Azeri Defence military magazine by Poligon (AzeriDefence) Military Magazine

YANVAR-FEVRAL 2013

Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 1(03)

Azərbaycanın ilk peyki kosmosda Mavi suların keşikçiləri Paramount Group Azərbaycanla əməkdaşlığı dərinləşdirir Milli silahlar “İstiqlal”dan başlanan yol

IDEX-2013

MÜDAFİƏ Azərbaycanın ilk peyki kosmosda.......................................................6 Bakı TAKM-a ev sahibliyi etdi..............................................................8 Hərbi qanunvericilik Ensiklopediyası nəşr olunub...........................9 Azərbaycan-Xorvatiya hərbi əməkdaşlığının təməli qoyuldu.........9

M Ü N D Ə R İ C A T

REPORTAJ Mavi suların keşikçiləri....................................................................... 10 HƏRBİ SƏNAYE Azərbaycan və Türkiyə müdafiə sənayesi güclərini birləşdirir......... 15 MÜSAHİBƏ Paramount Group Azərbaycanla əməkdaşlığı dərinləşdirir......... 18 TEXNOLOGİYA ARES-in katerləri dənizlərə çıxır....................................................... 21 Wi-Fi modullu snayper kompleksi təqdim olunub........................ 21 İran yeni təyyarə və tankını təqdim edib......................................... 21 Dəniz missiyaları üçün Hermes-900 ................................................ 39 PEARL snayperlərin rəqibi ............................................................... 39 Türk Ordusu dost və düşməni ASELSAN ilə tanıyacaq............... 39 BTR-3E yeni qüllə ilə təqdim olunub................................................ 39 Rusiyadan yeni avtomatik qumbaraatan......................................... 40 Revision Military şirkətindən yeni dəbilqə...................................... 40 Rusiya ORSİS T-5000 snayper tüfəngini silahlanmaya qəbul edir..... 40 NATO “Ceyrançöl”ə dəstək verəcək................................................ 41 Motor Siç yeni mühərrikin sınaqlarına başlayıb............................. 41 İDEX-2013 IDEX-2013 - dünya silah sənayesi körfəzdə toplaşdı..................... 22 ÖLKƏ Milli silahlar - “İstiqlal”dan başlanan yol........................................ 32 REGİON Cənubi Qafqaz ölkələrinin PUA potensialı və istehsal layihələri..... 35 SİLAHLAR Tankların qorxulu düşməni idarə olunan raket kompleksləri...... 42

AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal

Redaktordan

¹ 1(03)

Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV

Yayım müdiri T. Hacıyev Теl:

(+994 55) 667 5072

E-mail: azeridefence@gmail.com Ünvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova küçəsi, 14 Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb

AZERİ DEFENCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491 Tiraj: 1500 Jurnalda AzərTAc, DefPro, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur. Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər. Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır. Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.

Qiyməti: 5 manat

Dəyərli oxucular AZERİ DEFENCE jurnalının artıq üçüncü sayı işıq üzü gördü. Mü haribəni yaşayan ölkəmizdə çətin də olsa, ilk addımı atıb belə bir jur nalı ortaya çıxara bildik. Indi sizlərin də dəstəyi ilə irəliyə doğru ad dımlamağa çalışırıq. Geridə qoyduğumuz yanvar və fevral ayları bir sıra əlamətdar ha disələrlə yadda qaldı. Bakı TAKM adlanan Avrasiya Hərbi Statuslu Hüquq-Mühafizə Təşkilatının təsis toplantısına ev sahibliyi etdi. Fevral ayında tarixi bir hadisənin - ilk milli peykimiz “Azerspa ce”nin orbitə çıxarılmasının şahidi olduq. Ötən aylar cəbhə xəttində gərginliklərlə yadda qaldı. Fevral ayında cəbhədə aktivləşən Ermənistan Ordusuna qarşı həyata keçirilmiş təd birlər nəticəsində, qarşı tərəfin 10-dan artıq hərbçisi məhv edildi. Azərbaycan əsgərinin sayıqlığı nəticəsində düşmənin diversiya cəhd ləri neytrallaşdırıldı. Biz 2013-cü ilin ilk aylarını əhatə edən bu sayımızda fərqli mövzu larla görüşünüzə gəlməyə qərar verdik. Bu sayımız üçün DSX Sahil Mühafizəsinin Türkan bazasından özəl olaraq hazırladığımız repor tajda dəniz sərhədlərimizin qorunması, bu sahədə əldə olunmuş nailiyyətlərə, görülən işlərə yer ayırdıq. Azərbaycan və Türkiyə arasında son illər xüsusi yer tutan hərbi sənaye sahəsində əməkdaşlıq, Bakıda keçirilmiş birinci Türkiyə-Azər baycan Müdafiə Sənayesi üzrə Əməkdaşlıq Toplantısı bu sayımızda da diqqət mərkəzində oldu. Cənubi Qafqaz ölkələrinin silahlanmasındakı PUA-lar və region ölkələrində reallaşdırılan PUA istehsalı layihələri, həmçinin Yaxın Şərq regionunun ən böyük müdafiə sərgisi olan IDEX-2013-dən xüsu si reportaj yeni sayımızın əsas mövzuları arasında yer alır. Bu sayımızda Azərbaycan hərbi sənayesində yer alan Paramount Group şirkətinin rəhbəri ilə müsahibəni də təqdim etdik. Regionda Azərbaycanı özünün əsas və vacib tərəfdaşı kimi qiymətləndirən şir kət rəhbəri AZERİ DEFENCEyə planlarından danışdı. Beş il əvvəl “İstiqlal” snayper tüfəngi ilə debüt edən Müdafiə Səna yesi Nazirliyinin hazırladığı, indiyədək yalnız adlarını eşitdiyimiz “Mübariz” və “Yalquzaq” snayper tüfəngləri, eləcə də digər silahları mız barəsində də yazmağa çalışdıq. Bizi izləyin.

yanvar-fevral 2013 5

Azərbaycanın

ilk peyki kosmosda Fevralın 8-də Azərbaycan ilk tele kommunikasiya peyki - “Azərspace-1”i orbitə çıxarmaqla müstəqillik tarixinin ən önəmli hadisələrindən birinə imza atmış oldu. Həmin gün əvvəlcə “Azər kosmos” ASC-nin yeni inzibati binası nın açılışına qatılan prezident İlham Əliyev buradan milli peykin orbitə çı xarılması prosesini izləyib. Uğurlu bu raxılış münasibəti ilə Azərbaycan xalqı nı təbrik edib. “Azərspace-1” Bakı vaxtı ilə saat 01:36-da Cənubi Amerikada, Fransanın inzibati idarəçiliyində olan Fransız Qvianasındakı Kuru kosmodromundan - Qviana Kosmik Mərkəzindən üzərin də Azərbaycan bayrağı olan “Ariane-5″ daşıyıcı raketi ilə orbitə çıxarılıb. Peyk kosmodromdan qalxdıqdan 33 dəqiqə sonra daşıyıcı raketin gövdəsindən ay rılıb. Fəzaya buraxıldıqdan 34 dəqiqə 56 saniyə sonra orbitdə yerini tutub. Fəaliyyətə başladığı 1980-ci ildən müxtəlif daşıyıcı raketlərlə bütövlükdə 242 peyk buraxılışı həyata keçirmiş “Arianespace” şirkəti üçün “Azərspa ce-1” peykinin orbitə çıxarılması “Ariane-5” daşıyıcı raketi ilə 2002-ci il dən etibarən həyata keçirilən 54-cü ardı

6 AZERI DEFENCE

MÜDAFİƏ

cıl uğurlu buraxılış hesab olunur. “Azərspace-1” peyki “Orbital Scien ces” korporasiyası tərəfindən işlə nib hazırlanan STAR-2 peyk plat forması əsasında (22 fəal peyk bu platforma üzərindədir) yığılıb. Ümumilikdə 36 fəal transponderlə təchiz olunan və təqribən 3,2 ton çəkisi olan “Azərspace-1” peyki 46 dərəcə Şərq uzunluq dairəsində geostasionar orbitdə yerləşir. Avro pa, Afrika, Mərkəzi Asiya, Qafqaz ölkələri və Yaxın Şərq regionunu əhatə edir. Orbitdə istismar müddə ti ən azı 15 il təşkil edəcək “Azərs pace-1” peyki teleradio yayımı və telekommunikasiya xidmətlərinin göstərilməsi, eləcə də korporativ və hökumət müştərilərinin tələblərinə cavab verən keyfiyyətli və dayanıq lı rabitə platformalarının təmin edil məsi üçün nəzərdə tutulur. “Azərs pace-1” peyki yaxın gələcəkdə bü tün Azərbaycan ərazisində keyfiy

yətli televiziya və radio yayımı, o cümlədən sürətli IP xidmətlərin göstərilməsini təmin edəcək, ümu miyyətlə, ötürülən bütün məlumat lara daha yaxşı nəzarət olunacaq, müxtəlif elektron hökumət layihə lərinin həyata keçirilməsi, yerüstü fiber-optik şəbəkə zədələndiyi hal larda rabitə problemlərinin aradan qaldırılması üçün səmərəli və sürət li həll yolu təqdim olunacaq. Habe lə rabitənin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün yeni şifrələmə texno logiyası ilə mühafizə olunan və ən son tələblərə cavab verən müasir rabitə sistemi qurulacaq. “Azərkos mos” ASC-nin sədri Rəşad Nəbiye vin sözlərinə görə, qarşıdakı illərdə aşağı orbitli peyklərin, 2020-ci ilə dək bir və ya bir neçə optik və radar peyklərin orbitə çıxarılmasını plan laşdırılır. R. Nəbiyevin sözlərinə görə, məsafədən zondlama peyklə rinin orbitə çıxarılması respublika

üçün milli təhlükəsizlik və iqtisadi mənfəət baxımından böyük əhə miyyət kəsb edir. Aparılan araşdır malar zamanı məlum olub ki, ölkə də, strateji əhəmiyyətli infrastruk tur obyektlərinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün monitorinqin aparılması, kosmosdan fövqəladə halların qarşısının alınması və idarə edilməsinə dəstək verilməsi, xəritə çəkmə və geodeziya, daşınmaz əm lak məsələlərinin həll edilməsi, ət raf mühitin mühafizəsi, kənd təsər rüfatı, nəqliyyat və rabitə infrast rukturunun tənzimlənməsi, ətraf mühitin monitorinqi və texnogen mənşəli fövqəladə halların proq nozlaşdırılması və tədqiqi üzrə araşdırmaların aparılması, dənizdə və quruda neft dağılmalarının miq yasının qiymətləndirilməsi və bu kimi bir sıra mühüm sahələrdə bu peyklərin xidmətlərindən səmərəli istifadə imkanları mövcuddur.

yanvar-fevral 2013 7

MÜDAFİƏ

Bakı TAKM-a ev sahibliyi etdi

Avrasiya Hərbi Statuslu HüquqMühafizə Təşkilatının (TAKM) yan varın 25-də Bakıda keçirilmiş təsis toplantısında bu yeni hərbi təşkila tın yaradılması rəsmən elan edilib. Təsis toplantısında Türkiyə Jandar ma Qüvvələrinin baş komandanı, ordu generalı Bəkir Kalyoncu, Azər baycan daxili işlər nazirinin müavi ni - Daxili Qoşunların komandanı, general-leytenant Zakir Həsənov və Qırğızıstan Daxili İşlər Nazirliyi Da xili Qoşunlarının komandanı, pol kovnik Sovetbek Arbayev iştirak ediblər. Tədbirdə qeyd olunub ki, TAKM-ın yaranmasında əsas məq səd iştirakçı dövlətlərin aidiyyəti qurumları arasında əlaqələrin möh kəmləndirilməsi, genişləndirilməsi, müasir və səmərəli təşəbbüslərin in kişaf etdirilməsindən ibarətdir. TAKM-ın yaradılması heç bir dövlə tə və təşkilata qarşı yönəlməyib. Bu təşkilat Avrasiya bölgəsində yerlə şən və təşkilatda təmsil olunan ölkə lərin hərbi statuslu hüquq-mühafizə

8 AZERI DEFENCE

təşkilatları arasında əməkdaşlığı gücləndirmək məqsədi ilə təsis olu nub. Tədbir çərçivəsində ordu gene ralı Bəkir Kalyoncu 1997-ci ildən etibarən Jandarma Baş Komandan lığı ilə Azərbaycan Daxili Qoşunları arasında davam edən ikitərəfli əla qələrin yüksəlməsindəki roluna və TAKM-ın (Avrasiya Hərbi Statuslu Hüquq Mühafizə Təşkilatının) yara dılmasında göstərdiyi səylərə görə Azərbaycan daxili işlər naziri tərə findən “Beynəlxalq hərbi əməkdaş lıq fəaliyyətindəki xidmətlərinə gö rə Medal”ı ilə təltif olunub.

Baş qərargahı Türkiyənin Ankara şəhərində yerləşəcək TAKM-ın ya radılması barədə niyyət protokolu 2011-ci ilin iyun ayında imzalanıb. 2014-cü ilin may ayınadək təşkilata Türkiyə sədrlik edəcək. Bundan sonra sədrlik Qırğızıstana keçəcək. Qeyd edək ki, Avropa və Aralıq Də nizi ölkələrinin Jandarma təşkilatla rı Birliyi – FİEP-in modeli əsas götü rülərək yaradılan TAKM-ın adı tə sisçi dövlətlərin – Türkiyə, Azərbay can, Qırğızıstan və Monqolustanın ingiliscə yazılışında baş hərflərdən formalaşdırılıb.

MÜDAFİƏ

Hərbi qanunvericilik Ensiklopediyası nəşr olunub Azərbaycanda ilk dəfə olaraq hərbi və təhlükəsizlik sektoruna aid bütün qanunvericilik aktları nın toplandığı “Azərbaycan Res publikası Hərbi qanunvericilik Ensiklopediyası” nəşr olunub. Ki tabda hərbi sahəyə aid qanunlar, Milli Təhlükəsizlik Strategiyası, Hərbi Doktrina, Konstitusiya Məhkəməsinin qərarları, hərbi ni zamnamələr, ayrı-ayrı hərbi qu rumların, nazirlik və dövlət xid mətlərinin əsasnamələri, məcəllə və qanunlardan çıxarışlar, Nazir lər Kabinetinin qərarları, Silahlı Qüvvələrin geyim formaları və fərqlənmə nişanları, silahlı qüv vələrin və ayrı-ayrı qoşun növləri nin bayraqları və onların təsvirlə ri, orden və medallar, onların təs virləri, müdafiə nazirinin əmrləri və s. yer alıb. Milli Məclis Apara tının İnzibati və hərbi qanunveri cilik şöbəsinin baş məsləhətçisi Eldar Əsgərov və Ədliyyə Nazirl yinin Penitensiar xidmətin qey diiyat şöbəsinin rəisi Rafiq Rama zanov tərəfindən hazırlanmış ki tabın baş redaktoru Milli Məclis Aparatının rəhbəri Səfa Mirzəyev, redaktoru isə Nizami Səfərovdur. Kitabın tərtibatçısı E.Əsgərovun sözlərinə görə, ensiklopediya ad lansa da bu kitabın ənənəvi ensik lopediyalardan fərqi kitabda cəm ləşdirilmiş materialların əlifba ar dıcıllığı ilə olmamasıdır. Kitab 1414 səhifədən ibarətdir.

Azərbaycan-Xorvatiya hərbi əməkdaşlığının təməli qoyuldu Xorvatiyanın müdafiə naziri Ante Kotromanoviçin başçılıq etdiyi nü mayəndə heyəti fevralın 6-dan 8-dək Bakıda səfərdə olub. İki ölkə arasın da hərbi sahədə əməkdaşlığın yara dılması istiqamətində ilk addımlar dan olan bu səfər çərçivəsində Xor vatiya nümayəndə heyəti Müdafiə və Müdafiə Sənayesi nazirliklərində görüşlər keçirməklə yanaşı, prezi dent İlham Əliyev tərəfindən də qə bul edilib. Müdafiə Nazirliyində ke çirilən görüşdə ölkələrarası hərbitexniki əməkdaşlığın yaradılması və inkişafı istiqamətində müzakirələr aparılıb. Görüşün yekununda mü dafiə nazirləri Azərbaycan və Xorva tiya arasında hərbi-texniki əməkdaş lıq haqqında Anlaşma Memorandu munu imzalayıblar. Müdafiə Səna yesi Nazirliyində keçirilmiş görüşdə isə iki ölkə arasında hərbi sənaye sa həsində əməkdaşlığın perspektivləri müzakirə edilib. Səfər çərçivəsində AZERİ DEFENCE jurnalının sualla rını cavablandıran nazir Ante Kotro manoviç Xorvatiya və Azərbaycan arasında dostluq əlaqələrinin, o cümlədən hərbi sahədə əlaqələrin yüksək səviyyədə olduğunu vurğu layıb. Rəsmi Zaqrebin iki tərəfin qar şılıqlı maraqları çərçivəsində, əmək

daşlığı davam etdirmək niyyətində olduğunu açıqlayıb: “Əminəm ki, mənim Bakıya səfərim zamanı baş tutan görüşlər və təcrübə mübadilə si qeyd etdiyim sahələrdə əməkdaş lığın daha da gücləndirməsinə zə min olacaq. Bu səfər Xorvatiyanın Avroatlantik inteqrasiya proseslərin də əldə etdiyi təcrübəsi Azərbaycan ilə bölüşməyimizə imkan yaradır. Həmçinin bu bizim müdafiə sahə sində keçirilən islahatlar barədə da nışmağımıza imkan verir. Biz Azər baycanın NATO-nun Əfqanıstanda keçirilən əməliyyatlarında iştirak edərək, qlobal təhlükəsizlik və sta billilik üçün öz səylərin göstərməsini yüksək qiymətləndiririk”. Nazir Azərbaycan və Xorvatiya nın müdafiə sənayesi sahəsində müştərək layihələr reallaşdıra bilə cəyini və bunun üçün potensialın mövcud olduğunu vurğulayıb. O, iqtisadi cəhətdən münasib ola bilə cək təkliflərin reallaşması üçün im kanların olduğunu bildirib. Xorvati yanın Azərbaycana silah və hərbi satmadığını deyən nazir bu istiqa mətdə potensialın mövcud olduğu nu və gələcəkdə bu sahədə əmək daşlığı genişləndirməyin mümkün lüyünü qeyd edib.

yanvar-fevral 2013 9

REPORTAJ

Mavi suların keşikçiləri R.MƏMMƏDLİ, R.SÜLEYMANOV Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyevin 2005-ci il fevralın 18-də imzaladığı sərəncam ilə Dövlət Sər həd Xidmətinin (DSX) tərkibində daha geniş və çevik im kanlara malik yeni strukturun - Sahil Mühafizəsinin yara dılması ilə sərhəd mühafizəsində mühüm mərhələ başlan dı. Sahil Mühafizəsinin dəniz sərhədlərinin toxunulmazlı ğını yüksək səviyyədə təmin edən hərbi qurum kimi for malaşması üçün DSX tərəfindən kompleks tədbirlər həyata keçirildi. Maddi-texniki bazanın möhkəmləndirilməsi, sər həd gözətçi gəmiləri və katerlərin təmir olunması, region da analoqu olmayan yeni bazanın yaradılması, şəxsi heyə tin peşəkarlığının artırılması istiqamətində həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində Sahil Mühafizəsi DSXnin aparıcı qurumlarından birinə çevrildi. DSX Sahil Mühafizəsinin Türkandakı bazasına səfər edən AZERİ DEFENCE jurnalının əməkdaşları Azərbayca nın dəniz sərhədlərinin mühafizəsinin təşkili sahəsində həyata keçirilən tədbirləri, bu sahədə mövcud potensialı təqdim etməyə çalışıblar.

