MART-APREL 2013
Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 2(04)
ANAMA
Otokar yeni Cobra üzərində çalışır
bölgənin minatəmizləmə mərkəzinə çevrilir
ABŞ-da yeni snayper sistemləri
ADEX-2014-ə hazırlıqlar başladı Murad BAYAR: “Azərbaycanla ortaq müdafiə sənayesinin yaradılmasını istəyirik”
M Ü N D Ə R İ C A T
MÜDAFİƏ Xəzər - 2013....................................................................................................6 Daxili Qoşunlar-21 il asayişin keşiyində . ................................................7 Müdafiə sənayesində yeniliklər . ...............................................................8 Fransız müdafiə şirkətləri Azərbaycanda...............................................10 Kosmik Məsələlər üzrə Şura toplandı.....................................................10 ADEX-2014-ə hazırlıqlar başladı..............................................................10 MÜSAHİBƏ ANAMA bölgənin minatəmizləmə mərkəzinə çevrilir........................11 Otokar yeni Cobra üzərində çalışır..........................................................36 SƏNAYE IDEF-2013 sərgisinə hazırlıqlar bitdi ......................................................18 AERO “Gripen” yenilənir......................................................................................20 Embraer KC-390 üçün düyməni basdı....................................................20 TEXNOLOGİYA McMillan ALIAS-bir tüfəng, çoxlu seçim...............................................21 İspaniya və Çili Oruduları Yiğit Akünü seçdi........................................21 ER-Linklə döyüş meydanı nəzarət altında.............................................22 Braziliya paytaxtının güvənliyi “Maverick”ə əmanət...........................22 STM pilotlar üçün yeni sistemlərini IDEF-də tanıdacaq......................23 AMMS ilə düşmənin atış nöqtələri göz önündə....................................24 CUTLASS yeni nəsil insansız maşın........................................................25 İran PUA-ların sayını artırır......................................................................25 GIDS pilotsuz uçuş aparatları bazarında yer alır..................................26 “Koalisiya - SV-KİŞ” üçün KAMAZ şassisi . .........................................27 ST Kinetics yeni qumbaraatanı tanıtdı....................................................27 ÖZƏL Azərbaycanla ortaq müdafiə sənayesinin yaradılmasını istəyirik......28 ANALİZ Moskva göz yaşlarına inanmır və... silahlanır........................................34 SİLAHLAR ABŞ-da yeni snayper sistemləri . .............................................................40
AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal
Redaktordan
¹ 1(03)
Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV
Yayım müdiri T. Hacıyev Теl:
(+994 55) 667 5072
E-mail: azeridefence@gmail.com editor@azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova küçəsi, 14 Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb
AZERİ DEFENCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491 Tiraj: 1500 Jurnalda AzərTAc, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur. Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər. Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır. Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.
Qiyməti: 5 manat
Dəyərli oxucu 2005-ci ilin sonlarında yaradılmış Müdafiə Sənayesi Nazirliyi (MSN) bu gün fəaliyyəti ilə diqqət mərkəzində olan qurumlardandır. Azərbaycanın xaricdən hərbi-texniki asılılığını qaldırmaq üçün MSN tərəfindən ötən illərdə bir sıra layihələr gerçəkləşdirilib. Bu günlərdə nazir Yavər Camalov cari il ərzində yeni istehsal sahələrinin yaradıl ması ilə müdafiə sənayesində inkişafın yeni mərhələsinin başlanaca ğını bəyan etdi. Bir az da səbr etsək, bu, inkişafın bəhrələrini 2014-cü ilin sentyabrında – Bakıda keçiriləcək ADEX-2014 müdafiə sənayesi sərgisində görəcəyik. Hələ ki, Azərbaycanın müdafiə sənayesi may ayının ilk günlərində İstanbulda düzənlənəcək IDEF-2013 sərgisinə hazırlaşır. MSN-in 130 adda məhsulla IDEF-də təmsil olunması, Azərbaycandan ziyarətçi qismində çoxsaylı heyətlərin qatılması bu sərginin rəsmi Bakı üçün böyük əhəmiyyət daşıdığını göstərir. Ən maraqlısı isə Azərbaycan tarixində milli hərbi sənayenin istehsalı olan ilk hərbi maşının ölkə sərhədlərindən kənarda nümayişdir ki, bu da IDEF-də olacaq. Ayrıca, yeni silahlarımız – snayper tüfəngləri və pulemyotlarımız da ilk dəfə İstanbulda dünya hərbi camiəsinə göstəriləcək. Dəyərli oxucu Bu sayımızda regionumuzun yeganə humanitar minatəmizləmə mərkəzi olan ANAMA-nın əldə etdiyi nailiyyətlərə, həyata keçirdiyi layihələrə və perspektiv planlarına Agentliyin direktoru Nazim İsma yılov ilə müsahibəmizdə nəzər salmağa çalışdıq. Fəxrlə demək olar ki, bir zamanlar xarici ekspertlərin iştirakı ilə qurulan ANAMA artıq minatəmizləmə sahəsində nou-hau tətbiq edən və qazandığı qabiliy yəti, biliyi ixrac edən bir təşkilata çevrilməkdədir. “İki ölkənin ortaq müdafiə sənayesi yaratmasını istəyirik”, - deyən Türkiyənin müdafiə sənayesi katibi, cənab Murad Bayar isə jurnalımı za müsahibəsində həm Türkiyə müdafiə sənayesinin imkan və qabi liyyətləri, həyata keçirilən proqramlar, həm də Azərbaycanla birgə layihələrdən bəhs etdi. Ayrıca olaraq, görüşünüzə gəldiyimiz bu sayımızda Fövqəladə Hallar Nazirliyinin keçirdiyi “Xəzər-2013” təlimindən, gərgin hərbisiyasi vəziyyətin hökm sürdüyü Qafqaz regionunda Rusiyanın silah lanmasından, Otokar şirkətinin zirehli transportyorların istehsalı sa həsindəki imkanlarından, ABŞ-da hazırlanan snayper tüfənglərdən yazmağa çalışdıq. Bizi izləyin
mart - aprel 2013 5
MÜDAFİƏ
Fövqəladə Hallar Nazirliyi (FHN) tərəfindən martın 13-də Ba kı yaxınlığında yer, hava və dəniz komponentləri üzrə genişmiqyaslı “Xəzər - 2013” taktiki təlimləri ke çirilib. Fövqəladə hallar zamanı idarəetmə orqanlarının və xilaset mə qurumlarının birgə fəaliyyət imkanlarının qiymətləndirilməsi, qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili məq sədi daşıyan təlimdə komandirrəhbər heyətinin tabelikdə olan qüvvə və vasitələrin idarə olunma sı sahəsində təcrübələrinin artırıl ması ilə bağlı suallar işlənilib. Yerli və xarici hökumət nümayəndələri nin qatıldığı təlimi Beynəlxalq Mülki Müdafiə Təşkilatının baş ka tibi Nəvaf əl-Sleibi, müxtəlif ölkə lərin fövqəladə hallar nazirləri və müvafiq qurumlarının nümayən dələri, diplomatik korpusun təm silçiləri, fövqəladə hallar naziri Kə maləddin Heydərov, milli təhlükə sizlik naziri Eldar Mahmudov, Dövlət Sərhəd Xidmətinin rəisi El çin Quliyev, səhiyyə naziri Oqtay Şirəliyev, Müdafiə və Daxili İşlər
6 AZERI DEFENCE
Xəzər
2013
nazirliklərinin yüksək rütbəli zabit heyətləri izləyiblər. Təlimə qatılan yerli və xarici müşahidəçilər öncə FHN-nin xü susi xilasetmə avadanlıqları, texni kaları, mobil hospitalları, mobil tibbi diaqnostika və digər xüsusi təyinatlı nəqliyyat vasitələri ilə ta nış olublar. Müşahidəçilərə məlu mat verilib ki, son dövrdə nazirli yin maddi-texniki bazası möhkəm ləndirilib, yeni müasir texniki ava danlıqlar alınıb. FHN-nin inventa rında olan avadanlıqlar və xüsusi vasitələr hər cür xilasetmə əməliy yatlarını yüksək dəqiqliklə yerinə yetirməyə imkan verir. İki mərhələdə keçirilən təlimin birinci fazasında təbii fəlakət və qəzalar zamanı xəbərdarlığın təş kili, axtarış və qəza-xilasetmə işləri həyata keçirilib. Quruda və dəniz də kimyəvi obyektdə xilasetmə əməliyyatı, neft məhsulları istehsa lı obyektində - yanğın və partlayış, zərərçəkmişin xilas edilməsi, neft platformasında - yanğın və partla yış, zərərçəkmişlərin dənizdən və
platformadan xilas edilməsi, dəni zin səthindən dağılmış neftin yığıl ması, havadan yanğının söndürül məsi və digər əməliyyatlar reallaş dırılıb. İkinci mərhələdə isə texno gen qəza və neft dağılmalarının nəticələrinin aradan qaldırılması həyata keçirilib. Təlimdə FHN-nin Mülki Müda fiə Qoşunları, Xüsusi Riskli Xila setmə Xidməti, Aviasiya Dəstəsi, “İzotop” Xüsusi Kombinatı, Dövlət Yanğından Mühafizə Xidməti, Xə zər Hövzə Qəza-xilasetmə Xidmə ti, Dövlət Sularda Xilasetmə Xid mətinin, Tibb Xidmətinin şəxsi he yətləri iştirak edib. Taktiki təlimə həmçinin FHN-nin Be-200ÇS tipli amfibiya təyyarəsi, Mi-17 və Ka-32 tipli helikopterləri, 4 ədəd təcili yardım, 1 ədəd mobil diaqnostika avtomobili, “Zeppelin”mobil hos pitalı, yüksək manevrli üzmə vasi tələri, VRD-1217 tipli dalğıc kateri, “Vixr” tipli yanğınsöndürmə gə misi cəlb olunub. “Xəzər-2013” tə limləri zamanı qarşıya qoyulan və zifələr tam yerinə yetirilib.
MÜDAFİƏ
Daxili Qoşunlar21 il asayişin keşiyində Daxili İşlər Nazirliyi (DİN) Daxili Qo şunlarının yaranmasının 21-ci ildönümü qeyd edilib. Daxili Qoşunlarının Baş İda rəsində keçirilmiş tədbirdə çıxış edən da xili işlər nazirinin müavini - Daxili Qoşun ların komandanı, general-leytenant Zakir Həsənov rəhbərlik etdiyi qurumun keçdi yi döyüş və xidmət yolundan danışıb. Ötən dövr ərzində Daxili Qoşunların res publikada baş verən bir sıra proseslərin fəal iştirakçısı olduğunu, şəxsi heyətin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmanlıq nümunə ləri göstərdiyini xatırladıb. General bildi rib ki, 1992-1994-cü illərdə - Qarabağda döyüş əməliyyatları aparılan müddətdə Daxili Qoşunların 510 hərbi qulluqçusu həlak olub, 1166 nəfər yaralanıb, 268 nəfər itkin düşüb, 9 nəfər Azərbaycanın Milli
Qəhrəmanı adına layiq görülüb: “Aparılan islahatlar, döyüş hazırlığı, maddi-texniki təminat, hərbi qulluqçuların sosial vəziy yəti və digər proseslər baxımından son il lər Daxili Qoşunlarda yeni inkişaf dövrü kimi xarakterizə olunur. Maddi-texniki bazanın möhkəmləndirilməsi, kazarma Martın 12-də Azərbaycan preziden tinin imzaladığı sərəncamı ilə xid məti vəzifələrini yerinə yetirərkən göstərdikləri igidliyə və hərbi hissə qarşısında qoyulmuş tapşırıqları yerinə yetirərkən fərqləndiklərinə görə Daxili Qoşunların 2 hərbi qul luqçusu “İgidliyə görə”, 13 hərbi qulluqçusu isə “Hərbi xidmətlərə görə” medalı ilə təltif olunub.
yaşayış fondunun daha da yaxşılaşdırıl ması istiqamətində tədbirlər həyata keçiri lib. Hərbi hissələr müasir texnika və rabitə sistemləri ilə təchiz olunub, istifadədə olan silah, texnika, xüsusi vasitə və avadanlıq lar ən yüksək beynəlxalq standartlara ca vab verir”. Ali Baş Komandanın bayram münasibə tilə şəxsi heyətə təbriklərini çatdıran daxili işlər naziri, general-polkovnik Ramil Usu bov isə Azərbaycan xalqına, dövlətçiliyinə xidmətin Daxili Qoşunların fəaliyyətində daim aparıcı istiqamət olduğunu vurğula yıb. Müharibədən sonrakı illərdə respubli kada daxili sabitliyin və əmin-amanlığın təmin olunmasında şəxsi heyətin əzmkar lıq nümayiş etdirdiyini deyən nazir Daxili Qoşunların yüksək peşəkarlığa və mənəvipsixoloji hazırlığa malik mobil bir quruma çevrildiyini, qarşıya qoyulan istənilən dö yüş tapşırığını keyfiyyətlə yerinə yetirməyə qadir olduğunu bildirib. Daxili Qoşunların 1997-ci ildən Türkiyə Jandarma Baş Komandanlığı ilə sıx əlaqə lər yaratdığını deyən nazir ötən illər ərzin də Jandarma Qüvvələrinin yardımı ilə Qoşunların müasir tələblərə uyğun qurul duğunu, təminatının əhəmiyyətli dərəcə də yüksəldiyini xatırladıb. Nazir R. Usu bov əldə edilmiş nailiyyətlərə görə Türki yə Silahlı Qüvvələrinin, Jandarma Koman danlığının rəhbərliyinə və hərbi mütəxəs sislərinə təşəkkürünü bildirib. Tədbirin sonunda daxili işlər naziri R.Usubov xidmətdə fərqlənmiş hərbi qul luqçulara medallar və mükafat qaydasın da verilmiş rütbələri təqdim edib.
Daxili Qoşunların Ali Hərbi Məktə binin yaradılması prosesi yekunlaş maq üzrədir. Daxili Qoşunların ko mandanı, general-leytenant Zakir Həsənovun sözlərinə görə, ötən ilin ortalarında məktəbin yaradılması barədə qərar qəbul edilib. Məktəbin müasir təlim-tədris bazası yaradı lıb, zəruri infrastrukturu formala şıb. Qərargah və müdavim yataq xanası inşa edilib. Komandan Ali Hərbi Məktəbin yaxın zamanlarda fəaliyyətə başlayacağını deyib.
mart - aprel 2013 7
MÜDAFİƏ Xəbər lenti Prezident İlham Əliyev apre lin 15-də Daxili Qoşunların Hacı qabuldakı hərbi hissəsinə yeni dənqurmadan sonra baxış keçi rib. Hərbi hissədə dövlət başçısı yenidən qurma layihəsi və make ti ilə tanış olub. Prezidentə hərbi hissədə 19 hektar ərazidə salı nan şəhərcikdə yenidənqurma işlərinin mərhələli şəkildə davam etdiriləcəyi bildirilib. Birinci mərhələdə inşasına ötən ilin martında başlanan beşmərtəbəli qərargah, əsgər yataqxanası və yeməkxana, nəzarət-buraxılış məntəqəsi tikilib. Növbəti mər hələdə isə şəhərcik ərazisində 400 nəfərlik beşmərtəbəli əsgər yataqxanası, 60 mənzilli altımər təbəli yaşayış binası, silah-sursat anbarı, 100 yerli avtopark tikilə cək. Həmçinin burada qarovul məntəqəsi, hamam və çamaşır xana, qazanxana, transformator yarımstansiyası, nasosxana və gözətçi qüllələrinin tikintisi nəzərdə tutulur. Prezident hərbi hissənin qərargahında yaradılan şəraitlə tanış olub. Yenidən quru lan 70 mənzilli zabit yataqxana sına baxıb. * * * Gürcüstanın müdafiə naziri İrakli Alasaniyanın başçılıq etdi yi nümayəndə heyəti 18-19 mart tarixlərində Azərbaycana səfər edib. Müdafiə naziri, generalpolkovnik Səfər Əbiyev və İ. Alasaniyanın görüşündə Azər baycan-Gürcüstan dostluq əla qələrinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində müzakirələr apa rılıb. Nazir deyib ki, Gürcüsta nın Azərbaycanın ərazi bütövlü
8 AZERI DEFENCE
Müdafiə sənayesində yeniliklər
Yaxın vaxtlarda Azərbaycanın hər bi sənaye kompleksində yeni istehsa lat sahələrinin istifadəyə verilməsi planlaşdırılır. Açılacaq yeni istehsal sahələri arasında müxtəlif çaplı döyüş sursatlarının istehsalı mərkəzi, döyüş sursatlarının utilizasiyası mərkəzi, ki çik çaplı döyüş sursatları üçün nəza rət sınaq mərkəzi, müxtəlif növ mina ların və aviasiya bombalarının dol durma mərkəzi və alışdırıcı kapsulla rın istehsalı mərkəzləri və s. yer alır. Yeni istehsal sahələrini müasir ava danlıqlarla təmin etmək məqsədilə 300-ə yaxın dəzgah, xüsusi cihaz və alətlərin alınması üçün müqavilələr bağlanıb. Azərbaycan hərbi sənaye komplek sində görülən işlər barədə məlumat verən nazir Yavər Camalovun sözləri nə görə, ötən dövrdə Müdafiə Sənaye si Nazirliyinin (MSN) müəssisələri tə rəfindən istehsal edilmiş 30 ədəd “Matador” və “Marauder” tipli zirehli nəqliyyat vasitələrinin və “Orbiter2M” tipli pilotsuz uçuş aparatlarından (PUA) ibarət 5 kompleksin sınaqları uğurla həyata keçirilərək sifarişçiyə təhvil verilib. Müdafiə Nazirliyinin istifadəsində olan 27 ədəd “Orbiter” PUA-nın əsaslı təmir və təkmilləşdi rilməsi işləri aparılıb. Hazırda 60 zi rehli maşının və “Aerostar” tipli PUAların (4 kompleks) istehsalı davam et dirilir. Həmçinin, 107 mm çaplı 12 lü ləli yaylım atəşli reaktiv sistemin yara dılması işləri tam başa çatdırılaraq se
riyalı istehsalı və silahlanmaya qəbul edilməsi tövsiyə olunub. “Bundan başqa, cari ildə NATO standartlarına uyğun 7.62x51 mm çap lı snayper tüfənginin, zenit qurğuları və avtomatik toplar üçün 23 və 30 mm çaplı müxtəlif növ patronların, 30 və 40 mm çaplı qumbaraatanlar üçün atəş yığımlarının, atıcı silahlar üçün müxtəlif növ alışdırıcı kapsulların, atı cı silahlar üçün kompaslı prizmatik binokulların və xüsusi təyinatlı avto mobillər üzərində müxtəlif növ silah ların quraşdırılması üzrə işlər də tam başa çatdırılacaq”, - deyə nazir vurğu layıb. Y.Camalov cari ildə barıt, trotil və heksogen istehsal edən 3 zavodun ti kintisinə başlanacağını bildirib. 2013cü ildə təhvil verilməsi nəzərdə tutu lan 40x46 mm çaplı qumbaraatan üçün müxtəlif növ qumbaralı atəş yı ğımlarının istehsalı, 23, 30 və 40 mm çaplı döyüş sursatları üçün müxtəlif tipli partlayıcıların istehsalı, 30 mm çaplı A42 topunun istehsalı, artilleriya və tank topları üçün müxtəlif çaplı mərmilərin gövdələrinin isti ştamp lanması və mexaniki emalı, həmin mərmilərin atəş yığımlarının gilizləri nin istehsalı sahələri, habelə adıçəki lən mərmilərin doldurulması və yığıl ması zavodlarında son tamamlama işləri aparılır. Bununla da, nazirliyin yaranmasından keçən müddət ərzin də istifadəyə verilmiş istehsal sahələ rinin ümumi sayı 47-yə çatacaq.
