AzeriDefence military magazine

NOYABR-DEKABR 2012

Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 2(02)

Türk şir­­kət­­lə­­ri Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin təc­­hi­­za­­tın­­da

Hərbi sahəyə 3.7 milyard dollar

ANAMA iddiaları reallaşdırır

Müdafiə sənayesi hücuma keçir

ALTAY tankı nümayiş olundu

M Ü N D Ə R İ C A T

ÖLKƏ Hərbi sahəyə 3.7 milyard dollar................................................. 6 Azər­­bay­­can bey­­nəl­­xalq əmə­­liy­­yat­­lar üçün qüv­­və­­lə­­ri­­ni ar­­tı­­rır........................................................................... 8 İta­­li­­ya­­dan 10 ye­­ni he­­li­­kop­­ter........................................................ 9 Sər­­həd Qo­­şun­­la­­rın­­da ye­­ni açı­­lış­­lar........................................... 9 DSX 2012-ci ili uğur­­la ba­­şa vur­­du............................................. 10 El­­bit Sys­­tems Azər­­bay­­can­­la əmək­­daş­­lı­­ğı də­­rin­­ləş­­di­­rir......... 14 HƏRBİ SƏNAYE Mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si hü­­cu­­ma ke­­çir.............................................. 15 MÜSAHİBƏ Key­­fiy­­yət və rə­­qa­­bə­­tin adı: ARES Tər­­sa­­nə­­si........................... 19 ANALİZ Tür­­ki­­yə­­də PUA is­­teh­­sa­­lı: möv­­cud və pers­­pek­­tiv la­­yi­­hə­­lər ... 22 SƏRGİ Azər­­bay­­can si­­lah­­la­­rı İn­­do­­ne­­zi­­ya­­da........................................... 28 TEXNOLOGİYA Tür­­ki­­yə hər­­bi sə­­na­­ye­­sin­­dən da­­ha bir ilk.................................. 32 AL­­TAY tan­­kı nü­­ma­­yiş olun­­du................................................... 32 Ye­­ni tə­­mir-eva­­kuasi­­ya ma­­şı­­nı BTR-3BR................................... 33 MO­­HAWK də­­bil­­qə­­də ye­­ni­­lik..................................................... 33 Azart-P1 ra­­dios­­tan­­si­­ya­­sı is­­ti­­fa­­də­­yə ha­­zır.................................. 34 BA­­ZE - Er­­mə­­nis­­ta­­nın ye­­ni PUA-sı . ......................................... 34 Ge­­tac şir­­kə­­tin­­dən hərb­­çi­­lər üçün ye­­ni no­­te­­book.................... 35 Ru­­si­­ya Su-25 təy­­ya­­rə­­si­­ni ye­­ni­­dən ya­­ra­­dır................................ 35 ORDU Türk şir­­kət­­lə­­ri Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin təc­­hi­­za­­tın­­da........................................................... 36 DEMINING ANA­­MA id­­diala­­rı real­­laş­­dı­­rır................................................... 42

AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal

Re­dak­tor­dan

¹ 2(02)

Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV

Yayım müdiri T. Hacıyev Теl:

(+994 55) 667 5072

E-mail: azeridefence@gmail.com Ünvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova

küçəsi, 14

Də­­yər­­li oxu­­cu Jur­­na­­lı­­mı­­zın ikin­­ci sa­­yı ba­­şa vur­­du­­ğu­­muz 2012-ci ilin so­­nu­­na tə­­ sa­­düf et­­di. Ötən il Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin mad­­di-tex­­ni­­ki təc­­hi­­za­­tı­­ nın güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si, ye­­ni si­­lah və hər­­bi tex­­ni­­ka­­la­­rın alın­­ma­­sı, hər­­bi sə­­na­­ye­­nin in­­ki­­şa­­fı ba­­xı­­mın­­dan uğur­­lu ol­­du de­­yə bi­­lə­­rik.

Ba­­şa vur­­du­­ğu­­muz 2012-ci il­­də Azər­­bay­­ca­­nın Ru­­si­­ya­­dan sa­­tın al­­ dı­­ğı Mi-35M və Mi-17 tip­­li hər­­bi he­­li­­kop­­ter­­lə­­rin, Tür­­ki­­yə­­dən sa­­tın alın­­mış zi­­reh­­li trans­­port­­yor­­la­­rın əhə­­miy­­yət­­li his­­sə­­si öl­­kə­­yə gə­­ti­­ri­­lə­­ rək si­­lah­­lan­­ma­­ya qə­­bul edil­­di.

Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632

Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­miz­­də və ay­­rı-ay­­rı hər­­bi qu­­rum­­lar­­da ye­­ni hər­­bi his­­sə­­lə­­rin açı­­lı­­şı ke­­çi­­ril­­di. Hərb­­çi­­lə­­rin so­­sial tə­­mi­­na­­tı­­nın yax­­şı­­laş­­dı­­rıl­­ ma­­sı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də döv­­lət tə­­rə­­fin­­dən bir sı­­ra qə­­rar­­lar qə­­bul edil­­di.

Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb

2012-ci ilin Azər­­bay­­can mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si üçün də uğur­­lu keç­­di­­yi­­ni de­­mək olar. Öz im­­kan­­la­­rı­­nı uzaq Cə­­nu­­bi-Şər­­qi Asi­­ya öl­­kə­­si İn­­do­­ne­­zi­ ­ya­­da ta­­nı­­dan Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi Azər­­bay­­ca­­nın son il­­lər­­də qa­­zan­­dı­­ğı uğur­­la­­rı inam­­la da­­vam et­­dir­­di­­yi­­ni dün­­ya­­ya gös­­tər­­di.

AZERİ DEFENCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491 Tiraj: 1500 Jurnalda AzərTAc, DefPro, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur.

Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər.

Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır.

Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.

Qiyməti: 5 manat

Ötən il cəb­­hə xət­­tin­­də və­­ziy­­yət ye­­nə gər­­gin ola­­raq qal­­dı. Er­­mə­­ nis­­tan Or­­du­­su­­nun di­­ver­­si­­ya-təx­­ri­­bat xa­­rak­­ter­­li hə­­rə­­kət­­lə­­ri­­ni dəf edən Azər­­bay­­can hərb­­çi­­lə­­ri düş­­mə­­nin 40-a ya­­xın hərb­­çi­­si­­ni məhv et­­mə­­yə nail ol­­du. Tə­­bii ki, bu dö­­yüş­­lər it­­ki­­siz də ötüş­­mə­­di.

AZE­­RI DE­­FEN­­CE jur­­na­­lı ola­­raq ikin­­ci sa­­yı­­mız­­da öl­­kə­­miz­­də və re­­gion­­da hər­­bi sa­­hə­­də baş ve­­rən­­lər­­dən yaz­­dıq.

