Azeri Defence military magazine

YANVAR-FEVRAL 2013

Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 1(03)

Azərbaycanın ilk peyki kosmosda Mavi suların keşikçiləri Paramount Group Azərbaycanla əməkdaşlığı dərinləşdirir Milli silahlar “İstiqlal”dan başlanan yol

IDEX-2013

MÜDAFİƏ Azərbaycanın ilk peyki kosmosda.......................................................6 Bakı TAKM-a ev sahibliyi etdi..............................................................8 Hərbi qanunvericilik Ensiklopediyası nəşr olunub...........................9 Azərbaycan-Xorvatiya hərbi əməkdaşlığının təməli qoyuldu.........9

M Ü N D Ə R İ C A T

REPORTAJ Mavi suların keşikçiləri....................................................................... 10 HƏRBİ SƏNAYE Azərbaycan və Türkiyə müdafiə sənayesi güclərini birləşdirir......... 15 MÜSAHİBƏ Paramount Group Azərbaycanla əməkdaşlığı dərinləşdirir......... 18 TEXNOLOGİYA ARES-in katerləri dənizlərə çıxır....................................................... 21 Wi-Fi modullu snayper kompleksi təqdim olunub........................ 21 İran yeni təyyarə və tankını təqdim edib......................................... 21 Dəniz missiyaları üçün Hermes-900 ................................................ 39 PEARL snayperlərin rəqibi ............................................................... 39 Türk Ordusu dost və düşməni ASELSAN ilə tanıyacaq............... 39 BTR-3E yeni qüllə ilə təqdim olunub................................................ 39 Rusiyadan yeni avtomatik qumbaraatan......................................... 40 Revision Military şirkətindən yeni dəbilqə...................................... 40 Rusiya ORSİS T-5000 snayper tüfəngini silahlanmaya qəbul edir..... 40 NATO “Ceyrançöl”ə dəstək verəcək................................................ 41 Motor Siç yeni mühərrikin sınaqlarına başlayıb............................. 41 İDEX-2013 IDEX-2013 - dünya silah sənayesi körfəzdə toplaşdı..................... 22 ÖLKƏ Milli silahlar - “İstiqlal”dan başlanan yol........................................ 32 REGİON Cənubi Qafqaz ölkələrinin PUA potensialı və istehsal layihələri..... 35 SİLAHLAR Tankların qorxulu düşməni idarə olunan raket kompleksləri...... 42

AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal

Re­dak­tor­dan

¹ 1(03)

Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV

Yayım müdiri T. Hacıyev Теl:

(+994 55) 667 5072

E-mail: azeridefence@gmail.com Ünvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova

küçəsi, 14 Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb

AZERİ DEFENCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491 Tiraj: 1500 Jurnalda AzərTAc, DefPro, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur.

Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər.

Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır.

Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.

Qiyməti: 5 manat

Də­­yər­­li oxu­­cu­­lar AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­na­­lı­­nın ar­­tıq üçün­­cü sa­­yı işıq üzü gör­­dü. Mü­­ ha­­ri­­bə­­ni ya­­şa­­yan öl­­kə­­miz­­də çə­­tin də ol­­sa, ilk ad­­dı­­mı atıb be­­lə bir jur­ ­na­­lı or­­ta­­ya çı­­xa­­ra bil­­dik. In­­di siz­­lə­­rin də dəs­­tə­­yi ilə irə­­li­­yə doğ­­ru ad­­ dım­­la­­ma­­ğa ça­­lı­­şı­­rıq.

Ge­­ri­­də qoy­­du­­ğu­­muz yan­­var və fev­­ral ay­­la­­rı bir sı­­ra əla­­mət­­dar ha­­ di­­sə­­lər­­lə yad­­da qal­­dı. Ba­­kı TAKM ad­­la­­nan Av­­ra­­si­­ya Hər­­bi Sta­­tus­­lu Hü­­quq-Mü­­ha­­fi­­zə Təş­­ki­­la­­tı­­nın tə­­sis top­­lan­­tı­­sı­­na ev sa­­hib­­li­­yi et­­di.

Fev­­ral ayın­­da ta­­ri­­xi bir ha­­di­­sə­­nin - ilk mil­­li pey­­ki­­miz “Azers­­pa­­ ce”nin or­­bi­­tə çı­­xa­­rıl­­ma­­sı­­nın şa­­hi­­di ol­­duq. Ötən ay­­lar cəb­­hə xət­­tin­­də gər­­gin­­lik­­lər­­lə yad­­da qal­­dı. Fev­­ral ayın­­da cəb­­hə­­də ak­­tiv­­lə­­şən Er­­mə­­nis­­tan Or­­du­­su­­na qar­­şı hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­miş təd­ ­bir­­lər nə­­ti­­cə­­sin­­də, qar­­şı tə­­rə­­fin 10-dan ar­­tıq hərb­­çi­­si məhv edil­­di.

Azər­­bay­­can əs­­gə­­ri­­nin sa­­yıq­­lı­­ğı nə­­ti­­cə­­sin­­də düş­­mə­­nin di­­ver­­si­­ya cəhd­ ­lə­­ri neyt­­ral­­laş­­dı­­rıl­­dı.

Biz 2013-cü ilin ilk ay­­la­­rı­­nı əha­­tə edən bu sa­­yı­­mız­­da fərq­­li möv­­zu­ ­lar­­la gö­­rü­­şü­­nü­­zə gəl­­mə­­yə qə­­rar ver­­dik. Bu sa­­yı­­mız üçün DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin Tür­­kan ba­­za­­sın­­dan özəl ola­­raq ha­­zır­­la­­dı­­ğı­­mız re­­por­­ taj­­da də­­niz sər­­həd­­lə­­ri­­mi­­zin qo­­run­­ma­­sı, bu sa­­hə­­də əl­­də olun­­muş nailiy­­yət­­lə­­rə, gö­­rü­­lən iş­­lə­­rə yer ayır­­dıq.

Azər­­bay­­can və Tür­­ki­­yə ara­­sın­­da son il­­lər xü­­su­­si yer tu­­tan hər­­bi sə­­na­­ye sa­­hə­­sin­­də əmək­­daş­­lıq, Ba­­kı­­da ke­­çi­­ril­­miş bi­­rin­­ci Tür­­ki­­yə-Azər­ ­bay­­can Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si üz­­rə Əmək­­daş­­lıq Top­­lan­­tı­­sı bu sa­­yı­­mız­­da da diq­­qət mər­­kə­­zin­­də ol­­du.

Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz öl­­kə­­lə­­ri­­nin si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da­­kı PUA-lar və re­­gion öl­­kə­­lə­­rin­­də real­­laş­­dı­­rı­­lan PUA is­­teh­­sa­­lı la­­yi­­hə­­lə­­ri, həm­­çi­­nin Ya­­xın Şərq re­­gionu­­nun ən bö­­yük mü­­da­­fiə sər­­gi­­si olan IDEX-2013-dən xü­­su­ ­si re­­por­­taj ye­­ni sa­­yı­­mı­­zın əsas möv­­zu­­la­­rı ara­­sın­­da yer alır.

Bu sa­­yı­­mız­­da Azər­­bay­­can hər­­bi sə­­na­­ye­­sin­­də yer alan Pa­­ra­­mount Group şir­­kə­­ti­­nin rəh­­bə­­ri ilə mü­­sa­­hi­­bə­­ni də təq­­dim et­­dik. Re­­gion­­da Azər­­bay­­ca­­nı özü­­nün əsas və va­­cib tə­­rəf­­da­­şı ki­­mi qiy­­mət­­lən­­di­­rən şir­­ kət rəh­­bə­­ri AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE­­yə plan­­la­­rın­­dan da­­nış­­dı.

Beş il əv­­vəl “İs­­tiq­­lal” snay­­per tü­­fən­­gi ilə de­­büt edən Mü­­da­­fiə Sə­­na­ ­ye­­si Na­­zir­­li­­yi­­nin ha­­zır­­la­­dı­­ğı, in­­di­­yə­­dək yal­­nız ad­­la­­rı­­nı eşit­­di­­yi­­miz “Mü­­ba­­riz” və “Yal­­qu­­zaq” snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri, elə­­cə də di­­gər si­­lah­­la­­rı­ ­mız ba­­rə­­sin­­də də yaz­­ma­­ğa ça­­lış­­dıq.

Bi­­zi iz­­lə­­yin.

yanvar-fevral 2013 5

Azərbaycanın

ilk peyki kosmosda Fev­­ra­­lın 8-də Azər­­bay­­can ilk te­­le­­ kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya pey­­ki - “Azərs­­pa­­ce-1”i or­­bi­­tə çı­­xar­­maq­­la müs­­tə­­qil­­lik ta­­ri­­xi­­nin ən önəm­­li ha­­di­­sə­­lə­­rin­­dən bi­­ri­­nə im­­za at­­mış ol­­du. Hə­­min gün əv­­vəl­­cə “Azər­­ kos­­mos” ASC-nin ye­­ni in­­zi­­ba­­ti bi­­na­­sı­­ nın açı­­lı­­şı­­na qa­­tı­­lan pre­­zi­­dent İl­­ham Əli­­yev bu­­ra­­dan mil­­li pey­­kin or­­bi­­tə çı­­ xa­­rıl­­ma­­sı pro­­se­­si­­ni iz­­lə­­yib. Uğur­­lu bu­­ ra­­xı­­lış mü­­na­­si­­bə­­ti ilə Azər­­bay­­can xal­­qı­ ­nı təb­­rik edib.

“Azərs­­pa­­ce-1” Ba­­kı vax­­tı ilə saat 01:36-da Cə­­nu­­bi Ame­­ri­­ka­­da, Fran­­sa­­nın in­­zi­­ba­­ti ida­­rə­­çi­­li­­yin­­də olan Fran­­sız Qviana­­sın­­da­­kı Ku­­ru kos­­mod­­ro­­mun­­dan - Qviana Kos­­mik Mər­­kə­­zin­­dən üzə­­rin­­ də Azər­­bay­­can bay­­ra­­ğı olan “Ariane-5″ da­­şı­­yı­­cı ra­­ke­­ti ilə or­­bi­­tə çı­­xa­­rı­­lıb. Peyk kos­­mod­­rom­­dan qalx­­dıq­­dan 33 də­­qi­­qə son­­ra da­­şı­­yı­­cı ra­­ke­­tin göv­­də­­sin­­dən ay­­ rı­­lıb. Fə­­za­­ya bu­­ra­­xıl­­dıq­­dan 34 də­­qi­­qə 56 sa­­ni­­yə son­­ra or­­bit­­də ye­­ri­­ni tu­­tub.

Fəaliy­­yə­­tə baş­­la­­dı­­ğı 1980-ci il­­dən müx­­tə­­lif da­­şı­­yı­­cı ra­­ket­­lər­­lə bü­­töv­­lük­­də 242 peyk bu­­ra­­xı­­lı­­şı hə­­ya­­ta ke­­çir­­miş “Arianes­­pa­­ce” şir­­kə­­ti üçün “Azərs­­pa­­ ce-1” pey­­ki­­nin or­­bi­­tə çı­­xa­­rıl­­ma­­sı “Ariane-5” da­­şı­­yı­­cı ra­­ke­­ti ilə 2002-ci il­­ dən eti­­ba­­rən hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən 54-cü ar­­dı­

6 AZERI DEFENCE

MÜDAFİƏ

­cıl uğur­­lu bu­­ra­­xı­­lış he­­sab olu­­nur.

“Azərs­­pa­­ce-1” pey­­ki “Or­­bi­­tal Scien­ ­ces” kor­­po­­ra­­si­­ya­­sı tə­­rə­­fin­­dən iş­­lə­­ nib ha­­zır­­la­­nan STAR-2 peyk plat­­ for­­ma­­sı əsa­­sın­­da (22 fəal peyk bu plat­­for­­ma üzə­­rin­­də­­dir) yı­­ğı­­lıb. Ümu­­mi­­lik­­də 36 fəal trans­­pon­­der­­lə təc­­hiz olu­­nan və təq­­ri­­bən 3,2 ton çə­­ki­­si olan “Azərs­­pa­­ce-1” pey­­ki 46 də­­rə­­cə Şərq uzun­­luq dairə­­sin­­də geos­­ta­­sionar or­­bit­­də yer­­lə­­şir. Av­­ro­­ pa, Af­­ri­­ka, Mər­­kə­­zi Asi­­ya, Qaf­­qaz öl­­kə­­lə­­ri və Ya­­xın Şərq re­­gionu­­nu əha­­tə edir. Or­­bit­­də is­­tis­­mar müd­­də­ ­ti ən azı 15 il təş­­kil edə­­cək “Azərs­­ pa­­ce-1” pey­­ki te­­le­­ra­­dio ya­­yı­­mı və te­­le­­kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya xid­­mət­­lə­­ri­­nin gös­­tə­­ril­­mə­­si, elə­­cə də kor­­po­­ra­­tiv və hö­­ku­­mət müş­­tə­­ri­­lə­­ri­­nin tə­­ləb­­lə­­ri­­nə ca­­vab ve­­rən key­­fiy­­yət­­li və da­­ya­­nıq­ ­lı ra­­bi­­tə plat­­for­­ma­­la­­rı­­nın tə­­min edil­ ­mə­­si üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. “Azərs­­ pa­­ce-1” pey­­ki ya­­xın gə­­lə­­cək­­də bü­­ tün Azər­­bay­­can əra­­zi­­sin­­də key­­fiy­­

yət­­li te­­le­­vi­­zi­­ya və ra­­dio ya­­yı­­mı, o cüm­­lə­­dən sü­­rət­­li IP xid­­mət­­lə­­rin gös­­tə­­ril­­mə­­si­­ni tə­­min edə­­cək, ümu­­ miy­­yət­­lə, ötü­­rü­­lən bü­­tün mə­­lu­­mat­­ la­­ra da­­ha yax­­şı nə­­za­­rət olu­­na­­caq, müx­­tə­­lif elekt­­ron hö­­ku­­mət la­­yi­­hə­­ lə­­ri­­nin hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si, ye­­rüs­­tü fi­­ber-op­­tik şə­­bə­­kə zə­­də­­lən­­di­­yi hal­­ lar­­da ra­­bi­­tə prob­­lem­­lə­­ri­­nin ara­­dan qal­­dı­­rıl­­ma­­sı üçün sə­­mə­­rə­­li və sü­­rət­ ­li həll yo­­lu təq­­dim olu­­na­­caq. Ha­­be­­ lə ra­­bi­­tə­­nin təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi­­nin tə­­min edil­­mə­­si üçün ye­­ni şif­­rə­­lə­­mə tex­­no­ ­lo­­gi­­ya­­sı ilə mü­­ha­­fi­­zə olu­­nan və ən son tə­­ləb­­lə­­rə ca­­vab ve­­rən müasir ra­­bi­­tə sis­­te­­mi qu­­ru­­la­­caq. “Azər­­kos­­ mos” ASC-nin səd­­ri Rə­­şad Nə­­bi­­ye­­ vin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, qar­­şı­­da­­kı il­­lər­­də aşa­­ğı or­­bit­­li peyk­­lə­­rin, 2020-ci ilə­­ dək bir və ya bir ne­­çə op­­tik və ra­­dar peyk­­lə­­rin or­­bi­­tə çı­­xa­­rıl­­ma­­sı­­nı plan­­ laş­­dı­­rı­­lır. R. Nə­­bi­­ye­­vin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, mə­­sa­­fə­­dən zond­­la­­ma peyk­­lə­­ ri­­nin or­­bi­­tə çı­­xa­­rıl­­ma­­sı res­­pub­­li­­ka

üçün mil­­li təh­­lü­­kə­­siz­­lik və iq­­ti­­sa­­di mən­­fəət ba­­xı­­mın­­dan bö­­yük əhə­­ miy­­yət kəsb edir. Apa­­rı­­lan araş­­dır­­ ma­­lar za­­ma­­nı mə­­lum olub ki, öl­­kə­­ də, st­­ra­­te­­ji əhə­­miy­­yət­­li inf­­rast­­ruk­­ tur ob­­yekt­­lə­­ri­­nin təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi­­nin tə­­min edil­­mə­­si üçün mo­­ni­­to­­rin­­qin apa­­rıl­­ma­­sı, kos­­mos­­dan föv­­qə­­la­­də hal­­la­­rın qar­­şı­­sı­­nın alın­­ma­­sı və ida­­rə edil­­mə­­si­­nə dəs­­tək ve­­ril­­mə­­si, xə­­ri­­tə çək­­mə və geode­­zi­­ya, da­­şın­­maz əm­­ lak mə­­sə­­lə­­lə­­ri­­nin həll edil­­mə­­si, ət­­ raf mü­­hi­­tin mü­­ha­­fi­­zə­­si, kənd tə­­sər­­ rü­­fa­­tı, nəq­­liy­­yat və ra­­bi­­tə inf­­rast­­ ruk­­tu­­ru­­nun tən­­zim­­lən­­mə­­si, ət­­raf mü­­hi­­tin mo­­ni­­to­­rin­­qi və tex­­no­­gen mən­­şə­­li föv­­qə­­la­­də hal­­la­­rın proq­­ noz­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı və təd­­qi­­qi üz­­rə araş­­dır­­ma­­la­­rın apa­­rıl­­ma­­sı, də­­niz­­də və qu­­ru­­da neft da­­ğıl­­ma­­la­­rı­­nın miq­­ ya­­sı­­nın qiy­­mət­­lən­­di­­ril­­mə­­si və bu ki­­mi bir sı­­ra mü­­hüm sa­­hə­­lər­­də bu peyk­­lə­­rin xid­­mət­­lə­­rin­­dən sə­­mə­­rə­­li is­­ti­­fa­­də im­­kan­­la­­rı möv­­cud­­dur.

yanvar-fevral 2013 7

MÜDAFİƏ

Ba­­kı TAKM-a ev sa­­hib­­li­­yi et­­di

Av­­ra­­si­­ya Hər­­bi Sta­­tus­­lu Hü­­quqMü­­ha­­fi­­zə Təş­­ki­­la­­tı­­nın (TAKM) yan­­ va­­rın 25-də Ba­­kı­­da ke­­çi­­ril­­miş tə­­sis top­­lan­­tı­­sın­­da bu ye­­ni hər­­bi təş­­ki­­la­­ tın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı rəs­­mən elan edi­­lib.

Tə­­sis top­­lan­­tı­­sın­­da Tür­­ki­­yə Jan­­dar­­ ma Qüv­­və­­lə­­ri­­nin baş ko­­man­­da­­nı, or­­du ge­­ne­­ra­­lı Bə­­kir Kal­­yon­­cu, Azər­ ­bay­­can da­­xi­­li iş­­lər na­­zi­­ri­­nin müavi­­ ni - Da­­xi­­li Qo­­şun­­la­­rın ko­­man­­da­­nı, ge­­ne­­ral-ley­­te­­nant Za­­kir Hə­­sə­­nov və Qır­­ğı­­zıs­­tan Da­­xi­­li İş­­lər Na­­zir­­li­­yi Da­­ xi­­li Qo­­şun­­la­­rı­­nın ko­­man­­da­­nı, pol­­ kov­­nik So­­vet­­bek Ar­­ba­­yev iş­­ti­­rak edib­­lər. Təd­­bir­­də qeyd olu­­nub ki, TAKM-ın ya­­ran­­ma­­sın­­da əsas məq­­ səd iş­­ti­­rak­­çı döv­­lət­­lə­­rin aidiy­­yə­­ti qu­­rum­­la­­rı ara­­sın­­da əla­­qə­­lə­­rin möh­­ kəm­­lən­­di­­ril­­mə­­si, ge­­niş­­lən­­di­­ril­­mə­­si, müasir və sə­­mə­­rə­­li tə­­şəb­­büs­­lə­­rin in­­ ki­­şaf et­­di­­ril­­mə­­sin­­dən iba­­rət­­dir.

TAKM-ın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı heç bir döv­­lə­ ­tə və təş­­ki­­la­­ta qar­­şı yö­­nəl­­mə­­yib. Bu təş­­ki­­lat Av­­ra­­si­­ya böl­­gə­­sin­­də yer­­lə­­ şən və təş­­ki­­lat­­da təm­­sil olu­­nan öl­­kə­ ­lə­­rin hər­­bi sta­­tus­­lu hü­­quq-mü­­ha­­fi­­zə

8 AZERI DEFENCE

təş­­ki­­lat­­la­­rı ara­­sın­­da əmək­­daş­­lı­­ğı güc­­lən­­dir­­mək məq­­sə­­di ilə tə­­sis olu­­ nub. Təd­­bir çər­­çi­­və­­sin­­də or­­du ge­­ne­ ­ra­­lı Bə­­kir Kal­­yon­­cu 1997-ci il­­dən eti­­ba­­rən Jan­­dar­­ma Baş Ko­­man­­dan­­ lı­­ğı ilə Azər­­bay­­can Da­­xi­­li Qo­­şun­­la­­rı ara­­sın­­da da­­vam edən iki­­tə­­rəf­­li əla­­ qə­­lə­­rin yük­­səl­­mə­­sin­­də­­ki ro­­lu­­na və TAKM-ın (Av­­ra­­si­­ya Hər­­bi Sta­­tus­­lu Hü­­quq Mü­­ha­­fi­­zə Təş­­ki­­la­­tı­­nın) ya­­ra­ ­dıl­­ma­­sın­­da gös­­tər­­di­­yi səy­­lə­­rə gö­­rə Azər­­bay­­can da­­xi­­li iş­­lər na­­zi­­ri tə­­rə­­ fin­­dən “Bey­­nəl­­xalq hər­­bi əmək­­daş­­ lıq fəaliy­­yə­­tin­­də­­ki xid­­mət­­lə­­ri­­nə gö­­ rə Me­­dal”ı ilə təl­­tif olu­­nub.

Baş qə­­rar­­ga­­hı Tür­­ki­­yə­­nin An­­ka­­ra şə­­hə­­rin­­də yer­­lə­­şə­­cək TAKM-ın ya­­ ra­­dıl­­ma­­sı ba­­rə­­də niy­­yət pro­­to­­ko­­lu 2011-ci ilin iyun ayın­­da im­­za­­la­­nıb.

2014-cü ilin may ayı­­na­­dək təş­­ki­­la­­ta Tür­­ki­­yə sədr­­lik edə­­cək. Bun­­dan son­­ra sədr­­lik Qır­­ğı­­zıs­­ta­­na ke­­çə­­cək.

Qeyd edək ki, Av­­ro­­pa və Ara­­lıq Də­­ ni­­zi öl­­kə­­lə­­ri­­nin Jan­­dar­­ma təş­­ki­­lat­­la­­ rı Bir­­li­­yi – FİEP-in mo­­de­­li əsas gö­­tü­ ­rü­­lə­­rək ya­­ra­­dı­­lan TAKM-ın adı tə­­ sis­­çi döv­­lət­­lə­­rin – Tür­­ki­­yə, Azər­­bay­ ­can, Qır­­ğı­­zıs­­tan və Mon­­qo­­lus­­ta­­nın in­­gi­­lis­­cə ya­­zı­­lı­­şın­­da baş hərf­­lər­­dən for­­ma­­laş­­dı­­rı­­lıb.

MÜDAFİƏ

Hərbi qanunvericilik Ensiklopediyası nəşr olunub Azər­­­­bay­­­­can­­­­da ilk də­­­­fə ola­­­­raq hər­­­­bi və təh­­­­lü­­­­kə­­­­siz­­­­lik sek­­­­to­­­­ru­­­­na aid bü­­­­tün qa­­­­nun­­­­ve­­­­ri­­­­ci­­­­lik akt­­­­la­­­­rı­­­­ nın top­­­­lan­­­­dı­­­­ğı “Azər­­­­bay­­­­can Res­­­­ pub­­­­li­­­­ka­­­­sı Hər­­­­bi qa­­­­nun­­­­ve­­­­ri­­­­ci­­­­lik En­­­­sik­­­­lo­­­­pe­­­­di­­­­ya­­­­sı” nəşr olu­­­­nub. Ki­­ ­­tab­­­­da hər­­­­bi sa­­­­hə­­­­yə aid qa­­­­nun­­­­lar, Mil­­­­li Təh­­­­lü­­­­kə­­­­siz­­­­lik St­­­­ra­­­­te­­­­gi­­­­ya­­­­sı, Hər­­­­bi Dokt­­­­ri­­­­na, Kons­­­­ti­­­­tu­­­­si­­­­ya Məh­­­­kə­­­­mə­­­­si­­­­nin qə­­­­rar­­­­la­­­­rı, hər­­­­bi ni­­­­ zam­­­­na­­­­mə­­­­lər, ay­­­­rı-ay­­­­rı hər­­­­bi qu­­­­ rum­­­­la­­­­rın, na­­­­zir­­­­lik və döv­­­­lət xid­­­­ mət­­­­lə­­­­ri­­­­nin əsas­­­­na­­­­mə­­­­lə­­­­ri, mə­­­­cəl­­­­lə və qa­­­­nun­­­­lar­­­­dan çı­­­­xa­­­­rış­­­­lar, Na­­­­zir­­­­ lər Ka­­­­bi­­­­ne­­­­ti­­­­nin qə­­­­rar­­­­la­­­­rı, Si­­­­lah­­­­lı Qüv­­­­və­­­­lə­­­­rin ge­­­­yim for­­­­ma­­­­la­­­­rı və fərq­­­­lən­­­­mə ni­­­­şan­­­­la­­­­rı, si­­­­lah­­­­lı qüv­­­­ və­­­­lə­­­­rin və ay­­­­rı-ay­­­­rı qo­­­­şun növ­­­­lə­­­­ri­ ­­­nin bay­­­­raq­­­­la­­­­rı və on­­­­la­­­­rın təs­­­­vir­­­­lə­­­­ ri, or­­­­den və me­­­­dal­­­­lar, on­­­­la­­­­rın təs­­­­ vir­­­­lə­­­­ri, mü­­­­da­­­­fiə na­­­­zi­­­­ri­­­­nin əmr­­­­lə­­­­ri və s. yer alıb. Mil­­­­li Məc­­­­lis Apa­­­­ra­­­­ tı­­­­nın İn­­­­zi­­­­ba­­­­ti və hər­­­­bi qa­­­­nun­­­­ve­­­­ri­­­­ ci­­­­lik şö­­­­bə­­­­si­­­­nin baş məs­­­­lə­­­­hət­­­­çi­­­­si El­­­­dar Əs­­­­gə­­­­rov və Əd­­liy­­yə Na­­zirl­ ­yi­­nin Pe­­ni­­ten­­siar xid­­mə­­tin qey­­ diiyat şö­­bə­­si­­nin rəisi Ra­­fiq Ra­­ma­­ za­­nov tə­­­­rə­­­­fin­­­­dən ha­­­­zır­­­­lan­­­­mış ki­­­­ ta­­­­bın baş re­­­­dak­­­­to­­­­ru Mil­­­­li Məc­­­­lis Apa­­­­ra­­­­tı­­­­nın rəh­­­­bə­­­­ri Sə­­­­fa Mir­­­­zə­­­­yev, re­­­­dak­­­­to­­­­ru isə Ni­­­­za­­­­mi Sə­­­­fə­­­­rov­­­­dur.

Ki­­­­ta­­­­bın tər­­­­ti­­­­bat­­­­çı­­­­sı E.Əs­­­­gə­­­­ro­­­­vun söz­­­­lə­­­­ri­­­­nə gö­­­­rə, en­­­­sik­­­­lo­­­­pe­­­­di­­­­ya ad­­­­ lan­­­­sa da bu ki­­­­ta­­­­bın ənə­­­­nə­­­­vi en­­­­sik­ ­­­lo­­­­pe­­­­di­­­­ya­­­­lar­­­­dan fər­­­­qi ki­­­­tab­­­­da cəm­ ­­­ləş­­­­di­­­­ril­­­­miş ma­­­­te­­­­rial­­­­la­­­­rın əlif­­­­ba ar­­­­ dı­­­­cıl­­­­lı­­­­ğı ilə ol­­­­ma­­­­ma­­­­sı­­­­dır. Ki­­­­tab 1414 sə­­­­hi­­­­fə­­­­dən iba­­­­rət­­­­dir.

Azərbaycan-Xorvatiya hərbi əməkdaşlığının təməli qoyuldu Xor­­va­­ti­­ya­­nın mü­­da­­fiə na­­zi­­ri An­­te Kot­­ro­­ma­­no­­vi­­çin baş­­çı­­lıq et­­di­­yi nü­­ ma­­yən­­də he­­yə­­ti fev­­ra­­lın 6-dan 8-dək Ba­­kı­­da sə­­fər­­də olub. İki öl­­kə ara­­sın­­ da hər­­bi sa­­hə­­də əmək­­daş­­lı­­ğın ya­­ra­­ dıl­­ma­­sı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də ilk ad­­dım­­lar­­ dan olan bu sə­­fər çər­­çi­­və­­sin­­də Xor­­ va­­ti­­ya nü­­ma­­yən­­də he­­yə­­ti Mü­­da­­fiə və Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si na­­zir­­lik­­lə­­rin­­də gö­­rüş­­lər ke­­çir­­mək­­lə ya­­na­­şı, pre­­zi­­ dent İl­­ham Əli­­yev tə­­rə­­fin­­dən də qə­­ bul edi­­lib. Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yin­­də ke­­ çi­­ri­­lən gö­­rüş­­də öl­­kə­­lə­­ra­­ra­­sı hər­­bitex­­ni­­ki əmək­­daş­­lı­­ğın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı və in­­ki­­şa­­fı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də mü­­za­­ki­­rə­­lər apa­­rı­­lıb. Gö­­rü­­şün ye­­ku­­nun­­da mü­­ da­­fiə na­­zir­­lə­­ri Azər­­bay­­can və Xor­­va­ ­ti­­ya ara­­sın­­da hər­­bi-tex­­ni­­ki əmək­­daş­ ­lıq haq­­qın­­da An­­laş­­ma Me­­mo­­ran­­du­­ mu­­nu im­­za­­la­­yıb­­lar. Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ ye­­si Na­­zir­­li­­yin­­də ke­­çi­­ril­­miş gö­­rüş­­də isə iki öl­­kə ara­­sın­­da hər­­bi sə­­na­­ye sa­­ hə­­sin­­də əmək­­daş­­lı­­ğın pers­­pek­­tiv­­lə­­ri mü­­za­­ki­­rə edi­­lib. Sə­­fər çər­­çi­­və­­sin­­də AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­na­­lı­­nın sual­­la­­ rı­­nı ca­­vab­­lan­­dı­­ran na­­zir An­­te Kot­­ro­ ­ma­­no­­viç Xor­­va­­ti­­ya və Azər­­bay­­can ara­­sın­­da dost­­luq əla­­qə­­lə­­ri­­nin, o cüm­­lə­­dən hər­­bi sa­­hə­­də əla­­qə­­lə­­rin yük­­sək sə­­viy­­yə­­də ol­­du­­ğu­­nu vur­­ğu­­ la­­yıb. Rəs­­mi Zaq­­re­­bin iki tə­­rə­­fin qar­ ­şı­­lıq­­lı ma­­raq­­la­­rı çər­­çi­­və­­sin­­də, əmək­­

daş­­lı­­ğı da­­vam et­­dir­­mək niy­­yə­­tin­­də ol­­du­­ğu­­nu açıq­­la­­yıb: “Əmi­­nəm ki, mə­­nim Ba­­kı­­ya sə­­fə­­rim za­­ma­­nı baş tu­­tan gö­­rüş­­lər və təc­­rü­­bə mü­­ba­­di­­lə­­ si qeyd et­­di­­yim sa­­hə­­lər­­də əmək­­daş­­ lı­­ğın da­­ha da güc­­lən­­dir­­mə­­si­­nə zə­­ min ola­­caq. Bu sə­­fər Xor­­va­­ti­­ya­­nın Av­­roat­­lan­­tik in­­teq­­ra­­si­­ya pro­­ses­­lə­­rin­ ­də əl­­də et­­di­­yi təc­­rü­­bə­­si Azər­­bay­­can ilə bö­­lüş­­mə­­yi­­mi­­zə im­­kan ya­­ra­­dır.

Həm­­çi­­nin bu bi­­zim mü­­da­­fiə sa­­hə­­ sin­­də ke­­çi­­ri­­lən is­­la­­hat­­lar ba­­rə­­də da­­ nış­­ma­­ğı­­mı­­za im­­kan ve­­rir. Biz Azər­­ bay­­ca­­nın NA­­TO-nun Əf­­qa­­nıs­­tan­­da ke­­çi­­ri­­lən əmə­­liy­­yat­­la­­rın­­da iş­­ti­­rak edə­­rək, qlo­­bal təh­­lü­­kə­­siz­­lik və sta­­ bil­­li­­lik üçün öz səy­­lə­­rin gös­­tər­­mə­­si­­ni yük­­sək qiy­­mət­­lən­­di­­ri­­rik”.

Na­­zir Azər­­bay­­can və Xor­­va­­ti­­ya­­ nın mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sa­­hə­­sin­­də müş­­tə­­rək la­­yi­­hə­­lər real­­laş­­dı­­ra bi­­lə­­ cə­­yi­­ni və bu­­nun üçün po­­ten­­sialın möv­­cud ol­­du­­ğu­­nu vur­­ğu­­la­­yıb. O, iq­­ti­­sa­­di cə­­hət­­dən mü­­na­­sib ola bi­­lə­­ cək tək­­lif­­lə­­rin real­­laş­­ma­­sı üçün im­­ kan­­la­­rın ol­­du­­ğu­­nu bil­­di­­rib. Xor­­va­­ti­­ ya­­nın Azər­­bay­­ca­­na si­­lah və hər­­bi sat­­ma­­dı­­ğı­­nı de­­yən na­­zir bu is­­ti­­qa­­ mət­­də po­­ten­­sialın möv­­cud ol­­du­­ğu­­ nu və gə­­lə­­cək­­də bu sa­­hə­­də əmək­­ daş­­lı­­ğı ge­­niş­­lən­­dir­­mə­­yin müm­­kün­­ lü­­yü­­nü qeyd edib.

yanvar-fevral 2013 9

REPORTAJ

Mavi suların keşikçiləri R.MƏMMƏDLİ, R.SÜ­­LEY­­MA­­NOV Azər­­bay­­can Res­­pub­­li­­ka­­sı­­nın pre­­zi­­den­­ti İl­­ham Əli­­ye­­vin 2005-ci il fev­­ra­­lın 18-də im­­za­­la­­dı­­ğı sə­­rən­­cam ilə Döv­­lət Sər­ ­həd Xid­­mə­­ti­­nin (DSX) tər­­ki­­bin­­də da­­ha ge­­niş və çe­­vik im­­ kan­­la­­ra ma­­lik ye­­ni st­­ruk­­tu­­run - Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin ya­­ra­­ dıl­­ma­­sı ilə sər­­həd mü­­ha­­fi­­zə­­sin­­də mü­­hüm mər­­hə­­lə baş­­lan­­ dı. Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin də­­niz sər­­həd­­lə­­ri­­nin to­­xu­­nul­­maz­­lı­­ ğı­­nı yük­­sək sə­­viy­­yə­­də tə­­min edən hər­­bi qu­­rum ki­­mi for­­ ma­­laş­­ma­­sı üçün DSX tə­­rə­­fin­­dən komp­­leks təd­­bir­­lər hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­di. Mad­­di-tex­­ni­­ki ba­­za­­nın möh­­kəm­­lən­­di­­ril­­mə­­si, sər­ ­həd gö­­zət­­çi gə­­mi­­lə­­ri və ka­­ter­­lə­­rin tə­­mir olun­­ma­­sı, re­­gion­­ da ana­­lo­­qu ol­­ma­­yan ye­­ni ba­­za­­nın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı, şəx­­si he­­yə­­ tin pe­­şə­­kar­­lı­­ğı­­nın ar­­tı­­rıl­­ma­­sı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən məq­­səd­­yön­­lü təd­­bir­­lər nə­­ti­­cə­­sin­­də Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si DSXnin apa­­rı­­cı qu­­rum­­la­­rın­­dan bi­­ri­­nə çev­­ril­­di.

DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin Tür­­kan­­da­­kı ba­­za­­sı­­na sə­­fər edən AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­na­­lı­­nın əmək­­daş­­la­­rı Azər­­bay­­ca­ ­nın də­­niz sər­­həd­­lə­­ri­­nin mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin təş­­ki­­li sa­­hə­­sin­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən təd­­bir­­lə­­ri, bu sa­­hə­­də möv­­cud po­­ten­­sialı təq­­dim et­­mə­­yə ça­­lı­­şıb­­lar.

10 AZERI DEFENCE

Sı­­fır­­dan yük­­sə­­liş So­­vet­­lər bir­­li­­yi da­­ğı­­lan­­dan son­­ ra, Ba­­kı li­­ma­­nın­­dan iş­­lək və­­ziy­­yət­­ də olan hər­­bi gə­­mi­­lə­­rin, di­­gər tex­­ ni­­ka və si­­lah-sur­­sa­­tın ha­­mı­­sı­­nın Həş­­tər­­xa­­na apa­­rıl­­ma­­sı ilk gün­­dən Azər­­bay­­ca­­nın də­­niz sər­­həd­­lə­­ri­­nin mü­­ha­­fi­­zə­­sin­­də cid­­di prob­­lem­­lər ya­­ra­­dıb. 1992-ci il okt­­yabr ayın­­da Ru­­si­­ya ilə im­­za­­lan­­mış sə­­nə­­də əsa­­ sən Azər­­bay­­can Sər­­həd Qo­­şun­­la­­rı­­ nın ba­­lan­­sı­­na ve­­ril­­miş Əla­­hid­­də Sər­­həd Gö­­zət­­çi Gə­­mi­­lər Bri­­qa­­da­­sı xid­­mə­­tə ya­­rar­­sız 2 gə­­mi, 32 hər­­bi qul­­luq­­çu - 5 za­­bit, 3 miç­­man, 4 star­ ­şi­­na və 20 mat­­ros­­dan iba­­rət olub.

Prob­­le­­mi ara­­dan qal­­dır­­maq məq­­sə­ ­di ilə 1993-cü ilin iyun ayın­­da bri­­ qa­­da­­nın 625 bort nöm­­rə­­li gə­­mi­­si tə­­mir edi­­lə­­rək, 1993-cü ilin iyun ayın­­da Azər­­bay­­ca­­nın Döv­­lət Bay­­ ra­­ğı al­­tın­­da ilk də­­fə də­­niz sər­­həd­­lə­ ­ri­­nin mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nə çı­­xa­­rı­­lıb.

REPORTAJ Də­­niz sər­­həd­­lə­­ri­­nin mü­­ha­­fi­­zə­­ sin­­də əsas­­lı dö­­nüş ümum­­mil­­li li­­ der Hey­­dər Əli­­ye­­vin ha­­ki­­miy­­yə­­tə qa­­yı­­dı­­şın­­dan son­­ra ya­­ran­­ma­­ğa baş­­la­­yıb və onun 1996-cı il­­də im­­za­ ­la­­dı­­ğı sə­­rən­­cam­­la Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri­­nin tər­­ki­­bin­­dən 3 gə­­mi Sər­­həd Qo­­şun­­la­­rı­­na ve­­ri­­lib. 2002-ci il­­də re­­gion­­da ilk müs­­tə­­qil sər­­həd mü­­ha­­fi­­zə qu­­ru­­mu olan DSX-nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı ilə Azər­­bay­­ca­­nın sər­­ həd mü­­ha­­fi­­zə­­sin­­də önəm­­li də­­yi­­ şik­­lik­­lər baş ve­­rib. Sər­­həd Gö­­zət­­çi Gə­­mi­­lə­­ri bri­­qa­­da­­sın­­da gə­­mi­­lə­­rin tə­­mi­­ri, müasir tip­­li ra­­dioelekt­­ron və na­­vi­­qa­­si­­ya ci­­haz­­la­­rı, qə­­za – xi­­la­ ­set­­mə və di­­gər ava­­dan­­lıq­­lar­­la, ka­­ ter­­lər­­lə tə­­min edil­­mə­­si iş­­lə­­ri yük­­ sək sə­­viy­­yə­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­yə baş­­la­­yıb. 2002-ci il­­də döv­­lət baş­­çı­­ sı­­nın gös­­tə­­ri­­şi­­nə əsa­­sən ARDNŞnin ba­­lan­­sın­­dan 2 ədəd “Nef­­te­­qaz” və 1 ədəd “Vixr” tip­­li gə­­mi DSXnin ba­­lan­­sı­­na ve­­ri­­lib. Həm­­çi­­nin küt­­lə­­vi qır­­ğın si­­lah­­la­­rı­­nın (KQS) ya­­yıl­­ma­­sı­­nın qar­­şı­­sı­­nın alın­­ma­­sı, də­­niz sər­­həd­­lə­­ri­­nin mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si proq­­ra­­mı çər­­çi­­və­­ sin­­də ABŞ hö­­ku­­mə­­ti tə­­rə­­fin­­dən 2002-2003-cü il­­lər­­də SGG bri­­qa­­da­­

sı­­na 3 ədəd gö­­zət­­çi ka­­te­­ri hə­­diy­­yə olu­­nub.

Döv­­lət baş­­çı­­sı, Azər­­bay­­can Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin Ali Baş Ko­­man­­ da­­nı İl­­ham Əli­­ye­­vin 2005-ci il, fev­­ ra­­lın 18-də im­­za­­la­­dı­­ğı sə­­rən­­cam­­la ge­­niş və çe­­vik im­­kan­­la­­rı özün­­də cəm­­ləş­­di­­rən - Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si ya­­ ra­­dıl­­ma­­sı də­­niz sər­­həd­­lə­­ri­­nin, də­­ niz­­də­­ki inf­­rast­­ruk­­tur­­la­­rın mü­­ha­­fi­­ zə­­si is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də ən mü­­hüm ad­­ dım­­lar­­dan bi­­ri ol­­du. 2008-ci il no­­ yab­­rın 8-də Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin Tür­­kan­­da ye­­ni ba­­za­­sı is­­ti­­fa­­də­­yə ve­­ril­­di. Hə­­min ilin de­­kabr ayın­­da As­­ta­­ra­­da is­­ti­­fa­­də­­yə ve­­ril­­miş Cə­­ nub Ka­­ter­­lər Di­­vi­­zionu müasir ava­­dan­­lıq­­lar he­­sa­­bı­­na bu gün Xə­­ zər də­­ni­­zi­­nin Azər­­bay­­ca­­na mən­­ sub his­­sə­­si­­nin cə­­nub is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də yer­­lə­­şən əra­­zi­­lə­­ri­­ni fa­­si­­lə­­siz nə­­za­­ rət al­­tın­­da sax­­la­­maq­­da­­dır.

Də­­niz sər­­həd­­lə­­ri­­nin mü­­ha­­fi­­zə­­si­ ­nin təş­­ki­­li təd­­bir­­lə­­ri çər­­çi­­və­­sin­­də 2010-cu ilin de­­kabr ayın­­da Xaç­­maz ra­­yo­­nu­­nun Mux­­ta­­dır qə­­sə­­bə­­sin­­də DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin Şi­­mal şö­­ bə­­si­­nin ka­­ter­­lər böl­­mə­­si­­nin tə­­mə­­li qo­­yu­­lub və bu ka­­ter­­lər böl­­mə­­si 2013-cü ilin son­­la­­rın­­da is­­ti­­fa­­də­­yə

ve­­ril­­mə­­si plan­­laş­­dı­­rı­­lır. Ar­­tıq şi­­mal ba­­za­­sı­­nın qu­­ru his­­sə­­sin­­də ti­­kin­­ti ba­­şa ça­­tıb və də­­niz­­də hid­­ro­­tex­­ni­­ki qur­­ğu­­la­­rın ti­­kin­­ti­­si da­­vam et­­di­­ri­­lir.

Pa­­ra­­lel ola­­raq, DSX rəh­­bər­­li­­yi tə­­rə­ ­fin­­dən Xə­­zər də­­ni­­zi­­nin Azər­­bay­­ca­ ­na mən­­sub olan böl­­mə­­sin­­də fa­­si­­lə­ ­siz mü­­şa­­hi­­də və nə­­za­­rət im­­kan­­la­­rı­ ­nın ar­­tı­­rıl­­ma­­sı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də iş­­lər da­­vam et­­di­­ri­­lir. DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­ ­zə­­si­­nin cə­­nub, mər­­kəz və şi­­mal şö­­bə­­lə­­ri­­nin fəaliy­­yə­­tə baş­­la­­ma­­sı, Xə­­zər də­­ni­­zi­­nin sa­­hil xət­­ti bo­­yu sa­­ hil mən­­tə­­qə­­lə­­ri­­nin DSX Sa­­hil Mü­­ ha­­fi­­zə­­si­­nin ta­­be­­li­­yi­­nə ve­­ril­­mə­­si və tam pe­­şə­­kar he­­yət­­lə komp­­lekt­­ləş­­ di­­ril­­mə­­si, yük­­sək ke­­çi­­ci­­lik qa­­bi­­liy­­ yət­­li üz­­mə va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin ve­­ril­­mə­­si, sər­­həd gö­­zət­­çi gə­­mi­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən Xə­­zər də­­ni­­zin­­də fa­­si­­lə­­siz xid­­mə­­tin təş­­ki­­li, sər­­həd su­­la­­rın­­da Azər­­bay­­ ca­­nın mə­­na­­fe­­lə­­ri­­nin qo­­run­­ma­­sı, mü­­şa­­hi­­də və aş­­ka­­ret­­mə im­­kan­­la­­rı­­ nın əhə­­miy­­yət­­li də­­rə­­cə­­də ar­­tı­­rıl­­ ma­­sı qar­­şı­­ya qo­­yul­­muş və­­zi­­fə­­lə­­ri­­ni da­­ha də­­qiq hə­­ya­­ta ke­­çir­­mə­­si­­nə zə­­ min ya­­ra­­da­­caq.

Gə­­mi­­lər və ra­­dar­­lar Bu gün DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si uzun­­lu­­ğu 713 km olan sa­­hil, 955 km sek­­tor xət­­ti üz­­rə da­­xi­­li su­­lar­­da və 74460 kvad­­rat km olan re­­jim­­li sa­­hə­­ni əha­­tə edən sər­­həd su­­la­­rın­­da öz və­­zi­­fə­­lə­­ri­­ni ye­­ri­­nə ye­­tir­­mək­­də­­ dir. Hər il ye­­ni gə­­mi və ka­­ter­­lər he­­sa­­bı­­na öz dö­­yüş sı­­ra­­la­­rı­­nı güc­­ lən­­di­­rən DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­sin­­də mü­­tə­­ma­­di ola­­raq tex­­ni­­ki mo­­dern­­ ləş­­mə iş­­lə­­ri hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Ha­­zır­­ da DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin dö­­yüş sı­­ra­­la­­rın­­da yer alan “Nef­­te­­qaz” la­­ yi­­hə­­li gə­­mi­­lər Xə­­zər də­­ni­­zin­­də ən güc­­lü dal­­ğa­­la­­ra he­­sab­­la­­nıb. Bu gə­­ mi­­lər bir də­­fə çı­­xış­­da tam eh­­ti­­ya­­tı ilə də­­niz­­də 1 ay müd­­də­­tin­­də xid­­ mət apa­­ra bi­­lir.

Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin is­­ti­­fa­­də­­sin­­ də olan ra­­diolo­­ka­­si­­ya sis­­tem­­lə­­ri ha­­zır­­da Xə­­zər də­­ni­­zi­­nin Azər­­bay­­

yanvar-fevral 2013 11

REPORTAJ ca­­na məx­­sus sek­­to­­run­­da gə­­mi­­lə­­rin hə­­rə­­kə­­ti­­ni nə­­za­­rət­­də sax­­la­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir. Nə­­za­­rət im­­kan­­la­­rı­­nın ar­­tı­­rıl­­ma­­sı təd­­bir­­lə­­ri çər­­çi­­və­­sin­­də ötən il üç ye­­ni – Gür­­gan, Ələt və Kür­­di­­li tex­­ni­­ki mü­­şa­­hi­­də mən­­tə­­qə­ ­lə­­ri fəaliy­­yə­­tə baş­­la­­yıb. Bu mən­­tə­­ qə­­lər­­də qu­­raş­­dı­­rıl­­mış ra­­dar və AİS sis­­te­­mi­­nin siq­­nal­­la­­rı­­nın Sa­­hil Mü­­ ha­­fi­­zə­­si­­nin Bir­­gə Ko­­man­­da - İda­­ rəet­­mə Mər­­kə­­zi­­nə ötü­­rül­­mə­­si tə­­ min edi­­lib. Tex­­ni­­ki mü­­şa­­hi­­də im­­ kan­­la­­rı­­nın ar­­tı­­rıl­­ma­­sı təd­­bir­­lə­­ri çər­­çi­­və­­sin­­də bu il da­­ha iki ra­­da­­rın qu­­rul­­ma­­sı nə­­zər­­də tu­­tu­­lur.

Də­­niz­­də ix­­rac neft-qaz bo­­ru kə­­ mər­­lə­­ri­­nin və plat­­for­­ma­­la­­rın mü­­ ha­­fi­­zə­­si və mü­­da­­fiəsi­­nin tə­­min edil­­mə­­si üçün gə­­mi­­lər AK-306 tip­­li av­­to­­ma­­tik ar­­til­­le­­ri­­ya , həm­­çi­­nin ZU-23 ze­­nit qur­­ğu­­la­­rı ilə si­­lah­­lan­­ dı­­rı­­lıb. Bun­­dan baş­­qa, gə­­mi­­lər ha­­ va haq­­qın­­da mə­­lu­­mat­­la­­rın fa­­si­­lə­­siz

12 AZERI DEFENCE

əl­­də edil­­mə­­si üçün “Nav­­tex” ci­­ha­­ zı, ha­­be­­lə ra­­diope­­len­­qa­­tor, sual­­tı mü­­şa­­hi­­də­­nin tə­­mi­­ni üçün so­­nar­­ lar, ge­­cə və du­­man­­lı ha­­va şə­­raitin­­ də mü­­şa­­hi­­də apar­­maq üçün FLİR ka­­me­­ra­­la­­rı ilə təc­­hiz olu­­nub.

Mə­­lu­­mat ve­­ri­­lib ki, DSX Sa­­hil

Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin bü­­tün gə­­mi və ka­­ ter­­lə­­ri Av­­to­­ma­­tik İden­­ti­­fi­­ka­­si­­ya Sis­­te­­mi­­nə (AİS) ma­­lik­­dir. Bu da gə­­ mi­­lə­­rin di­­gər gə­­mi­­lə­­ri ta­­nı­­ma və mü­­şa­­hi­­də et­­mə­­lə­­ri­­nə im­­kan ve­­rir.

Də­­niz­­də xid­­mət edən Sa­­hil Mü­­ha­­ fi­­zə­­si­­nin gə­­mi­­lə­­ri­­nə qu­­rul­­muş xü­­

REPORTAJ

su­­si ci­­haz­­lar on­­la­­rın di­­gər öl­­kə­­lə­­rə məx­­sus mül­­ki və hər­­bi gə­­mi­­lər tə­­ rə­­fin­­dən gö­­rün­­mə­­si­­ni ən­­gəl­­lə­­yir.

Ko­­man­­da mər­­kə­­zi Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin ba­­za­­sın­­da də­­niz­­də baş ve­­rən bü­­tün pro­­ses­­lə­­ rə Bir­­gə Ko­­man­­da İda­­rəet­­mə Mər­­ kə­­zin­­dən nə­­za­­rət olu­­nur. 2006-cı ilin son­­la­­rın­­da ya­­ra­­dıl­­mış, Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri­­nin və Azər­­bay­­ can Döv­­lət Də­­niz Ad­­mi­­nist­­ra­­si­­ya­­ sı­­nın (ARD­­DA) nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri­­nin də xid­­mət et­­di­­yi bu Mər­­kəz­­dən hər cür ha­­va şə­­raitin­­də, gü­­nün 24 saatı, fa­­si­­lə­­siz ola­­raq də­­niz sər­­həd­ ­lə­­ri­­nə nə­­za­­rət olu­­nur. Sa­­hil Mü­­ha­­ fi­­zə­­si­­nin öz mü­­şa­­hi­­də ava­­dan­­lıq­­la­ ­rı ilə ya­­na­­şı adı­­çə­­ki­­lən qu­­rum­­la­­rın da ra­­dar­­la­­rın­­dan mə­­lu­­mat­­lar bu Mər­­kə­­zə qə­­bul edi­­lir. Ra­­diolo­­ka­­si­­ ya sis­­tem­­lə­­ri, ka­­me­­ra­­lar va­­si­­tə­­si ilə Xə­­zə­­rin Azər­­bay­­ca­­na mən­­sub olan böl­­mə­­sin­­də bü­­tün üz­­mə va­­si­­tə­­lə­­ri­ ­nin ye­­ri, hə­­rə­­kət marş­­ru­­tu diq­­qət­­ də sax­­la­­nı­­lır, gə­­mi­­lər­­lə ra­­bi­­tə va­­si­­ tə­­si ilə əla­­qə ya­­ra­­dı­­lır, sor­­ğu­­lar ke­­ çi­­ri­­lir. Mər­­kəz­­də qu­­rul­­muş mo­­ni­­ tor­­lar­­da elekt­­ron xə­­ri­­tə üzə­­rin­­də bü­­tün üz­­mə va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin da­­yan­­dı­­ ğı koor­­di­­nat­­lar, gə­­mi­­nin zə­­ru­­ri bil­ ­gi­­lə­­ri, hə­­rə­­kət marş­­ru­­tu, qa­­ba­­ri­­ti, yü­­kü ba­­rə­­də bü­­tün in­­for­­ma­­si­­ya­­lar ek­­ran­­da ək­­si­­ni ta­­pır. Qeyd edək ki,

Mər­­kə­­zin tex­­ni­­ki təc­­hi­­za­­tı də­­niz­­ də­­ki bü­­tün gə­­mi­­lə­­ri say məh­­du­­ diy­­yə­­ti ol­­ma­­dan, ey­­ni an­­dan mü­­ şa­­hi­­də et­­mə­­yə im­­kan ve­­rir. Bir­­gə Ko­­man­­da İda­­rəet­­mə Mər­­kə­­zi 5 əsas tap­­şı­­rı­­ğı - mü­­şa­­hi­­də, aş­­kar­­la­­ ma, müəy­­yən et­­mə, təs­­nif et­­mə və reak­­si­­ya­­nı ye­­ri­­nə ye­­ti­­rir. Bun­­dan əla­­və ola­­raq, neft-qaz plat­­for­­ma­­la­­ rı və kə­­mər­­lə­­ri­­nin mü­­ha­­fi­­zə­­si, təh­­ lü­­kə­­siz­­li­­yi, qey­­ri-le­­qal miq­­ra­­si­­ya, nar­­ko­­tik­­lər­­lə və KQS ilə mü­­ba­­ri­­zə, biore­­surs­­la­­rın qo­­run­­ma­­sı, ki­­çik gə­­ mi­­lə­­rə nə­­za­­rət, föv­­qə­­la­­də hal­­lar­­da ax­­ta­­rış-xi­­la­­set­­mə və. s bu­­ra­­dan hə­­ ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Mər­­kəz­­də ol­­du­­ğu­­ muz Xə­­zər də­­ni­­zi­­nin cə­­nub his­­sə­­ sin­­də­­ki üzən qaz­­ma qur­­ğu­­la­­rı­­nın da­­yan­­dı­­ğı koor­­di­­nat­­la­­rı mü­­şa­­hi­­də edi­­rik. Qeyd edək ki, adı­­çə­­ki­­lən üzən plat­­for­­ma­­la­­rın bü­­tün hə­­rə­­ kət­­lə­­ri Azər­­bay­­can sər­­həd­­çi­­lə­­ri tə­­ rə­­fin­­dən daim diq­­qət­­də sax­­la­­nı­­lır.

Pe­­şə­­kar he­­yət for­­ma­­laş­­dı­­rı­­lır Son il­­lər­­də Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­sin­­də gə­­mi he­­yə­­ti­­nin mü­­qa­­vi­­lə əsa­­sın­­da komp­­lekt­­ləş­­di­­ril­­mə­­si sa­­hə­­sin­­də mü­­hüm ad­­dım­­lar atı­­lıb. Bu­­nun nə­­ ti­­cə­­si ola­­raq ha­­zır­­da he­­yə­­tin bö­­yük his­­sə­­si­­ni mü­­qa­­vi­­lə əsa­­sın­­da xid­­ mət ke­­çən miç­­man­­lar təş­­kil edir.

Han­­sı ki, on­­la­­rın önəm­­li qis­­mi bir

vaxt­­lar Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­sin­­də mat­­ ros ola­­raq xid­­mət edib­­lər.

Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si ba­­za­­sın­­da yer­­ lə­­şən Təd­­ris Mər­­kə­­zi DSX rəisi, ge­­ne­­ral-ley­­te­­nant El­­çin Qu­­li­­ye­­vin əm­­ri ilə 2004-cü il­­də ya­­ra­­dı­­lıb.

Mər­­kəz də­­niz­­çi kadr­­la­­rın ha­­zır­­lan­ ­ma­­sı və on­­la­­rın pe­­şə­­kar­­lı­­ğı­­nın ar­­tı­ ­rıl­­ma­­sı üçün tə­­ləb olu­­nan ən müasir təd­­ris va­­si­­tə­­lə­­ri təc­­hiz olu­­nub.

Si­­nif otaq­­la­­rın­­da av­­to­­mat­­laş­­dı­­rıl­­ mış təd­­ris pro­­se­­si təş­­kil edi­­lib. Bu­­ ra­­da təd­­ris ke­­çən he­­yət si­­mul­­ya­­ tor­­lar­­dan is­­ti­­fa­­də et­­mək­­lə, də­­ni­­zə çıx­­ma­­dan ön­­cə müx­­tə­­lif ha­­va şə­­ raitin­­də Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin in­­ ven­­ta­­rın­­da olan gə­­mi və ka­­ter­­lə­­ri ida­­rə et­­mə­­yi, si­­lah­­lar­­dan atəş aç­­ ma­­ğı öy­­rə­­nir­­lər. Av­­to­­mat­­laş­­dı­­rıl­­ mış təd­­ris sis­­te­­mi son­­ra­­dan hər bir kur­­san­­tın öz bi­­lik və ba­­ca­­rıq sə­­viy­ ­yə­­si­­ni qiy­­mət­­lən­­dir­­mə­­si­­nə im­­kan ya­­ra­­dır. Təd­­ris mər­­kə­­zi­­nin nəz­­din­ ­də dal­­ğıc, ar­­til­­le­­ri­­ya, ştur­­man, ra­­ bi­­tə, KQS ilə mü­­ba­­ri­­zə, xa­­ri­­ci dil və s. kurs­­lar fəaliy­­yət gös­­tə­­rir. Mər­­ kəz­­də 9 ay­­lıq “də­­niz­­çi za­­bit” ha­­zır­ ­lı­­ğı, 5 ay­­lıq də­­niz ix­­ti­­sas­­la­­rı üz­­rə “za­­bit ha­­zır­­lı­­ğı”, 3 ay­­lıq mü­­tə­­xəs­­ sis-miç­­man kurs­­la­­rı ilə ya­­na­­şı 1 ay­­lıq ix­­ti­­sa­­sar­­tır­­ma kurs­­la­­rı təş­­kil olu­­nur. Təd­­ris mər­­kə­­zin­­də həm­­çi­­ nin bey­­nəl­­xalq sə­­viy­­yə­­li kurs­­lar ke­­çi­­ri­­lir. Bu­­nun­­la ya­­na­­şı, iki il əv­­ vəl ali təh­­sil­­li də­­niz­­çi za­­bit­­lə­­rin ha­­zır­­lan­­ma­­sı üçün DSX Aka­­de­­mi­­ ya­­sın­­da fa­­kül­­tə açı­­lıb. Sa­­hil Mü­­ha­­ fi­­zə­­si­­nin he­­yə­­ti mü­­tə­­ma­­di mü­­tə­­ ma­­di ola­­raq xa­­ri­­ci öl­­kə­­lər­­də kurs­­ lar­­da və tə­­lim­­lər­­də iş­­ti­­rak edə­­rək qa­­baq­­cıl təc­­rü­­bə­­ni mə­­nim­­sə­­yir­­lər.

Bey­­nəl­­xalq əmək­­daş­­lıq Ye­­ni ya­­ran­­ma­­sı­­na bax­­ma­­ya­­raq DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si re­­gional və bey­­nəl­­xalq sə­­viy­­yə­­də ta­­nın­­mış bir qu­­ru­­ma çev­­ril­­mə­­yə nail olub. Qa­­ za­­nıl­­mış bu nailiy­­yət­­lə­­rin nə­­ti­­cə­­si ola­­raq ar­­tıq Gür­­cüs­­tan da da­­xil ol­­ maq­­la bir sı­­ra öl­­kə­­lə­­rin mü­­va­­fiq

yanvar-fevral 2013 13

REPORTAJ qu­­rum­­la­­rı Azər­­bay­­ca­­nın Sa­­hil Mü­­ ha­­fi­­zə­­si­­nin təc­­rü­­bə­­sin­­dən ya­­rar­­ lan­­maq niy­­yə­­tin­­də ol­­duq­­la­­rı­­nı açıq­­la­­yıb­­lar.

DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin sıx əmək­­daş­­lıq et­­di­­yi təş­­ki­­lat­­lar ara­­ sın­­da ilk yer­­də Tür­­ki­­yə Sa­­hil Mü­­ ha­­fi­­zə­­si da­­ya­­nır. Ötən il tə­­rəf­­lər ara­­sın­­da im­­za­­lan­­mış plan üz­­rə 2 kurs (“Ax­­ta­­rış və xi­­la­­set­­mə”, “Ba­­ xış qru­­pu ko­­man­­dir­­lə­­ri­­nin ha­­zır­­lı­ ­ğı”), həm­­çi­­nin 2 fəaliy­­yət (DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si əmək­­daş­­la­­rı­­nın Tür­­ki­­yə Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin gə­­ mi­­lə­­rin­­də təc­­rü­­bə­­yə qa­­tıl­­ma­­sı və Tür­­ki­­yə Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si əmək­­ daş­­la­­rı­­nın DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­ nin gə­­mi­­lə­­rin­­də təc­­rü­­bə­­yə qa­­tıl­­ ma­­sı) ic­­ra edi­­lib. Bun­­dan baş­­qa, əmək­­daş­­lıq çər­­çi­­və­­sin­­də hər il bu və di­­gər öl­­kə­­yə Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si rəh­­bər­­li­­yi sə­­viy­­yə­­sin­­də sə­­fər­­lər təş­­kil olu­­nur.

Azər­­bay­­can Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­ nin ya­­xın­­dan əmək­­daş­­lıq et­­di­­yi təş­­ki­­lat­­lar­­dan bi­­ri də Al­­ma­­ni­­ya Fe­­de­­ral Po­­li­­si­­dir. Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­ si­­nin hər­­bi qul­­luq­­çu­­la­­rı hər il Al­­ ma­­ni­­ya Fe­­de­­ral Po­­li­­si­­nin Də­­niz Böl­­mə­­si tə­­rə­­fin­­dən təş­­kil olu­­nan gə­­mi­­nin mü­­ha­­fi­­zə­­si və xi­­la­­set­­mə tə­­lim­­lə­­ri­­nə qa­­tı­­lır. Sər­­həd Mə­­sə­­lə­­ lə­­ri üz­­rə Bey­­nəl­­xalq Konf­­rans­­la (Şiofok Konf­­ran­­sı), İn­­gil­­tə­­rə­­nin Bir­­ləş­­miş Kral Hər­­bi Də­­niz Qüv­­ və­­lə­­ri, ABŞ Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si, Ru­­ si­­ya və Qa­­za­­xıs­­ta­­nın mü­­va­­fiq qu­­ rum­­la­­rı ilə də sıx əmək­­daş­­lıq möv­­cud­­dur. İn­­gil­­tə­­rə­­nin Bir­­ləş­­ miş Kral Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri ilə əl­­də olun­­muş ra­­zı­­lı­­ğa əsa­­sən Azər­­bay­­can Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin

14 AZERI DEFENCE

hər­­bi qul­­luq­­çu­­la­­rı­­nın bu qu­­ru­­mun ba­­za­­sın­­da tə­­lim­­lə­­rə gön­­də­­ril­­mə­­si nə­­zər­­də tu­­tu­­lur.

2012-ci il uğur­­lu olub DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin qə­­rar­­ gah rəisi, bi­­rin­­ci də­­rə­­cə­­li ka­­pi­­tan Rza Rza­­ye­­vin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, 2012ci il Xə­­zər də­­ni­­zi­­nin Azər­­bay­­ca­­na mən­­sub böl­­mə­­sin­­də döv­­lət sər­­hə­­ di­­nin, biolo­­ji re­­surs­­la­­rın, ener­­ji eh­­ ti­­yat­­la­­rı­­nın, hid­­ro­­tex­­ni­­ki qur­­ğu­­la­­ rın və sual­­tı neft-qaz ix­­rac bo­­ru kə­­mər­­lə­­ri­­nin mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin və təh­ ­lü­­kə­­siz­­li­­yi­­nin tə­­min olun­­ma­­sı, də­­ niz­­də bey­­nəl­­xalq ter­­ro­­riz­­mə, qey­­ ri-le­­qal miq­­ra­­si­­ya­­ya və qa­­çaq­­mal­­ çı­­lı­­ğa qar­­şı mü­­ba­­ri­­zə apa­­rıl­­ma­­sı ba­­xı­­mın­­dan uğur­­lu olub. Xə­­zər də­­ ni­­zi­­nin Azər­­bay­­ca­­na mən­­sub olan böl­­mə­­sin­­də döv­­lət sər­­hə­­di­­nin, neft-qaz ya­­taq­­la­­rı və ix­­rac bo­­ru kə­­ mər­­lə­­ri­­nin fa­­si­­lə­­siz mü­­ha­­fi­­zə­­si tə­­ min edi­­lib. Şəx­­si he­­yə­­tin dö­­yüş qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nin ar­­tı­­rıl­­ma­­sı məq­­sə­­di ilə hər il də­­niz­­də qüv­­və və va­­si­­tə­­ lə­­rin tət­­bi­­qi ilə müx­­tə­­lif epi­­zod­­la­­rı əha­­tə edən ge­­niş­­miq­­yas­­lı tə­­lim­­lər ke­­çi­­ril­­di­­yi­­ni de­­yən R. Rza­­ye­­vin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, so­­nun­­cu də­­fə 2012ci il ap­­rel ayı­­nın 11-dən 17-dək Föv­­qə­­la­­də Hal­­lar Na­­zir­­li­­yi­­nin qüv­ ­və və va­­si­­tə­­lə­­ri ilə bir­­gə 3 mər­­hə­­lə­ ­də ke­­çi­­ril­­miş tə­­lim­­də 9 tak­­ti­­ki epi­­ zod ic­­ra edi­­lib: “Qeyd edim ki, ilk də­­fə ola­­raq bu tə­­lim­­lə­­rə Sa­­hil Mü­­ ha­­fi­­zə­­si­­nin bü­­tün sər­­həd gö­­zət­­çi gə­­mi və ka­­ter­­lə­­ri cəlb olun­­maq­­la ya­­na­­şı, gə­­mi­­lər­­də ye­­ni qu­­raş­­dı­­rıl­­ mış av­­to­­ma­­tik top­­la­­rın uğur­­lu tət­­ bi­­qi, gə­­mi­­lər­­dən suüs­­tü və ha­­va

hə­­dəf­­lə­­ri­­nə qar­­şı ra­­ket si­­lah­­la­­rın­­ dan dö­­yüş atış­­la­­rı ic­­ra olu­­nub. Ümu­­mi­­lik­­də 1200 nə­­fər hər­­bi qul­­ luq­­çu­­nun, 21 gə­­mi, 20 iti sü­­rət­­li ka­­ter və qa­­yıq, 8 he­­li­­kop­­te­­rin cəlb olun­­du­­ğu bu tə­­lim­­lər­­də qar­­şı­­ya qo­­yu­­lan və­­zi­­fə­­lər, o cüm­­lə­­dən Xə­­ zər də­­ni­­zi­­nin Azər­­bay­­ca­­na mən­­ sub böl­­mə­­sin­­də neft-qaz ya­­taq­­la­­rı, sual­­tı bo­­ru kə­­mər­­lə­­ri­­nin mü­­ha­­fi­­zə­ ­si­­nin təş­­ki­­li və xi­­la­­set­­mə əmə­­liy­­ yat­­la­­rı­­nın apa­­rıl­­ma­­sı za­­ma­­nı DSX ilə Föv­­qə­­la­­də Hal­­lar Na­­zir­­li­­yi­­nin böl­­mə­­lə­­ri­­nin qar­­şı­­lıq­­lı ida­­rə olun­­ ma­­sın­­da təc­­rü­­bə­­nin, qu­­rum­­la­­ra­­ra­­ sı mə­­lu­­mat mü­­ba­­di­­lə­­si­­nin tək­­mil­­ ləş­­di­­ril­­mə­­si, qar­­şı­­lıq­­lı əla­­qə­­nin təş­ ­ki­­li mə­­sə­­lə­­lə­­ri tam həcm­­də ye­­ri­­nə ye­­ti­­ril­­di”.

Qə­­rar­­gah rəisinin sözlərinə görə, 2012-ci il­­də sər­­həd gö­­zət­­çi gə­­mi və ka­­ter­­lə­­ri ümu­­mi­­lik­­də 4749 gün sı­­ra­­da və 5173,5 saat hə­­ rə­­kət­­də olub, 50181,2 (2011-ci il­­də 48076,7) mil mə­­sa­­fə qət edib­­lər.

Hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­miş komp­­leks əmə­­ liy­­yat təd­­bir­­lə­­ri nə­­ti­­cə­­sin­­də döv­­lət sər­­hə­­di­­ni poz­­muş 5 hal­­da 9 nə­­fər (7 İran, 2 Azər­­bay­­can və­­tən­­da­­şı) sax­­la­­nı­­lıb. İran və­­tən­­daş­­la­­rın­­dan Azər­­bay­­can əra­­zi­­si­­nə də­­niz yo­­lu ilə ke­­çi­­ril­­mə­­si­­nə cəhd gös­­tə­­ril­­miş 13 kq nar­­ko­­tik mad­­də və Azər­­ bay­­can əra­­zi­­sin­­dən İra­­na çı­­xa­­rıl­­ ma­­sı nə­­zər­­də tu­­tu­­lan 944 ədəd spirt­­li iç­­ki aş­­kar­­la­­nıb. DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin şəx­­si he­­yə­­ti Azər­­ bay­­ca­­nın də­­niz sər­­həd­­lə­­ri­­nin mü­­ ha­­fi­­zə­­si­­ni yük­­sək sə­­viy­­yə­­də təş­­kil edir. Bu is­­ti­­qa­­mət­­də öz im­­kan­­la­­rı­ ­nı hər ke­­çən gün da­­ha da yük­­səl­­ dir.

HƏRBİ SƏNAYE

Azərbaycan və Türkiyə müdafiə sənayesi güclərini birləşdirir

Ye­­ni mər­­hə­­lə­­yə qə­­dəm qo­­ yan Azər­­bay­­can-Tür­­ki­­yə hər­­bi-tex­­ni­­ki əmək­­daş­­lı­­ğın­­ da atı­­lan mü­­hüm ad­­dım­­lar­­ dan bi­­ri yan­­var ayı­­nın 22-dən 25-dək Ba­­kı­­da ke­­çi­­ ril­­miş I Tür­­ki­­yə-Azər­­bay­­can Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si üz­­rə Əmək­­daş­­lıq Top­­lan­­tı­­sı ol­­du.

Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi və Tür­­ki­­yə Mil­­li Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin təş­­ki­­lat­­çı­­lı­­ğı ilə baş tut­­muş top­­lan­­tı­­da iki öl­­ kə ara­­sın­­da mü­­da­­fiə və mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sa­­hə­­lə­­ rin­­də pers­­pek­­tiv im­­kan­­lar mü­­za­­ki­­rə edi­­lib. Nü­­ma­­yən­­ də he­­yə­­tin­­də təm­­sil olu­­nan Tür­­ki­­yə fir­­ma­­la­­rı tə­­rə­­fin­­dən Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­ yin­­də, Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yin­­də, Döv­­lət Sər­­həd Xid­­mə­­tin­­də və Da­­xi­­li Qo­­şun­­lar­­da müx­­ tə­­lif təq­­di­­mat­­lar ke­­çi­­ri­­lib.

İlk də­­fə ke­­çi­­ri­­lən Tür­­ki­­yə-Azər­­ bay­­can Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si üz­­rə Əmək­­daş­­lıq Top­­lan­­tı­­sın­­da Tür­­ki­­yə­ ­dən ASEL­­SAN, RO­­KET­­SAN, HA­­ VEL­­SAN, STM, TÜ­­Bİ­­TAK, GA­­TE Elect­­ro­­nics, Öz­­tir­­ya­­ki­­ler, Yon­­ca Onuk, Yük­­sel Sa­­vun­­ma, Öz­­tek, C2­­ Tech və di­­gər şir­­kət­­lər­­dən 38 nü­­ma­ ­yən­­də təm­­sil olu­­nub. Sə­­fə­­rin ikin­­ci gü­­nü Tür­­ki­­yə­­nin Azər­­bay­­can­­da­­kı sə­­fir­­li­­yin­­də ke­­çi­­ri­­lən gö­­rüş­­də sə­­fir İs­­mail Al­­per Coş­­kun öl­­kə­­si­­ni təm­­sil edən fir­­ma­­la­­ra Azər­­bay­­can­­la əmək­ ­daş­­lıq­­da uğur­­lar ar­­zu­­la­­yıb. İyir­­mi il ön­­cə müs­­tə­­qil­­li­­yi­­ni əl­­də edən Azər­­ bay­­ca­­nın bu gün hər cə­­hət­­dən in­­ki­­ şaf edən bir öl­­kə ol­­du­­ğu­­nu de­­yən sə­­fir mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sa­­hə­­sin­­də Tür­­ki­­yə fir­­ma­­la­­rı­­nı da­­ha ak­­tiv ol­­ ma­­ğa ça­­ğı­­rıb.

AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­na­­lı­­nın əmək­­daş­­la­­rı Azər­­bay­­ca­­na sə­­fər et­­ miş fir­­ma­­la­­rın bə­­zi­­lə­­ri­­nin nü­­ma­­ yən­­də­­lə­­ri ilə gö­­rü­­şüb on­­la­­rın təq­­ dim et­­dik­­lə­­ri məh­­sul və tex­­no­­lo­­gi­­

ya­­lar, ha­­be­­lə Azər­­bay­­can­­la əmək­­ daş­­lıq is­­ti­­qa­­mət­­lə­­rin­­dən fi­­kir­­lə­­ri­­ni öy­­rən­­mə­­yə ça­­lış­­dıq.

RO­­KET­­SAN uğur­­la­­ra uğur­­lar əla­­və edir Azər­­bay­­can­­da ke­­çi­­ri­­lən top­­lan­­tı­­ da Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi ilə RO­­KET­­SAN ara­­sın­­da əmək­­daş­­lıq mə­­sə­­lə­­lə­­ri də mü­­za­­ki­­rə olu­­nub. Şir­ ­kə­­tin ha­­zır­­la­­dı­­ğı və is­­teh­­sal et­­di­­yi məh­­sul­­lar ba­­rə­­də Azər­­bay­­can tə­­rə­­ fi­­nə mə­­lu­­mat ve­­ri­­lib. Bil­­di­­ri­­lib ki, RO­­KET­­SAN-ın təq­­dim et­­di­­yi, mü­­ kəm­­məl­­ləş­­di­­ril­­miş si­­lah sis­­tem­­lə­­ri bir ne­­çə fərq­­li çap­­da ra­­ke­­ti bu­­ra­­xa­­ caq şə­­kil­­də ha­­zır­­la­­nıb. Ör­­nək ola­­ raq, RO­­KET­­SAN tə­­rə­­fin­­dən ye­­ni ha­­zır­­lan­­mış bir sis­­tem həm 107 və 122 mm-lik ra­­ket­­lər­­dən, həm də 122 və 300 mm-lik ra­­ket­­lər­­dən atəş aç­­ ma­­ğa im­­kan ve­­rir. Azər­­bay­­can həm­­çi­­nin Tür­­ki­­yə­­də RO­­KET­­SAN tə­­rə­­fin­­dən hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən “Ci­­rit”,

yanvar-fevral 2013 15

HƏRBİ SƏNAYE UM­­TAS və OM­­TAS tank əley­­hi­­nə ra­­ket sis­­tem­­lə­­ri­­nə ma­­raq gös­­tə­­rir.

Ar­­tıq 2012-ci ilin may ayın­­da “Ci­­ rit” Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin in­­ven­­ta­­rı­­na da­­xil olub və bir xa­­ri­­ci müş­­tə­­ri­­dən si­­fa­­riş alı­­nıb. UM­­TAS və OM­­TAS la­­yi­­hə­­lə­­rin­­də isə ka­­li­­fi­­ ka­­si­­ya mər­­hə­­lə­­si ba­­şa ça­­tıb. Ca­­ri ilin son­­la­­rın­­da hər iki sis­­tem in­­ven­­ ta­­ra da­­xil ola­­caq. Si­­lah­­lan­­ma­­ya da­­ xil edil­­miş 2.75 inç “Ci­­rit” RO­­KET­­ SAN tə­­rə­­fin­­dən son tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar və müasir tə­­ləb­­lər nə­­zə­­rə alın­­maq­­la ya­­ra­­dıl­­mış, yün­­gül zi­­reh­­li, zi­­reh­­siz sa­­bit və hə­­rə­­kət­­li hə­­dəf­­lə­­ri yük­­sək də­­qiq­­lik­­lə məhv et­­mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik uzun mən­­zil­­li ra­­ket­­dir. Bu ra­­ket çox məq­­səd­­li (zi­­reh də­­li­­ci, an­­ ti-per­­so­­nal və yan­­ğın tö­­rə­­di­­ci) dö­­ yüş baş­­lı­­ğı ilə təc­­hiz olu­­na bi­­lir.

Ra­­ke­­tin he­­li­­kop­­ter, PUA, qu­­ru nəq­ ­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­nə, yün­­gül hü­­cum təy­­ya­­rə­­lə­­ri­­nə in­­teq­­ra­­si­­ya­­sı müm­­ kün­­dür. “Ci­­rit” RO­­KET­­SAN tə­­rə­­ fin­­dən xü­­su­­si ola­­raq ha­­zır­­lan­­mış olan stan­­dart “Ci­­rit” po­­dun­­dan və ya ağıl­­lı pod­­dan atı­­lır. Ra­­ket aero­­di­ ­na­­mik qu­­ru­­lu­­şu və kom­­po­­zit qa­­tı ya­­na­­caq­­lı mü­­hər­­ri­­ki sa­­yə­­sin­­də 8 km mə­­sa­­fə­­də­­ki hə­­dəf­­lə­­ri məhv et­­ mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik­­dir.

Tİ­­SAŞ əmək­­daş­­lıq­­dan ra­­zı Azər­­bay­­can­­la bir­­gə real­­laş­­dı­­rı­­lan la­­yi­­hə­­lər­­dən da­­nı­­şan Tİ­­SAŞ şir­­kə­­ti­­ nin İda­­rə He­­yə­­ti­­nin səd­­ri Əh­­məd ALƏM­­DA­­ROĞ­­LU 2012-ci il­­də əmək­­daş­­lı­­ğın yax­­şı get­­di­­yi­­ni de­­yib. Şir­­kət rəh­­bə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ötən il MSN-in “İq­­lim” müəs­­si­­ sə­­si ilə bir­­gə ta­­ pan­­ça is­­teh­­sa­­lı da­­ vam et­­di­­ri­­lib: “Biz bu la­­yi­­hə­­yə “İq­­ lim”in da­­ha çox qat­­qı tə­­min et­­ mə­­si­­ni, pa­­yı­­nı

16 AZERI DEFENCE

ar­­tır­­ma­­sı­­nı is­­tə­­yi­­rik. İc­­las çər­­çi­­və­­ sin­­də gö­­rü­­şüb bu mə­­sə­­lə­­ni də mü­­ za­­ki­­rə et­­dik. “İq­­lim”in nü­­ma­­yən­­də­ ­lə­­ri­­ni Tür­­ki­­yə­­yə tə­­lim və tre­­ninq­­lə­­ rə də­­vət et­­mi­­şik. Biz Azər­­bay­­ca­­na ta­­pan­­ça sat­­maq fik­­rin­­də de­­yil, “İq­­ lim”i Tİ­­SAŞ-ın əsas or­­taq­­la­­rın­­dan bi­­ri ola­­raq gör­­mə­­yi ar­­zu edi­­rik”. Ə.Aləm­­da­­roğ­­lu­­nun de­­yib ki, 2012-ci il­­də Ba­­kı­­da “İq­­lim” za­­vo­­du ilə bir­­gə 1600 ədəd ta­­pan­­ça is­­teh­­sal edi­­lə­­rək si­­fa­­riş­­çi­­lə­­rə təh­­vil ve­­ri­­lib.

Azər­­bay­­can­­da is­­teh­­sal edil­­miş ta­­ pan­­ça­­lar ar­­tıq Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lər­­də ta­­bel si­­la­­hı ola­­raq qə­­bul edi­­lib. Şir­­ kət rəs­­mi­­si­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ha­­zır­ ­da “Zə­­fər”, “Zə­­fər-K” və “İnam” ad­­la­­nan bu ta­­pan­­ça­­la­­rın 17 de­­ta­­lı Azər­­bay­­can­­da is­­teh­­sal olu­­nur. Ötən il “İq­­lim” za­­vo­­dun­­da ta­­pan­­ça­­la­­rın lü­­lə­­si­­nin is­­teh­­sa­­lı im­­kan­­la­­rı mə­­nim­ ­sə­­ni­­lib. Bu il­­dən qeyd olu­­nan hər üç ta­­pan­­ça­­nın lü­­lə­­lə­­ri də Azər­­bay­­can­­ da is­­teh­­sa­­lı ilə la­­yi­­hə­­də “İq­­lim”in pa­­yı 35-40% təş­­kil edə­­cək. Ba­­kı­­da is­­teh­­sal edi­­lən lü­­lə­­nin öm­­rü Tür­­ki­­ yə­­də­­ki ilə ey­­ni gös­­tə­­ ri­­ci – 25000 atış təş­­kil edə­­cək. Bun­­dan baş­­qa, Azər­­bay­­can tə­­rəf­­ dən po­­li­­mer göv­­də­­li ta­­pan­­ ça­­la­­rın is­­teh­­sa­­lı­­na ma­­ra­­ğın ol­­du­­ ğu­­nu de­­yən şir­­kət rəh­­bə­­ri­­nin söz­­lə­ ­ri­­nə gö­­rə, bu is­­ti­­qa­­mət­­də mü­­za­­ki­­rə­ ­lə­­rə baş­­la­­nıb. Tİ­­SAŞ-ın Tür­­ki­­yə­­də

is­­teh­­sal et­­di­­yi po­­li­­mer ta­­pan­­ça­­nın bir nü­­mu­­nə­­si test üçün Azər­­bay­­ca­­ na gön­­də­­ri­­lib. Mü­­va­­fiq qə­­rar ve­­ril­­ dik­­dən son­­ra Azər­­bay­­can­­da bu mo­­ de­­lin də bir­­gə is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­na­­ caq. Bu po­­li­­mer ta­­pan­­ça­­lar öz çə­­ki­­ si­­nə gö­­rə (650 qram) adi ta­­pan­­ça­­lar­ ­dan öz çə­­ki­­si­­nin yün­­gül­­lü­­yü və is­­ teh­­sal pro­­se­­si­­nin asan­­lı­­ğı ilə fərq­­lə­­ nir. Tİ­­SAŞ-ın 2013-cü il plan­­la­­rın­­ dan da bəhs edən şir­­kət rəh­­bə­­ri 2011-ci il­­də 20 min, ötən il 12 min ədəd ta­­pan­­ça ix­­rac et­­dik­­lə­­ri­­ni, bu il isə Pa­­kis­­tan ba­­za­­rı­­nın he­­sa­­bı­­na 30 min ədəd ta­­pan­­ça ix­­ra­­ca­­tı­­nın proq­­ noz­­laş­­dı­­rıl­­dı­­ğı­­nı vur­­ğu­­la­­yıb.

STM pa­­ra­­şüt­­çü­­lə­­rə dəs­­tək ve­­rir Nü­­ma­­yən­­də he­­yə­­tin­­də təm­­sil olu­­nan Tür­­ki­­yə mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­ nin qa­­baq­­cıl fir­­ma­­la­­rın­­dan olan STM (Sa­­vun­­ma Tek­­no­­lo­­ji­­le­­ri Mü­­ hen­­dis­­lik ve Ti­­ca­­ret A.Ş.) də Azər­­ bay­­can­­la əmək­­daş­­lıq qur­­maq niy­­ yə­­tin­­də­­dir. Mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­sin­­də bö­­yük po­­ten­­siala ma­­lik olan STM Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri ilə ya­­na­­şı NA­­TO-nun bir sı­­ra mü­­hüm la­­yi­­hə­­ lə­­rin­­də, ha­­be­­lə di­­gər öl­­kə­­lər­­də hə­­ ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən proq­­ram­­lar­­da yer alır. Şir­­kə­­tin yer al­­dı­­ğı mü­­hüm la­­yi­­hə­­ lər­­dən bi­­ri Tür­­ki­­yə­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­ ­lən Mil­­li Gə­­mi Proq­­ra­­mı­­dır (Mil­­ gem). Ey­­ni za­­man­­da yan­­var ayın­­da Pa­­kis­­tan Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri ilə

HƏRBİ SƏNAYE

STM ara­­sın­­da tan­­ker gə­­mi la­­yi­­hə­­si­ ­nin hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si­­nə dair mü­­ qa­­vi­­lə im­­za­­la­­nıb.

STM mar­­ke­­tinq mü­­di­­ri Gül­­tə­­kin Tu­­ra­­nın söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, gö­­rüş­­lər­­də təm­­sil et­­di­­yi fir­­ma Azər­­bay­­ca­­nın hər­­bi qu­­rum­­la­­rı­­na özü­­nün son tex­­ no­­lo­­gi­­ya­­sı olan Şa­­qu­­li Kü­­lək Tu­­ne­­ li­­ni (Di­­key Rüz­­gar Tü­­ne­­li - DRT) təq­­dim edib. DRT va­­si­­tə­­si ilə möv­­ cud risk­­li, uzun müd­­dət­­li və çox­­lu ma­­liy­­yə tə­­ləb edən pa­­ra­­şüt­­çü ha­­zır­ ­lı­­ğı ida­­rə olun­­maq­­la və təh­­lü­­kə­­siz bir mü­­hit­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Bu tip ha­­zır­­lıq mər­­kə­­zi Tür­­ki­­yə də da­­xil ol­­maq­­la, dün­­ya­­nın çox az say­­da öl­­ kə­­sin­­də möv­­cud­­dur. STM tə­­rə­­fin­­ dən ha­­zır­­lan­­mış ilk DRT 2008-ci ilin okt­­yabr ayın­­da Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­ ­və­­lə­­ri­­nin Xü­­su­­si Tə­­yi­­nat­­lı Qüv­­və­­lər Ko­­man­­dan­­lı­­ğı­­na təh­­vil ve­­ri­­lib. G. Tu­­ra­­nın bil­­dir­­di­­yi­­nə gö­­rə, DRT va­­ si­­tə­­si ilə əv­­vəl­­cə pa­­ra­­şüt­­çü­­lə­­rə yer­­ də tə­­lim­­lər ke­­çi­­ri­­lir. Pa­­ra­­şü­­tün yı­­ ğıl­­ma­­sı və DRT-də sər­­bəst en­­mə

tə­­lim­­lə­­ri ta­­mam­­lan­­dıq­­dan son­­ra, təy­­ya­­rə­­dən tul­­la­­nış­­lar hə­­ya­­ta ke­­çi­­ ri­­lir. DRT pa­­ra­­şüt­­çü­­lə­­rin ha­­zır­­lan­­ ma­­sın­­da bir sı­­ra üs­­tün­­lük­­lər tə­­min edir ki, bun­­lar­­dan da baş­­lı­­ca­­sı təh­­sil müd­­də­­ti­­nin qı­­sal­­ma­­sı və çə­­ki­­lən xərc­­lə­­rin azal­­ma­­sı­­dır: “DRT ilə ha­­ zır­­lı­­ğa baş­­lan­­ma­­dan əv­­vəl, tə­­lim tul­­la­­nış­­la­­rı sta­­tik ola­­raq edi­­lir­­di.

Tul­­lan­­ma yük­­sək­­li­­yi­­nə bağ­­lı ola­­raq (3000 m fərz et­­sək), or­­ta­­la­­ma sər­­ bəst eniş müd­­də­­ti 30-40 sa­­ni­­yə ara­­ sın­­da də­­yi­­şir. DRT-də isə bir nə­­fər tə­­lim müd­­də­­tin­­də 60-90 də­­qi­­qə uçuş edir. Yə­­ni, DRT-dən əv­­vəl, 4 ilə ya­­xın bir müd­­dət­­də, or­­ta­­la­­ma 150 at­­la­­yış edi­­lə­­rək qa­­za­­nı­­lan təc­­rü­ ­bə, DRT sa­­yə­­sin­­də 6 həf­­tə­­lik qı­­sa bir müd­­dət­­də əl­­də olu­­nur. Təy­­ya­­rə­ ­dən hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən 30 sa­­ni­­yə­­lik bir at­­la­­yı­­şın xər­­ci təx­­mi­­nən 140-150 dol­­lar ci­­va­­rın­­da ol­­du­­ğu hal­­da, DRT-də bu təq­­ri­­bən 2 dol­­lar təş­­kil edir. Bu­­nun ən bö­­yük avan­­taj­­la­­rın­­ dan bi­­ri də pa­­ra­­şüt­­lə ye­­ni tul­­lan­­ma­

­ a baş­­la­­yan­­lar ara­­sın­­da xə­­sa­­rət­­lə­­ri ğ və ölü­­mün qar­­şı­­sı­­nı al­­ma­­sı­­dır”.

Ha­­va­­nın bağ­­lı ka­­nal­­lar­­da gəz­­di­­yi və uçuş ota­­ğın­­da is­­tə­­nən ha­­va sü­­rə­­ ti­­nin tə­­min edil­­di­­yi DRT sis­­te­­min­­də pro­­ses­­lər tam və eti­­bar­­lı şə­­kil­­də ida­ ­rə olu­­nur. DRT-də hər bi­­ri təx­­mi­­nən 450 kW-luq mü­­hər­­rik­­lə ça­­lı­­şan 4 ədəd fen tə­­rə­­fin­­dən ha­­va axı­­nı ya­­ra­ ­dı­­lır. Ha­­va­­nın sü­­rə­­ti ida­­rəet­­mə ota­­ ğın­­dan də­­yiş­­di­­ri­­lə bi­­lir və be­­lə­­cə uçuş ota­­ğın­­da is­­tə­­ni­­lən sü­­rət­­də ha­­ va axı­­nı ya­­ra­­dı­­lır. DRT aşa­­ğı­­da­­kı əsas his­­sə­­lər­­dən iba­­rət­­dir: - Bü­­tün sis­­tem­­lə­­rin ida­­rə olun­­ du­­ğu və tək bir tə­­lim­­çi tə­­rə­­fin­­dən iş­­lə­­di­­lən ida­­rə ota­­ğı; - Per­­so­­na­­lın uçuş əv­­və­­li ha­­zır­­lan­ ­dı­­ğı göz­­lə­­mə ota­­ğı; - Tam təc­­hi­­zat­­lı 4 he­­yə­­tin uçuş­­lar edə bil­­di­­yi uçuş ota­­ğı.

Sək­­kiz­­bu­­caq­­lı şək­­lin­­də olan uçuş ota­­ğı­­nın diamet­­ri 4 metr, uçuş sa­­hə­ ­si­­nin tam yük­­sək­­li­­yi 24 metr təş­­kil edir. Ha­­va­­nın axış sü­­rə­­ti­­nin 260 km/saata çat­­dı­­ra bil­­di­­yi DRT-nin uçuş sa­­hə­­sin­­də hər bi­­ri 130 kq ağır­ ­lı­­ğa ma­­lik 4 pa­­ra­­şüt­­çü­­nün ey­­ni an­­ da uçuş et­­mə­­si müm­­kün­­dür. İş pro­ ­se­­sin­­də az say­­da­­kı xa­­ri­­ci ana­­loq­­la­­rı ilə mü­­qa­­yi­­sə­­də da­­ha az ener­­ji tə­­ləb edən DRT ey­­ni za­­man­­da yük­­sək təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi ilə fərq­­lə­­nir. İda­­rə ota­­ğın­­da yer alan ope­­ra­­tor, uçuş edə­­cək in­­san­­la­­rın sa­­yı və ağır­­lı­­ğı­­na gö­­rə ha­­va­­nın sü­­rə­­ti­­ni ni­­zam­­la­­ya bi­­ lir. Pa­­ra­­şüt­­çü­­lə­­rin tu­­nel­­də­­ki uçuş­­la­ ­rı ka­­me­­ra­­lar va­­si­­tə­­si ilə qey­­də alı­­nır və bu­­ra­­xı­­lan səhv­­lər son­­ra he­­yə­­tə izah olu­­nur. Ha­­zır­­da DRT üçün Səudiy­­yə Ərə­­bis­­ta­­nı, BƏƏ, Mi­­si­­rin mü­­va­­fiq qu­­rum­­la­­rı STM ilə da­­nı­­ şıq­­lar apa­­rır. Şir­­kət DRT la­­yi­­hə­­si­­nə ey­­ni za­­man­­da Azər­­bay­­can­­da da pa­­ tent al­­ma­­ğı dü­­şü­­nür. STM ey­­ni za­­ man­­da Azər­­bay­­can­­la də­­niz­­çi­­lik sek­­to­­run­­da və tank­­la­­rın mo­­dern­­ləş­ ­di­­ril­­mə­­si sa­­hə­­sin­­də əmək­­daş­­lıq qur­­ma­­ğa, öz təc­­rü­­bə­­si­­ni Azər­­bay­­ can­­la pay­­laş­­ma­­ğa ha­­zır ol­­du­­ğu­­nu açıq­­la­­yıb.

yanvar-fevral 2013 17

MÜSAHİBƏ

Pa­­ra­­mount Group Azər­­bay­­can­­la əmək­­daş­­lı­­ğı də­­rin­­ləş­­di­­rir Ay­­vor İçi­­ko­­vitz:

“Biz texnologiyalarımızı Azərbaycana transfer edib sənaye qururuq”

2009-cu il­­də Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi ilə CAR-ın Pa­­ra­­mount Group şir­­kə­­ti ara­­sın­­ da qu­­ru­­lan əmək­­daş­­lıq ilə Azər­­bay­­can hər­­bi sə­­na­­ye komp­­lek­­sin­­də ye­­ni bir sa­­hə­­nin – zi­­reh­­li ma­­şın­­la­­rın is­­teh­­sa­­lı­­nın tə­­mə­­li qo­­yul­­muş ol­­du. Ar­­tıq tə­­rəf­­lə­­rin sıx əmək­­daş­­lı­­ ğı­­nın nə­­ti­­cə­­si ola­­raq, MSN tə­­rə­­fin­­dən Pa­­ra­­mount Groupun li­­sen­­zi­­ya­­sı ilə is­­teh­­sal olu­­nan “Ma­­ta­­dor” və “Ma­­rauder” tip­­li mi­­na­­ya qar­­şı qo­­ru­­ma­­lı nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri Azər­­bay­­can Or­­du­­su­­nun si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na qə­­bul edi­­lib. Fev­­ra­­lın 17-dən 21-dək BƏƏnin pay­­tax­­tı Abu Da­­bi şə­­hə­­rin­­də IDEX-2013 mü­­da­­fiə sər­­gi­­si­­nə qa­­tı­­lan Pa­­ra­­mount Group şir­­kə­­ti­­nin ic­­ra­­çı səd­­ri Ay­­vor İçi­­ko­­vitz AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­na­­lı­­na möv­­cud la­­ yi­­hə­­lə­­ri və gə­­lə­­cək plan­­la­­rı ba­­rə­­də mü­­sa­­hi­­bə ve­­rib.

- Cə­­nab İçi­­ko­­vitz, Pa­­ra­­mount Groupun IDEX nü­­ma­­yi­­şi ba­­ rə­­də nə­­lə­­ri de­­yə bi­­lər­­si­­niz?

- I­­DEX Pa­­ra­­mount Group üçün çox va­­cib sər­­gi­­lər­­dən bi­­ri­­dir. Bu sər­ ­gi bi­­zə öz son tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı­­mı­­zı Ya­­xın Şərq re­­gionun­­da, ərəb dün­­ya­ ­sın­­da ta­­nıt­­maq im­­ka­­nı ve­­rir. Biz qa­­tıl­­dı­­ğı­­mız bu sər­­gi­­də ye­­ni­­lik­­lə­­ri­­ miz ba­­rə­­də re­­gion­­da­­kı müş­­tə­­ri­­lə­­ri­­ mi­­zə mə­­lu­­mat ve­­ri­­rik. Çox təəs­­süf ol­­sun ki IDEX CAR-da ke­­çi­­ri­­lən AAD sər­­gi­­sin­­dən 4 ay son­­ra təş­­kil olu­­nur. Biz mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­sin­­də son ye­­ni­­li­­yi­­mi­­zi də bun­­dan 4 ay əv­­ vəl AAD sər­­gi­­sin­­də elan elə­­mi­­şik.

18 AZERI DEFENCE

Tə­­bii ki bu 4 ay ər­­zin­­də biz han­­sı­­sa ye­­ni bir şey ya­­ra­­da bil­­məz­­dik. La­­kin bu­­na bax­­ma­­ya­­raq IDEX-də ge­­niş çe­­şid­­də məh­­sul­­la­­rı­­mı­­zı nü­­ma­­yiş et­­ dir­­mək im­­ka­­nı qa­­zan­­dıq. IDEX-də biz ən son nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­miz olan “Ma­­rauder Pat­­rol”u və “Ma­­ve­­rick” da­­xi­­li təh­­lü­­kə­­siz­­lik nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­ ­mi­­zi gös­­tər­­dik. Ey­­ni za­­man­­da sər­­ gi­­nin açı­­lış gü­­nü av­­to­­mo­­bil di­­zay­­nı sa­­hə­­sin­­də dün­­ya­­nın apa­­rı­­cı fir­­ma­­la­ ­rın­­dan olan IAD­­SA-ya sa­­hib çıx­­dı­­ ğı­­mı­­zı bə­­yan et­­dik. Bu mü­­hüm bir ha­­di­­sə ol­­maq­­la ya­­na­­şı, bi­­zə yer sis­­ tem­­lə­­ri və tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın­­da rə­­qa­­ bət üs­­tün­­lü­­yü ve­­rir.

- Be­­lə bir şir­­kə­­tə sa­­hib­­lik Pa­­ra­ ­mount Groupa dün­­ya ba­­za­­ rın­­da han­­sı əla­­və üs­­tün­­lük­­lə­­ri qa­­zan­­dı­­ra­­caq? Tə­­bii ki bu fir­­ ma­­nın sa­­tın alın­­ma­­sı da sə­­ bəb­­siz de­­yil.

- Qeyd edim ki, müx­­tə­­lif növ av­­ to­­mo­­bil­­lə­­ri di­­zayn edən bu şir­­kət Pa­­ra­­mount Groupun va­­cib his­­sə­­si ola­­caq. Gə­­lə­­cək nə­­sil nəq­­liy­­yat va­­ si­­tə­­lə­­ri­­nin ha­­zır­­lan­­ma­­sın­­da onun im­­kan­­la­­rın­­dan is­­ti­­fa­­də edə­­cə­­yik.

Bu ey­­ni za­­man­­da bi­­zim Azər­­bay­­ can­­la və di­­gər partn­­yor­­la­­rı­­mız ilə əmək­­daş­­lı­­ğı­­mı­­zın də­­rin­­ləş­­mə­­si­­nə, in­­no­­va­­si­­ya­­la­­rın əl­­də olun­­ma­­sı­­na,

MÜSAHİBƏ on­­la­­rın tə­­lə­­ba­­tı­­nı ödə­­mə­­yə im­­kan ve­­rə­­cək. Bu gün Pa­­ra­­mount Group dün­­ya­­da mi­­na­­ya qar­­şı qo­­ru­­ma­­lı nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri də da­­xil ol­­maq­ ­la mü­­da­­fiə tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı­­nın is­­ teh­­sa­­lı sa­­hə­­sin­­də ix­­ti­­sas­­laş­­mış mü­­ hüm şir­­kət­­lər­­dən­­dir. Keç­­miş­­də biz nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı və is­­teh­­sa­­lın­­da di­­gər şir­­kət­­lə­­rin xid­­mət­­lə­­rin­­dən is­­ti­­fa­­də et­­miş­­dik. İn­­di IAD­­SA bi­­zə həm də möv­­cud tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı­­mı­­zı tək­­mil­­ləş­­dir­­ mə­­yə im­­kan ve­­rə­­cək. İn­­di biz di­­ zayn, mü­­hən­­dis­­lik və is­­teh­­sal iş­­lə­­ ri­­ni bir şir­­kə­­tin için­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ rə bi­­lə­­rik. Bu şir­­kət­­də işi yax­­şı bi­­lən mü­­tə­­xəs­­sis­­lər təm­­sil olu­­nur­­lar.

Onu da qeyd edim ki, tez­­lik­­lə bi­­ zim çox bö­­yük və əhə­­miy­­yət­­li da­­ ha bir ela­­nı­­mız ola­­caq.

- Son bir il­­də Pa­­ra­­mount Groupun Cə­­nu­­bi Şər­­qi Asi­­ya, La­­tın Ame­­ri­­ka­­sı və s. re­­gion­­ lar­­da ge­­niş­­lən­­mə fəaliy­­yət­­lə­­ri mü­­şa­­hi­­də olu­­nur.

- Biz bu gün bir çox re­­gion­­lar­­da iş­­lə­­yi­­rik. Asi­­ya re­­gionu Pa­­ra­­mount Group üçün va­­cib­­dir. Bu re­­gion­­da, xü­­su­­si­­lə Azər­­bay­­can­­la əmək­­daş­­lı­­ğı ge­­niş­­lən­­dir­­mək bi­­zim üçün çox ma­­ raq­­lı­­dır. Cə­­nu­­bi Ame­­ri­­ka da bi­­zim üçün va­­cib re­­gion­­lar­­dan­­dır. Ha­­zır­­ da bir ne­­çə Cə­­nu­­bi Ame­­ri­­ka öl­­kə­­ sin­­də pro­­yekt­­lər hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­rik.

Ap­­rel ayın­­da Bra­­zi­­li­­ya­­da LAAD sər­­gi­­sin­­də də iş­­ti­­rak edə­­cə­­yik. Ora­­

da bir ne­­çə si­­fa­­riş­­çi və tə­­rəf­­da­­şı­­mız­ ­la da­­nı­­şıq­­la­­rı­­mız ola­­caq. Ümid edi­­ rəm ki tez­­lik­­lə biz ye­­ni la­­yi­­hə­­lə­­ri­­ miz ba­­rə­­də mə­­lu­­mat­­la­­rı təq­­dim edə­­cə­­yik.

- Pa­­ra­­mount Group Pre­­to­­ri­­ya­­ da­­kı AAD-2012 sər­­gi­­sin­­dən son­­ra, ye­­ni “Ma­­rauder Pat­­rol” av­­to­­mo­­bi­­li­­ni Abu Da­­bi­­də sər­ ­gi­­lə­­yir. Ye­­ni məh­­su­­lu­­nuz olan bu nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si­­nə bey­­ nəl­­xalq ma­­raq ne­­cə­­dir?

- “Ma­­rauder Pat­­rol” yük­­sək ma­­ nevr­­li və çox­­funk­­si­­ya­­lı nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si­­dir. Zi­­re­­hə ma­­lik­­dir. Bü­­tün

- Pa­­ra­­mount Groupun iki mü­­ hüm la­­yi­­hə­­si – “Mbom­­be” və AHR­­LAC ba­­rə­­də mə­­lu­­mat ver­­mə­­yi­­ni­­zi xa­­hiş edi­­rik. Bu la­­yi­­hə­­lər ha­­zır­­da han­­sı mər­­ hə­­lə­­də­­dir?