MÜDAFİƏ Xəbər lenti yünü həmişə dəstəklədiyini bildirən İ. Alasaniya iki ölkə arasın da qarşılıqlı əlaqələrin inkişaf etdirilməsinin region üçün böyük əhəmiyyət daşıdığını diqqətə çatdırıb. Görüşün sonunda müda fiə nazirlərı 2013-cü il üçün ikitərəfli əməkdaşlıq planını imza layıblar. Səfər çərçivəsində Gürcüstanın müdafiə naziri Azər baycanın Müdafiə Sənayesi Nazirliyində də olub. Gürcüstan özünün strateji tərəfdaşı olan Türkiyə və Azərbaycanla hərbi sənaye və hərbi-texniki sahədə əməkdaşlığı genişləndirməyə maraq göstərir. * * * Azərbaycan Dövlət Sərhəd Xidməti (DSX) və Avropa İttifaqı nın Frontex Agentliyi arasında əməkdaşlıq müqaviləsi imzala nıb. Frontexin Varşavadakı qərargahında keçirilən mərasimdə müqaviləni DSX rəisi, general-leytenant Elçin Quliyev və Fron tex Agentliyinin icraçı direktoru İlkka Laitinen imzalayıblar. Müqavilə tərəflər arasında informasiya mübadiləsi, sərhəd idarəçiliyi, habelə sərhəd nəzarəti üzrə birgə əməliyyat tədbir ləri, pilot layihələrin hazırlanması və koordinasiya ilə bağlı təh lilləri, təlim və elmi-tədqiqat fəaliyyətlərini əhatə edir. Müqavi lədə həmçinin sərhəd-nəzarət prosedurları, müasir texnologi yaların öyrənilməsinə dair təcrübə mübadiləsinin təşkili də yer alır. Müqavilənin məqsədi Avropa İttifaqına üzv dövlətlər və Azərbaycan sərhəd mühafizəsi arasında qarşılıqlı əməkdaşlığı inkişaf etdirməkdir. * * * Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin yüksək rütbəli zabitlərindən iba rət nümayəndə heyəti martın 13-dən 15-dək Azərbaycana səfər edib. Nümayəndə heyətində Türkiyə Quru Qoşunları, Hava Qüvvələri, Hərbi Dəniz Qüvvələri, Silahlı Qüvvələrin Baş Qərar gahının və digər qoşun növlərinin 7-si general rütbəsində olmaqla 21 zabiti təmsil olunub. Səfər çərçivəsində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin müxtəlif hərbi qurumlarında keçirilmiş görüşlərdə qarşılıqlı hərbi əməkdaşlığın müxtəlif aspektləri üzrə müzakirələr aparılıb. * * * Bakıda “Hərbi Cərrahi Simpoziumu - hərbi cərrahiyyədə təh sil” mövzusunda iki günlük beynəlxalq simpozium və təlim kursu keçirilib. Dövlət Sərhəd Xidmətinin (DSX) Hərbi Hospita lı, Ambroise adına Beynəlxalq Hərbi Cərrahiyyə Forumu və Türk-Azərbaycan Endoskopik Cərrahlar Assosiasiyasının birgə təşkilatçılığı ilə düzənlənmiş simpoziumda Azərbaycan da daxil olmaqla, dünyanın 10 ölkəsindən mütəxəssislər iştirak ediblər. Simpoziumda müxtəlif ölkələrin hərbi cərrahiyyə təcrübəsi barədə təqdimatlar keçirilib. Həmçinin mülki xəstəxananın hər bi hospitala çevrilməsi, hərbi şəraitdə anesteziologiya və reani
mart - aprel 2013 9
MÜDAFİƏ Xəbər lenti
Kosmik Məsələlər üzrə Şura toplandı
matologiya, hərbi mənşəli qarın travmalarına yanaşmanın xüsu siyyətləri, odlu silah yaralanma larının rekonstruktiv cərrahiyə si, müharibə zamanı zədələnmə lərdə məhkəmə-tibbi ekspertiza sının xüsusiyyətləri, hərbi cər rahların təlim sistemi, simulyasi yaların tətbiqi və s. və s. mövzu larda məruzələr dinlənilib. * * * Azərbaycanın müdafiə naziri, general-polkovnik Səfər Əbiye vin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti Polşada səfərdə olub. Səfərin ilk günü, S. Əbiyev və Polşanın müdafiə naziri Tomas Siemoniakın görüşündə ölkələr arasında ikitərəfli və çoxtərəfli hərbi əlaqələr, habelə təhlükə sizlik və müdafiə sahələrində əməkdaşlığın gücləndirilməsi imkanları müzakirə olunub. Azərbaycan müdafiə naziri həm çinin Polşa prezidenti Bronislav Komorovski tərəfindən qəbul edilib. Azərbaycan nümayəndə heyəti səfər çərçivəsində Polşa nın “Bumar” korporasiyasında da görüşlər keçirib. * * * Şirvan şəhərində Müdafiə Sə nayesi Nazirliyinin (MSN) Utili zasiya Mərkəzi yaradılıb. Mər kəzdə istifadə müddəti bitmiş silah və döyüş sursatlarının uti lizasiyası həyata keçiriləcək. Mərkəz Polşanın “Jakusz” fir ması ilə işbirliyi çərçivəsində qu rulub və müasir avadanlıqlarla təchiz edilib. Hazırda bu silah və sursatların utilizasiyası üçün re gionda yeganə mərkəzdir.
10 AZERI DEFENCE
Aprelin 3-də Azərbaycan Milli Aviasiya Akademiyasında Kosmik Məsələlər üzrə Şuranın iclası keçirilib. Şuranın sədri, akademik Arif Paşaye vin rəhbərliyi ilə keçirilən iclasda 2015 - 2016-cı illərdə orbitə buraxılması nəzərdə tutulan aşağı orbitli və ikinci telekommunikasiya peyki layihələri nə dair müzakirələr aparılıb. Həmçi nin, yaxın gələcəkdə Azərbaycanda
universal yerüstü stansiyanın qurul ması, digər operatorların region üzə rindən keçən yüksək ayırdetmə peyk lərindən təsvirlərin qəbulu, regional bazarda optik və radar təsvirlərə olan tələbatın qarşılanması istiqamətində görülən işlərdən danışılıb. Həyata keçirilməsi planlaşdırılan bir sıra digər kosmik layihələrin icrası istiqa mətində təkliflər verilib.
Fransız müdafiə şirkətləri Azərbaycanda Fransanın müdafiə və təhlükəsiz lik sektorunda fəaliyyət göstərən bir qrup şirkətin nümayəndələrindən ibarət heyət aprelin 8 və 9-da Bakıda səfərdə olub. Fövqəladə Hallar Nazir liyi və digər qurumlarda keçirilən görüşlərdə iki ölkə arasında müvafiq sahələr üzrə əməkdaşlıq məsələləri barədə fikir mübadiləsi aparılıb. Bakı
da “İrimiqyaslı tədbirlər zamanı föv qəladə halların idarə edilməsi” möv zusunda seminara qatılan fransız fir maları tərəfindən təqdimatlar keçiri lib. Fransız nümayəndə heyətində THALES, Eurocopter, EADS Cassi dian, Renault Trucks, İveco, UTİLİS, Alsetex Lacroix, Civipol Conseil, CİFAL firmaları yer alıb.
ADEX-2014-ə hazırlıqlar başladı 2014-cü ilin sentyabr ayında Bakıda ADEX-2014 beynəlxalq müdafiə səna yesi sərgisinin keçirilməsi planlaşdırı lır. Müdafiə sənayesi naziri Yavər Ca malovun verdiyi məlumata görə, ha
zırda bu istiqamətdə təşkilati işlər gö rülür. Eyni zamanda dünyanın aparıcı şirkətləri ilə danışıqlar aparılır. Qeyd edək ki, ADEX Azərbaycan tarixində ilk müdafiə sərgisi olacaq.
MÜSAHİBƏ
ANAMA
bölgənin minatəmizləmə mərkəzinə çevrilir Mina və partlamamış hərbi sursatların təmizlənməsi məqsədi ilə 1998-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Ərazilərinin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentlik (ANAMA) bu gün regionda yeganə beynəlxalq səviyyəli minatəmizləmə mərkəzi sayılır. BMT İnkişaf Proqramı və NATO kimi təşkilatların nüfuzlu partnyoruna çevrilmiş ANAMA Azərbaycanda və ölkə sərhədlərindən kə narda əməliyyatların təşkili, mütəxəssislərin hazırlanması, məsləhətlərin verilməsi kimi çoxsaylı fəaliyyətlər həyata keçirmək dədir. ANAMA-nın direktoru, cənab Nazim İsmayılovla müsahibəmizdə Agentliyin keçdiyi yol, fəaliyyət istiqamətləri və pers pektiv planları barədə AZERİ DEFENCE oxucuları üçün məlumat almağa çalışdıq.
Rəşad SÜLEYMANOV - Nazim müəllim, söhbətimizə bir qədər keçmişə qayıdaraq başla maq istərdik. ANAMA-nın yaradıl ması hansı zərurətdən meydana gəldi? - Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəl lərində Ermənistanla yaşanmış hər bi münaqişə Azərbaycanın qarşısı na bir çox ciddi problemlər çıxardı. Həmin problemlərdən biri də dö yüşlər zamanı böyük ərazilərin mi nalanması və partlamamış hərbi sursatlarla (PHS) çirklənməsidir.
Bizdə olan statistikaya görə 1990-cı illərin əvvəllərindən 2008-ci ilədək respublikada təxminən 2700 nəfər minadan zərər çəkib. Onlardan 500 nəfər dünyasını dəyişib. Mina və PHS təhlükəsi ərazilərin sosial - iq tisadi inkişafına mane olan əsas amillərdəndir. Qeyd olunan problemin aradan qaldırılması üçün ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən 1998-ci ildə imzalanmış sərəncamla ANA MA yaradıldı. İlk iki il ərzində təş kilati məsələlər həll olundu. O vaxt Azərbaycanda humanitar minatə mizləmə ilə bağlı təcrübə olmadı ğından Hökumət prosesə BMT İn
kişaf Proqramını (BMT İP) cəlb etdi. Xarici məsləhətçilərin köməyi ilə 27 nəfərlik birinci minaaxtaran qrup yaradıldı və 2001-ci ildə ANAMA tərəfindən əməliyyatlara start veril di. 2001-ci ildə Hökumət bizə qısa müddətdə milli potensialın yaradıl masını və bütün əməliyyatları öz üzərimizə götürməyi tapşırdı. Biz bunu 2005-ci ilədək yerinə yetirdik. Ondan sonra ANAMA-da çalışan xarici məsləhətçilər Azərbaycanı tərk etdilər. 2005-ci ildən ANAMA heç bir xarici mütəxəssisin iştirakı olmadan sərbəst işləyir. Bu gün Azərbaycanda həyata ke çirilən minatəmizləmə əməliyyatla
mart - aprel 2013 11
MÜSAHİBƏ rına ayrılan vəsaitin 90%-i Azərbaycan Hökumətinin, 10%-i isə xarici donorların pa yına düşür. Müxtəlif layihələr üzrə ABŞ Dövlət Departamen ti, NATO, BMT İP və s. təşki latlarla əməkdaşlıq edirik. Ha zırda ANAMA-da çalışan 600 nəfərdən 500-ü sırf mina əmə liyyatları ilə məşğul olur. Möv cud potensialımız bizə ildə 22-24 milyon kvadratmetr əra zini mina və PHS-dən təmizlə məyə imkan verir. ANAMA tərəfindən təmizlənən ərazilə rə sertifikat verilir. Hazırda ANAMA-nın təmizlədiyi bü tün ərazilər istifadə olunur ki, bu minatəmizləmə əməliyyat ları üçün ən gözəl nəticədir. Fəaliyyətimizin digər istiqa məti Azərbaycana Sovet Or dusundan qalan partladılmış hərbi bazaların ləğvi, mina və PHS təhlükəsinin mövcud ol duğu poliqonların təmizlən məsidir. Bu sahədə bir sıra la yihələr reallaşdırmışıq. - Sovet Ordusunun partladıl mış Saloğlu hərbi bazasının ləğv edilməsi, oradakı sur satların utilizasiyası ilə bağlı ANAMA 2005 - 2011ci illərdə NATO ilə böyük bir layihə reallaşdırdı. Adı çəkilən layihənin icrası ANAMA-ya hansı imkan ları qazandırdı? - NATO tərəfindən Ukray na, Moldava və Gürcüstanda köhnə sursatların utilizasiyası və partlamış hərbi bazaların ləğvi ilə bağlı müxtəlif proq ramlar həyata keçirilib. Belə mühüm layihələrdən biri də Azərbaycanda Saloğlu bazası nın ləğv edilməsi idi. Sovet Ordusu Azərbaycanı tərk edərkən Saloğluda partladıl mış 140 depodan ətrafa yüz
12 AZERI DEFENCE
minlərlə döyüş sursatları sə pələnmişdi. Sonradan bu sur satların partlaması nəticəsində mülki əhali arasında itkilər ol muşdu. NATO layihəyə dəstə yini elan etdikdən sonra, ilk 5 ay ərzində NATO və EUCOM mütəxəssislərinin köməyi ilə, orada çalışacaq 25 nəfərlik qrupu formalaşdırdıq. 2005-ci ilin sonlarından Saloğluda əməliyyatlara start verildi. Əməliyyatlar nəticəsində hər bi bazanın partlamış depola rından və ətraf ərazilərdən 240 növdə 600 mindən artıq, o cümlədən tərkibində ağ fosfor olan sursatlar tapılaraq zərər sizləşdirildi. Məhz bu layihə nin uğurla reallaşmasından sonra, NATO Ceyrançöl hərbi poliqonun 60 milyon kvadrat metrlik ərazisinin təmizlənmə si layihəsinə dəstək verdi. Əra zidə işlərə 2012-ci ildə başla dıq. Birinci mərhələnin bitmə sinə il yarım zaman qalmasına baxmayaraq, bu yaxınlarda la yihə NATO-nun Hərbi Siyasi Komitəsində müzakirə olun du. İndidən ikinci mərhələyə dəstək verilməsinə razılıq bil dirildi. İkinci faza 2014-cü ilin ortalarında başlayacaq və 1 il 9 ay davam edəcək. İki illik üçüncü mərhələ isə 2018-ci il də başa çatdırılacaq. Deyə bi lərəm ki, Azərbaycanda həya ta keçirdiyimiz bu layihələr birinci növbədə təcrübəli mü təxəssis potensialı formalaş dırmağımıza imkan verdi. ANAMA Azərbaycanda bu iş ləri görə-görə, Türkiyədə əmə liyyatlara da cəlb olundu. Di yarbəkir hava limanının geniş ləndirilməsi üçün ayrılan əra zini, eləcə də ROKETSAN şir kətinin Konya vilayətindəki poliqonunu təmizlədik. Eyni zamanda NATO-nun tenderi
MÜSAHİBƏ
ni qazanaraq Gürcüstan Müdafiə Nazirliyinin zabitlərinə təlimlər keçdik. Doqquz ay ANAMA - nın Göygöl Təlim Bazasında və 3 ay Gürcüstanda davam edən təlimlər də Gürcüstan Ordusunun 63 zabiti iştirak etdi. Eyni qaydada hazırda Əfqanıstanla da çalışırıq. - Hazirda ANAMA tərəfindən Güzdək sursat bazasının ərazi sində aparılan əməliyyatlar nə vaxt başa çatacaq? - Bakının 35 kilometrliyində yer ləşən Güzdək bazasında 40-a yaxın, o cümlədən maqnit minaların, müx təlif diversiya və terror əməliyyatla rında istifadə olunan C4 adlı plastik partlayıcıların, distans idarə olunan partlayıcıların toplandığı xüsusi anbarlar vardı. Əməliyyatlar zama nı biz orada Azərbaycanın heç bir yerində rastlaşmadığımız döyüş sursatlarına rast gəldik. Hətta sur satların ərəb dilində yazılmış sə nədləri də tapıldı. Güzdək layihəsi 2009-cu ildə başlanıb və ümid edi rəm ki, gələn il əməliyyatları başa çatdıracağıq. Cari mərhələdə part layışlar zamanı torpağın altında qalmış anbarlar açılaraq zərərsizləş dirilir. Ərazinin heç bir xəritəsi, pla
ı mövcud deyil. Bununla paralel n olaraq, may ayında keçmiş Sovet Ordusundan qalma Sitalçay poliqo nunda da işlərə başlamaq niyyətin dəyik. - ANAMA bu gün dünyada huma nitar minatəmizləmə sahəsində təlim və treninqlər keçən azsaylı təşkilatlardan biridir. Agentliyin bu sahədə imkan və qabiliyyətlə ri barədə nələri söyləyə bilərsi niz? -Bu gün ANAMA-nın Təlim, Tədqiqat və Keyfiyyətə Təminat Qurumunda 12 təlimçi çalışır. Tə limlərdə D-MİNE tipli simulyator lardan, müasir avadanlıqlardan isti fadə olunur. Hazırda ANAMA tə rəfindən 20 müxtəlif təlim kursu təklif edilir. İndiyədək bizim kurs larımızdan Əfqanıstan, Tacikistan, Türkiyə, İordaniya və digər ölkələ rin müvafiq qurumları yararlanıb lar. Bəzi ölkələr və təşkilatlar isə ANAMA-nın bazalarında birgə tə limlər keçirməyi təklif edirlər. 2012ci ildə GİCHD ilə birgə 8 ölkədən mütəxəssislər üçün beynəlxalq tə lim təşkil etdik. Cari ilin avqust ayında Gögöl Təlim Bazasında GİCHD ilə birgə, Afrika ölkələrin
dən 22 mütəxəssis üçün təlim plan laşdırılır. Düşünürəm ki, TürkiyəSuriya sərhədinin minalardan tə mizlənməsi layihəsi üzrə işlərə baş landıqda, əməliyyatlarda iştirak edəcək mütəxəssislərə təlimlərin keçirilməsində ANAMA-nın poten sialından istifadə olunsun. Qeyd edim ki, indiyədək Türkiyənin MKE qurumunun 30 mütəxəssisi ANA MA-da təlim keçib. Yerli qurumları mızdan isə FHN və Sərhəd Qoşun ları üçün treninqlər təşkil etmişik. - Bildiyimiz qədər ANAMA bun dan əvvəl Türkiyə-Suriya sərhə dinin kiçik bir hissəsinin mina lardan təmizlənməsində iştirak edib. - ANAMA Türkiyədə, dünya ta rixində ilk dəfə olaraq unikal bir layihə reallaşdırdı. Eramızdan əv vələ aid Karkamış antik şəhərinin ərazisini minalardan təmizlədik. Bu kiçik layihə olmasına baxmaya raq çox çətin idi. Tarixi abidələrə zərər yetirilməməsi üçün mexaniki maşınlar, minatəmizləmədə istifa də olunan yerində partlatma meto du tətbiq edilmədi. Tapılan mina lar yerindən götürülərək, kənarda partladılmaqla zərərsizləşdirildi.
mart - aprel 2013 13
MÜSAHİBƏ Bu əməliyyat bizim üçün də təcrü bə baxımından əhəmiyyət kəsb edir. - Başqa hansı ölkələrdə əməliy yatlara dəvət olunmusunuz? - İraq və Livandan müraciətlər var. İraqda çox sayda xarici mina təmizləmə təşkilatlarının fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, bir sıra problemlər mövcuddur. Bildiyimiz kimi, bu gün İraqda yerli əhalinin bəzi ölkələrə münasibəti yaxşı de yil. Bu baxımdan da hökumət İra qa yaxın, müsəlman ölkələrin kö məyindən istifadəyə maraq göstə rir. Dünyada humanitar minatə mizləmə sahəsində ixtisaslaşmış iki müsəlman ölkəsi var – Azər baycan və Bosniya. Yaxın aylarda İraqdan mütəxəssislər Azərbayca na gələcək. Onlar bizim potensialla tanış olduqdan sonra, seçilmiş sa hələr üzrə işlərə başlayacağıq. İraq hətta Azərbaycanla minatəmizlə mə sahəsində dövlətlərarası saziş imzalamaq niyyətindədir. Livanda da vəziyyət demək olar eynidir. Bu gün orada bizim ayrı-ayrı ölkələr dən partnyorlarımız işləyir. Ancaq yerli əhali onları qəbul etmək istə mir, işləmələrinə çətinliklər yara dırlar. Parnyorlarımız bizi Livanda həyata keçirilən layihələrdə onlara yardımçı olmağa çağırırlar. Bu sa hədə də danışıqlar gedir.
