hÉ&#x2122;mçinin tÉ&#x2122;hdid nĂśqtÉ&#x2122;sini dÉ&#x2122;qiq gĂśstÉ&#x2122;rÉ&#x2122;n lazer xÉ&#x2122;bÉ&#x2122;rdarlÄąq sistem sahibdir. SifariĹ&#x;dÉ&#x2122;n asÄąlÄą olaraq sistemÉ&#x2122; hÉ&#x2122;rÉ&#x2122;kÉ&#x2122;t edÉ&#x2122;n hÉ&#x2122;dÉ&#x2122; lÉ&#x2122;rin aĹ&#x;karlanmasÄą vÉ&#x2122; videogĂśrĂźntĂźlÉ&#x2122;rin qeydÉ&#x2122; alÄąnmasÄą kimi funksiyalar da É&#x2122;lavÉ&#x2122; edilÉ&#x2122; bilir.

â&#x20AC;&#x153;YamgĂśzâ&#x20AC;? texniki­taktiki xĂźsusiyyÉ&#x2122;tlÉ&#x2122;ri yy Â&#x2039;Â&#x2022;Â&#x2013;Â&#x2021;Â? Â&#x2013;Â&#x2039;Â&#x2019;Â&#x2039; YÂ&#x17D;­òÂ&#x17D;á&#x2013; Â&#x201D; .á&#x2013; Â?Â&#x2039;Â&#x2022;Â&#x2039; GÂ?Â&#x2C6;Â&#x201D;Â&#x192;Â&#x201C;Ă&#x2021;Â&#x201D;Â?Ă&#x2021;Â&#x153;Ă&#x2021; Â&#x2019;Â&#x192;Â?Â&#x2018;Â&#x201D;Â&#x192;Â?Â&#x192; Â&#x2021;Â?Â&#x2022;Â&#x2018;Â&#x201D; Â&#x2013;Â&#x2039;Â&#x2019;Â&#x2039; Â&#x192;Â&#x17D;ÂşÂ&#x192; Â&#x2014;Â&#x153;Â&#x2014;Â?Â&#x17D;Â&#x2014;ÂşÂ&#x2014; Â&#x192;Â?Â&#x2021;Â&#x201D;Â&#x192; Â&#x2022;Â&#x192;Â&#x203A;Ă&#x2021; Â&#x2021;Â?Â&#x2039;Â&#x17D;á&#x2013; Â?Â?á&#x2013; Â&#x2022;òÂ&#x201D;á&#x2013; Â&#x2013;Â&#x2039;

òÂ?Â&#x2020;òÂ&#x153; Â&#x2019;Â&#x192;Â?Â&#x2018;Â&#x201D;Â&#x192;Â?Â&#x192; Â&#x2021;Â?Â&#x2022;Â&#x2018;Â&#x201D; Â&#x2013;Â&#x2039;Â&#x2019;Â&#x2039;

Â&#x2021;Â?Â&#x2039;çÂ&#x17D;Â&#x2039;Â? Â&#x192;Â&#x161;Ă&#x2021;ç Â&#x201E;Â&#x2014;Â&#x2026;Â&#x192;ÂşĂ&#x2021; Â&#x192;Â?Â&#x2021;Â&#x201D;Â&#x192; Â&#x2022;Â&#x192;Â&#x203A;Ă&#x2021; Â&#x2021;Â?Â&#x2039;Â&#x17D;á&#x2013; Â?Â?á&#x2013; Â&#x2022;òÂ&#x201D;á&#x2013; Â&#x2013;Â&#x2039;

Â&#x192;Â?Â&#x2018;Â&#x201D;Â&#x192;Â?Â&#x2039;Â? Â?Â&#x192;Â?Â&#x2021;Â&#x201D;Â&#x192; Í´Í´ Â&#x2022;Â? Â&#x2021;Â? Â&#x161;ͳ; Â&#x2022;Â? Â&#x160;òÂ?Â&#x2020;òÂ&#x201D;Â&#x17D;òÂ? Í´ Â?Â&#x201C; ͸͜ͲÂ&#x161;͜ͺͲ ͺnjͳʹ É&#x160;Â? ͳʹ á&#x2013; Â&#x2020;á&#x2013; Â&#x2020; Â&#x201D;á&#x2013; Â&#x201C;á&#x2013; Â?Â&#x2022;Â&#x192;Â&#x17D; ʹ͡ Â&#x153; Č&#x20AC; ;ͺ͜Ͳ Â&#x161; ͳͲ͸͜ ;͸ͲΚ òÂ&#x2C6;Â&#x2039;Â&#x201C;Â&#x2039; Â&#x161; ;ͲΚ çÂ&#x192;Â&#x201C;Â&#x2014;Â&#x17D;Â&#x2039; ͳʹ á&#x2013; Â&#x2020;á&#x2013; Â&#x2020; Â&#x201D;á&#x2013; Â&#x201C;á&#x2013; Â?Â&#x2022;Â&#x192;Â&#x17D; ʹ͡Č&#x20AC;͡Ͳ Â&#x153;

GÉ&#x2122;lÉ&#x2122;cÉ&#x2122;yi Ăźmidli sistemlÉ&#x2122;r MĂźxtÉ&#x2122;lif ĂślkÉ&#x2122;lÉ&#x2122;rin elan etdiyi hÉ&#x2122;rbi texnikalarÄąn tÉ&#x2122;kmillÉ&#x2122;Ĺ&#x;dirilmÉ&#x2122;si proqramlarÄąnÄąn analizi demÉ&#x2122;yÉ&#x2122; É&#x2122;sas verir ki, insan faktorunun qorunmasÄą vÉ&#x2122; dĂśyĂźĹ&#x; idarÉ&#x2122;etmÉ&#x2122; sisteminin mĂźasirlÉ&#x2122;Ĺ&#x;dirilmÉ&#x2122;si qarĹ&#x;ÄądakÄą dĂśvrdÉ&#x2122; É&#x2122;sas hÉ&#x2122;dÉ&#x2122; lÉ&#x2122;rdÉ&#x2122;n biri kimi qalacaqdÄąr. Qeyd edilÉ&#x2122;n bu proseslÉ&#x2122;r bir sÄąra yeni texnologiyalara tÉ&#x2122;lÉ&#x2122;b yaradÄąr vÉ&#x2122; bunlardan biri dÉ&#x2122; dairÉ&#x2122;vi mĂźĹ&#x;ahidÉ&#x2122; sistemlÉ&#x2122;ridir. QarĹ&#x;ÄądakÄą illÉ&#x2122;rdÉ&#x2122; hÉ&#x2122;m tÉ&#x2122;kmillÉ&#x2122;Ĺ&#x;dirmÉ&#x2122; proqramlarÄąnda, hÉ&#x2122;m dÉ&#x2122; yeni nÉ&#x2122;sil zirehli nÉ&#x2122;qliyyat vasitÉ&#x2122;lÉ&#x2122;rindÉ&#x2122; sĂśzĂźgedÉ&#x2122;n sistemlÉ&#x2122;rin ĂśnÉ&#x2122;m qazanacaÄ&#x;Äą Ĺ&#x;ĂźbhÉ&#x2122;sizdir.

YuxarÄąda qeyd etdiyimiz sistemlÉ&#x2122;rdÉ&#x2122;n É&#x2122;lavÉ&#x2122; olaraq, Rusiya, Ă&#x2021;in, Belarus, Sinqapur, Ä°sveç, CAR, Avstraliya vÉ&#x2122; digÉ&#x2122;r ĂślkÉ&#x2122;lÉ&#x2122;rin Ĺ&#x;irkÉ&#x2122;tÉ&#x2122;ri tÉ&#x2122;rÉ&#x2122; indÉ&#x2122;n hazÄąrlanmÄąĹ&#x; nĂźmunÉ&#x2122;lÉ&#x2122;r mĂśvcuddur. Lakin bu nĂźmunÉ&#x2122;lÉ&#x2122;rin bir qismi praktik olaraq Ăśz tÉ&#x2122;tbiqini tapmamÄąĹ&#x;dÄąr.

AparÄącÄą istehsalçĹlarÄąn mĂźtÉ&#x2122;xÉ&#x2122;ssislÉ&#x2122;ri ilÉ&#x2122; sĂśhbÉ&#x2122;tlÉ&#x2122;r vÉ&#x2122; açĹqlanmÄąĹ&#x; informasiyalara É&#x2122;saslanaraq belÉ&#x2122; qÉ&#x2122;naÉ&#x2122;tÉ&#x2122; gÉ&#x2122;lmÉ&#x2122;k mĂźmkĂźndĂźr ki, nĂśvbÉ&#x2122;ti mÉ&#x2122;rhÉ&#x2122;lÉ&#x2122;dÉ&#x2122; dairÉ&#x2122;vi mĂźĹ&#x;ahidÉ&#x2122; sistemlÉ&#x2122;ri aĹ&#x;aÄ&#x;ÄądakÄą iki É&#x2122;sas istiqamÉ&#x2122;tdÉ&#x2122; inkiĹ&#x;af etidirilÉ&#x2122;cÉ&#x2122;k: â&#x20AC;&#x201C; DigÉ&#x2122;r xarici mĂźĹ&#x;ahidÉ&#x2122; sistemlÉ&#x2122;ri (eyni vÉ&#x2122; fÉ&#x2122;rqli platformalar ĂźzÉ&#x2122;rindÉ&#x2122;ki EO komplekslÉ&#x2122;r, dinlÉ&#x2122;mÉ&#x2122;, atÉ&#x2122;Ĺ&#x; detektorlarÄą, lazer xÉ&#x2122;bÉ&#x2122;rdarlÄąq sistemlÉ&#x2122;ri, dĂśyĂźĹ&#x; modullarÄą, PUA-lar) ilÉ&#x2122; inteqrasiyasÄą; â&#x20AC;&#x201C; NÉ&#x2122;qliyyat vasitÉ&#x2122;lÉ&#x2122;rinin mĂśvcud sistemlÉ&#x2122;rinin Ăśz aralarÄąnda vÉ&#x2122; mÉ&#x2122;rkÉ&#x2122;zi C4I sistemi ilÉ&#x2122; Ĺ&#x;É&#x2122;bÉ&#x2122;kÉ&#x2122;sinin yaradÄąlmasÄą.

ASELSAN Ĺ&#x;irkÉ&#x2122;ti tÉ&#x2122;rÉ&#x2122; indÉ&#x2122;n â&#x20AC;&#x153;FÄąrat M­60Tâ&#x20AC;? layihÉ&#x2122;si çÉ&#x2122;rçivÉ&#x2122;sindÉ&#x2122; tÉ&#x2122;kmillÉ&#x2122;Ĺ&#x;dirilmiĹ&#x; M60 tanklarÄą â&#x20AC;&#x153;YamgĂśzâ&#x20AC;? dairÉ&#x2122;vi mĂźĹ&#x;ahidÉ&#x2122; sistemi ilÉ&#x2122; dÉ&#x2122; tÉ&#x2122;chiz olunub. TanklarÄąn ĂźzÉ&#x2122;rinÉ&#x2122; quraĹ&#x;dÄąrÄąlmÄąĹ&#x; mĂźxtÉ&#x2122;lif sistemlÉ&#x2122;r, o cĂźmlÉ&#x2122;dÉ&#x2122;n â&#x20AC;&#x153;YamgĂśzâ&#x20AC;? Suriyada gedÉ&#x2122;n dĂśyĂźĹ&#x; É&#x2122;mÉ&#x2122;liyyatlarda ĂśzĂźnĂź sĂźbuta ye­ tirib. Foto: Ä°nternet

Xüsusi təyinatlılar üçün silahlar Əhəd Əzizov Müasir dövrdə istənilən ölkənin Silahlı Qüvvələrinin sıralarında Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin özünəməxsus yeri var.

Bir çox antiterror əməliyyatları və xüsusi döyüş tapşırıqları bu qüvvələrin bölmələrinin güc və vasitələri ilə yerinə yetir­ ilir. Xüsusi təyinatlı bölmələr antiterror əməliyyatları aparmaq, gizli şəkildə düşmənin arxa cəbhəsinə keçmək, uzun müddət ərzində kəş iyyat aparmaq, zərurət olduqda vacib hərbi obyektləri və şəxsləri məhv etmək, habelə digər xüsusi tapşırıqları icra etmək funksiyalarını yerinə yetirməkdən ötrü təyin ediliblər.

Belə bölmələrin yerinə yetirdiyi əməliyyatlar arasında isə düşmən ərazisində aparılan kəşfiyyat-təxribat fəaliyyətləri daha əhəmiyyətli yer tutur. Bu cür fəaliyyətlərin icra edilməsi üçün isə xüsusi təyinatlı bölmələrin döyüşçülərinə müxtəlif növ və effektli silah, döyüş sursatı və təchizat vasitələri lazım olur. Əməliyyatların yerinə yetirildiyi ərazinin şərtlərindən asılı olmayaraq xüsusi təyinatlılar daima onlara tələb olunan xüsusi təyinatlı silahlarla, sursatlarla və müvafiq təchizat vasitələri ilə təmin edilirlər.

Xüsusi təyinatlı silahlar da adi silahlar kimi tapançalara, tapança-pulemyotlara, avtomatlara, snayper tüfənglərinə, qumbaraatanlara, atıcı-qumbaraatan komplekslərinə və s. bölünürlər.

Silah sənayesi inkişaf etdikcə xüsusi əməliyyatlar üçün nəzərdə tutulan silahların və xüsusi vasitələrin nümunələri meydana çıxır.