- “Mbom­­be” çox bö­­yük və diq­­ qət cəlb edən pro­­yekt­­dir. Ha­­zır­­da “Mbom­­be” proq­­ra­­mı üzə­­rin­­də iş­­ lər da­­vam edir və bu dö­­yüş ma­­şı­­ nı­­nı tək­­mil­­ləş­­di­­ri­­rik. Ma­­şı­­nın mo­­ bil­­li­­yi yük­­səl­­di­­lə­­cək, ey­­ni za­­man­­ da 8x8 kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­sı ha­­zır­­la­­na­­ caq. İş­­lər ta­­mam­­la­­nan­­dan son­­ra “Mbom­­be” ma­­şın­­la­­rı ay­­rı ka­­te­­qo­­ ri­­ya­­ya da­­xil edi­­lə­­cək. Qeyd edim

Ənənəvi “V” formalı deyil,düz şassi üzərində yaradılmış “Mbombe” minaya qarşı qorumalı döyüş maşının heyəti 11 nəfər (2+1+8), boş çəkisi 16000 kq, döyüş çəkisi isə 27 ton­ dur. Təxminən 10 metrlik ərazidə dönə bilən döyüş maşını şose yolda maksimum 100 km/saat sürətlə, birbaşa 700 km məsafəyə hərəkət edə bilir. “Mbombe”nin ballistik müdafiəsi STANAG 4569 IV səviyyəsinə (14.5 x 114mm AP), minaya qarşı qoruması STANAG 4569 4a, STANAG 4569 4b səviyyəsinə (10 kq TNT) uyğundur. Döyüş maşını heyəti yanlarda 50 kq bomba partlamasından qoruyur. si­­lah­­lı qüv­­və­­lər­­də, güc st­­ruk­­tur­­la­­ rın­­da is­­ti­­fa­­də edi­­lə bi­­lə­­cək bu ma­­ şın “Ma­­rauder” ilə ey­­ni di­­zayn əsa­­sın­­da ha­­zır­­la­­nıb. Sər­­gi müd­­də­­ tin­­də bö­­yük diq­­qət cəlb et­­di. De­­yə bi­­lə­­rəm ki, bu ma­­şın rə­­qib­­lə­­ri ilə mü­­qa­­yi­­sə­­də üs­­tün­­lük­­lə­­rə ma­­lik­­dir.

ki biz ha­­zır­­da 6x6 kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­lı “Mbom­­be” üzə­­rin­­də iş­­lə­­yi­­rik. Yə­­ qin ki 2014-cü il­­də 8x8 kon­­fi­­qu­­ra­­si­ ­ya­­lı “Mbom­­be” ver­­si­­ya­­sı­­nı da təq­­ dim edə­­cə­­yik. Qeyd edim ki, biz “Ma­­ta­­dor” və “Ma­­rauder”lə­­rin tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­sin­­də, dün­­ya­­nın

yanvar-fevral 2013 19

MÜSAHİBƏ müx­­tə­­lif nöq­­tə­­lə­­rin­­də bu ma­­şın­­la­­ rın is­­ti­­fa­­də­­si za­­ma­­nı qa­­za­­nıl­­mış təc­­rü­­bə və bi­­lik­­lə­­ri “Mbom­­be”də də tət­­biq edi­­rik. Bu kon­­tekst­­də Azər­­bay­­can­­da əl­­də et­­di­­yi­­miz təc­­ rü­­bə “Mbom­­be” üçün də çox va­­ cib­­dir.

- “Mbom­­be”ni ye­­ni nə­­sil dö­­yüş ma­­şı­­nı ad­­lan­­dır­­maq olar­­mı?

- Ta­­ma­­mi­­lə. Qeyd et­­di­­yim ki­­ mi, ha­­zır­­da bu dö­­yüş ma­­şı­­nı­­nı tək­­mil­­ləş­­di­­ri­­rik. Ey­­ni za­­man­­da, bu ma­­şı­­nı Azər­­bay­­ca­­na da təq­­ dim elə­­mi­­şik. Azər­­bay­­can tə­­rə­­fin­ ­dən “Mbom­­be”yə bö­­yük ma­­raq gös­­tə­­ri­­lir. Ha­­zır­­da “Mbom­­be”ni Azər­­bay­­can ba­­za­­rı­­na da təq­­dim et­­mək üçün da­­nı­­şıq­­la­­rı da­­vam et­­ di­­ri­­rik.

AHR­­LAC haq­­qın­­da da­­nış­­dıq­­da de­­yə bi­­lə­­rəm ki bu ye­­ni və uni­­kal təy­­ya­­rə­­dir. Dü­­şü­­nü­­rük ki, ilk uçu­ ­şu bu ilin so­­nu, ya­­xud gə­­lən ilin əv­­vəl­­lə­­rin­­də baş tut­­sun. Bu təy­­ya­ ­rə sər­­həd, pat­­rul, də­­niz təh­­lü­­kə­­ siz­­li­­yi, də­­niz və qu­­ru­­da neft-qaz plat­­for­­ma­­la­­rı­­nın mü­­ha­­fi­­zə­­si və s. ki­­mi çox­­rol­­lu mis­­si­­ya­­lar­­da iş­­ti­­rak üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Baş­­lan­­ğıc mər­­hə­­lə­­də təy­­ya­­rə 7 saat uça bi­­lə­ ­cək. Bu təy­­ya­­rə tək mü­­şa­­hi­­də funk­­si­­ya­­la­­rı­­nı ye­­ri­­nə ye­­tir­­mə­­yə­­ cək. Ey­­ni za­­man­­da tə­­yin edil­­miş hə­­dəf­­lə­­rə ha­­va­­dan zər­­bə­­lər en­­dir­­ mək­­lə Qu­­ru Qüv­­və­­lə­­ri­­nə ha­­va­­dan dəs­­tə­­yi tə­­min edə­­cək.

20 AZERI DEFENCE

- A­­zər­­bay­­can­­la bağ­­lı plan­­la­­rı­­ nız ba­­rə­­də nə­­lə­­ri de­­yə bi­­lər­­si­ ­niz? Azər­­bay­­can­­da is­­teh­­sal həc­­mi­­nin ar­­tı­­rıl­­ma­­sı nə­­zər­­də tu­­tu­­lur­­mu?

- Bil­­di­­yi­­niz ki­­mi, biz MSN ilə Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin si­­fa­­ri­­şi əsa­­sın­­da “Ma­­ta­­dor” və “Ma­­rauder” tip­­li zi­­reh­­li nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sa­­lı la­­yi­­hə­­si üzə­­ rin­­də iş­­lə­­yi­­rik. Ar­­tıq bu ma­­şın­­lar Azər­­bay­­can Or­­du­­su tə­­rə­­fin­­dən si­­ lah­­lan­­ma­­ya qə­­bul olu­­nub. İs­­teh­­sal ca­­ri il­­də də da­­vam et­­di­­ri­­lə­­cək. Ey­­ ni za­­man­­da is­­teh­­sa­­lı ar­­tır­­maq is­­ti­­ qa­­mə­­tin­­də MSN ilə da­­nı­­şıq­­lar apa­­rı­­rıq. Biz Azər­­bay­­can­­la iş­­bir­­li­­ yi­­ni ge­­niş­­lən­­dir­­mə­­yə çox ma­­raq­­lı­­ yıq. İn­­di­­yə­­dək Azər­­bay­­can­­dan 60 ədəd “Ma­­ta­­dor” və 60 ədəd “Ma­­ rauder” si­­fa­­ri­­şi al­­mı­­şıq. Bi­­zim

Azər­­bay­­can­­la əmək­­daş­­lı­­ğı­­mız tək si­­fa­­riş­­lər üzə­­rin­­də qu­­rul­­mur. Ey­­ni za­­man­­da öz tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı­­mı­­zı Azər­­bay­­ca­­na trans­­fer edib sə­­na­­ye qu­­ru­­ruq. Onu da de­­yim ki bir ne­­çə ay­­dan son­­ra bi­­zim Azər­­bay­­can­­la bağ­­lı da­­ha bir mü­­hüm ela­­nı­­mız ola­­caq.

- Pa­­ra­­mount Groupun MDB mə­­ka­­nın­­da di­­gər öl­­kə­­lər­­lə əmək­­daş­­lı­­ğı var­­mı? Bə­­zi mə­­ lu­­mat­­la­­ra gö­­rə, Ru­­si­­ya da si­­ zin mi­­na­­ya qar­­şı qo­­ru­­ma­­lı tex­­ni­­ka­­la­­rı­­nız ilə ya­­xın­­dan ma­­raq­­la­­nır.

- Ru­­si­­ya­­nın bu tip ma­­şın­­la­­ra bö­­ yük tə­­lə­­ba­­tı var. Dü­­şü­­nü­­rəm ki, on­­lar­­la əmək­­daş­­lıq bi­­zim üçün bö­­ yük im­­kan­­lar ya­­ra­­dar. Biz on­­la­­rın tək­­li­­fi­­ni göz­­lə­­yi­­rik.

TEXNOLOGİYA

ARES-in katerləri dənizlərə çıxır Tür­­ki­­yə­­nin ak­­tiv hər­­bi tər­­sa­­nə­­lə­ ­rin­­dən olan ARES Ship­­yard şir­­kə­­ti Tan­­za­­ni­­ya­­ya iki ədəd 14 metr­­lik ARES 44CPB tip­­li sü­­rət­­li ka­­te­­rin ix­­ ra­­cı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­rib. Açıq də­­niz­­də­­ ki neft plat­­for­­ma­­la­­rı­­nın mü­­ha­­fi­­zə­­si üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan bu ka­­ter­­lər kom­­po­­zit ma­­te­­rial­­lar­­dan in­­şa olu­­ nub və iki ədəd 650 hp mü­­hər­­rik ilə 45 də­­niz mi­­li sü­­rət yı­­ğa bi­­lir. Üç he­­ yət üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan ARES 44CPB bir­­ba­­şa 400 də­­niz mi­­li mə­­sa­ ­fə­­də hə­­rə­­kət et­­mə im­­kan­­la­­rı­­na ma­­

lik­­dir. Ən müasir ra­­bi­­tə və na­­vi­­qa­­ si­­ya ci­­haz­­la­­rı ilə təc­­hiz olun­­muş ka­­ter­­lər Tür­­ki­­yə­­dən yo­­la sa­­lın­­dıq­­ dan son­­ra, Tan­­za­­ni­­ya­­ya qə­­dər açıq də­­niz­­də 4000 mil mə­­sa­­fə qət edib.

Bu­­nun­­la ya­­na­­şı, şir­­kət An­­tal­­ya­­ da­­kı tər­­sa­­nə­­sin­­də 2012-ci ilin so­­ nun­­da Ni­­ge­­ri­­ya Göm­­rük Mü­­ha­­fi­­zə­ ­si tə­­rə­­fin­­dən si­­fa­­riş olun­­muş 5 ədəd 30 metr­­lik ARES KND30 FAST PAT­ ­ROL tip­­li alü­­mi­­nium göv­­də­­li ka­­ter­ ­lər­­dən ilk iki­­si­­nin is­­teh­­sa­­lı­­na da start ve­­rib. Ka­­ter­­lər 3 ədəd 1300 hp

Wi-Fi modullu snayper kompleksi təqdim olunub

Ame­­ri­­ka­­nın “Trac­­king­­Point” şir­­ kə­­ti Pre­­ci­­sion Guided Fi­­rearm (PGF) ad­­lı kom­­pü­­ter­­ləş­­di­­ril­­miş snay­­per tü­­fən­­gi komp­­lek­­si­­ni təq­­dim edib.

Li­­nux əmə­­liy­­yat sis­­te­­min­­də iş­­lə­­yən komp­­leks Wi-Fi mo­­du­­lu ilə təc­­hiz edi­­lib. PGF ya­­ra­­dı­­lar­­kən ov tü­­fən­­gi (.300 ka­­libr Winc­­hes­­ter Mag­­num ya­­ xud .338 ka­­libr La­­pua Mag­­num) ba­­za ola­­raq gö­­tü­­rü­­lüb. İs­­teh­­sal­­çı fir­ ­ma PGF üçün xü­­su­­si dö­­yüş sur­­sat­­ la­­rı­­nı da ya­­ra­­dıb.

PGF ilə ob­­yek­­tin də­­qiq vu­­rul­­ma­­ sı üçün atı­­cı onu op­­tik ni­­şan­­gah­­la tə­­yin et­­mə­­li və xü­­su­­si düy­­mə ilə ni­­ şan­­la­­ma­­lı­­dır. Bun­­dan son­­ra kom­­pü­ ­ter hə­­də­­fin yer­­də­­yiş­­mə­­si­­ni iz­­lə­­mə­­yə kö­­mək edir. Tə­­ti­­yin ba­­sıl­­ma­­sı vax­­tı

atəş dər­­ hal açıl­­mır. Əv­­ vəl­­cə kom­­ pü­­ter dö­­yüş ha­­ zır­­lı­­ğı­­na ke­­çir və ni­­şan­­gah­­da əl ilə dü­­zə­­liş apar­­ma­­ğı tə­­ləb edir. Atəş ni­­ şan­­gah­­da­­kı xaç hə­­dəf­­lə üst-üs­­tə düş­­dük­­dən son­­ra açı­­lır. “Trac­­king­­ Point” op­­tik ni­­şan­­ga­­hı­­nın in­­ter­­fey­­si kom­­pü­­te­­rə və ya hər­­bi pi­­lot­­la­­rın də­­ bil­­qə­­sin­­də­­ki mo­­ni­­to­­ra bən­­zə­­yir.

Wi-Fi mo­­du­­lu­­nun he­­sa­­bı­­na snay­­per komp­­lek­­si App­­le plan­­şet­­lər­­lə və te­­ le­­fon­­lar­­la sinx­­ron­­laş­­dı­­rı­­la bi­­lər. Bu­­ nun­­la, hə­­dəf­­lə­­ri iPad və ya iP­­ho­­ne kö­­mə­­yi ilə də aş­­kar­­la­­maq olur. PGF komp­­leks­­lə­­ri­­nin ba­­za­­ra çı­­xa­­rı­­la­­ca­­ğı də­­qiq ta­­rix açıq­­lan­­mır. Kom­­pü­­ter­­ ləş­­miş tü­­fən­­gin də­­yə­­ri təx­­mi­­nən 17 min ABŞ dol­­la­­rı məb­­lə­­ğin­­də qiy­­ mət­­lən­­di­­ri­­lir.

mü­­hər­­rik və bun­­la­­ra bağ­­lı su reak­­ tiv­­lə­­ri ilə hə­­rə­­kə­­tə gə­­ti­­ril­­mək­­lə 35 də­­niz mi­­li sü­­rət yı­­ğa bi­­lə­­cək. Açıq də­­niz­­də, uzun müd­­dət­­li əmə­­liy­­yat­­ lar­­da iş­­ti­­ra­­kı nə­­zə­­rə alın­­maq­­la ha­­ zır­­la­­nan bu ka­­ter­­lər ən müasir sis­­ tem­­lər­­lə təc­­hiz edi­­lə­­cək. Hər bi­­ri 10 nə­­fər he­­yət da­­şı­­ya bi­­lən bu ka­­ter­­lər­ ­dən bi­­rin­­ci­­si 2013-cü ilin son­­la­­rın­­da si­­fa­­riş­­çi­­yə çat­­dı­­rı­­la­­caq.

Ha­­zır­­da ARES tə­­rə­­fin­­dən Tür­­ki­­ yə Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si Ko­­man­­dan­­lı­­ğı üçün is­­teh­­sal olun­­muş 10 ədəd alü­ ­mi­­nium göv­­də­­li ARES42FPB ka­­ter­­ lə­­rin sı­­naq və tə­­lim­­lə­­ri da­­vam et­­di­­ ri­­lir. Bu gə­­mi­­lər föv­­qə­­la­­də də­­niz­­çi­­ lik (sea-keeping) im­­kan­­la­­rı və ən müasir təc­­hi­­zat­­la­­rı ilə hər cür ha­­va şə­­raitin­­də açıq də­­niz­­də tap­­şı­­rıq­­la­­rı ye­­ri­­nə ye­­ti­­rə bi­­lə­­cək. ARES42FPB ka­­ter­­lə­­ri 35 də­­niz mi­­li sü­­rət yığ­­ma­­ ğı ba­­ca­­rır.

İran yeni təyyarə və tankını təqdim edib İran yer­­li hər­­bi sə­­na­­ye­­si­­nin is­­teh­­sa­­lı olan “Qa­­hir-313” təy­­ya­­ rə­­si­­ni, ha­­be­­lə “Zül­­fü­­qar” və “Sam­­sam” tank­­la­­rı­­nı ic­­ti­­maiy­­yə­ ­tə təq­­dim edib. Qı­­rı­­cı-bom­­bard­­ man­­çı təy­­ya­­rə­­lər sin­­fi­­nə aid ol­­ du­­ğu bil­­di­­ri­­lən ye­­ni təy­­ya­­rə­­nin tex­­ni­­ki gös­­tə­­ri­­ci­­lə­­ri ba­­rə­­də de­­tal­ ­lı mə­­lu­­mat ve­­ril­­mə­­yib. Tank­­la­­rın təq­­di­­ma­­tın­­da qeyd olu­­nub ki, “Zül­­fü­­qar” ba­­za ola­­raq gö­­tü­­rül­­ dü­­yü T-72 tank­­la­­rı ilə mü­­qa­­yi­­sə­ ­də bir sı­­ra üs­­tün­­lük­­lə­­rə ma­­lik­­dir.

Tank mo­­dern atəş sis­­te­­mi ilə təc­ ­hiz olu­­nub. Ey­­ni sis­­tem­­lər İra­­nın in­­ven­­ta­­rın­­da olan M-60 tank­­la­­rı­ ­na da qu­­ru­­lub. “Zül­­fü­­qar” 780 at gü­­cü­­nə ma­­lik mü­­hər­­rik­­lə hə­­rə­­ kə­­tə gə­­ti­­ri­­lir. Tan­­kın si­­lah­­lan­­ma­­ sı­­na 125 mm-lik top, 12.7 və 7.62 mm çap­­lı pu­­lem­­yot da­­xil­­dir.

yanvar-fevral 2013 21

İDEX-2013

IDEX-2013 dünya silah sənayesi körfəzdə toplaşdı

Fev­­ra­­lın 17-dən 21-dək Bir­­ləş­­miş Ərəb Əmir­­lik­­lə­­ri­­nin (BƏƏ) pay­­ tax­­tı Abu Da­­bi şə­­hə­­rin­­də ke­­çi­­ril­­miş İDEX-2013 və NAV­­DEX-2013 bey­­nəl­­xalq mü­­da­­fiə sər­­gi­­lə­­ri bir sı­­ra ye­­ni­­lik­­lə­­ri ilə yad­­da qal­­dı.

BƏƏ pre­­zi­­den­­ti Şeyx Xə­­li­­fə bin Za­­yed əl-Nəh­­ya­­nın ha­­mi­­li­­yi al­­tın­­da ke­­çi­­ri­­lən bu il­­ki sər­­gi­­də dün­­ya­­nın 60 öl­­kə­­sin­­dən 1300-dən ar­­tıq fir­­ ma öz məh­­sul və xid­­mət­­lə­­ri­­ni yer­­li müş­­tə­­ri­­lə­­rə və müx­­tə­­lif re­­gion­­ lar­­dan gə­­lən zi­­ya­­rət­­çi­­lə­­rə təq­­dim et­­mək im­­ka­­nı qa­­zan­­dı.

R. Sü­­ley­­ma­­nov Iki il­­dən bir ke­­çi­­ri­­lən İDEX sər­­gi­­si əv­­vəl­­ki -2011-ci il­­də­­ki sər­­gi ilə mü­­ qa­­yi­­sə­­də həm qa­­tı­­lan şir­­kət­­lə­­rin, həm də zi­­ya­­rət­­çi­­lə­­rin sa­­yı­­na gö­­rə fərq­­lə­­nib. Bu il­­ki sər­­gi­­də ye­­ni­­lik ola­ ­raq ay­­rı­­ca pi­­lot­­suz uçuş apa­­rat­­la­­rı və he­­li­­kop­­ter pa­­vil­­yon­­la­­rı açı­­lıb, sər­­gi­­nin da­­vam et­­di­­yi müd­­dət­­də komp­­leks əra­­zi­­sin­­də müx­­tə­­lif hər­­bi tex­­ni­­ka­­la­­rın iş­­ti­­ra­­kı ilə şoular gös­­tə­­ ri­­lib. İDEX-2013 sər­­gi­­sin­­də diq­­qət çə­­kən baş­­qa bir mə­­qam isə da­­ha çox say­­da müx­­tə­­lif tə­­yi­­nat­­lı, uzaq­­dan ko­­man­­da­­lı apa­­rat­­la­­rın (ro­­bot­­lar) nü­­ma­­yi­­şi olub. Ey­­ni za­­man­­da müx­ ­tə­­lif növ ye­­ni nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri, ha­­be­­lə “Gla­­dius”, “Fe­­lin”, “Black Diamond”, VB-10 ki­­mi “gə­­lə­­cə­­yin əs­­gə­­ri” təc­­hi­­zat­­la­­rı əya­­ni şə­­kil­­də sər­­gi­­lə­­nib. Ümu­­mi­­lik­­də sər­­gi­­yə ən bö­­yük qa­­tı­­lım ABŞ (169 fir­­ma), BƏƏ (144

22 AZERI DEFENCE

fir­­ma), İn­­gil­­tə­­rə (84 fir­­ma), Fran­­sa (70 fir­­ma) və Al­­ma­­ni­­ya­­dan (69 fir­­ ma) olub. Ya­­xın Şərq re­­gionun­­da­­kı hər­­bi sər­­gi­­lər­­də son il­­lər fəal iş­­ti­­rak edən Tür­­ki­­yə­­ni isə İDEX-2013-də 45 fir­­ma təm­­sil edib. Sər­­gi müd­­də­­tin­­də BƏƏ-nin Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri müx­­tə­­lif şir­­kət­­lər­­lə də­­yə­­ri 4.6 mil­­yard BƏƏ dir­­hə­­mi təş­­kil edən 19 mü­­qa­­vi­­lə im­­ za­­la­­yıb. İDEX-2013 sər­­gi­­si­­nə Azər­­bay­­ can­­dan zi­­ya­­rət­­çi qis­­min­­də Döv­­lət Sər­­həd Xid­­mə­­ti­­nin rəisi, ge­­ne­­ral-ley­­te­­nant El­­çin Qu­­li­­ye­­vin, Hər­­bi Də­­niz Qüv­­ və­­lə­­ri­­nin ko­­man­­da­­nı, vit­­sead­­mi­­ral Şa­­hin Sul­­ta­­no­­vun, Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin və “Azair­­tech­­ser­­vi­­ce” şir­­kə­­ti­­nin nü­­ma­­yən­­də he­­yət­­lə­­ri qa­­tı­­lıb­­ lar. AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­na­­ lı­­nın əmək­­daş­­la­­rı da CAR-ın Pa­­ra­­mount Group şir­­kə­­ti­­nin dəs­­tə­­yi ilə sər­­gi­­ni iz­­lə­­yib.

Qeyd edək ki, bun­­dan əv­­vəl

– 2011-ci il­­də də bu sər­­gi­­də iş­­ti­­ra­­kı­­ mı­­za spon­­sor­­luq et­­miş Pa­­ra­­mount Group şir­­kə­­ti­­nə AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­na­­lı adın­­dan öz tə­­şək­­kü­­rü­­mü­­zü bil­­di­­ri­­rik.

İDEX - ye­­ni­­lik­­lər sər­­gi­­si İDEX-2013 sər­­gi­­si­­nin ən ma­­raq­­lı nü­­ma­­yiş­­lə­­rin­­dən bi­­ri ABŞ-ın apa­­rı­­ cı mü­­da­­fiə şir­­kət­­lə­­rin­­dən olan

İDEX-2013

Lock­­heed Mar­­ti­­nin SMSS (Squad Mis­­sion Sup­­port Sys­­tem) ad­­lı ro­­bot yük­­da­­şı­­yı­­cı­­sı olub. Şir­­kə­­tin sten­­ din­­dən ve­­ri­­lən mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, SMSS uzaq­­dan ko­­man­­da və proq­­ ram­­laş­­dı­­rıl­­mış marş­­rut üz­­rə hər­­bi yük­­lə­­rin da­­şın­­ma­­sı üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lub. 6x6 tə­­kər for­­mu­­lu­­na ma­­lik SMSS üzə­­rin­­də ka­­me­­ra­­lar yer alır və eh­­ti­­yac du­­yu­­lar­­sa si­­lah sis­­tem­­lə­ ­ri də in­­teq­­ra­­si­­ya olu­­na bi­­lər. ABŞ-ın Osh­­kosh De­­fen­­ce şir­­kə­­ti HMMWV ma­­şın­­la­­rı­­nı əvəz edə­­cək Light Com­­bat Tak­­tik All-Ter­­rain Ve­­hic­­le (L-ATV) ma­­şı­­nı, Ter­­ra­­Max ad­­lı in­­ san­­sız yer (UGV) tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı­­nı, Bel­­çi­­ka­­nın CMI De­­fen­­ce şir­­kə­­ti Cə­­nu­­bi Ko­­re­­ya­­nın Doosan DST şir­­kə­­ti ilə bir­­gə ye­­ni 120/105 mm Or­­ta Si­­nif­­li Tank kon­­sep­­si­­ya­­sı­­nı təq­­dim edib. Ser­­bi­­ya­­nın Yu­­goim­­ port şir­­kə­­ti sər­­gi­­də VB-10 ad­­lı “gə­­ lə­­cə­­yin əs­­gə­­ri” təc­­hi­­za­­tı­­nı və ilk də­­fə “La­­zar” 8x8 çox rol­­lu zi­­reh­­li nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si­­nin ye­­ni “La­­zar-2” kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­sı­­nı nü­­ma­­yiş et­­di­­rib.

“La­­zar-2” kon­­sep­­si­­ya­­sı MRAP və MRAV kon­­sep­­si­­ya­­la­­rı­­nın bir­­ləş­­mə­ ­si­­ni təm­­sil edir. Bu nəq­­liy­­yat va­­si­­ tə­­si zi­­reh­­li per­­so­­nal da­­şı­­yı­­cı, ko­­ man­­da av­­to­­mo­­bi­­li, tə­­ci­­li yar­­dım, mad­­di-tex­­ni­­ki dəs­­tək va­­si­­tə­­si, mü­­ hən­­dis ma­­şı­­nı, mi­­na­­ya qar­­şı qo­­ru­­ ma­­lı av­­to­­mo­­bil, ar­­til­­le­­ri­­ya si­­lah da­­ şı­­yı­­cı­­sı ki­­mi is­­ti­­fa­­də olu­­na bi­­lər.

Yu­­gim­­port rəs­­mi­­lə­­ri bil­­di­­rib­­lər ki, ha­­zır­­da bir­­gə re­­vol­­ver tip­­li qum­­ba­ ­raatan­­la­­rın is­­teh­­sa­­lı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çir­­

mək üçün ha­­zır­­da Azər­­bay­­can­­da müəs­­si­­sə in­­şa olu­­nur. Bu müəs­­si­­sə­ ­də 40 mm-lik qum­­ba­­raatan­­la­­rın is­­ teh­­sa­­lı­­nın hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si plan­­ laş­­dı­­rı­­lır.

Av­­ro­­pa­­nın apa­­rı­­cı mü­­da­­fiə fir­­ ma­­la­­rın­­dan olan Nex­­ter Sys­­tems isə IDEX-də ilk də­­fə ola­­raq 152 mm/52 ka­­li­­bir­­li “Tra­­yan” ad­­lı ye­­ dək­­də da­­şı­­nan ar­­til­­le­­ri­­ya sis­­te­­mi­­ni sər­­gi­­lə­­yib. İx­­rac üçün ha­­zır­­lan­­mış “Tra­­yan” 42 km-dən 55 km-dək mə­­sa­­fə­­də­­ki hə­­dəf­­lə­­rə qar­­şı tət­­biq olu­­na bi­­lir.

BƏƏ-nin Jo­­ba­­ria De­­fen­­ce Sys­­ tems (JDS) şir­­kə­­ti­­nin ha­­zır­­la­­dı­­ğı çox bu­­ra­­xı­­lış qur­­ğu­­lu reak­­tiv atəş komp­­lek­­si (MCL - Mul­­tip­­le Crad­­le Launc­­hers) sər­­gi­­də bö­­yük ma­­raq­­la qar­­şı­­la­­nıb. Sis­­tem Tür­­ki­­yə­­nin RO­­ KET­­SAN şir­­kə­­ti­­nin mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri­­

nin iş­­ti­­ra­­kı ilə, TRB-122 ra­­ket­­lə­­ri və TR-122 ra­­ket­­lə­­rin­­dən atəş aç­­maq üçün iş­­lə­­nib ha­­zır­­la­­nıb. Osh­­kosh HET 6x6 nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si­­nin üzə­­ ri­­nə qu­­rul­­muş komp­­leks 4 ədəd 122 mm-lik ra­­ket bu­­ra­­xı­­lış qur­­ğu­­su, qo­­ru­­nan ka­­bi­­nə, ha­­be­­lə kon­­di­­sioner sis­­te­­mi və mər­­kə­­zi şin təz­­yiq sis­­te­­ mi­­nə ma­­lik­­dir. Hər bu­­ra­­xı­­lış qur­­ ğu­­su 20 lü­­lə­­li 3 böl­­mə­­dən iba­­rət­­dir və komp­­leks ey­­ni an­­da 240 ra­­ket­­lə yük­­lə­­nə bi­­lir. Ra­­ket­­lə­­rin mak­­si­­mal atış mə­­sa­­fə­­si 40 km təş­­kil edir.

Komp­­lek­­sin ya­­rım­­qoş­­qu­­su dis­­tans ida­­rə sis­­te­­mi, ha­­be­­lə 10 sta­­bi­­li­­za­­tor ilə təc­­hiz olu­­nub. Ay­­rı­­ca güc sis­­te­­ mi nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si­­nin mü­­hər­­ri­­ki sön­­dü­­rül­­dük­­də be­­lə ra­­ket­­lə­­ri bu­­ rax­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir. Ko­­man­­dir, na­­vi­­qa­­tor və sü­­rü­­cü ol­­maq­­la üç eki­ ­paj tə­­rə­­fin­­dən ida­­rə edi­­lən sis­­tem BƏƏ Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin si­­lah­­lan­­ ma­­sın­­da yer alır. BƏƏ-nin EARTH fir­­ma­­sı­­nın təq­­dim et­­di­­yi si­­lah­­lı ro­­ bot isə sər­­gi iş­­ti­­rak­­çı­­la­­rı­­nın ma­­ra­­ğı­ ­na sə­­bəb olub. Şir­­kət rəs­­mi­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ki­­çik çap­­lı pu­­lem­­yot və PRG tip­­li qum­­ba­­raatan­­la si­­lah­­ lan­­dı­­rıl­­mış bu ro­­bot pult və GPS ilə ida­­rə olu­­nur. Si­­lah­­lar­­dan əla­­və ola­­ raq ro­­bot ma­­şı­­nın ön his­­sə­­sin­­də op­­tik sis­­tem qu­­ru­­lub. Ma­­şı­­nı pult va­­si­­tə­­si ilə 3 km, GPS va­­si­­tə­­si ilə da­­

yanvar-fevral 2013 23

İDEX-2013 ha uzaq mə­­sa­­fə­­dən ida­­rə et­­mək müm­­kün­­dür. Ro­­bot elekt­­ron xə­­ri­­tə üzə­­rin­­də proq­­ram­­laş­­dı­­rıl­­mış marş­­ rut üz­­rə mux­­tar hə­­rə­­kət edə bi­­lir.

Mi­­na tə­­miz­­lə­­mə sis­­tem­­lə­­ri­­nin is­­ teh­­sa­­lı üz­­rə ix­­ti­­sas­­laş­­mış Mi­­ne­­Wolf şir­­kə­­ti isə sər­­gi­­də uzaq­­dan ida­­rə olu­­nan Mic­­ro Mi­­ne­­Wolf (MW50) plat­­for­­ma­­sı­­nı ilk də­­fə nü­­ma­­yiş et­­di­ ­rib. Uzun­­lu­­ğu 2300 mm, eni 1000 mm, çə­­ki­­si 1300 kq olan MW50 gün­ ­də 5000 kvad­­rat metr əra­­zi­­ni mi­­na­­ dan tə­­miz­­lə­­mə ba­­ca­­rı­­ğı­­na ma­­lik­­dir.

Sər­­gi­­də iş­­ti­­rak edən Çin şir­­kət­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən isə bir sı­­ra ma­­raq­­lı ye­­ni­­ lik­­lər təq­­dim olu­­nub. NO­­RİN­­CO şir­­kə­­ti­­nin təq­­dim et­­di­­yi CR-5 reak­­ tiv yay­­lım atəş sis­­te­­mi iki fərq­­li çap­ ­lı ra­­ket­­lər­­dən atəş aç­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir. Bu sis­­te­­mə 122 və 220 mm çap­­lı ra­­ket­­lər­­dən atəş aç­­maq üçün iki bu­­ra­­xı­­lış qur­­ğu­­su (122 mm-lik 20 ra­­ket və 220 mm-lik 6 ra­­ket) da­­xil­­ dir. Sis­­tem 122 mm-lik ra­­ket­­lər­­lə 50 km, 220 mm-lik ra­­ket­­lər­­lə 70 km mə­­sa­­fə­­də­­ki hə­­dəf­­lə­­rə atəş aça bi­­lir.

CH-4 ad­­lan­­dı­­rıl­­mış Ame­­ri­­kan “Pre­­ da­­tor-XP” PUA-nın bən­­zə­­ri­­ni nü­­ ma­­yiş et­­di­­rən Çi­­nin ALIT (Aeros­­ pa­­ce Long-March In­­ter­­na­­tional Tra­­ de Com­­pany) şir­­kə­­ti­­nin sten­­din­­dən AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE­­yə ve­­ri­­lən mə­­lu­­ ma­­ta gö­­rə, ha­­zır­­da PUA sı­­naq mər­­ hə­­lə­­sin­­də­­dir və onun se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­ sa­­lı­­na 2014-cü il­­də baş­­la­­na­­caq. PUA kəş­­fiy­­yat və iz­­lə­­mə ilə ya­­na­­şı Çin is­­teh­­sa­­lı olan 4 ədəd AR-1 ra­­ke­­ti­­ni da­­şı­­ya­­caq. Saat­­da 200 km sü­­rət yı­­ğa bi­­lə­­cək CH-4-ün qa­­nad açıq­­lı­­ğı 18 metr, çə­­ki­­si 1300 kq təş­­kil edir. ALİT sər­­gi­­də həm­­çi­­nin LY-80 adı ve­­ril­­miş ye­­ni ze­­nit-ra­­ket komp­­lek­­si­­nin (S-300 ZRK-nın ox­­şa­­rıi) ma­­ke­­ti­­ni də nü­­ma­ ­yiş et­­di­­rib. Ha­­zır­­da Çin Or­­du­­su­­nun si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da yer alan bu komp­­ leks 15000 metr hün­­dür­­lük­­də, 40000 metr uzaq­­lıq­­da­­kı hə­­dəf­­lə­­rə qar­­şı nə­­ zər­­də tu­­tu­­lur. Şir­­kət rəs­­mi­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, komp­­lek­­sə da­­xil olan ra­­dar hə­­dəf­­lə­­ri 140 km mə­­sa­­fə­­də tə­­ yin edə bi­­lir.