14 AZERI DEFENCE
- ANAMA minatəmizləmədə han sı avadanlıqları tətbiq edir? Tex niki imkanlarınız barədə nələri deyə bilərsiniz? - Minatəmizləmə çox kaprizli sa hədir və daha dəqiq, davamlı tex nologiyalar tələb edir. Bizim inven tarımızda Xorvatiyanın Dok-İng şirkətinin istehsalı olan MV-4, Slo vakiyanın Way Industry firmasının Bozena-4 və Bozena-5 tipli mexani ki minatəmizləmə maşınları, PHS əməliyyatları üçün Bobcat tipli ma şın yer alır. Əllə minatəmizləmədə Vallon və Minelab şirkətlərinin is tehsalı olan metal detektorları, Sc honstedt və Ferex maqnit lokatorla rı tətbiq olunur. Həmçinin bütün heyətimiz yüksək qorumaya malik qoruyucu geyimlərlə təchiz edilib. Minatəmizləyən maşınların əməliy yatlarda, xüsusilə də xəritəsiz mina
l ı sahələrdə tətbiqi heyətin təhlükə sizliyinin təmin edilməsi baxımın dan çox vacibdir. Hazırda ANA MA-nın 6 ədəd distans idarə olunan minatəmizləyən maşını var. Ərazi lərimiz azad ediləndən sonra onla rın sayı 20-25 ədədə çatdırılacaq. Düşünürəm ki, gələcəkdə Xorvati yadan MV-10 tipli, 25 tonluq mexa niki minatəmizləyən maşınlar da alacağıq. Bu maşın tank əleyhinə minaların olduğu ərazilər üçün da ha əlverişlidir. İstifadəmizdə olan detektorları xüsusi testlər keçirməklə seçmişik. Türkiyədəki əməliyyatlarda Mine lab F-3 detektorlarından istifadə et dik. Azərbaycandan fərqli olaraq orada F-3-lərin Vallon detektorla rından üstün olduğu üzə çıxdı. Bu nun da səbəbi odur ki, Türkiyədə Amerika istehsalı olan, az metal tər
MÜSAHİBƏ ibli minalar geniş yayılıb. Minelab k F-3 detektorları bu tip minaları aş karlamaq üçün daha geniş imkanla ra malikdir. - ANAMA minatəmizləmə əməliy yatlarında itlərin də xidmətin dən istifadə edir. Məlumatlar var ki, artıq ANAMA tərəfindən Azərbaycanda minaaxtaran itlə rin yetişdirilməsinə başlanıb. - Əvvəlki illərdə minaaxtaran it ləri xaricdən alırdıq və onların biri bizə 12-14 min dollara başa gəlirdi. Həmin itlər sonradan nəsil vermir, törəyib artmırdılar. Nəhayət, 2 il əvvəl nəsil verə bilən 4 baş iti Azər baycana gətirə bildik. Həmin itlər dən 20 baş bala alınıb. Onlardan təlimçilərimiz tərəfindən öyrədil miş 8 it əməliyyatlara cəlb olunub. Hazırda ümumilikdə 50 baş minax taran itimiz var. - Humanitar minatəmizləmənin bir aspekti də mina təhlükəsinə dair maarifləndirmədir. Bu sahə də işlər necə qurulub? - Azərbaycan hazırda dünyada yeganə ölkədir ki, orta məktəblərdə mina təhlükəsinə dair maarifləndir mə (MTM) fənni tədris olunur. Bu məqsədlə xüsusi MTM dərslikləri hazırlanıb. Biz eyni zamanda Əfqa nıstanda bu işlərin həyata keçiril məsinə yardımçı oluruq. Dövlət başçısının tapşırığına əsasən bu gü nədək 40 min ədəd MTM dərsliyini dari dilində çap edərək Əfqanıstana göndərmişik. İndi Əfqanıstan Hö kuməti bizdən puştu və dari dillə rində 400 000 ədəd kitab istəyir. Bu məsələ Azərbaycan Hökumətində müzakirə olunur. - Nazim müəllim, Ermənistan Si lahlı Qüvvələrinin işğalı altın dakı ərazilərdə vəziyyəti necə qiymətləndirmək olar? - ANAMA-nın qarşısında duran əsas məsələ ərazilərimiz işğaldan
azad ediləndən sonra orada aparı lacaq minatəmizləmə əməliyyatla rıdır. Orada bizi nələrin gözlədiyi ni bilirik. Dünya Bankının hesabla malarına görə, işğal altındakı ra yonlarda bizi mina və PHS ilə çirk lənmiş 500 milyon kvadratmetr ərazi gözləyir. Bizim özümüzün beynəlxalq metodologiyaya əsasla naraq apardığımız hesablamalara görə, bu rəqəm təxminən 800 mil yon kvadaratmetrə yaxındır. Bu ərazilərdə əməliyyatlar aparmaq üçün 500-600 milyon dollar vəsait,
bilərik. Bizim təkliflərdə orduya çağrılan insanların müqavilə əsa sında ANAMA-da işə götürülməsi də yer alır.
12 ilədək vaxt lazımdır. İşləri xarici şirkətlərin cəlbi, eləcə də mövcud potensialın dəfələrlə artırılması he sabına daha az müddətdə həyata keçirmək də mümkündür. Bu za man müəyyən problemlərin olaca ğını istisna etmirik. Məsələn, ANA MA ərazinin 1 kvadratmetrini 1.1 dollara təmizlədiyi halda, hansısa beynəlxalq şirkət bu işi 3-4 dollar dan aşağı qiymətə görməyəcək. Bu da xərclərin artması deməkdir. Biz alternativ variant kimi Silahlı Qüv vələrin mühəndis istehkam qoşun larının xidmətindən istifadə edə
təşkilatlar tenderə Türkiyə şirkət ləri ilə konsorsium şəklində qatıl malıydı. Biz də bu tenderdə Ko çoğlu adlı inşaat şirkəti ilə bir yer də qatıldıq. Tenderin birinci mər hələsinə 22 şirkət öz təkliflərini vermişdi. İndi onlardan ANAMA da daxil olmaqla 11 şirkət qalıb. Tender üzrə 4 lotdan 3-nə təkliflə rimizi vermişik. Onu da qeyd edim ki, rəqiblərimizin güclü olmalarına baxmayaraq, bu tenderə qatılanlar arasında ANAMA Türkiyədə indi yədək minatəmizləmə işləri apar mış yeganə təşkilatdır.
- Türkiyə-Suriya sərhədinin mina lardan təmizlənməsi layihəsi çərçivəsində keçirilən tenderə qa tılmısınız. Bu tenderdə hansı fir malarla əməkdaşlıq çərçivəsində iştirak edirsiniz? Gözləntiləriniz nədir? - Türkiyə Müdafiə Nazirliyinin elan etdiyi şərtlərə əsasən, xarici
mart - aprel 2013 15
HƏRBİ SƏNAYE
16 AZERI DEFENCE
HƏRBİ SƏNAYE
yanvar-fevral 2013 17
SƏRGİ
IDEF-2013 sərgisinə hazırlıqlar bitdi May ayının 7-dən 10-dək İstan bul şəhərində Türkiyə Milli Müda fiə Nazirliyinin himayəsində, Türk Silahlı Qüvvələrini Gücləndirmə Fondu (TSKGV) tərəfindən keçirilə cək IDEF-2013 beynəlxalq müdafiə sərgisinə hazırlıq işləri yekunlaş maq üzrədir. TÜYAP sərgi komp leksində təşkil edilən və sayca 11-ci olan IDEF-2013 sərgisi regionda yer, dəniz, aviasiya və kosmos, nəq liyyat, logistik dəstək fəaliyyətləri, müxtəlif hərbi ləvazimatların nü mayiş etdirildiyi önəmli marketinq platformalarından hesab olunur. Təşkilat komitəsinin açıqladığı məlumata görə, mart ayının sonu üçün IDEF-2013 sərgisində 36 ölkə dən 500-dən çox firmanın iştirakı öz təsdiqini tapıb. Bu il sərginin ekspo zisiya sahəsi 10 salonda 35000 kvad rat metrə çatıb. IDEF-2013 sərgisində iştirakla bağlı təşkilatçılar tərəfindən 140 öl kədən 305 rəsmi şəxsə dəvət göndə rilib. Dəvət göndərilənlərdən 21 müdafiə nazirinin, 5 nazir müavi ninin, 1 Baş Qərargah rəisinin, 1 Baş Qərargah rəisi müavininin, 6 kati
18 AZERI DEFENCE
bin sərgiyə qatılacağı dəqiqləşib. Sərgidə Türkiyədən əlavə Alma niya, ABŞ, Avstraliya, Avstriya, Azərbaycan, Birləşmiş Ərəb Əmr likləri, Belçika, Bosniya və Herseqo vina, Braziliya, Bolqarıstan, Çexiya, Çin, İndoneziya, Fransa, Cənub Af rika Respublikası, Hollandiya, İn giltərə, İspaniya, İsveç, İsveçrə, İta liya, Kanada, Qazaxıstan, Koreya, Litva, Pakistan, Polşa, Rumıniya, Rusiya, Səudiyyə Ərəbistanı, Serbi ya, Sloveniya, Ukrayna, İordaniya və Yunanıstandan şirkətlər iştirak edəcək. IDEF-2013 sərgisində dünya hər bi sənayesinin öndə gələn firmaları özlərinin müxtəlif məhsullarını zi yarətçilərə nümayiş etdirəcəklər. Sərgiyə qatılanların arasında Rayt heon, Lockheed Martin, Boeing, BAE Systems, MBDA, ATK, Atlas Elektronik, Cobham, Diehl, Emb raer, Fincantieri, Finmeccanica, Flir Systems, Glock, ITT, L3, Pratt Whit ney, Qinetiq, Rolls-Royce, Rosobo ronexport, Sig Sauer, Sikorsky, Uk roboronprom, A.I.A.D, Denel, EADS, ASELSAN, FNSS, HAVEL
SAN, MKEK, Mercedes Benz, KMW, MTU, Navantia, Pakistan Aeronautical Complex, ROKET SAN, SAAB, TAİ, THALES, KADDB və s. kimi tanınmış firmalar yer ala caqlar. IDEF-2013 sərgisində ilk də fə olaraq Qazaxıstanın Kazspesex port şirkəti də ayrıca stenddə öz məhsullarını nümayiş etdirməyi planlaşdırır. Azərbaycandan xüsusi diqqət IDEF – 2013 beynəlxalq müdafiə sərgisində iştirakla bağlı Türkiyə tərəfindən Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi, Müdafiə Sənayesi Nazir liyi, Fövqəladə Hallar Nazirliyi, Dövlət Sərhəd Xidməti və DİN Da xili Qoşunlarının rəhbərliyinə də vətnamələr göndərilib. Sərgidə ad ları çəkilən qurumlardan yüksək rütbəli nümayəndə heyətlərinin zi yarətçi qismində iştirakı planlaşdı rılır. Bununla üçüncü dəfədir IDEF-ə qatılacaq Azərbaycan Müdafiə Sə nayesi Nazirliyi (MSN) isə sərgiyə ciddi hazırlaşır. İlk dəfə IDEF-2009
SƏRGİ mm, 9x19 mm, 5,45x39 mm, 7.62x39 mm, 7.62x51 mm, 7.62x54, əl qum baraları, qumbaraatanlar üçün sur satlar, optik sistemlər, aviasiya bombaları, 82, 107 və 120 mm çaplı artilleriya sursatları, müxtəlif pat ron katricləri, elektron çap lövhələ ri, şəffaf avtomat daraqları, əleyh qaz, AZ-2M və AZ-BP tipli pilotsuz uçuş aparatlarının real ölçülü ma ketləri, həmçinin müxtəlif məhsul lar barədə məlumat broşürləri yer alacaq.
sərgisində nümayiş etdirdiyi 27 ad da məhsulla yeni yaranmış Azər baycan müdafiə sənayesini dünya ya duyuran MSN iki il sonra - 2011ci ildəki sərgidə bu sayı 89-a çatdı rıb. IDEF– 2011 sərgisi çərçivəsində MSN ilə Türkiyənin MKE şirkəti arasında Bakıda bu firmanın dəstə yi ilə 120 mm çaplı minaatanın is tehsalı, həmçinin MSN-in MKE tə rəfindən həyata keçirilən 105 mm çaplı havadan daşına bilən top və Modern Piyada Tüfəngi layihəsin də iştirakına dair memorandumlar imzalanıb. IDEF-2013 sərgisində bu dəfə Azərbaycan müəssisələrində yara
dılmış və istehsal edilmiş 130 adda silah, sursat və digər müdafiə təyi natlı məhsul sərgilənəcək. Sərgidə nümayiş etdiriləcək məhsullar ara sında 14.5 mm çaplı “İstiqlal” anti material snayper tüfənginin təkmil ləşdirilmiş versiyası, 12.7 mm çaplı “Mübariz” antimaterial snayper tü fəngi, pulemyotlar, 40 mm çaplı RPG-7V2 “Qaya” adlı əl qumba raatanı, 60 mm çaplı iki təyinatlı minaatan, 82 mm çaplı minaatan, atıcı silahları və atıcı silahlar üçün müxtəlif çaplı sursatlar, o cümlədən VOG-17 və VOG-25 qumbaraları, 14.5x114 mm, 12,7x108 mm, 23x152 mm, 30x152 mm, 30x165 mm, 9x18
Yeniliklər MSN tarixində ilk dəfə olaraq Azərbaycanda istehsal edilmiş hər bi təyinatlı nəqliyyat vasitəsini IDEF-2013 sərgisinə çıxarmaqla beynəlxalq səviyyədə nümayiş et dirəcək. Üzərinə müxtəlif çaplı si lahlar inteqrasiya edilmiş “Gürzə” adlı patrul maşını xüsusi təyinatlı qüvvələr və güc strukturları üçün nəzərdə tutulub. Yükgötürmə qabi liyyəti 2500 kq təşkil edən “Gürzə” “Toyota HILLUX 12” modelinin ba zasında yaradılıb və Azərbaycanda yığılır. Yüksək manevrli bu nəqliy yat vasitəsinin üzərinə əməliyyat şərtlərinə uyğun olaraq 12.7 və 7.62 mm çaplı pulemyotlar yerləşdir mək mümkündür. MSN-in digər yeniliyi isə ötən ilin sonlarında ictimaiyyətə təqdim edilmiş 7.62x51 mm çaplı “Yalqu zaq” adlı snayper tüfəngidir. Təsirli mənzili 1000 metr təşkil edən silah 7.1 kq çəkiyə malikdir. Tək-tək atış lar həyata keçirən bu tüfəngin qun dağı atıcının istəyinə uyğun tən zimlənə bilir. Azərbaycan mühəndisləri tərə findən xüsusi təyinatlı qüvvələr və ordu kəşfiyyatçıları üçün hazırlan mış HP-7.62 adlı əl pulemyotu da ilk dəfə IDEF-2013 sərgisində bey nəlxalq hərbi ictimaiyyətə nümayiş olunacaq. Çəkisi 7 kq təşkil edən bu silahın uzunluğu 1080 mm, atış mənzili isə 1000 metr təşkil edir.
mart - aprel 2013 19
AERO
“Gripen” yenilənir SAAB şirkəti JAS-39 “Gripen” döyüş təyyarəsinin yeni modifika siyalarının hazırlanması üçün İs veç Ordusunun Maddi Təminat Agentliyindən (FMV) əlavə sifariş alıb. Məcmu dəyəri 10.7 mlrd. İs veç kronu (1.64 mlrd. ABŞ dolları) təşkil edən, müqavilə çərçivəsində şirkət JAS-39 “Gripen” təyyarələ rinin E indeksi verilmiş tək yerli və F indeksi verilmiş ikiyerli yeni versiyalarını hazırlayacaq. Fevra lın 15-də imzalanmış birinci mü qaviləyə əlavə olan bu anlaşma 2015 - 2023-cü illəri əhatə edəcək. Müqaviləyə yeni təyyarələrin ya radılması, həmçinin bütün sınaq və test işlərinin həyata keçirilmə
si, simulyatorların və anqarların “Gripen” E/F modellərinə uyğun laşdırılması daxildir. Hesablama lara görə, “Gripen” E/F təyyarələ rinin istehsalı ümumilikdə 47,2 mlrd. İsveç kronuna başa gələcək. Artıq təyyarələrin hazırlanması üçün İsveç hökuməti SAAB-a 13.2 mlrd. kron ödəniş edib. Ümumi likdə İsveç Silahlı Qüvvələri 60 yeni döyüş təyyarəsi əldə etmək niyyətindədir. Bu təyyarələr isti
fadədə olan JAS-39 “Gripen” C/D versiyalarını əvəz edəcək. “Gri pen” E/F təyyarələri “Gripen” C/D versiyasının dərin müasirləşdir məsi olacaq. Yeni təyyarələrin müasir Volvo Aero mühərrikləri nə, aktiv fazalı radar antenlərinə, artırılmış həcmli yanacaq çəninə, həmçinin təkmilləşdirilmiş avioni kaya sahib olacağı bildirilir. Təy yarələrin döyüş yüklənməsi də ar tırılacaq.