Küncdən atəş tərtibatları ABŞ-da yerləşən “Corner Shot Holdings LLC” Amerika-İsrail birgə müəssisəsinin mütəxəssisləri tərəfindən 2000ci illərin əvvəllərində küncdən görünmədən atəş açmaq üçün yaradılmış “Corner Shot CSM” tərtibatı hazırda Azərbaycan Silahlı Qüvvələri də daxil olmaqla 15 ölkənin xüsusi təyinatlı qüvvələri və xüsusi xidmət orqanları tərəfindən istifadə edilir. “Corner Shot CSM” sistemi iki əsas hissəyə qatlanır, özündə müxtəlif silahların və ya atəş vasitələrinin (Colt, Glock, Sig Sauer, CZ, Beretta tapançaları və ya gözyaşardıcı qaz balonları və yaxud rezin güllələr atan tapancalar) səsboğucu və alovboğucu ilə birlikdə quraşdırılması üçün şarnirli-atıcı mexanizmi, videokamera, rəngli LCD ekran, fənər, infraqırmızı və ya görünən lazer hədəfgöstəricisi olan idarəetmə pultunu birləşdirir. Standart olaraq avtomatik tapança üçün nəzərdə

tutulur. Lakin sifarişçinin istəyinə uyğun olaraq tapança-pulemyotların, kiçikölçülü avtomatların və lüləaltı qumbaraatanların quraşdırılması mümkün olan variantlar da istehsal edilir.

Atıcı mexanizminin dönmə bucağı 63°-yə qədər, tərtibatın silahsiz standart çəkisi 3,86 kq, uzunluğu 820 mm təşkil edir. Üzərinə quraşdırılan silahdan asılı olaraq çəkisi və qabarit ölçüləri dəyişir.

Hazırda “Corner Shot CSM” sisteminin klonları bir neçə ölkədə, o cümlədən Pakistanda (2008-ci il, “POF Eye”), Cənubi Koreyada (2008-ci il, CornerShot S & T Mo tiv), Hin dis tan da (2014-cü il, “ShootEdge”), İranda (2016-cı il, adı məlum deyil) və Çində (2017-ci il, HD-66, CF-06, CS/LW9) yaradılıb. Çinin “Chongqing Changfeng Machinery Co Ltd” və “Shanghai Sea Shield Technologies Company” şirkətləri tərəfindən “Corner Shot CSM” sisteminin iki variantda

47

Yuxarıda: “Corner Shot CSM” və bu silahın Çin klonu olan CF­06, aşağıda: 12,7 mm­lik ŞAK­12 həmlə­avtomat kompleksi. Foto: İnternet

klonu hazırlanıb. Bunlardan birincisi videokameralı HD-66, ikincisi isə sadə CF-06 variantıdır.

“China Advanced Weapons Systems Industry” şirkətinin mütəxəssislərinin yaratdığı digər klon isə CS/LW9 adlanır. Bu klonda alt hissədə əl dəstəyi var və dəstək LW9 qurğusunu sağa-sola döndərmək üçün təyin edilib. Sistemlərin hər üçü QSZ-92 tapançasını əsas silah kimi istifadə edir, CS/LW9 əlavə olaraq NP22/34 tapançasından istifadə edə bilir.

CF-06 sisteminin modulu hər iki tərəfə 90° dönür. Optik nişangahın böyütmə qabiliyyəti 1-4 dəfə, qurğunun silahsız çəkisi 3,85 kq təşkil edir. Yürüş vəziyyətində daşınmanı rahat etməkdən ötrü nişangah və qundaq çıxarılır. İriçaplı və çoxlüləli atıcı silahı Xüsusi təyinatlı bölmələr üçün iriçaplı və atəş gücü böyük olan silahlarla yanaşı, iki və daha artıq lüləli silahlar da yaradılıb. Bu silahlar eyni anda bir hədəfə iki və daha artıq güllənin atılması funksiyasını yerinə yetirir. Belə silahlar geniş yayılmasa da, artıq bəzi orduların və xüsusi xidmət orqanlarının silahlanmasında yer alır.

12,7x55 mm ŞAK-12 (ШАК-12) avtomatı Rusiya Federasiyasının “İdman və ov silahları Mərkəzi konstruktor-tədqiqat bürosu” tərəfindən “Vıxlop” (“Выхлоп”) proqramı əsasında hazırlanıb. Qeyd edilən proq ram əsa sın da bun dan baş qa RŞ-12 hücum revolveri və VSSK və ya VSK “Vıxlop” iriçaplı səssiz snayper tüfəngi də yaradılıb. Hər üç silah 12,7x55 mm-lik patronlardan istifadə edir.

Avtomat kompleksi Rusiya xüsusi tə yi nat lı bölmə lə ri nin si lah lan ma sı na

48 www.azeridefence.com

2004-cü ildə (bəzi mənbələrə əsasən 2011-ci ildə) qəbul edilib.

12,7 mm-lik həmlə avtomat kompleksi ŞAK-12 xüsusi təyinatlı bölmələr tərəfindən yaşayış məntəqəsi, bina, tikili şəraitində əks-terror və digər xüsusi güc əməliyyatlarının keçirilməsi, yaxın döyüşdə həm müasir fərdi mühafizə vasitələrindən (zirehli jiletdən) istifadə etməyən, həm də istifadə edən düşmənin tez və effektiv məhv olunması üçün təyin edilib.

Bu avtomatdan yaxın məsafədə atılmış güllə kərpic divarı, bütün növ zirehli gödəkcələri dəlir və yüngül zirehli texnikaları zədələyir.

Avtomatda 4 növ 12,7x55 mm-lik azaldılmış sürətli (subsonik) gülləli iriçaplı patrondan istifadə edilir. Patronların hazırlanması zamanı 12,7 mm-lik VSSK “Vıxlop” (indeksi 6S8) iriçaplı snayper tüfənglərində istifadə edilən 12,7x55 mmlik СЦ-130 patronlarının 55 mm uzunluğundakı gilizləri və qısaldılmış yeni güllələr tətbiq edilib.

Bull-pap dizayna malik avtomatın uzunluğu 1020 mm, çəkisi patronsuz 4.5 kq təşkil edir.

Adıçəkilən müəssisədə “Vıxlop” proqramı əsasında 2000-ci illərin əvvəllərində yaradılmış RŞ-12 revolveri Rusiya xüsusi təyinatlı bölmələrinin silahlanmasına 2004-cü ildə (bəzi mənbələrə əsasən isə 2016-cı ildə) qəbul edilib.

Revolver özündə bütöv metal çərçivəni və sola açılan 5 patronluq barabanı tərənnüm edir. Atəşin barabanın alt kamorasından aparılması sayəsində digər iriçaplı revolverlərlə müqayisədə RŞ-12-də təpmə qolu azdır.

Revolverdən atəş açmaq üçün 12,7x55 mm-lik çaplı adi gülləli PS-12A, ikigülləli PD-12, ağırlaşdırılmış gülləli PS-12, zirehdələn gülləli PS-12B, yüksəldilmiş dəqiqlikli STS-130PT, bürünc gülləli STS-130 PT2 və ikili özəkli yüksəldilmiş dəlmə qabiliyyətli gülləli STS-130VPS patronlarından istifadə olunur.

12,7x55 mm-lik VKS “Vıxlop” iriçaplı səssiz snayper tüfəngi Rusiya xüsusi təyinatlı bölmələrinin silahlanmasına 2004cü ildə (bəzi mənbələrə əsasən isə 2011ci ildə) qəbul edilib. Snayper tüfəngi Azərbaycan da daxil olmaqla bir neçə ölkəyə ixrac olunub.

Snayper tüfənginin əsas təyinatı azsəsli və alovsuz atəşlə 600 metrə qədər məsafədə düşmənin yüngülzirehli və zirehsiz texnikalarını, həmçinin ağırzirehli gödəkcələr daxil olmaqla fərdi mühafizə vasitələri geyinmiş canlı qüvvəsini məhv etməkdir.

Snayper tüfəngindən atəş açmaq üçün 12,7x55 mm-lik çaplı yüksəldilmiş dəqiqlikli STS-130PT, bürünc gülləli STS-130 PT2 və ikili özəkli yüksəldilmiş dəlmə qabiliyyətli gülləli STS-130VPS patronlarından istifadə olunur. Digər 12,7x55 mmlik patronların da istifadəsi mümkündür.

Bu patronların gülləsi 1,0 MOA atəşin topluluğunu təmin etməklə, qalınlığı 16 mmlik polad lövhəni 200 metr məsafədə və ya 5-ci mühafizə sinifli zirehli jileti 100 metr məsafədə deşə bilir.

AF2011-A1 “Second Century” özüdoldurulan ikilüləli tapança 2011–2012-ci illərdə “ArsenaL Firearms” İtaliya–Rusiya birgə şirkəti tərəfindən yaradılıb. Rusiyanın daxili silah bazarında “Strij” kimi tanınan tapança 2012-ci ildən etibarən birgə şirkətin İtaliyadakı silah zavodunda istehsal olunur.

Yaradılma prosesində mühəndislər Rusiya xüsusi təyinatlı bölmələrinin əməkdaşları ilə məsləhətləşmələr apararaq, verilən təkliflər əsasında silahın konstruksiyasında çoxsaylı dəyişikliklər ediblər.

Nəticədə yaradılmış tapança yaxşı döyüş və istismar xassələrinə sahib olub. Tapançanın ikilüləli olmasına baxmayaraq, plastmas çərçivəsinin profilinin nazik olması onu rahat edir və geyimin altında kifayət qədər gizli daşınmasına imkan verir.

Tapançanın patronlarla qidalanması bircərgəli çıxışı olan ikicərgəli qutuvari maqazindən yerinə yetirilir. Maqazinlərin tutumu 17 və 30 patrondur. Maqazinin dəyişdirilməsi zamanı rahatlığı təmin etməkdən ötrü maqazin pəncərəsi boğazlığının daxili səthləri maili formada hazırlanıb. İstehsalçının zəmanətinə əsasən tapançanın resursu 50000 atəş təşkil edir.

Döyüş üzgüçülərinin silahları Döyüş üzgüçüləri, öz gəmilərini və sahil qurğularını düşmənin təxribat fəaliyyətindən müdafiə etmək, onların müdafiə olunan limana girməsinin qarşısını almaq üçün su bölgəsini qorumaq üçün bir sıra tədbirlər görərək döyüş tapşırıqlarına cəlb edilən hərbi dalğıclardır.

Mükəmməl nəfəs aparatları ilə təchiz edilmiş müasir döyüş üzgüçüləri uzun müddət su altında qala bilirlər. Onların dəqiq səmtləşməsi yeni naviqasiya avadanlığı ilə təmin edilir və sualtı obyektlərin 100 metr və daha artıq məsafədə aş-

Su altında və havada istifadə oluna bilən ADS avtomatı. Foto: AD

karlanması üçün onlar daşınan hidroakustik (sonar) stansiyalar ilə təchiz olunurlar. Tətbiq sahəsinin xüsusiyyətləri səbəbindən su altında istifadə ediləcək həm silahların, həm də döyüş sursatlarının yaradılmasına xüsusi yanaşmalar tələb olunur.

Bu xüsusiyyətlər nəzə alınaraq, döyüş üzgüçüləri üçün xüsusi sualtı odlu silahlar hazırlanıb. Onlara nümunə olaraq 4,5x40 mm-lik SPP-1 və SPP-1M xüsusi sualtı tapançasını, 5,66x39 mm-lik APS-5 sualtı atəş avtomatını, 5,45x39 mm-lik ADS xüsusi ikimühitli avtomatı, 7,62x36 mm-lik “Heckler & Koch” şirkətinin P11 xüsusi ikimühitli tapançasını göstərmək olar.

Sualtı silahların təsirli olması üçün kifayət qədər uzun güllələrdən istifadə edilməlidir. Suda hərəkət edərkən xüsusi axarlı nizə şəklində bir forma, güllənin ətrafında hava boşluğu yaradaraq suyun müqavimətini azaldır. Patron gilizinin təchiz edildiyi teleskopik altlıq atəş açıldıqdan və güllə itələndikdən sonra barıt qazlarının sərbəst çıxışına imkan vermir. Beləliklə, güllə lülədən sabit çıxır.

“Tula Cihazqayırma Konstruktor Bürosu” tərəfindən hazırlanmış 5,45x39 mmlik ADS xüsusi iki mühitli avtomat həm havada, həm də suda eyni effektlə işləyə bilir. Avtomat Rusiya Silahlı Qüvvələrinin silahlanmasına 2013-cü ildə qəbul edilib.

Hələlik yalnız Rusiya Silahlı Qüvvələrində istifadə edilir.

Avtomatdan sualtı atəşin aparılması üçün istifadə edilən 5,45x39 mm-lik xüsusi patronlar isə “Mərkəzi idman-ov silahları konstruktor-tədqiqat bürosu” tərəfindən yaradılıb. Açıq havada atəş aparmaq üçünsə adi ştat 5,45x39 mm-lik patronlardan istifadə olunur. Avtomatın avtomatikasının işləmə prinsipi silahın mexanizmləri içərisindəki mayenin inert müqavimətini dəf etməyə imkan verir. Avtomat avtomatikası barıt qazlarının tərməsi və çaxmağın dönməsi hesabına işləyir.