24 AZERI DEFENCE

Pa­­ra­­mount Group böl­­gə­­də id­­dialı Cə­­nu­­bi Af­­ri­­ka Res­­pub­­li­­ka­­sı­­nın (CAR) apa­­rı­­cı mü­­da­­fiə şir­­kət­­lə­­ rin­­dən olan Pa­­ra­­mount Group İDEX-2013-də özü­­nün çox­­say­­lı məh­­sul və xid­­mət­­lə­­ri­­ni sər­­gi­­lə­­ mək­­lə böl­­gə ba­­za­­rı­­na id­­dialı ol­­ du­­ğu­­nu nü­­ma­­yiş et­­di­­rib. “Ma­­ rauder” tip­­li mi­­na­­ya qar­­şı qo­­ru­­ ma­­lı nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si­­ni, “Ma­­ rauder Pat­­rol” tip­­li xü­­su­­si tə­­yi­­ nat­­lı av­­to­­mo­­bi­­li, “Ma­­ve­­rick” tip­­li po­­lis av­­to­­mo­­bi­­li İDEX-2013-ün diq­­qət çə­­kən tex­­ni­­ka­­la­­rın­­dan olub. Ötən ilin sent­­yabr ayın­­da CAR-da ke­­çi­­ril­­miş AAD-2012 sər­­gi­­sin­­dən son­­ra “Ma­­rauder Pat­­rol” bey­­nəl­­xalq sə­­viy­­yə­­də ilk də­­fə məhz Abu Da­­bi­­də təq­­dim olu­­nub. Bun­­dan baş­­qa, şir­­kət sten­­din­­də “Mbom­­be” ad­­lı dö­­yüş ma­­şı­­nı­­nın, AHR­­LAC ad­­lı təy­­ya­­ rə­­nin, gə­­mi və aviasi­­ya sis­­tem­­lə­­ ri­­nin ma­­ket­­lə­­ri də zi­­ya­­rət­­çi­­lə­­rə nü­­ma­­yiş et­­di­­rib. Müx­­tə­­lif qiy­­

mət­­li daş­­lar və rəng­­lər va­­si­­tə­­si ilə ka­­mufl­­yaj edil­­miş, CAR De­­nel fir­­ma­­sı­­nın “Ing­­we” tip­­li tank əley­­hi­­nə ra­­ket­­lə­­ri ilə si­­lah­­lan­­dı­­ rıl­­mış “Ma­­rauder” sər­­gi­­də bö­­yük ma­­ra­­ğa sə­­bəb olub. Sər­­gi ərə­­fə­­ sin­­də Pa­­ra­­mount Group CAR-ın İn­­dust­­rial and Auto­­mo­­ti­­ve De­­ sign (İAD­­SA) ad­­lı di­­zayn və mü­­ hən­­dis­­lik şir­­kə­­ti­­nə sa­­hib çıx­­dı­­ğı­­nı da bə­­yan edib. Pa­­ra­­mount Groupun rəh­­bə­­ri İvor Ic­­hi­­ko­­wit­­ zin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, İADSA-nın alın­­ma­­sı şir­­kə­­tin tək­­lif­­lə­­ri­­ni ar­­tı­­ ra­­caq. Qeyd olu­­nub ki, av­­to­­mo­­bil di­­zay­­nı sa­­hə­­sin­­də 160 il­­dir, fəaliy­ ­yət gös­­tə­­rən İADSA xü­­su­­si­­lə hər­ ­bi ma­­şın­­la­­rın di­­zay­­nı­­nın ha­­zır­­ lan­­ma­­sı­­na gö­­rə dün­­ya­­da ilk üç­­ lük­­də yer alır. Şir­­kət 150 km/saat sü­­rət­­lə hə­­rə­­kət edə bi­­lən 15 ton çə­­ki­­li, mi­­na­­ya qar­­şı qo­­ru­­ma­­lı nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin la­­yi­­hə­­lən­­ di­­ril­­mə­­si­­ni hə­­ya­­ta ke­­çi­­rir.

İDEX-2013

Pa­­kis­­tan böl­­gə ba­­za­­rı­­na ümid­­li İDEX-2013-də 14 fir­­ma ilə təm­­sil olu­­nan Pa­­kis­­ta­­nın təq­­dim et­­di­­yi müx­­tə­­lif məh­­sul­­lar - də­­ni­­zal­­tı­­lar, çox­­məq­­səd­­li kö­­mək­­çi gə­­mi­­lər, atı­­cı si­­lah­­lar, dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı, ka­­mufl­­ yaj­­lar, tank və zi­­reh­­li tex­­ni­­ka­­la­­rın nü­­mu­­nə­­lə­­ri və ma­­ket­­lə­­ri bö­­yük ma­­ ra­­ğa sə­­bəb olub. Pa­­kis­­ta­­nın apa­­rı­­cı fir­­ma­­la­­rın­­dan olan GİDS (Glo­­bal In­­dust­­rial and De­­fen­­ce So­­lu­­tions) sər­­gi­­nin pi­­lot­­suz sis­­tem­­lər böl­­mə­­ sin­­də “Shah­­par”, “Uqab”, “Hu­­ma” və “Scout” ad­­lı PUA-la­­rı­­nı nü­­ma­­yiş et­­di­­rib. Şir­­kə­­tin nü­­ma­­yiş et­­dir­­di­­yi “Shah­­par” ad­­lı tak­­tik PUA sər­­gi­­də bö­­yük ma­­ra­­ğa sə­­bəb olub. Ro­­tax912 mü­­hər­­ri­­ki ilə təc­­hiz olun­­muş “Shah­ ­par” ha­­va­­da 7 saat qa­­la bi­­lir. Ha­­zır­­ da GİDS tə­­rə­­fin­­dən Pa­­kis­­tan Or­­du­­ su və Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri üçün bu PUA-nın is­­teh­­sa­­lı hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir.

GİDS-in “Uqab” ad­­lı di­­gər tak­­tik PUA-sı isə 2010-ci il­­dən Pa­­kis­­tan Or­­du­­su və Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­rin­ ­də xid­­mət­­də­­dir. “Uqab” 50 hp gü­­ cün­­də mü­­hər­­rik­­lə təc­­hiz olu­­nub və 3000 m yük­­sək­­lik­­də al­­tı saat uça bi­­ lir. PUA-lar ilə ya­­na­­şı GİDS-in sten­­ din­­də “Bak­­tar Shi­­kan” ad­­lı tank əley­­hi­­nə ida­­rə olu­­nan ra­­ket komp­­ lek­­si, müx­­tə­­lif tə­­yi­­nat­­lı aviasi­­ya bom­­ba­­la­­rı, gə­­mi kon­­sol­­la­­rı da yer alıb. Azər­­bay­­can hər­­bi sə­­na­­ye komp­­lek­­si ilə əmək­­daş­­lıq im­­kan­­la­­

rı­­nı araş­­dır­­dıq­­la­­rı­­nı de­­yən GİDS nü­­ ma­­yən­­də­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ya­­ xın vaxt­­lar­­da tə­­rəf­­lər ara­­sın­­da ke­­çi­­ ril­­mə­­si nə­­zər­­də tu­­tu­­lan gö­­rüş­­də bir­­gə la­­yi­­hə­­lər, fəaliy­­yət im­­kan­­la­­rı, tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın trans­­fe­­ri ki­­mi mə­­ sə­­lə­­lə­­rin mü­­za­­ki­­rə­­si göz­­lə­­ni­­lir.

GİDS Azər­­bay­­can hər­­bi sə­­na­­ye komp­­lek­­si­­nin eh­­ti­­yac duy­­du­­ğu tex­­ no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı trans­­fer et­­mə­­yə ha­­zır ol­­du­­ğu­­nu bə­­yan edib.

Be­­la­­rus da­­ha ye­­ni­­lik­­çi Ərəb dün­­ya­­sı­­nın get­­dik­­cə ar­­tan si­­lah is­­tə­­yin­­dən post­­so­­vet coğ­­ra­­fi­­ ya­­sın­­da yer­­lə­­şən öl­­kə­­lər də pay əl­­də et­­mə­­yə ça­­lı­­şır­­lar. Bu də­­fə sər­­gi­­də Ru­­si­­ya­­nı 39, Uk­­ray­­na­­nı 20, Be­­la­­ru­­su isə 11 fir­­ma təm­­sil edib. Di­­gər iki

öl­­kə­­dən fərq­­li ola­­raq Be­­la­­rus hər­­bi sə­­na­­ye­­si öz ye­­ni­­lik­­lə­­ri ilə diq­­qə­­ti çə­­ kib. Be­­la­­ru­­sun İn­­de­­la Sky şir­­kə­­ti­­nin de­­bü­­tü­­nü et­­di­­yi H.U.SKY ad­­lı he­­li­­ kop­­ter PUA-nın müx­­tə­­lif tap­­şı­­rıq­­la­­ rı ye­­ri­­nə ye­­tir­­mək üçün iş­­lə­­nib ha­­ zır­­la­­nıb. Çə­­ki­­si 114 kq təş­­kil edən PUA 1500 metr yük­­sək­­lik­­də 5 saat müd­­də­­tin­­də uça bi­­lir. Be­­la­­ru­­sun El­­ mi Araş­­dır­­ma­­lar və İs­­teh­­sa­­lat Mər­ ­kə­­zi (SRPC) isə sər­­gi­­də ye­­ni ha­­zır­­ lan­­mış “Şer­­şen-D” ad­­lı tank əley­­hi­­ nə ida­­rə olu­­nan ra­­ket komp­­lek­­si­­ni (TƏRK) nü­­ma­­yiş et­­di­­rib. Şir­­kət rəs­­ mi­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, iki il ön­­cə ya­­ra­­dıl­­mış komp­­leks kon­­takt və ya pult­­la ida­­rə olu­­na bi­­lir. Pa­­ra­­lel yer­­ ləş­­di­­ril­­miş iki fərq­­li öl­­çü­­lü (152 və 130 mm) ra­­ket bu­­ra­­xı­­cı qur­­ğu­­nun da­­xil ol­­du­­ğu “Şer­­şen-D” nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si üzə­­ri­­nə xü­­su­­si qal­­dı­­rı­­lıb en­­ di­­ri­­lə bi­­lən me­­xa­­nizm­­lə in­­teq­­ra­­si­­ya olu­­nur. Bu da dal­­da­­la­­na­­caq­­dan çıx­­ ma­­dan atəş aç­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir.

Komp­­lek­­sin di­­gər özəl­­li­­yi isə onun is­­ti­­fa­­də­­si­­nin ol­­duq­­ca asan ol­­ma­­sı və bir pult­­la 4 bu­­ra­­xı­­cı sis­­te­­mi ida­­rə et­­ mə­­nin müm­­kün­­lü­­yü­­dür. Be­­la­­ru­­sun Be­­lO­­MO şir­­kə­­ti isə sər­­gi­­də əl qum­­ ba­­raatan­­la­­rı üçün ye­­ni op­­tik ni­­şan­­ ga­­hı, GS-2R uni­­ver­­sal gün­­düz və ge­­cə­­gör­­mə sis­­te­­mi­­ni, TV/R-1 ter­­mal ka­­me­­ra­­sı­­nı nü­­ma­­yiş et­­di­­rib.

yanvar-fevral 2013 25

İDEX-2013 Müx­­tə­­lif si­­lah sis­­tem­­lə­­ri ilə çı­­xış edən Ru­­si­­ya T-90SM tan­­kı­­nı, BMP-T “Ter­­mi­­na­­tor” tip­­li atəş dəs­­tə­­yi ma­­şı­ ­nı­­nı, AK-100 se­­ri­­ya­­sın­­dan müx­­tə­­lif av­­to­­mat­­la­­rı, snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri­­ni sər­­gi­­lə­­yib. T-90SM tan­­kı sər­­gi müd­­ də­­tin­­də ke­­çi­­ri­­lən şoular­­da müx­­tə­­lif hə­­rə­­kət­­lə­­ri ic­­ra edib. Uk­­ray­­na isə sər­­gi­­də tank əley­­hi­­nə ra­­ket­­lər, atı­­cı si­­lah­­lar ilə ya­­na­­şı “Op­­lot” tan­­kı­­nı və BTR-4MV trans­­port­­yo­­ru­­nu, Av­­toK­­ rAZ şir­­kə­­ti BƏƏ-nin Ares Se­­cu­­rity Ve­­hic­­les LLC fir­­ma­­sı ilə bir­­gə KRAZASV/APC/2013 zi­­reh­­li nəq­­liy­­yat va­­ si­­tə­­si­­ni nü­­ma­­yiş et­­di­­rib. “Pa­­rus” dis­­tans dö­­yüş mo­­du­­lu ilə si­­lah­­lan­­ dı­­rıl­­mış BTR-4MV-də BTR si­­nif­­li di­­gər ma­­şın­­lar­­dan fərq­­li ola­­raq, de­­ san­­tın çı­­xı­­şı üçün ar­­xa his­­sə­­də qat­­la­ ­nan ap­­pa­­rel möv­­cud­­dur. Sər­­gi­­də Uk­­ray­­na­­nın BTR-3E1 və Bel­­çi­­ka­­nın Coc­­ke­­rill şir­­kə­­ti­­nin CSE-90LP qül­­lə­ ­si əsa­­sın­­da ya­­ra­­dıl­­mış ye­­ni zi­­reh­­li tex­­ni­­ka­­nın təc­­rü­­bi nü­­mu­­nə­­si də təq­ ­dim olu­­nub. Bu ma­­şı­­nın si­­lah sis­­te­­ mi­­nə NA­­TO stan­­dart­­lı 90 ka­­libr top da­­xil edi­­lib.

26 AZERI DEFENCE

Tür­­ki­­yə ərəb dün­­ya­­sı­­nın ye­­ni se­­çi­­mi İDEX-2013-də 45 fir­­ma ilə təm­­sil olu­­nan Tür­­ki­­yə sər­­gi­­nin ge­­di­­şi müd­ ­də­­tin­­də ən çox zi­­ya­­rət­­çi qar­­şı­­la­­yan mil­­li pa­­vil­­yon­­lar­­dan olub. Tür­­ki­­yə mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­ni İDEX-2013 sər­­ gi­­sin­­də baş­­da ASEL­­SAN ol­­maq­­la, TAİ, RO­­KET­­SAN, MKEK, HA­­VEL­­ SAN, Oto­­kar, FNSS, STM, Sar­­sıl­­ maz, ARES Tər­­sa­­nə­­si, Yon­­ca Onuk, RMK Ma­­ri­­ne, Ya­­ku­­poğ­­lu, TEİ, Tİ­­

SAŞ, Bİ­­TES, İs­­tan­­bul Ship­­yard, GA­­ TE Elekt­­ro­­nik, ATEL, Ekin Tech­­no­­ logy, Me­­tek­­san, Elekt­­ro­­land, Öz­­tir­­ ya­­ki­­ler, Yük­­sel Sa­­vun­­ma, Tek­­sav və di­­gər fir­­ma­­lar təm­­sil edib. Sər­­gi çər­­ çi­­və­­sin­­də BƏƏ Ta­­wa­­zun Hol­­ding şir­­kə­­ti RO­­KET­­SAN ara­­sın­­da “Ci­­rit” tank əley­­hi­­nə ida­­rə olu­­nan ra­­ket­­lə­­ rin çat­­dı­­rıl­­ma­­sı­­na dair 195,92 mln. dol­­lar də­­yə­­rin­­də mü­­qa­­vi­­lə im­­za­­la­­ nıb. Tür­­ki­­yə pa­­vil­­yo­­nu Azər­­bay­­can nü­­ma­­yən­­də he­­yət­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən də zi­­ya­­rət edi­­lib. Gö­­rüş­­lər­­də türk fir­­

İDEX-2013 ma­­la­­rı tə­­rə­­fin­­dən ye­­ni məh­­sul­­lar ba­­ rə­­də mə­­lu­­mat­­lar ve­­ri­­lib və əmək­­ daş­­lıq mə­­sə­­lə­­lə­­ri mü­­za­­ki­­rə olu­­nub.

Tür­­ki­­yə­­nin mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nin ön­­cül qu­­rum­­la­­rın­­dan sa­­yı­­lan ASEL­ ­SAN öz sten­­din­­də müx­­tə­­lif op­­tik, ra­­bi­­tə və si­­lah sis­­tem­­lə­­ri ilə ya­­na­­şı “Gər­­gə­­dan” ad­­lı jam­­me­­ri zi­­ya­­rət­­çi­­ lə­­rə təq­­dim edib. Ötən ilin okt­­yabr ayın­­da Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin in­­ven­­ta­­rı­­na da­­xil olan “Gər­­gə­­dan” kon­­voy­­la­­rın qo­­run­­ma­­sı­­nı tə­­min edən yük­­sək ener­­ji­­li jam­­ming sis­­te­­ mi­­dir. Sis­­tem bü­­tün əl­­də­­qa­­yır­­ma part­­la­­yı­­cı qur­­ğu­­la­­rın işə sa­­lan ra­­ diodal­­ğa­­la­­rı blok­­la­­maq­­la təh­­did­­lə­­ri ara­­dan qal­­dı­­rır. ASEL­­SAN sər­­gi­­də həm­­çi­­nin STOP və STAMP si­­lah sis­ ­tem­­lə­­ri­­ni, PRC-9661H və PRC9661H kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­lı yer, SPC9671H kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­lı də­­niz, APC9681H kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­lı aviasi­­ya ra­­bi­­ tə va­­si­­tə­­lə­­ri­­ni də sər­­gi­­lə­­yib. AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE­­yə da­­nı­­şan şir­­kət yet­­ki­­li­­ lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ha­­zır­­da Ba­­kı­­ da ASEL­­SA­­Nın iş­­ti­­ra­­kı ilə gö­­rüş sis­­tem­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sa­­lı hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­ lir. Ey­­ni za­­man­­da ASEL­­SAN zi­­reh­­li trans­­port­­yor­­la­­rın mo­­der­­ni­­za­­si­­ya­­sı la­­yi­­hə­­sin­­də iş­­ti­­rak edir. Bu la­­yi­­hə çər­­çi­­və­­sin­­də mo­­dern­­ləş­­di­­ri­­lən BTRlə­­rə ASEL­­SAN is­­teh­­sa­­lı olan ra­­bi­­tə va­­si­­tə­­lər və op­­tik sis­­tem­­lər qu­­ru­­lur.

ASEL­­SAN həm­­çi­­nin Azər­­bay­­can Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin­­də Tak­­tik Sa­­hə Ra­­ bi­­tə Sis­­te­­mi­­nin (TAS­­MUS) ya­­ra­­dıl­­ ma­­sı la­­yi­­hə­­sin­­də də iş­­ti­­rak et­­mə­­yi dü­­şü­­nür. ASEL­­SAN iş­­ti­­ra­­kı ilə ha­­ zır­­lan­­mış TAS­­MUS la­­yi­­hə­­si ha­­zır­­da təs­­diq qə­­ra­­rı­­nı göz­­lə­­yir. Şir­­kət nü­­ ma­­yən­­də­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, Azər­­bay­­ca­­na TAS­­MUS-un ən müasir ver­­si­­ya­­sı tək­­lif olu­­nub. Bu sis­­te­­ min qu­­rul­­ma­­sı Azər­­bay­­can Or­­du­­su­ ­nun ra­­bi­­tə im­­kan­­la­­rı­­nı ar­­tır­­maq, ra­­ bi­­tə təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi­­ni tə­­min et­­mək­­lə ya­­na­­şı, Azər­­bay­­can və Tür­­ki­­yə Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin­­də ra­­bi­­tə sis­­tem­­lə­­ri­ ­nin bir­­gə iş­­lə­­mə­­si­­ni tə­­min edə­­cək.

RO­­KET­­SAN şir­­kə­­ti isə sten­­din­­ də müx­­tə­­lif çap­­lı reak­­tiv, “Ci­­rit”,

yanvar-fevral 2013 27

İDEX-2013 UM­­TAS VƏ OM­­TAS ad­­lı tank əley­­ hi­­nə ra­­ket­­lə­­ri, həm­­çi­­nin ilk də­­fə ola­ ­raq SOM ad­­lı ra­­ke­­tin ma­­ke­­ti­­ni təq­­ dim edib. RO­­KET­­SAN mü­­tə­­xəs­­sis­­ lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, 100 də­­niz mi­­lin­­dən ar­­tıq mə­­sa­­fə­­də­­ki hə­­dəf­­lə­­rə qar­­şı tət­­biq olu­­na bi­­lə­­cək SOM ra­­ke­ ­ti TÜ­­BI­­TAK SA­­GE tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­ ­la­­nıb.

Son il­­lər çox­­say­­lı öl­­kə­­lə­­rin or­­du­­ la­­rı tə­­rə­­fin­­dən nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri se­­çi­­lən Oto­­kar şir­­kə­­ti isə öz sten­­din­ ­də 4x4 “Cob­­ra”, mi­­na­­ya qar­­şı qo­­ru­­ ma­­lı “Ka­­ya” tip­­li nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ ri­­ni, po­­lis əmə­­liy­­yat­­la­­rı üçün ha­­zır­­ lan­­mış xü­­su­­si av­­to­­mo­­bi­­li, həm­­çi­­nin “Mız­­rak-30” qül­­lə­­si ilə si­­lah­­lan­­dı­­rıl­ ­mış 8x8 “Ar­­ma” ad­­lı ye­­ni dö­­yüş ma­­şın­­la­­rı­­nı təq­­dim edib. Ərəb ya­­rı­­ ma­­da­­sı və Cə­­nu­­bi-Şər­­qi Asi­­ya ba­­za­ ­rın­­da önəm­­li ye­­rə sa­­hib olan FNSS şir­­kə­­ti isə sər­­gi­­də 6x6 və 8x8 for­­mul­ ­lu “Pars” ad­­lı zi­­reh­­li dö­­yüş ma­­şı­­la­­rı ilə təm­­sil olu­­nub. Qeyd edək ki, FNSS-in nü­­ma­­yiş et­­dir­­di­­yi “Pars”lar­ ­dan bi­­ri üzə­­rin­­də İn­­gil­­tə­­rə­­nin Am­­ Sa­­fe Brid­­port şir­­kə­­ti­­nin “Ta­­rian” mü­­ha­­fi­­zə sis­­te­­mi ilə nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­ ­lib. Şir­­kət rəs­­mi­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­ rə, ye­­ni yün­­gül tex­­no­­lo­­gi­­ya, yük­­sək möh­­kəm­­li­­yə ma­­lik lif­­lər­­dən is­­teh­­sal olun­­muş “Ta­­rian” ənə­­nə­­vi zi­­reh ilə mü­­qa­­yi­­sə­­də tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­miş mü­­ da­­fiəni tə­­min edir.

Tür­­ki­­yə­­nin ən bö­­yük mü­­hən­­dis şir­­kət­­lə­­rin­­dən olan STM isə öz sten­ ­din­­də zi­­ya­­rət­­çi­­lə­­rə müx­­tə­­lif sis­­tem­­ lə­­ri və xid­­mət­­lə­­ri ba­­rə­­də mə­­lu­­mat­­ lar ve­­rib. STM bu­­ra­­da də­­niz sis­­tem­­ lə­­ri sa­­hə­­sin­­də fəaliy­­yət­­lə­­ri­­ni, ha­­be­­lə pa­­ra­­şüt­­çü ha­­zır­­lı­­ğı­­nı asan­­laş­­dı­­ran Şa­­qu­­li Kü­­lək Tu­­ne­­li ba­­rə­­də mə­­lu­­ mat­­la­­rı təq­­dim edib. Tür­­ki­­yə­­nin aviasi­­ya nə­­hən­­gi TAİ isə öz sten­­din­ ­də T-129 ATAK he­­li­­kop­­te­­ri­­nin, “Hür­­kuş” tə­­lim təy­­ya­­rə­­si­­nin ma­­ket­ ­lə­­ri­­ni, həm­­çi­­nin “An­­ka” tip­­li PUAnı sər­­gi­­lə­­yib.

Kör­­fəz və Af­­ri­­ka re­­gion­­la­­rın­­dan son za­­man­­lar çox­­say­­lı si­­fa­­riş­­lər alan Tür­­ki­­yə­­nin ARES Tər­­sa­­nə­­si

28 AZERI DEFENCE

ATAK Türkiyənin qüruru olur Mart ayı­­nın əv­­vəl­­lə­­rin­­də Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin si­­fa­­riş ver­­di­­yi 91 ədəd (59 ədəd təs­­diq olun­­muş + 32 ədəd adet göz­­lə­­ni­­lən) T129 ATAK he­­li­­kop­­te­­rin­­dən il­­ki is­­teh­­sal xət­­tin­­ dən çı­­xa­­caq. Bu ba­­rə­­də AZE­­Rİ DE­­ FEN­­CE jur­­na­­lı­­na İDEX-2013 sər­­gi­­ sin­­də iş­­ti­­rak edən TAI şir­­kə­­ti­­nin sten­­din­­dən mə­­lu­­mat ve­­ri­­lib. Ar­­tıq he­­li­­kop­­ter­­lə­­rin se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­nıb və Tür­­ki­­yə Qu­­ru Qüv­­və­­lə­­ri Ko­­man­­dan­­lı­­ğı­­na ilk çat­­dı­­rıl­­ma 2013cü il ər­­zin­­də real­­la­­şa­­caq. Cə­­nu­­bi Ko­­ re­­ya­­da açı­­lan ten­­de­­ri qa­­za­­na­­ca­­ğı təq­­dir­­də isə şir­­kət pa­­ra­­lel ola­­raq Tür­ ­ki­­yə­­də ikin­­ci is­­teh­­sal xət­­ti­­ni aç­­ma­­ğı dü­­şü­­nür. Qeyd edək ki, ha­­zır­­da Cə­­ nu­­bi Ko­­re­­ya­­da 36 ədəd he­­li­­kop­­te­­rin sa­­tın alın­­ma­­sı­­na dair ten­­der­­də iş­­ti­­ rak edən T129 ATAK qı­­sa si­­ya­­hı­­da Boeing şir­­kə­­ti­­nin “Apac­­he” və Bell şir­­kə­­ti­­nin “Cob­­ra” mü­­ba­­ri­­zə apa­­rır. Şir­­kət rəs­­mi­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, T129 ATA­­Ka Pa­­kis­­tan, Ma­­lay­­zi­­ya, Mi­­sir, Əl­­cə­­zair, Səudiy­­yə Ərə­­bis­­ta­­nı, BƏƏ, İor­­da­­ni­­ya ki­­mi döv­­lət­­lər­­dən bö­­yük ma­­raq möv­­cud­­dur. Ha­­zır­­da adı­­çə­­ki­­lən öl­­kə­­lər­­lə da­­nı­­şıq­­la­­rı da­­ vam et­­di­­rən TAI Azər­­bay­­ca­­na T129 ATAK-ın is­­teh­­sa­­lı proq­­ra­­mın­­da iş­­ti­­ ra­­kı tək­­lif edib. Tür­­ki­­yə tə­­rə­­fi rəs­­mi Ba­­kı is­­tər­­sə, Azər­­bay­­can­­da da bu he­­

li­­kop­­ter­­lə­­rin is­­teh­­sa­­lı­­nın qu­­rul­­ma­­sı­­ nı müm­­kün sa­­yır. Ar­­tıq sı­­naq mər­­ hə­­lə­­si­­ni ge­­ri­­də qo­­yan T129 ATA­­Kın ha­­zır­­da sin­­fi­­nin ən müasir ol­­du­­ğu­­nu de­­yən TAI rəs­­mi­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­ rə, ital­­yan A129 he­­li­­kop­­te­­ri­­nin göv­­ də­­si əsa­­sın­­da ha­­zır­­lan­­mış T129 ATAK-ın da­­xi­­li sis­­tem­­lə­­ri, avi­­yo­­ni­­ ka­­sı, ida­­rəet­­mə kom­­pü­­te­­ri, mü­­şa­­hi­­ də ka­­me­­ra­­la­­rı və si­­lah sis­­tem­­lə­­ri ta­­ ma­­mi­­lə mil­­li tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar­­la əvəz­­ lə­­nib. Türk mü­­hən­­dis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən he­­li­­kop­­te­­rin quy­­ruq ro­­to­­ru də­­yi­­şib, göv­­də üzə­­rin­­də bir sı­­ra də­­yi­­şik­­lik­­lər apa­­rı­­lıb. He­­li­­kop­­te­­rin si­­lah­­lan­­ma­­sı­­ na 20 mm-lik top, UM­­TAS tip­­li an­­ti­­ tank ra­­ket sis­­tem­­lə­­ri, “Ci­­rit” ad­­lı la­­ zer­­lə ida­­rə olu­­nan 70 mm-lik ra­­ket­­ lər, ida­­rə olun­­ma­­yan 70 mm-lik ra­­ ket­­lər, həm­­çi­­nin “ha­­va-ha­­va” tip­­li “Stin­­ger” ra­­ket­­lə­­ri da­­xil­­dir. Pi­­lot­­lar ka­­me­­ra və si­­lah­­la in­­teq­­rə olun­­muş də­­bil­­qə­­dən is­­ti­­fa­­də edir. Bu sis­­tem sa­­yə­­sin­­də he­­li­­kop­­te­­rin 20 mm-lik to­­ pu av­­to­­ma­­tik ola­­raq pi­­lo­­tun bax­­dı­­ğı is­­ti­­qa­­mə­­tə yö­­nə­­lir. Di­­gər he­­li­­kop­­ter­­ lər­­dən fərq­­li ola­­raq ATAK­­da ön və ar­­xa pi­­lot­­la­­rın hər iki­­si həm he­­li­­kop­ ­te­­ri ida­­rə edə, həm də hə­­dəf­­lə­­rə atəş aça bi­­lir. T129 ATA­­Kın dün­­ya­­da sa­­tış və li­­sen­­zi­­ya da­­xil ol­­maq­­la bü­­tün haq­­la­­rı TAI-yə və Tür­­ki­­yə­­yə aid­­dir.

İDEX-2013

də İDEX-2013-də özü­­nün müx­­tə­­lif məh­­sul­­la­­rı­­nı nü­­ma­­yiş et­­di­­rib. Şir­­ kə­­tin nü­­ma­­yiş et­­dir­­di­­yi üz­­mə va­­si­ ­tə­­lə­­ri ara­­sın­­da ki­­çik və or­­ta öl­­çü­­lü sü­­rət­­li ka­­ter­­lər­­lə ya­­na­­şı, ye­­ni, çox­­ rol­­lu mis­­si­­ya­­lar üçün nə­­zər­­də tu­­ tu­­lan gə­­mi­­lər yer alıb.

Tür­­ki­­yə mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nin pers­­pek­­tiv­­li şir­­kət­­lə­­rin­­dən sa­­yı­­lan GA­­TE Elekt­­ro­­nics sər­­gi­­də səy­­yar ba­­xım la­­bo­­ra­­to­­ri­­ya­­sı, həm­­çi­­nin ER-LINK (Dis­­moun­­ted Sol­­dier Link) dö­­yüş­­çü­­lə­­ri mə­­lu­­mat­­lan­­dır­­ ma sis­­te­­mi­­ni təq­­dim edib. Ha­­zır­­da sı­­naq mər­­hə­­lə­­sin­­də olan ER-LİNK sis­­te­­mi­­nə də­­bil­­qə, tak­­tik ek­­ran, ra­­ bi­­tə va­­si­­tə­­si və tab­­let da­­xil­­dir. Sis­­ tem real vaxt re­­ji­­min­­də möv­­qe­­lər ba­­rə­­də mə­­lu­­ma­­tı mü­­ba­­di­­lə et­­mə­­ yə, dö­­yüş­­çü­­lər və ko­­man­­dir­­lər ara­ ­sın­­da şif­­rə­­li səs və da­­ta ra­­bi­­tə əla­­ qə­­si qur­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir. Bun­­dan əla­­və ER-LINK həm kəş­­fiy­­yat mən­ ­bə­­lə­­ri, həm də vi­­zual va­­si­­tə­­lər ilə aş­­kar dö­­yüş mey­­da­­nı və düş­­mən haq­­da gö­­rü­­şü tə­­min edir.

Müx­­tə­­lif si­­mul­­ya­­si­­ya, ya­­zı­­lım və dö­­yüş ida­­rəet­­mə sis­­tem­­lə­­ri­­ni sər­­gi­ ­lə­­yən HA­­VEL­­SAN şir­­kə­­ti Azər­­bay­ ­can­­da da fəaliy­­yə­­ti­­ni ge­­niş­­lən­­dir­­ mək, xü­­su­­si­­lə də­­niz sis­­tem­­lə­­ri sa­­ hə­­sin­­də öz im­­kan­­la­­rı­­nı təq­­dim et­­ mək niy­­yə­­tin­­də­­dir. Şir­­kət nü­­ma­­ yən­­də­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ha­­zır­­ da Azər­­bay­­can və Gür­­cüs­­tan or­­du­

l­ a­­rın­­da bu fir­­ma­­nın is­­teh­­sa­­lı olan Ar­­til­­le­­ri­­ya Atış Si­­mul­­ya­­to­­run­­dan (AFOS) is­­ti­­fa­­də olu­­nur. Ya­­xın vaxt­ ­lar­­da HA­­VEL­­SAN tə­­rə­­fin­­dən Azər­ ­bay­­can­­da in­­şa olu­­nan hər­­bi aerod­­ rom­­da müasir ha­­va ko­­man­­da-nə­­ za­­rət sis­­tem­­lə­­ri­­nin qu­­rul­­ma­­sı da nə­­zər­­də tu­­tu­­lur.