10 AZERI DEFENCE

Sıfırdan yüksəliş Sovetlər birliyi dağılandan son ra, Bakı limanından işlək vəziyyət də olan hərbi gəmilərin, digər tex nika və silah-sursatın hamısının Həştərxana aparılması ilk gündən Azərbaycanın dəniz sərhədlərinin mühafizəsində ciddi problemlər yaradıb. 1992-ci il oktyabr ayında Rusiya ilə imzalanmış sənədə əsa sən Azərbaycan Sərhəd Qoşunları nın balansına verilmiş Əlahiddə Sərhəd Gözətçi Gəmilər Briqadası xidmətə yararsız 2 gəmi, 32 hərbi qulluqçu - 5 zabit, 3 miçman, 4 star şina və 20 matrosdan ibarət olub. Problemi aradan qaldırmaq məqsə di ilə 1993-cü ilin iyun ayında bri qadanın 625 bort nömrəli gəmisi təmir edilərək, 1993-cü ilin iyun ayında Azərbaycanın Dövlət Bay rağı altında ilk dəfə dəniz sərhədlə rinin mühafizəsinə çıxarılıb.

REPORTAJ Dəniz sərhədlərinin mühafizə sində əsaslı dönüş ümummilli li der Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışından sonra yaranmağa başlayıb və onun 1996-cı ildə imza ladığı sərəncamla Hərbi Dəniz Qüvvələrinin tərkibindən 3 gəmi Sərhəd Qoşunlarına verilib. 2002-ci ildə regionda ilk müstəqil sərhəd mühafizə qurumu olan DSX-nin yaradılması ilə Azərbaycanın sər həd mühafizəsində önəmli dəyi şikliklər baş verib. Sərhəd Gözətçi Gəmiləri briqadasında gəmilərin təmiri, müasir tipli radioelektron və naviqasiya cihazları, qəza – xila setmə və digər avadanlıqlarla, ka terlərlə təmin edilməsi işləri yük sək səviyyədə həyata keçirilməyə başlayıb. 2002-ci ildə dövlət başçı sının göstərişinə əsasən ARDNŞnin balansından 2 ədəd “Nefteqaz” və 1 ədəd “Vixr” tipli gəmi DSXnin balansına verilib. Həmçinin kütləvi qırğın silahlarının (KQS) yayılmasının qarşısının alınması, dəniz sərhədlərinin mühafizəsinin gücləndirilməsi proqramı çərçivə sində ABŞ hökuməti tərəfindən 2002-2003-cü illərdə SGG briqada

sına 3 ədəd gözətçi kateri hədiyyə olunub. Dövlət başçısı, Azərbaycan Si lahlı Qüvvələrinin Ali Baş Koman danı İlham Əliyevin 2005-ci il, fev ralın 18-də imzaladığı sərəncamla geniş və çevik imkanları özündə cəmləşdirən - Sahil Mühafizəsi ya radılması dəniz sərhədlərinin, də nizdəki infrastrukturların mühafi zəsi istiqamətində ən mühüm ad dımlardan biri oldu. 2008-ci il no yabrın 8-də Sahil Mühafizəsinin Türkanda yeni bazası istifadəyə verildi. Həmin ilin dekabr ayında Astarada istifadəyə verilmiş Cə nub Katerlər Divizionu müasir avadanlıqlar hesabına bu gün Xə zər dənizinin Azərbaycana mən sub hissəsinin cənub istiqamətində yerləşən ərazilərini fasiləsiz nəza rət altında saxlamaqdadır. Dəniz sərhədlərinin mühafizəsi nin təşkili tədbirləri çərçivəsində 2010-cu ilin dekabr ayında Xaçmaz rayonunun Muxtadır qəsəbəsində DSX Sahil Mühafizəsinin Şimal şö bəsinin katerlər bölməsinin təməli qoyulub və bu katerlər bölməsi 2013-cü ilin sonlarında istifadəyə

verilməsi planlaşdırılır. Artıq şimal bazasının quru hissəsində tikinti başa çatıb və dənizdə hidrotexniki qurğuların tikintisi davam etdirilir. Paralel olaraq, DSX rəhbərliyi tərə findən Xəzər dənizinin Azərbayca na mənsub olan bölməsində fasilə siz müşahidə və nəzarət imkanları nın artırılması istiqamətində işlər davam etdirilir. DSX Sahil Mühafi zəsinin cənub, mərkəz və şimal şöbələrinin fəaliyyətə başlaması, Xəzər dənizinin sahil xətti boyu sa hil məntəqələrinin DSX Sahil Mü hafizəsinin tabeliyinə verilməsi və tam peşəkar heyətlə komplektləş dirilməsi, yüksək keçicilik qabiliy yətli üzmə vasitələrinin verilməsi, sərhəd gözətçi gəmiləri tərəfindən Xəzər dənizində fasiləsiz xidmətin təşkili, sərhəd sularında Azərbay canın mənafelərinin qorunması, müşahidə və aşkaretmə imkanları nın əhəmiyyətli dərəcədə artırıl ması qarşıya qoyulmuş vəzifələrini daha dəqiq həyata keçirməsinə zə min yaradacaq.

Gəmilər və radarlar Bu gün DSX Sahil Mühafizəsi uzunluğu 713 km olan sahil, 955 km sektor xətti üzrə daxili sularda və 74460 kvadrat km olan rejimli sahəni əhatə edən sərhəd sularında öz vəzifələrini yerinə yetirməkdə dir. Hər il yeni gəmi və katerlər hesabına öz döyüş sıralarını güc ləndirən DSX Sahil Mühafizəsində mütəmadi olaraq texniki modern ləşmə işləri həyata keçirilir. Hazır da DSX Sahil Mühafizəsinin döyüş sıralarında yer alan “Nefteqaz” la yihəli gəmilər Xəzər dənizində ən güclü dalğalara hesablanıb. Bu gə milər bir dəfə çıxışda tam ehtiyatı ilə dənizdə 1 ay müddətində xid mət apara bilir. Sahil Mühafizəsinin istifadəsin də olan radiolokasiya sistemləri hazırda Xəzər dənizinin Azərbay

yanvar-fevral 2013 11

REPORTAJ cana məxsus sektorunda gəmilərin hərəkətini nəzarətdə saxlamağa imkan verir. Nəzarət imkanlarının artırılması tədbirləri çərçivəsində ötən il üç yeni – Gürgan, Ələt və Kürdili texniki müşahidə məntəqə ləri fəaliyyətə başlayıb. Bu məntə qələrdə quraşdırılmış radar və AİS sisteminin siqnallarının Sahil Mü hafizəsinin Birgə Komanda - İda rəetmə Mərkəzinə ötürülməsi tə min edilib. Texniki müşahidə im kanlarının artırılması tədbirləri çərçivəsində bu il daha iki radarın qurulması nəzərdə tutulur. Dənizdə ixrac neft-qaz boru kə mərlərinin və platformaların mü hafizəsi və müdafiəsinin təmin edilməsi üçün gəmilər AK-306 tipli avtomatik artilleriya , həmçinin ZU-23 zenit qurğuları ilə silahlan dırılıb. Bundan başqa, gəmilər ha va haqqında məlumatların fasiləsiz

12 AZERI DEFENCE

əldə edilməsi üçün “Navtex” ciha zı, habelə radiopelenqator, sualtı müşahidənin təmini üçün sonar lar, gecə və dumanlı hava şəraitin də müşahidə aparmaq üçün FLİR kameraları ilə təchiz olunub. Məlumat verilib ki, DSX Sahil

Mühafizəsinin bütün gəmi və ka terləri Avtomatik İdentifikasiya Sisteminə (AİS) malikdir. Bu da gə milərin digər gəmiləri tanıma və müşahidə etmələrinə imkan verir. Dənizdə xidmət edən Sahil Müha fizəsinin gəmilərinə qurulmuş xü

REPORTAJ

susi cihazlar onların digər ölkələrə məxsus mülki və hərbi gəmilər tə rəfindən görünməsini əngəlləyir.

Komanda mərkəzi Sahil Mühafizəsinin bazasında dənizdə baş verən bütün proseslə rə Birgə Komanda İdarəetmə Mər kəzindən nəzarət olunur. 2006-cı ilin sonlarında yaradılmış, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin və Azərbay can Dövlət Dəniz Administrasiya sının (ARDDA) nümayəndələrinin də xidmət etdiyi bu Mərkəzdən hər cür hava şəraitində, günün 24 saatı, fasiləsiz olaraq dəniz sərhəd lərinə nəzarət olunur. Sahil Müha fizəsinin öz müşahidə avadanlıqla rı ilə yanaşı adıçəkilən qurumların da radarlarından məlumatlar bu Mərkəzə qəbul edilir. Radiolokasi ya sistemləri, kameralar vasitəsi ilə Xəzərin Azərbaycana mənsub olan bölməsində bütün üzmə vasitələri nin yeri, hərəkət marşrutu diqqət də saxlanılır, gəmilərlə rabitə vasi təsi ilə əlaqə yaradılır, sorğular ke çirilir. Mərkəzdə qurulmuş moni torlarda elektron xəritə üzərində bütün üzmə vasitələrinin dayandı ğı koordinatlar, gəminin zəruri bil giləri, hərəkət marşrutu, qabariti, yükü barədə bütün informasiyalar ekranda əksini tapır. Qeyd edək ki,

Mərkəzin texniki təchizatı dəniz dəki bütün gəmiləri say məhdu diyyəti olmadan, eyni andan mü şahidə etməyə imkan verir. Birgə Komanda İdarəetmə Mərkəzi 5 əsas tapşırığı - müşahidə, aşkarla ma, müəyyən etmə, təsnif etmə və reaksiyanı yerinə yetirir. Bundan əlavə olaraq, neft-qaz platformala rı və kəmərlərinin mühafizəsi, təh lükəsizliyi, qeyri-leqal miqrasiya, narkotiklərlə və KQS ilə mübarizə, bioresursların qorunması, kiçik gə milərə nəzarət, fövqəladə hallarda axtarış-xilasetmə və. s buradan hə yata keçirilir. Mərkəzdə olduğu muz Xəzər dənizinin cənub hissə sindəki üzən qazma qurğularının dayandığı koordinatları müşahidə edirik. Qeyd edək ki, adıçəkilən üzən platformaların bütün hərə kətləri Azərbaycan sərhədçiləri tə rəfindən daim diqqətdə saxlanılır.

Peşəkar heyət formalaşdırılır Son illərdə Sahil Mühafizəsində gəmi heyətinin müqavilə əsasında komplektləşdirilməsi sahəsində mühüm addımlar atılıb. Bunun nə ticəsi olaraq hazırda heyətin böyük hissəsini müqavilə əsasında xid mət keçən miçmanlar təşkil edir. Hansı ki, onların önəmli qismi bir

vaxtlar Sahil Mühafizəsində mat ros olaraq xidmət ediblər. Sahil Mühafizəsi bazasında yer ləşən Tədris Mərkəzi DSX rəisi, general-leytenant Elçin Quliyevin əmri ilə 2004-cü ildə yaradılıb. Mərkəz dənizçi kadrların hazırlan ması və onların peşəkarlığının artı rılması üçün tələb olunan ən müasir tədris vasitələri təchiz olunub. Sinif otaqlarında avtomatlaşdırıl mış tədris prosesi təşkil edilib. Bu rada tədris keçən heyət simulya torlardan istifadə etməklə, dənizə çıxmadan öncə müxtəlif hava şə raitində Sahil Mühafizəsinin in ventarında olan gəmi və katerləri idarə etməyi, silahlardan atəş aç mağı öyrənirlər. Avtomatlaşdırıl mış tədris sistemi sonradan hər bir kursantın öz bilik və bacarıq səviy yəsini qiymətləndirməsinə imkan yaradır. Tədris mərkəzinin nəzdin də dalğıc, artilleriya, şturman, ra bitə, KQS ilə mübarizə, xarici dil və s. kurslar fəaliyyət göstərir. Mər kəzdə 9 aylıq “dənizçi zabit” hazır lığı, 5 aylıq dəniz ixtisasları üzrə “zabit hazırlığı”, 3 aylıq mütəxəs sis-miçman kursları ilə yanaşı 1 aylıq ixtisasartırma kursları təşkil olunur. Tədris mərkəzində həmçi nin beynəlxalq səviyyəli kurslar keçirilir. Bununla yanaşı, iki il əv vəl ali təhsilli dənizçi zabitlərin hazırlanması üçün DSX Akademi yasında fakültə açılıb. Sahil Müha fizəsinin heyəti mütəmadi mütə madi olaraq xarici ölkələrdə kurs larda və təlimlərdə iştirak edərək qabaqcıl təcrübəni mənimsəyirlər.

Beynəlxalq əməkdaşlıq Yeni yaranmasına baxmayaraq DSX Sahil Mühafizəsi regional və beynəlxalq səviyyədə tanınmış bir quruma çevrilməyə nail olub. Qa zanılmış bu nailiyyətlərin nəticəsi olaraq artıq Gürcüstan da daxil ol maqla bir sıra ölkələrin müvafiq

yanvar-fevral 2013 13

REPORTAJ qurumları Azərbaycanın Sahil Mü hafizəsinin təcrübəsindən yarar lanmaq niyyətində olduqlarını açıqlayıblar. DSX Sahil Mühafizəsinin sıx əməkdaşlıq etdiyi təşkilatlar ara sında ilk yerdə Türkiyə Sahil Mü hafizəsi dayanır. Ötən il tərəflər arasında imzalanmış plan üzrə 2 kurs (“Axtarış və xilasetmə”, “Ba xış qrupu komandirlərinin hazırlı ğı”), həmçinin 2 fəaliyyət (DSX Sahil Mühafizəsi əməkdaşlarının Türkiyə Sahil Mühafizəsinin gə milərində təcrübəyə qatılması və Türkiyə Sahil Mühafizəsi əmək daşlarının DSX Sahil Mühafizəsi nin gəmilərində təcrübəyə qatıl ması) icra edilib. Bundan başqa, əməkdaşlıq çərçivəsində hər il bu və digər ölkəyə Sahil Mühafizəsi rəhbərliyi səviyyəsində səfərlər təşkil olunur. Azərbaycan Sahil Mühafizəsi nin yaxından əməkdaşlıq etdiyi təşkilatlardan biri də Almaniya Federal Polisidir. Sahil Mühafizə sinin hərbi qulluqçuları hər il Al maniya Federal Polisinin Dəniz Bölməsi tərəfindən təşkil olunan gəminin mühafizəsi və xilasetmə təlimlərinə qatılır. Sərhəd Məsələ ləri üzrə Beynəlxalq Konfransla (Şiofok Konfransı), İngiltərənin Birləşmiş Kral Hərbi Dəniz Qüv vələri, ABŞ Sahil Mühafizəsi, Ru siya və Qazaxıstanın müvafiq qu rumları ilə də sıx əməkdaşlıq mövcuddur. İngiltərənin Birləş miş Kral Hərbi Dəniz Qüvvələri ilə əldə olunmuş razılığa əsasən Azərbaycan Sahil Mühafizəsinin

14 AZERI DEFENCE

hərbi qulluqçularının bu qurumun bazasında təlimlərə göndərilməsi nəzərdə tutulur.

2012-ci il uğurlu olub DSX Sahil Mühafizəsinin qərar gah rəisi, birinci dərəcəli kapitan Rza Rzayevin sözlərinə görə, 2012ci il Xəzər dənizinin Azərbaycana mənsub bölməsində dövlət sərhə dinin, bioloji resursların, enerji eh tiyatlarının, hidrotexniki qurğula rın və sualtı neft-qaz ixrac boru kəmərlərinin mühafizəsinin və təh lükəsizliyinin təmin olunması, də nizdə beynəlxalq terrorizmə, qey ri-leqal miqrasiyaya və qaçaqmal çılığa qarşı mübarizə aparılması baxımından uğurlu olub. Xəzər də nizinin Azərbaycana mənsub olan bölməsində dövlət sərhədinin, neft-qaz yataqları və ixrac boru kə mərlərinin fasiləsiz mühafizəsi tə min edilib. Şəxsi heyətin döyüş qabiliyyətinin artırılması məqsədi ilə hər il dənizdə qüvvə və vasitə lərin tətbiqi ilə müxtəlif epizodları əhatə edən genişmiqyaslı təlimlər keçirildiyini deyən R. Rzayevin sözlərinə görə, sonuncu dəfə 2012ci il aprel ayının 11-dən 17-dək Fövqəladə Hallar Nazirliyinin qüv və və vasitələri ilə birgə 3 mərhələ də keçirilmiş təlimdə 9 taktiki epi zod icra edilib: “Qeyd edim ki, ilk dəfə olaraq bu təlimlərə Sahil Mü hafizəsinin bütün sərhəd gözətçi gəmi və katerləri cəlb olunmaqla yanaşı, gəmilərdə yeni quraşdırıl mış avtomatik topların uğurlu tət biqi, gəmilərdən suüstü və hava

hədəflərinə qarşı raket silahların dan döyüş atışları icra olunub. Ümumilikdə 1200 nəfər hərbi qul luqçunun, 21 gəmi, 20 iti sürətli kater və qayıq, 8 helikopterin cəlb olunduğu bu təlimlərdə qarşıya qoyulan vəzifələr, o cümlədən Xə zər dənizinin Azərbaycana mən sub bölməsində neft-qaz yataqları, sualtı boru kəmərlərinin mühafizə sinin təşkili və xilasetmə əməliy yatlarının aparılması zamanı DSX ilə Fövqəladə Hallar Nazirliyinin bölmələrinin qarşılıqlı idarə olun masında təcrübənin, qurumlarara sı məlumat mübadiləsinin təkmil ləşdirilməsi, qarşılıqlı əlaqənin təş kili məsələləri tam həcmdə yerinə yetirildi”. Qərargah rəisinin sözlərinə görə, 2012-ci ildə sərhəd gözətçi gəmi və katerləri ümumilikdə 4749 gün sırada və 5173,5 saat hə rəkətdə olub, 50181,2 (2011-ci ildə 48076,7) mil məsafə qət ediblər. Həyata keçirilmiş kompleks əmə liyyat tədbirləri nəticəsində dövlət sərhədini pozmuş 5 halda 9 nəfər (7 İran, 2 Azərbaycan vətəndaşı) saxlanılıb. İran vətəndaşlarından Azərbaycan ərazisinə dəniz yolu ilə keçirilməsinə cəhd göstərilmiş 13 kq narkotik maddə və Azər baycan ərazisindən İrana çıxarıl ması nəzərdə tutulan 944 ədəd spirtli içki aşkarlanıb. DSX Sahil Mühafizəsinin şəxsi heyəti Azər baycanın dəniz sərhədlərinin mü hafizəsini yüksək səviyyədə təşkil edir. Bu istiqamətdə öz imkanları nı hər keçən gün daha da yüksəl dir.

HƏRBİ SƏNAYE

Azərbaycan və Türkiyə müdafiə sənayesi güclərini birləşdirir

Yeni mərhələyə qədəm qo yan Azərbaycan-Türkiyə hərbi-texniki əməkdaşlığın da atılan mühüm addımlar dan biri yanvar ayının 22-dən 25-dək Bakıda keçi rilmiş I Türkiyə-Azərbaycan Müdafiə Sənayesi üzrə Əməkdaşlıq Toplantısı oldu. Müdafiə Sənayesi Nazirliyi və Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə baş tutmuş toplantıda iki öl kə arasında müdafiə və müdafiə sənayesi sahələ rində perspektiv imkanlar müzakirə edilib. Nümayən də heyətində təmsil olunan Türkiyə firmaları tərəfindən Müdafiə Sənayesi Nazirli yində, Müdafiə Nazirliyində, Dövlət Sərhəd Xidmətində və Daxili Qoşunlarda müx təlif təqdimatlar keçirilib.