Sualtı atəş üçün patronlarla doldurulmuş maqazin asanlıqla standart Kalaşnikov avtomatları üçün adi patronlar doldurulan maqazinlə asanlıqla əvəz olunur.

ADS xüsusi ikimühitli avtomatında bir çox yeniliklər də tətbiq edilib. Belə ki, atılmış gilizlər yana deyil, bağlı lülə qutusundan irəli çıxarılır. Gilizlərin irəli çıxarılması heç bir detalın yerini dəyişdirmədən avtomatdan həm sağ çiyindən, həm də sol çiyindən atəş açmağa imkan verir.

Silahın hissələrinin hazırlanmasında kompozit materialların tətbiq edilməsi isə onun çəkisini azaltmağa və korroziyaya davamlığı artırmağa xidmət edir.

Avtomatın konsturksiyasında qazötürmə mexanizmini “hava/su” rejimlərinə keçirmək üçün keçirici, lüləaltı qumbaraatanın, həmçinin bütün növ nişangahların quraşdırılası üçün kombinələşdirilmiş xüsusi yerlər nəzərdə tutulur. Lüləyə az səsli atəş cihazının və ya boş patronlarla atəş tıxacının bağlanması mümkündür.

Amfibiya avtomatın atəş tezliyi havada dəqiqədə 600 ilə 800 arasında dəyişir. Nişangah məsafəsi 600 metrə qədər, lüləaltı qumbaraatanla atəş məsafəsi quruda 400 metrdir. Su altında güllə ilə hədəfi 25 metr məsafədən vurmaq mümkündür. Çin şirkətləri tərəfindən də döyüş üzgüçülərini silahlandırmaq üçün 5,8x42 mm-lik patronun bazasında iki növ silah yaradılıb. Bunlarda birincisi 2005-ci ildə silahlanmaya qəbul edilmiş 5,8x42 mmlik QSS-05 sualtı atəş tapançası, ikincisi isə 2006-cı ildə silahlanmaya qəbul edilmiş 5,8x42 mm-lik QBS-06 sualtı atəş avtomatıdır.

Hər iki silah keçmiş SSRİ istehsalı olan silahların, 5,8x42 mm-lik QSS-05 tapançası 4,5x40 mm-lik SPP-1 tapançasının, 5,8x42 mm-lik QBS-06 av to ma tı isə 5,66x39 mm-lik APS-5 avtomatının analoqudur.

49

Alman Ordusunun hərbi qulluqçuları HK AG ­36/G­36 atıcı­ qumbaraatan kompleksi ilə. Foto: Almaniya MN

Portativ “hücum” vasitələri Portativ “hücum” silahları konsepsiyası yüksək atəş sıxlığı yaratmaq və yaxın məsafəli döyüşdə yüksək məhvetmə təsiri əldə etmək üçün təyin edilib. Belə silahlar adi döyüş silahı ilə xüsusi təyinatlı silah arasında yerləşirlər.

Portativ “hücum” silahlarına ən yaxın nümunə kimi atıcı-qumbaraatan komplekslərini göstərmək olar. Avtomat-qumbaraatan tandemi tələb olunan birləşmədi. Bu zaman yalnız silahın döyüş xüsusiyyətlərinə deyil, həm də onun qabarit ölçülərinə, balanslaşmasına, çəkisinə, texniki qulluğunun və təmirinin sadəliyinə yüksək tələblər qoyulur.

Atıcı-qumbaraatan kompleksi fərdi atıcı sinifə aid olub düşmənin canlı qüvvəsini və texnikalarını həm güllə, həm də qumbaralarla məhv etmək üçün təyin edilib. Müasir düşüncədə belə silahın konstruksiyası bir-birindən asılı olmayan, ayrı-ayrılıqda doldurula və hər iki növ döyüş sursatı ilə hər hansı təkmilləşdirmə işləri aparmadan atəş aça bilən ən azı iki döyüş modulunun olmasını nəzərdə tutur. Bu zaman adətən mövcud olan atıcı və qumbaraatan silahları (modulları) balansı və erqonomikanı pozmadan bir kompanovkada birləşdirərək vahid nişangah modulu, yaxud nişangah tərtibatı ilə uzlaşdıraraq inteqrasiya edirlər.

Mütəxəssislər hesab edirlər ki, belə silah nümunəsini müasir nişangah qurğuları ilə təchiz etmək silah kompleksinin döyüş effektini 2 və daha artıq dəfə artırmağa imkan verir.

M4/M320 atıcı-qumbaraatan kompleksi 5,56x45 mm-lik M4 avtomatından, 40x46 mm-lik M320 lüləaltı qumbaraata-

50 www.azeridefence.com

nından və elektron nişanalma sistemindən (lazer məsafəölçən, gündüz və gecəgörmə cihazı, kollimator nişangahı) ibarətdir. 40 mm-lik M320 qumbaraatanı M203 lüləaltı qumbaraatanının əvəz edilməsi məqsədi, “Heckler&Koch” şirkəti tərəfindən öz istehsalı olan 40x46 mm-lik AG36 lüləaltı qumbaraatanın əsasında yaradılıb. Qumbaraatan 3 əsas hissədən ibarətdir: buraxma qurğusu, “Insight Technology Inc” şirkətinin istehsalı olan gündüz və gecəgörmə cihazı, əl lazer məsafəölçəni.

M320 qumbaraatanından həm M4 və M16 avtomatına quraşdırılmaqla lüləaltı qumbaraatan kimi, həm də sərbəst silah kimi istifadə etmək mümkündür. Sərbəst silah kimi istifadə olunmaqdan ötrü qumbaraatanın konstuksiyasında qundaq nəzərdə tutulur. Qumbaraatanın nişangahı qatlanandır. Bu da avtomatdan atəş açan zaman maneə yaratmır. Qumbaraatandan 40x46 mm-lik bütün növ NATO atəş yığımları ilə atəş açmaq mümkündür.

M320 qumbaraatanında özünü ayağaçəkmə mexanizmi tətbiq edilib. Bu da atəş yığımında boşaçıxma baş verdikdə buraxma qarmağına təkrar basmaqla yenidən atəş açmanı təkrarlamağa imkan verir.

HK AG-36/G-36 atıcı-qumbaraatan kompleksi isə 5,56 mm-lik HK G-36 avtomatından və 40 mm-lik HK AG-36 qumba ra a ta nın dan iba rət dir. Al ma ni ya nın “Heckler&Koch” şirkəti tərəfindən 1999cu ildə yaradılmış kompleks 2000-ci ildə silahlanmaya qəbul edilib. HK AG-36 qumbaraatanı təkatımlıdır, özü ayağa çəkilən zərbə-tətik mexanizminə və əllə fəaliyyətə gətirilən qoruyucuya sahibdir. Nişangahı açıqtiplidir, (mexaniki) qatlanandır.

Qumbaraatan HK G-36 avtomatından başqa 5,56 mm-lik “Steyr AUG” (Avstriya), 5,56 mm-lik L85A2 (Böyük Britaniya), 5,56 mm-lik “Diemaco C7A1” (Kanada), 5,56 mm-lik HK-416 (Almaniya) avtomatları ilə birlikdə komplesk şəklində, eləcə də sərbəst silah kimi də istifadə edilir. Qumbaraatanın sərbəst silah kimi istifadə olunmasından ötrü xüsusi çıxarılan qundaq işlənib hazırlanıb. ABŞ-ın M16A1 və M4A1 avtomatlarının Picatinny rail tamasası üzərində quraşdırılmaq üçün nəzərdə tutulmuş təkmilləşdirilmiş variantı isə 40 mm-lik HK AG-36/EGLM (Enhanced Grenade Launcher Module) modelidir. Qumbaraatan üçün məsafəölçənli elektron nişangah da hazırlanıb. Doldurulma üçün xəzinə hissəsi sola qatlanır və bu da uzun döyüş hissəli atəş yığımlarının qumbaraatana rahat doldurulmasını təmin edir.

Atı cı- qum ba ra atn komp lek sin dən bütün növ 5,56x45 mm-lik patronlarla və 40x46 mm-lik atəş yığımları ilə atəş açmaq mümkündür. İtaliyanın “Beretta” şirkəti tərəfindən “Gələcəyin əsgəri” (Soldato Future) proqramı çərçivəsində yaradılmış 5,56/40 mmlik Beretta ARX160/GLX160 atıcı-qumbaraatan kompleksi 2009-cu ildə silahlanmaya qəbul edilib. Kompleksin tərkibinə 5,56 mm-lik Beretta ARX-160 avtomatı, 40 mm-lik GLX-160 qumbaraatanı və optik-elektron nişangah daxildir. Nişangah kompleksi gündüz və gecə kanallarından, lazer məsafəölçəndən və ballistik kompüterdən ibarətdir. Nişangah kompleksində bir neçə iş rejimi mövcuddur: gündüz və gecə rejimi, qumbaraatan və avtomat üçün ayrı-ayrılıqda atış zamanı düzəliş məlumatlarını hesablama rejimi. Düzəliş məlumatlarının hesablama rejimi əsasən snayper atışı üçün nəzərdə tutulmuş ağır lülə quraşdırılan zaman daha effektlidir.

40 mm-lik GLX-160 qumbaraatanı “Beretta” şirkəti tərəfindən yaradılmış təkatımlı modul qumbaraatandır və bilavasitə Beretta ARX-160 avtomatında istifadə etmək üçün təyin edilib. Qumbaraatan təkatımlı olduğu üçün onun doldurulması xəzinə hissədən əllə bir-bir yerinə yetirilir.

Beretta ARX160/GLX160 kompleksi İtaliya ilə yanaşı, postsovet ölkələrindən Qazaxıstan və Türkmənistan xüsusi təyinatlı qüvvələrinin silahlanmasına daxildir.

Belçikanın “FN Herstal” şirkətinin ABŞ-da yerləşən “FNH USA Inc” bölməsi tərəfindən 2003-cü ildə ABŞ Silahlı Qüvvələrinin Xüsusi Əməliyyatlar Komandanlığı (United States Special Operations Com-

mand – US SO COM) üçün ha zır lan mış 5,56/40 mm-lik atıcı-qumbaraatan kompleksi FN SCAR/FN40GL kompleksi 2004cü ildə ABŞ ordusunun silahlanmasına qəbul edilib. Silah kompleksinin elektro-optik sisteminə gündüz və gecəgörmə nişangahları, kollimator nişangahı və lazer hədəfgöstərici daxildir. Avtomatda səsboğu cu nun və tak ti ki fə nə rin is ti fa də si mümkündür.

Rəsmən FN40GL adlandırılan Mk.13 Mod 0 qumbaraatan modulu konstruksiyasına görə təkatımlıdır, lüləsi yivlidir, hərəkətli lüləyə sahibdir, zərbə-tətik mexanizmi blokundan, üzlükdən və qatlanan dayaq qundağından ibarətdir.

Qumbaraatanın atəş yığımı ilə doldurulması lüləni irəli çəkməklə əllə yerinə yetirilir. Bu zaman atılmış giliz ekstraksiya edilir. Eyni doldurma sxemi ABŞ-ın M203 lüləaltı qumbaraatanında da tətbiq edilib.

Lülənin arxasında zərbə-tətik mexanizmli qısa lülə qutusu yerləşir. Zərbə-tətik mexanizmi ikili fəaliyyətlidir. Vurucunun ayağa çəkilməsi avtomatik olaraq yenidəndoldurma zamanı yerinə yetirilir.

Qumbaraatan FN SCAR avtomatlarının istənilən modelində, həmçinin sərbəst silah kimi istifadə oluna bilir.

FN40GL qumbaraatanının SCAR-L avto ma tın da is ti fa də üçün FN40GL-L (yüngül), SCAR-H avtomatik tüfəngində istifadə üçün FN40GL-H (ağır) və FN40GLS (avtonom) variantları vardır.

FN SCAR/FN40GL atıcı-qumbaraatan kompleksi Belçika, Sloveniya, Səudiyyə Ərəbistanı, Xorvatiya, Liviya, Polşa və digər ölkələrin xüsusi təyinatlılarının silahlanmasında yer tutur.

Türkiyə Quru Qoşunları və Xüsusi Təyinatlı Qüvvələri tərəfindən 2019-cu ildə silahlanmaya qəbul edilmiş BA40 qum-

FN40GL qumbaraatan kompleksi.

Foto: FN Herstal

baraatan kompleksi ordunun yeni MPT55 və MPT76 avtomatları ilə kompleks şəklində və müstəqil silah kimi istifadə olunur. “ATA Arms” şirkəti tərəfindən yaradılmış və 2018-ci ilin ortalarından seriyalı istehsalına başlanmış BA40 qumbaraatanları “FN Herstal” şirkətinin FN40GL qumbaraatanlarının birəbir klonu da hesab edilə bilər. Türkiyə Silahlı Qüvvələri 2018-ci ildə imzalanmış birinci müqavilə çərçivəsində 8000 ədəd BA40 qumbaraatanı əldə edib.

40x46 mm atəş yığımlarından istifadə edən qumbaraatan müstəqil silah kimi tapança dəstəyi və qundağı olan ayrıca şassiyə taxılaraq istifadə oluna bilər.

Qumbaraatanın doldurulması sağ və sola açılmaqla həyata keçirilir. Hazırda İndoneziya və Pakistanla qubaraatanın ixracına dair görüşmələri davam etdirir.

Gizli montaj edilmiş silahlar Gizli montaj edilmiş (maskalanmış) silah dedikdə xarici görünüşü ilə başqa

əşyanı yamsılayır və ya xüsusilə digər əşyalarda montaj edilməsi üçün hazırlanıb.