Dün­­ya­­nın apa­­rı­­cı hər­­bi ayaq­­qa­­bı fir­­ma­­la­­rın­­dan olan Ya­­ku­­poğ­­lu şir­­ kə­­ti ar­­tıq ərəb re­­gionu ilə ya­­na­­şı İn­­gil­­tə­­rə, Fran­­sa və Ru­­si­­ya ki­­mi öl­­ kə­­lə­­rin or­­du­­la­­rı­­nı da hər­­bi çək­­mə­­ lər­­lə təc­­hiz et­­mə­­yə baş­­la­­yıb. Azər­­ bay­­ca­­na sa­­tış­­la­­rın­­da da ar­­tı­­mın ol­­ du­­ğu­­nu de­­yən şir­­kə­­tin di­­rek­­to­­ru Ve­­dat Ya­­ku­­poğ­­lu­­nun söz­­lə­­ri­­nə gö­­ rə, ötən il Azər­­bay­­ca­­na 150 min cüt ayaq­­qa­­bı sa­­tı­­şı hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lib. Bu­­ nun 100 min ədə­­di­­ni tex­­ni­­ki, qa­­lan his­­sə­­si­­ni isə hər­­bi çək­­mə­­lər təş­­kil edib. Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ ri­­nin xü­­su­­si tə­­yi­­nat­­lı­­la­­rı üçün si­­fa­­ riş əsa­­sın­­da da­­vam­­lı çək­­mə­­lər ha­­ zır­­la­­nıb. Şir­­kət rəh­­bə­­ri ha­­zır­­da Mü­­ da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Ka­­tib­­li­­yi ilə bir­­gə mi­­na­­ya qar­­şı qo­­ru­­ma­­lı çək­­mə­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı la­­yi­­hə­­si üzə­­rin­­də iş­­lə­­ dik­­lə­­ri­­ni də bil­­di­­rib. La­­yi­­hə real­­la­­ şa­­ca­­ğı təq­­dir­­də is­­teh­­sal olu­­na­­caq çək­­mə pi­­ya­­da əley­­hi­­nə mi­­na­­la­­rın part­­la­­yı­­şı za­­ma­­nı əs­­gə­­rin to­­puq his­­sə­­si­­ni qop­­maq­­dan qo­­ru­­ya­­caq.

Uzun il­­lər­­dir Tür­­ki­­yə mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sek­­to­­run­­da fəaliy­­yət gös­­

tə­­rən Tek­­SAV şir­­kə­­ti isə sər­­gi müd­­də­­tin­­də baş­­da atış si­­mul­­ya­­tor­ ­la­­rı ol­­maq­­la müx­­tə­­lif məh­­sul­­la­­rı­­nı, o cüm­­lə­­dən ha­­va li­­ma­­nı ay­­dın­­lat­­ ma sis­­tem­­lə­­ri­­ni təq­­dim edib. Böl­­gə öl­­kə­­lə­­rin­­də bir sı­­ra fəaliy­­yət­­lər hə­­ ya­­ta ke­­çi­­rən Tek­­SAV Tar­­get fir­­ma­­sı ilə bir­­gə Azər­­bay­­can Döv­­lət Sər­­ həd Xid­­mə­­ti üçün in­­şa olun­­muş qa­­pa­­lı atış po­­li­­qo­­nu­­nun təc­­hi­­za­­tın­ ­da iş­­ti­­rak edib. Şir­­kə­­tin baş di­­rek­­ to­­ru Sər­­dar Ak­­du­­ra­­kın söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, bu po­­li­­qon­­da müx­­tə­­lif si­­lah­­ lar­­dan 25-2000 metr mə­­sa­­fə­­də hə­­ dəf­­lə­­rə vir­­tual atış­­lar hə­­ya­­ta ke­­çir­­ mək müm­­kün­­dür. Bun­­dan baş­­qa, Tek­­SAV Azər­­bay­­can­­da pus­­qu si­­ mul­­ya­­to­­ru ilə bağ­­lı da gö­­rüş­­mə­­lə­­ri da­­vam et­­di­­rir. Sı­­naq­­lar za­­ma­­nı sək­­kiz tə­­rəf­­li bu si­­mul­­ya­­to­­run şəx­­ si he­­yə­­tin ha­­zır­­lı­­ğı­­nı 30-40% ar­­tır­­ dı­­ğı mə­­lum olub. Azər­­bay­­can­­da həm­­çi­­nin bir he­­li­­kop­­ter aerod­­ro­­ mu­­nun in­­şaatı la­­yi­­hə­­si­­nə qa­­tı­­lan Tek­­SAV bu aerod­­ro­­mon ay­­dın­­lat­­ ma lam­­pa­­la­­rı ilə təc­­hiz edir.

Uzaq­­dan ko­­man­­da­­lı in­­san­­sız va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sa­­lı üz­­rə ix­­ti­­sas­­ laş­­mış Elekt­­ro­­land şir­­kə­­ti isə sər­­ gi­­də fərq­­li mo­­del­­lər­­də ro­­bot­­la­­rı­­nı sər­­gi­­lə­­yib. Tür­­ki­­yə­­nin ilk ro­­bot is­­ teh­­sal­­çı­­sı olan Elekt­­ro­­land ha­­zır­­da baş­­da Tür­­ki­­yə və ABŞ ol­­maq­­la bir sı­­ra öl­­kə­­lə­­rə ix­­ra­­cat hə­­ya­­ta ke­­çir­­ mək­­də­­dir. Şir­­kə­­tin di­­rek­­to­­ru Fər­­ had Uğu­­run söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ötən il Elekt­­ro­­land Azər­­bay­­ca­­nın Föv­­qə­­ la­­də Hal­­lar Na­­zir­­li­­yi­­nə bir ədəd yan­­ğı­­na mü­­da­­xi­­lə ro­­bo­­tu­­nun sa­­tı­­ şı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­rib. Bu ro­­bot yan­­ ğın baş ve­­rən əra­­zi­­nin kəş­­fiy­­ya­­tı­­nı apar­­ma­­ğa və yan­­ğın mən­­bə­­yi­­nə mü­­da­­xi­­lə et­­mə­­yə im­­kan ve­­rir. Ha­­ zır­­da Azər­­bay­­ca­­nın müx­­tə­­lif güc st­­ruk­­tur­­la­­rı ilə uzaq­­dan ko­­man­­da­­lı in­­san­­sız va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin sa­­tı­­şı­­na dair gö­­rüş­­mə­­lə­­ri da­­vam et­­dir­­dik­­lə­­ri­­ni de­­yən şir­­kət rəh­­bə­­ri Azər­­bay­­can­­la bu ava­­dan­­lıq­­la­­rın bir­­gə is­­teh­­sa­­lı­­nı qur­­ma­­ğa ma­­raq­­lı ol­­du­­ğu­­nu da bə­­ yan edib.

yanvar-fevral 2013 29

TEXNOLOGİYA

NİMR gələcəyin nəqliyyat vasitəsi olur Bir­­ləş­­miş Ərəb Əmir­­lik­­lə­­ri­­nin Emi­­ ra­­tes De­­fen­­se Tech­­no­­logy (EDT) şir­­kə­­ti fev­­ral ayı­­nın 17-dən 21-dək Abu Da­­bi­­ də ke­­çi­­ril­­miş İDEX-2013 sər­­gi­­sin­­də “Nimr” av­­to­­mo­­bil­­lə­­ri­­nin müx­­tə­­lif kon­­ fi­­qu­­ra­­si­­ya­­la­­rı­­nı uğur­­la nü­­ma­­yiş et­­di­­rib. Şir­­kə­­tin sten­­din­­də nü­­ma­­yiş et­­di­­lən “Nimr” ailə­­sin­­dən şəf­­faf qül­­lə­­li “stealth” dö­­yüş ma­­şı­­nı, həm­­çi­­nin 6x6 “Nimr” ba­­za­­sın­­da ha­­zır­­lan­­mış Mİ­­Nİ JO­­BA­­RİA reak­­tiv atəş sis­­te­­mi və su is­­ teh­­sa­­lı stan­­si­­ya­­sı bö­­yük ma­­ra­­ğa sə­­bəb olub. EDT mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, şə­­hər şə­­raitin­­də dö­­yüş­­lər üçün xü­­su­­si ha­­zır­­lan­­mış “Nimr”in üzə­­ri onun ra­­dar və inf­­ra­­qır­­mı­­zı sis­­tem­­lər tə­­ rə­­fin­­dən gö­­rün­­mə­­si­­ni ən­­gəl­­lə­­yən xü­­su­ ­si rəng­­lə ör­­tü­­lüb. Nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si­­nin şəf­­faf qül­­lə­­si gül­­lə ke­­çir­­mə­­yən şü­­şə­­dən ha­­zır­­la­­nıb və atı­­cı­­ya 360 də­­rə­­cə mü­­şa­­hi­

30 AZERI DEFENCE

­ ə im­­ka­­nı təq­­dim edir. Bu qül­­lə­­nin d üzə­­ri­­nə is­­tə­­ni­­lən fir­­ma­­nın is­­teh­­sa­­lı olan 7.62 və 12.7 mm çap­­lı pu­­lem­­yot qur­­ maq müm­­kün­­dür. EDT-nin təq­­dim et­­ di­­yi MI­­NI JO­­BA­­RIA ad­­lı reak­­tiv atəş sis­­te­­mi isə Ser­­bi­­ya şir­­kə­­ti ilə bir­­gə ha­­ zır­­la­­nıb. Yük­­sək mo­­bil­­li­­yə ma­­lik 6x6 “Nimr” plat­­for­­ma­­sı­­na in­­teq­­ra­­si­­ya edil­ ­miş 107 mm-lik Mİ­­Nİ JO­­BA­­RİA reak­­tiv atış komp­­lek­­si dö­­yüş ida­­rəet­­mə sis­­te­­ mi, GPS və INS, av­­to­­mat­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı nə­­za­­rət sis­­te­­mi və bal­­lis­­tik kom­­pü­­ter ilə təc­­hiz olu­­nub. Bu sis­­tem 107 mm-lik ra­­ket­­lər ilə 12 km mə­­sa­­fə­­də­­ki hə­­dəf­­lə­­rə qar­­şı ef­­fek­­tiv tət­­biq olu­­na bi­­lər. Sis­­te­­mi 120 mm və 128 mm ra­­ket­­lər­­lə də əvəz et­­mək im­­kan­­la­­rı möv­­cud­­dur.

EDT-nin 6x6 “Nimr” plat­­for­­ma­­sı üzə­­rin­­də nü­­ma­­yiş et­­dir­­di­­yi su stan­­si­­ ya­­sı isə iç­­mə­­li su məh­­du­­diy­­yə­­ti­­nin ol­­

du­­ğu əra­­zi­­lər üçün ef­­fek­­tiv həll­­dir. Bu stan­­si­­ya ha­­va­­da­­kı rü­­tu­­bə­­ti su­­ya çe­­vir­­ mək­­lə böl­­mə­­lə­­rin su təc­­hi­­za­­tın­­da­­kı prob­­lem ara­­dan qal­­dı­­rır. Səh­­ra şə­­ raitin­­də bu stan­­si­­ya­­nın gün­­lük is­­teh­­sal gü­­cü 500 litr su təş­­kil edir. EDT mü­­tə­­ xəs­­sis­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, “Nimr” nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri +55 də­­rə­­cə ki­­mi yük­­sək temp­­ra­­tur­­da səh­­ra iq­­li­­mi nə­­zə­ ­rə alı­­na­­raq ha­­zır­­la­­nıb. Bu nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri Ərəb ya­­rı­­ma­­da­­sı, Af­­ri­­ka və Mər­­kə­­zi Asi­­ya re­­gion­­la­­rı üçün uy­­ğun­­ dur. Av­­to­­mo­­bil kom­­po­­zit və ke­­ra­­mik zi­­re­­hə, mər­­kə­­zi şin tən­­zim­­lə­­yi­­ci sis­­te­­ mi­­nə ma­­lik­­dir. Bu nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­ nin üzə­­ri­­nə kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­sın­­dan ası­­lı ola­­raq müx­­tə­­lif si­­lah sis­­tem­­lə­­ri­­ni asan­ ­lıq­­la in­­teq­­ra­­si­­ya et­­mək müm­­kün­­dür.

Cum­­mins mü­­hər­­rik­­lə­­ri ilə təc­­hiz olun­ ­muş “Nimr”in bü­­tün mo­­del­­lə­­ri 140 km/saat sü­­rət yı­­ğa bi­­lir və bir­­də­­fə­­yə hə­­rə­­kət uzaq­­lı­­ğı 700 km təş­­kil edir. Ta­­ wa­­zun Hol­­ding ilə st­­ra­­te­­ji or­­taq­­lıq çər­ ­çi­­və­­sin­­də “Nimr” nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­ nin 16-dan çox mo­­di­­fi­­ka­­si­­ya­­sı­­nı xa­­ri­­ci ba­­zar­­lar­­da uğur­­la təq­­dim et­­dik­­lə­­ri­­ni de­­yən EDT nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­ nə gö­­rə, bu nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri ar­­tıq ərəb coğ­­ra­­fi­­ya­­sın­­da­­kı bə­­zi öl­­kə­­lər – BƏƏ və Li­­vi­­ya tə­­rə­­fin­­dən si­­lah­­lan­­ma­­ ya qə­­bul olu­­nub. Pa­­ra­­lel ola­­raq “Nimr” tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı­­nın di­­gər öl­­kə­­lə­­rə trans­­ fe­­ri də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mək­­də­­dir. EDT bu sa­­hə­­də Azər­­bay­­can­­la da əmək­­daş­­lı­­ğa ma­­raq­­lı ol­­du­­ğu­­nu bə­­yan edib. Şir­­kət ha­­zır­­da “Nimr”in gə­­lə­­cə­­yin nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si­­nə çev­­ril­­mə­­si is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də tək­­mil­­ləş­­dir­­mə iş­­lə­­ri da­­vam et­­di­­rir.

MÜSAHİBƏ

yanvar-fevral 2013 31

ÖLKƏ Fəaliy­­yət gös­­tər­­di­­yi7 il ər­­zin­­də bir sı­­ra uğur­­la­­ra im­­za atan Mü­­da­­ fiəSə­­na­­ye­­siNa­­zir­­li­­yi­­nin (MSN) atı­­cı si­­lah­­la­­rın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı vəis­­ teh­­sa­­lı iləbağ­­lı baş­­lat­­dı­­ğı la­­yi­­hə­­ lərar­­tıq öz nə­­ti­­cə­­lə­­ri­gös­ ­ni ­tə­­rir.

2008-ci il­­də14.5 mm çap­­lı “İs­­tiq­­ lal” snay­­per tü­­fən­­giiləde­­büt edənAzər­­bay­­canhər­­bisə­­na­­ye­­si bu uğur­­la­­ra ye­­ni­­lə­­ri­­niəla­­və et­­ mək­­də­­dir.

Bey­­nəl­­xalqmü­­da­­fiə sər­­gi­­lə­­rin­­dbö­ ə ­yük ma­­raq­­la qar­­şı­­ la­­nan Azər­­bay­­canmü­­hən­­dis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış bu si­­lah­­la­­ rın bir qis­­mi ar­­tıq prak­­tik ola­­raq özü­­nü doğ­­rul­­dub.

Milli silahlar -

“İstiqlal”dan başlanan yol Rəşad Sü­­ley­­ma­­nov Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin və güc st­­ruk­­ tur­­la­­rı­­nın tə­­la­­ba­­tı­­nı qar­­şı­­la­­maq məq­­sə­­di ilə, 2007-ci il­­dən eti­­ba­­rən MSN tə­­rə­­fin­­dən həm mil­­li im­­kan­­ lar he­­sa­­bı­­na mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı məh­­sul­­la­­rın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı, həm də xa­­ri­­ci fir­­ma­­la­­rın li­­sen­­zi­­ya­­sı əsa­­sın­­ da bə­­zi məh­­sul­­la­­rın öl­­kə­­də is­­teh­­ sa­­lı­­na baş­­la­­nıb. Yer­­li mü­­hən­­dis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış və Azər­­ bay­­ca­­nın ilk mil­­li si­­la­­hı – İST 14.5 an­­ti-ma­­te­­rial snay­­per tü­­fən­­gi ba­­rə­ ­də mə­­lu­­mat­­lar ic­­ti­­maiy­­yə­­tə 2008— ­­ci il­­də bəl­­li olub. Son­­ra­­kı il­­lər­­də “İs­­tiq­­lal” əsas gö­­tü­­rül­­mək­­lə MSN müt­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən ye­­ni snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı üzə­­rin­­də iş­­lər apa­­rı­­lıb. “İs­­tiq­­lal”

32 AZERI DEFENCE

ailə­­sin­­dən 12.7 mm çap­­lı “Mü­­ba­­ riz” ad­­lı baş­­qa bir tü­­fəng ha­­zır­­la­­ na­­raq si­­lah­­lan­­ma­­ya töv­­siy­­yə edi­­ lib. Ey­­ni za­­man­­da 7.62 mm çap­­lı da­­ha bir tü­­fəng ha­­zır­­la­­nıb. Mü­­da­­ fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri Ya­­vər Ca­­ma­­lo­­ vun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ha­­zır­­da MSNin müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də 23 mm çap­­lı snay­­per tü­­fən­­gi­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı üzə­­rin­­də iş­­lər apa­­rı­­lır. Bu si­­la­­hın 2013-cü ilin bi­­rin­­ci ya­­rı­­sı­­na ha­­zır ol­­ma­­sı göz­­lə­­ni­­lir. Snay­­per tü­­fəng­­ lə­­ri ilə ya­­na­­şı, MSN tə­­rə­­fin­­dən Tür­­ki­­yə­­nin Tİ­­SAŞ fir­­ma­­sın­­dan 3 fərq­­li mo­­del­­də ta­­pan­­ça­­nın, Ru­­si­­ya­ ­nın “İj­­maş” Kon­­ser­­nin­­dən AK-74M tip­­li av­­to­­mat­­la­­rın tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­ mək­­lə Azər­­bay­­can­­da is­­teh­­sa­­lı­­na dair li­­sen­­zi­­ya­­lar alı­­nıb. Ha­­zır­­da qeyd olu­­nan si­­lah­­la­­rın öl­­kə­­də is­­ teh­­sa­­lı uğur­­la hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir.

İST 14.5 “İs­­tiq­­lal” snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri ailə­­ si­­nin il­­ki - İST 14.5 an­­ti-ma­­te­­rial snay­­per tü­­fən­­gi ilk də­­fə əya­­ni şə­­kil­­ də 2009-cu ili ap­­rel ayın­­da, İs­­tan­­bul­ ­da İDEF-2009 sər­­gi­­sin­­də nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­­lib. Azər­­bay­­can Or­­du­­sun­­da si­­ lah­­lan­­ma­­ya qə­­bul edil­­miş İST 14.5 ha­­zır­­da cəb­­hə xət­­tin­­də prak­­ti­­ki tət­­ biq olu­­nur. Bu si­­lah­­dan bir ədəd İor­­da­­ni­­ya kra­­lı­­na hə­­diy­­yə edi­­lib.

Hə­­min tü­­fəng iki il­­dən bir Am­­man­­ da ke­­çi­­ri­­lən SO­­FEX sər­­gi­­sin­­də Kral II Ab­­dul­­la­­hın Xü­­su­­si Tə­­yi­­nat­­lı Qüv­ ­və­­lə­­ri­­nin sten­­din­­də sər­­gi­­lə­­nir.

MSN-in açıq­­la­­dı­­ğı mə­­lu­­ma­­ta gö­­ rə, İST 14.5 tü­­fən­­gi yün­­gül zi­­re­­hə ma­­lik trans­­port­­yor­­la­­ra, hər­­bi nəq­­ liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­nə, aerod­­rom­­da­­kı təy­­ya­­rə­­lə­­rə, ki­­çik gə­­mi­­lə­­rə qar­­şı ef­­

ÖLKƏ

olu­­na bi­­lir. 2012-ci il­­də İST 14.5 tü­­ fən­­gi üzə­­rin­­də bir sı­­ra tək­­mil­­ləş­­dir­­ mə iş­­lə­­ri­­nin apa­­rı­­lıb. Tək­­mil­­ləş­­dir­­ mə nə­­ti­­cə­­sin­­də si­­la­­hın çə­­ki­­si 35 kq-dan 28 kq-a en­­di­­ri­­lib. İST 14.5 tü­­fən­­gin­­dən B-32 və MDZ tip­­li pat­­ ron­­lar­­dan atəş aç­­maq müm­­kün­­dür.

Tü­­fəng POSP 8x42D (2000) tip­­li op­­ tik ni­­şan­­gah­­la təc­­hiz olu­­nub.

İST-12.7 “Mü­­ba­­riz” fek­­tiv tət­­biq olu­­na bi­­lər. İST 14.5 ilə uzaq mə­­sa­­fə­­dən mü­­hən­­dis va­­si­­tə­­lə­­ ri­­nin sı­­ra­­dan çı­­xa­­rıl­­ma­­sı, ko­­man­­da, nə­­za­­rət, kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya və kəş­­fiy­­ yat sis­­tem­­lə­­rin, ra­­bi­­tə an­­te­­na­­la­­rı­­nın, tank­­la­­rın xa­­ri­­ci ava­­dan­­lıq­­la­­rı­­nın məh edil­­mə­­si müm­­kün­­dür. Tü­­fəng­ ­də qu­­rul­­muş xü­­su­­si əy­­ləc İST 14.5-ə ana­­loq­­la­­rı ilə mü­­qa­­yi­­sə­­də de­­mək olar ki mi­­ni­­mal təp­­mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti qa­­zan­­dı­­rıb. Si­­la­­hın ana­­loq­­la­­rın­­dan di­­gər fər­­qi isə ya­­rı av­­to­­ma­­tik atəş re­­ji­­mi­­dir. İST 14.5 tü­­fən­­gi -50, +50 də­­rə­­cə ha­­va şə­­raitin­­də, 93-97% rü­­tu­

­ ət­­li ha­­va­­da, həm­­çi­­nin ya­­ğış­­da, qar­ b ­da, qum və toz­­lu şə­­rait­­lər­­də is­­ti­­fa­­də

“İs­­tiq­­lal” ailə­­si­­nə məx­­sus 12.7 mm çap­­lı bu tü­­fəng Azər­­bay­­ca­­nın Mil­­li Qəh­­rə­­ma­­nı Mü­­ba­­riz İb­­ra­­hi­­

yanvar-fevral 2013 33

ÖLKƏ mo­­vun xa­­ti­­rə­­si­­nə “Mü­­ba­­riz” ad­­ lan­­dı­­rı­­lıb. An­­ti-ma­­te­­rial tü­­fəng­­lər sin­­fi­­nə da­­xil olan “Mü­­ba­­riz” sə­­lə­­ fin­­dən ka­­lib­­ri­­nə və çə­­ki­­si­­nin yün­­ gül­­lü­­yü­­nə gö­­rə fərq­­lə­­nir. Bu tü­­fəng de­­mək olar ki, İST 14.5 ilə ey­­ni tə­­sir gü­­cü­­nə ma­­lik­­dir. Si­­la­­hın 12.7x108 mm ça­­pı tex­­ni­­ki hə­­dəf­­lə­­ri vur­­maq üçün güc­­lü im­­kan­­lar ve­­rir. “Mü­­ba­ ­riz” hər cür ha­­va şə­­raitin­­də, -50, +50 temp­­ra­­tur­­lar­­da, ha­­be­­lə ya­­ğış­­ da, qar­­da, qum və toz­­lu şə­­rait­­lər­­də tət­­biq olu­­na bi­­lər. “Mü­­ba­­riz”in çə­­ ki­­si 16 kq, op­­tik mə­­sa­­fə­­si 2000 metr təş­­kil edir və da­­ra­­ğı 7 gül­­lə tu­­tur.

“Mü­­ba­­riz” B-32 tip­­li gül­­lə ilə 20 mm qa­­lın­­lı­­ğın­­da zi­­re­­hi deş­­mə qa­­ bit­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik­­dir. Snay­­per tü­­ fən­­gi POSP 8x42WD (2000) ni­­şan­­ gah ilə təc­­hiz olu­­nub.

“Yal­­qu­­zaq” MSN mü­­hən­­dis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən ya­­ra­­dıl­­mış bu yün­­gül çə­­ki­­li snay­­ per tü­­fən­­gi ba­­rə­­də mə­­lu­­ma­­tı ic­­ti­­ maiy­­yə­­tə 2012-ci ilin de­­kabr ayın­­da na­­zir Ya­­vər Ca­­ma­­lov açıq­­la­­yıb.

“Yal­­qu­­zaq” ad­­lan­­dı­­rıl­­mış snay­­per tü­­fən­­gi 2012-ci il, de­­kab­­rın 17-də döv­­lət baş­­çı­­sı­­na təq­­dim olu­­nub.

NA­­TO stan­­dart­­la­­rı­­na uy­­ğun 7.62x51 mm çap­­lı bu snay­­per tü­­fən­ ­gi­­nin ya­­ra­­dıl­­ma mər­­hə­­lə­­si ba­­şa çat­ ­dı­­rı­­lıb. Adı­­çə­­ki­­lən snay­­per tü­­fən­­gi­ ­nin atış mə­­sa­­fə­­si 1000 metr, da­­ra­­ğı­ ­nın tu­­tu­­mu 10 pat­­ron, çə­­ki­­si isə 7.1 kq-dır.

UP 7.62 MSN-in müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də is­­teh­­sal edi­­lən, “Ka­­laş­­ni­­kov” pu­­lem­­yo­­tu­­ nun (PK) uni­­ver­­sal ver­­si­­ya­­sı olan bu pu­­lem­­yot 7.62x54 mm çap­­lı gül­ ­lə­­lər­­dən atəş açır. Pu­­lem­­yo­­tun üzə­ ­rin­­də bir sı­­ra tək­­mil­­ləş­­dir­­mə­­lər apa­­rı­­lıb. Xü­­su­­si­­lə ni­­şan­­gah­­la­­rın yer­­ləş­­di­­ril­­mə­­si üçün si­­la­­hın üzə­­ri­­ nə Pi­­ca­­ti­­ni rel­­si əla­­və olu­­nub. Pu­­ lem­­yot də­­qi­­qə­­də 650 atəş aç­­ma qa­­

34 AZERI DEFENCE

bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik­­dir. Si­­la­­hın mak­­si­ ­mum atış mən­­zi­­li 3800 metr, uzun­­ lu­­ğu 1160 mm, çə­­ki­­si isə 7.5 kq təş­­kil edir. UP ilə ya­­na­­şı MSN xü­­ su­­si tə­­yi­­nat­­lı­­lar və kəş­­fiy­­yat­­çı­­lar üçün ye­­ni bir əl pu­­lem­­yo­­tu­­nun ha­­ zır­­lan­­dı­­ğı­­nı da açıq­­la­­yıb. Na­­zir Y. Ca­­ma­­lo­­vun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, sö­­zü­­ge­ ­dən si­­la­­hın atış mə­­sa­­fə­­si 1000 metr, çə­­ki­­si 7-kq, uzun­­lu­­ğu 1080 mmdir.

Ta­­pan­­ça­­lar Atı­­cı si­­lah­­lar­­la ya­­na­­şı, ha­­zır­­da MSN tə­­rə­­fin­­dən Tür­­ki­­yə­­nin Tİ­­SAŞ şir­­kə­­ti ilə bir­­gə “İnam”, “Zə­­fər” və “Zə­­fər-K” ad­­lı üç fərq­­li mo­­del­­də (Türk “Zi­­ga­­na” mo­­de­­li­­nin əsa­­sın­­ da) ta­­pan­­ça­­la­­rın is­­teh­­sa­­lı hə­­ya­­ta ke­­ çi­­ril­­mək­­də­­dir. 9.19 mm çap­­lı bu ta­­ pan­­ça­­lar­­dan “İnam”ın atış mə­­sa­­fə­­si 50, “Zə­­fər”in atış mə­­sa­­fə­­si isə 75 metr­­dir. Ta­­pan­­ça­­la­­ra 15,18 və 20 pat­­ron tu­­tum­­lu da­­ raq­­lar yer­­ləş­­di­­ri­­lə bi­­lir. “İnam”ın çə­­ki­­si (da­­raq­­la bir­­gə) 860 qram, “Zə­­fər”in çə­­ki­­si isə 960 qram, uzun­­lu­­ ğu isə mü­­va­­fiq ola­­raq 191 və 206 mm-dir. Hər iki ta­­pan­­ça­­nın lü­­lə­­si­­ nin öm­­rü 10000 atəş­­dir. Tİ­­SAŞ fir­­ ma­­sı rəs­­mi­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, 2013-cü il­­dən bu ta­­pan­­ça­­la­­rın is­­teh­­ sa­­lın­­da MSN-in pa­­yı 40%-ə ça­­ta­­caq.

REGİON

Cənubi Qafqaz ölkələrinin PUA potensialı və istehsal layihələri T. Hacıyev Pi­­lot­­suz uçuş apa­­rat­­la­­rı­­na olan tə­­ləb­­lə­­rin qar­­şı­­lan­­ma­­sı məq­­sə­­di ilə 2005-ci il­­dən Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz re­­gionun­­da Gür­­ cüs­­tan və Azər­­bay­­ca­­nın ön­­cül­­lü­­yün­­də baş­­la­­dı­­lan proq­­ ram­­lar PUA-la­­rı böl­­gə­­də ge­­dən si­­lah­­lan­­ma ya­­rı­­şı­­nın bir ele­­men­­ti­­nə çe­­vi­­rib. İlk il­­lər­­də xa­­ric­­dən sa­­tı­­nal­­ma­­lar he­­sa­­ bı­­na öz­­lə­­ri­­nin PUA po­­ten­­sialı­­nı for­­ma­­laş­­dı­­ran hər iki döv­­ lə­­tə, son­­ra­­dan – 2010-cu il­­dən Er­­mə­­nis­­ta­­nın da qo­­şul­­ma­­sı ya­­rı­­şı da­­ha da sü­­rət­­lən­­di­­rib.

Bu is­­ti­­qa­­mət­­də eh­­ti­­yac­­la­­rın qar­­ şı­­lan­­ma­­sı iki is­­ti­­qa­­mət­­də - xa­­ric­­ dən sa­­tı­­nal­­ma­­lar və yer­­li is­­teh­­sa­­lın təş­­ki­­li he­­sa­­bı­­na hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir.

Ha­­zır­­da həm Azər­­bay­­can, həm Gür­­cüs­­tan, həm də Er­­mə­­nis­­tan müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən la­­yi­­hə­­lər nis­­bə­­tən ki­­çik və or­­ta öl­­ çü­­lü PUA-la­­rın is­­teh­­sa­­lı ilə bağ­­lı­­ dır. İd­­xal PUA-la­­rın bö­­yük his­­sə­­si­ ­ni isə əsa­­sən tak­­tik və bö­­yük uçuş uzaq­­lı­­ğı­­na ma­­lik apa­­rat­­lar təş­­kil edir.

ara­­dan qal­­dı­­rıl­­ma­­sı, eh­­ti­­yac­­la­­rın qar­­şı­­lan­­ma­­sı üçün böl­­gə öl­­kə­­lə­­ri əsa­­sən İs­­rail, Tür­­ki­­yə, Ru­­si­­ya, Çin və di­­gər öl­­kə­­lə­­rə üz tut­­maq məc­­ bu­­riy­­yə­­tin­­də­­dir­­lər. Bey­­nəl­­xalq mər­­kəz­­lə­­rin mə­­lu­­mat­­la­­rı, elə­­cə də açıq rə­­qəm­­lə­­rin ana­­liz­­lə­­ri­­nə gö­­rə ha­­zır­­da Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz PUA ba­­za­­ rı­­na təx­­mi­­nən 70% pay­­la İs­­rail fir­­ ma­­la­­rı nə­­za­­rət edir. Son 10 il­­də Azər­­bay­­can və Gür­­cüs­­tan­­da real­­ laş­­dı­­rıl­­mış sa­­tı­­nal­­ma­­la­­rın st­­ruk­­tu­­

run­­da əsas ye­­ri məhz İs­­rail­­dən alı­­ nan PUA-lar tu­­tub. 2010-cu il­­də El­­bit Sys­­tems şir­­kə­­ti ilə ya­­şan­­mış prob­­lem­­dən son­­ra Gür­­cüs­­tan bu sa­­hə­­də di­­gər öl­­kə­­lər­­dən olan fir­­ ma­­lar ilə əmək­­daş­­lı­­ğa üs­­tün­­lük ver­­mə­­yə baş­­la­­yıb. Ru­­si­­ya isə bu ba­­zar­­da əsa­­sən Er­­mə­­nis­­tan he­­sa­­bı­ ­na var­­lı­­ğı­­nı sür­­dü­­rür. Təh­­li­­llər Tür­­ki­­yə fir­­ma­­la­­rı­­nın da Azər­­bay­­ can və Gür­­cüs­­tan he­­sa­­bı­­na re­­gion ba­­za­­rın­­da müəy­­yən pay əl­­də et­­mə po­­ten­­sialı­­nın möv­­cud ol­­du­­ğu­­nu gös­­tə­­rir. Tür­­ki­­yə­­də is­­teh­­sal edi­­lən pi­­lot­­suz hə­­dəf təy­­ya­­rə­­lə­­ri/dron­­lar və mi­­ni PUA-lar re­­gion öl­­kə­­lə­­ri­­nin ma­­raq dairə­­sin­­də olan məh­­sul­­lar­­ dan sa­­yı­­lır. Həm Azər­­bay­­can, həm də Gür­­cüs­­ta­­nın dron­­lar üçün Tür­­ ki­­yə fir­­ma­­la­­rı ilə mü­­za­­ki­­rə­­lər apar­ ­dıq­­la­­rı­­na dair mə­­lu­­mat­­lar möv­­ cud­­dur.

Bu­­nun­­la ya­­na­­şı, son iki il­­də Uk­­ ray­­na və Be­­la­­ru­­sun Cə­­nu­­bi Qaf­­qa­­ zın PUA ba­­za­­rı­­na da­­xil ol­­maq üçün müəy­­yən cəhd­­lə­­ri mü­­şa­­hi­­də olun­­maq­­da­­dır.

Ba­­za­­rın li­­de­­ri İs­­rail Don­­du­­rul­­muş mü­­na­­qi­­şə­­lə­­rin möv­­cud ol­­du­­ğu Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz öl­­ kə­­lə­­ri­­nə hər­­bi tə­­yi­­nat­­lı məh­­sul­­la­­ rın sa­­tı­­şı­­na qo­­yu­­lan məh­­du­­diy­­yət­­ lər Av­­ro­­pa­­da PUA-la­­rın is­­teh­­sa­­lı üz­­rə ix­­ti­­sas­­laş­­mış şir­­kət­­lə­­rin re­­ gion ba­­za­­rı­­na çı­­xı­­şı­­nı bağ­­la­­yıb. Ya­­ ran­­mış be­­lə si­­tuasi­­ya­­da boş­­lu­­ğun

yanvar-fevral 2013 35

REGİON Gür­­cüs­­tan Mi­­xeil Saakaş­­vi­­li ha­­ki­­miy­­yə­­tə gəl­­dik­­dən son­­ra Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ rin PUA-lar­­la təc­­hi­­za­­tı sa­­hə­­sin­­də proq­­ram real­­laş­­dır­­ma­­ğa baş­­la­­yan Gür­­cüs­­tan rəs­­mi mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­ rə, 2005-2010-cu il­­lər­­də İs­­railin El­­ bit Sys­­tems fir­­ma­­sın­­dan 7 ədəd “Her­­mes-450”, açıq­­lan­­ma­­yan say­­ da (bə­­zi mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­rə 40-dək) “Sky­­lark” tip­­li PUA sa­­tın alıb.