İlk dəfə keçirilən Türkiyə-Azər baycan Müdafiə Sənayesi üzrə Əməkdaşlıq Toplantısında Türkiyə dən ASELSAN, ROKETSAN, HA VELSAN, STM, TÜBİTAK, GATE Electronics, Öztiryakiler, Yonca Onuk, Yüksel Savunma, Öztek, C2 Tech və digər şirkətlərdən 38 nüma yəndə təmsil olunub. Səfərin ikinci günü Türkiyənin Azərbaycandakı səfirliyində keçirilən görüşdə səfir İsmail Alper Coşkun ölkəsini təmsil edən firmalara Azərbaycanla əmək daşlıqda uğurlar arzulayıb. İyirmi il öncə müstəqilliyini əldə edən Azər baycanın bu gün hər cəhətdən inki şaf edən bir ölkə olduğunu deyən səfir müdafiə sənayesi sahəsində Türkiyə firmalarını daha aktiv ol mağa çağırıb. AZERİ DEFENCE jurnalının əməkdaşları Azərbaycana səfər et miş firmaların bəzilərinin nüma yəndələri ilə görüşüb onların təq dim etdikləri məhsul və texnologi

yalar, habelə Azərbaycanla əmək daşlıq istiqamətlərindən fikirlərini öyrənməyə çalışdıq.

ROKETSAN uğurlara uğurlar əlavə edir Azərbaycanda keçirilən toplantı da Müdafiə Sənayesi Nazirliyi ilə ROKETSAN arasında əməkdaşlıq məsələləri də müzakirə olunub. Şir kətin hazırladığı və istehsal etdiyi məhsullar barədə Azərbaycan tərə finə məlumat verilib. Bildirilib ki, ROKETSAN-ın təqdim etdiyi, mü kəmməlləşdirilmiş silah sistemləri bir neçə fərqli çapda raketi buraxa caq şəkildə hazırlanıb. Örnək ola raq, ROKETSAN tərəfindən yeni hazırlanmış bir sistem həm 107 və 122 mm-lik raketlərdən, həm də 122 və 300 mm-lik raketlərdən atəş aç mağa imkan verir. Azərbaycan həmçinin Türkiyədə ROKETSAN tərəfindən həyata keçirilən “Cirit”,

yanvar-fevral 2013 15

HƏRBİ SƏNAYE UMTAS və OMTAS tank əleyhinə raket sistemlərinə maraq göstərir. Artıq 2012-ci ilin may ayında “Ci rit” Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin inventarına daxil olub və bir xarici müştəridən sifariş alınıb. UMTAS və OMTAS layihələrində isə kalifi kasiya mərhələsi başa çatıb. Cari ilin sonlarında hər iki sistem inven tara daxil olacaq. Silahlanmaya da xil edilmiş 2.75 inç “Cirit” ROKET SAN tərəfindən son texnologiyalar və müasir tələblər nəzərə alınmaqla yaradılmış, yüngül zirehli, zirehsiz sabit və hərəkətli hədəfləri yüksək dəqiqliklə məhv etmə qabiliyyətinə malik uzun mənzilli raketdir. Bu raket çox məqsədli (zireh dəlici, an ti-personal və yanğın törədici) dö yüş başlığı ilə təchiz oluna bilir. Raketin helikopter, PUA, quru nəq liyyat vasitələrinə, yüngül hücum təyyarələrinə inteqrasiyası müm kündür. “Cirit” ROKETSAN tərə findən xüsusi olaraq hazırlanmış olan standart “Cirit” podundan və ya ağıllı poddan atılır. Raket aerodi namik quruluşu və kompozit qatı yanacaqlı mühərriki sayəsində 8 km məsafədəki hədəfləri məhv et mə qabiliyyətinə malikdir.

TİSAŞ əməkdaşlıqdan razı Azərbaycanla birgə reallaşdırılan layihələrdən danışan TİSAŞ şirkəti nin İdarə Heyətinin sədri Əhməd ALƏMDAROĞLU 2012-ci ildə əməkdaşlığın yaxşı getdiyini deyib. Şirkət rəhbərinin sözlərinə görə, ötən il MSN-in “İqlim” müəssi səsi ilə birgə ta pança istehsalı da vam etdirilib: “Biz bu layihəyə “İq lim”in daha çox qatqı təmin et məsini, payını

16 AZERI DEFENCE

artırmasını istəyirik. İclas çərçivə sində görüşüb bu məsələni də mü zakirə etdik. “İqlim”in nümayəndə lərini Türkiyəyə təlim və treninqlə rə dəvət etmişik. Biz Azərbaycana tapança satmaq fikrində deyil, “İq lim”i TİSAŞ-ın əsas ortaqlarından biri olaraq görməyi arzu edirik”. Ə.Aləmdaroğlunun deyib ki, 2012-ci ildə Bakıda “İqlim” zavodu ilə birgə 1600 ədəd tapança istehsal edilərək sifarişçilərə təhvil verilib. Azərbaycanda istehsal edilmiş ta pançalar artıq Silahlı Qüvvələrdə tabel silahı olaraq qəbul edilib. Şir kət rəsmisinin sözlərinə görə, hazır da “Zəfər”, “Zəfər-K” və “İnam” adlanan bu tapançaların 17 detalı Azərbaycanda istehsal olunur. Ötən il “İqlim” zavodunda tapançaların lüləsinin istehsalı imkanları mənim sənilib. Bu ildən qeyd olunan hər üç tapançanın lülələri də Azərbaycan da istehsalı ilə layihədə “İqlim”in payı 35-40% təşkil edəcək. Bakıda istehsal edilən lülənin ömrü Türki yədəki ilə eyni göstə rici – 25000 atış təşkil edəcək. Bundan başqa, Azərbaycan tərəf dən polimer gövdəli tapan çaların istehsalına marağın oldu ğunu deyən şirkət rəhbərinin sözlə rinə görə, bu istiqamətdə müzakirə lərə başlanıb. TİSAŞ-ın Türkiyədə

istehsal etdiyi polimer tapançanın bir nümunəsi test üçün Azərbayca na göndərilib. Müvafiq qərar veril dikdən sonra Azərbaycanda bu mo delin də birgə istehsalına başlana caq. Bu polimer tapançalar öz çəki sinə görə (650 qram) adi tapançalar dan öz çəkisinin yüngüllüyü və is tehsal prosesinin asanlığı ilə fərqlə nir. TİSAŞ-ın 2013-cü il planların dan da bəhs edən şirkət rəhbəri 2011-ci ildə 20 min, ötən il 12 min ədəd tapança ixrac etdiklərini, bu il isə Pakistan bazarının hesabına 30 min ədəd tapança ixracatının proq nozlaşdırıldığını vurğulayıb.

STM paraşütçülərə dəstək verir Nümayəndə heyətində təmsil olunan Türkiyə müdafiə sənayesi nin qabaqcıl firmalarından olan STM (Savunma Teknolojileri Mü hendislik ve Ticaret A.Ş.) də Azər baycanla əməkdaşlıq qurmaq niy yətindədir. Müdafiə sənayesində böyük potensiala malik olan STM Türkiyə Silahlı Qüvvələri ilə yanaşı NATO-nun bir sıra mühüm layihə lərində, habelə digər ölkələrdə hə yata keçirilən proqramlarda yer alır. Şirkətin yer aldığı mühüm layihə lərdən biri Türkiyədə həyata keçiri lən Milli Gəmi Proqramıdır (Mil gem). Eyni zamanda yanvar ayında Pakistan Hərbi Dəniz Qüvvələri ilə

HƏRBİ SƏNAYE

STM arasında tanker gəmi layihəsi nin həyata keçirilməsinə dair mü qavilə imzalanıb. STM marketinq müdiri Gültəkin Turanın sözlərinə görə, görüşlərdə təmsil etdiyi firma Azərbaycanın hərbi qurumlarına özünün son tex nologiyası olan Şaquli Külək Tune lini (Dikey Rüzgar Tüneli - DRT) təqdim edib. DRT vasitəsi ilə möv cud riskli, uzun müddətli və çoxlu maliyyə tələb edən paraşütçü hazır lığı idarə olunmaqla və təhlükəsiz bir mühitdə həyata keçirilir. Bu tip hazırlıq mərkəzi Türkiyə də daxil olmaqla, dünyanın çox az sayda öl kəsində mövcuddur. STM tərəfin dən hazırlanmış ilk DRT 2008-ci ilin oktyabr ayında Türkiyə Silahlı Qüv vələrinin Xüsusi Təyinatlı Qüvvələr Komandanlığına təhvil verilib. G. Turanın bildirdiyinə görə, DRT va sitəsi ilə əvvəlcə paraşütçülərə yer də təlimlər keçirilir. Paraşütün yı ğılması və DRT-də sərbəst enmə

təlimləri tamamlandıqdan sonra, təyyarədən tullanışlar həyata keçi rilir. DRT paraşütçülərin hazırlan masında bir sıra üstünlüklər təmin edir ki, bunlardan da başlıcası təhsil müddətinin qısalması və çəkilən xərclərin azalmasıdır: “DRT ilə ha zırlığa başlanmadan əvvəl, təlim tullanışları statik olaraq edilirdi. Tullanma yüksəkliyinə bağlı olaraq (3000 m fərz etsək), ortalama sər bəst eniş müddəti 30-40 saniyə ara sında dəyişir. DRT-də isə bir nəfər təlim müddətində 60-90 dəqiqə uçuş edir. Yəni, DRT-dən əvvəl, 4 ilə yaxın bir müddətdə, ortalama 150 atlayış edilərək qazanılan təcrü bə, DRT sayəsində 6 həftəlik qısa bir müddətdə əldə olunur. Təyyarə dən həyata keçirilən 30 saniyəlik bir atlayışın xərci təxminən 140-150 dollar civarında olduğu halda, DRT-də bu təqribən 2 dollar təşkil edir. Bunun ən böyük avantajların dan biri də paraşütlə yeni tullanma

a başlayanlar arasında xəsarətləri ğ və ölümün qarşısını almasıdır”. Havanın bağlı kanallarda gəzdiyi və uçuş otağında istənən hava sürə tinin təmin edildiyi DRT sistemində proseslər tam və etibarlı şəkildə ida rə olunur. DRT-də hər biri təxminən 450 kW-luq mühərriklə çalışan 4 ədəd fen tərəfindən hava axını yara dılır. Havanın sürəti idarəetmə ota ğından dəyişdirilə bilir və beləcə uçuş otağında istənilən sürətdə ha va axını yaradılır. DRT aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir: - Bütün sistemlərin idarə olun duğu və tək bir təlimçi tərəfindən işlədilən idarə otağı; - Personalın uçuş əvvəli hazırlan dığı gözləmə otağı; - Tam təchizatlı 4 heyətin uçuşlar edə bildiyi uçuş otağı. Səkkizbucaqlı şəklində olan uçuş otağının diametri 4 metr, uçuş sahə sinin tam yüksəkliyi 24 metr təşkil edir. Havanın axış sürətinin 260 km/saata çatdıra bildiyi DRT-nin uçuş sahəsində hər biri 130 kq ağır lığa malik 4 paraşütçünün eyni an da uçuş etməsi mümkündür. İş pro sesində az saydakı xarici analoqları ilə müqayisədə daha az enerji tələb edən DRT eyni zamanda yüksək təhlükəsizliyi ilə fərqlənir. İdarə otağında yer alan operator, uçuş edəcək insanların sayı və ağırlığına görə havanın sürətini nizamlaya bi lir. Paraşütçülərin tuneldəki uçuşla rı kameralar vasitəsi ilə qeydə alınır və buraxılan səhvlər sonra heyətə izah olunur. Hazırda DRT üçün Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Misirin müvafiq qurumları STM ilə danı şıqlar aparır. Şirkət DRT layihəsinə eyni zamanda Azərbaycanda da pa tent almağı düşünür. STM eyni za manda Azərbaycanla dənizçilik sektorunda və tankların modernləş dirilməsi sahəsində əməkdaşlıq qurmağa, öz təcrübəsini Azərbay canla paylaşmağa hazır olduğunu açıqlayıb.

yanvar-fevral 2013 17

MÜSAHİBƏ

Paramount Group Azərbaycanla əməkdaşlığı dərinləşdirir Ayvor İçikovitz:

“Biz texnologiyalarımızı Azərbaycana transfer edib sənaye qururuq”

2009-cu ildə Müdafiə Sənayesi Nazirliyi ilə CAR-ın Paramount Group şirkəti arasın da qurulan əməkdaşlıq ilə Azərbaycan hərbi sənaye kompleksində yeni bir sahənin – zirehli maşınların istehsalının təməli qoyulmuş oldu. Artıq tərəflərin sıx əməkdaşlı ğının nəticəsi olaraq, MSN tərəfindən Paramount Groupun lisenziyası ilə istehsal olunan “Matador” və “Marauder” tipli minaya qarşı qorumalı nəqliyyat vasitələri Azərbaycan Ordusunun silahlanmasına qəbul edilib. Fevralın 17-dən 21-dək BƏƏnin paytaxtı Abu Dabi şəhərində IDEX-2013 müdafiə sərgisinə qatılan Paramount Group şirkətinin icraçı sədri Ayvor İçikovitz AZERİ DEFENCE jurnalına mövcud la yihələri və gələcək planları barədə müsahibə verib.

- Cənab İçikovitz, Paramount Groupun IDEX nümayişi ba rədə nələri deyə bilərsiniz? - IDEX Paramount Group üçün çox vacib sərgilərdən biridir. Bu sər gi bizə öz son texnologiyalarımızı Yaxın Şərq regionunda, ərəb dünya sında tanıtmaq imkanı verir. Biz qatıldığımız bu sərgidə yenilikləri miz barədə regiondakı müştəriləri mizə məlumat veririk. Çox təəssüf olsun ki IDEX CAR-da keçirilən AAD sərgisindən 4 ay sonra təşkil olunur. Biz müdafiə sənayesində son yeniliyimizi də bundan 4 ay əv vəl AAD sərgisində elan eləmişik.

18 AZERI DEFENCE

Təbii ki bu 4 ay ərzində biz hansısa yeni bir şey yarada bilməzdik. Lakin buna baxmayaraq IDEX-də geniş çeşiddə məhsullarımızı nümayiş et dirmək imkanı qazandıq. IDEX-də biz ən son nəqliyyat vasitəmiz olan “Marauder Patrol”u və “Maverick” daxili təhlükəsizlik nəqliyyat vasitə mizi göstərdik. Eyni zamanda sər ginin açılış günü avtomobil dizaynı sahəsində dünyanın aparıcı firmala rından olan IADSA-ya sahib çıxdı ğımızı bəyan etdik. Bu mühüm bir hadisə olmaqla yanaşı, bizə yer sis temləri və texnologiyalarında rəqa bət üstünlüyü verir.

- Belə bir şirkətə sahiblik Para mount Groupa dünya baza rında hansı əlavə üstünlükləri qazandıracaq? Təbii ki bu fir manın satın alınması da sə bəbsiz deyil. - Qeyd edim ki, müxtəlif növ av tomobilləri dizayn edən bu şirkət Paramount Groupun vacib hissəsi olacaq. Gələcək nəsil nəqliyyat va sitələrinin hazırlanmasında onun imkanlarından istifadə edəcəyik. Bu eyni zamanda bizim Azərbay canla və digər partnyorlarımız ilə əməkdaşlığımızın dərinləşməsinə, innovasiyaların əldə olunmasına,

MÜSAHİBƏ onların tələbatını ödəməyə imkan verəcək. Bu gün Paramount Group dünyada minaya qarşı qorumalı nəqliyyat vasitələri də daxil olmaq la müdafiə texnologiyalarının is tehsalı sahəsində ixtisaslaşmış mü hüm şirkətlərdəndir. Keçmişdə biz nəqliyyat vasitələrinin yaradılması və istehsalında digər şirkətlərin xidmətlərindən istifadə etmişdik. İndi IADSA bizə həm də mövcud texnologiyalarımızı təkmilləşdir məyə imkan verəcək. İndi biz di zayn, mühəndislik və istehsal işlə rini bir şirkətin içində həyata keçi rə bilərik. Bu şirkətdə işi yaxşı bilən mütəxəssislər təmsil olunurlar. Onu da qeyd edim ki, tezliklə bi zim çox böyük və əhəmiyyətli da ha bir elanımız olacaq. - Son bir ildə Paramount Groupun Cənubi Şərqi Asiya, Latın Amerikası və s. region larda genişlənmə fəaliyyətləri müşahidə olunur. - Biz bu gün bir çox regionlarda işləyirik. Asiya regionu Paramount Group üçün vacibdir. Bu regionda, xüsusilə Azərbaycanla əməkdaşlığı genişləndirmək bizim üçün çox ma raqlıdır. Cənubi Amerika da bizim üçün vacib regionlardandır. Hazır da bir neçə Cənubi Amerika ölkə sində proyektlər həyata keçiririk. Aprel ayında Braziliyada LAAD sərgisində də iştirak edəcəyik. Ora

da bir neçə sifarişçi və tərəfdaşımız la danışıqlarımız olacaq. Ümid edi rəm ki tezliklə biz yeni layihələri miz barədə məlumatları təqdim edəcəyik. - Paramount Group Pretoriya dakı AAD-2012 sərgisindən sonra, yeni “Marauder Patrol” avtomobilini Abu Dabidə sər giləyir. Yeni məhsulunuz olan bu nəqliyyat vasitəsinə bey nəlxalq maraq necədir? - “Marauder Patrol” yüksək ma nevrli və çoxfunksiyalı nəqliyyat vasitəsidir. Zirehə malikdir. Bütün

- Paramount Groupun iki mü hüm layihəsi – “Mbombe” və AHRLAC barədə məlumat verməyinizi xahiş edirik. Bu layihələr hazırda hansı mər hələdədir? - “Mbombe” çox böyük və diq qət cəlb edən proyektdir. Hazırda “Mbombe” proqramı üzərində iş lər davam edir və bu döyüş maşı nını təkmilləşdiririk. Maşının mo billiyi yüksəldiləcək, eyni zaman da 8x8 konfiqurasiyası hazırlana caq. İşlər tamamlanandan sonra “Mbombe” maşınları ayrı kateqo riyaya daxil ediləcək. Qeyd edim

Ənənəvi “V” formalı deyil,düz şassi üzərində yaradılmış “Mbombe” minaya qarşı qorumalı döyüş maşının heyəti 11 nəfər (2+1+8), boş çəkisi 16000 kq, döyüş çəkisi isə 27 ton dur. Təxminən 10 metrlik ərazidə dönə bilən döyüş maşını şose yolda maksimum 100 km/saat sürətlə, birbaşa 700 km məsafəyə hərəkət edə bilir. “Mbombe”nin ballistik müdafiəsi STANAG 4569 IV səviyyəsinə (14.5 x 114mm AP), minaya qarşı qoruması STANAG 4569 4a, STANAG 4569 4b səviyyəsinə (10 kq TNT) uyğundur. Döyüş maşını heyəti yanlarda 50 kq bomba partlamasından qoruyur. silahlı qüvvələrdə, güc strukturla rında istifadə edilə biləcək bu ma şın “Marauder” ilə eyni dizayn əsasında hazırlanıb. Sərgi müddə tində böyük diqqət cəlb etdi. Deyə bilərəm ki, bu maşın rəqibləri ilə müqayisədə üstünlüklərə malikdir.

ki biz hazırda 6x6 konfiqurasiyalı “Mbombe” üzərində işləyirik. Yə qin ki 2014-cü ildə 8x8 konfiqurasi yalı “Mbombe” versiyasını da təq dim edəcəyik. Qeyd edim ki, biz “Matador” və “Marauder”lərin təkmilləşdirilməsində, dünyanın

yanvar-fevral 2013 19

MÜSAHİBƏ müxtəlif nöqtələrində bu maşınla rın istifadəsi zamanı qazanılmış təcrübə və bilikləri “Mbombe”də də tətbiq edirik. Bu kontekstdə Azərbaycanda əldə etdiyimiz təc rübə “Mbombe” üçün də çox va cibdir. - “Mbombe”ni yeni nəsil döyüş maşını adlandırmaq olarmı? - Tamamilə. Qeyd etdiyim ki mi, hazırda bu döyüş maşınını təkmilləşdiririk. Eyni zamanda, bu maşını Azərbaycana da təq dim eləmişik. Azərbaycan tərəfin dən “Mbombe”yə böyük maraq göstərilir. Hazırda “Mbombe”ni Azərbaycan bazarına da təqdim etmək üçün danışıqları davam et diririk. AHRLAC haqqında danışdıqda deyə bilərəm ki bu yeni və unikal təyyarədir. Düşünürük ki, ilk uçu şu bu ilin sonu, yaxud gələn ilin əvvəllərində baş tutsun. Bu təyya rə sərhəd, patrul, dəniz təhlükə sizliyi, dəniz və quruda neft-qaz platformalarının mühafizəsi və s. kimi çoxrollu missiyalarda iştirak üçün nəzərdə tutulur. Başlanğıc mərhələdə təyyarə 7 saat uça bilə cək. Bu təyyarə tək müşahidə funksiyalarını yerinə yetirməyə cək. Eyni zamanda təyin edilmiş hədəflərə havadan zərbələr endir məklə Quru Qüvvələrinə havadan dəstəyi təmin edəcək.