Gizli montaj edilmiş silah nümunəsinə həmçinin gizli daşıma və qəfil tətbiqetmə üçün hesablanmış silahları aid etmək olar. Belə silahlara smartfon telefon kimi yığılan tapançaları, radiostansiya kimi yığılan tapança-pulemyotları və ya keysə yerləşdirilən tapança-pulemyotları və avtomatları nümunə göstərmək olar.

ABŞ-ın "İdeal Conceal" şirkəti tərəfindən həm özünümüdafiə, həm də xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşları üçün hazırlanmış iki lüləli 380 ACP (9x17 mm) “Derringer” tapançası smartfon şəklindədir. Tapançadan yığılmış vəziyyətdə atəş açmaq mümkün deyil. Konstruksiyasında maqazin nəzərdə tutulmayıb və patronlar birbaşa lüləyə doldurulur.

Silahın yürüş vəziyyətindən döyüş vəziyyətinə keçirilməsi üçün 1 saniyə, yenidən patronla doldurulması üçün isə 2 saniyə vaxt tələb olunur. Tapança yürüş və ziy yə tin dən döyüş və ziy yə ti nə bir

Magpul FMG­9

KPOS G2

düymənin basılması ilə keçirilir, tamamilə uzandıqdan sonra əl dəstəyi yerində kilidlənir. Əl dəstəyini qapalı vəziyyətə qaytarmaq üçün hər iki tərəfdən kilid düyməsini basaraq dəstəyi əks istiqamətə çevirmək lazımdır. Silahın çəkisi 510 qramdır (patronsuz).

ABŞ-ın “Full Conceal İnc” şirkəti 9x19 mm-lik “Glock 19” tapançasının əsasında xüsusi əməliyyatlar üçün “FC Viper Folding Glock 19 Pistol System” (qısaca “VİPER”) adlı yeni bir gizli daşınan silah nümunəsi yaradıb. Bütün digər tamölçülü tapançalarda olduğu kimi, “VİPER” kompaktdır, onu asanlıqla çantada və ya portfeldə daşımaq olur.

“VİPER” qurğusu gövdədən və tam gizlədilmiş “Glock 19 Gen 4” bazasına əsaslanan M3D tapançasından ibarətdir.

“VİPER” gövdəsi İsrailin “CAA Tactical” şirkətinin “Micro-Roni” tapança-pulemyotunun “Full Conceal İnc” şirkəti tərəfindən təkmilləşdirilmiş variantıdır. Təkmil ləş dir mə da ha kom pakt və giz li görünməsi üçün M3D tapançasının gövdənin daxilində qatlanması imkanı vermək məqsədilə yerinə yetirilib.

Gövdə dəstə daxil olan 21 patronluq “Magpul” maqazininin və ayrı tədarük edilən “Glock” şirkətinin 33 patronluq maqazinini yerləşdirmək, qatlamaq və saxlamaq, eləcə də patron yuvasında bir patronun təhlükəsiz saxlanılmaq kimi funksiyaları yerinə yetirir. “VİPER” qurğusunun tərkibinə “VİPER Shell” gövdəsi, 9x19 mm-lik “Glock 19 Gen 4” bazasında hazırlanmış M3D tapançası, 21 patronluq “Magpul” maqazini daxildir.

M3D tapançasının əsas özəlliyi onun yığılan olmasıdır. Tapança yığılmış vəziyyət adi smartfon ölçüsünə gəlir. “Viper Shell” gövdəsi sağtərəfli uzun sabitləşdirici qarmaqla təchiz edilib. Gövdəyə yerləşdirmək üçün tapançanı sökülməsi tələb olunmur, sadəcə olaraq tapança gövdədəki yerinə qoyulur və bərkidilir.

Gövdənin üzərində müxtəlif növ nişangahları, taktiki fənəri, lazer hədəfgöstə-

52 www.azeridefence.com

ricini və digər əlavə aksessuarları quraşdırmaq üçün “Picatinny rail” tipli tamasa yerləşdirilib. Silahın çaxmağını çəkmək üçün konstruksiyada ikitərəfli yüngül və rahat əl dəstəyi, buraxma qarmağının ikitərəfli qoruyucusu nəzərdə tutulub.

ABŞ-ın “Magpul Industries” şirkəti tərəfindən 2008-ci ildə nümayiş etdirilmiş yeni nəsil “Magpul FMG-9” (Folding Machine Gun – yığılan tapança-pulemyot) tapança-pulemyotu xüsusi təhlükəsizlik orqanları və mühafizə bölmələri üçün nəzərdə tutulur. Tapança-pulemyot öz xarici görünüşünə görə ABŞ-ın digər “Ares Incorporated” şirkətinin 9x19 mm-lik ARES FMG tapança-pulemyotuna çox bənzəyir, lakin daha müasir texnologiyalara əsaslanaraq yaradılıb.

Tapança-pulemyotun gövdəsi polimer materiallardan hazırlandığı üçün o, çox yüngül və daşımaq üçün rahatdır.

Tapança-pulemyotun əsası olaraq çox məşhur və özünü etibarlı göstərmiş 9 mmlik “Glock-18” tapançası götürülüb. Tapançada standart 30, 32 və 33 patronluq maqazinlərdən istifadə olunur. Tətbiq edilən patron isə 9x19 mm-lik “Parabellum” patronlarıdır.

“Magpul FMG-9” tapança-pulemyotu bir saniyə ərzində yürüş vəziyyətindən döyüş vəziyyətinə keçirilir, detallar rəzələr vasitəsilə avtomatik fiksasiya olunur və silah döyüş tətbiqinə hazır olur. Tapança-pulemyotda əsas diqqət erqonomikaya yetirilib. Mahiyyətcə, Magpul FMG-9 tapança-pulemyotu atəş dəqiqiliyi çiyin dayağı və ön əl dəstəyi vasitəsilə yüksəldilmiş “Glock-18” tapançasıdır.

Tapança-pulemyotun gövdəsinin üst hissəsində müxtəlif növ cihazların və aksessuarların quraşdırılması üçün “Picatinny rail” tipli tamasa yerləşdirilib. Tamasanı sayəsində tapança-pulemyotun üzərinə əl dəstəyi, fənər, nişangah tərtibatları və digər aksessuarlar quraşdırmaq mümkündür.

Silah aksessuarlarının dizaynı və istehsalı üzrə ixtisaslaşmış İsrailin “FAB

Defense” şirkətinin 2016-cı ildə istifadəçilərə təqdim etdiyi KPOS G2 dəstinin “Glock 17/19”, “Glock 21”, “Beretta PX4”, “Jericho 941”, “SİG 226”, “SİG 2022”, “CZ Duty” və “Sprıngfıeld XD” tapançalarına uyğun modelləri mövcuddur.

KPOS G2 dəsti qısa lüləyə, çıxarılıb taxıla bilən mexaniki nişangahlara və qundağa sahibdir. Gövdənin üst hissəsindəki “Picatinny rail” tipli tamasa hesabına qurğuya müxtəlif növ cihazlar və aksessuarlar quraşdırmaq mümkün olur. Əgər tapança avtomatik atış rejiminə malikdirsə, KPOS onu ta pan ça- pu lem yo ta çe vi rir.

KPOS-un gövdəsinin yuxarı hissəsi alüminiumdan, alt hissəsi isə polimerdən hazırlanıb ki, bu da sistemin çəkisinin azalmasına gətirib çıxarıb. “FAB Defense”nin mütəxəssislərinin sözlərinə görə, bu yanaşma və dizayn yığcam ölçünü, yüksək davamlığı özündə birləşdirən tapança-karabini yaratmağa imkan verib.

Silahın quraşdırılması və çıxarılmasını tutucu mexanizmin düyməsinin basılması hesabına bir neçə saniyə ərzində həyata keçirmək mümkündür. KPOS-un konstruksiyasında silahın çaxmağını çəkmək üçün ikitərəfli yüngül və rahat əl dəstəyi, buraxma qarmağının ikitərəfli qoruyucusu nəzərdə tutulub.

KPOS dəstinin boş halda çəkisi 720 qram, uzunluğu 32.6 sm təşkil edir. KPOS İsrail xüsusi təyinatlı bölmələri ilə yanaşı, Azərbaycan, Bolqarıstan, Yunanıstan və Tailandın ordu və təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən silahlanmaya qəbul edilib.

Xüsusi təyinatlı silahlar, döyüş sursatları və təchizat vasitələri professionalların alətidir və onların uyğun hazırlıq səviyyəsinə hesablanmışdır. Bunlar tətbiq etdikləri məhvetmə elementlərinə, qurğularına və üsullarına görə həddən artıq müxtəlifdir. Onların hamısı bir-birindən fərqli yaradılsa da, ümumilikdə bir vəzifəyə xidmət edir – döyüşçünün həyat və sağlamlığının qorunmasına, həyatdaqalma səviyyəsinin yüksəldilməsinə. AD

Müdafiə layihələrində İMBAT havalandırma sistemləri Özünəməxsus məhsulları ilə uzun illərdir bir çox strateji əhəmiyyətli layihələrdə yer alan Türkiyənin “İmbat İklimlendirme ve Soğutma Sistemleri” şirkəti özünün havalandırma cihazları ilə hazırda müdafiə sənayesi sektoruna da töhfəsini verir. “İmbat” məhsullarının çeşidi, yüksək standartları və təqdim etdiyi həlləri ilə həm Türkiyənin daxilində, həm də xarici bazarda müxtəlif ölkələrin ordularında və müdafiə sənayesində həyata keçirilən layihələrdə yer alır. “Qazprom”un iştirakı ilə yaradılmış “South Stream Transport B.V.” şirkətinin “Türk Axını” qaz boru kəməri üzərindəki Terminal Mərkəzində 24/7 ideal iş prosesini, eləcə də UPS şəbəkəsinin davamlılığını və etibarlılığını təmin etmək üçün xüsusi olaraq yaradılmış elektrik qızdırıcılı G5+F7 filtrli, hiss olunan temperatur səviyyəsi 0,9-1 arasında olan yüksək məhsuldarlığa sahib “İmbat” kondisioner (tik paket tipli) cihazları xidmət göstərir.

Son dövrlərdə xarici bazarlara istiqamətlənmiş fəaliyyətlərini artıran “İmbat” öz məhsullarını bir çox müdafiə sənayesi müəssisələrinə də ixrac etməyi bacarıb.

Qısa müddət əvvəl Əlcəzairin müdafiə sənayesi müəssisəsi tərəfindən 150-300 kW aralığında, 30% təzə hava ilə çalışan, heat-pump, G4+F7 ikiqat filtrli, EC inverter plug dəyişən dövrəli dönmə və üfürmə fanlarına sahib, ikiqat bağlı, izolyasiya

edilmiş gövdəyə sahib 7 ədəd “İmbat” tavan kondisioneri sifariş verilib.

Son olaraq “İmbat” havalandırma sistemi Mərakeş Ordusunun Kenitra şəhərindəki sursat anbarlarının havalandırılması üçün seçilib. Layihədə 5 ədəd 60-150 kW aralığında, 100% çöl havası ilə çalışan, heat-pump, G4+F7 ikiqat filtrli, EC inverter plug dəyişən dövrəli dönmə və üfürmə fanlarına və izolyasiyalı gövdəyə sahib tavan tipli kondisionerlər istifadə olunub. “İmbat” tavan kondisionerləri termodinamik istiliyin geri qaytarılması, termal freecooling və asimmetrik soyutma texnologiyası sayəsində həcmə pilləli nəzarət və qismən yüksəklikdə yüksək səmərəliliyi ilə ideal mühiti və az enerji istehlakını təmin edir.

Yuxarıda qeyd edilənlərlə yanaşı, “İmbat”ın məhsullarının istifadə edildiyi bəzi müdafiə sənayesi layihələri aşağıdakılardır: TEİ Turboşaft (tavan tipli kon disionerlər), Milli Müdafiə Nazirliyini F35 Komanda Sistem Mərkəzi (həssas idarə olunan kondisionerlər), Milli Müdafiə Nazirliyinin Məlumat Hesablama Mərkəzi

(həssas idarə olunan kondisionerlər), Milli Müdafiə Nazirliyinin döyüş salonu (tavan tipli kondisionerlər), Terrorla Mübarizə Arxivinin otaqları (həssas idarə olunan kondisionerlər), NATO Buca binası (tavan tipli kondisionerlər), Gülhanə Tibb Akademiyası (GATA) BMM binasının kalibrasiya laboratoriyası (həssas idarə olunan kondisionerlər), Milli Müdafiə Nazirliyinin Tuzla Tərsanəsi (kondisioner stansiyaları, dəniz suyu su soyutma qrupları), Foça dəniz bazası (kon disionerlər), GATA Tibbi Qaz binası (tavan tipli kondisionerlər), Əfqanıstanda NATOnun Kabil bazası (tavan tipli kondisionerlər, hücrəli aspiratorlar).

Dünyada yeddinci, Türkiyədə isə tamamilə yerli dizayna və “Eurovent” sertifikatına sahib tavan tipli havalandırma sistemlərinə sahib olan “İmbat” 100 faiz yerli sərmayə hesabına, təqdim etdiyi yüksək səmərəliliyə malik məhsulları ilə istifadəçilərə fayda verir. Araşdırma və tədqiqata fokuslanmış, yüksək səmərəliliyə və həllərə dayanan məhsulları tamamilə yerli dizayn hesabına hazırlayan və istehsal edən “İmbat” Türk mühəndisliyini də dünyaya tanıdır.