Biz Siz­­lə­­rə bu sa­­yı­­mız­­da 2013-cü il döv­­lət büd­­cə­­sin­­dən öl­­kə­­nin mü­­da­­fiə sek­­to­­ru­­na, konk­­ret ola­­raq han­­sı sa­­hə­­lə­­rə nə qə­­dər və­­sait ay­­rı­­la­­ca­­ğı­­nı söy­­lə­­yə­­cə­­yik. İn­­do­­De­­fen­­ce-2012 sər­­gi­­sin­­də mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­mi­­zin nü­­ma­­yi­­şin­­ dən, son bir il­­də Azər­­bay­­can hər­­bi sə­­na­­ye­­si­­nin əl­­də et­­di­­yi nailiy­­yət­ ­lər­­dən bəhs edə­­cə­­yik.

Gü­­vən­­li­­yi­­mi­­zin zə­­ma­­nə­­ti, sər­­həd­­lə­­ri­­mi­­zin mü­­ha­­fi­­zə­­sin­­də əl­­də olu­­nan uğur­­lar da bu sa­­yı­­mız­­da yer alır.

Qar­­daş Tür­­ki­­yə hər­­bi sə­­na­­ye­­sin­­də pi­­lot­­suz uçuş apa­­rat­­la­­rı­­nın is­­ teh­­sa­­lı sa­­hə­­sin­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən la­­yi­­hə­­lər və plan­­lar da diq­­qə­­ti­­ miz­­də ol­­du.

Bu sa­­yı­­mız­­da ma­­ra­­ğı­­nı­­za sə­­bəb ola­­ca­­ğı­­nı dü­­şü­­nə­­rək Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin təc­­hi­­za­­tın­­da qar­­daş Tür­­ki­­yə­­nin şir­­kət­­lə­­ri­­nin oy­­na­­dı­­ğı rol, iş­­ti­­rak et­­dik­­lə­­ri və pers­­pek­­tiv­­də real­­la­­şa­­caq bir­­gə la­­yi­ ­hə­­lər­­dən də yaz­­dıq.

Bi­­zi iz­­lə­­yin.

noyabr-dekabr 2012 5

Hər­­bi sa­­hə­­yə

3.7 milyard dollar

Əra­­zi­­lə­­rin iş­­ğa­­lı­­ da­­vam et­­di­­yi müd­­dət­­də or­­du­­ya ay­­rı­­lan və­­saiti ar­­tı­­ra­­ca­­ğı­­nı bə­­yan edən Azər­­bay­­ can hö­­ku­­mə­­ti 2013-cü ilin döv­­lət büd­­cə­­sin­­də də bu sa­­hə­­ni priori­­tet ola­­raq sax­­la­­yıb. Növ­­bə­­ti il üçün res­ ­pub­­li­­ka­­nın mü­­da­­fiə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nin yük­­səl­­dil­­mə­­si məq­­sə­­di ilə təs­diq olun­muş döv­­lət büd­­cə­­sin­­də 2 910 656 000 ma­­nat (3.7 mil­­yard dol­­lar) və­­saitin ay­­rıl­­ma­­sı nə­­zər­­də tu­­tu­­lur.

Bu­­nun təx­­mi­­nən 50%-i büd­­cə­­dən “mü­­da­­fiə xərc­­lə­­ri”, qa­­lan 50%-i isə

6 AZERI DEFENCE

di­­gər böl­­mə­­lər üz­­rə ay­­rı­­la­­caq.

Döv­­lət büd­­cə­­si­­nin bi­­la­­va­­si­­tə “mü­­da­­fiə xərc­­lə­­ri” böl­­mə­­si üz­­rə 1 528 582 583 ma­­nat və­­sait nə­­zər­­də tu­­tu­­lur ki, bu da 2012-ci ilin mü­­va­­ fiq döv­­rü ilə mü­­qa­­yi­­sə­­də 10%, ya­­ xud 139 565 323 ma­­nat çox­­dur.

Bun­­dan baş­­qa, büd­­cə­­dən öl­­kə­­nin mü­­da­­fiə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nin yük­­səl­­dil­­ mə­­si məq­­sə­­di ilə hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən ay­­rı-ay­­rı proq­­ram­­la­­rın ma­­liy­­yə­­ləş­­ di­­ril­­mə­­si­­nə 1 172 000 000 ma­­nat, hü­­quq mü­­ha­­fi­­zə or­­qan­­la­­rı böl­­mə­­

sin­­dən Xü­­su­­si Döv­­lət Mü­­ha­­fi­­zə Xid­­mə­­ti­­nə 74 074 939 ma­­nat, Da­­xi­­li Qo­­şun­­la­­ra 136 234 049 ma­­nat (üs­­tə­ ­gəl sə­­hiy­­yə xərc­­lə­­rin­­dən 349 415 ma­­nat), el­­mi sa­­hə­­də təd­­qi­­qat­­lar üçün Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi­­nə 4 387 525 ma­­nat ay­­rı­­la­­caq. Öl­­kə­­nin mü­­da­­fiə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nin yük­­səl­­dil­­ mə­­si məq­­sə­­di ilə hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən ay­­rı-ay­­rı proq­­ram­­la­­rın ma­­liy­­yə­­ləş­­ di­­ril­­mə­­si üçün döv­­lət büd­­cə­­sin­­də nə­­zər­­də tu­­tu­­lan və­­saitin həc­­mi 2012-ci ilin gös­­tə­­ri­­ci­­sin­­dən 10.5%

ÖLKƏ çox proq­­noz­­laş­­dı­­rı­­lıb.

Sa­­hə­­lər üz­­rə böl­­gü­­sü­­nə gə­­lin­­cə, büd­­cə­­nin “mü­­da­­fiə xərc­­lə­­ri” funk­­ sional böl­­mə­­si üz­­rə nə­­zər­­də tu­­tu­­ lan və­­saitin 1 416 364 563 ma­­na­­tı mü­­da­­fiə qüv­­və­­lə­­ri, o cüm­­lə­­dən, 1 019 442 643 ma­­na­­tı bi­­la­­va­­si­­tə Mü­­ da­­fiə Na­­zir­­li­­yi (or­­du və do­­nan­­ma), 111 749 284 ma­­na­­tı Döv­­lət Sər­­həd Xid­­mə­­ti, 7 747 949 ma­­na­­tı Sə­­fər­­bər­ ­lik və Hər­­bi Ça­­ğı­­rış üz­­rə Döv­­lət Xid­­mə­­ti, 5 391 000 ma­­na­­tı isə döv­­ lət büd­­cə­­sin­­dən ma­­liy­­yə­­lə­­şən təş­­ ki­­lat­­la­­rın büd­­cə­­dən­­kə­­nar xərc­­lə­­ri üçün müəy­­yən­­ləş­­di­­ri­­lib. Mü­­qa­­yi­­sə üçün bil­­di­­rək ki, Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­ yi­­nə ay­­rı­­la­­caq və­­saitin həc­­mi 2012ci ilin gös­­tə­­ri­­ci­­si ilə mü­­qa­­yi­­sə­­də 7%, DSX üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan və­­ sait 18.6% ar­­tı­­rı­­lıb. Mü­­da­­fiə qüv­­ və­­lə­­ri üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan və­­sait­ ­dən qa­­lan 38 458 291 ma­­na­­tı əmək haq­­qı və pen­­si­­ya sis­­te­­mi­­nin tək­­

mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si, elə­­cə də di­­gər so­­ sial təd­­bir­­lə­­rin ma­­liy­­yə­­ləş­­di­­ril­­mə­­si üçün ay­­rı­­la­­caq. Ümu­­mi­­lik­­də 2013cü ilin büd­­cə­­sin­­də bu məq­­səd­­lər üçün sərf olun­­ma­­sı plan­­laş­­dı­­rı­­lan və­­saitin həc­­mi 2012-ci il­­də­­kin­­dən 249.3% çox­­dur. Bu da Si­­lah­­lı Qüv­­ və­­lər­­də əmək­­haq­­la­­rı­­nın və pen­­si­­ ya­­la­­rın nə­­zə­­rə çar­­pa­­caq şə­­kil­­də ar­­ tı­­rı­­la­­ca­­ğı fik­­ri­­ni güc­­lən­­di­­rir.

Büd­­cə­­də həm­­çi­­nin öl­­kə­­nin mü­­ da­­fiə po­­ten­­sialı­­nın güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si ilə bağ­­lı xərc­­lər 1.3% ar­­tı­­rı­­la­­raq 152 014 055 ma­­na­­t, mad­­di-tex­­ni­­ki tə­­ mi­­na­­tın möh­­kəm­­lən­­di­­ril­­mə­­si ilə bağ­­lı xərc­­lər isə 11.1% ar­­tı­­rı­­la­­raq 59 973 015 ma­­nat məb­­lə­­ğin­­də proqnozlaşdırılır . Mü­­da­­fiə xərc­­lə­­ri böl­ ­mə­­si üz­­rə təh­­lü­­kə­­siz­­lik təd­­bir­­lə­­ri­­ nə mü­­va­­fiq qu­­rum üçün 106 439 919 ma­­nat (18% çox), mü­­da­­fiə və təh­­lü­­kə­­siz­­lik sa­­hə­­sin­­də tət­­bi­­qi təd­ ­qi­­qat­­lar üçün MSN-ə 2 773 302 ma­­

nat (17.2% çox), di­­gər ka­­te­­qo­­ri­­ya­­la­ ­ra aid edil­­mə­­yən xərc­­lər üçün­­sə 3 004 799 ma­­nat (2.6% çox) və­­sait nə­­ zər­­də tu­­tu­­lur. Növ­­bə­­ti ilin büd­­cə­­ sin­­də həm­­çi­­nin hu­­ma­­ni­­tar mi­­na tə­­miz­­lə­­mə iş­­lə­­ri­­ni hə­­ya­­ta ke­­çi­­rən ANA­­MA-ya 8 180 600 ma­­nat ay­­rıl­ ­ma­­sı plan­­laş­­dı­­rı­­lır. Hü­­quq-mü­­ha­­ fi­­zə or­­qan­­la­­rı çər­­çi­­və­­sin­­də ma­­liy­­ yə­­ləş­­di­­rən XDMX üçün ay­­rı­­lan və­­ saitin həc­­mi 7.4%, Da­­xi­­li Qo­­şun­­lar üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan və­­sait isə 55.6% ar­­tı­­rı­­lıb.

Mə­­lu­­mat üçün bil­­di­­rək ki, Er­­ mə­­nis­­ta­­nın 2013-cü il üçün hər­­bi xərc­­lə­­ri 439 mil­­yon dol­­lar təş­­kil edə­­cək. Er­­mə­­nis­­ta­­nın 2013-cü il döv­­lət büd­­cə­­si­­nin gə­­lir­­lə­­ri 2.5 mil­­ yard dol­­lar, xərc­­lə­­ri isə 2.2 mil­­yard dol­­lar proq­­noz­­laş­­dı­­rı­­lır. Rə­­qəm­­lər­ ­dən gö­­rün­­dü­­yü ki­­mi, ar­­tıq Er­­mə­­ nis­­tan hər­­bi sa­­hə­­də Azər­­bay­­can­­la ayaq­­la­­şa bil­­mə­­yə­­cək sə­­viy­­yə­­də­­dir.

noyabr-dekabr 2012 7

ÖLKƏ Azər­­bay­­can bey­­nəl­­xalq əmə­­liy­­yat­­lar üçün qüv­­və­­lə­­ri­­ni ar­­tı­­rır Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin NA­­TOnun Əmə­­liy­­yat İm­­kan­­la­­rı Kon­­sep­­si­­ya­­sı (OCC) üz­­rə bə­­yan et­­di­­yi qüv­­və­­lə­­rin ar­­tı­­rıl­­ma­­sı plan­­ laş­­dı­­rı­­lır. NATO ilə apa­­rıl­­mış mü­­za­­ki­­rə­­lə­­rin ye­­ku­­nu ola­­raq, Azər­­bay­­can tə­­rə­­fi 2015-ci il­­də OCC üçün bə­­yan et­­di­­yi qüv­­və­­lə­­ri bri­­qa­­da sə­­ viy­­yə­­si­­nə çat­­dır­­maq niy­­yə­­tin­­də­­dir. Pla­­na əsa­­ sən möv­­cud OCC ta­­bor, sülh­­mə­­ram­­lı ta­­bor və beynəlxalq əməliyyatlar üçün bir ta­­bo­­run ya­­ ra­­dıl­­ma­­sı he­­sa­­bı­­na ye­­ni bri­­qa­­da for­­ma­­laş­­dı­­rı­­ la­­caq.

Azər­­bay­­can-NA­­TO əmək­­daş­­lı­­ğı çər­­çi­­və­­sin­­ də həm­­çi­­nin, 2014-cü il­­də Azər­­bay­­can Da­­xi­­li İş­­lər Na­­zir­­li­­yi­­nin Da­­xi­­li Qo­­şun­­la­­rı­­nın po­­li­­sə dəs­­tək bö­­lü­­yü­­nün özü­­nü­­qiy­­mət­­lən­­dir­­mə pro­ ­se­­si­­nin ke­­çi­­ril­­mə­­si də nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. NA­­TO eks­­pert­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ar­­tıq bö­­lü­­yün for­­ma­­laş­­ma pro­­se­­si ba­­şa ça­­tıb. Ha­­zır­­da təc­­hi­­ zat­­la bağ­­lı mə­­sə­­lə­­lər tə­­rəf­­lər ara­­sın­­da mü­­za­­ki­ ­rə olun­­maq­­da­­dır.