2008-ci ilin av­­qust mü­­ha­­ri­­bə­­si­­nə qə­­dər Gür­­cüs­­ta­­na məx­­sus 4 ədəd “Her­­mes-450” tip­­li PUA Ab­­xa­­zi­­ya üzə­­rin­­də se­­pa­­rat­­çı re­­ji­­min hərb­­çi­­ lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən vu­­ru­­lub.

El­­bit şir­­kə­­ti ilə Gür­­cüs­­tan ara­­ sın­­da 2011-ci il­­də ya­­ran­­mış an­­la­­ şıl­­maz­­lıq­­dan son­­ra rəs­­mi Tif­­lis mil­­li im­­kan­­lar he­­sa­­bı­­na PUA ya­­ra­ ­dıl­­ma­­sı sa­­hə­­sin­­də iş­­lə­­rə baş­­la­­dı­­ğı­­ nı elan edib. Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin “Del­­ta” El­­mi-Tex­­ni­­ki Mər­­kə­­zi və Tif­­lis Aviasi­­ya Za­­vo­­du­­nun bir­­gə ha­­zır­­la­­dı­­ğı ilk PUA 2012-ci ili ap­­ rel ayın­­da ic­­ti­­maiy­­yə­­tə təq­­dim edi­­lib. Gür­­cüs­­tan me­­diasın­­da yer alan mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­rə, in­­di­­yə­­dək yer­­li müəs­­si­­sə­­də is­­teh­­sal edil­­miş 10-a ya­­xın PUA or­­du­­da si­­lah­­lan­­ ma­­ya qə­­bul edi­­lib. İs­­teh­­sal­­la pa­­ra­­ lel ola­­raq, “Del­­ta” El­­mi-Tex­­ni­­ki

36 AZERI DEFENCE

Mər­­kə­­zi tə­­rə­­fin­­dən PUA-nın tək­­ mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si üçün ay­­rı bir la­­yi­­ hə üzə­­rin­­də iş­­lər apa­­rı­­lır. Tək­­mil­­ ləş­­dir­­mə pro­­se­­sin­­də bu apa­­ra­­tın uçuş mə­­sa­­fə­­si ar­­tı­­rı­­la­­caq, mü­­şa­­hi­­ də və kəş­­fiy­­yat qa­­bi­­liy­­yə­­ti yük­­səl­­ di­­lə­­cək. Ey­­ni za­­man­­da zər­­bə PUAsı ha­­zır­­la­­na­­caq.

Gür­­cüs­­tan is­­teh­­sal olan PUAnın tex­­ni­­ki-tak­­ti­­ki gös­­tə­­ri­­ci­­lə­­ri ba­­ rə­­də mə­­lu­­mat­­lar ol­­duq­­ca məh­­dud­ ­dur. Açıq­­lan­­mış mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­rə, ha­­va­­da 8 saat uçuş hə­­ya­­ta ke­­çi­­rə bi­­lən bu PUA-nın uzun­­lu­­ğu 2 m, çə­­ki­­si 17 kq, mak­­si­­mum qalx­­ma ta­­va­­nı 3 min metr, sü­­rə­­ti 60-160 km/saat­­dır. Apa­­rat ka­­ta­­pult ilə hə­­ rə­­kə­­tə gə­­ti­­ri­­lir və en­­mə pa­­ra­­şüt­­dən is­­ti­­fa­­də ilə real­­la­­şır. PUA-nın aşa­­ğı səs və zəif ra­­dar izi­­nə ma­­lik ol­­du­­

ğu bil­­di­­ri­­lir. La­­kin apa­­rıl­­mış araş­­ dır­­ma­­lar za­­ma­­nı Gür­­cüs­­tan­­da is­­ teh­­sal edi­­lən PUA əs­­lin­­də söy­­lə­­nil­ ­di­­yi ki­­mi “yüz­­də yüz mil­­li” bir məh­­sul de­­yil, Es­­to­­ni­­ya­­nın Uni­­ted Ar­­ma­­ments İn­­ter­­na­­tional fir­­ma­­sı­­ nın is­­teh­­sal et­­di­­yi SWAN-3 ad­­lı PUA ol­­du­­ğu üzə çı­­xıb. Hon­­da GX35 mü­­hər­­ri­­ki ilə təc­­hiz olun­­muş SWAN-3 ba­­za ver­­si­­ya­­sı­­nın fay­­da­­lı yü­­kü­­nə fo­­to­­ka­­me­­ra, ter­­mal ka­­me­­ ra və inf­­ra­­qır­­mı­­zı ka­­me­­ra da­­xil­­dir.

PUA öz ba­­za stan­­si­­ya­­sı ilə 50 km-dən ar­­tıq bir ra­­dius­­da əla­­qə sax­­la­­ya və gö­­rün­­tü ötü­­rə bi­­lir.

Er­­mə­­nis­­tan PUA-la­­rın sa­­tın alın­­ma­­sı və is­­ teh­­sa­­lı sa­­hə­­sin­­də iş­­lə­­rə di­­gər re­­ gion öl­­kə­­lə­­ri­­nə nis­­bə­­tən gec baş­­la­­ ma­­sı­­na bax­­ma­­ya­­raq, Er­­mə­­nis­­tan ha­­zır­­da bu is­­ti­­qa­­mət­­də bir ne­­çə (mi­­ni PUA, tak­­tik PUA, ro­­tor­­lu PUA) la­­yi­­hə­­nin üzə­­rin­­də iş­­lə­­di­­yi­­ni elan edib. Mil­­li is­­teh­­sa­­lın ya­­ra­­dıl­­ ma­­sı sa­­hə­­sin­­də rəs­­mi İrə­­van Ru­­si­­ ya, Li­­van, Yu­­na­­nıs­­tan və Çin ilə əmək­­daş­­lıq edir.

Er­­mə­­nis­­tan 2012-ci il­­də Ru­­si­­ya­­ nın AFM Ser­­vers şir­­kə­­tin­­dən 5 komp­­leks “Pte­­ro-E4” tip­­li PUA sa­­ tın alıb və rəs­­mi mə­­lu­­mat­­lar­­da bu apa­­rat­­la­­rın Föv­­qə­­la­­də Hal­­lar Na­­zir­ ­li­­yi tə­­rə­­fin­­dən alın­­dı­­ğı gös­­tə­­ri­­lib. İs­­teh­­sal­­çı şir­­kə­­tin mə­­lu­­ma­­tı­­na gö­­rə, “Pte­­ro-E4” tip­­li PUA-lar to­­poq­­ra­­fik

REGİON

aero­­fo­­to­­çə­­ki­­liş­­lər, sut­­ka­­nın müx­­tə­­ lif saat­­la­­rın­­da ob­­yekt­­lə­­rin mo­­ni­­to­­ rin­­qi­­nin apa­­rıl­­ma­­sı, el­­mi təd­­qi­­qat iş­­lə­­ri, və s. məq­­səd­­lər üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Kəş­­fiy­­yat apar­­maq üçün rə­­qəm­­sal fo­­to­­ka­­me­­ra, ter­­mal ka­­me­ ­ra, la­­zer mə­­sa­­fəöl­­çən, peyk na­­vi­­qa­­ si­­ya sis­­te­­mi ilə təc­­hiz olun­­muş PUA-nın çə­­ki­­si 20 kq, mak­­si­­mal uçuş uzaq­­lı­­ğı 130 km, mak­­si­­mal qalx­­ma ta­­va­­nı 2000 metr­­dir. Elekt­­ rik mü­­hər­­ri­­ki (gü­­cü 3.5 kVt) ilə təc­­ hiz olun­­muş “Pte­­ro-4E”nin sü­­rə­­ti 85-115 km/saat təş­­kil edir. Möv­­cud kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya sis­­te­­mi ida­­rəet­­mə mər­­kə­­zi­­nə PUA ilə 85 km ra­­dius­­da əla­­qə ya­­rat­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir.

Er­­mə­­nis­­tan Aviasi­­ya İns­­ti­­tu­­tu tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış “Krunk-25” ad­­lı PUA-nın uçuş test­­lə­­ri 2011-ci ilin iyun ayın­­da ke­­çi­­ri­­lib və hə­­min ilin sent­­yabr ayın­­da bu apa­­rat si­­ lah­­lan­­ma­­ya qə­­bul edi­­lib. Bə­­zi hər­­ bi KİV-lər­­də yer alan mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­rə, adı­­çə­­ki­­lən pi­­lot­­suz apa­­rat Ser­­bi­­ya­­ya məx­­sus şir­­kət­­lər­­dən bi­­ ri­­nin ana­­lo­­ji mo­­de­­li əsa­­sın­­da ha­­ zır­­la­­nıb. “Krunk-25”in “Krunk25-1” və “Krunk-25-2” mo­­di­­fi­­ka­­si­­ ya­­la­­rı möv­­cud­­dur. Bi­­rin­­ci­­də mü­­ hər­­rik fü­­zel­­ya­­jın qa­­baq, ikin­­ci­­də isə ar­­xa his­­sə­­sin­­də qu­­ru­­lub. Apa­­ rat­­da fü­­zel­­ya­­jın al­­tın­­da vi­­deo və fo­­to­­ka­­me­­ra­­ya ma­­lik ki­­çik öl­­çü­­lü elek­­to-op­­tik tur­­rel möv­­cud­­dur.

“Krunk-25-1”in qa­­nad açıq­­lı­­ğı 4200 mm, “Krunk-25-2”nin isə 3640 mm,

uzun­­luq mü­­va­­fiq ola­­raq 2950 və 2750 mm, uçuş küt­­lə­­si 60 kq və 50 kq, hər iki­­sin­­də sü­­rət 80-110 km/ saat təş­­kil edir. PUA-lar proq­­ram­­ laş­­dı­­rıl­­mış av­­to­­pi­­lot­­la təc­­hiz edi­­lib və ha­­va­­da 5 saat qa­­la bi­­lir. “Krunk25-1”in mak­­si­­mal qalx­­ma ta­­va­­nı 4000 metr, “Krunk-25-2”nin­­ki isə 3500 m, prak­­tik ta­­van­­la­­rı hər iki PUA-da 3000 metr, uçuş ra­­diusu isə mü­­va­­fiq ola­­raq 150 və 100 km-dir. Hər iki PUA-nın mər­­kəz ilə əla­­qə mə­­sa­­fə­­si 70 km təş­­kil edir.

Mü­­hən­­dis­­lə­­rin id­­diası­­na gö­­rə, aero­­di­­na­­mik xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ri­­nə gö­­ rə, Azər­­bay­­can­­da İs­­railin Aero­­

nautics şir­­kə­­ti ilə bir­­gə is­­teh­­sal edi­ ­lən “Aeros­­tar” tip­­li PUA ilə bən­­zər olan “Krunk” stels xü­­su­­siy­­yə­­tə ma­­lik­­dir. İrə­­van Aviasi­­ya İns­­ti­­tu­­tu tə­­rə­­fin­­dən İs­­railin “Sky­­lark” tip­­li PUA-sı­­na bən­­zər di­­zayn edil­­miş ikin­­ci - “Ba­­ze” ad­­lı mi­­ni PUA isə ilk də­­fə 2012-ci ilin may ayın­­da ic­­ ti­­maiy­­yə­­tə nü­­ma­­yiş olu­­nub. Bü­­tün proq­­ram tə­­mi­­na­­tı­­nın er­­mə­­ni mü­­ hən­­dis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­dı­­ğı bil­­di­­ri­­lən “Ba­­ze”nin qa­­na­­dı­­nın uzun­­lu­­ğu 2800 mm, apa­­ra­­tın göv­­ də­­si­­nin uzun­­lu­­ğu 1600 mm, hün­­ dür­­lü­­yü 346 mm, çə­­ki­­si isə 5.5 ki­­ loq­­ram­­dır (İs­­rail ana­­lo­­qu ile ey­­ni).

PUA-nın fay­­da­­lı yü­­kü 1-1.5 kq gös­ ­tə­­ri­­lir. Ka­­me­­ra “Sky­­lark”da ol­­du­­ ğu ki­­mi apa­­ra­­tın bu­­run his­­sə­­si­­nə yer­­ləş­­di­­ri­­lib. Mü­­hər­­rik və hə­­rə­­kə­­tə gə­­ti­­ri­­ci pər­­lər isə göv­­də­­nin ar­­xa his­­sə­­sin­­də­­dir. Çə­­ki­­si­­nin ki­­fa­­yət qə­­ dər ki­­çik ol­­ma­­sı­­na bax­­ma­­ya­­raq er­­ mə­­ni­­lər PUA-nın sü­­rə­­ti­­ni 60 km/ saat, krey­­ser sü­­rə­­ti­­ni 80 km/saat, mak­­si­­mal sü­­rə­­ti­­ni isə 100 km/saat ola­­raq təq­­dim edir­­lər. Ha­­va­­da 60 də­­qi­­qə qa­­la bi­­lən “Ba­­ze”nin hə­­rə­­ kət ra­­diusu 30 km, qalx­­ma ta­­va­­nı 2 min metr ola­­raq gös­­tə­­ri­­lir.

yanvar-fevral 2013 37

REGİON Azər­­bay­­can Bey­­nəl­­xalq mər­­kəz­­lə­­rin he­­sa­­ bat­­la­­rın­­da Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz re­­ gionun­­da ən bö­­yük PUA si­­lah­­lan­­ ma­­sı­­na ma­­lik öl­­kə ki­­mi Azər­­bay­­ can gös­­tə­­ri­­lir. Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin in­­ven­­ta­­rı­­na ha­­zır­­da müx­­tə­­lif tap­­şı­­rıq­­la­­rı ic­­ra et­­mək qa­­ bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik fərq­­li mo­­del­­lər­­ də “Or­­bi­­ter 2M” tip­­li mi­­ni, “Aeros­ ­tar”, “He­­ron”, “Searc­­her”, “Her­­ mes 450”, “Her­­mes-900” tip­­li PUA-lar, ha­­be­­lə dron təy­­ya­­rə­­lər da­­xil­­dir. Bu PUA-la­­rın bə­­zi­­lə­­ri ki­­ çik çap­­lı ra­­ket­­lər­­lə si­­lah­­lan­­dı­­rı­­la bi­­lir.

2011-ci il­­də Ba­­kı­­da Mü­­da­­fiə Sə­­ na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi­­nin Şərq İs­­teh­­sa­­lat Bir­­li­­yi və İs­­railin Aero­­nautics De­­ fen­­ce Sys­­tems fir­­ma­­sı­­nın bir­­gə tə­­ sis et­­di­­yi “Azad Sys­­tems” ad­­lı müəs­­si­­sə­­də Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin si­­fa­­ri­­şi üz­­rə “Or­­bi­­ ter-2M” və “Aeros­­tar” tip­­li PUAlar, on­­la­­rın ko­­man­­da-ida­­rəet­­mə mər­­kəz­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sa­­lı hə­­ya­­ta ke­­ çi­­ri­­lir. Hər iki PUA kom­­po­­zit göv­­ də­­yə ma­­lik­­dir. Ba­­kı­­da is­­teh­­sal edi­­ lən “Aeros­­tar” tip­­li tak­­tik PUA-lar AZ-BP, “Or­­bi­­ter”lər isə AZ-2M ad­­ lan­­dı­­rı­­lıb. Ka­­ta­­pult sis­­te­­mi va­­si­­tə­­si ilə hə­­rə­­kə­­tə gə­­ti­­ri­­lən AZ-2M tip­­li PUA-la­­rın üç fərq­­li mo­­di­­fi­­ka­­si­­ya­­sı möv­­cud­­dur. Bun­­lar­­dan bi­­rin­­ci­­si AZ-2M-I mo­­de­­li­­nin uzun­­lu­­ğu 2.2 m, çə­­ki­­si 7 kq, ha­­va­­da qal­­ma müd­ ­də­­ti 3 saat, AZ-2M-II mo­­de­­li­­nin uzun­­lu­­ğu 3 metr, çə­­ki­­si 9.5 kq, ha­­ va­­da qal­­ma müd­­də­­ti 4 saat, AZ-2MIII mo­­de­­li­­nin uzun­­lu­­ğu 3.6 metr, çə­­ki­­si 20 kq, ha­­va­­da qal­­ma müd­­də­ ­ti 7 saat, hər üç PUA-nın mak­­si­­mal ta­­va­­nı 18 000 fut təş­­kil edir. AZ-2MIII mo­­di­­fi­­ka­­si­­ya­­sı­­nın öl­­çü­­lə­­ri PUAnın fay­­da­­lı yü­­kü­­nün ar­­tı­­rıl­­ma­­sı he­­sa­­bı­­na alı­­nıb. AZ-2M ailə­­si­­nə da­­xil olan PUA-lar da­­ta-link kon­­fi­ ­qu­­ra­­si­­ya­­la­­rın­­dan ası­­lı ola­­raq mər­­ kəz­­lə 30-80 km mə­­sa­­fə­­də əla­­qə ya­­

38 AZERI DEFENCE

ra­­da bi­­lir.

Bir də­­fə­­yə 12 saat­­dan ar­­tıq ha­­va­ ­da qa­­la bi­­lən AZ-BP tip­­li PUA-la­­ rın isə çə­­ki­­si 250 kq, fay­­da­­lı yü­­kü 50 kq, hə­­rə­­kət ra­­diusu 250 km-dir.

AZ-BP tip­­li PUA-da Comm­­tact Ltd. tə­­rə­­fin­­də is­­teh­­sal edil­­miş müasir çox­­ka­­nal­­lı mə­­lu­­mat­­la­­rın ötü­­rül­ ­mə sis­­te­­mi (C/L/S ka­­nal­­la­­rı) tət­­biq olu­­nur.

Qeyd edək ki, mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri Ya­­vər Ca­­ma­­lov bir müd­­dət əv­­vəl me­­diaya açıq­­la­­ma­­sın­­da Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin si­­fa­­ri­­şi üz­­rə 60 ədəd PUA-nın is­­teh­­sa­­lı üzə­­rin­­də iş

get­­di­­yi­­ni bil­­di­­rib. Na­­zir ya­­xın gə­­ lə­­cək­­də Azər­­bay­­can­­da si­­lah­­lı PUAla­­rın is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­na­­ca­­ğı­­nı da bə­­yan edib. Ey­­ni za­­man­­da MSN tə­­rə­­fin­­dən da­­ha uzaq ra­­dius­­lar­­da və hün­­dür­­lük­­də tap­­şı­­rıq­­la­­rı ye­­ri­­nə ye­­ti­­rə bi­­lən PUA-la­­rın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də la­­yi­­hə­­lər iş­­lə­­nir.

Azər­­bay­­can Hər­­bi Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri Tür­­ki­­yə­­nin TAİ şir­­kə­­ti­­nin is­­teh­­sa­­lı olan “An­­ka” tip­­li PUA-ya və “Tur­­ na” tip­­li dron­­la­­ra ma­­ra­­ğı­­nı açıq­­la­­ yıb. Ha­­zır­­da bu və di­­gər mo­­del dron­­la­­rın si­­lah­­lan­­ma­­ya qə­­bu­­lu is­­ ti­­qa­­mə­­tin­­də iş­­lər apa­­rı­­lır.

TEXNOLOGİYA Türk Ordusu dost və düşməni ASELSAN ilə tanıyacaq Dəniz missiyaları üçün Hermes-900 El­­bit Sys­­tems şir­­kə­­ti də­­niz mis­­si­­ya­­la­­rı üçün ha­­zır­­lan­­mış ye­­ni Her­­mes-900 pi­­lot­­suz uçuş apa­ ­ra­­tı­­nı (PUA) təq­­dim edib. “AeroIn­­dia-2013” sər­­ gi­­sin­­də nü­­ma­­yi­­şə çı­­xa­­rıl­­mış bu apa­­rat 350 ki­­loq­ ­ra­­ma qə­­dər yük da­­şı­­ya bi­­lir. PUA sis­­te­­mi­­nə də­­ niz ax­­ta­­rış ra­­da­­rı, AİS sis­­te­­mi, müx­­tə­­lif sen­­sor­­ lar, elekt­­ro-op­­tik kəş­­fiy­­yat sis­­tem­­lə­­ri da­­xil­­dir.

Möv­­cud sis­­tem­­lər apa­­ra­­ta də­­ni­­zin bö­­yük sa­­hə­­lə­ ­ri­­ni əha­­tə et­­mək, bü­­tün gə­­mi­­lər ilə əla­­qə sax­­la­­ maq im­­ka­­nı ve­­rir. PUA RLS-in kö­­mə­­yi ilə gə­­mi­ ­lə­­rin vi­­zual ta­­nın­­ma­­sı­­nı tə­­min edir. Peyk kom­­ mu­­ni­­ka­­si­­ya­­sı isə sa­­hil­­dən 1000 də­­niz mi­­li uzaqlığı əha­­tə et­­mə­­yə im­­kan ya­­ra­­dır.

PEARL

snayperlərin rəqibi

ASEL­­SAN tə­­rə­­fin­­dən ya­­ra­­dıl­­mış “dost-düş­­mən ta­­nı­­ma sis­­te­­mi” - İFF (Iden­­ti­­fi­­ca­­tion Friend and Foe) Tür­­ki­­yə Si­­lah­ ­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nə təh­­vil ve­­ri­­lib. Ta­­ma­­mi­­lə mil­­li im­­kan­­lar he­­sa­ ­bı­­na ha­­zır­­lan­­mış IFF Mod 5/S ad­­lı sis­­tem F-4 təy­­ya­­rə­­lə­­ri və ra­­diolo­­ka­­si­­ya sis­­tem­­lə­­ri­­nə in­­teq­­ra­­si­­ya edi­­lə­­rək test­­lər­­dən ke­­çi­­ri­­lib. ASEL­­SAN şir­­kə­­ti­­nin baş di­­rek­­to­­ru Cen­­giz Er­­ge­­ne­ ­ma­­nın söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, İFF-in ha­­zır­­lan­­ma­­sı­­na dair Mil­­li Mü­­ da­­fiə Na­­zir­­li­­yi ilə ASEL­­SAN ara­­sın­­da mü­­qa­­vi­­lə 2006-cı ilin de­­kabr ayın­­da im­­za­­la­­nıb. Sis­­te­­min ha­­zır­­lan­­ma­­sı­­na 7 il vaxt sərf olu­­nub.

BTR-3E yeni qüllə ilə təqdim olunub Ukraynanın Ukroboronservice firması Belçikanın CMİ Defence şirkəti ilə birgə BTR-3E zirehli döyüş maşınının yeni konfiqurasiyasını hazırlayıb. Fevralın 17-dən 21-dək Abu Dabi şəhərində keçirilmiş İDEX-2013 sərgisində 8x8 formullu BTR-3E döyüş maşını Cockerill CSE 90LP qülləsi ilə silahlandırılmış halda nümayiş etdirilib. Qüllə NATO standartlı 90 kalibrli topla silahlandırılıb və bu topdan müxtəlif mərmilərlə atəş açmaq mümkündür. İstehsalçıların sözlərinə görə, bu inteqrasiya yüksək mobillik, hər cür hava şəraitində dəqiq və etibarlı atışlar həyata keçirməyə imkan verir.

Fran­­sa­­nın Met­­ra­­vib şir­­kə­­ti snay­­per­­lə­­ri və di­­gər atəş nöq­­tə­­lə­­ri­­ni müəy­­yən­­ləş­­dir­­mək üçün ha­­zır­­la­­dı­­ğı PEARL (Per­­so­­nal Equip­­ment Add-on for Reac­­ti­ ­ve Lo­­ca­­li­­za­­tion) ad­­lı sis­­te­­mi nü­­ma­­yiş et­­di­­rib. İDEX-2013 sər­­gi­­sin­­də sis­­tem ba­­rə­­də mə­­lu­­mat ve­­rən şir­­kət rəs­­mi­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, PEARL ki­­çik və or­­ta çap­­lı gül­­lə­­lər­­dən atəş açı­­lan yer­­lə­­ri aş­­kar­­la­­maq üçün xü­­su­­si tex­­no­­lo­­gi­­ya ola­­raq ya­­ ra­­dı­­lıb. İlk də­­fə ötən ilin iyun ayın­­da Pa­­ris­­də “Euro­­sa­­tory-2012” sər­­gi­­sin­­də nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­­lib.

PEARL və­­ziy­­yət ba­­rə­­də mə­­lu­­mat­­la­­rın əl­­də olun­ ­ma­­sı, qüv­­və­­lə­­ri­­nin qo­­run­­ma­­sı, kəş­­fiy­­yat, sər­­həd nə­­za­­rə­­ti, an­­tis­­nay­­per əmə­­liy­­yat­­la­­rı ki­­mi çox­­say­­lı tap­­şı­­rıq­­lar­­da is­­ti­­fa­­də olu­­na bi­­lər.

yanvar-fevral 2013 39

TEXNOLOGİYA

Rusiyadan yeni avtomatik qumbaraatan Ru­­si­­ya­­da 40 mm-lik av­­to­­ma­­tik qum­­ba­­ raata­­nın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı la­­yi­­hə­­si üz­­rə iş­­lər son mər­­hə­­lə­­yə ke­­çib. Bu il döv­­lət sı­­naq­­la­­ rı­­nın ye­­kun­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı nə­­zər­­də tu­­tu­­lan “Bal­­kan” ad­­lı av­­to­­ma­­tik qum­­ba­­raatan iş prin­­si­­pi­­nə gö­­rə xa­­ri­­ci ana­­loq­­la­­rın­­dan fərq­ ­lə­­nə­­cək. Si­­la­­hın ha­­zır­­lan­­ma­­sı ilə məş­­ğul olan “Pri­­bor” şir­­kə­­ti­­nin baş di­­rek­­to­­ru Oleq Çi­­jevs­­ki­­nin İDEX-2013 bey­­nəl­­xalq mü­­da­­ fiə sər­­gi­­sin­­də ver­­di­­yi mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, “Bal­­kan” Ru­­si­­ya Or­­du­­su ilə ya­­na­­şı bey­­ nəl­­xalq ba­­za­­ra da təq­­dim edi­­lə­­cək. Qum­­ ba­­raata­­nın ha­­zır­­lan­­ma­­sın­­da mi­­naatan­­lar­­ da ol­­du­­ğu ki­­mi “uçan gi­­liz” prin­­si­­pi əsas gö­­tü­­rü­­lüb. Çə­­ki­­si 30 mm-lik AQS-17 qum­ ­ba­­raata­­nı ilə ey­­ni sə­­viy­­yə­­də olan “Bal­­ kan”ın mər­­mi­­sin­­də part­­la­­yı­­cı mad­­də­­nin miq­­da­­rı 90 qra­­ma çat­­dı­­rı­­lıb. Da­­ha bö­­yük tə­­sir gü­­cü­­nə ma­­lik “Bal­­kan”ın atış uzaq­­lı­­ ğı 2.5 ki­­lo­­metr­­dir.

Revision Military şirkətindən yeni dəbilqə Hərb­­çi­­lər üçün qo­­ru­­yu­­cu lə­­va­­zi­­mat­­lar is­­teh­­ sa­­lı üz­­rə ix­­ti­­sas­­laş­­mış Re­­vi­­sion Mi­­li­­tary şir­­kə­­ti yün­­gül çə­­ki­­li Batls­­kin Vi­­per P2 və Batls­­kin Cob­­ra P2 də­­bil­­qə­­lə­­ri­­ni təq­­dim edib. Re­­vi­­sion şir­­kə­­ti­­nin ye­­ni nə­­sil sa­­yı­­lan bu də­­bil­­qə­­lə­­ri hib­­ rid­­ləş­­di­­ril­­miş po­­lieti­­len kom­­po­­zit ma­­te­­rial­­dan ha­­zır­­la­­nıb. Müasir və xü­­su­­si tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar­­dan is­­ti­­fa­­də et­­mək­­lə də­­bil­­qə­­lə­­rin çə­­ki­­si 20% azal­­dı­­ lıb, bal­­lis­­tik mü­­da­­fiə isə güc­­lən­­di­­ri­­lib. Bu da uzun müd­­dət­­li ra­­hat­­lı­­ğı, sta­­bil­­lik və zər­­bə­­lər­­ dən qo­­run­­ma­­nı tə­­min edir. Batls­­kin Vi­­per P2 də­­bil­­qə­­si­­nin qo­­ru­­ma­­sı NİJ IIIA sə­­viy­­yə­­sin­­də­­ dir. Də­­bil­­qə­­yə həm­­çi­­nin ge­­cə­­gör­­mə sis­­tem­­lə­­ri, kim­­yə­­vi qo­­ru­­ma mas­­ka­­sı və müx­­tə­­lif ra­­bi­­tə ci­­ haz­­la­­rı­­nı bir­­ləş­­dir­­mək müm­­kün­­dür.

Rusiya ORSİS T-5000 snayper tüfəngini silahlanmaya qəbul edir Ru­­si­­ya Or­­du­­su OR­­SIS T-5000 ye­­ni snay­­per tü­­fən­­gi­ ­ni si­­lah­­lan­­ma­­ya qə­­bul et­­mə­­ yə ha­­zır­­la­­şır. Prom­­tex­­no­­lo­­ gi­­ya Döv­­lət Kon­­ser­­ni tə­­rə­­ fin­­dən ha­­zır­­la­­nan tü­­fən­­gin döv­­lət sı­­naq­­la­­rı 2012-ci ilin mart ayın­­da ba­­şa ça­­tıb. Or­­ du­­dan əv­­vəl Da­­xi­­li İş­­lər Na­­ zir­­li­­yi və xü­­su­­si xid­­mət or­­ qan­­la­­rı bu si­­la­­ha ma­­ra­­qa­­la­­ 40 AZERI DEFENCE

rı­­nı ifa­­də edib­­lər. Ey­­ni za­­ man­­da bir sı­­ra öl­­kə­­lər­­dən si­­fa­­riş­­çi­­lər­­lə da­­nı­­şıq­­la­­ra baş­

l­ a­­nıb. Si­­lah sərt şax­­ta­­lı əra­­zi­ ­lər­­də ke­­çi­­ril­­miş test­­lər­­də özü­­nü doğ­­rul­­dub. Hə­­dəf­­lə­­ri mak­­si­­mum 1.5 km mə­­sa­­fə­­də vur­­ma­­ğa im­­kan ve­­rən OR­­ SİS T-5000 snay­­per tü­­fən­­gi­­ nin .338 La­­pua Mag­­num (8.6х71) və .308 Winc­­hes­­ter (7.62х51) pat­­ron­­la­­rı üçün ha­­ zır­­lan­­mış iki kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­sı möv­­cud­­dur.

TEXNOLOGİYA

Motor Siç yeni mühərrikin sınaqlarına başlayıb

NATO “Ceyrançöl”ə dəstək verəcək

Mo­­tor Siç şir­­kə­­ti MS-500V-01 ye­­ni he­­li­­kop­­ter mü­­hər­­ri­­ki­­nin sı­­naq­­la­­rı­­na baş­­la­­yıb. “Ukrs­­pet­­seks­­port” Döv­­lət Kon­­ser­­ni­­nin mə­­lu­­ma­­tı­­na gö­­rə, mü­­hər­­ ri­­kə şə­­ha­­dət­­na­­mə­­nin alın­­ma­­sı pro­­se­­si 2013-cü ilin bi­­rin­­ci rü­­bü­­nün so­­nu, ikin­ ­ci rü­­bü­­nün or­­ta­­la­­rın­­da ye­­kun­­la­­şa­­caq.

MS- 500V-01 mü­­hər­­ri­­ki­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı iş­­lə­­ri­­nə 2008-ci il­­də baş­­la­­nıb. Mü­­hər­­rik çə­­ki­­si 3.6-6 ton təş­­kil edən yün­­gül he­­li­ ­kop­­ter­­lə­­rə qu­­raş­­dır­­maq üçün nə­­zər­­də tu­­tut­­lur və 950 at gü­­cü­­nə ma­­lik­­dir.

NA­­TO Azər­­bay­­can­­da Azər­­bay­­can­­da hə­­ya­­ta ke­­ çi­­ri­­lən “Cey­­ran­­çöl” əra­­zi­­si­­nin mi­­na və part­­la­­ma­­ mış hər­­bi sur­­sat­­lar­­dan (PHS) tə­­miz­­lən­­mə­­si la­­yi­­hə­ ­si­­nin ikin­­ci fa­­za­­sı­­na ra­­zı­­lıq ve­­rib. Azər­­bay­­can Əra­­zi­­lə­­ri­­nin Mi­­na­­lar­­dan Tə­­miz­­lən­­mə­­si üz­­rə Mil­­li Agent­­lik­­dən (ANA­­MA) ve­­ri­­lən mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, NA­­TO la­­yi­­hə­­yə dəs­­tək ra­­zı­­lı­­ğı­­nı bu gün­­lər­­də açıq­ ­la­­yıb. La­­yi­­hə­­nin ikin­­ci fa­­za­­sın­­da apa­­rı­­cı öl­­kə ola­­ raq ABŞ çı­­xış edə­­cək. Gə­­lən ilin iyun ayın­­da baş­­la­ ­na­­caq və 2 il da­­vam edə­­cək ikin­­ci mər­­hə­­lə­­də 24 mil­­yon kvad­­rat metr əra­­zi­­nin mi­­na və PHS-dən tə­­miz­­lən­­mə­­si nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Ötən ili ap­­rel ayın­­ da baş­­lan­­mış və ha­­zır­­da da­­vam edən bi­­rin­­ci mər­­ hə­­lə­­də 19 mil­­yon kvad­­rat­­metr əra­­zi­­nin tə­­miz­­lən­­ mə­­si plan­­laş­­dı­­rı­­lır. İn­­di­­yə­­dək 7 mil­­yon kvad­­rat ki­­lo­­metr­­dən ar­­tıq əra­­zi­­də tə­­miz­­lə­­mə iş­­lə­­ri apa­­rı­­ lıb, 5483 mi­­na və PHS ta­­pı­­la­­raq zə­­rər­­siz­­ləş­­di­­ri­­lib. Ümu­­mi­­lik­­də “Cey­­ran­­çöl” sa­­hə­­sin­­də 64 mil­­yon kvad­­rat­­metr əra­­zi­­də mi­­na və PHS təh­­lü­­kə­­si möv­­ cud­­dur. yanvar-fevral 2013 41

SİLAHLAR

Tankların qorxulu düşməni idarə olunan raket kompleksləri Teymur Hacıyev İkin­­ci Dün­­ya Mü­­ha­­ri­­bə­­sin­­də tank­­lar­­dan ge­­niş is­­ti­­fa­­də olun­­ ma­­sı, mü­­ha­­ri­­bə­­dən son­­ra­­kı dövr­­lər­­də tank sə­­na­­ye­­si­­nin in­­ ki­­şa­­fı bu zi­­reh­­li dö­­yüş ma­­şın­­la­­rı­­na qar­­şı ye­­ni si­­lah­­la­­rın ya­­ ra­­dıl­­ma­­sı ilə mü­­şa­­hi­­də olun­­du. Ön­­cə möv­­cud olan tank əley­­hi­­nə top­­lar, da­­ha son­­ra qum­­ba­­raatan­­la­­rın mey­­da­­na çıx­­ma­­sı­­na bax­­ma­­ya­­raq hər­­bi sə­­na­­ye da­­ha müasir, “at-ida­­ rə et”, “at-unut” prin­­si­­pi ilə ça­­lı­­şan, da­­ha tə­­sir­­li mü­­ba­­ri­­zə va­­si­­tə­­si olan tank əley­­hi­­nə ida­­rə olu­­nan ra­­ket komp­­leks­­lə­­ ri­­nə önəm ver­­mə­­yə baş­­la­­dı.