53

Zaur Babaşov Yeni dəniz platformaların sifarişləri və müasirləşdirmə proqramları tərsanələrlə yanaşı, silah sənayesinin də inkişafına zəmin yaradır. Açıq dəniz patrul gəmilərinə (OPV), itisürətli hücum (fast attack) və sürətli müdaxilə katerlərinə tələbin artımı bazarda 12.7, 23/25 və 30 mm çaplı pulemyot və toplarla silahlandırılmış döyüş modullarına tələbi artırıb.

Məsafədən idarə olunan döyüş modullarının dəniz seqmentində son onillikdə yaşanan aktivlik özünün di­ namik inkişaf tendensiyasını davam etdirir. Bu yazımızda ASELSAN (Türkiyə), “Nexter Systems” (Fransa), “Ra­ fael”, “Elbit Systems” (İsrail), “FN Herstal” (Belçika) və “Leonardo” (İtaliya) şirkətlərinin dəniz döyüş modullarının istehsalı layihələrini və qlobal bazardakı mövqelərini dəyərləndirməyə çalışdıq.

Gəmi döyüş modulları ASELSAN ASELSAN şirkəti tərə indən müxtəlif dəniz platformaları üçün döyüş modullarının yaradılmasına 2000-ci illərin ortalarında başlanıb. İlk dövrdə 12.7 mm pulemyotla silahllandırılmış STAMP və 25 mm topla silahlandırılmış STOP döyüş modulları, sonrakı illərdə 30 mm çaplı topla silahlandırılmış “Müha iz” döyüş modulu yaradılmış, Türkiyə ilə yanaşı 20-dək ölkədə silahlanmaya qəbul edilmişdir.

ASELSAN-ın dəniz döyüş modullarının ilki olan, kiçikölçülü katerlər və yüngültonnajlı gəmilər üçün nəzərdə tutulmuş STAMP üzərindəki elektro-optik sensor kompleksi sayəsində gecə və çətingörmə şəraitində adi gözlə görünməyən hədəflərin müəyyən edilməsi, avtomatik tanınması, izlənilməsi və dəqiq atışlar həyata keçirməyə imkan verən stabilləşdirilmiş silah sistemidirir. STAMP-ın 12.7 mm-lik M2,

12.7 mm GA-19/A “Gatling” pulemyotu, 7.62 mm çaplı pulemyot və 40 mm qumbaraatanla silahlandırılmış nümunələri mövcuddur. Döyüş modulunu platformaların digər sensorları, o cümlədən ASELSAN və “Thales” şirkətinin birgə istehsalı MILAS / LMM raket atıcı sistemi ilə də inteqrasiya etmək mümkündür.

2017-ci ildə STAMP xəttinin yeni versiyası olaraq bazara təqdim edilmiş STAMP-2 döyüş modulunun sələ indən fərqi daha kompakt dizayna sahib olması, silahın yüksəlmə bucağının artırılması, 19 inç yeni operator ekranı

“Rafel” şirkətinin “Typhoon 23” döyüş modulu ilə silahlandırılmış Azərbaycan DSX Sahil Müha izəsinin gəmisi. Foto: DSX

və təkmilləşdirilmiş proqram təminatıdır. Yeni döyüş modulunun ekranında gündüz və termal kamera görüntüləri eyni anda göstərilir. Sursat ehtiyatı göyərtənin alt hissəsində saxlanır ki, bu da düşmənin atəşinə məruz qalmadan, təhlükəsiz şəkildə sursat yüklənməsinə imkan verir. ASELSAN tərə indən STAMP-2 döyüş modulunun 12.7 mm NSVT pulemyotu ilə silahlandırılmış variantı da yaradılıb.

Döyüş modulunun sürətli müdaxilə katerlərinin silahlandırılması üçün nəzərdə tutulan STAMP-G variantı 12.7 mm çaplı 3 lüləli GAU-19/A “Gatling” pulemyotu ilə silahlandırılıb və çəkisi 320 kiloqram təşkil edir.

ASELSAN-ın modulyar dizayna sahib 25 mm STOP döyüş modulu hədəflərin izlənməsini və ballistik hesablamalarını avtomatik rejimdə apararaq, platforma və ya hədəf hərəkət halında olduqda belə yüksək dəqiqliklə atəş açmağa imkan verir. STOP döyüş modulunun əsas silahı 25 mm-lik KBA topu və ya 25 mm çaplı iki istiqamətdən sursatla qidalanan M242 avtomatik topudur. İlk nümunəsi 2013-cü ildə təqdim edilmiş “Müha iz” döyüş modulu isə 30 mm çaplı “Mk44 Bushmaster II” topu ilə silahlandırılıb. STOP və STAMP sistemlərindən fərqli olaraq “Müha iz” silahdan asılı olmadan hərəkət etdirilən stabilləşdirilmiş elektro-optik müşahidə və nişangah kompleksinə malikdir. Bu, atış zamanı silaha ballistik düzəlişləri atəşi dayandırmadan daha dəqiqliklə etməyə imkan verir. “Müha iz” stabilləşdirilmiş top sistemi freqatların, korvetlərin, gözətçi katerlərin və am ibiya-desant gəmilərinin silahlandırılması üçün təyinatlandırılıb.

ASELSAN qlobal dəniz döyüş modulları bazarında özünəməxsus yerə sahibdir. 2015-ci ildə Türkiyə HDQ-nin LPD (Landing Platform Docks) am ibiya gəmisi ASELSAN-ın 12.7 mm STAMP və 25 mm STOP, “Yonca-Onuk” tərsanəsi tərə indən HDQ üçün inşa edilən sürətli müdaxilə katerləri 25 mm STOP, yenə “Yonca Onuk” tərsanəsi tərə indən Türkiyə Sahil Müha izəsi üçün inşa edilmiş 8 ədəd itisürətli MRTP-12 və 20112019-cu illərdə Türkiyə HDQ üçün inşa edilmiş “Ada” sinif

ASELSAN şirkətinin STOP döyüş modulu. Foto: ASELSAN

(MİLGEM) 4 korvet 12.7 mm-lik STAMP döyüş modulu ilə silahlandırılıb. 2016-cı ildə tikintisinə başlanılan və 2021-ci ildə Türkiyə HDQ-nin ən böyük hərbi gəmisi olacaq “TCG Anadolu” gəmisinin də ASELSAN-ın döyüş modulları ilə silahlandırılması planlaşdırılır.

2015-ci ildə imzalanmış müqaviləyə əsasən ASELSAN tərə indən Malayziya Sahil Təhlükəsizlik Komandanlığının və HDQ-nin açıqlanmayan sayda patrul katerlərində, eləcə də Xorvatiyanın OOB-31 patrul gəmisində “Müha iz” döyüş modulu qurulub. Bundan başqa, “ARES Tərsanəsi” tərə indən Qətər Sahil Təhlükəsizlik Qüvvələri üçün inşa edilən 17 ədəd itisürətli kater STAMP və “Müha iz”, Qətər Daxili Təhlükəsizlik Komandanlığının 2018-ci ildə sifariş verdiyi 6 ədəd ARES-65 “Harpoon” kateri STAMP, Qətər Sahil Təhlükəsiz Qüvvələrinin 3 ədəd ARES-150 “Hercules” gözətçi gəmisinin hər biri 1 ədəd “Müha iz” və 2 ədəd STAMP döyüş modulu ilə silahlandırılıb.

“Yonca-Onuk” tərsanəsi tərə indən Qətər Xüsusi Qüvvələr Komandanlığı üçün inşa olunan 8 ədəd MRTP-24/U tipli kater STAMP, MRTP-34 katerləri “Müha iz”, STM şirkəti tərə indən Pakistan Dəniz Qüvvələri Komandanlığı üçün inşa edilən də-

ASELSAN şirkətinin 30 mm topa sahib “Müha iz” döyüş modulu. Foto: ASELSAN

niz təchizat gəmisi STOP, “Dearsan” tərsanəsi tərə indən Türkmənistan HDQ üçün inşa edilmiş 10 ədəd “Tuzla” sinif 4 gözətçi gəmisi (hər birində 2 ədəd) və 2014-2017-ci illərdə Türkmənistan Sərhəd Qoşunları üçün inşa edilən 6 ədəd 33 metrlik itisürətli hücum kateri STOP döyüş modulu ilə təchiz olunub.

2017-ci ildə ASELSAN ilə Filippin Hərbi Dəniz Qüvvələri arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən bu ölkənin hədbi dəniz donanması üçün Cənubi Koreyada “Hyundai Heavy Industries” (HHI) tərsanəsi tərə indən inşa edilən FFX-I freqatı “Müha iz” döyüş moduluyla silahlandırılacaq. ASELSAN şirkətinin açıqladığı məlumata görə, 2019-cu ildə Qətər və Omanla STAMP-2, 2020-ci ilin may ayında isə Bəhreynlə STOP döyüş modulunun ixracına dair müqavilələr imzalanıb.

Nexter Systems Fransız “Nexter Systems” şirkəti son onillikdə özünün “Narwhal” (15/20) döyüş modulları ilə dəniz silahları bazarında əhəmiyyətli yer əldə edə bilmişdir. Bu nailiyyətlərin əldə edilməsi fransız tərsanələrinin, xüsusilə də “Naval Group”un xarici sifarişləri ilə bilavasitə bağlı olub.

“Narwhal-20” döyüş moduluunun əsas silahı 25-dən çox ölkənin istifadə etdiyi “Nexter”in 20 mm çaplı 20M621 topudur. Döyüş modulu həmçinin özündə gündüz və termal kamera, həmçinin lazer məsafəölçəni birləşdirən elektro-optik ka-

56 www.azeridefence.com

mera dəstinə və hərəkətli hədəfləri avtomatik izləmə proqram təminatına sahibdir. Döyüş modulu + 75°-dən -20°-dək şaquli bucaq altında hədəflərə atəş açmağa imkan verir.

“Narwhal” döyüş modulu sursat standartlarından (20x102 mm və ya 20x139 mm) asılı olaraq “Narwhal 20A” və “Narwhal 20B” indeksli iki variantda təklif olunur. Şirkət mütəxəssislərinin sözlərinə görə, çəkisi 390 kq, atış tempi dəqiqədə 750 mərmi olan “Narwhal”ın döyüş ehtiyatına 200 sursat daxildir. İlk partiyası 2011-ci ilin sonlarında Fransa Hərbi Dəniz Qüvvələrinin FREMM freqatlarının silahlanmasına daxil edilən “Narwhal 20” döyüş modulu daha sonra Fransanın “Mistral” və “Horizon” layihəli föyüş gəmilərində və “Charles de Gaulle” təyyarədaşıyan gəmisində quraşdırılıb.

2014-cü ilin oktyabr ayında Qayana Respublikası “Nexter Systems” şirkətinə RPB20 patrul katerlərinin, OPV-50 və P-400 patrul gəmilərinin silahlandırılması üçün 20 mm çaplı 20M621 topu ilə komplektləşdirilmiş “Narwhal 15A” və “Narwhal-20”, 2017-ci ildə Albaniya HDQ “Stan Patrol 4207” layihəli katerlərin silahlandırılması üçün 4 ədəd “Narwhal-20” döyüş modulu sifariş verib.

Hazırda BƏƏ donanması üçün inşası davam etdirilən “Gowind” layihəli iki freqatın hər birində 2 ədəd “Narwhal 20B” döyüş modulunun yerləşdirilməsi nəzərdə tutulur.

“Nexter Systems” ixracla yanaşı, Fransa Müda iə Nazirliyinin sifarişi üzrə “Narwhal-20” döyüş modullarının təkmilləş-

dirmə işlərini həyata keçirir. Şirkət 2019-cu ilin iyul ayında Fransa Müda iə Nazirliyinin Silahlanma üzrə Baş İdarəsi (DGA) ilə imzalanmış müqavilə çərçivəsində Fransa HDQ-nin “La Con iance” sinifli üç patrul gəmisində, 2020-ci il yanvar ayının 16-da imzalanmış digər müqavilə ilə HDQ-nin silahlanmasında mövcud olan bütün “Narwhal 20B” döyüş modullarının təkmilləşdiriləcəyini açıqlayıb. Təkmilləşdirildikdən sonra “Narwhal 20B V1” indeksi alacaq döyüş modullarının 2020–2021-ci illərdə yenidən Fransa Hərbi Dəniz Qüvvələrinin istifadəsinə verilməsi planlaşdırılır. “Narwhal 20B V2” variantının isə 2021ci ilin sonu və 2022-ci ilin birinci yarısı arasında Fransa HDQnin gəmilərinə yerləşdirilməsi baş verəcək. “V2” təkmilləşdirilməsində döyüş moduluna xəbərdarlıq atəşi rejiminin əlavə edilməsi həmçinin insan-maşın interfeysinin və hesablama alqoritmlərinin inkişafı nəzərdə tutulur.

2019-cu ilin dekabr ayında “Naval Group” tərsanəsi və “Nexter Systems” şirkəti arasında imzalanmış müqavilə çərçivəsində Fransa HDQ-nin yeni nəsil FTI freqatlarının təkmilləşdirilmiş “Narwhal 20B V2” ilə silahlandırılması həyata keçiriləcək. Bundan əlavə, POM (Patrouilleur d'Outre-Mer) kimi tanınan 6 ədəd yeni dəniz patrul gəmisinin də “Narwhal 20” ilə silahlandırılması planlaşdırılır.