Azər­­bay­­can öz hər­­bi nailiy­­yət­­lə­­rin İDEF-2013 sər­­gi­­sin­­də nü­­ma­­yiş et­­di­­rə­­cək Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi (MSN) may ayın­­da Tür­­ki­­yə­­nin İs­­tan­­bul şə­­ hə­­rin­­də ke­­çi­­ril­­mə­­si plan­­laş­­dı­­rı­­lan İDEF-2013 bey­­nəl­­xalq mü­­da­­fiə sər­­ gi­­sin­­də iş­­ti­­rak edə­­cək. Azər­­bay­­can tə­­rə­­fi bu də­­fə sər­­gi­­də 2011-ci il­­lə mü­­ qa­­yi­­sə­­də da­­ha bö­­yük stend­­lə iş­­ti­­rak et­­mək niy­­yə­­tin­­də­­dir. Bu qa­­tı­­lım ilə Azər­­bay­­can hər­­bi sə­­na­­ye­­si İDEF sər­ ­gi­­sin­­də üçün­­cü də­­fə iş­­ti­­rak et­­miş ola­­caq. Qeyd edək ki, MSN 2009-cu il­­də İDEF-də Azər­­bay­­can­­da is­­teh­­sal olun­­muş 27, 2011-ci il­­də isə 89 ad­­da mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı məh­­su­­lu nü­­ma­­yiş et­­di­­rib. İDEF-2013 sər­­gi­­sin­­də Azər­­bay­­ca­­nın müx­­ tə­­lif hər­­bi qu­­rum­­la­­rın­­dan yük­­sək sə­­viy­­yə­­li nü­­ma­­yən­­də he­­yət­­lə­­ri­­nin də zi­­ya­­rət­­çi qis­­min­­də iş­­ti­­ra­­kı göz­­lə­­ni­­lir.

8 AZERI DEFENCE

İta­­li­­ya­­dan 10 ye­­ni he­­li­­kop­­ter

ÖLKƏ İta­­li­­ya­­nın Agus­­ta­­West­­land şir­­kə­­ti “Azər­­bay­­can Ha­­va Yol­­la­­rı” (AZAL) ilə ye­­ni hel­­kop­­ter­­lə­­rin al­­ğı-sat­­qı­­sı­­na dair mü­­qa­­vi­­lə im­­za­­la­­yıb. Agus­­ta­­ West­­land şir­­kə­­ti­­nin yay­­dı­­ğı mə­­lu­­ma­­ ta gö­­rə, də­­yə­­ri 115 mln. av­­ro təş­­kil edən mü­­qa­­vi­­lə­­yə əsa­­sən şir­­kət Azər­­ bay­­ca­­na 10 ədəd he­­li­­kop­­ter sa­­ta­­caq.

Bun­­lar­­dan 8 ədə­­di AW-139s, 2 ədə­­di isə AW-189s tip­­li he­­li­­kop­­ter­­dir. Bu he­­li­­kop­­ter­­lər of­­şor da­­şı­­ma­­lar, föv­­qə­­ la­­də tib­­bi xid­­mət­­lər, ax­­ta­­rış-xi­­la­­set­­mə əmə­­liy­­yat­­la­­rı və VİP xid­­mət­­lər üçün is­­ti­­fa­­də olu­­na­­caq. Şir­­kə­­tin ic­­ra­­çı di­­ rek­­to­­ru Bru­­no Span­­yo­­li bil­­di­­rib ki, AW-139s və AW-189s he­­li­­kop­­ter­­lə­­ri­­ nin se­­çil­­mə­­si on­­la­­rın üs­­tün­­lü­­yü­­nü və bey­­nəl­­xalq ba­­zar­­la­­rın­­da rə­­qa­­bət­­li­­yi­­ nə da­­vam­­lı ol­­du­­ğu­­nu gös­­tə­­rir.

No­­yab­­rın 16-da Ho­­ra­­diz Sər­­həd Dəs­­tə­­ si­­nin xid­­mə­­ti əra­­zi­­sin­­də ye­­ni­­dən in­­şa olun­­muş “I Şah­­se­­vən” Sər­­həd ko­­men­­ dant­­lı­­ğı is­­ti­­fa­­də­­yə ve­­ri­­lib. Bu mü­­na­­si­­bət­­lə təş­­kil olun­­muş təd­­bir­­də çı­­xış edən DSX rəisi – Sər­­həd Qo­­şun­­la­­rı­­nın ko­­man­­da­­nı ge­­ne­­ral-ley­­te­­nant El­­çin Qu­­li­­yev Ali Baş Ko­­man­­dan, pre­­zi­­dent İl­­ham Əli­­ye­­vin gös­ ­tər­­di­­yi diq­­qət və qay­­ğı sa­­yə­­sin­­də DSX-nin bu gün di­­na­­mik in­­ki­­şaf döv­­rü­­nü ya­­şa­­dı­­ğı­ ­nı bil­­di­­rib. Açı­­lı­­şı edi­­lən sər­­həd ko­­men­­ dant­­lı­­ğı­­nın ye­­ni­­dən in­­şa olu­­na­­raq xid­­mə­­ti is­­ti­­fa­­də­­yə ve­­ril­­mə­­si­­nin sər­­həd mü­­ha­­fi­­zə inf­­rast­­ruk­­tu­­ru­­nun tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si is­­ti­­ qa­­mə­­tin­­də növ­­bə­­ti ad­­dım ol­­du­­ğu­­nu qeyd edib. Hər­­bi his­­sə ko­­man­­di­­ri pol­­kov­­nikley­­te­­nant Zaur Zey­­na­­lov isə bil­­di­­rib ki, sər­­həd­­çi­­lə­­rin xid­­mət et­­di­­yi Fü­­zu­­li və Bey­­ lə­­qan ra­­yon­­la­­rın­­da şəx­­si he­­yə­­tin so­­sialməişət prob­­lem­­lə­­ri­­nin həl­­li is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də mü­­hüm iş­­lər gö­­rü­­lür. Ca­­ri ilin av­­qust ayın­­da sər­­həd dəs­­tə­­si­­nin 5 sər­­həd zas­­ta­­ va­­sı ye­­ni­­dən in­­şa olu­­na­­raq xid­­mə­­ti is­­ti­­fa­­ də­­yə ve­­ri­­lib. Ha­­zır­­da sər­­həd dəs­­tə­­si qar­­ni­ ­zo­­nun­­da ti­­kin­­ti-tə­­mir və in­­şaat iş­­lə­­ri, hər­­ bi his­­sə­­də 5 bi­­na­­dan iba­­rət 105 mən­­zil­­li ya­­şa­­yış şə­­hər­­ci­­yi­­nin, hər­­bi xəs­­tə­­xa­­na­­nın in­­şa­­sı hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir.