20 AZERI DEFENCE

- Azərbaycanla bağlı planları nız barədə nələri deyə bilərsi niz? Azərbaycanda istehsal həcminin artırılması nəzərdə tutulurmu? - Bildiyiniz kimi, biz MSN ilə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin sifarişi əsasında “Matador” və “Marauder” tipli zirehli nəqliyyat vasitələrinin istehsalı layihəsi üzə rində işləyirik. Artıq bu maşınlar Azərbaycan Ordusu tərəfindən si lahlanmaya qəbul olunub. İstehsal cari ildə də davam etdiriləcək. Ey ni zamanda istehsalı artırmaq isti qamətində MSN ilə danışıqlar aparırıq. Biz Azərbaycanla işbirli yini genişləndirməyə çox maraqlı yıq. İndiyədək Azərbaycandan 60 ədəd “Matador” və 60 ədəd “Ma rauder” sifarişi almışıq. Bizim

Azərbaycanla əməkdaşlığımız tək sifarişlər üzərində qurulmur. Eyni zamanda öz texnologiyalarımızı Azərbaycana transfer edib sənaye qururuq. Onu da deyim ki bir neçə aydan sonra bizim Azərbaycanla bağlı daha bir mühüm elanımız olacaq. - Paramount Groupun MDB məkanında digər ölkələrlə əməkdaşlığı varmı? Bəzi mə lumatlara görə, Rusiya da si zin minaya qarşı qorumalı texnikalarınız ilə yaxından maraqlanır. - Rusiyanın bu tip maşınlara bö yük tələbatı var. Düşünürəm ki, onlarla əməkdaşlıq bizim üçün bö yük imkanlar yaradar. Biz onların təklifini gözləyirik.

TEXNOLOGİYA

ARES-in katerləri dənizlərə çıxır Türkiyənin aktiv hərbi tərsanələ rindən olan ARES Shipyard şirkəti Tanzaniyaya iki ədəd 14 metrlik ARES 44CPB tipli sürətli katerin ix racını həyata keçirib. Açıq dənizdə ki neft platformalarının mühafizəsi üçün nəzərdə tutulan bu katerlər kompozit materiallardan inşa olu nub və iki ədəd 650 hp mühərrik ilə 45 dəniz mili sürət yığa bilir. Üç he yət üçün nəzərdə tutulan ARES 44CPB birbaşa 400 dəniz mili məsa fədə hərəkət etmə imkanlarına ma

likdir. Ən müasir rabitə və naviqa siya cihazları ilə təchiz olunmuş katerlər Türkiyədən yola salındıq dan sonra, Tanzaniyaya qədər açıq dənizdə 4000 mil məsafə qət edib. Bununla yanaşı, şirkət Antalya dakı tərsanəsində 2012-ci ilin so nunda Nigeriya Gömrük Mühafizə si tərəfindən sifariş olunmuş 5 ədəd 30 metrlik ARES KND30 FAST PAT ROL tipli alüminium gövdəli kater lərdən ilk ikisinin istehsalına da start verib. Katerlər 3 ədəd 1300 hp

Wi-Fi modullu snayper kompleksi təqdim olunub

Amerikanın “TrackingPoint” şir kəti Precision Guided Firearm (PGF) adlı kompüterləşdirilmiş snayper tüfəngi kompleksini təqdim edib. Linux əməliyyat sistemində işləyən kompleks Wi-Fi modulu ilə təchiz edilib. PGF yaradılarkən ov tüfəngi (.300 kalibr Winchester Magnum ya xud .338 kalibr Lapua Magnum) baza olaraq götürülüb. İstehsalçı fir ma PGF üçün xüsusi döyüş sursat larını da yaradıb. PGF ilə obyektin dəqiq vurulma sı üçün atıcı onu optik nişangahla təyin etməli və xüsusi düymə ilə ni şanlamalıdır. Bundan sonra kompü ter hədəfin yerdəyişməsini izləməyə kömək edir. Tətiyin basılması vaxtı

atəş dər hal açılmır. Əv vəlcə kom püter döyüş ha zırlığına keçir və nişangahda əl ilə düzəliş aparmağı tələb edir. Atəş ni şangahdakı xaç hədəflə üst-üstə düşdükdən sonra açılır. “Tracking Point” optik nişangahının interfeysi kompüterə və ya hərbi pilotların də bilqəsindəki monitora bənzəyir. Wi-Fi modulunun hesabına snayper kompleksi Apple planşetlərlə və te lefonlarla sinxronlaşdırıla bilər. Bu nunla, hədəfləri iPad və ya iPhone köməyi ilə də aşkarlamaq olur. PGF komplekslərinin bazara çıxarılacağı dəqiq tarix açıqlanmır. Kompüter ləşmiş tüfəngin dəyəri təxminən 17 min ABŞ dolları məbləğində qiy mətləndirilir.

mühərrik və bunlara bağlı su reak tivləri ilə hərəkətə gətirilməklə 35 dəniz mili sürət yığa biləcək. Açıq dənizdə, uzun müddətli əməliyyat larda iştirakı nəzərə alınmaqla ha zırlanan bu katerlər ən müasir sis temlərlə təchiz ediləcək. Hər biri 10 nəfər heyət daşıya bilən bu katerlər dən birincisi 2013-cü ilin sonlarında sifarişçiyə çatdırılacaq. Hazırda ARES tərəfindən Türki yə Sahil Mühafizəsi Komandanlığı üçün istehsal olunmuş 10 ədəd alü minium gövdəli ARES42FPB kater lərin sınaq və təlimləri davam etdi rilir. Bu gəmilər fövqəladə dənizçi lik (sea-keeping) imkanları və ən müasir təchizatları ilə hər cür hava şəraitində açıq dənizdə tapşırıqları yerinə yetirə biləcək. ARES42FPB katerləri 35 dəniz mili sürət yığma ğı bacarır.

İran yeni təyyarə və tankını təqdim edib İran yerli hərbi sənayesinin istehsalı olan “Qahir-313” təyya rəsini, habelə “Zülfüqar” və “Samsam” tanklarını ictimaiyyə tə təqdim edib. Qırıcı-bombard mançı təyyarələr sinfinə aid ol duğu bildirilən yeni təyyarənin texniki göstəriciləri barədə detal lı məlumat verilməyib. Tankların təqdimatında qeyd olunub ki, “Zülfüqar” baza olaraq götürül düyü T-72 tankları ilə müqayisə də bir sıra üstünlüklərə malikdir. Tank modern atəş sistemi ilə təc hiz olunub. Eyni sistemlər İranın inventarında olan M-60 tankları na da qurulub. “Zülfüqar” 780 at gücünə malik mühərriklə hərə kətə gətirilir. Tankın silahlanma sına 125 mm-lik top, 12.7 və 7.62 mm çaplı pulemyot daxildir.

yanvar-fevral 2013 21

İDEX-2013

IDEX-2013 dünya silah sənayesi körfəzdə toplaşdı

Fevralın 17-dən 21-dək Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin (BƏƏ) pay taxtı Abu Dabi şəhərində keçirilmiş İDEX-2013 və NAVDEX-2013 beynəlxalq müdafiə sərgiləri bir sıra yenilikləri ilə yadda qaldı. BƏƏ prezidenti Şeyx Xəlifə bin Zayed əl-Nəhyanın hamiliyi altında keçirilən bu ilki sərgidə dünyanın 60 ölkəsindən 1300-dən artıq fir ma öz məhsul və xidmətlərini yerli müştərilərə və müxtəlif region lardan gələn ziyarətçilərə təqdim etmək imkanı qazandı.

R. Süleymanov Iki ildən bir keçirilən İDEX sərgisi əvvəlki -2011-ci ildəki sərgi ilə mü qayisədə həm qatılan şirkətlərin, həm də ziyarətçilərin sayına görə fərqlənib. Bu ilki sərgidə yenilik ola raq ayrıca pilotsuz uçuş aparatları və helikopter pavilyonları açılıb, sərginin davam etdiyi müddətdə kompleks ərazisində müxtəlif hərbi texnikaların iştirakı ilə şoular göstə rilib. İDEX-2013 sərgisində diqqət çəkən başqa bir məqam isə daha çox sayda müxtəlif təyinatlı, uzaqdan komandalı aparatların (robotlar) nümayişi olub. Eyni zamanda müx təlif növ yeni nəqliyyat vasitələri, habelə “Gladius”, “Felin”, “Black Diamond”, VB-10 kimi “gələcəyin əsgəri” təchizatları əyani şəkildə sərgilənib. Ümumilikdə sərgiyə ən böyük qatılım ABŞ (169 firma), BƏƏ (144

22 AZERI DEFENCE

firma), İngiltərə (84 firma), Fransa (70 firma) və Almaniyadan (69 fir ma) olub. Yaxın Şərq regionundakı hərbi sərgilərdə son illər fəal iştirak edən Türkiyəni isə İDEX-2013-də 45 firma təmsil edib. Sərgi müddətində BƏƏ-nin Silahlı Qüvvələri müxtəlif şirkətlərlə dəyəri 4.6 milyard BƏƏ dirhəmi təşkil edən 19 müqavilə im zalayıb. İDEX-2013 sərgisinə Azərbay candan ziyarətçi qismində Dövlət Sərhəd Xidmətinin rəisi, general-leytenant Elçin Quliyevin, Hərbi Dəniz Qüv vələrinin komandanı, vitseadmiral Şahin Sultanovun, Müdafiə Nazirliyinin və “Azairtechservice” şirkətinin nümayəndə heyətləri qatılıb lar. AZERİ DEFENCE jurna lının əməkdaşları da CAR-ın Paramount Group şirkətinin dəstəyi ilə sərgini izləyib. Qeyd edək ki, bundan əvvəl

– 2011-ci ildə də bu sərgidə iştirakı mıza sponsorluq etmiş Paramount Group şirkətinə AZERİ DEFENCE jurnalı adından öz təşəkkürümüzü bildiririk.

İDEX - yeniliklər sərgisi İDEX-2013 sərgisinin ən maraqlı nümayişlərindən biri ABŞ-ın aparı cı müdafiə şirkətlərindən olan

İDEX-2013

Lockheed Martinin SMSS (Squad Mission Support System) adlı robot yükdaşıyıcısı olub. Şirkətin sten dindən verilən məlumata görə, SMSS uzaqdan komanda və proq ramlaşdırılmış marşrut üzrə hərbi yüklərin daşınması üçün nəzərdə tutulub. 6x6 təkər formuluna malik SMSS üzərində kameralar yer alır və ehtiyac duyularsa silah sistemlə ri də inteqrasiya oluna bilər. ABŞ-ın Oshkosh Defence şirkəti HMMWV maşınlarını əvəz edəcək Light Combat Taktik All-Terrain Vehicle (L-ATV) maşını, TerraMax adlı in sansız yer (UGV) texnologiyasını, Belçikanın CMI Defence şirkəti Cənubi Koreyanın Doosan DST şirkəti ilə birgə yeni 120/105 mm Orta Sinifli Tank konsepsiyasını təqdim edib. Serbiyanın Yugoim port şirkəti sərgidə VB-10 adlı “gə ləcəyin əsgəri” təchizatını və ilk dəfə “Lazar” 8x8 çox rollu zirehli nəqliyyat vasitəsinin yeni “Lazar-2” konfiqurasiyasını nümayiş etdirib. “Lazar-2” konsepsiyası MRAP və MRAV konsepsiyalarının birləşmə sini təmsil edir. Bu nəqliyyat vasi təsi zirehli personal daşıyıcı, ko manda avtomobili, təcili yardım, maddi-texniki dəstək vasitəsi, mü həndis maşını, minaya qarşı qoru malı avtomobil, artilleriya silah da şıyıcısı kimi istifadə oluna bilər. Yugimport rəsmiləri bildiriblər ki, hazırda birgə revolver tipli qumba raatanların istehsalını həyata keçir

mək üçün hazırda Azərbaycanda müəssisə inşa olunur. Bu müəssisə də 40 mm-lik qumbaraatanların is tehsalının həyata keçirilməsi plan laşdırılır. Avropanın aparıcı müdafiə fir malarından olan Nexter Systems isə IDEX-də ilk dəfə olaraq 152 mm/52 kalibirli “Trayan” adlı ye dəkdə daşınan artilleriya sistemini sərgiləyib. İxrac üçün hazırlanmış “Trayan” 42 km-dən 55 km-dək məsafədəki hədəflərə qarşı tətbiq oluna bilir. BƏƏ-nin Jobaria Defence Sys tems (JDS) şirkətinin hazırladığı çox buraxılış qurğulu reaktiv atəş kompleksi (MCL - Multiple Cradle Launchers) sərgidə böyük maraqla qarşılanıb. Sistem Türkiyənin RO KETSAN şirkətinin mütəxəssisləri

nin iştirakı ilə, TRB-122 raketləri və TR-122 raketlərindən atəş açmaq üçün işlənib hazırlanıb. Oshkosh HET 6x6 nəqliyyat vasitəsinin üzə rinə qurulmuş kompleks 4 ədəd 122 mm-lik raket buraxılış qurğusu, qorunan kabinə, habelə kondisioner sistemi və mərkəzi şin təzyiq siste minə malikdir. Hər buraxılış qur ğusu 20 lüləli 3 bölmədən ibarətdir və kompleks eyni anda 240 raketlə yüklənə bilir. Raketlərin maksimal atış məsafəsi 40 km təşkil edir. Kompleksin yarımqoşqusu distans idarə sistemi, habelə 10 stabilizator ilə təchiz olunub. Ayrıca güc siste mi nəqliyyat vasitəsinin mühərriki söndürüldükdə belə raketləri bu raxmağa imkan verir. Komandir, naviqator və sürücü olmaqla üç eki paj tərəfindən idarə edilən sistem BƏƏ Silahlı Qüvvələrinin silahlan masında yer alır. BƏƏ-nin EARTH firmasının təqdim etdiyi silahlı ro bot isə sərgi iştirakçılarının marağı na səbəb olub. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, kiçik çaplı pulemyot və PRG tipli qumbaraatanla silah landırılmış bu robot pult və GPS ilə idarə olunur. Silahlardan əlavə ola raq robot maşının ön hissəsində optik sistem qurulub. Maşını pult vasitəsi ilə 3 km, GPS vasitəsi ilə da

yanvar-fevral 2013 23

İDEX-2013 ha uzaq məsafədən idarə etmək mümkündür. Robot elektron xəritə üzərində proqramlaşdırılmış marş rut üzrə muxtar hərəkət edə bilir. Mina təmizləmə sistemlərinin is tehsalı üzrə ixtisaslaşmış MineWolf şirkəti isə sərgidə uzaqdan idarə olunan Micro MineWolf (MW50) platformasını ilk dəfə nümayiş etdi rib. Uzunluğu 2300 mm, eni 1000 mm, çəkisi 1300 kq olan MW50 gün də 5000 kvadrat metr ərazini mina dan təmizləmə bacarığına malikdir. Sərgidə iştirak edən Çin şirkətləri tərəfindən isə bir sıra maraqlı yeni liklər təqdim olunub. NORİNCO şirkətinin təqdim etdiyi CR-5 reak tiv yaylım atəş sistemi iki fərqli çap lı raketlərdən atəş açmağa imkan verir. Bu sistemə 122 və 220 mm çaplı raketlərdən atəş açmaq üçün iki buraxılış qurğusu (122 mm-lik 20 raket və 220 mm-lik 6 raket) daxil dir. Sistem 122 mm-lik raketlərlə 50 km, 220 mm-lik raketlərlə 70 km məsafədəki hədəflərə atəş aça bilir. CH-4 adlandırılmış Amerikan “Pre dator-XP” PUA-nın bənzərini nü mayiş etdirən Çinin ALIT (Aeros pace Long-March International Tra de Company) şirkətinin stendindən AZERİ DEFENCEyə verilən məlu mata görə, hazırda PUA sınaq mər hələsindədir və onun seriyalı isteh salına 2014-cü ildə başlanacaq. PUA kəşfiyyat və izləmə ilə yanaşı Çin istehsalı olan 4 ədəd AR-1 raketini daşıyacaq. Saatda 200 km sürət yığa biləcək CH-4-ün qanad açıqlığı 18 metr, çəkisi 1300 kq təşkil edir. ALİT sərgidə həmçinin LY-80 adı verilmiş yeni zenit-raket kompleksinin (S-300 ZRK-nın oxşarıi) maketini də nüma yiş etdirib. Hazırda Çin Ordusunun silahlanmasında yer alan bu komp leks 15000 metr hündürlükdə, 40000 metr uzaqlıqdakı hədəflərə qarşı nə zərdə tutulur. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, kompleksə daxil olan radar hədəfləri 140 km məsafədə tə yin edə bilir.