Embraer KC-390 üçün düyməni basdı Embraer şirkəti Braziliya Hərbi Hava Qüvvələri ilə birgə KC-390 hərbi nəqliyyat təyyarəsinin layihə ekspertizasını tamamlayıb. Şirkətin yaydığı məlumata görə, ekspertiza zamanı təyyarənin aerodinamikası, arxitektura və sistemlərinin quraşdı rılmasına müsbət rəy verilib. Öz növbəsində, bu da layihənin detalla rını müəyyən etməyə və prototipi yaratmağa imkan verir. Embraer Defense & Security şirkətinin prezi denti və icraçı direktoru Karloş Aqu yarın sözlərinə görə, ekspertizanın tamamlanması ilə KC-390 proqramı çox vacib bir mərhələyə keçib. Yaxın vaxtlarda təyyarənin prototipinin yaradılmasına start veriləcək. İlk KC-390 təyyarəsi 2014-cü ildə uçuş
20 AZERI DEFENCE
lara başlayacaq. KC-390 orta ölçülü hərbi nəqliyyat təyyarələri ilə eyni xüsusiyyətlərə malik olacaq. Müxtə
lif missiyalarda istifadə üçün təyya rədə aviasiya sənayesinin müasir texnologiyaları tətbiq ediləcək.
TEXNOLOGİYA
McMillan ALIASMcMillan Group International şir kəti 2013-cü ilin başlanğıcında özü nün yeni - McMillan ALIAS tüfəng xəttini istifadəçilərə təqdim edib. Mc Millanın bu yeni ALIAS texnologiya sı istifadəçinin dəyişən komponent lər vasitəsi ilə bir tüfəngdən bir çox əməliyyatlarda istifadə etməsinə im kan yaradır. Atıcı tüfəngin qundağı və lüləsi də daxil olmaqla kompo nentləri birləşdirə, yaxud konfiqura siyaya münasib uyğunlaşdıra bilər. Peşəkar atıcıların məsləhətləri nəzərə alınmaqla yaradılan ALIAS tüfəng sistemlərində tamamilə yeni yanaş ma hesab olunur. McMillan şirkətinin vitse-prezi denti Rayan MakMillanın sözlərinə görə, ALIAS indiyə qədər yaradılan və dəyişdirilə bilən ən yaxşı tüfəng hesab oluna bilər: “Əslində, ALIAS yivsiz tüfəng kimi yaradılıb. Çünki bu tüfəngdə ənənəvi olan yiv, şassi
bir tüfəng, çoxlu seçim və çaxmağın dartılan hissəsi yoxdur. Nəticədə biz birləşdirilmiş tüfəng sis temini əldə etmişik, hansı ki atıcıya 3 böyük üstünlük verir – çaxmağı dart maq lazım deyil, yüksək dəqiqlik və tam dəyişilə bilən konfiqurasiya. Hər şey əməliyyat üçün uyğunlaşdırılıb”. ALIAS özündə 3 konfiqurasiya paketini birləşdirir. Bunlar ultra kom pakt ALIAS CS5, standart əməliyyat silahı ALIAS STAR və döyüşlər üçün ALIAS Target tüfəngləridir. Döyüş şəraitlərində rahat maska lanmağa imkan verən CS5 öz kom paktlığı ilə seçilir. Tüfəng hərbi və hüquq-mühafizə əməliyyatlarında vahid bir silah kimi istifadə oluna bilir. Silahın ümumi uzunluğu cəmi 96 sm təşkil edir. McMillanın .308
Subsonic (200 qram) və .308 Winc hester (175 qram) sursatlarından is tifadə edən CS5 tüfəngi şəhər şərait lərdə hədəfi 0.5 MOA standartlı də qiqliklə məhv etməyə imkan verir. Bu tüfəngdən həm subsonic, həm də snayper tüfəng kimi istifadə et mək olar. Xüsusi təyinatlıların məs ləhəti əsasında yaradılmış ALIAS STAR tüfəngi isə tənzimlənən qun dağı ilə analoqlarından fərqlənir. Atıcı atış vəziyyətindən asılı olaraq onun hündürlüyünü öz anatomiya sına uyğunlaşdıra bilər. Silahın tak tiki təhlükəsizlik düyməsi elə qu raşdırılıb ki, atıcıya barmağını tətik dən çəkmədən onu basmağa, in deksləşdirilmiş işarələr isə tüfəngi daha tez sazlamaya imkan verir.
İspaniya və Çili oruduları Yiğit Akünü seçdi Hərbi təyinatlı akkumulyator batareyalarının aparıcı istehsalçı larından olan Türkiyənin Yiğit Akü firması Avropada Fransadan sonra İspaniya, Amerika qitəsin də isə Kanadadan sonra Çili or dusuna tədarük gerçəkləşdirib. Bundan sonra Yiğit Akü markalı akkumulyator batareyaları adıçə kilən ölkələrin Silahlı Qüvvələ rində istifadə olunacaq. Avropa və Amerika qitələrin də yeni bazarlara çıxan şirkət re gion bazarında da sürətli böyü
mə yaşayır. Hazırda Yiğit Akü istehsalı olan akkumulyatorlar
Türkiyə və Azərbaycan daxil ol maqla bölgə ölkələrində istifadə edilir. Son illər sektorda bir sıra yeniliklərə imza atan Yiğit Akü Türkiyədə ilk dəfə olaraq elekt riklə işləyən maşınlar üçün ak kumulyator istehsalına başlama ğı planlaşdırır. Qeyd edək ki, Yiğit Akü firma sı Bakıda Azərbaycan Müdafiə Sənayesi Nazirliyi ilə birgə müx təlif təyinatlı akkumulyator bata reyalarının istehsalını gerçəkləş dirir.
mart - aprel 2013 21
TEXNOLOGİYA
ER-Linklə döyüş meydanı nəzarət altında Türkiyənin GATE Elektronik şirkəti tərəfindən dö yüşçülər arasında real vaxt rejimində əlaqəni və ko manda-idarəetmə imkanlarını yüksəldəcək ER-Link adlı sistem hazırlanıb. Yeni sistem əməliyyat sahəsini, oradakı vəziyyəti, dost və düşmən ünsürlərin yerini müxtəlif vasitələrlə vizual olaraq təsbit edərək heyəti məlumatlandırmağa hesablanıb. İstehsalçı şirkətin təqdim etdiyi məlumata görə, ER-Link sisteminə GPS və Dead Reckoning Modulu, nəbz ölçər, manual həyəcan modulu, görüntü və səs paylaşımı, dinamik tək göz ekran, uzaq məsafəli rabitə vasitələri, güc qaynağı və digər sensorlar daxildir. Əs gərin dəbilqəsinə inteqrasiya edilmiş tək göz taktik ekran hər bir əsgərə dost və düşmən ünsürlərin yeri barədə məlumatların real vaxt rejimində çatdırılmasını təmin edir. Piyada bu ekran üzərindən baxdığı istiqa məti izləyə, görüntünü komandir və digər əsgərlərə ötürə, baxdığı yerləri gerçək və elektron xəritə üzərin
də asanlıqla təyin edə bilir. Siste min tətbiqi komandirə hər bir əs gərin yerini müəyy ə n ləşdirmək, hətta onla rın səhhəti ilə bağlı məlumatları əldə etmək imkanı qazandırır. ER-Link sistemində VHF tezlikli rabitə vasitələrin dən istifadə olunur. VHF tezliyinin seçilməsində məq səd dağlıq ərazilərdə və müşahidənin çətin olduğu yerlərdə problemsiz uzaq mənzilli rabitəni təmin et məkdir. ER-Link sistemi iki fərqli – yerli sahə şəbəkəsi və geniş sahə şəbəkəsindən ibarətdir.
Braziliya paytaxtının güvənliyi “Maverick”ə əmanət Paramount Group şirkətinin “Maverick” daxili təhlükəsizlik maşını Braziliyanın Rio de-Janeyro şta tının polis departamentinin elan etdiyi tenderin qali bi olub. Qəbul edilmiş qərara əsasən, “Maverick” maşınları Rio de-Janeyro polisinin Xüsusi əməliyyat taboru, Çevik polis taboru və Mülki polisin koordi nasiya taborunun istifadəsində yer alacaq. Paramount Gropun icraçı sədri Ivor Ichikowitzin sözlərinə görə, Braziliya Hökuməti mövcud infrast rukturu və vətəndaşların təhlükəsizliyini təmin et mək üçün son illər təhlükəsizlik qüvvələrini ən müasir avadanlıqlarla təchiz edir. Bu mühüm missiya üçün Paramount Groupun “Maverick” maşınının se çilməsi şirkət üçün böyük uğurdur. Paramount Group tərəfindən təchiz olunacaq avadanlıqlar yaxın illərdə Rio de-Janeyroda keçiriləcək Dünya Kuboku və Olim piya oyunları zamanı infrastrukturun təhlükəsizli
22 AZERI DEFENCE
yində rol oynayacaq: “Bu, Latın Amerikası bazarında Paramount Groupun əhəmiyyətli möhkəmlənməsi və bu regionda gələcək fəaliyyətə təkan verəcək əhə miyyətli addımdır”, -deyə şirkətdən bildirilib.
TEXNOLOGİYA
STM pilotlar üçün yeni sistemlərini IDEF-də tanıdacaq Türkiyənin aparıcı müdafiə şirkətlərindən olan Savun ma Teknolojileri Mühen dislik ve Ticaret A.Ş. (STM) IDEF-2013 sərgisində özü nün yeni məhsullarını ta nıtmağı planlaşdırır. Müda fiə sektorunda kritik texno logiyaların yaradılması ilə məşğul olan STM-in sten dində şirkətin son illər real laşdırdığı bir sıra layihələr lə yanaşı yanaşı, FocusFli te™ Missiya İdarəetmə Sis temi, Elektron Uçuş Çantası və Şaquli Külək Tuneli ba rədə məlumatlar da ziyarət çilərə təqdim olunacaq. FocusFlite – Missiyalara Nəzarət Sistemi STM tərəfindən sərgidə ilk dəfə nümayiş olunacaq FocusFlite™ Missiya İdarəetmə Sistemi (FocusF lite™ Mission Management Sys tem) uçuş missiyalarının planlaşdı rılması, brifinq, debrifinq və uçuş zamanı pilotlara dəstək üçün yara dılıb. Sistem Missiyaların Planlaş dırılması üçün yer Stansiyası (Fo cusFlite™ GS) və Rəqəmsal Xəritə dən (FocusFlite™ AS) meydana gəlir. FocusFlite™ GS uçuş idarəet mə sistemi və FocusFlite™ AS sis temlərinin istifadəsi üçün uçuş planlarını hazırlayır. Həmçinin əra zi, təhdidlər, meteorologiya və per formans kimi analizləri həyata ke çirməyə imkan yaradır. Uçuş əmə liyyatları müddətində pilotun reak siya imkanlarını və bacarığını artır maq üçün hazırlanmış FocusFlite™
AS isə DO-178B C Səviyyəsinə ca vab verir. Pilotlara Elektron Uçuş Çantası Hazırda üzərində işlərin davam etdirildiyi EFB adlanan Elektron Uçuş Çantası uçuş əsnasında pilot ların ehtiyac duyduğu məlumatları elektronlaşdırmağa imkan verir. Eyni zamanda, təyyarədəki aviyo nik sistemlər ilə inteqrasiya olunur. STM tərəfindən AeroTab™ həllinin milli bir EFB məhsulu kimi ortaya çıxarılması, Türkiyənin mülki və hərbi aviasiya sektorunda mobil texnologiyaların tətbiqi ilə bağlı ye nilik sayıla bilər. EFB-nin tətbiqi öz növbəsində, hava yolu şirkətlərinin və hərbi aviasiyanın uçuş xərclərini azaltmasına, uçuş müddətində pi lotların vaxtdan səmərəli istifadəsi nə kömək edəcək. Qeyd edək ki, AeroTab™ həllinin yaradılmasına dair müqavilə 2013-cü ilin əvvəllə
rində STM və AtlasJet arasında im zalanıb. STM tərəfindən yaradılan AeroTab™ sisteminin AtlasJet do nanmasında istifadəsi ilə mülki aviasiyada bir ilk reallaşacaq. Şaquli Külək Tuneli Şaquli Külək Tuneli (DRT) STM tərəfindən paraşütçülərə sərbəst tul lanma təlimlərinin verilməsi üçün hazırlanmış xüsusi qurğudur. Əv vəlki sayımızda məlumat verdiyi miz kimi, DRT vasitəsi ilə paraşütçü əsas tullanış təlimini yerdə, xüsusi olaraq hazırlanmış tuneldə alır. Bundan sonra praktiki tullanışlar başlanır. Uçuş sahəsində eyni anda hər biri 130 kq ağırlığa malik dörd paraşütçü, və ya tək başına tam təc hizatlı (160 kq qədər) bir paraşütçü uca bilir. Paraşütçülərin uçuş sahəsi nin xaricinə çıxmasını əngəlləmək üçün uçuş sahəsi şəffaf divarlarla bağlanılıb, alt hissəsi isə təhlükəsiz lik şəbəkəsi ilə təchiz edilib.
mart - aprel 2013 23
TEXNOLOGİYA
AMMS ilə düşmənin atış nöqtələri göz önündə Ş.Əlibəyli Niderlandın Microflown AVISA şirkəti akustika əsasında atəş mənbələri nin koordinatlarını təyin edən yeni sistemi ilə bey nəlxalq diqqəti özünə cəlb eməyə başlayıb. 2012-ci il dən Niderland Ordusunun silahlanmasına daxil olan Microflown Çoxfunksiyalı Akustik Sensorları (AMMS) artilleriya vasitə lərinin, minaatan və atıcı silahların yerinin müəy yənləşdirilməsində istifa də olunur. AMMS sensorlarının tək və ya hərbi bazaların, bu kimi bö yük infrastrukturların mühafizəsində şəbəkə formatında tətbiqi mümkündür. Paslan maz dəmirdən hazırlan mış AMMS-in ümumi çəkisi 1.7 kq təşkil edir və qidalanmasında 12V batareyadan istifadə olunur. Sis
24 AZERI DEFENCE
tem 81 mm çaplı minaatanı 20 km, 155 mm çaplı topu 30 km, 5.56 və ya 7.62 mm çaplı tüfəngi 5 km, .50 kalibir pulemyotun yerini 7 km məsafədən təyin edə bilir. Əsas ba zası daşınan Panasonic Toughbook kompüteri olan bu sistem çox qısa müddətdə qurulub istifadəyə ha zır vəziyyətə gətirilir. Sensor -20 dərəcə şaxtadan +70 dərəcə istiyə dək və güclü küləklər zamanı da öz funksiyalarını yerinə yetirir. RAM-LOC Ümumilikdə AMMS sensorları RAM-LOC və RAM-SCORE adlı
iki ayrı sistemdə tətbiq edilir. RAM-LOC C-RAM sisteminin (Counter Rocket, Artillery and Mortar) bir hissəsi kimi düşmənin geniş ərazidə atəş mövqeyini müəyyən etmək üçün yaradılıb. Bu sistem sərhədlərin qorunması, xaricdən atıcıların, atəş açılan si lahların mövqelərinin təyininə, həmçinin məhv ediləcək hədəflə rin koordinatlarının müəyyənləş dirilməsinə imkan verir. Döyüş şəraitində qərarların qəbulu üçün RAM-LOC-un məlumatları real vaxt rejimində istifadəçinin Döyüş Idarəetmə Sisteminə (Battlefield Management System - BMS) ötü rülür. RAM-LOC barədə məlumat ve
TEXNOLOGİYA rən Microflown nümayəndələrinin sözlərinə görə, hər bir RAM-LOC özündə çoxsaylı uzaqdan idarə olu nan yer sistemlərini, simsiz kommu nikasiyaları və komanda mərkəzi prosesorunu birləşdirir. Modulyarlı ğı və mobilliyi bu sensorların istəni lən ərazidə və şəraitdə istifadəsinə imkan yaradır. Silah aşkaretmə ra darı ilə inteqrasiya oluna bilən RAMLOC qisa məsafələrdə, radar isə uzun məsafələrdə deteksiya etməklə bir-birini tamamlayır. Bu da jam merlər tətbiq olunduqda belə siste min işləməsinə imkanı yaradır. İş prinsipi RAM-LOC-un iş prinsipi aşağıda kı kimidir: Yer sensoru tərəfindən tutulan siqnal komanda sisteminə ötürülür. Buraya siqnalın vaxtı, klas sifikasiyası, səsin ərazisi daxil olur. Bu məlumatların çoxu hər bir yer sensoru tərəfindən fərdi olaraq emal edilir. Mərkəzdə isə çoxsaylı sensor lardan alınan məlumatlar toplanır, tutuşdurulur və mərkəzləşdirilmiş formada emal olunur. Siqnalın müəyyən olunan yeri və mümkün trayektoriyası tor koordinatlar for masında göstərilir. Burada hazırlan mış hər bir məlumat çap oluna, ya xud yaddaş kartında daşınıla bilər. Komanda mərkəzin proqram təmi natı yer sensorlarını uzaqdan idarə etməyə və rahat şəkildə sazlamağa imkan verir. RAM-SCORE Təlimlərdə raket, top və mi naatanların yerinin müəyyənləşdi rilməsi üçün nəzərdə tutulan RAMSCORE isə həm hədəfin, həm də atıcının yerinin müəyyənləşdirilmə sini təmin edir. Burada nəticələr həm rəqəmsal xəritə, həm də cizgi lər formatında istifadəçiyə göstəri lir. Bu sistem silahlı qüvvələrlə ya naşı, hərbi sənayedə döyüş sursatla rının testlərinin keçirilməsi üçün nəzərdə tutulur.
CUTLASS yeni nəsil insansız maşın Northrop Grumman korporasiyası CUTLASS adlı yeni nəsil insansız ma şının (UGV) istehsalına başlayıb. Özündə müasir texnoloji nailiyyətləri cəm ləşdirən, sürətli və qənaətli iş rejiminə malik CUTLASS artıq Böyük Britaniyada is tismara qəbul olunub. Test lər zamanı robot maşın ən mürəkkəb şəraitdə etibarlılığını və effektivli yini sübuta yetirib. Modulyar arxitekturaya malik maşın istifadəçiyə ərazinin zondla tədqiqi, partlayış təhlükəsi olan maddələrin aşkarlanma sı, məsafədən zərərsizləşdirilməsi də daxil olmaqla çoxsaylı tapşırıqları yerinə yetirməyə imkan verir. Bu təkərli platforma saatda 12 kilometrə qədər sürət yığa bilir. CUTLASS aprelin 24-25-də, Londonda “Counter Terror Expo-2013” sərgisində beynəlxalq ictimaiyyətə təqdim olunub.