Sər­­həd Qo­­şun­­la­­rın­­da ye­­ni açı­­lış­­lar

noyabr-dekabr 2012 9

ÖLKƏ

DSX 2012-ci ili uğur­­la ba­­şa vur­­du Ge­­ri­­də qa­­lan 2012-ci il Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin in­­ki­­şa­­fı, ye­­ni­­lən­­ mə­­si ba­­xı­­mın­­dan əla­­mət­­dar olub. Bu kon­­tekst­­də Azər­­bay­­can Döv­­lət Sər­­ həd Xid­­mə­­ti (DSX) üçün də 2012-ci ili uğur­­lu ke­­çib. DSX-də 2012-ci il müasir­­ləş­­mə, Ali Baş Ko­­man­­da­­nı tə­­rə­­fin­­dən ve­­ri­­lən xü­­su­­si tap­­şı­­rıq­­la­­rın ic­­ ra­­sı, döv­­lət sər­­həd­­lə­­ri­­nin əmə­­liy­­yat yo­­lu ilə mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si, hər­­bi his­­sə və böl­­mə­­lə­­rin dö­­yü­­şə ha­­zır­­lı­­ğı­­nın da­­ha yük­­sək sə­­viy­­yə­­də tə­­ min edil­­mə­­si, bey­­nəl­­xalq əmək­­daş­­lı­­ğın ge­­niş­­lən­­di­­ril­­mə­­si, hər­­bi qul­­luq­­çu­­la­­ rın so­­sial mü­­da­­fiəsi­­nin güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si sa­­hə­­sin­­də mü­­hüm hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­ mə­­si ilə yad­­da qa­­lıb.

10 AZERI DEFENCE

ÖLKƏ 2012-ci ilin ye­­kun­­la­­rı­­na dair DSX - də ke­­çi­­ri­­lən he­­sa­­bat mü­­şa­­vi­ ­rə­­sin­­də çı­­xış edən Döv­­lət Sər­­həd Xid­­mə­­ti­­nin rəisi, Sər­­həd Qo­­şun­­la­­ rı­­nın ko­­man­­da­­nı ge­­ne­­ral-ley­­te­­nant El­­çin Qu­­li­­yev ötən il gö­­rü­­lən iş­­lər və qar­­şı­­da du­­ran tap­­şı­­rıq­­lar­­dan da­­nı­­şıb. Ge­­ne­­ra­­lın söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ötən il Azər­­bay­­can Pre­­zi­­den­­ti, Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin Ali Baş Ko­­man­­da­ ­nı İl­­ham Əli­­yev DSX Nax­­çı­­van sər­ ­həd Di­­vi­­zi­­ya­­sı­­nın Cul­­fa sər­­həd ko­­ men­­dant­­lı­­ğı­­nın açı­­lı­­şın­­da iş­­ti­­rak edib. Ey­­ni za­­man­­da Lən­­kə­­ran Sər­­ həd Dəs­­tə­­si­­nin ye­­ni in­­şa olun­­muş qar­­ni­­zo­­nu­­na və Yev­­lax şə­­hə­­rin­­də ye­­ni hər­­bi his­­sə­­yə ba­­xış ke­­çi­­rib.

Av­­qust ayın­­da DSX-nin hər­­bi qul­­ luq­­çu­­la­­rı or­­den və me­­dal­­lar­­la təl­­tif edi­­lib, 3 əmək­­da­­şa isə ali za­­bit hər­ ­bi rüt­­bə­­si ve­­ri­­lib. Bun­­dan baş­­qa, Ba­­kı şə­­hə­­ri Mər­­də­­kan qə­­sə­­bə­­sin­­də Hey­­dər Əli­­yev Fon­­du tə­­rə­­fin­­dən

tam tə­­mir edi­­lə­­rək zə­­ru­­ri təd­­ris ba­­ za­­sı ilə komp­­lek­­təş­­di­­ril­­dik­­dən son­ ­ra DSX-nin ba­­lan­­sı­­na ve­­ril­­miş xü­­ su­­si mək­­təb fəaliy­­yə­­tə baş­­la­­yıb. İlk mə­­zun­­la­­rı­­nı bu­­ra­­xan DSX Aka­­de­­ mi­­ya­­sın­­da ye­­ni ka­­fed­­ra­­lar ya­­ra­­dı­­ lıb. İlk də­­fə ola­­raq “Me­­xa­­ni­­ka mü­­ hən­­dis­­li­­yi” ix­­ti­­sa­­sı üz­­rə qə­­bul ke­­çi­ ­ri­­lib. Ötən il həm­­çi­­nin DSX-nin 2 ye­­ni hər­­bi his­­sə­­si xid­­mə­­ti dö­­yüş fəaliy­­yə­­ti­­nə baş­­la­­yıb. Döv­­lət sər­­ həd­­lə­­ri­­nin mü­­ha­­fi­­zə­­si sis­­te­­mi­­nin tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si məq­­sə­­di ilə mad­­di-tex­­ni­­ki ba­­za­­nın güc­­lən­­di­­ril­ ­mə­­si is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də önəm­­li nailiy­­ yət­­lər əl­­də olu­­nub. 420 bi­­na­­dan iba­­rət 41 ti­­kin­­ti komp­­lek­­si­­nin, o cüm­­lə­­dən 10 ye­­ni hər­­bi his­­sə komp­­lek­­si­­nin əsas­­lı tə­­mir-ti­­kin­­ti­­si hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lib. Hər­­bi his­­sə­­lər­­də za­­bit-gi­­zir he­­yə­­ti­­nin məişət şə­­raiti­ ­nin yax­­şı­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı üçün 1226 mənzil inşa olunub .

Modernləşmə və peşəkarlaşma DSX rəisi son bir il­­də Sər­­həd Qo­­şun­­la­­rın­­da hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən tex­­ ni­­ki mo­­dern­­ləş­­mə pro­­ses­­lə­­rin­­dən də bəhs edib. Ge­­ne­­ral E. Qu­­li­­ye­­vin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, he­­sa­­bat döv­­rün­­də döv­­lət sər­­hə­­din­­dən ke­­çən şəxs­­lər ba­­rə­­də mə­­lu­­mat­­la­­rın İAMAS sis­­te­ ­mi ilə in­­teq­­rə olun­­muş elekt­­ron ba­­za­­sı və real vaxt re­­ji­­min­­də vi­­deo gö­­rün­­tü im­­kan­­la­­rı ge­­niş­­lən­­di­­ri­­lib.