24 AZERI DEFENCE

Paramount Group bölgədə iddialı Cənubi Afrika Respublikasının (CAR) aparıcı müdafiə şirkətlə rindən olan Paramount Group İDEX-2013-də özünün çoxsaylı məhsul və xidmətlərini sərgilə məklə bölgə bazarına iddialı ol duğunu nümayiş etdirib. “Ma rauder” tipli minaya qarşı qoru malı nəqliyyat vasitəsini, “Ma rauder Patrol” tipli xüsusi təyi natlı avtomobili, “Maverick” tipli polis avtomobili İDEX-2013-ün diqqət çəkən texnikalarından olub. Ötən ilin sentyabr ayında CAR-da keçirilmiş AAD-2012 sərgisindən sonra “Marauder Patrol” beynəlxalq səviyyədə ilk dəfə məhz Abu Dabidə təqdim olunub. Bundan başqa, şirkət stendində “Mbombe” adlı döyüş maşınının, AHRLAC adlı təyya rənin, gəmi və aviasiya sistemlə rinin maketləri də ziyarətçilərə nümayiş etdirib. Müxtəlif qiy

mətli daşlar və rənglər vasitəsi ilə kamuflyaj edilmiş, CAR Denel firmasının “Ingwe” tipli tank əleyhinə raketləri ilə silahlandı rılmış “Marauder” sərgidə böyük marağa səbəb olub. Sərgi ərəfə sində Paramount Group CAR-ın İndustrial and Automotive De sign (İADSA) adlı dizayn və mü həndislik şirkətinə sahib çıxdığını da bəyan edib. Paramount Groupun rəhbəri İvor Ichikowit zin sözlərinə görə, İADSA-nın alınması şirkətin təkliflərini artı racaq. Qeyd olunub ki, avtomobil dizaynı sahəsində 160 ildir, fəaliy yət göstərən İADSA xüsusilə hər bi maşınların dizaynının hazır lanmasına görə dünyada ilk üç lükdə yer alır. Şirkət 150 km/saat sürətlə hərəkət edə bilən 15 ton çəkili, minaya qarşı qorumalı nəqliyyat vasitələrinin layihələn dirilməsini həyata keçirir.

İDEX-2013

Pakistan bölgə bazarına ümidli İDEX-2013-də 14 firma ilə təmsil olunan Pakistanın təqdim etdiyi müxtəlif məhsullar - dənizaltılar, çoxməqsədli köməkçi gəmilər, atıcı silahlar, döyüş sursatları, kamufl yajlar, tank və zirehli texnikaların nümunələri və maketləri böyük ma rağa səbəb olub. Pakistanın aparıcı firmalarından olan GİDS (Global Industrial and Defence Solutions) sərginin pilotsuz sistemlər bölmə sində “Shahpar”, “Uqab”, “Huma” və “Scout” adlı PUA-larını nümayiş etdirib. Şirkətin nümayiş etdirdiyi “Shahpar” adlı taktik PUA sərgidə böyük marağa səbəb olub. Rotax912 mühərriki ilə təchiz olunmuş “Shah par” havada 7 saat qala bilir. Hazır da GİDS tərəfindən Pakistan Ordu su və Hava Qüvvələri üçün bu PUA-nın istehsalı həyata keçirilir. GİDS-in “Uqab” adlı digər taktik PUA-sı isə 2010-ci ildən Pakistan Ordusu və Hərbi Dəniz Qüvvələrin də xidmətdədir. “Uqab” 50 hp gü cündə mühərriklə təchiz olunub və 3000 m yüksəklikdə altı saat uça bi lir. PUA-lar ilə yanaşı GİDS-in sten dində “Baktar Shikan” adlı tank əleyhinə idarə olunan raket komp leksi, müxtəlif təyinatlı aviasiya bombaları, gəmi konsolları da yer alıb. Azərbaycan hərbi sənaye kompleksi ilə əməkdaşlıq imkanla

rını araşdırdıqlarını deyən GİDS nü mayəndələrinin sözlərinə görə, ya xın vaxtlarda tərəflər arasında keçi rilməsi nəzərdə tutulan görüşdə birgə layihələr, fəaliyyət imkanları, texnologiyaların transferi kimi mə sələlərin müzakirəsi gözlənilir. GİDS Azərbaycan hərbi sənaye kompleksinin ehtiyac duyduğu tex nologiyaları transfer etməyə hazır olduğunu bəyan edib.

Belarus daha yenilikçi Ərəb dünyasının getdikcə artan silah istəyindən postsovet coğrafi yasında yerləşən ölkələr də pay əldə etməyə çalışırlar. Bu dəfə sərgidə Rusiyanı 39, Ukraynanı 20, Belarusu isə 11 firma təmsil edib. Digər iki

ölkədən fərqli olaraq Belarus hərbi sənayesi öz yenilikləri ilə diqqəti çə kib. Belarusun İndela Sky şirkətinin debütünü etdiyi H.U.SKY adlı heli kopter PUA-nın müxtəlif tapşırıqla rı yerinə yetirmək üçün işlənib ha zırlanıb. Çəkisi 114 kq təşkil edən PUA 1500 metr yüksəklikdə 5 saat müddətində uça bilir. Belarusun El mi Araşdırmalar və İstehsalat Mər kəzi (SRPC) isə sərgidə yeni hazır lanmış “Şerşen-D” adlı tank əleyhi nə idarə olunan raket kompleksini (TƏRK) nümayiş etdirib. Şirkət rəs milərinin sözlərinə görə, iki il öncə yaradılmış kompleks kontakt və ya pultla idarə oluna bilir. Paralel yer ləşdirilmiş iki fərqli ölçülü (152 və 130 mm) raket buraxıcı qurğunun daxil olduğu “Şerşen-D” nəqliyyat vasitəsi üzərinə xüsusi qaldırılıb en dirilə bilən mexanizmlə inteqrasiya olunur. Bu da daldalanacaqdan çıx madan atəş açmağa imkan verir. Kompleksin digər özəlliyi isə onun istifadəsinin olduqca asan olması və bir pultla 4 buraxıcı sistemi idarə et mənin mümkünlüyüdür. Belarusun BelOMO şirkəti isə sərgidə əl qum baraatanları üçün yeni optik nişan gahı, GS-2R universal gündüz və gecəgörmə sistemini, TV/R-1 termal kamerasını nümayiş etdirib.

yanvar-fevral 2013 25

İDEX-2013 Müxtəlif silah sistemləri ilə çıxış edən Rusiya T-90SM tankını, BMP-T “Terminator” tipli atəş dəstəyi maşı nını, AK-100 seriyasından müxtəlif avtomatları, snayper tüfənglərini sərgiləyib. T-90SM tankı sərgi müd dətində keçirilən şoularda müxtəlif hərəkətləri icra edib. Ukrayna isə sərgidə tank əleyhinə raketlər, atıcı silahlar ilə yanaşı “Oplot” tankını və BTR-4MV transportyorunu, AvtoK rAZ şirkəti BƏƏ-nin Ares Security Vehicles LLC firması ilə birgə KRAZASV/APC/2013 zirehli nəqliyyat va sitəsini nümayiş etdirib. “Parus” distans döyüş modulu ilə silahlan dırılmış BTR-4MV-də BTR sinifli digər maşınlardan fərqli olaraq, de santın çıxışı üçün arxa hissədə qatla nan apparel mövcuddur. Sərgidə Ukraynanın BTR-3E1 və Belçikanın Cockerill şirkətinin CSE-90LP qüllə si əsasında yaradılmış yeni zirehli texnikanın təcrübi nümunəsi də təq dim olunub. Bu maşının silah siste minə NATO standartlı 90 kalibr top daxil edilib.

26 AZERI DEFENCE

Türkiyə ərəb dünyasının yeni seçimi İDEX-2013-də 45 firma ilə təmsil olunan Türkiyə sərginin gedişi müd dətində ən çox ziyarətçi qarşılayan milli pavilyonlardan olub. Türkiyə müdafiə sənayesini İDEX-2013 sər gisində başda ASELSAN olmaqla, TAİ, ROKETSAN, MKEK, HAVEL SAN, Otokar, FNSS, STM, Sarsıl maz, ARES Tərsanəsi, Yonca Onuk, RMK Marine, Yakupoğlu, TEİ, Tİ

SAŞ, BİTES, İstanbul Shipyard, GA TE Elektronik, ATEL, Ekin Techno logy, Meteksan, Elektroland, Öztir yakiler, Yüksel Savunma, Teksav və digər firmalar təmsil edib. Sərgi çər çivəsində BƏƏ Tawazun Holding şirkəti ROKETSAN arasında “Cirit” tank əleyhinə idarə olunan raketlə rin çatdırılmasına dair 195,92 mln. dollar dəyərində müqavilə imzala nıb. Türkiyə pavilyonu Azərbaycan nümayəndə heyətləri tərəfindən də ziyarət edilib. Görüşlərdə türk fir

İDEX-2013 maları tərəfindən yeni məhsullar ba rədə məlumatlar verilib və əmək daşlıq məsələləri müzakirə olunub. Türkiyənin müdafiə sənayesinin öncül qurumlarından sayılan ASEL SAN öz stendində müxtəlif optik, rabitə və silah sistemləri ilə yanaşı “Gərgədan” adlı jammeri ziyarətçi lərə təqdim edib. Ötən ilin oktyabr ayında Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin inventarına daxil olan “Gərgədan” konvoyların qorunmasını təmin edən yüksək enerjili jamming siste midir. Sistem bütün əldəqayırma partlayıcı qurğuların işə salan ra diodalğaları bloklamaqla təhdidləri aradan qaldırır. ASELSAN sərgidə həmçinin STOP və STAMP silah sis temlərini, PRC-9661H və PRC9661H konfiqurasiyalı yer, SPC9671H konfiqurasiyalı dəniz, APC9681H konfiqurasiyalı aviasiya rabi tə vasitələrini də sərgiləyib. AZERİ DEFENCEyə danışan şirkət yetkili lərinin sözlərinə görə, hazırda Bakı da ASELSANın iştirakı ilə görüş sistemlərinin istehsalı həyata keçiri lir. Eyni zamanda ASELSAN zirehli transportyorların modernizasiyası layihəsində iştirak edir. Bu layihə çərçivəsində modernləşdirilən BTRlərə ASELSAN istehsalı olan rabitə vasitələr və optik sistemlər qurulur. ASELSAN həmçinin Azərbaycan Si lahlı Qüvvələrində Taktik Sahə Ra bitə Sisteminin (TASMUS) yaradıl ması layihəsində də iştirak etməyi düşünür. ASELSAN iştirakı ilə ha zırlanmış TASMUS layihəsi hazırda təsdiq qərarını gözləyir. Şirkət nü mayəndələrinin sözlərinə görə, Azərbaycana TASMUS-un ən müasir versiyası təklif olunub. Bu siste min qurulması Azərbaycan Ordusu nun rabitə imkanlarını artırmaq, ra bitə təhlükəsizliyini təmin etməklə yanaşı, Azərbaycan və Türkiyə Si lahlı Qüvvələrində rabitə sistemləri nin birgə işləməsini təmin edəcək. ROKETSAN şirkəti isə stendin də müxtəlif çaplı reaktiv, “Cirit”,

yanvar-fevral 2013 27

İDEX-2013 UMTAS VƏ OMTAS adlı tank əley hinə raketləri, həmçinin ilk dəfə ola raq SOM adlı raketin maketini təq dim edib. ROKETSAN mütəxəssis lərinin sözlərinə görə, 100 dəniz milindən artıq məsafədəki hədəflərə qarşı tətbiq oluna biləcək SOM rake ti TÜBITAK SAGE tərəfindən hazır lanıb. Son illər çoxsaylı ölkələrin ordu ları tərəfindən nəqliyyat vasitələri seçilən Otokar şirkəti isə öz stendin də 4x4 “Cobra”, minaya qarşı qoru malı “Kaya” tipli nəqliyyat vasitələ rini, polis əməliyyatları üçün hazır lanmış xüsusi avtomobili, həmçinin “Mızrak-30” qülləsi ilə silahlandırıl mış 8x8 “Arma” adlı yeni döyüş maşınlarını təqdim edib. Ərəb yarı madası və Cənubi-Şərqi Asiya baza rında önəmli yerə sahib olan FNSS şirkəti isə sərgidə 6x6 və 8x8 formul lu “Pars” adlı zirehli döyüş maşıları ilə təmsil olunub. Qeyd edək ki, FNSS-in nümayiş etdirdiyi “Pars”lar dan biri üzərində İngiltərənin Am Safe Bridport şirkətinin “Tarian” mühafizə sistemi ilə nümayiş etdiri lib. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə gö rə, yeni yüngül texnologiya, yüksək möhkəmliyə malik liflərdən istehsal olunmuş “Tarian” ənənəvi zireh ilə müqayisədə təkmilləşdirilmiş mü dafiəni təmin edir. Türkiyənin ən böyük mühəndis şirkətlərindən olan STM isə öz sten dində ziyarətçilərə müxtəlif sistem ləri və xidmətləri barədə məlumat lar verib. STM burada dəniz sistem ləri sahəsində fəaliyyətlərini, habelə paraşütçü hazırlığını asanlaşdıran Şaquli Külək Tuneli barədə məlu matları təqdim edib. Türkiyənin aviasiya nəhəngi TAİ isə öz stendin də T-129 ATAK helikopterinin, “Hürkuş” təlim təyyarəsinin maket lərini, həmçinin “Anka” tipli PUAnı sərgiləyib. Körfəz və Afrika regionlarından son zamanlar çoxsaylı sifarişlər alan Türkiyənin ARES Tərsanəsi

28 AZERI DEFENCE

ATAK Türkiyənin qüruru olur Mart ayının əvvəllərində Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin sifariş verdiyi 91 ədəd (59 ədəd təsdiq olunmuş + 32 ədəd adet gözlənilən) T129 ATAK helikopterindən ilki istehsal xəttin dən çıxacaq. Bu barədə AZERİ DE FENCE jurnalına İDEX-2013 sərgi sində iştirak edən TAI şirkətinin stendindən məlumat verilib. Artıq helikopterlərin seriyalı istehsalına başlanıb və Türkiyə Quru Qüvvələri Komandanlığına ilk çatdırılma 2013cü il ərzində reallaşacaq. Cənubi Ko reyada açılan tenderi qazanacağı təqdirdə isə şirkət paralel olaraq Tür kiyədə ikinci istehsal xəttini açmağı düşünür. Qeyd edək ki, hazırda Cə nubi Koreyada 36 ədəd helikopterin satın alınmasına dair tenderdə işti rak edən T129 ATAK qısa siyahıda Boeing şirkətinin “Apache” və Bell şirkətinin “Cobra” mübarizə aparır. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, T129 ATAKa Pakistan, Malayziya, Misir, Əlcəzair, Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, İordaniya kimi dövlətlərdən böyük maraq mövcuddur. Hazırda adıçəkilən ölkələrlə danışıqları da vam etdirən TAI Azərbaycana T129 ATAK-ın istehsalı proqramında işti rakı təklif edib. Türkiyə tərəfi rəsmi Bakı istərsə, Azərbaycanda da bu he

likopterlərin istehsalının qurulması nı mümkün sayır. Artıq sınaq mər hələsini geridə qoyan T129 ATAKın hazırda sinfinin ən müasir olduğunu deyən TAI rəsmilərinin sözlərinə gö rə, italyan A129 helikopterinin göv dəsi əsasında hazırlanmış T129 ATAK-ın daxili sistemləri, aviyoni kası, idarəetmə kompüteri, müşahi də kameraları və silah sistemləri ta mamilə milli texnologiyalarla əvəz lənib. Türk mühəndisləri tərəfindən helikopterin quyruq rotoru dəyişib, gövdə üzərində bir sıra dəyişikliklər aparılıb. Helikopterin silahlanması na 20 mm-lik top, UMTAS tipli anti tank raket sistemləri, “Cirit” adlı la zerlə idarə olunan 70 mm-lik raket lər, idarə olunmayan 70 mm-lik ra ketlər, həmçinin “hava-hava” tipli “Stinger” raketləri daxildir. Pilotlar kamera və silahla inteqrə olunmuş dəbilqədən istifadə edir. Bu sistem sayəsində helikopterin 20 mm-lik to pu avtomatik olaraq pilotun baxdığı istiqamətə yönəlir. Digər helikopter lərdən fərqli olaraq ATAKda ön və arxa pilotların hər ikisi həm helikop teri idarə edə, həm də hədəflərə atəş aça bilir. T129 ATAKın dünyada satış və lisenziya daxil olmaqla bütün haqları TAI-yə və Türkiyəyə aiddir.

İDEX-2013

də İDEX-2013-də özünün müxtəlif məhsullarını nümayiş etdirib. Şir kətin nümayiş etdirdiyi üzmə vasi tələri arasında kiçik və orta ölçülü sürətli katerlərlə yanaşı, yeni, çox rollu missiyalar üçün nəzərdə tu tulan gəmilər yer alıb. Türkiyə müdafiə sənayesinin perspektivli şirkətlərindən sayılan GATE Elektronics sərgidə səyyar baxım laboratoriyası, həmçinin ER-LINK (Dismounted Soldier Link) döyüşçüləri məlumatlandır ma sistemini təqdim edib. Hazırda sınaq mərhələsində olan ER-LİNK sisteminə dəbilqə, taktik ekran, ra bitə vasitəsi və tablet daxildir. Sis tem real vaxt rejimində mövqelər barədə məlumatı mübadilə etmə yə, döyüşçülər və komandirlər ara sında şifrəli səs və data rabitə əla qəsi qurmağa imkan verir. Bundan əlavə ER-LINK həm kəşfiyyat mən bələri, həm də vizual vasitələr ilə aşkar döyüş meydanı və düşmən haqda görüşü təmin edir. Müxtəlif simulyasiya, yazılım və döyüş idarəetmə sistemlərini sərgi ləyən HAVELSAN şirkəti Azərbay canda da fəaliyyətini genişləndir mək, xüsusilə dəniz sistemləri sa həsində öz imkanlarını təqdim et mək niyyətindədir. Şirkət nüma yəndələrinin sözlərinə görə, hazır da Azərbaycan və Gürcüstan ordu

l arında bu firmanın istehsalı olan Artilleriya Atış Simulyatorundan (AFOS) istifadə olunur. Yaxın vaxt larda HAVELSAN tərəfindən Azər baycanda inşa olunan hərbi aerod romda müasir hava komanda-nə zarət sistemlərinin qurulması da nəzərdə tutulur. Dünyanın aparıcı hərbi ayaqqabı firmalarından olan Yakupoğlu şir kəti artıq ərəb regionu ilə yanaşı İngiltərə, Fransa və Rusiya kimi öl kələrin ordularını da hərbi çəkmə lərlə təchiz etməyə başlayıb. Azər baycana satışlarında da artımın ol duğunu deyən şirkətin direktoru Vedat Yakupoğlunun sözlərinə gö rə, ötən il Azərbaycana 150 min cüt ayaqqabı satışı həyata keçirilib. Bu nun 100 min ədədini texniki, qalan hissəsini isə hərbi çəkmələr təşkil edib. Azərbaycan Silahlı Qüvvələ rinin xüsusi təyinatlıları üçün sifa riş əsasında davamlı çəkmələr ha zırlanıb. Şirkət rəhbəri hazırda Mü dafiə Sənayesi Katibliyi ilə birgə minaya qarşı qorumalı çəkmənin yaradılması layihəsi üzərində işlə diklərini də bildirib. Layihə realla şacağı təqdirdə istehsal olunacaq çəkmə piyada əleyhinə minaların partlayışı zamanı əsgərin topuq hissəsini qopmaqdan qoruyacaq. Uzun illərdir Türkiyə müdafiə sənayesi sektorunda fəaliyyət gös

tərən TekSAV şirkəti isə sərgi müddətində başda atış simulyator ları olmaqla müxtəlif məhsullarını, o cümlədən hava limanı aydınlat ma sistemlərini təqdim edib. Bölgə ölkələrində bir sıra fəaliyyətlər hə yata keçirən TekSAV Target firması ilə birgə Azərbaycan Dövlət Sər həd Xidməti üçün inşa olunmuş qapalı atış poliqonunun təchizatın da iştirak edib. Şirkətin baş direk toru Sərdar Akdurakın sözlərinə görə, bu poliqonda müxtəlif silah lardan 25-2000 metr məsafədə hə dəflərə virtual atışlar həyata keçir mək mümkündür. Bundan başqa, TekSAV Azərbaycanda pusqu si mulyatoru ilə bağlı da görüşmələri davam etdirir. Sınaqlar zamanı səkkiz tərəfli bu simulyatorun şəx si heyətin hazırlığını 30-40% artır dığı məlum olub. Azərbaycanda həmçinin bir helikopter aerodro munun inşaatı layihəsinə qatılan TekSAV bu aerodromon aydınlat ma lampaları ilə təchiz edir. Uzaqdan komandalı insansız vasitələrinin istehsalı üzrə ixtisas laşmış Elektroland şirkəti isə sər gidə fərqli modellərdə robotlarını sərgiləyib. Türkiyənin ilk robot is tehsalçısı olan Elektroland hazırda başda Türkiyə və ABŞ olmaqla bir sıra ölkələrə ixracat həyata keçir məkdədir. Şirkətin direktoru Fər had Uğurun sözlərinə görə, ötən il Elektroland Azərbaycanın Fövqə ladə Hallar Nazirliyinə bir ədəd yanğına müdaxilə robotunun satı şını həyata keçirib. Bu robot yan ğın baş verən ərazinin kəşfiyyatını aparmağa və yanğın mənbəyinə müdaxilə etməyə imkan verir. Ha zırda Azərbaycanın müxtəlif güc strukturları ilə uzaqdan komandalı insansız vasitələrinin satışına dair görüşmələri davam etdirdiklərini deyən şirkət rəhbəri Azərbaycanla bu avadanlıqların birgə istehsalını qurmağa maraqlı olduğunu da bə yan edib.