İran PUA-ların sayını artırır İran Ordu Günü münasibəti ilə keçirilən hərbi parada yerli müəssisə lərdə hazırlanmış son texnologiyalarını nümayiş etdirib. “Sərir” (H110), “Hazem-3” və “Mühacir-B” adlı pilotsuz uçuş aparatları (PUA), “Samen” adlı radar, “Səyyad-40” adlı elektron dinləmə sistemi, “Ya Zəhra-3” və “Mersad-2” raketləri paradın yenilikləri olub. Yeni PUA-lar barədə məlu mat verən İran ordu rəsmilərinin sözlərinə görə, “Sərir” radarlardan giz lənmə özəlliyinə sahibdir. Uzun mənzilli bu PUA-nın faydalı yükünə si lah və kameralar daxildir. “Hazem-3” və “Mühacir-B” adlı digər taktik PUA-lar isə kəşfiyyat, müşahidə funksiyalarını yerinə yetirmək imkanla rına malikdir. Eyni zamanda silahlandırıla bilir. İranın müdafiə naziri Əhməd Vahidi yaxın vaxtlarda “Kevsər” adlı yeni döyüş təyyarəsini və ən yeni ballistik raketi nümayiş etdirəcəklərini bildirib.
mart - aprel 2013 25
TEXNOLOGİYA
GIDS pilotsuz uçuş aparatları bazarında yer alır Pakistanın aparıcı müdafiə şir kətlərindən olan GIDS yerli və beynəlxalq bazarda artan tələ batları qarşılamaq üçün pilot suz uçuş aparatlarının (PUA) yaradılması və istehsalı sahə sində layihələr həyata keçir məkdədir. GIDS-in tərkibin dəki elmi-tədqiqat firmaları tərəfindən işlənib hazırlanmış PUA-ların bəziləri artıq Pakis tan Ordusunun və Dəniz Qüv vələrinin silahlanmasına daxil olub. GIDS-in pilotsuz sistemləri ara sında əsas yeri mini və taktik PUAlar tutur. Hazırda bu istiqamətdə elmi-tədqiqat və yaradıcılıq işləri ni davam etdirən şirkətin “Shah par” adlı taktik PUA-sı orta ra diusda tapşırıqları yerinə yetirmək üçün nəzərdə tutulub. Avtomatik qalxma və enmə funksiyalarına malik PUA kəşfiyyat, gecə və gün düz müşahidə aparmaq üçün müxtəlif optik sistemlərlə təchiz edilib. Firma rəsmilərinin sözləri
26 AZERI DEFENCE
nə görə, uzunluğu 4.2 m, qanad açıqlığı 6.6 m, çəkisi 480 kq, fayda lı yükü 50 kq təşkil edən “Shah par” təyin edilmiş trayektoriyanı nəzarət altında saxlaya, planlaşdı rılmış missiyaları yerinə yetirə bi lir. Təqribən 5000 metr praktik ta vana malik “Shahpar” 100 at gü cündə mühərriklə təchiz olunub və 150 km/saat sürət yığmağı ba
carır. Mövcud link sistemi isə apa rata 250 km məsafədən mərkəzlə əlaqə saxlamaq imkanı verir. Eniş zamanı “Shahpar”da həm avtoma tik, həm də paraşütdən istifadə mümkündür. GİDS tərəfindən istehsal edil miş və Pakistan Təhlükəsizlik Qüvvələri tərəfindən istifadə olu nan “Uqab” adlı digər taktik PUAnın uçuş uzaqlığı 150 km, maksi mal uçuş hündürlüyü 3000 m, sü rəti 120-150 km/saat təşkil edir. Mütəxəssislərin sözlərinə görə, “Uqab” döyüş zamanı dəymiş zi yanın qiymətləndirməsi, havadan müşahidə, artilleriya üçün atəş korreksiyası, axtarış-xilasetmə əməliyyatları, sahil zonanın müşa hidəsi, uzaq məsafələrin monito rinqi, daxili təhlükəsizlik/mobil nəzarət və fövqəladə hallar zama nı ərazi kəşfiyyatının aparılması üçün effektiv həll sayıla bilər. Sis tem avtopilotla idarə olunsa da PUA-nın hərəkət trayektoriyası uçuş zamanı yenidən proqramlaş
TEXNOLOGİYA dırıla bilir. “Uqab”da həmçinin özünü qoruma rejimi, patrul reji mi və təyin olunan gözləmə rejim ləri mövcuddur. “Uqab”ın faydalı yükünə gündüz və gecə kamerası, stabilizator, termal kamera daxil dir. Link sistemi aparatın 250 km məsafədən mərkəzlə əlaqə yarat masını təmin edir. “Uqab”ın qa nad açıqlığı 5.5 m, uzunluğu 4 m, hündürlüyü 1.2 m, çəkisi isə təx minən 200 kiloqramdır. GIDS tə rəfindən “Uqab” üçün yük nəqliy yat vasitəsinin bazasında xüsusi yer nəzarət stansiyası da yaradı lıb. Bu stansiyadan əməliyyatların rahat şəkildə planlaşdırılması və yerinə yetirilməsi ilə yanaşı uçuş zamanı missiyanın yenidən proq ramlaşdırılmasını, koordinat bil gilərinin düzəldilməsi, əməliyya tın parametrləri və uçuş məlumat larını uçuşdan sonra təhlil və si mulyasiya üçün yaddaşda saxla nılmasını, canlı video və telemet riya məlumatlarının göndərilməsi mümkündür. GİDS-in taktik PUA ailəsinə da xil olan “Huma”-nın uçuş uzaqlığı 100 km, maksimal yüksəkliyi 32809842 fut, maksimal sürət – 180 km/ saat, əməliyyat radiusu 80 km təş kil edir. Bu PUA naviqasiya vasitə si kimi GPS-dən istifadə edir. GPS rabitəsi itdikdə belə geriyə dön məyi bacarır. “Huma”nın faydalı yükü 20 kq-dır. GIDS-in PUA ailəsinin son nü munələrindən biri “Scout” adlı əs gərlər tərəfindən əldə daşına bilən mini PUA sistemidir. Modulyar, az çəkili və rahatca quraşdırıla bi lən bu PUA elektrik mühərriki ilə təchiz olunub. Tam avtomatik uçuş rejiminə malik “Scout”-un uçuş uzaqlığı təxminən 5000 m, uçuş müddəti 4 saat, maksimal uçuş hündürlüyü isə 500 metrdir. Üç ədəd kamera ilə təchiz olunub və PUA-nın ümumi çəkisi 4 kiloq ramdır.
“Koalisiya - SV-KİŞ” üçün KAMAZ şassisi
Rusiya 152 mm çaplı “Koalisiya - SV-KİŞ” özüyeriyən artilleriya sisteminin eksperimental dizayn işlərinə başlayıb. Perspektiv artilleriya sistemi KAMAZ - 6560 nəqliyyat vasitəsinin şassisi üzərində yaradılacaq. Artıq KAMAZ tərəfindən təsdiq edilmiş texniki tələblərə uyğun şassinin təcrübi nümunəsi istehsal edilib. Eyni zamanda artilleriya sisteminin birinci nümunəsinin 3D ölçülü modeli hazırlanıb.
ST Kinetics yeni qumbaraatanı tanıtdı
Sinqapurun aparıcı müdafiə şirkəti olan ST Kinetics yeni qumbaraatanını təqdim edib. Ilk dəfə aprel ayında Brazilyada LAAD2013 sərgisində nümayişə çıxarılan, modulyar dizayna malik STK-40GL adlı qumbaratan ST Kineticsin istehsalı olan həm 40 mm çaplı aşağı sürətli, həm də uzaq məsafəli qumbaraların atılması üçün yaradılıb. STK-40GL
eyni zamanda ayrı və yaxud lüləaltı qumbaraatan kimi də istifadə olunur. Xüsusi qundaq atıcıya bu silahdan müstəqil qumbaraatan kimi obyektlərə dəqiq və stabil atəş açmaq imkanı yaradır. Lüləaltı qumbarataan kimi STK-40GL istehsalçı firmanın SAR21 hücum tüfəngi də daxil olmaqla müxtəlif atıcı silahlara rahat adaptasiya oluna bilər.
mart - aprel 2013 27
ÖZƏL
Azərbaycanla ortaq müdafiə sənayesinin yaradılmasını istəyirik Murad BAYAR: “Dəniz
sektorunda işbirliyinin qurulması potensialını görürəm”
Son illər hərbi sahədə önəmli layihələrə imza atan Türkiyənin müdafiə sənayesi sürətli böyümə döv rünü yaşayır. T-129 ATAK döyüş helikopteri, Milgem korveti, ANKA pilotsuz uçuş aparatı, UMTAS, OMTAS, Cirit və SOM raketləri, Modern Piyada Tüfəngi, Altay tankı və həyata keçirilən onlarla belə layihələri ilə dünyanın diqqət mərkəzində yer alan Türkiyə şirkətləri Yaxın Şərq, Cənub Şərqi Asiya, Qafqaz və Mərkəzi Asiya bazarlarında önəmli oyunçuya çevrilməkdədirlər. Güclənən Türkiyə və özü nün ilk addımlarını atan Azərbaycan müdafiə sənayesi arasındakı bağlılıq da bu sahədə birgə fəaliy yətlər hesabına möhkəmlənir. Təbii ki qardaş ölkənin hərbi sənayesinin reallaşdırdığı hər bir önəmli layihə bu və digər formada Azərbaycanın müdafiə sektoruna öz təsirini göstərir. Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin müdafiə sənayesi katibi, cənab Murad BAYAR ilə müsahibəmizdə qardaş ölkənin hərbi sənayesində reallaşdırılan layihələr və perspektiv planlar barədə məlumat almağa çalışdıq.
- Murad bəy, Türkiyə müdafiə sənayesinin bu il son mərhələyə qədəm qoyan layihələri barədə oxucularımıza nələri söyləyə bi lərsiniz? 2013-cü il Türkiyə mü dafiə sənayesi tarixində hansı
28 AZERI DEFENCE
hadisələr ilə qalacaq? - Türkiyə müdafiə sənayesi Si lahlı Qüvvələrimizin xaricdən ası lılığını aradan qaldırmaq üçün son illər mühüm layihələrə start verib. Bildiyiniz kimi, artıq bu il əvvəlki illərdə başlatdığımız bəzi layihələr son mərhələsinə qədəm qoyub. 2013-cü il ərzində biz həmin layi
hələr üzrə bir sıra məhsulları silah lanmaya qəbul etmək niyyətində yik. Bu layihələri aşağıdakı kimi sıralaya bilərəm: - Cari il ərzində T-129 ATAK he likopterinin Türkiyə Silahlı Qüv vələrinə çatdırılmasına başlanacaq və hazırda bununla bağlı müvafiq işlər aparılır. ATAK Silahlı Qüvvə
ÖZƏL lərimizin silahlanmasında önəmli bir hava platformasına çevriləcək. Bununla Silahlı Qüvvələrimizin hücum helikopterlərinə olan ehti yacını ən müasir texnologiya, yük sək performanslı bir milli helikop ter hesabına qarşılamış olacağıq. İlk helikopterlərin çatdırılması ilə yanaşı seriyalı istehsal prosesi də davam edəcək. - Bizim digər önəmli layihəmiz cari ildə seriyalı istehsalına başla yacağımız Anka pilotsuz uçuş apa ratıdır. Artıq adıçəkilən pilotsuz uçuş aparatının (PUA) testləri və yaradılma işləri tamamlanıb. An kanın ilk prototipləri bu il Silahlı Qüvvələrmizin istifadəsinə verilə cək. Bununla yanaşı PUA-nın seri yalı istehsalı aparılacaq. - Anka ilə paralel olaraq Vestel Savunma və Kale-Baykar ortaqlığı nın hazırladığı taktik PUA-ların uçuş testlərini planlaşdırırıq. Eyni zamanda Vestel Savunma firması nın istehsalı olan Karayel adlı tak tik pilotsuz uçuş aparatının Silahlı Qüvvələrə çatdırılmasına başlaya cağıq. - Quru nəqliyyat vasitələrindən, Altay milli müharibə tankımız test
lərinə davam edəcək. Tank 20132014-cü illəri əhatə edən, hərəkət və atış testlərinin daxil olduğu, iki illik gərgin test proqramını keçməlidir. Testlərlə eyni zamanda 2015-ci ildən Altayın seriyalı istehsalına başlamaq üçün çalışmalara start verəcəyik. - Dəniz sektorunda Milgemin seriyalı istehsalına başlayacağıq. Artıq Milgem sinfili birinci gəmi Dəniz Qüvvələrimizin inventarın dadır. İkinci gəmi isə 2013-cü ildə donanmanın döyüş sıralarına qə bul ediləcək. Proqram üzrə RMK Marine şirkəti tərəfindən 6 gəmi inşa olunacaq. Dolayısı ilə artıq ATAK, Anka, Altay, Milgem kimi əsas platfor malarda məhsullarımız yaradılma, dizayn, inkişaf etdirmə və testləri keçərək bəlli bir mərhələyə gəlib deyə bilərik. - Hazırda üzərində işlər aparı lan, idarə olunan raket sistem ləri ilə bağlı nələri deyə bilərsi niz? Ötən il Cirit silahlanmaya qəbul olundu. UMTAS və OM TAS sistemləri üzrə işlər hansı mərhələdədir? - Fəxrlə deyə bilərəm ki, son illər
Türkiyə idarə olunan raketlərin ya radılması sahəsində müəyyən uğur lara imza atıb. Hazırda daha müasir uzaq mənzilli və yüksək dəqiqliyə malik idarə olunan sistemlərin üzə rində çalışmalarımızı davam etdiri rik. Bu sistemlərin tərkibində isə tank əleyhinə idarə olunan raketlər əsas yeri tutur. Bizim bu ailədən həm UMTAS adlandırdığımız 8 ki lometrlik uzaq, həm də OMTAS adlandırdığımız 4 kilometrlik orta mənzilli tank əleyhinə raketlərin di zaynı və yaradılma mərhələsi başa çatıb. 2013-cü ildə hər iki sistemin silahlanmaya qəbulu nəzərdə tutu lur. Ötən il UMTAS-ın atış testlərinə başladıq və onun çox gözəl bir silah sistemi olaraq ortaya çıxdığını gör dük. Biz həmçinin Cirit raketlərinin seriyalı istehsalını və Türkiyə Quru Qoşunlarına çatdırılmasını davam etdiririk. Lazer başlıqlı bu raket di gər tank əleyhinə raketlərlə müqa yisədə aşağı maliyyətli, lakin daha təsirli bir silahdır. Səkkiz kilometr mənzilə malik Ciritin helikopter, müxtəlif hava vasitələri, həmçinin dəniz və hava platformalardan atıl ması mümkündür. Tank əleyhinə idarə olunan ra ketlərlə yanaşı, SOM adlandırdığı mız uzaq mənzilli raketin atış test ləri davam etdirilir və seriyalı isteh salı üçün işlər aparılır. Düşünürəm ki, bu il içində SOM-un seriyalı is tehsalına dair müqavilə bağlana caq. Qeyd edim ki, hazırda SOM-un dizayn və inkişafı ilə TÜBİTAK mərkəzi məşğuldur. Seriyalı isteh salı isə ROKETSAN tərəfindən hə yata keçiriləcək. İstehsalla paralel olaraq TÜBİTAK tərəfindən raketin təkmilləşdirilməsi istiqamətində iş lər davam etdiriləcək. Hazırda biz SOM-un yeni versiyalarını da hazır layırıq və gələcəkdə bu raketə müx təlif versiyalar əlavə olunacaq. - Bir il öncə baş nazir cənab Ər doğan Türkiyə müdafiə sənayesi
mart - aprel 2013 29
ÖZƏL
qarşısına uzaq mənzilli, yer-yer tipli raketlərin yaradılması tə ləbini qoymuşdu. Bu istiqamət də hansı işlər aparılır? - Uzaq mənzilli raketləri iki sin fə ayırmaq lazımdır. Bunlardan bi rincisi cruise adlandırdığımız mü hərrikli raketlərdir. SOM bu ailə dəndir və 250 km mənzilə malik dir. SOM yüksək dəqiqlikli, idarə olunan çox təsirli bir silahdır. Yu xarıda qeyd etdiyim kimi, növbəti mərhələdə bu raketin mənzili daha da artırılacaq. Birinci çalışmamız budur. İkinci çalışmamız uzun mənzilli ballistik raketlərlə bağlı dır. Hazırda ROKETSAN-ın 200300 km mənzilli taktik raketləri mövcuddur. Daha uzun mənzilli ballistik silahlar üçün bəzi ilkin ça lışmalarımız davam etməkdir. - Ötən il SSM PUA istehsalı ilə bağlı yol xəritəsini açıqladı. Bu rada qarşıda duran hədəflər sı
30 AZERI DEFENCE
rasında silahlı PUA-ların yara dılması da yer alır. Bu sahədə çalışmalara başladımı? Me diada yer alan məlumatlara gö rə ilk mərhələdə Ankanın silah landırılması həyata keçiriləcək.
- Ankanın ilk versiyası müşahi də və kəşfiyyat məqsədləri üçün nəzərdə tutulur. Bu PUA-nın üzə rinə bəzi silahlar da yerləşdirilə bilər. Silahlı PUA-ların yaradılma sına dair bəzi fəaliyyətlərimiz möv cuddur. Qarşıdakı hədəfimiz ilk növbədə Ankanın turbin mühər rikli versiyasını hazırlamaqdır. Bu nunla bağlı ötən il Müdafiə Səna yesi İcra Komitəsində qərar qəbul etdik. Məlumat üçün deyim ki, An ka ton yarımlıq bir hava platforma sıdır və faydalı yükü 200 kq ağırlı ğındadır. Onun 4 ton çəkidə olacaq turbin mühərrikli versiyası isə 1 ton faydalı yük daşıya biləcək. Bu yük elektro-optik sistemlər və ya silahlar ola bilər. Anka havada 24 saat qala biləcək. Düzdür, turbin mühərrikli PUA-ların texnik özəl liklərini hələ müəyyənləşdirməmi şik. Onlarda da bu müddət 24 saat ola bilər. Düşünürəm ki, yaxın 3 il ərzində Ankanın bu modelinin uçuşlarına başlaya biləcəyik. - Cənab katib, Türkiyənin milli döyüş təyyarəsinin yaradılması istiqamətində həyata keçirilən
ÖZƏL
yanvar-fevral 2013 31
ÖZƏL işlər barədə nələri deyə bilərsi niz? - Milli Döyüş Təyyarəsi layihəsi nə 23 avqust 2011-ci il tarixində TUSAŞ ilə imzaladığımız müqavi lə ilə start verdik. İyirmi dörd ay davam edəcək müqavilə çərçivə sində TUSAŞ Milli Döyüş Təyyarə sinin əməliyyat ehtiyaclarının ana lizlərini apardıqdan sonra, nəzəri dizayn işlərini reallaşdıracaq. Pa ralel olaraq, TUSAŞ tərəfindən di zayn edilən döyüş təyyarəsi üçün mövcud milli imkan və qabiliyyət lərin təyin olunması işləri həyata keçiriləcək. Nəticələr 2013-cü ilin sonunda Müdafiə Sənayesi İcra Komitəsinə təqdim olunacaq. Ko mitədə layihənin gələcəyi ilə bağlı qərarın qəbulu gözlənilir. Hazırda əməliyyat ehtiyaclarının analizi ta mamlanıb. Nəzəri dizayn və im kanların müəyyənləşdirilməsi işlə ri davam etməkdədir.