Bü­­tün sər­­həd ke­­çid mən­­tə­­qə­­lə­­rin­­ də döv­­lət sər­­hə­­din­­dən ke­­çən şəxs­­ lər ba­­rə­­də mə­­lu­­mat­­lar mər­­kəz­­ləş­­ di­­ri­­lib. DSX-nin xü­­su­­si tap­­şı­­rıq­­la­­rı­ ­nın ic­­ra­­sı üçün mü­­va­­fiq si­­lah və tex­­ni­­ka­­la­­rın öl­­kə­­yə gə­­ti­­ril­­mə­­si­­nə və yer­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­­nə baş­­la­­nıb. Sər­­ həd Qo­­şun­­la­­rı­­nın xü­­su­­si böl­­mə­­lə­­ri üçün yük­­sək ma­­nevr­­li və ke­­çid qa­­

noyabr-dekabr 2012 11

ÖLKƏ bi­­liy­­yət­­li nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri, sual­­tı əmə­­liy­­yat və mü­­şa­­hi­­də, is­­teh­­kam ava­­dan­­lı­­ğı, özəl mü­­da­­fiə va­­si­­tə­­lə­­ri alı­­nıb. Tə­­mas xət­­ti­­nə ya­­xın olan hər­­bi his­­sə­­lər dö­­yüş tex­­ni­­ka­­sı, mü­­ şa­­hi­­də və mü­­ha­­fi­­zə va­­si­­tə­­lə­­ri ilə tam tə­­min edi­­lib. DSX-nin pe­­şə­­kar he­­yət­­lə komp­­lekt­­ləş­­di­­ril­­mə­­si üçün sər­­həd zas­­ta­­va­­sı­­nın qrup ko­­man­­ dir­­lə­­ri­­nin, miq­­ra­­si­­ya və sa­­hil mü­­ ha­­fi­­zə­­si­­nin ki­­çik mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri­­nin ha­­zır­­lı­­ğı kurs­­la­­rı­­nın sa­­yı ar­­tı­­rı­­lıb.

Sər­­həd dəs­­tə­­lə­­ri­­nin çe­­vik hə­­rə­­kət böl­­mə­­lə­­ri­­nin za­­bit və gi­­zir he­­yə­­ti ilə komp­­lekt­­ləş­­mə sə­­viy­­yə­­si yük­­ səl­­di­­lib.

“Döv­­lət Sər­­həd Xid­­mə­­ti üçün dö­­yüş ha­­zır­­lı­­ğı, döv­­lət sər­­həd­­lə­­ri­­ nin mü­­ha­­fi­­zə­­si, bey­­nəl­­xalq əla­­qə­­ lə­­rin ge­­niş­­lən­­di­­ril­­mə­­si, müasir si­­ lah və tex­­ni­­ka ilə təc­­hi­­zat ba­­xı­­mın­ ­dan 2012-ci il uğur­­lu olub”, - de­­yə DSX rəisi bil­­di­­rib.

Bu dövr­­də döv­­lət sər­­hə­­di­­nin mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nə tə­­sir gös­­tə­­rən amil­­lə­ ­rə to­­xu­­nan E. Qu­­li­­ye­­vin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, öl­­kə əra­­zi­­si­­nin 20%-ə qə­­dər his­­sə­­si­­nin, o cüm­­lə­­dən Azər­­bay­­ can-İran döv­­lət sər­­hə­­di­­nin 132 km-nin və Azər­­bay­­can-Er­­mə­­nis­­tan döv­­lət sər­­hə­­di­­nin 733 km-nin Er­­ mə­­nis­­tan Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­ dən iş­­ğal olun­­ma­­sı, mü­­qa­­bil öl­­kə xü­­su­­si xid­­mət or­­qan­­la­­rı­­nın sər­­həd­ ­dən kəş­­fiy­­yat-təx­­ri­­bat fəaliy­­yət­­lə­­ ri­­nin da­­vam et­­mə­­si bu sa­­hə­­də əsas prob­­lem­­lər­­dən­­dir. Bun­­dan baş­­qa, üçün­­cü öl­­kə və­­tən­­daş­­la­­rı­­nın Azər­­ bay­­can əra­­zi­­sin­­dən tran­­zit is­­ti­­fa­­də et­­mək­­lə Qər­­bi Av­­ro­­pa öl­­kə­­lə­­ri­­nə get­­mə cəhd­­lə­­ri, öl­­kə əra­­zi­­sin­­dən nar­­ko­­tik mad­­də­­lə­­rin tran­­zi­­ti üçün is­­ti­­fa­­də cəhd­­lə­­ri, qa­­çaq­­mal­­çı­­lıq və di­­gər məq­­səd­­lər­­lə döv­­lət sər­­hə­­di­­ nin po­­zul­­ma­­sı, sax­­ta sə­­nəd­­lər­­dən is­­ti­­fa­­də et­­mək­­lə sər­­həd­­dən keç­­mə cəhd­­lə­­ri­­nə də mü­­tə­­ma­­di rast gə­­li­­ nib. İran­­da və Şi­­ma­­li Qaf­­qaz­­da əmə­­liy­­yat şə­­raiti­­nin gər­­gin ola­­raq

12 AZERI DEFENCE

qal­­ma­­sı, də­­niz sər­­həd­­lə­­rin­­də möv­ ­cud gər­­gin­­lik, müəy­­yən se­­pa­­rat­­çı qüv­­və­­lə­­rin res­­pub­­li­­ka­­ya qar­­şı fəaliy­­yət­­lə­­ri, xid­­mət­­də olan sər­­həd nar­­yad­­la­­rı­­na qar­­şı təz­­yiq­­lər, si­­lah­­lı mü­­qa­­vi­­mət gös­­tə­­ril­­mə­­si, mü­­qa­­bil öl­­kə­­lə­­rin həm­­sər­­həd ra­­yon­­la­­rın­­da sər­­həd po­­zu­­cu­­la­­rı­­na kö­­mək­­lik gös­ ­tə­­rən mü­­tə­­şək­­kil bə­­ləd­­çi qrup­­la­­rın

fəaliy­­yə­­ti he­­sa­­bat döv­­rün­­də döv­­lət sər­­hə­­di­­nin mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nə tə­­sir gös­­ tə­­rən əsas amil­­lər olub.

Tət­­biq edi­­lən ye­­ni­­lik­­lər sər­­həd po­­zu­­cu­­la­­rı ilə mü­­ba­­ri­­zə sa­­hə­­sin­­də öz nə­­ti­­cə­­lə­­ri­­ni gös­­tə­­rib. DSX rəisi əla­­və edib ki, 2012-ci il ər­­zin­­də döv­­lət sər­­hə­­di­­ni poz­­duq­­la­­rı­­na gö­­ rə 615 nə­­fər, sər­­həd re­­ji­­mi­­ni poz­­