yanvar-fevral 2013 29

TEXNOLOGİYA

NİMR gələcəyin nəqliyyat vasitəsi olur Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin Emi rates Defense Technology (EDT) şirkəti fevral ayının 17-dən 21-dək Abu Dabi də keçirilmiş İDEX-2013 sərgisində “Nimr” avtomobillərinin müxtəlif kon fiqurasiyalarını uğurla nümayiş etdirib. Şirkətin stendində nümayiş etdilən “Nimr” ailəsindən şəffaf qülləli “stealth” döyüş maşını, həmçinin 6x6 “Nimr” bazasında hazırlanmış MİNİ JOBARİA reaktiv atəş sistemi və su is tehsalı stansiyası böyük marağa səbəb olub. EDT mütəxəssislərinin sözlərinə görə, şəhər şəraitində döyüşlər üçün xüsusi hazırlanmış “Nimr”in üzəri onun radar və infraqırmızı sistemlər tə rəfindən görünməsini əngəlləyən xüsu si rənglə örtülüb. Nəqliyyat vasitəsinin şəffaf qülləsi güllə keçirməyən şüşədən hazırlanıb və atıcıya 360 dərəcə müşahi

30 AZERI DEFENCE

ə imkanı təqdim edir. Bu qüllənin d üzərinə istənilən firmanın istehsalı olan 7.62 və 12.7 mm çaplı pulemyot qur maq mümkündür. EDT-nin təqdim et diyi MINI JOBARIA adlı reaktiv atəş sistemi isə Serbiya şirkəti ilə birgə ha zırlanıb. Yüksək mobilliyə malik 6x6 “Nimr” platformasına inteqrasiya edil miş 107 mm-lik MİNİ JOBARİA reaktiv atış kompleksi döyüş idarəetmə siste mi, GPS və INS, avtomatlaşdırılması nəzarət sistemi və ballistik kompüter ilə təchiz olunub. Bu sistem 107 mm-lik raketlər ilə 12 km məsafədəki hədəflərə qarşı effektiv tətbiq oluna bilər. Sistemi 120 mm və 128 mm raketlərlə də əvəz etmək imkanları mövcuddur. EDT-nin 6x6 “Nimr” platforması üzərində nümayiş etdirdiyi su stansi yası isə içməli su məhdudiyyətinin ol

duğu ərazilər üçün effektiv həlldir. Bu stansiya havadakı rütubəti suya çevir məklə bölmələrin su təchizatındakı problem aradan qaldırır. Səhra şə raitində bu stansiyanın günlük istehsal gücü 500 litr su təşkil edir. EDT mütə xəssislərinin sözlərinə görə, “Nimr” nəqliyyat vasitələri +55 dərəcə kimi yüksək tempraturda səhra iqlimi nəzə rə alınaraq hazırlanıb. Bu nəqliyyat vasitələri Ərəb yarımadası, Afrika və Mərkəzi Asiya regionları üçün uyğun dur. Avtomobil kompozit və keramik zirehə, mərkəzi şin tənzimləyici siste minə malikdir. Bu nəqliyyat vasitələri nin üzərinə konfiqurasiyasından asılı olaraq müxtəlif silah sistemlərini asan lıqla inteqrasiya etmək mümkündür. Cummins mühərrikləri ilə təchiz olun muş “Nimr”in bütün modelləri 140 km/saat sürət yığa bilir və birdəfəyə hərəkət uzaqlığı 700 km təşkil edir. Ta wazun Holding ilə strateji ortaqlıq çər çivəsində “Nimr” nəqliyyat vasitələri nin 16-dan çox modifikasiyasını xarici bazarlarda uğurla təqdim etdiklərini deyən EDT nümayəndələrinin sözləri nə görə, bu nəqliyyat vasitələri artıq ərəb coğrafiyasındakı bəzi ölkələr – BƏƏ və Liviya tərəfindən silahlanma ya qəbul olunub. Paralel olaraq “Nimr” texnologiyasının digər ölkələrə trans feri də həyata keçirilməkdədir. EDT bu sahədə Azərbaycanla da əməkdaşlığa maraqlı olduğunu bəyan edib. Şirkət hazırda “Nimr”in gələcəyin nəqliyyat vasitəsinə çevrilməsi istiqamətində təkmilləşdirmə işləri davam etdirir.

MÜSAHİBƏ

yanvar-fevral 2013 31

ÖLKƏ Fəaliyyət göstərdiyi7 il ərzində bir sıra uğurlara imza atan Müda fiəSənayesiNazirliyinin (MSN) atıcı silahların yaradılması vəis tehsalı iləbağlı başlatdığı layihə lərartıq öz nəticələrigös ni tərir. 2008-ci ildə14.5 mm çaplı “İstiq lal” snayper tüfəngiilədebüt edənAzərbaycanhərbisənayesi bu uğurlara yeniləriniəlavə et məkdədir. Beynəlxalqmüdafiə sərgilərindbö ə yük maraqla qarşı lanan Azərbaycanmühəndisləri tərəfindən hazırlanmış bu silahla rın bir qismi artıq praktik olaraq özünü doğruldub.

Milli silahlar -

“İstiqlal”dan başlanan yol Rəşad Süleymanov Silahlı Qüvvələrin və güc struk turlarının təlabatını qarşılamaq məqsədi ilə, 2007-ci ildən etibarən MSN tərəfindən həm milli imkan lar hesabına müdafiə təyinatlı məhsulların yaradılması, həm də xarici firmaların lisenziyası əsasın da bəzi məhsulların ölkədə isteh salına başlanıb. Yerli mühəndisləri tərəfindən hazırlanmış və Azər baycanın ilk milli silahı – İST 14.5 anti-material snayper tüfəngi barə də məlumatlar ictimaiyyətə 2008— ci ildə bəlli olub. Sonrakı illərdə “İstiqlal” əsas götürülməklə MSN müttəxəssisləri tərəfindən yeni snayper tüfənglərinin yaradılması üzərində işlər aparılıb. “İstiqlal”

32 AZERI DEFENCE

ailəsindən 12.7 mm çaplı “Müba riz” adlı başqa bir tüfəng hazırla naraq silahlanmaya tövsiyyə edi lib. Eyni zamanda 7.62 mm çaplı daha bir tüfəng hazırlanıb. Müda fiə sənayesi naziri Yavər Camalo vun sözlərinə görə, hazırda MSNin müəssisələrində 23 mm çaplı snayper tüfənginin yaradılması üzərində işlər aparılır. Bu silahın 2013-cü ilin birinci yarısına hazır olması gözlənilir. Snayper tüfəng ləri ilə yanaşı, MSN tərəfindən Türkiyənin TİSAŞ firmasından 3 fərqli modeldə tapançanın, Rusiya nın “İjmaş” Konsernindən AK-74M tipli avtomatların təkmilləşdiril məklə Azərbaycanda istehsalına dair lisenziyalar alınıb. Hazırda qeyd olunan silahların ölkədə is tehsalı uğurla həyata keçirilir.

İST 14.5 “İstiqlal” snayper tüfəngləri ailə sinin ilki - İST 14.5 anti-material snayper tüfəngi ilk dəfə əyani şəkil də 2009-cu ili aprel ayında, İstanbul da İDEF-2009 sərgisində nümayiş etdirilib. Azərbaycan Ordusunda si lahlanmaya qəbul edilmiş İST 14.5 hazırda cəbhə xəttində praktiki tət biq olunur. Bu silahdan bir ədəd İordaniya kralına hədiyyə edilib. Həmin tüfəng iki ildən bir Amman da keçirilən SOFEX sərgisində Kral II Abdullahın Xüsusi Təyinatlı Qüv vələrinin stendində sərgilənir. MSN-in açıqladığı məlumata gö rə, İST 14.5 tüfəngi yüngül zirehə malik transportyorlara, hərbi nəq liyyat vasitələrinə, aerodromdakı təyyarələrə, kiçik gəmilərə qarşı ef

ÖLKƏ

oluna bilir. 2012-ci ildə İST 14.5 tü fəngi üzərində bir sıra təkmilləşdir mə işlərinin aparılıb. Təkmilləşdir mə nəticəsində silahın çəkisi 35 kq-dan 28 kq-a endirilib. İST 14.5 tüfəngindən B-32 və MDZ tipli pat ronlardan atəş açmaq mümkündür. Tüfəng POSP 8x42D (2000) tipli op tik nişangahla təchiz olunub.

İST-12.7 “Mübariz” fektiv tətbiq oluna bilər. İST 14.5 ilə uzaq məsafədən mühəndis vasitələ rinin sıradan çıxarılması, komanda, nəzarət, kommunikasiya və kəşfiy yat sistemlərin, rabitə antenalarının, tankların xarici avadanlıqlarının məh edilməsi mümkündür. Tüfəng də qurulmuş xüsusi əyləc İST 14.5-ə analoqları ilə müqayisədə demək olar ki minimal təpmə qabiliyyəti qazandırıb. Silahın analoqlarından digər fərqi isə yarı avtomatik atəş rejimidir. İST 14.5 tüfəngi -50, +50 dərəcə hava şəraitində, 93-97% rütu

ətli havada, həmçinin yağışda, qar b da, qum və tozlu şəraitlərdə istifadə

“İstiqlal” ailəsinə məxsus 12.7 mm çaplı bu tüfəng Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Mübariz İbrahi

yanvar-fevral 2013 33

ÖLKƏ movun xatirəsinə “Mübariz” ad landırılıb. Anti-material tüfənglər sinfinə daxil olan “Mübariz” sələ findən kalibrinə və çəkisinin yün güllüyünə görə fərqlənir. Bu tüfəng demək olar ki, İST 14.5 ilə eyni təsir gücünə malikdir. Silahın 12.7x108 mm çapı texniki hədəfləri vurmaq üçün güclü imkanlar verir. “Müba riz” hər cür hava şəraitində, -50, +50 tempraturlarda, habelə yağış da, qarda, qum və tozlu şəraitlərdə tətbiq oluna bilər. “Mübariz”in çə kisi 16 kq, optik məsafəsi 2000 metr təşkil edir və darağı 7 güllə tutur. “Mübariz” B-32 tipli güllə ilə 20 mm qalınlığında zirehi deşmə qa bitliyyətinə malikdir. Snayper tü fəngi POSP 8x42WD (2000) nişan gah ilə təchiz olunub.

“Yalquzaq” MSN mühəndisləri tərəfindən yaradılmış bu yüngül çəkili snay per tüfəngi barədə məlumatı icti maiyyətə 2012-ci ilin dekabr ayında nazir Yavər Camalov açıqlayıb. “Yalquzaq” adlandırılmış snayper tüfəngi 2012-ci il, dekabrın 17-də dövlət başçısına təqdim olunub. NATO standartlarına uyğun 7.62x51 mm çaplı bu snayper tüfən ginin yaradılma mərhələsi başa çat dırılıb. Adıçəkilən snayper tüfəngi nin atış məsafəsi 1000 metr, darağı nın tutumu 10 patron, çəkisi isə 7.1 kq-dır.

UP 7.62 MSN-in müəssisələrində istehsal edilən, “Kalaşnikov” pulemyotu nun (PK) universal versiyası olan bu pulemyot 7.62x54 mm çaplı gül lələrdən atəş açır. Pulemyotun üzə rində bir sıra təkmilləşdirmələr aparılıb. Xüsusilə nişangahların yerləşdirilməsi üçün silahın üzəri nə Picatini relsi əlavə olunub. Pu lemyot dəqiqədə 650 atəş açma qa

34 AZERI DEFENCE

biliyyətinə malikdir. Silahın maksi mum atış mənzili 3800 metr, uzun luğu 1160 mm, çəkisi isə 7.5 kq təşkil edir. UP ilə yanaşı MSN xü susi təyinatlılar və kəşfiyyatçılar üçün yeni bir əl pulemyotunun ha zırlandığını da açıqlayıb. Nazir Y. Camalovun sözlərinə görə, sözüge dən silahın atış məsafəsi 1000 metr, çəkisi 7-kq, uzunluğu 1080 mmdir.

Tapançalar Atıcı silahlarla yanaşı, hazırda MSN tərəfindən Türkiyənin TİSAŞ şirkəti ilə birgə “İnam”, “Zəfər” və “Zəfər-K” adlı üç fərqli modeldə (Türk “Zigana” modelinin əsasın da) tapançaların istehsalı həyata ke çirilməkdədir. 9.19 mm çaplı bu ta pançalardan “İnam”ın atış məsafəsi 50, “Zəfər”in atış məsafəsi isə 75 metrdir. Tapançalara 15,18 və 20 patron tutumlu da raqlar yerləşdirilə bilir. “İnam”ın çəkisi (daraqla birgə) 860 qram, “Zəfər”in çəkisi isə 960 qram, uzunlu ğu isə müvafiq olaraq 191 və 206 mm-dir. Hər iki tapançanın lüləsi nin ömrü 10000 atəşdir. TİSAŞ fir ması rəsmilərinin sözlərinə görə, 2013-cü ildən bu tapançaların isteh salında MSN-in payı 40%-ə çatacaq.

REGİON

Cənubi Qafqaz ölkələrinin PUA potensialı və istehsal layihələri T. Hacıyev Pilotsuz uçuş aparatlarına olan tələblərin qarşılanması məqsədi ilə 2005-ci ildən Cənubi Qafqaz regionunda Gür cüstan və Azərbaycanın öncüllüyündə başladılan proq ramlar PUA-ları bölgədə gedən silahlanma yarışının bir elementinə çevirib. İlk illərdə xaricdən satınalmalar hesa bına özlərinin PUA potensialını formalaşdıran hər iki döv lətə, sonradan – 2010-cu ildən Ermənistanın da qoşulması yarışı daha da sürətləndirib. Bu istiqamətdə ehtiyacların qar şılanması iki istiqamətdə - xaric dən satınalmalar və yerli istehsalın təşkili hesabına həyata keçirilir. Hazırda həm Azərbaycan, həm Gürcüstan, həm də Ermənistan müəssisələrində həyata keçirilən layihələr nisbətən kiçik və orta öl çülü PUA-ların istehsalı ilə bağlı dır. İdxal PUA-ların böyük hissəsi ni isə əsasən taktik və böyük uçuş uzaqlığına malik aparatlar təşkil edir.

aradan qaldırılması, ehtiyacların qarşılanması üçün bölgə ölkələri əsasən İsrail, Türkiyə, Rusiya, Çin və digər ölkələrə üz tutmaq məc buriyyətindədirlər. Beynəlxalq mərkəzlərin məlumatları, eləcə də açıq rəqəmlərin analizlərinə görə hazırda Cənubi Qafqaz PUA baza rına təxminən 70% payla İsrail fir maları nəzarət edir. Son 10 ildə Azərbaycan və Gürcüstanda real laşdırılmış satınalmaların struktu

runda əsas yeri məhz İsraildən alı nan PUA-lar tutub. 2010-cu ildə Elbit Systems şirkəti ilə yaşanmış problemdən sonra Gürcüstan bu sahədə digər ölkələrdən olan fir malar ilə əməkdaşlığa üstünlük verməyə başlayıb. Rusiya isə bu bazarda əsasən Ermənistan hesabı na varlığını sürdürür. Təhlillər Türkiyə firmalarının da Azərbay can və Gürcüstan hesabına region bazarında müəyyən pay əldə etmə potensialının mövcud olduğunu göstərir. Türkiyədə istehsal edilən pilotsuz hədəf təyyarələri/dronlar və mini PUA-lar region ölkələrinin maraq dairəsində olan məhsullar dan sayılır. Həm Azərbaycan, həm də Gürcüstanın dronlar üçün Tür kiyə firmaları ilə müzakirələr apar dıqlarına dair məlumatlar möv cuddur. Bununla yanaşı, son iki ildə Uk rayna və Belarusun Cənubi Qafqa zın PUA bazarına daxil olmaq üçün müəyyən cəhdləri müşahidə olunmaqdadır.

Bazarın lideri İsrail Dondurulmuş münaqişələrin mövcud olduğu Cənubi Qafqaz öl kələrinə hərbi təyinatlı məhsulla rın satışına qoyulan məhdudiyyət lər Avropada PUA-ların istehsalı üzrə ixtisaslaşmış şirkətlərin re gion bazarına çıxışını bağlayıb. Ya ranmış belə situasiyada boşluğun

yanvar-fevral 2013 35

REGİON Gürcüstan Mixeil Saakaşvili hakimiyyətə gəldikdən sonra Silahlı Qüvvələ rin PUA-larla təchizatı sahəsində proqram reallaşdırmağa başlayan Gürcüstan rəsmi məlumatlara gö rə, 2005-2010-cu illərdə İsrailin El bit Systems firmasından 7 ədəd “Hermes-450”, açıqlanmayan say da (bəzi məlumatlara görə 40-dək) “Skylark” tipli PUA satın alıb. 2008-ci ilin avqust müharibəsinə qədər Gürcüstana məxsus 4 ədəd “Hermes-450” tipli PUA Abxaziya üzərində separatçı rejimin hərbçi ləri tərəfindən vurulub. Elbit şirkəti ilə Gürcüstan ara sında 2011-ci ildə yaranmış anla şılmazlıqdan sonra rəsmi Tiflis milli imkanlar hesabına PUA yara dılması sahəsində işlərə başladığı nı elan edib. Müdafiə Nazirliyinin “Delta” Elmi-Texniki Mərkəzi və Tiflis Aviasiya Zavodunun birgə hazırladığı ilk PUA 2012-ci ili ap rel ayında ictimaiyyətə təqdim edilib. Gürcüstan mediasında yer alan məlumatlara görə, indiyədək yerli müəssisədə istehsal edilmiş 10-a yaxın PUA orduda silahlan maya qəbul edilib. İstehsalla para lel olaraq, “Delta” Elmi-Texniki

36 AZERI DEFENCE

Mərkəzi tərəfindən PUA-nın tək milləşdirilməsi üçün ayrı bir layi hə üzərində işlər aparılır. Təkmil ləşdirmə prosesində bu aparatın uçuş məsafəsi artırılacaq, müşahi də və kəşfiyyat qabiliyyəti yüksəl diləcək. Eyni zamanda zərbə PUAsı hazırlanacaq. Gürcüstan istehsal olan PUAnın texniki-taktiki göstəriciləri ba rədə məlumatlar olduqca məhdud dur. Açıqlanmış məlumatlara görə, havada 8 saat uçuş həyata keçirə bilən bu PUA-nın uzunluğu 2 m, çəkisi 17 kq, maksimum qalxma tavanı 3 min metr, sürəti 60-160 km/saatdır. Aparat katapult ilə hə rəkətə gətirilir və enmə paraşütdən istifadə ilə reallaşır. PUA-nın aşağı səs və zəif radar izinə malik oldu

ğu bildirilir. Lakin aparılmış araş dırmalar zamanı Gürcüstanda is tehsal edilən PUA əslində söylənil diyi kimi “yüzdə yüz milli” bir məhsul deyil, Estoniyanın United Armaments İnternational firması nın istehsal etdiyi SWAN-3 adlı PUA olduğu üzə çıxıb. Honda GX35 mühərriki ilə təchiz olunmuş SWAN-3 baza versiyasının faydalı yükünə fotokamera, termal kame ra və infraqırmızı kamera daxildir. PUA öz baza stansiyası ilə 50 km-dən artıq bir radiusda əlaqə saxlaya və görüntü ötürə bilir.