32 AZERI DEFENCE
- Azərbaycan ilə əməkdaşlıq ha zırda necə davam edir? Əlaqələ rin genişləndirilməsi üçün hansı potensial mövcuddur? - Bizim əsas vəzifəmiz Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin tələbatını ödə məkdir və fəaliyyətimizi də bu isti qamətdə qururuq. Ancaq, Azər baycan Silahlı Qüvvələrini də öz Silahlı Qüvvələrimiz olaraq görür və fəaliyyətimizdə bunu nəzərə alırıq. Rəhmətlik Heydər Əliyevin dediyi kimi Azərbaycan və Türki yə “bir millət, iki dövlət”dir. Mü dafiə sənayemiz də belə olmalıdır. Biz iki ölkənin ortaq müdafiə səna yesi yaratmasını istəyir və çalışmalarımızı da zatən bu istiqamətdə aparırıq. Fikrimcə, ortaq bazanı qurmaqla iki ölkənin silahlı qüvvə lərinə xidmət göstərə bilərik. Ha zırda davam edən bəzi ortaq layi hələrimiz var. Üzərində dayandı ğımız əsas layihələrdən biri Azər
baycan Silahlı Qüvvələrində TAS MUS adlandırdığımız Taktik Sahə Rabitə Sisteminin qurulmasıdır. Bu sistem hazırda Türkiyə Silahlı Qüvvələrində mövcuddur. Hərbi də rabitənin çox vacib və strateji məsələ olduğunu diqqətə almalı yıq. Bu sahədə Azərbaycan və Tür kiyənin eyni sistemlərə sahib ol ması olduqca vacibdir. Çünki fərq li sistemlərin tətbiqi əməliyyatlar da birgə çalışmamıza maneçilik yaradacaq, rabitənin təhlükəsizli yinə əmin olmayacağıq. Rabitədə ortaq kripto, ortaq təhlükəsizlik, ortaq təchizat bizim birgə fəaliyyə timiz üçün zəruridir. Artıq Azər baycan Müdafiə Nazirliyində bu layihə bəlli bir mərhələyə gəlib və müvafiq qərarın qəbulunu gözləyi rik. Düşünürəm ki, TASMUS iki ölkənin müdafiə sektoru arasında önəmli layihə olacaq. Mən eyni zamanda dəniz sahə
ANALİZ
sində önəmli işbirliyinin qurulma sı üçün potensial görürəm. Önü müzdəki mərhələdə Azərbaycanda Hərbi Dəniz Qüvvələri və Sahil Mühafizəsi üçün gəmi, kater və di gər üzmə vasitələri ilə təchizatında müəyyən işlərimizin olacağını dü şünürəm. Sərhəd Qoşunları ilə keç mişdə başlatdığımız bəzi layihələr davam edəcək. Gələcəkdə həmçi nin döyüş helikopteri, PUA sahə sində birgə çalışacağıq. Yeri gəl mişkən, onu da qeyd edim ki, bir neçə ay öncə bəzi media qurumla rında Azərbaycanın Türkiyədən T-129 ATAK helikopteri alacağı ba rədə xəbərlər yayılmışdı. Belə bir alğı-satqı müqaviləsi, anlaşmamız olmayıb. Amma onu deyə bilərəm ki, Azərbaycan tərəfindən ATAK-a
və Ankaya maraq var. Gələcəkdə bu sahədə müştərək çalışmalarımı zın olacağını düşünürəm. - Murad bəy, 2011-ci ildə Azər baycan Müdafiə Sənayesi Na zirliyi Türkiyənin MKE şirkəti ilə Modern Piyada Tüfəngi və 105 mm-lik havadan daşınan top layihəsində iştiraka dair protokol imzaladı. Adıçəkilən silahların yaradılması üzrə işlər hansı mərhələdədir? - Yeni Modern Piyada Tüfəngin də dizayn işləri tamamlandı. Ha zırda testləri davam edir. Biz seri yalı istehsala başladıqda bu tüfəng Azərbaycanda da istehsal oluna bi lər. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, layihə üzrə müəyyən gecikmə
miz olub. Bu da silaha daha dəqiq və diqqətli yanaşmamızdan irəli gəlir. Açıq deyə bilərəm ki, tüfəngi silahlanmaya qəbul etdikdə, bu si lahın keyfiyyətindən, performan sından tam əmin olacağıq. Nəzərə almalıyıq ki, piyada tüfənginin di gər silahlardan bir fərqi var - onu bütün əsgərlər istifadə edir. Məhz buna görə testlərə çox həssaslıqla yanaşırıq. 105 mm-lik topda isə dizayn və yaradılma mərhələsindəyik. Artıq topdan bəzi atışlar həyata keçirilib. Gələn il ərzində böyük ehtimalla bu layihə üzrə işləri tamamlayaca ğıq. Qeyd etdiyimiz bu layihələrin hər birində biz sıfırdan yeni silah lar yaradırıq. Təbii ki bunun bəzi çətinlikləri mövcuddur. - Son illərdə iki ölkə arasında əlaqələrin inkişafına paralel ola raq, Azərbaycanda nümayəndə liklərini açan Türkiyə müdafiə və təhlükəsizlik şirkətlərinə örnək lər göstərə bilərsinizmi? - Bildiyiniz kimi 1998-ci ildə ASELSAN Bakı şirkəti qurulub və hərbi elektronika sahəsində xid mət göstərməkdədir. Bununla ya naşı şəhər təhlükəsizlik sistemləri sahəsində Ekin Teknoloji, müdafiə inşaatı sahəsində Koza İnşaat və Savunma şirkətlərinin Azərbay canda nümayəndəlikləri mövcud dur. İki qardaş ölkə arasındakı coğrafi yaxınlıqdan və eyni dildən istifadə edərək, Azərbaycanda ofisi olmayan şirkətlərimiz də əlaqələri ni uğurla genişləndirməkdədirlər. Şübhəsiz, bu işlərdə SSM, Müdafiə Sənayesi Nazirliyi və səfirlikləri mizin də tərəflər arasındakı vasitə çi qismində mühüm iştirakının ol duğunu vurğulamaq lazımdır. AZERİ DEFENCE: Zaman ayı rıb suallarımızı cavablandırdı ğı üçün cənab Murad Bayara təşəkkürümüzü bildiririk.
mart - aprel 2013 33
ANALİZ
Moskva göz yaşlarına inanmır və... silahlanır R. Tofiqoğlu
Şimali Qafqazda qanunsuz si lahlı dəstələrin ləğv edilməsi isti qamətində son illər mühüm ad dımların atılmasına baxmayaraq, Rusiya bu regionda sürətli və geniş çaplı silahlanma proqramları həya ta keçirməkdədir. 2008-ci ilin av qustunda Gürcüstanla müharibə dən sonra Azərbaycan, Gürcüstan və Azov dənizi sahillərini əhatə edən Cənub Hərbi Dairəsinin (CHD) qoşunlarının gücləndiril məsinə daha çox diqqət yetirməyə başlayan rəsmi Moskva təkcə 2012ci ildə bölgədə 500-dən artıq müx təlif hərbi texnika, 1000-ə yaxın hərbi nəqliyyat vasitəsi yerləşdirib. Eyni zamanda Xəzər dənizi və Qa ra dənizdə donanmanın gücləndi rilməsi sahəsində işləri aparılıb. 2013-cü il ərzində də qeyd olunan istiqamətdə orduların həm yeni si lah sistemləri ilə təchizatı, həm də arsenalın modernləşdirilməsi işlə rinin davam etdirilməsi planlaşdı rılır.
Aviasiya və HHM gücləndirilir Rusiya Müdafiə Nazirliyinin açıqladığı rəsmi məlumatlara gö rə, 2012-ci ildə dövlət müdafiə si farişi proqramı çərçivəsində CHD– nin aviasiya tərkibinə 19 ədəd müasirləşdirilmiş Mi-8MTV5 tipli desant-nəqliyyat, 30-a yaxın müx təlif - Mi-26, M-8AMTŞ, Mi-35,
34 AZERI DEFENCE
Mi-28N və s. helikopterlər daxil edilib. Bölgədəki hərbi hissələrin ixtiyarına verilmiş Mi-8MTV5 tipli desant-nəqliyyat helikopterləri öz sələfi olan Mi-8MT-lərdən əhəmiy yətli dərəcədə fərqlənir. Bu heli kopter kabin daxilində insanların və yüklərin nəqli ilə yanaşı, xarici asmada iri qabaritli texnikanı da daşımaq imkanına malikdir. Bun dan başqa, 2012-ci ildə Hərbi Hava Qüvvələri Komandanlığının Ros tov-Don şəhərində yerləşən CHD Hava Hücumundan Müdafiə Aviasiya Qrupuna L-410 tipli yeni təyyarələr verilib. Hər cür hava şə raitində uçuşlar etmək imkanına malik bu turbovintli təyyarələr ki çik hərbi yükləri və ya 19-a qədər sərnişin daşıyır. Təyyarə düzənlik və dağlıq ərazilərdə yerləşən, 400 metrə qədər uzunluqda uçuş-en mə zolaqlarına malik aerodromla ra enə bilir. Təsdiq olunmuş proq
rama əsasən, 2013-cü il ərzində CHD qeyd edilənlərə əlavə olaraq, yenə Mi-8AMTŞ, Mi-28N, Mi-35 tipli helikopterlər, 10-dan artıq Su-35S, həmçinin Su-34 və Su-25UBM tipli döyüş təyyarələri almalıdır. Hərbi aviasiya ilə yanaşı, CHDnin hava hücumundan müdafiə imkanları da əhəmiyyətli dərəcədə artırılıb. Ötən ilin ortalarında “TorM1-2U” raket-zenit sistemlərinin birinci partiyası hərbi dairənin si lahlanmasına qəbul edilib. İlk par tiyada alınmış komplekslərin də qiq sayı göstərilməsə də, bu sis temlərin silahlanmadakı “Tor”, “Osa” və “Tor-M1” sistemlərini əvəz edəcəyi bildirilməkdədir. Əlavə olaraq, qeyd olunan dövrdə CHD-nin hərbi hissələri açıqlan mayan sayda 2K22 “Tunquska” zenit-top sistemi və 6 yeni “Strela10M3” zenit raket kompleksinə,
ANALİZ
iki ədəd müasir “Bar naul-T” avtomatlaşdırıl mış taktik idarə sistemi nə sahib olub. MT LB maşını üzərində yerlə şən “Strela-10M3” kompleksi hə rəkət edən bölmələri aşağıdan uçan vasitələrinin zərbələrindən qorumaq üçün nəzərdə tutulur. 2012-ci ildə cənub sərhədlərin dəki qoşunlar üçün başlıca hadisə S-400 “Triumf” zenit-raket komp leksinin silahlanmaya qəbulu sa yıla bilər. Ordu rəsmilərinin söz lərinə görə, hazırda CHD-nin tər kibində bir S-400 alayı (S-400 ala yına hər birində 8 işəsalma qurğu su olmaqla iki divizion daxildir) formalaşdırılır. Bu komplekslər hərbi dairənin silahlanmasındakı S-300PM sistemlərini əvəz edə cək.
Yeni silahlar və texnikalar Təhlillər göstərir ki, 2012-ci ildə həyata keçirilən silahlanma proq ramlarında Rusiya cənubdakı ordu birləşmələrinin müasirləşdirilmiş və uzaq mənzilli artilleriya sistem ləri ilə təchizatına xüsusi diqqət ayırıb. Ötən il təkcə Krasnodar və Volqoqrada yerləşən CHD artille riya ümumqoşun birləşmələri 300 ədəd müasirləşdirilmiş raket-artil leriya texnikası (40 ədəd 152 mm çaplı 2S19 “Msta-S” özüyeriyən haubitsaları, 70 ədəd “Qrad” və “Tornado” reaktiv atəş sistemi, 20-dən çox 2S34 “Xosta” özüyeri yən artilleriya qurğusu) əldə edib.
Bütün alınmış texnikalarda mo dernləşmə zamanı QLONASS peyk naviqasiya sistemi və kodlaşdırıl mış tele əlaqə aparatı qurulub. Həmçinin Çeçenistandakı bölmə lər 6 ədəd 122 mm yeni “Torna do-Q” tipli reaktiv atəş sistemi, İn quşetiyada yerləşən bölmələr isə 10 ədəd “Xrizantema-S”, 20 ədəd “Kornet” tipli raket tank əleyhinə raket kompleksi alıb. Bununla ya naşı, Rusiya Müdafiə Nazirliyinin məlumatlarının təhlilləri zamanı 2012-ci ildə CHD–nin silahlanma sına açıqlanmayan sayda 2S3 “Akatsiya”, 2S1 “Qvozdika” tipli artilleriya sistemlərinin, “Şturm-S” tipli tank əleyhinə sistemlərin, “İs gəndər” tipli taktik raketlərin, T-90A, T-72BM tanklarının, BMP-3 və BTR-82A tipli zirehli döyüş ma şınlarının daxil edildiyi məlum olub. Rəsmi məlumatlara görə, Ru siya 2013-cü ildə də CHD motoatıcı birləşmələrinin “Tornado-Q” tipli reaktiv atəş, 2S34 “Xosta” və 2S19 “Msta-S” özüyeriyən artilleriya sis temləri ilə təchizatını davam etdir məyi planlaşdırır. Quru qüvvələri ilə yanaşı, ötən il Rusiya cənubda Xəzər Flotiliya sının döyüş sıralarının gücləndiril məsinə də geniş diqqət ayırıb. Flo tiliyanın gəmiləri “Kalibr-NK” uzaq mənzilli artilleriya sistemi, sahil mühafizə qüvvələri suüstü hədəflərə qarşı tətbiq olunan “Bal” tipli raketlərə, həmçinin bir neçə döyüş, desant və artilleriya gəmi sinə yiyələnib. Cari il ərzində Xə zər Flotiliyasına “Kalibr-NK” uni versal raket kompleksi ilə təchiz edilmiş “Qrad Sviyajsk” tipli kiçik raket, 3 ədəd “Serna” tipli desant katerinin, Qara dəniz Flotiliyası nın tərkibinə 2 gözətçi gəmisinin, həmçinin bir neçə kiçik qabaritli katerin daxil edilməsi nəzərdə tu tulur.
mart - aprel 2013 35
MÜSAHİBƏ
Otokar yeni Cobra üzərində çalışır Otokar şirkətinin baş direktoru Sərdar GÖRGÜC:
“Azərbaycanla işbirliyinə açığıq”
Son illər ərəb və postsovet coğrafiyasında mühüm nailiyyətlər əldə edən, Türkiyənin ən böyük özəl sərmayəli müdafiə şirkəti olan Otokar bu gün hərbi nəqliyyat vasitələrinin istehsalı sahəsində dünyanın öncül təşkilatları arasında yer alır. 2011-ci ildən Azərbaycanın Sərhəd Qoşunları və Daxili Qoşunları Otokar şirkətinin zirehli nəqliyyat vasitələrinin istifadəçiləri sırasına qoşulub. Fevralın 17-dən 21-dək Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin Abu Dabi şəhərində regionun ən böyük müdafiə sərgilərindən olan İDEX-2013-ə qatılan Otokar burada özünün Otokar ISV tipli daxili təhlükəsizlik, 4x4 Cobra, 6x6 və 8x8 Arma tipli zirehli transportyorunu, həmçinin ilk dəfə olaraq Kaya II adlı minaya qarşı qorumalı nəqliyyat vasitəsini sərgiləyib. Sərgi çərçivəsində Otokar şirkətinin baş direktoru cənab Sərdar GÖRGÜC AZERİ DEFENCE jurnalına verdiyi müsahibədə planlarından danışıb.
- Sərdar bəy, hər keçən il Otokar şirkətinin məhsullarının çeşi dində və yayılma coğrafiyasın da bir genişlənmə müşahidə
36 AZERI DEFENCE
olunmaqdadır. Rəhbərlik etdi yiniz şirkətin dünya müdafiə sənayesində tutduğu mövqe ba rədə nələri söyləyə bilərsiniz? - Türkiyə müdafiə sənayesində fəaliyyət göstərən, əsas aparıcı şir kətlərdən biri olan Otokarın bu
gün nəqliyyat vasitələrindən iba rət geniş spektri mövcuddur. Bi zim yüngül nəqliyyat vasitələrimiz 3.5 tondan başlayır. Məhsullarımız arasında 25 tona qədər çəkidə müxtəlif nəqliyyat vasitələri yer alır. Hansı ki, bunun içində 4x4,
MÜSAHİBƏ 6x6 və 8x8 formullu nəqliyyat va sitələri var. Həmçinin, biz Türki yənin ilk ana müharibə tankı olan Altay layihəsində çalışırıq. Demək olar ki, bununla Otokar artıq tırtır lı (paletli) nəqliyyat vasitələri sa həsində də ixtisaslaşmaqdadır. Məhsullarımız sırasına müxtəlif nəqliyyat vasitələri üzərinə quru lan qüllələrin yaradılması ilə bağlı çalışmaları da əlavə edə bilərik. Bi zim hazırladığımız bu qüllələrin üzərinə fərqli silahlar, məsələn tank əleyhinə silahlar, fərqli ka librli top və pulemyotlar daxildir. Yekun olaraq onu deyə bilərəm ki, bütün bu işlərin nəticəsində məh sullarımız dünya bazarında həm texnologiya, həm də performansı baxımından rəqabət apara bilir. - Otokarın son illərdə bəzi müştə rək çalışmalara da imza atdığı nı görürük. Örnək olaraq Qa zaxıstanla. - Hazırda dünyanın müxtəlif öl kələrində bizim nəqliyyat vasitələ rindən istifadə olunur. Daha dəqi qi, 20 ölkədə 40-a yaxın istifadəçi tərəfindən nəqliyyat vasitələrimiz istifadə edilməkdədir. Onların ara sında silahlı qüvvələr, polis və s. kimi qurumlar yer alır. Təbii ki, si
Arma zirehli döyüş maşınları ailəsinin 6x6 konfiqurasiyası olan ARMA 6x6 fərqli vəzifələri yerinə yetirmək qabiliyyətinə malikdir. Ehtiyaca uy ğun olaraq fərqli silah və qüllə sistemləri ilə təchiz oluna bilir. ARMA 6x6 döyüş maşını sürücü və komandir daxil olmaqla 10 heyəti daşıya bilir və 18 500 kq döyüş ağırlığına, həmçinin amfibiya xüsusiyyətinə malikdir. Arma zirehli döyüş maşınları ailəsinin yeni konfiqurasiyası olan ARMA 8x8 döyüş maşını sürücü və komandir daxil olmaqla tam təchizatlı 12 heyəti daşıya bilir və 24 000 kq döyüş ağırlığına malikdir. Amfibiya xüsu siyyətlərinə malik olan döyüş maşını üstün ballistik qoruması, habelə ki çik ərazidə dönə bilmə qabiliyyətinə görə analoqlarından fərqlənir.
yahımıza qeyd etdiyimiz kimi yeni istifadəçilər də əlavə olunur. Qaza xıstan da bunlardan biridir. Qaza xıstanda Cobra tipli zirehli trans p o r t y o r l a r ı m ı z
mövcuddur və bu maşınlar təlim lərdə də istifadə olundu. Qazax ordusu bu nəqliyyat vasitələrinin performansından məmnuniyyətini ifadə etdi. Qazaxıstanın Müdafiə Nazirliyi nəqliyyat vasitələrimiz dən bəzilərinin bu ölkədə istehsalı nın mümkünlüyünü düşünür. Biz Cobraların Qazaxıstanda istehsalı na dair Kazakhstan Engineering ilə niyyət protokolu imzaladıq. Bu nunla bağlı hazırda Qazaxıstan hö kuməti ilə çalışırıq. İnşallah biz bu texnikaların gedərək daha da çoxa lacağına ümid edirik. Çünki Cobra və Armalar həm performanslı, həm yüksək qorumalı, həm də bu qarşıya qoyulan tapşırıqları yerinə yetirəcək transportyorlardır. - Azərbaycanla əməkdaşlıq sa həsində nələri deyə bilərsiniz?
mart - aprel 2013 37
MÜSAHİBƏ - Hazırda Azərbaycanda bizim fərqli məhsullarımız istifadə olun maqdadır. Onların arasında ZPT, Cobra və Land Rover Defender tipli nəqliyyat vasitələrimiz yer alır. Azərbaycanlı istifadəçilər bu nəqliyyat vasitələrinin performan sından məmnundur. Biz Azərbay canla bütün işbirliyinə açığıq. - Postsovet məkanında bu gün seçimi ən çox edilən Türkiyə istehsalı olan nəqliyyat vasitə si Cobradır. Eyni zamanda Cobralar tarixində ilk dəfə Gürcüstan-Rusiya müharibə sində açıq döyüşlərdə istifadə olundu. Rusiya, Ukrayna və Belarus müdafiə sənayesinin hələ də böyük təsiri altında olan bu bazarda rəqabət necə gedir? - Otokar olaraq bizim bütün sis temlərimiz, dizayn etdiyimiz nəq
38 AZERI DEFENCE
liyyat vasitələri NATO sistemləri ilə uyğunluq təşkil edir. Sovetlər birli yi məkanında keçmişdə istehsal olunmuş və hazırda istehsal edilən nəqliyyat vasitələri bu regionun öz standartlarına uyğundur. Mən di zaynı və standartı baxımından Ru
siya, Ukrayna və Belarusun məh sulları arasında bir fərqlilik görmü rəm. Hamısı eyni standartlıdır və dolayısı ilə bizimkilərdən standart və dizayn baxımından fərqlidir. Texnikaların seçimi isə qərara bağlı oilan məsələdir.