Qeyd edək ki, Fransanın “Naval Group” tərsanəsi OPV-90 layihəli gəmiləri Azərbaycan HDQ-nə “Narwhal” döyüş modulu ilə təklif edir.

2005-2015-ci illərdə Avstraliya Kral Hərbi Dəniz Qüvvələrinin “Armidale” layihəli 13 patrul gəmisinin hər birində 25 mm-lik M242 “Bushmaster” topu ilə təchiz edilmiş bir, “Canberra” layihəli iki helikopter daşıyıcının hər birində 4 ədəd, Yeni Zelandiyanın “Protector” layihəli iki gözətçi gəmisinin hər birində 1 ədəd “Typhoon 25”, döyüş modulu quraşdırılıb.

ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin kiçikölçülü gözətçi gəmilərində yer alan “Mini Typhoon” döyüş modulu isə M2HB pulemyotu ilə silahlandırılıb.

2014–2020-ci illərdə Sinqapur donanması üçün inşa edilmiş “Independence” layihəli 8 gözətçi gəmisinin hər biri 1 ədəd 25mm Mk38 Mod2 topla silahlandırılmış “Typhoon 25”, 2014– 2019-cu illərdə Azərbaycan DSX Sahil Müha izəsinin döyüş sıralarına qəbul edilmiş 6 ədəd “Tufan” (Saar 62) və 6 ədəd “Şahdağ” layihəli (“Shaldag Mk. 5”) gözətçi gəmisinin hər biri 1 ədəd 23 mm çaplı 2A14 topa sahib “Typhoon 23” və iki ədəd 12.7 mm çaplı M2HB pulemyotla təchiz silahlandırılmış “Mini Typhoon” döyüş modulu ilə təchiz olunub. İstifadəçilərdən alınan rəylər əsasında tədqiqat və təkmilləşdirmə işləri aparan “Rafael” şirkəti 2017-ci il oktyabr ayında “Typhoon” döyüş modulunun 30x173 mm-lik ATK Mk44 “Bushmaster” topu ilə silahlandırılmış “Typhoon Mk30c” indeksli yeni nümunəsini təqdim edib. “Azeri Defence” jurnalına danışan “Rafael” şirkətinin mütəxəssislərinin sözlərinə görə, dəqiqədə 200 atəş aça bilən “Typhoon Mk-30c” döyüş modulunda stabilləşdirmənin yaxşılaşdırılması sayəsində atəşin dəqiqliyi artırılıb. Bu da hərəkətli hədəflərə qarşı effektiv atışlar həyata keçirməyə imkan yaradır. Şaquli müstəvidə atış bucağı 70°-dək artırılan döyüş modulunun yığcam dizaynı və yüngül çəkisi onun müxtəlifölçülü gəmi və patrul katerlərinə inteqrasiyasına imkan verir. Şirkət rəsmiləri yeni döyüş modulunun bir neçə ölkəyə ixracı istiqamətində müzakirələrin getdiyini söyləsələr də, hə-

Rafael İsrailin “Rafael” şirkəti tərə indən hazırlanmış “Typhoon” dəniz döyüş modulunun kiçik və ortakalibrli silahlarla silahlandırılmış “Mini Typhoon” və “Typhoon 23”, “Typhoon 25” və “Typhoon Mk 30c” modi ikasiyaları mövcuddur. Döyüş modulu sifarişçinin tələbindən asılı olaraq 20-30 mm kalibrli ATK, “Oerlikon”, “Mauser”, 2A14 və ya “Giat” topu ilə komplektləşdirilir. Seriyalı istehsalına 1997-ci ildə başlanmış “Typhoon” döyüş modulu ailəsi aralarında AzərDS30M Mark 2 baycan DSX Sahil Müha izəsi də olmaqla 16 ölkənin Silahlı Qüvvələri tərə indən istifadə edilir.

“Typhoon” ailəsinə daxil olan “Mini Typhoon” sifarişdən asılı olaraq, 12.7 mm çaplı pulemyot, GAU-17 “Gatling” pulemyotu və ya 40 mmlik Mk19 avtomatik qumbaraatanı ilə dəstləşdirilir. Döyüş modulunun dizaynı qurğunun əlavə olaraq iki ədəd “Spike LR” tank əleyhinə idarə olunan raketlə təchiz edilməsinə imkan verir. Gəminin sensor və döyüş idarəetmə sistemi ilə inteqrasiya olunan döyüş modulu məsafədən, yaxud da açıq şəkildə istifadə edilə bilər. Çəkisi 140-170 kq təşkil edən “Mini Typhoon” istənilən kiçikölçülü patrul və xüsusi təyinatlı katerlərin silahlanması üçün nəzərdə tutulub. Hədəflərə +60°-dən -20°-dək şaquli bucaq altında atəş açmağa imkan verən modulun döyüş ehtiyatı 230 patrondan ibarətdir. “Typhoon”un bütün modi ikasiyaları gündüz kamerası, termal kamera və lazer məsafəölçənə malik elektro-optik kompleksə sahibdir.

57

Hitrole­N

min ölkələrin adlarını açıqlamayıblar. Lakin KİV-də yer alan məlumatlara görə, “Typhoon Mk-30c” döyüş modulunun ilk sifarişçisi Cənubi Koreya HDQ olub.

Elbit Systems İsrailin “Elbit Systems” şirkəti tərə indən müxtəlif təyinatlı gəmilər üçün 7.62-12.7 mm çaplı pulemyotlar, habelə qumbaraatanlarla silahlandırılmış döyüş modullarının fərqli çeşidləri təklif olunur. 2018-ci ildə “IMI Systems”şirkətini öz tərkibinə daxil etdikdən sonra “Elbit Systems” qlobal dəniz döyüş modulları bazarında öz iştirakını artırmışdır. Şirkətin 12.7 mm çaplı pulemyotla silahlandırılmış “Naval RCWS” döyüş modulu termal kamera, rəngli CCD gündüz kamerası, 75 - 10000 metr aralığında məsafəni ölçməyə imkan verən lazer məsafəölçəndən ibarət elektro-optik kompleks ilə təchiz olunub. Avtomatik hədəf izləmə qabiliyyətinə malik “Naval RCWS” şaquli müstəvidə -20° / +60° bucaq altında atəş açmağa imkan verir.

“Wave 350” döyüş modulu (“IMI Systems” şirkəti tərə indən hazırlanmış və İsrail donanması ilə yanaşı, 2 Uzaq Şərq dövlətinə ixrac edilib – red.) 12.7 mm çaplı NSVT və ya WKM-B pulemyotu ilə silahlandırılır.

2018-ci ilin sentyabr ayında “Elbit Systems” Asiya-Sakit okean regionunda adı açıqlanmayan ölkə ilə“Naval RCWS”döyüş modullarının çatdırılmasına dair 173 milyon ABŞ dolları dəyərində 5 illik müqavilə imzaladığını açıqlayıb. Müqaviləyə əsasən, sifarişçi ölkənin HDQ və sahil müha izə gəmilərində döyüş modulunun 7.62 və 12.7 mm çaplı pulemyotlarla silahlandırılmış modi ikasiyalarının quraşdırılması nəzərdə tutulur. Qeyd edək ki, bu 2015-ci ildə Kanada ilə imzalanmış müqavilədən sonra “Naval RCWS” döyüş modulunun ikinci ixracıdır. 2017-ci ildə isə “IMI Systems” şirkəti iki Uzaq Şərq dövlətinin donanması ilə “Wave 350” döyüş modulunun tədarükünə dair müqavilə imzaladığını açıqlamışdır.

58 www.azeridefence.com

Leonardo Dəniz silah sistemlərinin istehsalı üzrə ixtisaslaşmış “Oto Melara” şirkətinin (“Leonardo” korporasiyasına daxildir) “Hitrole” döyüş modulu sürətli kon iqurasiya ediləbilmə xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. İtaliya daxil olmaqla 9 ölkənin HDQ-nin silahlanmasına qəbul edilmiş “Hitrole”nin “Hitrole N”, “Hitrole 20”, “Hitrole G”, “Hitrole NT” modi ikasiyaları mövcuddur.

“Hitrol N” döyüş modulu baza variantında 12.7 mm-lik M2HB pulemyotu ilə silahlandırılsa da, istifadəçi ehtiyac yarandıqda silahı bir neçə dəqiqə ərzində, əlavə quraşdırma olmadan 7.62 mm-lik pulemyot və ya 40 mm-lik avtomatik qumbaraatanla əvəz edə bilər. Çəkisi 220-260 kq təşkil edən döyüş modulu üfüqi müstəvidə 155°, şaquli müstəvidə + 50°-dən 15°-dək bucaq altında atəş açmağa imkan verir. Yüngül çəkisi və elastik dizaynı “Hitrole N” döyüş modulunun sərhəd gözətçi və ya kiçik patrul gəmilərinin əsas silah, daha böyük gəmilərdə ikinci dərəcəli silah kimi tətbiqinə imkan yaradır.

Tam stabilləşdirilmiş “Hitrole 20” döyüş modulu isə 20x102 mm çaplı 3 lüləli “Gatling” topu ilə silahlandırılıb və döyüş ehtiyatına 750 mərmi daxildir. Şirkət mütəxəssislərinin sözlərinə görə, sistem tələbdən asılı olaraq 20 mm çaplı 6 lüləli “Gatling” topu, yaxud 12.7 mm çaplı 6 lüləli “Gatling” pulemyotu ilə dəstləşdirilə bilər. Döyüş modulu müstəqil və ya gəminin döyüş idarəetmə sisteminə inteqrasiya edilmiş halda istifadə olunur.

Kiçikqabaritli, itisürətli katerlər üçün nəzərdə tutulan “Hitrole G” döyüş modulu döyüş ehtiyatı 400 patron təşkil edən 12.7 mm çaplı pulemyotla silahlandırılır. Hazırda “Hitrole G” istifadəçilərə12,7 mm, 7.62 mm, 5.56 mm çaplı pulemyotlar, 40 mm çaplı avtomatik qumbaraatan, yaxud 12,7 mm, 7,62 mm və ya 5, 56 mm çaplı “Gatling” tipli pulemyotlarla təklif olunur. İstehsalçı müəssisənin açıqladığı məlumata görə, İtaliya HDQ “Corrubia Guardia di Finanza” layihəli patrul katerlərini silahlandırılması üçün “Oto Melara”dan 13 ədəd “Hitrole-N”, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri “Falaj 2” layihəli iki patrul gəmisi üçün 4 ədəd “Hitrole-G”, “Ghannatha” layihəli patrul gəmiləri üçün 24 ədəd “Hitrole-N” (GAU 19A topu ilə), Sinqapur 26 ədəd “Hitrole-G”, Almaniya HDQ Tip-125 / “Baden-Württemberg” sinifli freqatlar üçün 25 ədəd, Niderland HDQ “Holland” sinif OPV A833 gözətçi gəmisiüçün 2 ədəd, HNLMS “Karel Doorman” təchizat gəmisi üçün 4 ədəd “Hitrole-NT”, Meksika HHQ “Oaxaca” sin i OPV gəmilərinin silahlandırılması üçün 20 ədəd, Malayziya Sahil Müha izəsi MRTP-16 patrul katerləri üçün 18 ədəd, Pakistan 2 ədəd, Türkmənistan isə açıqlanmayan sayda “Hitrole-N” döyüş modulu satın alıb.

FN Herstal Belçikanın “FN Herstal” şirkətinin istehsalı olan “Sea DeFNder” döyüş modulu 5.56 Mk3 yüngül pulemyot, .50 kalibrli (12.7x99 mm) FN M3M / GAU-21 pulemyotu (500 patron tutumu), 7.62 mm-lik FN MAG 58M pulemyotu (1000 patron tutumu) və altı lüləli M134D “Minigun” pulemyotu, o cümlədən 40 mm-lik avtomatik qumbaraatanla təklif olunur. Asan sazlana bilən döyüş modulunun silahını əlavə avadanlıqlara ehtiyac duymadan bir neçə dəqiqə ərzində dəyişdirmək mümkündür. Çəkisi 250 kq

təşkil edən döyüş modulu şaquli müstəvidə silahın növündən asılı olaraq + 70°-dən -40°-dək bucaq altında atəş açmağa imkan verir. İlk prototipi 2014-cü ilin oktyabrında Parisdə “Euronaval” Beynəlxalq Dəniz Sərgisində təqdim edilən “SeaDeFNder” Belçika Donanmasının P901 “Castor” və P902 “Pollux” sahil patrul gəmilərinə quraşdırılıb. Xarici mediada yer alan məlumata görə, “SeaDEFNder”in gələcəkdə Belçika Donanmasının iki yeni tral gəmisinin də silahlanmasına daxil edilməsi planlaşdırılır.

Bu ilin fevral ayındda “SeaDeFNder” döyüş modulu ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri üçün hazırlanmış ilk insansız katerin silahlanmasına daxil edilib.