Ermənistan PUA-ların satın alınması və is tehsalı sahəsində işlərə digər re gion ölkələrinə nisbətən gec başla masına baxmayaraq, Ermənistan hazırda bu istiqamətdə bir neçə (mini PUA, taktik PUA, rotorlu PUA) layihənin üzərində işlədiyini elan edib. Milli istehsalın yaradıl ması sahəsində rəsmi İrəvan Rusi ya, Livan, Yunanıstan və Çin ilə əməkdaşlıq edir. Ermənistan 2012-ci ildə Rusiya nın AFM Servers şirkətindən 5 kompleks “Ptero-E4” tipli PUA sa tın alıb və rəsmi məlumatlarda bu aparatların Fövqəladə Hallar Nazir liyi tərəfindən alındığı göstərilib. İstehsalçı şirkətin məlumatına görə, “Ptero-E4” tipli PUA-lar topoqrafik

REGİON

aerofotoçəkilişlər, sutkanın müxtə lif saatlarında obyektlərin monito rinqinin aparılması, elmi tədqiqat işləri, və s. məqsədlər üçün nəzərdə tutulur. Kəşfiyyat aparmaq üçün rəqəmsal fotokamera, termal kame ra, lazer məsafəölçən, peyk naviqa siya sistemi ilə təchiz olunmuş PUA-nın çəkisi 20 kq, maksimal uçuş uzaqlığı 130 km, maksimal qalxma tavanı 2000 metrdir. Elekt rik mühərriki (gücü 3.5 kVt) ilə təc hiz olunmuş “Ptero-4E”nin sürəti 85-115 km/saat təşkil edir. Mövcud kommunikasiya sistemi idarəetmə mərkəzinə PUA ilə 85 km radiusda əlaqə yaratmağa imkan verir. Ermənistan Aviasiya İnstitutu tərəfindən hazırlanmış “Krunk-25” adlı PUA-nın uçuş testləri 2011-ci ilin iyun ayında keçirilib və həmin ilin sentyabr ayında bu aparat si lahlanmaya qəbul edilib. Bəzi hər bi KİV-lərdə yer alan məlumatlara görə, adıçəkilən pilotsuz aparat Serbiyaya məxsus şirkətlərdən bi rinin analoji modeli əsasında ha zırlanıb. “Krunk-25”in “Krunk25-1” və “Krunk-25-2” modifikasi yaları mövcuddur. Birincidə mü hərrik füzelyajın qabaq, ikincidə isə arxa hissəsində qurulub. Apa ratda füzelyajın altında video və fotokameraya malik kiçik ölçülü elekto-optik turrel mövcuddur. “Krunk-25-1”in qanad açıqlığı 4200 mm, “Krunk-25-2”nin isə 3640 mm,

uzunluq müvafiq olaraq 2950 və 2750 mm, uçuş kütləsi 60 kq və 50 kq, hər ikisində sürət 80-110 km/ saat təşkil edir. PUA-lar proqram laşdırılmış avtopilotla təchiz edilib və havada 5 saat qala bilir. “Krunk25-1”in maksimal qalxma tavanı 4000 metr, “Krunk-25-2”ninki isə 3500 m, praktik tavanları hər iki PUA-da 3000 metr, uçuş radiusu isə müvafiq olaraq 150 və 100 km-dir. Hər iki PUA-nın mərkəz ilə əlaqə məsafəsi 70 km təşkil edir. Mühəndislərin iddiasına görə, aerodinamik xüsusiyyətlərinə gö rə, Azərbaycanda İsrailin Aero

nautics şirkəti ilə birgə istehsal edi lən “Aerostar” tipli PUA ilə bənzər olan “Krunk” stels xüsusiyyətə malikdir. İrəvan Aviasiya İnstitutu tərəfindən İsrailin “Skylark” tipli PUA-sına bənzər dizayn edilmiş ikinci - “Baze” adlı mini PUA isə ilk dəfə 2012-ci ilin may ayında ic timaiyyətə nümayiş olunub. Bütün proqram təminatının erməni mü həndisləri tərəfindən hazırlandığı bildirilən “Baze”nin qanadının uzunluğu 2800 mm, aparatın göv dəsinin uzunluğu 1600 mm, hün dürlüyü 346 mm, çəkisi isə 5.5 ki loqramdır (İsrail analoqu ile eyni). PUA-nın faydalı yükü 1-1.5 kq gös tərilir. Kamera “Skylark”da oldu ğu kimi aparatın burun hissəsinə yerləşdirilib. Mühərrik və hərəkətə gətirici pərlər isə gövdənin arxa hissəsindədir. Çəkisinin kifayət qə dər kiçik olmasına baxmayaraq er mənilər PUA-nın sürətini 60 km/ saat, kreyser sürətini 80 km/saat, maksimal sürətini isə 100 km/saat olaraq təqdim edirlər. Havada 60 dəqiqə qala bilən “Baze”nin hərə kət radiusu 30 km, qalxma tavanı 2 min metr olaraq göstərilir.

yanvar-fevral 2013 37

REGİON Azərbaycan Beynəlxalq mərkəzlərin hesa batlarında Cənubi Qafqaz re gionunda ən böyük PUA silahlan masına malik ölkə kimi Azərbay can göstərilir. Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin inventarına hazırda müxtəlif tapşırıqları icra etmək qa biliyyətinə malik fərqli modellər də “Orbiter 2M” tipli mini, “Aeros tar”, “Heron”, “Searcher”, “Her mes 450”, “Hermes-900” tipli PUA-lar, habelə dron təyyarələr daxildir. Bu PUA-ların bəziləri ki çik çaplı raketlərlə silahlandırıla bilir. 2011-ci ildə Bakıda Müdafiə Sə nayesi Nazirliyinin Şərq İstehsalat Birliyi və İsrailin Aeronautics De fence Systems firmasının birgə tə sis etdiyi “Azad Systems” adlı müəssisədə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin sifarişi üzrə “Orbi ter-2M” və “Aerostar” tipli PUAlar, onların komanda-idarəetmə mərkəzlərinin istehsalı həyata ke çirilir. Hər iki PUA kompozit göv dəyə malikdir. Bakıda istehsal edi lən “Aerostar” tipli taktik PUA-lar AZ-BP, “Orbiter”lər isə AZ-2M ad landırılıb. Katapult sistemi vasitəsi ilə hərəkətə gətirilən AZ-2M tipli PUA-ların üç fərqli modifikasiyası mövcuddur. Bunlardan birincisi AZ-2M-I modelinin uzunluğu 2.2 m, çəkisi 7 kq, havada qalma müd dəti 3 saat, AZ-2M-II modelinin uzunluğu 3 metr, çəkisi 9.5 kq, ha vada qalma müddəti 4 saat, AZ-2MIII modelinin uzunluğu 3.6 metr, çəkisi 20 kq, havada qalma müddə ti 7 saat, hər üç PUA-nın maksimal tavanı 18 000 fut təşkil edir. AZ-2MIII modifikasiyasının ölçüləri PUAnın faydalı yükünün artırılması hesabına alınıb. AZ-2M ailəsinə daxil olan PUA-lar data-link konfi qurasiyalarından asılı olaraq mər kəzlə 30-80 km məsafədə əlaqə ya

38 AZERI DEFENCE

rada bilir. Bir dəfəyə 12 saatdan artıq hava da qala bilən AZ-BP tipli PUA-la rın isə çəkisi 250 kq, faydalı yükü 50 kq, hərəkət radiusu 250 km-dir. AZ-BP tipli PUA-da Commtact Ltd. tərəfində istehsal edilmiş müasir çoxkanallı məlumatların ötürül mə sistemi (C/L/S kanalları) tətbiq olunur. Qeyd edək ki, müdafiə sənayesi naziri Yavər Camalov bir müddət əvvəl mediaya açıqlamasında Si lahlı Qüvvələrin sifarişi üzrə 60 ədəd PUA-nın istehsalı üzərində iş

getdiyini bildirib. Nazir yaxın gə ləcəkdə Azərbaycanda silahlı PUAların istehsalına başlanacağını da bəyan edib. Eyni zamanda MSN tərəfindən daha uzaq radiuslarda və hündürlükdə tapşırıqları yerinə yetirə bilən PUA-ların yaradılması istiqamətində layihələr işlənir. Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri Türkiyənin TAİ şirkətinin istehsalı olan “Anka” tipli PUA-ya və “Tur na” tipli dronlara marağını açıqla yıb. Hazırda bu və digər model dronların silahlanmaya qəbulu is tiqamətində işlər aparılır.

TEXNOLOGİYA Türk Ordusu dost və düşməni ASELSAN ilə tanıyacaq Dəniz missiyaları üçün Hermes-900 Elbit Systems şirkəti dəniz missiyaları üçün hazırlanmış yeni Hermes-900 pilotsuz uçuş apa ratını (PUA) təqdim edib. “AeroIndia-2013” sər gisində nümayişə çıxarılmış bu aparat 350 kiloq rama qədər yük daşıya bilir. PUA sisteminə də niz axtarış radarı, AİS sistemi, müxtəlif sensor lar, elektro-optik kəşfiyyat sistemləri daxildir. Mövcud sistemlər aparata dənizin böyük sahələ rini əhatə etmək, bütün gəmilər ilə əlaqə saxla maq imkanı verir. PUA RLS-in köməyi ilə gəmi lərin vizual tanınmasını təmin edir. Peyk kom munikasiyası isə sahildən 1000 dəniz mili uzaqlığı əhatə etməyə imkan yaradır.

PEARL

snayperlərin rəqibi

ASELSAN tərəfindən yaradılmış “dost-düşmən tanıma sistemi” - İFF (Identification Friend and Foe) Türkiyə Silah lı Qüvvələrinə təhvil verilib. Tamamilə milli imkanlar hesa bına hazırlanmış IFF Mod 5/S adlı sistem F-4 təyyarələri və radiolokasiya sistemlərinə inteqrasiya edilərək testlərdən keçirilib. ASELSAN şirkətinin baş direktoru Cengiz Ergene manın sözlərinə görə, İFF-in hazırlanmasına dair Milli Mü dafiə Nazirliyi ilə ASELSAN arasında müqavilə 2006-cı ilin dekabr ayında imzalanıb. Sistemin hazırlanmasına 7 il vaxt sərf olunub.

BTR-3E yeni qüllə ilə təqdim olunub Ukraynanın Ukroboronservice firması Belçikanın CMİ Defence şirkəti ilə birgə BTR-3E zirehli döyüş maşınının yeni konfiqurasiyasını hazırlayıb. Fevralın 17-dən 21-dək Abu Dabi şəhərində keçirilmiş İDEX-2013 sərgisində 8x8 formullu BTR-3E döyüş maşını Cockerill CSE 90LP qülləsi ilə silahlandırılmış halda nümayiş etdirilib. Qüllə NATO standartlı 90 kalibrli topla silahlandırılıb və bu topdan müxtəlif mərmilərlə atəş açmaq mümkündür. İstehsalçıların sözlərinə görə, bu inteqrasiya yüksək mobillik, hər cür hava şəraitində dəqiq və etibarlı atışlar həyata keçirməyə imkan verir.

Fransanın Metravib şirkəti snayperləri və digər atəş nöqtələrini müəyyənləşdirmək üçün hazırladığı PEARL (Personal Equipment Add-on for Reacti ve Localization) adlı sistemi nümayiş etdirib. İDEX-2013 sərgisində sistem barədə məlumat verən şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, PEARL kiçik və orta çaplı güllələrdən atəş açılan yerləri aşkarlamaq üçün xüsusi texnologiya olaraq ya radılıb. İlk dəfə ötən ilin iyun ayında Parisdə “Eurosatory-2012” sərgisində nümayiş etdirilib. PEARL vəziyyət barədə məlumatların əldə olun ması, qüvvələrinin qorunması, kəşfiyyat, sərhəd nəzarəti, antisnayper əməliyyatları kimi çoxsaylı tapşırıqlarda istifadə oluna bilər.

yanvar-fevral 2013 39

TEXNOLOGİYA

Rusiyadan yeni avtomatik qumbaraatan Rusiyada 40 mm-lik avtomatik qumba raatanın yaradılması layihəsi üzrə işlər son mərhələyə keçib. Bu il dövlət sınaqla rının yekunlaşdırılması nəzərdə tutulan “Balkan” adlı avtomatik qumbaraatan iş prinsipinə görə xarici analoqlarından fərq lənəcək. Silahın hazırlanması ilə məşğul olan “Pribor” şirkətinin baş direktoru Oleq Çijevskinin İDEX-2013 beynəlxalq müda fiə sərgisində verdiyi məlumata görə, “Balkan” Rusiya Ordusu ilə yanaşı bey nəlxalq bazara da təqdim ediləcək. Qum baraatanın hazırlanmasında minaatanlar da olduğu kimi “uçan giliz” prinsipi əsas götürülüb. Çəkisi 30 mm-lik AQS-17 qum baraatanı ilə eyni səviyyədə olan “Bal kan”ın mərmisində partlayıcı maddənin miqdarı 90 qrama çatdırılıb. Daha böyük təsir gücünə malik “Balkan”ın atış uzaqlı ğı 2.5 kilometrdir.

Revision Military şirkətindən yeni dəbilqə Hərbçilər üçün qoruyucu ləvazimatlar isteh salı üzrə ixtisaslaşmış Revision Military şirkəti yüngül çəkili Batlskin Viper P2 və Batlskin Cobra P2 dəbilqələrini təqdim edib. Revision şirkətinin yeni nəsil sayılan bu dəbilqələri hib ridləşdirilmiş polietilen kompozit materialdan hazırlanıb. Müasir və xüsusi texnologiyalardan istifadə etməklə dəbilqələrin çəkisi 20% azaldı lıb, ballistik müdafiə isə gücləndirilib. Bu da uzun müddətli rahatlığı, stabillik və zərbələr dən qorunmanı təmin edir. Batlskin Viper P2 dəbilqəsinin qoruması NİJ IIIA səviyyəsində dir. Dəbilqəyə həmçinin gecəgörmə sistemləri, kimyəvi qoruma maskası və müxtəlif rabitə ci hazlarını birləşdirmək mümkündür.

Rusiya ORSİS T-5000 snayper tüfəngini silahlanmaya qəbul edir Rusiya Ordusu ORSIS T-5000 yeni snayper tüfəngi ni silahlanmaya qəbul etmə yə hazırlaşır. Promtexnolo giya Dövlət Konserni tərə findən hazırlanan tüfəngin dövlət sınaqları 2012-ci ilin mart ayında başa çatıb. Or dudan əvvəl Daxili İşlər Na zirliyi və xüsusi xidmət or qanları bu silaha maraqala 40 AZERI DEFENCE

rını ifadə ediblər. Eyni za manda bir sıra ölkələrdən sifarişçilərlə danışıqlara baş

l anıb. Silah sərt şaxtalı ərazi lərdə keçirilmiş testlərdə özünü doğruldub. Hədəfləri maksimum 1.5 km məsafədə vurmağa imkan verən OR SİS T-5000 snayper tüfəngi nin .338 Lapua Magnum (8.6х71) və .308 Winchester (7.62х51) patronları üçün ha zırlanmış iki konfiqurasiyası mövcuddur.

TEXNOLOGİYA

Motor Siç yeni mühərrikin sınaqlarına başlayıb

NATO “Ceyrançöl”ə dəstək verəcək

Motor Siç şirkəti MS-500V-01 yeni helikopter mühərrikinin sınaqlarına başlayıb. “Ukrspetseksport” Dövlət Konserninin məlumatına görə, mühər rikə şəhadətnamənin alınması prosesi 2013-cü ilin birinci rübünün sonu, ikin ci rübünün ortalarında yekunlaşacaq. MS- 500V-01 mühərrikinin yaradılması işlərinə 2008-ci ildə başlanıb. Mühərrik çəkisi 3.6-6 ton təşkil edən yüngül heli kopterlərə quraşdırmaq üçün nəzərdə tututlur və 950 at gücünə malikdir.