MÜSAHİBƏ - Otokar tankdan sonra özünün yüngül çəkili, özəlliklə yüngül tank kimi tırtırlı döyüş maşın ları sahəsində sınamaq niyyə tindədirmi? - Otokar bütün fəaliyyətlərini öz mühəndisləri, özünün araşdır ma heyəti və potensialı ilə inkişaf etdirən və o şəkildə böyüyən bir şirkətdir. Bizim böyük mühəndis heyətimiz var. Bütün burada gör düyümüz məhsullar Otokarın mü təxəssis heyəti tərəfindən hazırla nıb. Qeyd etdiyiniz məsələdə də çalışırıq. Təbii ki irəlidə Otokarın daha fərqli nəqliyyat vasitələrini görə biləcəksiniz. Bu tırtırlı maşın lar da ola bilir, fərqli təkərli nəq liyyat vasitələri də. Bu sahədə da vamlı araşdırma və inkişaf etdir mə fəaliyyətlərimiz var. - Bazarda böyük tələbin olduğu Cobraların inkişaf etdirilməsi, yenilənməsi ilə bağlı hansı la yihələriniz var? - Bütün nəqliyyat vasitələrimizin yeni versiyalarının, yeni nəsillərinin yaradılması üzərində çalışırıq. Mə sələn yeni nəsil Cobranın təqdima tını iki il əvvəl AUSA sərgisində elədik. Yeni Cobra üzərində çalışı rıq və bu ikinci nəsil Cobra olacaq. İndi təhdidlər, texnologiyalar dəyi şir. İstifadəçiyə daha müasir və dayanıqlı, daha yüksək qabiliyyətli məhsullar verməliyik. - Arma 8x8 nəqliyyat vasitəsinə beynəlxalq bazarda maraq ne cədir? - Armanın özəlliyi onun minaya qarşı dayanıqlığının yüksək olma sıdır. Eyni zamanda yan ətraflar da partlayışlara qarşı yüksək qo rumanı təmin edir. Daxili həcmi daha böyükdür. Eyni zamanda bu transportyorun 6x6 və 8x8 tipləri mövcuddur. Bu iki konfiqurasiya nın haradasa, 90% detalları eyni
Müxtəlif əməliyyat tapşırıqlarını yerinə yetirmək üçün hazırlanmış Cobra 4x4 Otokarın bu gün dünyada ən çox istifadə olunan zirehli transportyordur. Azərbaycan Sərhəd Qoşunları və Daxili Qoşunları nın silahlanmasında da yer alır. Ümumilikdə 9 heyətin daşınması üçün nəzərdə tutulan Cobranın çəkisi 6000 kq, sürəti 110 km/saat, birbaşa hərəkət uzaqlığı 550 km təşkil edir. dir. Arma üzərinə bir çox çeşiddə, məsələn 30 mm top, hətta daha böyük kalibrli toplarla silahlandı rılmış qüllələr yerləşdirmək müm kündür. Bu istifadəçilərə gözəl imkanlar verir. Arma 8x8-i bir il əvvəl tanıtdıq. Arma 6x6 isə iki il əvvəl nümayiş etdirdik və artıq istifadədədir. Armadan gözlənti lərimiz böyükdür. Son bir ildə Türkiyədən kənarda bu tip döyüş maşınlarının satın alınması ilə bağlı iki-üç tender elan edildi. O tenderlərə, fərqli ölkələrdə təqdi matlara qatıldıq. Bu döyüş maşın larının performansından istifadə çilər məmnundurlar. O tenderlə rin nəticələrini gözləyir, Armanın geniş yayılmış döyüş maşını ola cağına inanırıq.
- Altay tankı layihəsində son durum barədə məlumat verə bilərsinizmi? - Altay layihəsi üzrə tankın ilk iki prototipi istehsal olunub. Hazır da onların testləri davam edir. Ötən ilin dekabr ayında ilk atış testlərini də keçirdik. Önümüzdə ki proqrama əsasən 2013-cü ilin sonuna qədər iki ayrı prototip də istehsal olunacaq və bunların kali fikasiya testlərinə başlanacaq. 2015-ci ildən etibarən bütün testlə ri bitirib tankları seriyalı istehsala hazır vəziyyətə gətirməyi planlaş dırırıq. İşlər proqram üzrə gedir. Bundan sonrakı testlər də uğurlu keçərsə 2015-ci ilin sonlarında tan kımız seriyalı istehsala hazır ola caq.
mart - aprel 2013 39
SİLAHLAR
ABŞ-da yeni snayper sistemləri N. Süleymanov Dünyanın müxtəlif regionların da baş verən konfliktlər, tətbiq olunan yeni müharibə konsepsiya ları, xüsusilə də şəhərlərdə və məskunlaşılmış ərazilərdə həyata keçirilən hərbi və antiterror əmə liyyatları yeni, yüksək dəqiqlikli snayper tüfənglərinə böyük tələb yaradır. Meydana çıxan ehtiyacla rın qarşılanması, yeni snayper tü
40 AZERI DEFENCE
fəngləri və atışa dəstək sistemləri nin yaradılması ilə bağlı ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən bu gü nədək ABŞ-da 30-dan artıq layihə həyata keçirilib. Pentaqonun təd qiqat mərkəzləri və silah şirkətlə rinin birgə əməkdaşlığı çərçivəsin də yaradılmış snayper sistemləri artıq ordunun və güc strukturları nın silahlanmasında yer alır. Müasir dövrdə ABŞ-da yeni snayper sistemlərinin yaradılması ilə bağlı bir neçə istiqamətdə işlər
aparılır ki, bura yeni antimaterial snayper tüfənglərinin yaradılması, mövcud taktik tüfənglərin təkmil ləşdirilməsi və onların bazasında daha mükəmməl silahların yara dılması, elektronlaşdırılmış snay per komplekslərinin hazırlanması və s. daxildir.
Yeni silahlar ABŞ Ordusu və xüsusi təyinatlı qüvvələri əsasən Remington, Arm
SİLAHLAR
Lite, FN Herstal, SİG Arms kimi məşhur silah istehsalçıları tərəfin dən təchiz edilir. Ordunun müasir döyüş şərtlərinə uyğun, daha mü kəmməl silah sistemlərinə olan eh tiyaclarını qarşılamaq məqsədi ilə son illərdə adları çəkilən firmalar tərəfindən bir sıra mühüm tədqiqat və istehsal layihələri reallaşdırılıb. Remingtonun M-24 tüfənginin konstruksiyasını dəyişdirərək ha zırladığı XM-2010 snayper tüfəngi 2011-ci ildən ABŞ Ordusunun si lahlanmasında yer alır. 2011-2012ci illərdə Pentagon tərəfindən satın alınmış 3 mindən artıq XM-2010 tü fəngi hazırda münaqişəli regionlar da xidmət edən hərbçilərin istifa dəsindədir. Əfqanıstanda döyüş lərdə snayper tüfənginin 7.62x67 mm çaplı (.300 Winchester
Magnum) patronlarla 1200 m-ə qədər məsafədə hədəflə rə qarşı effektiv atışı təsdiq olunub. Tüfəng Leupold Mark 4 6,5-20x50 optik nişangahı və “Titan-QD” səs boğucusu ilə komplektləşdirilir. Bu müasir səsboğucu snayper tüfən gində ağız alovunu 98%, təpməsini 60%, səsini 32 desibel azaltmağa imkan verir. Remingtonun 2009-cu ildə ABŞ Xüsusi Əməliyyat Qüvvələrinin (SOCOM) elan etdiyi yüksək də qiqlikli snayper tüfəngi (Precision Sniper Rifle) proqramı çərçivəsin də hazırladığı Remington MSR tü
fəngi fərqli çapda pat ronlardan (.338 Lapua Magnum, .338 Norma Magnum, .300 Winc hester Magnum, .308 Winchester Magnum) atəş açmaq üçün 4 variantda təqdim edilir. Patronun çapı na müvafiq olaraq, silahın 508, 559, 610 və 686 mm uzunluqda, hər birinin resursu 2500 atəş təşkil edən 4 lülə variantı mövcuddur. Lülələr silahın geri təpməsini azaltmaq üçün xüsusi ağız əyləci və səsboğanla təchiz oluna bilir. Pentagonun 2011-ci ildə elan et diyi SASS (Semi-Automatic Sniper System – avtomatik snayper siste mi) proqramı çərçivəsində Re mington və JP Enterprises şirkəti nin birgə hazırladığı R11 RSASS (Rifle 11 Remington Semi-Auto matic Sniper System) tüfəngi ha zırda ABŞ Ordusu ilə yanaşı bey nəlxalq bazarlara da təqdim olu nur. Remington snayper tüfəngləri ailəsinin digər silahlarından fərqli olaraq, R11 RSASS-in lülə qutusu alüminiumdan hazırlanıb, çaxmaq qulpu lülə qutusunun sol tərəfinə keçirilib. 7.62x51 mm (.308 Winc hester) çaplı patronların tətbiq
edildiyi tü fəngin uzunluğu 1003 mm, çəkisi 5.45 kq (dolu halda 7.15 kq), effektiv atış uzaqlı ğı isə 1000 metr təşkil edir. Tüfəng Leupold Mark 4 M3 4.5-14X optik nişangahı və AAC firmasının is tehsalı olan səsboğucu ilə komp lektləşdirilir. Ordunun silahlanmasına daxil olan SCAR SSR, SIG-716 Precision Sniper və LWRC REPR dizayn və iş prinsiplərinə görə piyada tüfən ginə bənzəmələrinə baxmayaraq, ölçü və çəki, dəqiqlik və effektiv atış uzaqlığına görə snayper tü fəngləri ailəsinə daxildirlər. Əsa sən xüsusi təyinatlıların silahlan masında yer alan bu tüfənglər SASS (avtomatik snayper) sinfinə aid edilir. SOCOM silahlanmasına 2010-cu ildə Mk.20 Mod 0 indeksi ilə daxil olmuş, avtomatik atış reji minə malik FN SCAR SSR (Sniper Support Rifle) tüfəngində 7.62x51 çaplı patronlar tətbiq olunur. Tü fəngin soyuq döymə metodu ilə istehsal edilmiş və xromlanmış lü ləsinin resursu 15000 atışdır. Uzun luğu 1028 mm, çəkisi tam təchizatlı halda 5.05 kq təşkil edən bu silahın effektiv atış məsafəsi 900 metrdən çoxdur. 2010-cu ildən ABŞ Ordu
mart - aprel 2013 41
SİLAHLAR sunun silahlanmasında yer alan SİG Arms şirkətinin SIG-716 Preci sion Sniper tüfəngi 7.62x51 mm/.308 Winchester çaplı patronlardan isti fadə edir. Uzun-ağır lülə (457 və 508 mm) və tənzimlənən qundağa malik SİG-716 öz konstruksiyasına görə AR-15 avtomatına bənzəyir. Yenə eyni ildə təqdim edilmiş, ha zırda ABŞ polisi və ordunun müəy yən bölmələrinin istifadə etdiyi LWRC International şirkətinin REPR adlı yarımavtomatik snay per tüfəngi AR-10/AR-15 seriyalı tüfənglərin dəyişilmiş konstruksi yası əsasında yaradılıb. Lakin bu snayper tüfəngi özünün baza va riantından qaz porşenin qısa gedi şi, çaxmağın lülənin sol tərəfinə keçirilməsi ilə fərqlənir. 7.62x51 mm (.308 Winchester) çaplı pat ronların tətbiq edildiyi REPR-in döyüş sursatları ilə qidalanması ayrılan qutu formalı 5, 10 və ya 20 patron tutumlu daraqdan həyata keçirilir. Uzun gövdəli variantları Magpul UBR və PRS qundaqları ilə təchiz olunur.
42 AZERI DEFENCE
ABŞ-ın Lewis Machine& Tool Co. şirkəti tərəfindən, 2009-cu ildə İngiltərə Ordusu üçün xüsusi ola raq hazırlanmış L129A1 modulyar snayper tüfəngi son illərin popul yar silahları arasında yer alır. SOP MOD tipli tənzimlənən teleskopik qundaq, 305, 406 və 508 mm uzun luğunda lülələr ilə təchiz olunan tüfəng alovsöndürən və səsboğu cu ilə də komplektləşdirilə bilir. Silahlanmaya Trijicon ACOG 6X48-i nişangahı ilə qəbul edilmiş tüfəng İngiltərə Ordusunda “Sharpshooter rifle” təsnifatını (sərrast atıcı üçün tüfəng) alıb. Bölmə-taqım taktik səviyyəsində istifadə üçün nəzərdə tutulan L12 9A1-in effektiv atış uzaqlığı 800 metrə qədərdir. 2002-ci ildən ordunun piyada bölmələrinin silahlanmasında özü nəməxsus yer tutan ArmaLite AR-30 snayper tüfəngi atıcıya 1000
metr məsafədən hədəfləri dəqiq atışlarla məhv et mək imkanları verir. 7.62×67 (300 Winchester Magnum), 7.62x51 (.308 Winchester), 8.6×70 (.338 Lapua) çaplı patronların tətbiq edildiyi bu tüfəngin boş çəkisi 5.1 kq, uzunluğu 1066 mm-dir. Çəki sinin yüngüllüyü, daşınmasının rahatlığı və effektiv atış məsafəsi nin kifayət qədər olması AR-30-un seçiminə mübət mənada öz təsirini göstərir. Hazırda istehsalçı firma tərəfindən AR-30 tüfənginin 20112012-ci illərdə yaradılmış iki yeni versiyasının Əfqanıstanda döyüş testləri davam edir. ArmaLite nü mayəndələrinin sözlərinə görə, ye ni tüfənglər sələfindən daha mü kəmməldir. H-S Precision Inc. şirkəti tərə findən ordu və hüquq mühafizə orqanları üçün M24 tüfənginin əsasında yaradılmış HS Precision Pro 2000 HTR (Heavy Tactical Rif le) snayper tüfəngində isə 7.62×51, .300 Winchester Magnum və . 338 Lapua Magnum patronlarından is tifadə olunur. Effektiv atış uzaqlı ğı 1000 metr olan bu silahın qun dağı və lojası möhkəm plastik küt lədən hazırlanıb. Qundaq və qun dağın yanağı atıcının rahatlığı üçün nizama salına bilir. Yuxarıda qeyd olunanlarla ya naşı, hazırda ABŞ Ordusu və polisi tərəfindən geniş yayılmasa da bullpap tipli snayper tüfənglərin dən də istifadə olunur. ABŞ Ordu su üçün Desert Tactical Arms şir kəti tərəfindən xüsusi olaraq ha zırlanmış bullpap tərtibata malik SRS (Stealth Recon Scout) snayper
SİLAHLAR tüfənginin DT SRS modeli .243 Winches ter, .308 Winc h ester, .300 W i n c h e s t e r Magnum, .338 Lapua Magnum, səsboğuculu SRS Covert modeli isə .308 Winchester (7.62x51mm NATO) patronların dan istifadə edir. Tüfəngin hazır lanması zamanı çəkinin aşağı sa lınması üçün polimer materiallar dan və alüminium tətbiqindən is tifadə olunub. İstehsalına 2008-ci ildə Kel-tec CNC Indusries firması tərəfindən başlanmış 7.62x51 mm çaplı Kel-tec RFB (Rifle, Forward ejection, Bullpup) snayper tüfəngi nin effektiv atış məsafəsi 600 metr təşkil edir. Boş çəkisi 5.1 kq olan bu tüfəngin uzunluğu 1016 mm-dir. Bull
pap silahlarda gilizlərin tullanma sı ilə bağlı mövcud olan problem lər bu tüfəngdə FN F2000 avtoma tında tətbiq edilən prinsiplə ara dan qaldırılıb.