Silah istehsalçılarının inkişafı tərsanələrdən asılıdır Avropada ayrı-ayrı ölkələrdə istehsalçılar tərə indən gəmi və katerlərin silahlandırılması üçün müxtəlif döyüş modullarının nümunələrinin yaradılmasına baxmayaraq, istifadəçilər daha çox özünü doğrultmuş modellərə üstünlük verirlər. Yuxarıda adı çəkilən şirkətlərlə yanaşı, Baltik və Skandinaviya regionunda İsveçin SAAB şirkətinin “Track ire” və Norveçin “Kongsberg” şirkətinin “Sea Protector” döyüş modulları na üstünlük verildiyini görmək mümkündür. Bu da region ölkələrinin gəmiqayırma sənayesinin kooperasiyalaşmasından qaynaqlanan bir proses kimi xarakterizə edilir.

“Track ire” döyüş modulunun 12.7 mm (M2HB pulemyotla) silahlandırılmış dəniz versiyası İsveç HDQ-nin CB-90 tipli sürətli müdaxilə katerlərinin, və Finlandiya HDQ-nin (12.7 mm NSVT ilə) “Hamina” layihəli 4 gəmisində (hər gəmidə 2 ədəd), “Jehu” layihəli 12 sürətli müdaxilə katerində (hər katerdə 1 ədəd) və “Pansio” layihəli 3 eskadra minadaşıyan gəmisinin silahlanmasına daxil edilib.

Norveç Kral Dəniz Qüvvələrinin 2006–2011-ci illərdə aldığı 5 ədəd “Fridtjof Nansen” layihəli freqatın hər biri 3 ədəd (12.7 mm M2HB pulemyotla), 6 ədəd “Skjold” layihəli korvetin hər biri isə 1 ədəd, “Sea Protector” döyüş modulu ilə silahlandırılıb. İstehsalçı şirkətin kataloq məlumatlarına görə, tələbdən asılı olaraq “Sea Protector” döyüş modulu 5.56, 7.62, 12.7 mm-lik pulemyot, 40 mm çaplı avtomatik qumbaraatanla, əlavə olaraq tank əleyhinə idarə olunan raketlə komplektləşdirilə

bilir. Döyüş ağırlığı 135 kq təşkil edən döyüş modulunun həm məsafədən, həm də ehtiyac yarandıqda mexaniki istifadəsi mümkündür.

“MSI-Defense Systems” şirkəti tərə indən Böyük Britaniya Kral Dəniz Qüvvələrinin sifarişi ilə yaradılmış DS30M Mark 2 döyüş modulu 30×173mm “Mark 44 Bushmaster II” topu silahlandırılsa da, müxtəlif sifarişçilərə təklif olunan DS30B modi ikasiyasında əsas silah 30 mm “Oerlikon KCB” topu ilə əvəz edilib. DS30M döyüş modulu Böyük Britaniyadan əlavə İraq və Oman HDQ-nin silahlanmasına daxildir.

Sea DeFNder 2005-ci ildə tərəflər arasında imzalanmış müqavilə çərçivəsində Britaniya Kral Dəniz Qüvvələrinin “Type 23” layihəli 13 freqatının hər birində 2 ədəd (cəmi 26 ədəd) DS30M Mark 2 döyüş modulu quraşdırılıb. Sonrakı mərhələdə donanmanın “Hunt” layihəli 10 tral gəmisi və 2009-2017-ci illərdə inşa edilmiş “Kraliça Elizabet” layihəli iki aviadaşıyıcı və 6 ədəd “Type 45” layihəli raketdaşıyıcı bu döyüş modulu ilə təchiz olunub.

2009–2014-cü illərdə ABŞ-ın “Swiftships” tərsanəsi tərə indən İraq HDQ üçün inşa edilmiş 12 ədəd 35PB1208 E-1455 layihəli patrul gəmisinin hər biri 1 ədəd, 2009–2011-ci illərdə “BAE Systems” şirkəti tərə indən Oman HDQ üçün inşa edilmiş 3 ədəd “Khareef” layihəli korvetin hər biri 2 ədəd DS30M, Tayland HDQ-nin modernizə edilmiş “Krabi” layihəli bir gözətçi gəmisi (2 ədəd), “Naresuan” layihəli iki freqat (hər bir gəmi 2 ədəd), “Inshore” layihəli iki patrul gəmisi və DW3000f layihəli freqata 2 ədəd DS30M Mark 2 döyüş modulu ilə silahlandırılıb.

“Naval Group” tərsanəsinin iştirakı ilə Malayziya HDQ üçün inşa edilmiş 5 və hazırda inşa mərhələsində olan bir ədəd “Maharaja Lela” layihəli freqatın (“Gowind” layihəsi), “Lekiu” layihəli iki freqatın və modernizə edilmiş “Kasturi” layihəli iki korvetinhər birinin silahlanmasına 2 ədəd, “Gagah Samuder” layihəli iki təlim gəmisinin hər birinin silahlanmasına isə 1 ədəd DS30M Mark 2 döyüş modulu daxildir.

2010–2018-ci illərdə şirkət Braziliyaya 3 ədəd DS30M döyüş modulu ixrac edib. Bu döyüş modulları 2012–2013-cü illərdə “BAE Systems” şirkəti tərə indən Braziliya HDQ üçün inşa edilən 3 ədəd “Amazonas” layihəli korvetin silahlanmasına daxil edilib.

2019-cu ilin fevral ayında Abu Dabi şəhərində keçirilmiş NAVDEX-2019 sərgisində “BAE Systems” şirkəti tərə indən hazırlanmışP950 insansız kater “MSI Defence Systems” şirkətinin “Seahawk MWS” gəmi döyüş modulu ilə nümayiş etdirilib.

Həmin ilin mart ayında keçirilmiş “Commando Warrior” təlimlərində katerin 12.7 mm çaplı pulemyota sahib “Seahawk MWS” döyüş modulu ilə çətin dəniz şəraitində sınaqdan çıxarıldığı bildirilir.

Döyüş modulları istehsalçılarının varlığı və inkişafı hər nə qədər tərsanələrlə münasibətlərin səviyyəsindən asılı olsa da, bazarda artan ehtiyaclar istehsalçıları bu tələbləri sürətli şəkildə qarşılamaq məcburiyyətində qoyur. Texnologiyanın inkişaf tempi ilə ayaqlaşmağı, təkmilləşmələri qaçılmaz edir. AD

59

A­29 “Super Tucano”. Foto: Embraer

Turbovintli hücum təyyarələrinin gələcəyinə baxış Zaur Babaşov Aprel ayının sonlarında ABŞ Xüsusi Əməliyyat Komandanlığının (US SOCOM) turbovintli yüngül hücum təyyarələrinin satın alınmasını nəzərdə tutan “Armed Overwatch” proqramının yekun mərhələsinə 4 istehsalçı şirkətin keçdiyi elan olundu. Sözügedən proqram çərçivəsində yaxın 5-7 il ərzində 75 ədəd yüngül hücum təyyarəsinin satın alınması planlaşdırılır. Tanınmış istehsalçıların seçim üçün gərgin rəqabət apardığı “Armed Overwatch” proqramı dünyada bu tip təyyarələri yenidən populyarlaşdırmaqla yanaşı, yaxın onlilliklərdə turbovintli təyyarələrin orduların silahlanmasında öz mövcudluğunu qoruyub saxlayacağını göstərir. ABŞ mediasının məlumatına görə, Pentaqonun 2021-ci maliyyə ili üçün büdcəsindən “Armed Overwatch” proqramının maliyyələşdirilməsinə 106 milyon dollar vəsaitin ayrılması gözlənilir.

60 www.azeridefence.com

“Armed Overwatch” proqramında 4 təyyarə – “Beechcraft” şirkətinin AT-6 “Wolverine”, “Sierra Nevada Corporation” - “Embraer” şirkətlərinin A-29, “Air Tractor”- “L3 Harris” şirkətinin birgə təqdim etdiyi AT-802L “Longsword”, “Leidos İnc”, “Paramount USA” və “Vertex Aerospace” şirkətlərinin birgə təqdim etdiy “Bronco II” təyyarələri mübarizə aparır. Təklif olunan ilk 3 təyyarə bu günədək ABŞ daxil olmaqla, müxtəlif ölkələrin ordu və sərhəd qüvvələri tərə indən istifadə olunur.

“Beechcraft” şirkətinin uğurlu T-6 “Texan II” təlim təyyarəsinin əsasında yaradılmış AT-6 ABŞ Ordusunun bun-

dan əvvəl elan etdiyi “Yüngül Hücumçu” (Light Attack / OA-X) proqramında iştirak edib Hazırda adıçəkilən təyyarənin T-6A və T-6B təlim versiyası ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri və ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrində xidmətdədir.

Braziliyanın EMB-314 “Super Tucano” təyyarəsinin dəyişdirilmiş versiyası olan A-29 bundan əvvəl Əfqanıstan və Nigeriya (12 ədəd) Hərbi Hava Qüvvələri üçün tədarük olunub. “Air Tractor” şirkətinin AT-802L “Longsword” təyyarəsi şirkətin hazırda silahlanmada olan AT-802 seriyasının davamıdır. ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri və Yəmən üçün bu günədək 24 ədəd AT-802 təyyarəsi istehsal edilib. Ən son texnologiyalara və hibrid dizayna əsaslanan “Bronco II” isə yeni həlldir və hazırda sınaq mərhələsindədir.

Proqram çərçivəsində seçiləcək təyyarələr hazırda US SOCOM-un silahlanmasında yer alan U-28A “Draco” təyyarələrini əvəz edəcək. US SOCOM komandanı general-leytenant Ceyms Slifenin sözlərinə görə, 15 ildən artıqdır istismar olunan U-28 təyyarələrinin saxlanılması hazırda əlavə xərclər tələb

edir və təyyarələrin xidmət müddəti başa çatır. Qeyd edək ki, qısa və hazırlıqsız uçuş-enmə zolaqlarından istifadə edən tək mühərrikli U-28 təyyarəsinin heyəti 4 nəfərdən ibarətdir. Müasir rabitə, naviqasiya və elektro-optik sensorlarla təchiz edilmiş U28 “Draco” təyyarələri münaqişə zonalarında hava kəş iyyatı və digər əməliyyatlarda istifadə edilib.

“Armed Overwatch” proqramı çərçivəsində seçilən təyyarələrin daha müasir elektro-optik sensorlarla təchiz edilməsi, heyətin sayının 4 nəfərdən 2 nəfərə endirilməsi tələb olunur. Bundan başqa, seçilən təyyarələr silahlandırılmaqla, US SOCOM-un iki fərqli təyyarəyə olan ehtiyacı aradan qaldırılacaq.

US SOCOM rəsmilərinin sözlərinə görə, “Armed Overwatch” proqramına təklif olunan təyyarələr üçün əsas tələblərdən biri mürəkkəb relyefə malik ərazilərdə əməliyyatlar həyata keçirmək üçün imkanlara sahib olması, otlaq və ya hamar olmayan yerlərə, yarıhazır uçuş-enmə zolaqlarına enib-qalxa bilməsidir. Təyyarələr raket əleyhinə xəbərdarlıq sistemi (MAWS), radioelek-

tron özünümüha izə konteynerləri, radar xəbərdarlıq sistemi (RWR), kəş iyyat-müşahidə avadanlıqları, məlumatötürmə data linkinə sahib olacaq.

Qeyd edək ki, bundan əvvəl 2009cu ildə ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin elan etdiyi “Yüngül Hücumçu” təyyarə (“Light Attack” / “Armed Reconnaissance”) proqramının başlanğıcında 100 ədəd təyyarənin satın alınması nəzərdə tutulsa da, sonradan proqram ləğv edilmiş və HHQ 15 ədəd təlim təyarəsi almaqla kifayətlənmişdir.

Qlobal bazarda vəziyyət 2013-cü ildən ABŞ-da A-29 “Super Tucano”ların istehsalı sahəsində əməkdaşlıq edən “Sierra Nevada Corporation” (SNC) və “Embraer” (Braziliya) ortaqlığı 2018-ci ilin dekabr ayında Nigeriya HHQ ilə 12 ədəd, 2017-ci ildə Filippin HHQ ilə 6 ədəd, 2016-cı ildə Livanla 10 ədəd, 2015-ci ildə Qana HHQ ilə 5 ədəd, 2017-ci il noyabr ayında ABŞ Hökuməti ilə Əfqanıstan HHQ üçün 20 ədəd A-29 “Super Tucano” təyyarəsinin çatıdırılmasına dair müqavilə imzalayıb. Ötən dövrdə Türkmənistan HHQ-nin

AT-6 “Wolverine”. Foto: Beechcraft

61

“Hürkuş­C” turbovintli yüngül hücum təyyarəsi sınaq uçuşunda. Foto: TUSAŞ

də ən azı 5 ədəd “Super Tucano” əldə etdiyinə dair məlumat mövcuddur.

2020-ci ilin fevral ayında ABŞ HHQ OA-X proqramı çərçivəsində dəyərləndirmə üçün SNC-“Embraer” ortaqlığı ilə iki ədəd A-29 yüngül hücum təyyarəsinin alınmasına dair 129 milyon dollar, “Beechcraft” şirkəti ilə iki ədəd AT-6 “Wolverine” təyyarəsinin alınmasına dair 70,2 milyon dollar dəyərində iki müqavilə imzalayıb.

“Embraer” şirkətinin məşhur EMB314 “Super Tucano” təyyarəsinin bazasında yaradılmış A-29 “Super Tucano” təyyarəsi 1600 at gücündə PT6A-68C mühərriki ilə təchiz olunub.