ÖLKƏ

duq­­la­­rı­­na gö­­rə 12011 nə­­fər sax­­la­­nı­ l­ ıb. İl ər­­zin­­də tu­­tu­­lan sər­­həd po­­zu­ ­cu­­la­­rı­­nın 25.1%-i Azər­­bay­­can­­dan mü­­qa­­bil öl­­kə­­lə­­rə ke­­çər­­kən, 74.9%-i isə di­­gər öl­­kə­­lər­­dən Azər­­bay­­ca­­na gə­­lər­­kən sax­­la­­nı­­lıb­­lar. Həm­­çi­­nin DSX əmək­­daş­­la­­rı tə­­rə­­fin­­dən ax­­ta­­ rış­­da olan 1896 nə­­fər tu­­tu­­lub, 4836 nə­­fə­­rin öl­­kə­­dən kə­­na­­ra çıx­­ma­­sı­­na

ica­­zə ve­­ril­­mə­­yib. Xa­­ri­­ci xü­­su­­si xid­ ­mət or­­qan­­la­­rı ilə əmək­­daş­­lıq­­da şüb­­hə­­li bi­­li­­nən 7 Azər­­bay­­can, 2 xa­­ ri­­ci öl­­kə və­­tən­­da­­şı, həm­­çi­­nin xa­­ri­­ci ter­­ror­­çu qrup­­la­­rın tər­­ki­­bin­­də tə­­ lim­­lər keç­­miş və dö­­yüş­­lər­­də iş­­ti­­rak edən 10 nə­­fər sax­­la­­nı­­lıb. Bu müd­­ dət­­də sər­­həd nar­­yad­­la­­rı­­na qar­­şı sər­­həd po­­zu­­cu­­la­­rı tə­­rə­­fin­­dən 10 hal­­da od­­lu si­­lah­­dan is­­ti­­fa­­də olu­­ nub. Sər­­həd nar­­yad­­la­­rı tə­­rə­­fin­­dən tə­­li­­ma­­ta uy­­ğun hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən təd­­bir­­lər nə­­ti­­cə­­sin­­də 1 İran və­­tən­­ da­­şı ya­­ra­­la­­nıb, 1-i isə dün­­ya­­sı də­­yi­ ­şib.

He­­sa­­bat döv­­rün­­də 250 kq 336 qram nar­­ko­­tik mad­­də­­nin döv­­lət sər­­hə­­din­­dən ke­­çi­­ril­­mə­­si­­nin qar­­şı­­sı alı­­nıb, 3 mil­­yon 876 min ma­­nat də­­ yə­­rin­­də qa­­çaq­­mal aş­­kar­­la­­nıb.

Xə­­zər Də­­ni­­zin­­də mü­­şa­­hi­­də im­­kan­­la­­rı ar­­tıb Ötən il Xə­­zər də­­ni­­zin­­də mü­­şa­­hi­ ­ ə və aş­­kar et­­mə im­­kan­­la­­rı­­nın əhə­ d ­miy­­yət­­li də­­rə­­cə­­də ar­­tı­­rıl­­dı­­ğı­­nı vur­ ­ğu­­la­­yan E. Qu­­li­­ye­­vin söz­­lə­­ri­­nə gö­­ rə, Azər­­bay­­ca­­nın də­­niz sər­­həd­­lə­­ri­­ nin mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin güc­­lən­­di­­ril­­mə­­ si­­nə, neft ya­­taq­­la­­rı­­nın mü­­ha­­fi­­zə­­ sin­­də mü­­va­­fiq və­­zi­­fə­­lə­­rin hə­­ya­­ta

ke­­çi­­ril­­mə­­si­­nə xü­­su­­si diq­­qət ye­­ti­­ri­­ lib. İl ər­­zin­­də DSX Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­ ­si­­nin sər­­həd gö­­zət­­çi gə­­mi­­lə­­ri tə­­rə­­ fin­­dən döv­­lət sər­­hə­­di­­nin mü­­ha­­fi­­ zə­­si Xə­­zər də­­ni­­zi­­nin Azər­­bay­­ca­­na mən­­sub böl­­mə­­si­­nin mər­­kə­­zi, cə­­ nub və şi­­mal his­­sə­­lə­­rin­­də – Çi­­lov və Nar­­gin ada­­la­­rı, Neft Daş­­la­­rı, Neft­­ça­­la, Lən­­kə­­ran və As­­ta­­ra is­­ti­­ qa­­mət­­lə­­rin­­də təş­­kil edi­­lib.

“Xə­­zər də­­ni­­zi­­nin va­­cib is­­ti­­qa­­ mət­­lə­­rin­­də sər­­həd gö­­zət­­çi gə­­mi­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən fa­­si­­lə­­siz xid­­mə­­tin təş­­kil edil­­mə­­si və sər­­həd su­­la­­rın­­da Azər­ ­bay­­ca­­nın mə­­na­­fe­­lə­­ri­­nin qo­­run­­ma­­sı sa­­hə­­sin­­də önəm­­li nailiy­­yət­­lər əl­­də olu­­nub”, - de­­yə ge­­ne­­ral əla­­və edib.

DSX rəisi ca­­ri ilin ap­­rel ayı­­nın 11-dən 17-dək Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin bü­­tün üz­­mə va­­si­­tə­­lə­­ri cəlb olun­­ maq­­la 9 möv­­zu­­dan iba­­rət 3 mər­­hə­ ­lə­­də ke­­çi­­ril­­miş ge­­niş­­miq­­yas­­lı tak­­ti­ ­ki tə­­lim­­lər­­də yük­­sək dö­­yüş ha­­zır­­lı­ ­ğı nü­­ma­­yiş et­­di­­ril­­di­­yi­­ni vur­­ğu­­la­­ yıb.

He­­sa­­bat döv­­rün­­də sər­­həd re­­ji­­ mi­­nə nə­­za­­rət məq­­sə­­di ilə Azər­­bay­ ­ca­­na məx­­sus 80, Ru­­si­­ya­­ya məx­­sus 18, İra­­na məx­­sus 3, Türk­­mə­­nis­­ta­­na məx­­sus 5 gə­­mi­­yə, Azər­­bay­­ca­­na məx­­sus 539 ki­­çik həcm­­li mo­­tor­­lu qa­­yı­­ğa ba­­xış ke­­çi­­ri­­lib. Azər­­bay­­ca­­ na məx­­sus 18, Ru­­si­­ya­­ya məx­­sus 5, İra­­na məx­­sus 1 gə­­mi və Azər­­bay­­ ca­­na məx­­sus 250 qa­­yıq ba­­rə­­sin­­də zə­­ru­­ri təd­­bir­­lər gö­­rü­­lüb. Də­­niz sər­ ­həd­­çi­­lə­­ri bu il 3 hal­­da də­­niz­­də xi­­la­ ­set­­mə fəaliy­­yə­­ti hə­­ya­­ta ke­­çi­­rib, 11 nə­­fər xi­­las olu­­nub.

He­­sa­­bat-mü­­şa­­vi­­rə­­nin so­­nun­­da ge­­ne­­ral E. Qu­­li­­yev tə­­rə­­fin­­dən hər­­bi his­­sə­­lə­­rin və st­­ruk­­tur qu­­rum­­la­­rın xid­­mə­­ti fəaliy­­yə­­ti qiy­­mət­­lən­­di­­ri­­lib.