Anti-material tüfəngləri ABŞ Ordusunun iri çaplı, anti material snayper tüfənglərə olan tələb və ehtiyaclarının qarşılanma sı istiqamətində SİG Arms, Re mington, Serbu Firearms, Barret və McMillan şirkətləri tərəfindən çoxsaylı silah nümunələri yaradı
lıb. Müxtəlif dizayna və iş prinsi pinə malik bu tüfənglərin bəzi nü munələri hazırda ABŞ başda ol maqla bir sıra ölkələrdə, o cümlə dən Azərbaycan və Gürcüstanda da istifadə olunur. Əksəriyyəti .50 BMG patronlar üçün nəzərdə tu tulmasına baxmayaraq, son illər ABŞ silah sənayesi qeyri-standart patronlar və onlar üçün xüsusi snayper tüfənglərinin yaradılması sahəsində də müəyyən addımlar atır. Yeni layihələrdə silahın geri təpməsinin azaldılması, əvvəlki nəsil tüfənglərlə müqayisədə çəki sinin yüngülləşdirilməsi, dəqiqli yin artırılması kimi əhəmiyyətli dəyişikliklər açıq hiss olunur. Xü susilə də Barret kimi tanınmış fir maların son modellərində çəki və
qabaritləri aşağı salmalarını, bull pap tərtibatlara önəm verdiklərini görmək mümkündür. ABŞ Ordusunun son onillikdə sahib olduğu iri çaplı və təsirli snayper tüfənglərindən biri Arma Lite tərəfindən 1999-cu ildən seri yalı istehsalına başlanılmış AR-50dir. Hazırda üzərində təkmilləş dirmə işlərinin davam etdiyi AR-50 tüfənginin çəkisi 15.5 kq, uzunlu ğu 1511 mm, atış uzaqlığı 2430 metrdir. Tüfəng .50 BMG və .416
Barret patronlardan istifadə edir. DARPA-nın iştirakı ilə hazırda yaradılma və test mərhələsində olan 14.9 mm çaplı SOP adlı uzaq vuran snayper tüfəngi anti-mate rial təyinatlıdır. SOP üçün xüsusi olaraq hazırlanmış patronun gül ləsi 110 qram təşkil edir və göstəri cilərinə görə, Rusiya istehsalı olan 14.5x114 mm patronları iki dəfə üstələyir. Səsdən sürətli bu güllə nin uçuş məsafəsi 4.9 kilometr, başlanğıc sürəti isə 1 km/saniyə dən çoxdur. Xüsusi patron 20 mm-lik “Vulkan” avtomatik topu nun patronunun qısaldılmış gilizi əsasında yaradılıb. Birləşmiş Ştatlar silah sənayesi nin ən müasir və diqqətçəkən nü munələrindən biri hazırda ordu nun geniş istifadəsində yer alan CheyTac Associates firmasının ha zırladığı CheyTac LRRS
(Long Range Rifle System) snay per sistemidir. Əslində elektron laşdırılmış snayperlərin ilki hesab olunan LRRS sisteminə CheyTac İntervention M200 antimaterial snayper tüfəngi və hesablayıcı kompleks daxildir. Xüsusi hazır lanmış 10.3 mm (.408 Chey Tac) çaplı patronların istifadə edildiyi silahın uzunluğu 1400 mm, lüləsi nin uzunluğu 762 mm, boş halda çəkisi 12.3 kq təşkil edir. Nightfor ce NXS 5.5-22X optik nişangahı ilə komplektləşdirilmiş tüfəng zəru rət yarandıqda AN-/PVS-14 gecə görmə modulu və ya AN-/PEQ-2 infraqırmızı lazerlə də təchiz olu na bilir. Kompleksə həmçinin PDA Casio Cassiopea M70 ballistik kompüteri və ona qoşulmuş külək, hava və atmosfer təzyiqini hesab layan Kestel-4000 sensoru daxil dir. Ümumilikdə mövcud komp
mart - aprel 2013 43
SİLAHLAR leks atıcıya 2000 metr məsafədə insan ölçülü olan hədəfə effektiv atəş açmağı imkan verir. SİG Arms firması tərəfindən 2011-ci ildə təqdim olunmuş SİG50 adlı yeni anti-material snayper tüfəngi də öz sərrastlığı və perfor mansı ilə seçilir. 12.7x99 mm (.50 BMG) çaplı patronların tətbiq edil diyi bu silahın uzunluğu 1448 mm, lüləsinin uzunluğu 737 mm, boş çəkisi 10.7 kq, gülləsinin başlanğıc sürəti 823 m/saniyə, nişangahla atış məsafəsi isə 2 km-dir. McMil lan firması ilə birgə, McMillan TAC-50 tüfənginin əsasında yara dılmış SİG-50-nn çəkisi sələfi ilə müqayisədə daha yüngüldür. Çə kinin azaldılması üçün tüfəngdə polimer materiallardan istifadə olunub. Mexaniki doldurulan tü fəng yüksək keyfiyyətli lülə və ef fektiv güclü ağız əyləcinə, tənzim lənən qundağa malikdir. Yüngül ləşmiş çəki SİG-50 ilə həm dayaq üzərində, həm də əldə atəş açma ğa imkan verir. Eyni çaplı patron lardan istifadə edən, McMillan şir kəti tərəfindən 2000-ci ildə hazır lanmış TAC-50 tüfəngi hazırda ABŞ daxil olmaqla əksər NATO öl kələrinin silahlanmasında yer alır. Öz dəqiqliyi ilə dünya rekordunu saxlayan TAC-50 yüksək keyfiy yətli lüləyə, effektiv güclü ağız əyləcinə malikdir. Lojası və qun dağı plastik kütlədən hazırlanmış bu tüfəngi müxtəlif tipli optik və ya gecə nişangahları ilə komplekt ləşdirmək mümkündür. Məsələn, Kanada Ordusunun silahlanma sındakı TAC-50 tüfəngləri 16x op tik nişangahı ilə təchiz olunub. Qeyd edək ki, 2002-ci ildə Əfqanıs tanda keçirilən “Anakonda” əmə liyyatında Kanada snayperi TAC50 tüfəngi ilə 2430 metr uzaqlıqda kı canlı hədəfi vurmaqla dünya rekorduna imza atıb. Boş halda çə
44 AZERI DEFENCE
kisi 11.8 kq təşkil edən tüfəngin uzunluğu 1448, lüləsinin uzunlu ğu 737 mm-dir. İstehsalçı firma tərəfindən 2012-ci ildə tüfəngin daha da təkmilləşdirilmiş TAC50A1 və TAC-50 A1-R2 variantları yaradılıb. Ordu və ixracat üçün eyni çaplı, BFG-50A adlı antimaterial snayper tüfənginin istehsalına Serbu Fi rearms şirkəti tərəfindən 2010-cu ildə başlanıb. Uzunluğu 1333 mm təşkil edən BFG-50A yarımavto matik atış rejiminə malikdir. Tü fəngdə Ljungman AG-42 və ya MAS 49/56 silahlarının avtomati kasından istifadə olunur. Silahın döyüş sursatları ilə qidalanması BarretM82/M107 tüfənglərindəki kimi 10 patron tutumlu ayrılan qu tu formalı daraqlardan həyata ke çirilir. Təpmənin azalması üçün silahın lüləsi effektiv əyləclə təchiz olunub. İstehsalına 2008-ci ildə Desert Tactical Arms şirkəti tərəfindən başlanmış HTI (Hard Target Inter diction) adlı digər iri çaplı snayper tüfənginin .50 BMG, .416 Barrett, .408 Chey-Tac, .375 CheyTac patronları üçün hazırlanmış variantla
rı mövcuddur. Uzunluğu 1155, çəkisi 8.52 kq təşkil edən HTI-də yüksək davamlı polimer materiallar tətbiq edilib ki, bu da silahın çəki sinin azaldılmasına, döyüş şəraitində etibarlılığın artı mına imkan verir. Bullpap tərtibat üzrə hazırlanmış HTI tü fəngində əllə doldurma mexaniz mindən istifadə olunur. Barret şirkətinin XM500 adlı son model (2010-cu il) iri çaplı snayper tüfəngi xarici dizayn baxımından özündən əvvəlki - M95 modelinə bənzəməyinə baxmayaraq, yarı mavtomatik atış rejimi ilə analo qundan fərqlənir. Standart patron ların (12.7x99/.50 BMG) tətbiq edil diyi bu silah ABŞ Ordusunun isti fadəsindəki Barrett M82 tüfəngi nin yerini almaq üçün yaradılıb. Tüfəngin uzunluğu 1168 mm, boş halda çəkisi 11.8 kq-dır. Gülləsinin başlanğıc sürəti 864 m/saniyə, ef fektiv atış uzaqlığı 1850 metr təşkil edən XM500 reak
SİLAHLAR
tiv ağız əyləci ilə təchiz e d i lib. Bu tüfəngdən atışlar xüsusi dəzgah üzərindən aparılır. L.A.R. Manufacturing şirkəti tə rəfindən hazırlanmış və standart (12.7x99/.50 BMG) patronların tət biq edildiyi LAR Grizzly Big Boar snayper tüfəngi də Amerika silah sənayesinin son illərdə ortaya çı xardığı diqqətçəkici nümunələr dəndir. Uzunluğu 1155 mm, boş çəkisi 13.77 kq, effektiv atış uzaqlı ğı 2800 metrdir. Tüfəng uzun-sü rüşən çaxmağa, polad lülə qutusu na malikdir. THOR Global Defense Group şirkəti tərəfindən CheyTac M200 tüfənginin əsasında, təkmilləşdi rilməklə hazırlanan THOR M408 snayper tüfəngi öz xüsusiyyətləri nə görə, hazırda ABŞ Ordusunun silahlanmasında yer alan ən müasir antimaterial tüfənglərdən sayı lır. Bu silahda .408 Chey Tac çaplı patronlar tətbiq olunur.
Uzunluğu 1384 mm, boş çəkisi 11.79 kq olan M408 tüfənginin ef fektiv atış uzaqlığı 1800 metrdir. Tətbiq olunan .408 Chey Tac patro nu yüngül zirehli texnikaları və beton divarları yüksək dəqiqlikli atışla vurmağa imkan verir. Bu tüfəngdə təpməni azaltmaq üçün xüsusi əyləc tətbiq edilib. Tənzim lənən teleskopik qundağa malik silahın baza variantı Nightforce 5.5-22x56 optik nişangahı ilə
komplektləşdirilir. Əsasən hüquq-mühafizə orqan larının silahlanmasında yer alan MicorDefense şirkətinin Leader-50 adlı snayper tüfəngi isə analoqla rından minimal kütləsi və zəif təp məsi ilə seçilir. Istehsalına 2011-ci ildə başlanılmış .50 BMG (12.7x99) çaplı bu tüfəng bullpap tərtibata malikdir. Boş çəkisi 7.7 kq təşkil edən tüfəngdə geri təpmənin azal dılması üçün yüksək təsirli ağız əyləci var. Silahın qundağı isə re zin qatla təchiz olunub.
Elektronlaşmış snayper kompleksləri “Bir atış, bir vuruş” prinsipinə malik son nəsil yüksək dəqiqlikli silahların yaradılması sahəsində araşdırmaları davam etdirən ABŞ hərbi sənayesi 2005-ci ildən müasir kompüter texnologiyalarının tətbiq edildiyi elektronlaşmış snayper komplekslərinin yaradıl ması sahəsində çalışır. Ötən dövr ərzində bir neçə şirkət tərəfindən
belə sistemlərin yaradılması a dair informasiyalar mövcud n dur. Hazırda sınaqlar mərhələsin də olan bu sistemlərin ən yaxşı halda 2015-ci ildən sonrakı dövrdə ABŞ Ordusunun silahlanmasında yer alacağını gözlənilir. Qeyd olunan layihələrdən ən mühümü – Pentaqonun Perspek tiv Layihələr və Tədqiqatlar Agent liyinin (DARPA) Lockheed Martin şirkəti ilə birgə 2007-ci ildə start verdiyi “One Shot”dur (“Bir Atış”). Sözügedən layihə çərçivəsində snayperlər üçün ətraf mühit barə də məlumatları əldə edərək, güllə
nin uçuş trayektoriyasını hesabla yan müasir elektro-optik sistem yaradılmalıdır. Layihənin ilk mər hələsində küləyin gücünü, tempe raturu, təzyiqi, havanın rütubətli yini və digər parametrləri hesabla yan sistemin konsepsiyası və nü munəsi hazırlanıb. Bu sistem mə lumatlardan istifadə edərək, 1100 metrə qədər məsafəyə .308 çaplı güllənin uçuş ballistikasını hesab lamağa imkan verir. Lakin çəkisi nin ağır və ölçülərinin böyük ol ması onun tətbiqinə problemlər yaradır. Cari mərhələdə snayper tüfənginin üzərinə inteqrasiya edi lə bilən daha kiçik bir sistemin ya radılması işləri aparılır və onun 2013-cü ilin sonlarınadək sınaqla ra hazır olacağı bildirilir. ABŞ-da son illərdə hazırlanmış elektronlaşdırılmış snayper komp lekslərindən biri də TrackingPoint şirkətinin Precision Guided Fi rearm (PGF) sistemidir. 2009-cu il dən başlanmış işlərin yekunu ola raq, 2013-cü ilin əvvəllərində təq dim edilmiş yeni sistem özünün test mərhələsindədir. PGF komp leksində tüfəng, Networked Trac king Scope (NTS) innovasiyalı ni şangahı, kompüterlə idarə olunan tətik, lülə və nişangahın vəziyyəti ni saxlamağa icazə verən Barrel Reference System yer alır. Öz növ bəsində NTS-ə akselerometr, bal listik kalkulyator, mikrofon, kom pas, təzyiq və temperatur sensorla rı, lazer məsafəölçəni, hədəfin izlə nilməsi üçün proqram təminatı daxildir. Linux əməliyyat sistemin də işləyən kompleks Wi-Fi modulu ilə təchiz edilib. Wi-Fi modulunun hesabına snayper kompleksi Apple planşetlərlə və telefonlarla sinx ronlaşdırıla bilər ki bu da atıcıya hədəfləri iPad və ya iPhone kömə yi ilə aşkarlamaq imkanları qazan dırır.
mart - aprel 2013 45
TƏQDİMAT
İstehkamçılar üçün yeni maşın
SAMSON-300 Teymur Hacıyev Hərbi və mülki təyinatlı texnika larının istehsalı sahəsində fəaliyyət göstərən Sloveniyanın Vilpo şirkə tinin SAMSON-300 adlı mina tə mizləmə maşını Azərbaycan bazarı na da təqdim olunub. Adıçəkilən maşın həm döyüş əməliyyatları za manı, həm də humanitar mina tə mizləmədə tətbiq oluna bilir. Bazar dakı analoqlarından özünün bir sıra əlavə imkanları ilə fərqlənir. Vilpo şirkətinin Azərbaycandakı təmsilçisi Emil Həsənovun sözlərinə görə, hazırda bir çox aparıcı ölkələrin ordularında istifadə edilən bu maşın özündə bir neçə maşının imkanlarını birləşdirir. Samson iki variantda - mi ni Samson-300 (300 at gücündə) və Mid.Samson-420 (orta cəkili-420 at gücündə) istehsal edilir. Zirehli kabi nəyə malik SAMSON-300 həm daxil dən sürücü vasitəsi ilə, həm də 300500 metr radiusdan distans idarə
46 AZERI DEFENCE
olunma xüsusiyyətinə malikdir. Tə kərli şassi üzərində yaradılmış maşın əməliyyat yerinə özü gedə bilir ki, bu da öz növbəsində, daşınma xərclərini və daşınma üçün xüsusi texnika alın masına yönələn xərcləri azaldır: “Bəl li olduğu kimi, distans və paletli ma şınların bir yerdən digər yerə nəqli üçün xüsusi daşıyıcılar tələb olunur. SAMSON-300 üçünsə buna ehtiyac yoxdur. SAMSON-300 Avropa Birliyi standartlarına tam cavab verir. Maşı nın qiyməti də bu kateqoriyadan olan digər texnikalardan ucuzdur”. SAMSON-300-ün digər xüsusiy yətləri barədə məlumat verən E. Hə sənov bildirib ki, maşın mina partla yışından kompensasiya olunmaq üçün unikal mühafizəyə, həmçinin SWING sisteminə malikdir. Bu sis tem sayəsində tralın istiqamətini də yişdirmədən maneələri keçmək mümkündür. Maşının aparıcı hissə sinə bərkidilmiş tralın elastikliyi tə mizləmə sahəsində manevr etməyə imkan verir.
Əməliyyatlar zamanı maşına yum ş aq ərazilərdə “Flail”, daşlıq ərazilər də isə “Tiller” kimi unikal kombina siyaları inteqrasiya etmək olur. Hər iki sistem maksimum 15 dəqiqə ər zində qoşula və dəyişdirilə bilir. Bun dan başqa, SAMSON-300 mini flail ilə təchiz edilmiş əlavə krana (Sam son -300 kranın uzunlugu 6.8 m, Samson 420 - 8.6 metr uzunluqda) da malikdir. Hansı ki, bu kran istehkam çıların işləyə bilmədiyi əlçatmaz yer lərdə - səngərdə, çay mənsəblərində və s. ərazilərdə xüsusi əməliyyatlar aparmağa imkan yaradır. Döyüş sa hələrində işləmək üçün krana xüsusi zirehli çalov əlavə etmək olar. Maşının digər özəlliyi isə ağaclıq sahələrdə işləmək üçün ona xüsusi baltanın və əlin taxılmasıdır. Belə ki, SAMSON-300-ün kranına taxılan balta (gilyotin) ilə diametri 20-23 sm təşkil edən ağacları kəsmək, kolluq sahələrdən yol açmaq mümkündür. Maksimum 15 dəqiqə ərzində maşı na inteqrasiya oluna bilən bu siste min köməyi ilə ağacların qırılması, tək-tək yüklənməsi, habelə kolluqla rı təmizləyərək yol açmaq olur. E. Həsənovun sözlərinə görə, bu maşı nın orduda istifadəyə qəbulu isteh kamçı bölmələrin işini asanlaşdır maqla yanaşı, onlara əlavə imkanlar qazandıracaq. Eyni zamanda, çətin relyefli, təhlükəli ərazilərin təhlükə siz şəraitdə təmizlənməsinə şərait yaradacaq.
2013: TƏQVİM Aero India 2013 6-11 fevral 2013 Bangalor, Hindistan www.aeroindia.in
İDET 2013 22-24 may 2013 Brno, Çexiya www.bvv.cz
IDEX-2013 17-21 fevral 2013 Abu-Dabi, BƏƏ www.idexuae.ae
ISDEF 2013 4-6 iyun 2013 İsrail www.isdef.co.il
Heli Expo 2013 5-7 mart 2013 Las Vegas ABŞ www.rotor.com
Paris Air Show 2013 17-23 iyun Paris, Fransa www.paris-air-show.com
Border Security Expo 2013 12-13 mart 2013 Phoenix, ABŞ www.bordersecurityexpo.com
IMDS 2013 26-30 iyun Sankt-Peterburq, Rusiya www.navalshow.ru
LIMA 2013 26-30 mart 2013 Langkawi, Malayziya www.lima.com.my
MAKS 2013 13-18 avqust 2013 Moskva, Rusiya www.aviasalon.com
Humanitarian Demining 2013 23-25 aprel 2013 Şibenik, Xorvatiya www.ctro.hr
DSEI-2013 10-13 sentyabr 2013 London, Böyük Britaniya www.dsei.co.uk
LAAD 2013 9-12 aprel 2013 Rio De Jenyero, Brazilya www.laadexpo.com.br
EXPOMİL 26-29 sentyabr 2013 Buxarest, Rumıniya www.expomil.ro
İDEF-2013 7-10 may 2013 İstanbul, Türkiyə www.idef13.com
İnterpolitex 22 -25 oktyabr 2013 Moskva, Rusiya www.interpolitex.ru
IMDEX Asia 2013 14-16 may 2013 Sinqapur www.imdexasia.com
Seoul International Aerospace & Defense Expo 29 oktyabr – 3 noyabr 2013 Seul, Cənubi Koreya www.seoulairshow.com
SİTDEF 15-19 may 2013 Peru www.sitdef.com Kompleks Təhlükəsizlik 21-24 may 2013 Moskva, Rusiya www.isse-russia.ru/
Defense & Security 2013 4-7 noyabr 2013 Banqkok, Tayland www.asiandefense.com Dubai Airshow 2013 17-20 noyabr 2013 Dubay, BƏƏ www.dubaiairshow.aero