Baş­­lan­­ğıc­­da - 1950-ci il­­lə­­rin so­­ nu, 1960-cı il­­lə­­rin əv­­vəl­­lə­­rin­­də na­­ qil­­lə ida­­rə olu­­nan tank əley­­hi­­nə ra­­ket­­lə­­rin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı ilə tank­­la­­ra qar­­şı ye­­ni mü­­ba­­ri­­zə sis­­tem­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sa­­lı­­na start ve­­ril­­di. 1970-ci il­­də ABŞ tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­la­­nan BGM71 TOW sis­­te­­mi qərb öl­­kə­­lə­­rin­­də ən ge­­niş ya­­yıl­­mış na­­qil­­lə ida­­rə olu­ ­nan tank əley­­hi­­nə ra­­ket ol­­du. Bu sis­­tem ey­­ni za­­man­­da ana­­loq­­la­­rın­­

42 AZERI DEFENCE

dan öz tə­­sir gü­­cü­­nə gö­­rə də fərq­­lə­ ­nir­­di. Ey­­ni dövr­­də SS­­Rİ-də ya­­ra­­ dıl­­mış ra­­ket­­lər öz ef­­fek­­ti­­ni 1973-cü il­­də İs­­rail­­lə mü­­ha­­ri­­bə­­də gös­­tər­­di.

Na­­qil­­lə ida­­rə olu­­nan bi­­rin­­ci nə­­sil so­­vet tank əley­­hi­­nə ida­­rə olu­­nan ra­­ket­­lə­­ri­­nin he­­sa­­bı­­na Mi­­sir hərb­­çi­­ lə­­ri İs­­railin xey­­li say­­da tan­­kı­­nı məhv et­­mə­­yə nail ol­­du. Bu­­nun so­­ nu­­cun­­da İs­­rail sə­­na­­ye­­si tank is­­teh­­ sa­­lın­­da ra­­di­­kal də­­yi­­şik­­lik­­lər et­­mək

məc­­bu­­riy­­yə­­tin­­də qal­­dı.

Tək­­cə son 30 il­­də müx­­tə­­lif öl­­kə­­ lər­­də ha­­zır­­lan­­mış 15-dən ar­­tıq müx­­tə­­lif TƏİRK sis­­te­­mi dün­­ya or­­ du­­la­­rı­­nın si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da yer alır.

FGM-148 Ja­­ve­­lin Üçün­­cü nə­­sil tank əley­­hi­­nə ra­­ket komp­­lek­­si (TƏRK) olan “Ja­­ve­­lin”in ha­­zır­­lan­­ma­­sı­­na 1986-cı il­­dən AAWS-M (Ad­­van­­ced An­­ti-tank Weapon Sys­­tem Me­­dium) proq­­ra­­ mı çər­­çi­­və­­sin­­də Rayt­­heon şir­­kə­­ti­­ nin Mar­­tin Ma­­riet­­ta Elect­­ro­­nics &

SİLAHLAR

Mis­­si­­les Group fir­­ma­­sı­­nın bir­­gə ya­­ rat­­dı­­ğı “Ja­­ve­­lin” JV müəs­­si­­sə­­si tə­­ rə­­fin­­dən baş­­la­­nıb. M47 “Dra­­gon” TƏRK-i əvəz et­­mək üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan bu komp­­leks 1996-cı il­­də si­­lah­­lan­­ma­­ya qə­­bul edi­­lib. İs­­teh­­sal proq­­ra­­mı çər­­çi­­və­­sin­­də 2005-ci ilə qə­­dər 9 min “Ja­­ve­­lin” komp­­lek­­si ha­­zır­­la­­nıb. Sı­­naq­­lar za­­ma­­nı ra­­ket M60 və T-72 tank­­la­­rı­­na qa­­rış is­­ti­­fa­­ də olu­­nub. “At-unut” prin­­si­­pi ilə ça­­lı­­şan “Ja­­ve­­lin”in ni­­şan­­ga­­hı gü­­ nün bü­­tün saat­­la­­rın­­da dö­­yüş mey­­ da­­nı­­nı mü­­şa­­hi­­də et­­mə­­yə im­­kan ve­­ rir. Gün­­düz ni­­şan­­ga­­hı dörd­­qat güc­­lən­­di­­ril­­miş op­­ti­­ka ilə təc­­hiz edi­ ­lib. Ge­­cə vax­­tı isə inf­­ra­­qır­­mı­­zı ni­­ şan­­gah­­dan is­­ti­­fa­­də olu­­nur. Atış uzaq­­lı­­ğı 50-2500 metr olan “Ja­­ve­­ lin”in ra­­ke­­ti­­nin mak­­si­­mal sü­­rə­­ti 300 metr/sa­­ni­­yə təş­­kil edir. Tan­­ dem-ku­­mul­­ya­­tiv dö­­yüş dö­­yüş baş­­ lı­­ğı­­na ma­­lik­­dir. Ra­­ket 750 mm-lik zi­­reh­­lə­­ri de­­şə bi­­lir. Komp­­lek­­sin çə­­ ki­­si 22.5 kq, ra­­ke­­tin diamet­­ri 126.9 mm, uzun­­lu­­ğu 1081.2 mm, ra­­ke­­tin küt­­lə­­si 11.8 kq-dır. Komp­­leks 30 sa­­ ni­­yə ər­­zin­­də dö­­yü­­şə ha­­zır və­­ziy­­yə­ ­tə gə­­ti­­ri­­lir. Təh­­rik et­­mə sis­­te­­mi heç bir mo­­dul­­laş­­dı­­rıl­­mış siq­­na­­lı qə­­bul et­­mə­­di­­yin­­dən “Ja­­ve­­lin” ra­­ke­­ti­­nin hər han­­sı va­­si­­tə­­lər­­lə ya­­yın­­dı­­rıl­­ma­­sı müm­­kün de­­yil.

­ma­­sı tə­­rə­­fin­­dən is­­teh­­sal edi­­lir.

Komp­­leks rə­­qi­­bin tank və zi­­reh­­li tex­­ni­­ka­­sı­­nın, mü­­hən­­dis və is­­teh­­kam qur­­ğu­­la­­rı­­nın sı­­ra­­dan çı­­xa­­rıl­­ma­­sı, o cüm­­lə­­dən su üs­­tü hə­­dəf­­lə­­rin məhv edil­­mə­­si üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lub. Ra­­ ke­­tin ter­­mal baş­­lı­­ğı bu­­run his­­sə­­sin­­ də yer­­lə­­şib. Onun ar­­xa­­sın­­da elekt­­ro­ ­ni­­ka blo­­ku və start mü­­hər­­ri­­ki yer alır. Kor­­pu­­sun mər­­kə­­zi his­­sə­­sin­­də gi­­ros­­kop və ba­­ta­­re­­ya qu­­raş­­dı­­rı­­lıb.

Mər­­kəz his­­sə­­sin­­dən son­­ra əsas ku­­ mul­­ya­­tiv dö­­yüş his­­sə­­si yer­­lə­­şir. Ra­­ ke­­tin hə­­də­­fi vur­­ma mə­­sa­­fə­­si 4008000 metr, diamet­­ri 170 mm, çə­­ki­­si 33 kq, dö­­yüş baş­­lı­­ğı 3 kq, or­­ta sü­­rə­­ti 130-180 m/sa­­ni­­yə­­dir. “Spi­­ke”nin bir sı­­ra mo­­di­­fi­­ka­­si­­ya­­la­­rı var: Spi­­ke-SR - ki­­çik uzaq­­lıq 200-800 metr mə­­sa­­fə­­də­­ki hə­­dəf­­lə­­rə qar­­şı.

Spi­­ke-MR - or­­ta uzaq­­lıq 200-2500 metr mə­­sa­­fə­­də­­ki hə­­dəf­­lə­­rə qar­­şı.

Spi­­ke-LR – uzaq mə­­sa­­fə­­də­­ki (4000 metr) hə­­dəf­­lə­­rə qar­­şı.

Spi­­ke-ER – da­­ha uzaq (8000 metr) mə­­sa­­fə­­də­­ki həədəf­­lə­­rə qar­­şı­­ dır. Bu komp­­lek­­sin mo­­bil dö­­yüş sis­­tem­­lə­­ri və he­­li­­kop­­ter­­lər üçün va­­ rian­­la­­rı möv­­cud­­dur.

Spi­­ke NLOS (Non-Li­­ne Of Sight) – 25 km və da­­ha uzaq mə­­sa­­fə­­də, gö­­rün­­mə­­yən hə­­dəf­­lə­­ri məhv et­­mək üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur.

Mi­­ni-Spi­­ke – pi­­ya­­da qo­­şun­­lar­­da ki­­çik uzaq­­lıq­­lı (təx­­mi­­nən 1500 metr) mə­­sa­­fə­­də­­ki hə­­dəf­­lə­­ri məhv et­­mək üçün ha­­zır­­la­­nıb.

Bum­­bar Ser­­bi­­ya is­­teh­­sa­­lı olan “Bum­­bar” 2011-ci il­­də is­­ti­­fa­­də­­yə qə­­bul edi­­lib. Şə­­hər dö­­yüş­­lə­­rin­­də düş­­mə­­nin zi­­ reh­­li tex­­ni­­ka­­sı­­nı və is­­teh­­kam­­la­­rı­­nı məhv et­­mək üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan “Bum­­bar” 50-600 m mə­­sa­­fə­­də hə­­ dəf­­lə­­ri məhv et­­mək qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik­­dir. Ra­­ket 4-8 sa­­ni­­yə ər­­zin­­də 600 m mə­­sa­­fə­­ni qət edə bi­­lir, düz bu­­caq al­­tın­­da 1000 mm-lik zi­­re­­hi də­­lir. “Bum­­bar”ın uçuş mə­­sa­­fə­­si 1000 m, uzun­­lu­­ğu isə 1164 mm-dir.

Atəş za­­ma­­nı ya­­yın­­ma eh­­ti­­ma­­lı­­nın cü­­zi ol­­du­­ğu bil­­di­­ri­­lir. Bu komp­­leks­ ­lə qa­­pa­­lı mə­­kan­­lar­­dan, elə­­cə də ge­­ cə vaxt­­la­­rın­­da da atəş aç­­maq müm­­ kün­­dür. Komp­­lek­­sin ümu­­mi çə­­ki­­si 18 kq, ra­­ke­­tin çə­­ki­­si 10 kq, ça­­pı isə 55 mm-dir.

Spi­­ke Bu çox­­funk­­si­­ya­­lı tank əley­­hi­­nə ra­­ket komp­­lek­­si İs­­railin “Ra­­fael” fir­

yanvar-fevral 2013 43

SİLAHLAR 9K135 Kor­­net Ru­­si­­ya­­nın Tu­­la Konst­­ruk­­tor Bü­­ ro­­su tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış 9K135 “Kor­­net” komp­­lek­­si tank­­la­­rın və baş­­qa zi­­reh­­li hə­­dəf­­lə­­rin məhv edil­­ mə­­si üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lub. Bu­­nun­ ­la ya­­na­­şı ha­­va hə­­dəf­­lə­­ri­­ni məhv et­­ mək üçün “Kor­­net-D” mo­­di­­fi­­ka­­si­­ ya­­sı da ha­­zır­­la­­nıb. Təh­­rik et­­mə sis­­ te­­mi­­nə gö­­rə “Fa­­qot” və “Me­­tis” ki­­ mi ana­­loq­­la­­rın­­dan la­­zer ida­­rəet­­mə­ ­si ilə fərq­­lə­­nir. 9M133 ra­­ke­­ti yı­­ğıl­­ mış dö­­yüş baş­­lı­­ğı ilə təc­­hiz edi­­lib.

“Kor­­net”in işə­­sal­­ma qur­­ğu­­su üça­­ yaq­­lı dəz­­gah­­da yer­­ləş­­di­­ri­­lib. Komp­ ­leks həm­­çi­­nin BMP-3 dö­­yüş ma­­şı­­ nın si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na da­­xil edi­­lib.

“Kor­­net”in atış uzaq­­lı­­ğı 100-5500 metr, ra­­ke­­tin ka­­lib­­ri 152 mm, uzun­ ­lu­­ğu 1200 mm, işə­­sal­­ma qur­­ğu­­su­­ nun çə­­ki­­si 29 kq, ra­­ke­­tin çə­­ki­­si 26 kq, dö­­yüş baş­­lı­­ğı 7 kq-dır. “Kor­­ net”in ra­­ke­­ti düz bu­­caq al­­tın­­da 1000-1200 mm qa­­lın­­lı­­ğın­­da zi­­re­­hi, ən azı 3000 mm qa­­lın­­lı­­ğın­­da be­­ton mo­­no­­li­­ti deş­­mə­­yi ba­­ca­­rır. Komp­­ lek­­sin op­­tik sis­­te­­mi va­­si­­tə­­si ilə hə­­ də­­fi 4500 m-ə qə­­dər mə­­sa­­fə­­dən tə­­ yin et­­mək müm­­kün­­dür.

Stuq­­na-P Uk­­ray­­na­­nın “Luç” Döv­­lət Konst­ r­ uk­­tor Bü­­ro­­su tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­ mış, la­­zer təh­­rik et­­mə­­yə ma­­lik “Stuq­­na-P” ra­­ket komp­­lek­­si­­ni yal­­

nız zi­­reh­­li tex­­ni­­ka­­la­­ra qar­­şı de­­yil, ey­­ni za­­man­­da aerod­­rom­­da­­kı he­­li­­ kop­­ter­­lə­­rə qar­­şı tət­­biq et­­mək müm­ ­kün­­dür. İda­­rəet­­mə ci­­ha­­zı və pult ope­­ra­­to­­ra komp­­lek­­si mə­­sa­­fə­­dən işə sal­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir. Uk­­ray­­na­­nın Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi tə­­rə­­fin­­dən si­­lah­­ lan­­ma­­ya 2011-ci ilin ap­­rel ayın­­da qə­­bul edil­­miş komp­­lek­­sin atış uzaq­­lı­­ğı 100-4000 metr təş­­kil edir və 800 mil­­li­­met­­rə qə­­dər ho­­mo­­gen zi­­reh­­lə­­ri deş­­mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­ lik­­dir. “Stuq­­na-P” komp­­lek­­si­­nin ni­­şan­­ga­­hı tank tip­­li hə­­dəf­­lə­­ri gün­­ düz vaxt­­lar­­da 6500 met­­rə­­dək mə­­sa­ ­fə­­də ta­­nı­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir.

Xri­­zan­­te­­ma “Xri­­zan­­te­­ma” (9K123/9M123) özü­­ye­­ri­­yən tank əley­­hi­­nə ra­­ket

komp­­lek­­si­­dir. Ko­­lom­­na Ma­­şın­­qa­­ yır­­ma və Konst­­ruk­­tor Bü­­ro­­su tə­­rə­­ fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış bu komp­­leks tank­­la­­rın, zi­­reh­­li dö­­yüş ma­­şın­­la­­rı­­ nın, mü­­hən­­dis-is­­teh­­kam va­­si­­tə­­lə­­ri­­ nin, suüs­­tü hə­­dəf­­lə­­rin, aşa­­ğı sü­­rət­­li ha­­va hə­­dəf­­lə­­ri­­nin, sı­­ğı­­na­­caq­­lar­­da­­kı can­­lı qüv­­və­­nin məh­­vi üçün nə­­zər­­ də tu­­tu­­lub. Komp­­leks BMP-3-ün ba­­za­­sın­­da ha­­zır­­lan­­mış hər­­bi ma­­şı­­ nın üzə­­rin­­də qu­­ru­­lub. Komp­­lek­­sin işə sal­­ma kon­­tey­­ner­­lə­­rin­­də 15 ədəd tank əley­­hi­­nə ida­­rə olu­­nan ra­­ket yer­­lə­­şir. Ma­­şın yük­­sək ke­­çi­­ci­­li­­yə ma­­lik­­dir. “Xri­­zan­­te­­ma” ra­­ket­­lə­­ri­­ nin dörd va­­rian­­tı möv­­cud­­dur: 9M123 - la­­zer şüası ilə ida­­rə olu­­ nan, tan­­dem-ku­­mul­­ya­­tiv dö­­yüş baş­­lıq­­lı, 9M123-2 - ra­­dio ka­­nal ilə ida­­rə olu­­nan, tan­­dem-ku­­mul­­ya­­tiv dö­­yüş baş­­lıq­­lı, 9M123F – la­­zer­­lə ida­­rə olu­­nan ter­­mo­­ba­­rik dö­­yüş baş­­lıq­­lı və 9M123F-2 - ra­­dio ka­­nal ilə ida­­rə olu­­nan ter­­mo­­ba­­rik dö­­yüş baş­­lıq­­lı. Ra­­ket­­lər la­­zer şüası ilə hə­­ dəf­­lə­­ri 400-5000 met­­rə­­dək, ra­­dio ka­­nal ilə ida­­rə olu­­nar­­kən 400-6000 met­­rə qə­­dər mə­­sa­­fə­­də vur­­ma­­ğa ba­­ ca­­rıq­­lı­­dır. Yı­­ğıl­­mış dö­­yüş baş­­lıq­­lı ra­­ket­­lər 1100-1200 mm qa­­lın­­lı­­ğın­­da zi­­reh­­lə­­ri deş­­mə­­yi ba­­ca­­rır.

Bar­­yer BMP və ya BTR-lə­­rin qül­­lə­­si­­nə uy­­ğun­­laş­­dı­­rıl­­mış, mo­­no­­lit zi­­re­­hə

44 AZERI DEFENCE

SİLAHLAR

ma­­lik hə­­rə­­kət­­siz və hə­­rə­­kət­­li müasir zi­­reh­­li hə­­dəf­­lə­­rin məh­­vi üçün nə­­zər­­də tu­­tul­­muş “Bar­­yer” Uk­­ray­­ na­­nın “Luç” Döv­­lət Konst­­ruk­­tor Bü­­ro­­su tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­la­­nıb. Bu komp­­lek­­sin həm­­çi­­nin ye­­rüs­­tü və ha­­va va­­si­­tə­­lə­­ri­­nə uy­­ğun­­laş­­dı­­rıl­­mış ver­­si­­ya­­la­­rı möv­­cud­­dur. “Bar­­yer” 100-5000 metr mə­­sa­­fə­­də­­ki zi­­reh­­li hə­­dəf­­lə­­ri vur­­maq üçün nə­­zər­­də tu­­ tu­­lur. Adı­­çə­­ki­­lən TƏİRK həm­­çi­­nin Uk­­ray­­na is­­teh­­sa­­lı olan BTR-3E, BTR-4 və müasir­­ləş­­di­­ril­­miş BMP1M ma­­şın­­la­­rı üçün ha­­zır­­lan­­mış “Şk­­val” ad­­lı dis­­tans dö­­yüş mo­­du­­ lu­­nun tər­­ki­­bi­­nə da­­xil edi­­lib. Komp­ ­leks­­də uni­­fi­­ka­­si­­ya edil­­miş R-2 tank əley­­hi­­nə ra­­ke­­tin­­dən is­­ti­­fa­­də olu­­ nur. Ra­­ke­­tin uzun­­lu­­ğu 1,27 m, ka­­ lib­­ri 130 mm, çə­­ki­­si 16 kq-dır. 800 mm qa­­lın­­lı­­ğın­­da­­kı di­­na­­mik mü­­da­­ fiəli zi­­reh­­lə­­ri de­­şə bi­­lən “Bar­­yer”də la­­zer baş­­lıq­­lı tam av­­to­­ma­­tik təh­­rik et­­mə sis­­te­­mi tət­­biq edi­­lib. Bu­­ra­­da ope­­ra­­tor op­­tik ni­­şan­­gah va­­si­­tə­­si ilə hə­­də­­fi iz­­lə­­yir, ra­­ke­­tin iz­­lən­­mə­­si və ida­­rə edil­­mə­­si ko­­man­­da­­la­­rı av­­to­­ ma­­tik ola­­raq hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Sis­­

tem çə­­tin ha­­va şə­­raitin­­də atış­­la­­ra im­­kan ve­­rən op­­tik və inf­­ra­­qır­­mı­­zı ni­­şan­­gah­­la tə­­min olu­­nub.

Skif Uk­­ray­­na­­nın “Luç” Döv­­lət Konst­ r­ uk­­tor Bü­­ro­­su tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­ mış “Skif” mo­­no­­lit zi­­re­­hə ma­­lik hə­­rə­­kət­­siz və hə­­rə­­kət edən zi­­reh­­li hə­­dəf­­lə­­rin, bağ­­lı hə­­dəf­­lə­­rin məh­­vi üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Komp­­lek­­sin tuş­­la­­yı­­cı­­sı start möv­­qe­­yin­­dən 50 metr uzaq­­dan dis­­tans ida­­rə pul­­tu ilə iş­­lə­­yə bi­­lir. Komp­­lek­­sin ba­­za ver­­si­­ya­­sı üça­­yaq üzə­­rin­­də yer­­lə­­şən işə­­sal­­ma qur­­ğu­­sun­­dan, R2 ra­­ket­­lə­­ri üçün kon­­tey­­ner, PN-S tip­­li təh­­rik et­­mə ci­­ha­­zı və dis­­tans ida­­rə pul­­ tun­­dan iba­­rət­­dir. R2 ra­­ke­­ti tan­­demku­­mul­­ya­­tiv zi­­reh­­de­­şən dö­­yüş baş­­ lı­­ğı ilə təc­­hiz olu­­nub və 850 mm-dək qa­­lın­­lıq­­da di­­na­­mik mü­­da­­fiə olu­­ nan zi­­reh­­lə­­rə qar­­şı tət­­biq olu­­na bi­­ lir. Ha­­zır­­da R-2 ra­­ke­­ti üçün qəl­­pəfu­­qas dö­­yüş baş­­lı­­ğı­­nı tək­­lif edən “Luç” Bü­­ro­­su ya­­xın gə­­lə­­cək­­də ter­­ mo­­ba­­rik dö­­yüş baş­­lı­­ğı­­nı ha­­zır­­la­­ ma­­ğı plan­­laş­­dı­­rır. Komp­­leks va­­si­­

tə­­si ilə gün­­düz vax­­tı 100-5000 m mə­­sa­­fə­­də­­ki hə­­dəf­­lə­­ri məhv et­­mək müm­­kün­­dür.

Kor­­sar Yün­­gül tank əley­­hi­­nə ra­­ket komp­­lek­­si ki­­mi ya­­ra­­dıl­­mış “Kor­­ sar” mo­­no­­lit zi­­re­­hə ma­­lik hə­­rə­­kət­­ siz və hə­­rə­­kət edən müasir zi­­reh­­li hə­­dəf­­lə­­rin və baş­­qa ob­­yekt­­lə­­rin məhv edil­­mə­­si üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­ lur. Komp­­lek­­sin mak­­si­­mal atış uzaq­­lı­­ğı 2500 m təş­­kil edir. Ra­­ket­­ lər la­­zer va­­si­­tə­­si ilə tam av­­to­­ma­­tik ida­­rə olu­­nur. Tan­­dem-ku­­mul­­ya­­tiv dö­­yüş baş­­lı­­ğı­­na ma­­lik ra­­ket­­lər 550 mm-dək qa­­lın­­lı­­ğın­­da zi­­reh­­lə­­ri deş­­ mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik­­dir. Komp­­ lek­­sin ümu­­mi ağır­­lı­­ğı 18 kq, ra­­ke­­tin ağır­­lı­­ğı isə 13.5 kq təş­­kil edir.

Komp­­leks -40, +60 də­­rə­­cə temp­­ra­­ tur­­lar­­da tət­­biq olu­­na bi­­lir.

Deh­­la­­vi­­yeh İran hər­­bi sə­­na­­ye komp­­lek­­si tə­­rə­ f­ in­­dən Ru­­si­­ya­­nın “Kor­­net” TƏİRK-i əsas gö­­tü­­rü­­lə­­rək (bən­­zə­­di­­lə­­rək) is­­ teh­­sal edi­­lib. Komp­­leks­­lər ra­­ket­­lə­­rin

yanvar-fevral 2013 45

SİLAHLAR

Nag uçuş uzaq­­lı­­ğı, la­­zer təh­­rik et­­mə sis­­ te­­mi, tan­­dem yı­­ğıl­­mış dö­­yüş his­­sə­­si, uçuş sü­­rə­­ti ba­­xı­­mın­­dan bir bir­­lə­­ri­­nə bən­­zə­­yir­­lər. İran Aero­­kos­­mik Sə­­na­­ ye­­si komp­­lek­­si­­nə da­­xil olan “Ya Meh­­di” şir­­kət­­lər qru­­pu tə­­rə­­fin­­dən “Deh­­la­­vi­­yeh” komp­­lek­­si­­nin se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na 2012-ci ilin iyul ayın­­dan baş­­la­­nıb. Komp­­lek­­sin atış uzaq­­lı­­ğı 3-5 km, zi­­reh dəl­­mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti 1200 mm-ə qə­­dər­­dir.

Ty­­pe 01 LMAT “At-unut” prin­­si­­pi ilə ça­­lı­­şan LMAT komp­­lek­­si­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­­ na Ya­­po­­ni­­ya­­nın Ka­­wa­­sa­­ki Heavy In­­dust­­ries şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən 1993cü il­­də baş­­la­­nıb və komp­­leks 2001ci il­­də si­­lah­­lan­­ma­­ya qə­­bul edi­­lib.

Son­­ra­­kı dövr­­də in­­ki­­şaf et­­di­­ril­­miş komp­­lek­­sə XATM-5 ko­­du ve­­ri­­lib.

Bir əs­­gər tə­­rə­­fin­­dən da­­şı­­nan, pi­­ya­­ da­­lar üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan bu komp­­leks yün­­gül “Ko­­mat­­su LAV” nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si­­nin üzə­­ri­­nə də qu­­ru­­la bi­­lir. LMAT komp­­lek­­si­­nin çə­­ki­­si 17.5 kq (ra­­ke­­ti 11.4 kq), uzun­ ­lu­­ğu 970 mm, ça­­pı 120 mm-dir.

Ku­­mul­­ya­­tiv dö­­yüş baş­­lı­­ğı­­na ma­­lik ra­­ket qa­­tı ya­­na­­caq­­la iş­­lə­­yir. Sü­­rə­­ti də­­qi­­qə­­də 4 km-dir.

46 AZERI DEFENCE

Üçün­­cü nə­­sil TƏİRK-lə­­rə aid olan “Nag” Hin­­dis­­tan hər­­bi sə­­na­­ ye­­si tə­­rə­­fin­­dən Ame­­ri­­kan “Ja­­ve­­lin” komp­­lek­­si əsas gö­­tü­­rü­­lə­­rək ya­­ra­­dı­ ­lıb. Ana­­lo­­qun­­dan çə­­ki­­si­­nin ağır­­lı­­ğı və bö­­yük atış uzaq­­lı­­ğı­­na gö­­rə fərq­­ lə­­nir. İs­­teh­­sal­­çı­­lar “Nag”ı “Na­­mi­­ ca” (NAg MIs­­si­­le CAr­­rier) adı ve­­ ril­­miş BMP-2 dö­­yüş ma­­şı­­nı­­nın üzə­ ­ri­­nə qur­­ma­­ğı plan­­laş­­dı­­rır­­lar.

Komp­­lek­­sə da­­xil olan tan­­dem-ku­­ mul­­ya­­tiv baş­­lıq­­lı “Nag” ra­­ke­­ti­­nin ça­­pı 190 mm, çə­­ki­­si 42 kq, atış uzaq­­lı­­ğı 4 min metr, dö­­yüş baş­­lı­­ğı­­ nın çə­­ki­­si isə 8 kq təş­­kil edir. “Nag” həm­­çi­­nin gə­­lə­­cək­­də “Druv” he­­li­­ kop­­ter­­lə­­ri­­nin si­­lah­­lan­­ma­­sı üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Növ­­bə­­ti mər­­hə­­lə­­ də ra­­ke­­tin atış uzaq­­lı­­ğı­­nın 7 min met­­rə qə­­dər ar­­tı­­rıl­­ma­­sı plan­­laş­­dı­­rı­ ­lır. Komp­­lek­­sin 2015-ci ilə­­dək Hin­­ dis­­tan Or­­du­­su­­nun si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na qə­­bul edil­­mə­­si göz­­lə­­ni­­lir. Şer­­şen-D Be­­la­­ru­­sun El­­mi Araş­­dır­­ma­­lar və İs­­teh­­sa­­lat Mər­­kə­­zi (SRPC) tə­­rə­­fin­­ dən ha­­zır­­lan­­mış “Şer­­şen-D” kon­­ takt və ya pult­­la ida­­rə olu­­na bi­­lir.

Pa­­ra­­lel yer­­ləş­­di­­ril­­miş iki fərq­­li öl­­ çü­­lü (152 və 130 mm) ra­­ket bu­­ra­­xı­­cı qur­­ğu­­nun da­­xil ol­­du­­ğu “Şer­­şen-D” nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si üzə­­ri­­nə xü­­su­­si qal­­dı­­rı­­lıb en­­di­­ri­­lə bi­­lən me­­xa­­nizm­­ lə in­­teq­­ra­­si­­ya olu­­nur. Bu da dal­­da­­ la­­na­­caq­­dan çıx­­ma­­dan atəş aç­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir. Komp­­lek­­sin di­­gər özəl­­li­­yi isə onun is­­ti­­fa­­də­­si­­nin ol­­ duq­­ca asan ol­­ma­­sı və bir pult­­la 4 bu­­ra­­xı­­cı sis­­te­­mi ida­­rə et­­mə­­nin

müm­­kün­­lü­­yü­­dür. Bu za­­man ek­­ran 4 ay­­rı his­­sə­­yə ay­­rı­­lır və ope­­ra­­tor bu­­ra­­da bü­­tün hə­­dəf­­lə­­ri aş­­kar edə bi­­lir. Bu TƏ­­RİK-dən həm ye­­rüs­­tü hə­­dəf­­lə­­rə, həm aerod­­rom­­lar­­da da­­ yan­­mış və ya aşa­­ğı­­dan uçan he­­li­­ kop­­ter­­lə­­rə, həm də sa­­hi­­lə ya­­xın əra­­zi­­lər­­də­­ki ki­­çik ka­­ter­­lə­­rə qar­­şı is­­ ti­­fa­­də müm­­kün­­dür.

OM­­TAS Tür­­ki­­yə­­nin RO­­KET­­SAN şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış or­­ta mən­­zil­ ­li tank əley­­hi­­nə ra­­ket sis­­te­­mi olan OM­­TAS 4 km atış mən­­zi­­li­­nə ma­­lik­ ­dir. İnf­­ra­­qır­­mı­­zı baş­­lı­­ğa ma­­lik bu sis­­tem “at və unut/at və ye­­ni­­lə” prin­­si­­pi ilə ça­­lı­­şır. Reak­­tiv zi­­reh­­lə­­rə qar­­şı tan­­dem dö­­yüş baş­­lı­­ğı ilə təc­­ hiz olun­­muş OM­­TAS ra­­ke­­ti ra­­dio siq­­nal­­lar­­la yön­­lən­­di­­ri­­lir. Bu komp­­ leks­­dən ge­­cə, gün­­düz hər cür ha­­va şə­­raitin­­də is­­ti­­fa­­də et­­mək müm­­kün­ ­dür. Ağır­­lı­­ğı 35 kq təş­­kil edən OM­­ TAS hə­­dəf­­lə­­rə yan­­dan və üst his­­sə­ ­dən zər­­bə en­­di­­rə bi­­lir. Komp­­leks ter­­mal və te­­le­­vi­­zi­­ya ka­­me­­ra­­sı ilə təc­­hiz olu­­nub.

2013: TƏQVİM Aero India 2013 6-11 fevral 2013 Bangalor, Hindistan www.aeroindia.in

İDET 2013 22-24 may 2013 Brno, Çexiya www.bvv.cz

IDEX-2013 17-21 fevral 2013 Abu-Dabi, BƏƏ www.idexuae.ae

ISDEF 2013 4-6 iyun 2013 İsrail www.isdef.co.il

Heli Expo 2013 5-7 mart 2013 Las Vegas ABŞ www.rotor.com

Paris Air Show 2013 17-23 iyun Paris, Fransa www.paris-air-show.com

Border Security Expo 2013 12-13 mart 2013 Phoenix, ABŞ www.bordersecurityexpo.com

IMDS 2013 26-30 iyun Sankt-Peterburq, Rusiya www.navalshow.ru

LIMA 2013 26-30 mart 2013 Langkawi, Malayziya www.lima.com.my

MAKS 2013 13-18 avqust 2013 Moskva, Rusiya www.aviasalon.com

Humanitarian Demining 2013 23-25 aprel 2013 Şibenik, Xorvatiya www.ctro.hr

DSEI-2013 10-13 sentyabr 2013 London, Böyük Britaniya www.dsei.co.uk

LAAD 2013 9-12 aprel 2013 Rio De Jenyero, Brazilya www.laadexpo.com.br

EXPOMİL 26-29 sentyabr 2013 Buxarest, Rumıniya www.expomil.ro

İDEF-2013 7-10 may 2013 İstanbul, Türkiyə www.idef13.com

İnterpolitex 22 -25 oktyabr 2013 Moskva, Rusiya www.interpolitex.ru

IMDEX Asia 2013 14-16 may 2013 Sinqapur www.imdexasia.com

Seoul International Aerospace & Defense Expo 29 oktyabr – 3 noyabr 2013 Seul, Cənubi Koreya www.seoulairshow.com

SİTDEF 15-19 may 2013 Peru www.sitdef.com Kompleks Təhlükəsizlik 21-24 may 2013 Moskva, Rusiya www.isse-russia.ru/

Defense & Security 2013 4-7 noyabr 2013 Banqkok, Tayland www.asiandefense.com Dubai Airshow 2013 17-20 noyabr 2013 Dubay, BƏƏ www.dubaiairshow.aero