NATO Azərbaycanda Azərbaycanda həyata ke çirilən “Ceyrançöl” ərazisinin mina və partlama mış hərbi sursatlardan (PHS) təmizlənməsi layihə sinin ikinci fazasına razılıq verib. Azərbaycan Ərazilərinin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentlikdən (ANAMA) verilən məlumata görə, NATO layihəyə dəstək razılığını bu günlərdə açıq layıb. Layihənin ikinci fazasında aparıcı ölkə ola raq ABŞ çıxış edəcək. Gələn ilin iyun ayında başla nacaq və 2 il davam edəcək ikinci mərhələdə 24 milyon kvadrat metr ərazinin mina və PHS-dən təmizlənməsi nəzərdə tutulur. Ötən ili aprel ayın da başlanmış və hazırda davam edən birinci mər hələdə 19 milyon kvadratmetr ərazinin təmizlən məsi planlaşdırılır. İndiyədək 7 milyon kvadrat kilometrdən artıq ərazidə təmizləmə işləri aparı lıb, 5483 mina və PHS tapılaraq zərərsizləşdirilib. Ümumilikdə “Ceyrançöl” sahəsində 64 milyon kvadratmetr ərazidə mina və PHS təhlükəsi möv cuddur. yanvar-fevral 2013 41

SİLAHLAR

Tankların qorxulu düşməni idarə olunan raket kompleksləri Teymur Hacıyev İkinci Dünya Müharibəsində tanklardan geniş istifadə olun ması, müharibədən sonrakı dövrlərdə tank sənayesinin in kişafı bu zirehli döyüş maşınlarına qarşı yeni silahların ya radılması ilə müşahidə olundu. Öncə mövcud olan tank əleyhinə toplar, daha sonra qumbaraatanların meydana çıxmasına baxmayaraq hərbi sənaye daha müasir, “at-ida rə et”, “at-unut” prinsipi ilə çalışan, daha təsirli mübarizə vasitəsi olan tank əleyhinə idarə olunan raket komplekslə rinə önəm verməyə başladı. Başlanğıcda - 1950-ci illərin so nu, 1960-cı illərin əvvəllərində na qillə idarə olunan tank əleyhinə raketlərin yaradılması ilə tanklara qarşı yeni mübarizə sistemlərinin istehsalına start verildi. 1970-ci ildə ABŞ tərəfindən hazırlanan BGM71 TOW sistemi qərb ölkələrində ən geniş yayılmış naqillə idarə olu nan tank əleyhinə raket oldu. Bu sistem eyni zamanda analoqların

42 AZERI DEFENCE

dan öz təsir gücünə görə də fərqlə nirdi. Eyni dövrdə SSRİ-də yara dılmış raketlər öz effektini 1973-cü ildə İsraillə müharibədə göstərdi. Naqillə idarə olunan birinci nəsil sovet tank əleyhinə idarə olunan raketlərinin hesabına Misir hərbçi ləri İsrailin xeyli sayda tankını məhv etməyə nail oldu. Bunun so nucunda İsrail sənayesi tank isteh salında radikal dəyişikliklər etmək

məcburiyyətində qaldı. Təkcə son 30 ildə müxtəlif ölkə lərdə hazırlanmış 15-dən artıq müxtəlif TƏİRK sistemi dünya or dularının silahlanmasında yer alır. FGM-148 Javelin Üçüncü nəsil tank əleyhinə raket kompleksi (TƏRK) olan “Javelin”in hazırlanmasına 1986-cı ildən AAWS-M (Advanced Anti-tank Weapon System Medium) proqra mı çərçivəsində Raytheon şirkəti nin Martin Marietta Electronics &

SİLAHLAR

Missiles Group firmasının birgə ya ratdığı “Javelin” JV müəssisəsi tə rəfindən başlanıb. M47 “Dragon” TƏRK-i əvəz etmək üçün nəzərdə tutulan bu kompleks 1996-cı ildə silahlanmaya qəbul edilib. İstehsal proqramı çərçivəsində 2005-ci ilə qədər 9 min “Javelin” kompleksi hazırlanıb. Sınaqlar zamanı raket M60 və T-72 tanklarına qarış istifa də olunub. “At-unut” prinsipi ilə çalışan “Javelin”in nişangahı gü nün bütün saatlarında döyüş mey danını müşahidə etməyə imkan ve rir. Gündüz nişangahı dördqat gücləndirilmiş optika ilə təchiz edi lib. Gecə vaxtı isə infraqırmızı ni şangahdan istifadə olunur. Atış uzaqlığı 50-2500 metr olan “Jave lin”in raketinin maksimal sürəti 300 metr/saniyə təşkil edir. Tan dem-kumulyativ döyüş döyüş baş lığına malikdir. Raket 750 mm-lik zirehləri deşə bilir. Kompleksin çə kisi 22.5 kq, raketin diametri 126.9 mm, uzunluğu 1081.2 mm, raketin kütləsi 11.8 kq-dır. Kompleks 30 sa niyə ərzində döyüşə hazır vəziyyə tə gətirilir. Təhrik etmə sistemi heç bir modullaşdırılmış siqnalı qəbul etmədiyindən “Javelin” raketinin hər hansı vasitələrlə yayındırılması mümkün deyil.

ması tərəfindən istehsal edilir. Kompleks rəqibin tank və zirehli texnikasının, mühəndis və istehkam qurğularının sıradan çıxarılması, o cümlədən su üstü hədəflərin məhv edilməsi üçün nəzərdə tutulub. Ra ketin termal başlığı burun hissəsin də yerləşib. Onun arxasında elektro nika bloku və start mühərriki yer alır. Korpusun mərkəzi hissəsində giroskop və batareya quraşdırılıb. Mərkəz hissəsindən sonra əsas ku mulyativ döyüş hissəsi yerləşir. Ra ketin hədəfi vurma məsafəsi 4008000 metr, diametri 170 mm, çəkisi 33 kq, döyüş başlığı 3 kq, orta sürəti 130-180 m/saniyədir. “Spike”nin bir sıra modifikasiyaları var: Spike-SR - kiçik uzaqlıq 200-800 metr məsafədəki hədəflərə qarşı. Spike-MR - orta uzaqlıq 200-2500 metr məsafədəki hədəflərə qarşı.

Spike-LR – uzaq məsafədəki (4000 metr) hədəflərə qarşı. Spike-ER – daha uzaq (8000 metr) məsafədəki həədəflərə qarşı dır. Bu kompleksin mobil döyüş sistemləri və helikopterlər üçün va rianları mövcuddur. Spike NLOS (Non-Line Of Sight) – 25 km və daha uzaq məsafədə, görünməyən hədəfləri məhv etmək üçün nəzərdə tutulur. Mini-Spike – piyada qoşunlarda kiçik uzaqlıqlı (təxminən 1500 metr) məsafədəki hədəfləri məhv etmək üçün hazırlanıb. Bumbar Serbiya istehsalı olan “Bumbar” 2011-ci ildə istifadəyə qəbul edilib. Şəhər döyüşlərində düşmənin zi rehli texnikasını və istehkamlarını məhv etmək üçün nəzərdə tutulan “Bumbar” 50-600 m məsafədə hə dəfləri məhv etmək qabiliyyətinə malikdir. Raket 4-8 saniyə ərzində 600 m məsafəni qət edə bilir, düz bucaq altında 1000 mm-lik zirehi dəlir. “Bumbar”ın uçuş məsafəsi 1000 m, uzunluğu isə 1164 mm-dir. Atəş zamanı yayınma ehtimalının cüzi olduğu bildirilir. Bu kompleks lə qapalı məkanlardan, eləcə də ge cə vaxtlarında da atəş açmaq müm kündür. Kompleksin ümumi çəkisi 18 kq, raketin çəkisi 10 kq, çapı isə 55 mm-dir.

Spike Bu çoxfunksiyalı tank əleyhinə raket kompleksi İsrailin “Rafael” fir

yanvar-fevral 2013 43

SİLAHLAR 9K135 Kornet Rusiyanın Tula Konstruktor Bü rosu tərəfindən hazırlanmış 9K135 “Kornet” kompleksi tankların və başqa zirehli hədəflərin məhv edil məsi üçün nəzərdə tutulub. Bunun la yanaşı hava hədəflərini məhv et mək üçün “Kornet-D” modifikasi yası da hazırlanıb. Təhrik etmə sis teminə görə “Faqot” və “Metis” ki mi analoqlarından lazer idarəetmə si ilə fərqlənir. 9M133 raketi yığıl mış döyüş başlığı ilə təchiz edilib. “Kornet”in işəsalma qurğusu üça yaqlı dəzgahda yerləşdirilib. Komp leks həmçinin BMP-3 döyüş maşı nın silahlanmasına daxil edilib. “Kornet”in atış uzaqlığı 100-5500 metr, raketin kalibri 152 mm, uzun luğu 1200 mm, işəsalma qurğusu nun çəkisi 29 kq, raketin çəkisi 26 kq, döyüş başlığı 7 kq-dır. “Kor net”in raketi düz bucaq altında 1000-1200 mm qalınlığında zirehi, ən azı 3000 mm qalınlığında beton monoliti deşməyi bacarır. Komp leksin optik sistemi vasitəsi ilə hə dəfi 4500 m-ə qədər məsafədən tə yin etmək mümkündür. Stuqna-P Ukraynanın “Luç” Dövlət Konst r uktor Bürosu tərəfindən hazırlan mış, lazer təhrik etməyə malik “Stuqna-P” raket kompleksini yal

nız zirehli texnikalara qarşı deyil, eyni zamanda aerodromdakı heli kopterlərə qarşı tətbiq etmək müm kündür. İdarəetmə cihazı və pult operatora kompleksi məsafədən işə salmağa imkan verir. Ukraynanın Müdafiə Nazirliyi tərəfindən silah lanmaya 2011-ci ilin aprel ayında qəbul edilmiş kompleksin atış uzaqlığı 100-4000 metr təşkil edir və 800 millimetrə qədər homogen zirehləri deşmə qabiliyyətinə ma likdir. “Stuqna-P” kompleksinin nişangahı tank tipli hədəfləri gün düz vaxtlarda 6500 metrədək məsa fədə tanımağa imkan verir. Xrizantema “Xrizantema” (9K123/9M123) özüyeriyən tank əleyhinə raket

kompleksidir. Kolomna Maşınqa yırma və Konstruktor Bürosu tərə findən hazırlanmış bu kompleks tankların, zirehli döyüş maşınları nın, mühəndis-istehkam vasitələri nin, suüstü hədəflərin, aşağı sürətli hava hədəflərinin, sığınacaqlardakı canlı qüvvənin məhvi üçün nəzər də tutulub. Kompleks BMP-3-ün bazasında hazırlanmış hərbi maşı nın üzərində qurulub. Kompleksin işə salma konteynerlərində 15 ədəd tank əleyhinə idarə olunan raket yerləşir. Maşın yüksək keçiciliyə malikdir. “Xrizantema” raketləri nin dörd variantı mövcuddur: 9M123 - lazer şüası ilə idarə olu nan, tandem-kumulyativ döyüş başlıqlı, 9M123-2 - radio kanal ilə idarə olunan, tandem-kumulyativ döyüş başlıqlı, 9M123F – lazerlə idarə olunan termobarik döyüş başlıqlı və 9M123F-2 - radio kanal ilə idarə olunan termobarik döyüş başlıqlı. Raketlər lazer şüası ilə hə dəfləri 400-5000 metrədək, radio kanal ilə idarə olunarkən 400-6000 metrə qədər məsafədə vurmağa ba carıqlıdır. Yığılmış döyüş başlıqlı raketlər 1100-1200 mm qalınlığında zirehləri deşməyi bacarır. Baryer BMP və ya BTR-lərin qülləsinə uyğunlaşdırılmış, monolit zirehə

44 AZERI DEFENCE

SİLAHLAR

malik hərəkətsiz və hərəkətli müasir zirehli hədəflərin məhvi üçün nəzərdə tutulmuş “Baryer” Ukray nanın “Luç” Dövlət Konstruktor Bürosu tərəfindən hazırlanıb. Bu kompleksin həmçinin yerüstü və hava vasitələrinə uyğunlaşdırılmış versiyaları mövcuddur. “Baryer” 100-5000 metr məsafədəki zirehli hədəfləri vurmaq üçün nəzərdə tu tulur. Adıçəkilən TƏİRK həmçinin Ukrayna istehsalı olan BTR-3E, BTR-4 və müasirləşdirilmiş BMP1M maşınları üçün hazırlanmış “Şkval” adlı distans döyüş modu lunun tərkibinə daxil edilib. Komp leksdə unifikasiya edilmiş R-2 tank əleyhinə raketindən istifadə olu nur. Raketin uzunluğu 1,27 m, ka libri 130 mm, çəkisi 16 kq-dır. 800 mm qalınlığındakı dinamik müda fiəli zirehləri deşə bilən “Baryer”də lazer başlıqlı tam avtomatik təhrik etmə sistemi tətbiq edilib. Burada operator optik nişangah vasitəsi ilə hədəfi izləyir, raketin izlənməsi və idarə edilməsi komandaları avto matik olaraq həyata keçirilir. Sis

tem çətin hava şəraitində atışlara imkan verən optik və infraqırmızı nişangahla təmin olunub. Skif Ukraynanın “Luç” Dövlət Konst r uktor Bürosu tərəfindən hazırlan mış “Skif” monolit zirehə malik hərəkətsiz və hərəkət edən zirehli hədəflərin, bağlı hədəflərin məhvi üçün nəzərdə tutulur. Kompleksin tuşlayıcısı start mövqeyindən 50 metr uzaqdan distans idarə pultu ilə işləyə bilir. Kompleksin baza versiyası üçayaq üzərində yerləşən işəsalma qurğusundan, R2 raketləri üçün konteyner, PN-S tipli təhrik etmə cihazı və distans idarə pul tundan ibarətdir. R2 raketi tandemkumulyativ zirehdeşən döyüş baş lığı ilə təchiz olunub və 850 mm-dək qalınlıqda dinamik müdafiə olu nan zirehlərə qarşı tətbiq oluna bi lir. Hazırda R-2 raketi üçün qəlpəfuqas döyüş başlığını təklif edən “Luç” Bürosu yaxın gələcəkdə ter mobarik döyüş başlığını hazırla mağı planlaşdırır. Kompleks vasi

təsi ilə gündüz vaxtı 100-5000 m məsafədəki hədəfləri məhv etmək mümkündür. Korsar Yüngül tank əleyhinə raket kompleksi kimi yaradılmış “Kor sar” monolit zirehə malik hərəkət siz və hərəkət edən müasir zirehli hədəflərin və başqa obyektlərin məhv edilməsi üçün nəzərdə tutu lur. Kompleksin maksimal atış uzaqlığı 2500 m təşkil edir. Raket lər lazer vasitəsi ilə tam avtomatik idarə olunur. Tandem-kumulyativ döyüş başlığına malik raketlər 550 mm-dək qalınlığında zirehləri deş mə qabiliyyətinə malikdir. Komp leksin ümumi ağırlığı 18 kq, raketin ağırlığı isə 13.5 kq təşkil edir. Kompleks -40, +60 dərəcə tempra turlarda tətbiq oluna bilir. Dehlaviyeh İran hərbi sənaye kompleksi tərə f indən Rusiyanın “Kornet” TƏİRK-i əsas götürülərək (bənzədilərək) is tehsal edilib. Komplekslər raketlərin

yanvar-fevral 2013 45

SİLAHLAR

Nag uçuş uzaqlığı, lazer təhrik etmə sis temi, tandem yığılmış döyüş hissəsi, uçuş sürəti baxımından bir birlərinə bənzəyirlər. İran Aerokosmik Səna yesi kompleksinə daxil olan “Ya Mehdi” şirkətlər qrupu tərəfindən “Dehlaviyeh” kompleksinin seriyalı istehsalına 2012-ci ilin iyul ayından başlanıb. Kompleksin atış uzaqlığı 3-5 km, zireh dəlmə qabiliyyəti 1200 mm-ə qədərdir. Type 01 LMAT “At-unut” prinsipi ilə çalışan LMAT kompleksinin yaradılması na Yaponiyanın Kawasaki Heavy Industries şirkəti tərəfindən 1993cü ildə başlanıb və kompleks 2001ci ildə silahlanmaya qəbul edilib. Sonrakı dövrdə inkişaf etdirilmiş kompleksə XATM-5 kodu verilib. Bir əsgər tərəfindən daşınan, piya dalar üçün nəzərdə tutulan bu kompleks yüngül “Komatsu LAV” nəqliyyat vasitəsinin üzərinə də qurula bilir. LMAT kompleksinin çəkisi 17.5 kq (raketi 11.4 kq), uzun luğu 970 mm, çapı 120 mm-dir. Kumulyativ döyüş başlığına malik raket qatı yanacaqla işləyir. Sürəti dəqiqədə 4 km-dir.

46 AZERI DEFENCE

Üçüncü nəsil TƏİRK-lərə aid olan “Nag” Hindistan hərbi səna yesi tərəfindən Amerikan “Javelin” kompleksi əsas götürülərək yaradı lıb. Analoqundan çəkisinin ağırlığı və böyük atış uzaqlığına görə fərq lənir. İstehsalçılar “Nag”ı “Nami ca” (NAg MIssile CArrier) adı ve rilmiş BMP-2 döyüş maşınının üzə rinə qurmağı planlaşdırırlar. Kompleksə daxil olan tandem-ku mulyativ başlıqlı “Nag” raketinin çapı 190 mm, çəkisi 42 kq, atış uzaqlığı 4 min metr, döyüş başlığı nın çəkisi isə 8 kq təşkil edir. “Nag” həmçinin gələcəkdə “Druv” heli kopterlərinin silahlanması üçün nəzərdə tutulur. Növbəti mərhələ də raketin atış uzaqlığının 7 min metrə qədər artırılması planlaşdırı lır. Kompleksin 2015-ci ilədək Hin distan Ordusunun silahlanmasına qəbul edilməsi gözlənilir. Şerşen-D Belarusun Elmi Araşdırmalar və İstehsalat Mərkəzi (SRPC) tərəfin dən hazırlanmış “Şerşen-D” kon takt və ya pultla idarə oluna bilir. Paralel yerləşdirilmiş iki fərqli öl çülü (152 və 130 mm) raket buraxıcı qurğunun daxil olduğu “Şerşen-D” nəqliyyat vasitəsi üzərinə xüsusi qaldırılıb endirilə bilən mexanizm lə inteqrasiya olunur. Bu da dalda lanacaqdan çıxmadan atəş açmağa imkan verir. Kompleksin digər özəlliyi isə onun istifadəsinin ol duqca asan olması və bir pultla 4 buraxıcı sistemi idarə etmənin

mümkünlüyüdür. Bu zaman ekran 4 ayrı hissəyə ayrılır və operator burada bütün hədəfləri aşkar edə bilir. Bu TƏRİK-dən həm yerüstü hədəflərə, həm aerodromlarda da yanmış və ya aşağıdan uçan heli kopterlərə, həm də sahilə yaxın ərazilərdəki kiçik katerlərə qarşı is tifadə mümkündür. OMTAS Türkiyənin ROKETSAN şirkəti tərəfindən hazırlanmış orta mənzil li tank əleyhinə raket sistemi olan OMTAS 4 km atış mənzilinə malik dir. İnfraqırmızı başlığa malik bu sistem “at və unut/at və yenilə” prinsipi ilə çalışır. Reaktiv zirehlərə qarşı tandem döyüş başlığı ilə təc hiz olunmuş OMTAS raketi radio siqnallarla yönləndirilir. Bu komp leksdən gecə, gündüz hər cür hava şəraitində istifadə etmək mümkün dür. Ağırlığı 35 kq təşkil edən OM TAS hədəflərə yandan və üst hissə dən zərbə endirə bilir. Kompleks termal və televiziya kamerası ilə təchiz olunub.

2013: TƏQVİM Aero India 2013 6-11 fevral 2013 Bangalor, Hindistan www.aeroindia.in

İDET 2013 22-24 may 2013 Brno, Çexiya www.bvv.cz

IDEX-2013 17-21 fevral 2013 Abu-Dabi, BƏƏ www.idexuae.ae

ISDEF 2013 4-6 iyun 2013 İsrail www.isdef.co.il

Heli Expo 2013 5-7 mart 2013 Las Vegas ABŞ www.rotor.com

Paris Air Show 2013 17-23 iyun Paris, Fransa www.paris-air-show.com

Border Security Expo 2013 12-13 mart 2013 Phoenix, ABŞ www.bordersecurityexpo.com

IMDS 2013 26-30 iyun Sankt-Peterburq, Rusiya www.navalshow.ru

LIMA 2013 26-30 mart 2013 Langkawi, Malayziya www.lima.com.my

MAKS 2013 13-18 avqust 2013 Moskva, Rusiya www.aviasalon.com

Humanitarian Demining 2013 23-25 aprel 2013 Şibenik, Xorvatiya www.ctro.hr

DSEI-2013 10-13 sentyabr 2013 London, Böyük Britaniya www.dsei.co.uk

LAAD 2013 9-12 aprel 2013 Rio De Jenyero, Brazilya www.laadexpo.com.br

EXPOMİL 26-29 sentyabr 2013 Buxarest, Rumıniya www.expomil.ro

İDEF-2013 7-10 may 2013 İstanbul, Türkiyə www.idef13.com

İnterpolitex 22 -25 oktyabr 2013 Moskva, Rusiya www.interpolitex.ru

IMDEX Asia 2013 14-16 may 2013 Sinqapur www.imdexasia.com

Seoul International Aerospace & Defense Expo 29 oktyabr – 3 noyabr 2013 Seul, Cənubi Koreya www.seoulairshow.com

SİTDEF 15-19 may 2013 Peru www.sitdef.com Kompleks Təhlükəsizlik 21-24 may 2013 Moskva, Rusiya www.isse-russia.ru/

Defense & Security 2013 4-7 noyabr 2013 Banqkok, Tayland www.asiandefense.com Dubai Airshow 2013 17-20 noyabr 2013 Dubay, BƏƏ www.dubaiairshow.aero