Təyyarənin boş çəkisi 2420 kq, maksimal sürəti 590 km/saat, döyüş radiusu 550 km, uçuş uzaqlığı 1330 km təşkil edir. Mükəmməl uçuş-enmə xarakteristikalarına malik A-29 8 saat 24 dəqiqə uçuş imkanına sahibdir. İstehsalçı müəssisənin açıqladığı məlumata görə, A-29 təyyarələrinin bir saatlıq uçuş xərci 1000 dollardan azdır. Kabinəsi 300 metr məsafədən zirehdələn güllələrə qarşı qorumanı təmin edən kevlar zirehlə örtülmüş A-29-un silahlanmasına 2 ədəd (hər qanadında bir) “FN Herstal” M3P pulemyotu, GIAT M20A1 topu, 70 mm-lik LM-70/19 raketləri (LAU-68A / G raket buraxıcı), o cümlədən “hava-hava” tipli AIM-9L

62 www.azeridefence.com

“Sidewinder”, MAA-1A “Piranha”, “Python 3” və “Python 4” raketləri daxil edilə bilir. Bundan başqa “Super Tucano”ya ayrı-ayrı ölkələrdə AGM-65 “Maverick” və ROKETSAN-ın “Cirit” raketlərinin, o cümlədən Mk 81/Mk 82, M-117 sərbəst düşən aviasiya bombalarının inteqrasiya edilməsinə dair məlumatlar vardır. Kəş iyyat və müşahidə tapşırıqlarını icra etmək üçün təyyarə FLIR AN / AAQ-22 “Star Sa ire II” elektro-optik / infraqırmızı sensor dəsti ilə təchiz edilib.

AT­6 “Wolverine” “Beechcraft” şirkəti tərə indən “Pilatus” RS-9 təyyarəsinin bazasında yaradılmış AT-6 “Wolverine” yüngül hücüm təyyarəsinin füzelyajı gücləndirilib və raket hücumu barədə xəbərdarlıq sistemi ilə komplektləşdirilib.

“Pratt & Whitney” şirkətinin 1100 at gücündə PT6A-68 mühərriki ilə təchiz edilmiş təkpilotlu təyyarənin sürəti 515 km/saat, uçuş uzaqlığı 1667 km, boş çəkisi 2135 kiloqramdır. AT-6 təyyarələrinin müxtəlif modi ikasiyaları hazırda ABŞ, Kanada, Yunanıstan (25 ədəd), İraq (39 ədəd), İsrail (25 ədəd), Meksika (9 ədəd), Mərakeş (24 ədəd), Yeni Zelandiya (11 ədəd), Böyük Britaniyada əsas pilot təlim təyyarəsi olaraq istifadə olunur.

“Beechcraft” şirkəti 2016-cı ilin əvvəlində Argentina HHQ ilə 12 ədəd T-6C+ təyyarəsinin alqı-satqısına dair 160,4 milyon dollar, 2016-cı ilin fevralında Böyük Britaniya Kral Hava Qüvvələri ilə 10 ədəd T-6C, 2014-cü ilin may ayındaa İraq HHQ ilə 24 ədəd T-6C, 2014-cü ilin yanvar ayında Yeni Zelandiya Müda iə Nazirliyi ilə 11 ədəd T-6C təyyarəsinin tədarükünə dair 154 milyon dollar, 2019-cu ilin oktyabrında Tunis Müda iə Nazirliyi ilə 12 ədəd T-6C təyyarəsinin tədarükünə dair 234 milyon dollar dəyərində müqavilələr imzalayb.

AT­802U Amerikanın “Air Tractor” şirkətinin AT-802U turbovintli hücum təyyarəsinin ilk sifarişçisi 2009-cu ildə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) olub. BƏƏ Hərbi Hava Qüvvələri ilk partiyada 10 ədəd AT-802U, 2015-ci ildə isə IOMAX şirkətindən silahlandırılmış 24 ədəd AT-802U təyyarəsi (“Archangell Strike”) satın alıb. 2015-ci ildə BƏƏ silahlanmadan çıxardığı AT-802 təyyarəsindən altısını İordaniya HHQ-nə, 1-ni Liviyaya, qalan 3-nü isə Yəməndə istifadə etdikdən sonra Yəmən hökümət qüvvələrinə verib.

2011-ci ilin iyununda Le Burje aviasalonda “Air Tractor” şirkəti AT-802U

AT­802 Block 3

təyyarəsinin çatdırılmasına dair müqavilə imzalandığını elan etsə də, sifarişi barədə məlumat verməmişdi.

Sonrakı dövrdə təyyarənin bu açıqlanmayan sifarişçisinin Kolumbiya HHQ olduğu üzə çıxdı. 2017-ci ilin yanvar ayında ABŞ Dövlət Departamenti Keniya Müda iə Qüvvələri üçün 12 ədəd AT-802 təyyarəsinin satış müqaviləsinə icazə versə də tərə lər arasında açıqlanmayan səbəblərə görə müqavilə imzalanmayıb.

Kabinəsi və mühərrik bölməsi zirehləndirilmiş AT-802U təyyarəsinin silahlanmasına 12.7 mm çaplı ikilüləli GAU-19/A pulemyotu, 70 mm raketlər və Mk.82 bombaları, həmçinin AGM114M “Hell ire II” və DAGR (Direct Attack Guided Rocket), həmçinin BƏƏ-nin təyyarələrin silahlanmasına Türkiyənin ROKETSAN şirkətinin istehsalı olan “Cirit” lazer başlıqlı raketlər daxildir.

Bundan başqa, təyyarə infraqırmız tələlərin atılması sistemi və AAR-47 radioelektron mübarizə kompleksi, müşahidə və kəş iyyatın aparılması üçün “L3 Wescam” şirkətinin istehsalı olan MX-15Di elektro-optik kamerası, CMC şirkətinin “Esterline Cockpit 4000” avionika dəsti, STEC-2100 avtopilot sistemi, “Honeywell” KRA-405B radarı, o cümlədən “King KTA-970” qəza önləmə sistemi ilə komplektləşdirilib.

“Pratt & Whitney” şirkətinin istehsalı olan 1600 at gücündə PT6A67F mühərriklə təchiz olunmuş təyyarə maksimal 370 km/saat sürət, 7602 metr maksimum uçuş tavanı və 2963 km uçuş uzaqlığı ilə yüngül təyyarələr arasında liderdir.

AT-802 təyyarəsinin Block 3 versiyası adlandırılan “Archangel Strike”nin Yəməndə gedən döyüş əməliyyatlarında BƏƏ HHQ tərə indən davamlı şəkildə istifadə olunduğuna dair məlumatlar mövcuddur. 2014-cü ildə IOMAX şirkəti tərə indən “Archangel Strike” sərhəd patrul versiyası Filippin HHQ-nin “Rockwell OV-10 Bronco” təyyarələrinin əvəz edilməsi proqramına təklif olunub.

Yeni nəsil təyyarələr “Hürkuş­C” və “Bronco II” Perspektiv turbovintli hücum təyyarələrindən bəhs edərkən Türkiyənin TUSAŞ şirkəti tərə indən “Hürkuş” təlim təyyarəsinin əsasında hazırlanmış “Hürkuş-C” barədə də müəyyən qeydlər etmək lazımdır.

Kəş iyyat və döyüş tapşırıqlarının icrası üçün nəzərdə tutulan “Hürkuş-C” Türkiyə Quru Qoşunları və Jandarma Baş Komandanlığının yüngül hücum təyyarəsi ehtiyaclarının qarşılanması üçün yaradırılıb.

Təyyarənin 2018-ci ildə silahlanmaya qəbulu planlaşdırılsa da Türkiyədə yaşanan maliyyə problem ilə əlaqədar bu prosesin ləngidiyi bildirilir.

Müda iə Sənayesi Komitəsinin açıqladığı məlumata görə, ilk mərhələdə Quru Qoşunları və Jandarma Baş Komandanlığı üçün ümumilikdə 18 ədəd “Hürkuş-C” təyyarəsinin istehsalı nəzərdə tutulur.

Sonrakı mərhələdə isə daha 18 təyyarənin sifariş verilməsi gözlənilir.

Tam rəqəmsal kabinəyə sahib “Hürkuş-C” bu imkanlarına görə sin inin ən müasir təyyarələrindən hesab olunur. Təyyarə silahlardan əlavə elektro-optik kameralar, özünüqoruma sistemlərinə və müasir avionikaya sahibdir. Yeddi ədəd xarici yük asmasında 1500 kq-dək silah daşıya bilən “Hürkuş-C” havada 4 saata yaxın qala bilir. Təyyarənin silahlanmasına Türkiyə istehsalı olan HGK-3, KGK-82, Cirit, UMTAS ağıllı döyüş sursatları, 12.7 pulemyot və ya 20 mm top daxil edilib.

2017-ci ilin aprel ayında TUSAŞ şirkəti “Hürkuş-C” təyyarəsindən ilk dəfə ROKETSAN şirkətinin istehsalı olan L-UMTAS raketi ilə sınaq atışlarının həyata keçirildiyini açıqlayıb. 2019-cu ilin mart ayının sonlarında isə təyyarədən TÜBİTAK SAGE tərə indən yardılmış “Toqan” adlı döyüş sursatının atış sınağı keçirilib.

63

Bronco II

“Paramount Group” şirkətinin AHRLAC proqramı çərçivəsində hazırladığı “Bronco II” (Cənubi Afrika Respublikasında “Mwari” adlanır) yüngül hücum təyyarəsinin sərhəd qoşunları, dəniz patrulu, fövqəladə hallarda axtarış, hava kəş iyyatı, qoşunlara havadan atəş dəstəyi üçün kon iqurasiya edilməsi mümkündür. Hazırda adı açıqlanmayan bir neçə ölkədən bu təyyarəyə marağın ifadə olunduğunu deyən “Paramount Group” şirkətinin mütəxəssislərinin sözlərinə görə, “Bronco II”nin üzərindəki sensorlar 30000 fut (9144 metr) yüksəklikdən yüksək dəqiqliklə kəş iyyat və axtarış aparmağa imkan verir. Müasir çoxfunksiyalı ekranlar, elektro-optik sistemlər və digər sensorlarla təchiz olunmuş təyyarənin açıq arxitekturası istənilən elektro-optik və radioelektron kəş iyyat avadanlıqlarının, müxtəlif ölkələrin istehsalı olan idarə olunan və olunmayan döyüş sursatlarının inteqrasiyasına imkan verir.

Qısa məsafədən (600 metr) havaya qalxa və enə bilən təyyarənin mühərriki ənənəvi turbovint mühərrikli təyyarələrdən fərqli olaraq füzelyajın arxa hissəsində yerləşdirilib. “Pratt and Whitney Canada” şirkətinin istehsalı

64 www.azeridefence.com

olan 950 at gücündə PT6A-66B mühərriyi ilə təchiz edilən təyyarənin pilotlarının yerləşmə qaydası zərbə helikopterlərində olduğu kimidir.

Təyyarəni idarə edən pilot öndə, atışları həyata keçirən pilot isə arxada əyləşir.

Hər iki ekipaj çoxfunksiyalı ekran və digər avadanlıqlarla, avtomatik uçuş nəzarət sistemi, “Martin Baker” şirkətinin Mk 16 və Mk 17 katapult oturacaqları ilə təchiz olunub. Uçuş müddəti 8 saat təşkil edən “Bronco II” təyyarəsinin çəkisi 4400 kq, sürəti saatda 70 mil, kreyser sürəti 272 mil, maksimal uçuş məsafəsi əlavə yanacaq çənlərinin qoşulması hesabına 2000 dəniz milidir. Təyyarə ümumilikdə 800 kiloqramadək silah daşımaq imkanına sahibdir. Şirkət mütəxəssislərinin sözlərinə görə, “Bronco II” təyyarəsinin servis xərcləri qənaətcildir. “Bronco II” havada sin indəki digər təyyarələrlə müqayisədə daha çox qala bilir və uçuş radiusunun böyük olması ona əlavə üstünlüklər qazandırır.

NƏTİCƏ Özü ilə bərabər inkişaf edən aviasiya sənayesində uğur qazana biləcəyinə dair çoxsaylı suallar meydana

çıxaran yüngül təyyarələr son 20 ildə düşünülənlərin əksinə helikopter və reaktiv təyyarələr arasında keçid məhsul olaraq nəinki yerini qoruya bildi, hətta böyük tələblər formalaşdırmağı bacardı. Mütəxəssislərin ikrincə, reaktiv döyüş təyyarələrinin beşinci nəsli ilə bir dövrdə aparıcı ölkələrin yüngül hücum təyyarələrinə dönüşü bir sıra amillərlə bağlıdır. Bu təyyarələr daha çox antiterror əməliyyatlarında, eləcə də yaxın döyüş meydanında helikopterləri əvəz edərək quru qoşunlarının bölmələrinə havadan atəş və kəş iyyat dəstəyinin təmin olunması üçün istifadə olunur. Helikopter və reaktiv təyyarələrlə müqayisədə ucuz olması, əvvəlcədən hazırlanmamış ərazilərə enib qalxa bilməsi də burada sözünü deyir. Digər tərəfdən, bu tip təyyarələrin maksimal sürətinin ən çox 700 km/saat, işçi sürətinin 300-400 km/saat olması pilota tuşlama üçün kifayət qədər vaxt və helikopterlərdəki aşağı, reaktiv təyyarələrdəki yüksək sürətin arasında manevrlər etmək imkanı qazandırır. Qoyulmuş məsələdən asılı olaraq təyyarələrdə idarə olunan və idarə olunmayan silahın geniş spektrini tətbiq etmək mümkündür. AD