2013-cü il­­də DSX-nin qar­­şı­­sın­­da du­­ran əsas və­­zi­­fə və tap­­şı­­rıq­­lar qeyd olu­­nub. Təd­­bi­­rin so­­nun­­da xid­­mət­­də fərq­­lə­­nən DSX-nin bir qrup hər­­bi qul­­luq­­çu təl­­tif edi­­lib.

noyabr-dekabr 2012 13

ÖLKƏ

El­­bit Sys­­tems Azər­­bay­­can­­la əmək­­daş­­lı­­ğı də­­rin­­ləş­­di­­rir İs­­railin El­­bit Sys­­tems şir­­kə­­ti Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən ye­­ni proq­­ram­­lar­­ da iş­­ti­­rak et­­mək is­­tə­­yir.

No­­yabr ayın­­da “Ba­­ku­­Tel-2012” sər­­gi­­si­­nə qa­­tı­­lan El­­bit Sys­­tems bu­­ ra­­da özü­­nün Tad­­rian CNR9000HDR/İP, Tad­­rian HF-6000, Tad­­rian PNR-500, Ta­­di­­ran CNR710MB ailə­­sin­­dən müx­­tə­­lif hər­­bi tə­­yi­­nat­­lı ra­­dios­­tan­­si­­ya­­la­­rı­­nı, Tad­­ rian GRC-40­­8E tip­­li çox in­­ter­­feys­­li İP və TDM ra­­diore­­le stan­­si­­ya­­sı­­nı, MI­­COM-3 ra­­dios­­tan­­si­­ya­­sı­­nı, IRCS ra­­bi­­tə əla­­qə­­si sis­­te­­mi­­ni, TI­­GER tak­ ­tik re­­gional int­­ra­­se­­ti­­ni, JS mo­­no­­ kul­­yar əl disp­­le­­yi­­ni, həm­­çi­­nin bir sı­­ra ra­­bi­­tə və kos­­mik sis­­tem­­lə­­ri­­ni ta­­nı­­dıb. Sər­­gi­­də iş­­ti­­rak edən hər­­bi qu­­rum­­la­­rın nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri­­nə El­­bit

şir­­kə­­ti­­nin T-55, T-72, T-80 və T-90 tank­­la­­rı­­nın mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­sin­­də tət­­biq et­­di­­yi TI­­SAS sis­­te­­mi həm­çi­ nin dü­zən­lik sa­hə­lər üçün nə­zər­də tu­tul­muş Tad­rian GRC- 40­8E ye­ni nə­sil ge­niş zo­laq­lı ra­diore­le stan­si­ ya­sı ba­rə­də mə­lu­mat ve­ri­lib. Mə­­lu­ ­mat ve­­ri­­lib ki, bu ra­­diore­­le stan­­si­­ ya­­sı in­­di və gə­­lə­­cək dövr­­də tak­­tik ra­­bi­­tə­­nin tə­­min edil­­mə­­si üçün ya­­ ra­­dı­­lıb. Stan­­si­­ya ye­­ni İP pro­­to­­kol­­ la­­rı və köh­­nə ra­­bi­­tə pro­­to­­kol­­la­­rı­­nı (G703, EURO­­COM və s.) dəs­­tək­­lə­­ yir. Stan­­si­­ya­­nın ra­­diore­­le­­si dö­­yüş şə­­rait­­lə­­rin­­də yox­­la­­nı­­lıb, ABŞ Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­rin­­də, İs­­rail Mü­­da­­ fiə Qüv­­və­­lə­­rin­­də və di­­gər döv­­lət­­lə­ ­rin Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin­­də is­­ti­­fa­­də olu­­nur.

Ha­­zır­­da Azər­­bay­­ca­­nın Si­­lah­­lı

Qüv­­və­­lə­­ri və di­­gər güc st­­ruk­­tur­­la­­rı ilə sıx əmək­­daş­­lı­­ğa ma­­lik ol­­duq­­la­­ rı­­nı bə­­yan edən şir­­kət rəs­­mi­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, El­­bit Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin re­­gional və mər­­kə­­zi ko­­man­­da mər­­kəz­­lə­­ri­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı, əsas mü­­ha­­ri­­bə tank­­la­ ­rı­­nın mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si, kəş­­fiy­­ yat-mü­­şa­­hi­­də və nə­­za­­rət im­­kan­­la­­ rı­­nın güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si, ra­­bi­­tə sis­­te­­ mi­­nin ye­­ni­­dən qu­­rul­­ma­­sı proq­­ ram­­la­­rı­­nın iş­­ti­­rak­­çı­­sı­­dır. El­­bit Sys­­ tems həm­­çi­­nin Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinin təyyarələrinə “dost-düşmən tanıma” sisteminin (IFF) qurulmasında iştirak edib. Şir­­kət hər­­bi aviasi­­ya­­nın mo­­dern­­ ləş­­di­­ril­­mə­­si sa­­hə­­sin­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ ri­­lən di­­gər la­­yi­­hə­­lə­­rə qa­­tıl­­maq niy­ ­yə­­tin­­də ol­­du­­ğun bə­­yan edib.

Ta­­di­­ran ra­­dios­­tan­­si­­ya­­la­­rı­­praktikada

14 AZERI DEFENCE

HƏRBİ SƏNAYE

Mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si hü­­cu­­ma ke­­çir Rə­­şad Sü­­ley­­ma­­nov

De­­kab­­rın 17-də Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi­­ nin (MSN) ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­­nın yed­­di ili ta­­mam ol­­du. Ötən dövr­­də for­­ma­­laş­­ma mər­­hə­­lə­­si­­ ni ba­­şa vu­­ran MSN bu gün öl­­kə­­nin Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri və di­­gər güc st­­ruk­­tur­­la­­rı­­nın tə­­ lə­­ba­­tı­­nı qar­­şı­­la­­maq­­la ya­­na­­şı, Azər­­bay­­can hər­­bi sə­­na­­ye­­si­­nin bey­­nəl­­xalq sə­­viy­­yə­­də ta­­nı­­dıl­­ma­­sı, bu sa­­ hə­­də ix­­ra­­cat po­­ten­­sialı­­nın for­­ma­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də bir sı­­ra iş­­lər hə­­ya­­ta ke­­çir­­mək­­də­­dir. noyabr-dekabr 2012 15

HƏRBİ SƏNAYE

Hər­­bi sə­­na­­ye for­­ma­­la­­şır Mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri Ya­­vər Ca­­ma­­lo­­vun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ötən dövr ər­­zin­­də MSN-nin İq­­lim, Dal­­ ğa və Sə­­na­­ye­­ci­­haz El­­mi Is­­teh­­sa­­lat müəs­­si­­sə­­lə­­ri, Te­­le­­me­­xa­­ni­­ka, Peyk, Alov, Elekt­­ron He­­sab­­la­­yı­­cı Ma­­şın­­ lar, Ra­­dioqu­­raş­­dır­­ma, Şir­­van Araz, Ba­­kı Ci­­haz­­qa­­yır­­ma, Xaç­­maz Kon­­ den­­sa­­tor za­­vod­­la­­rı, AZAD Sys­­tems Co. müəs­­si­­sə­­si və El­­mi-Təd­­qi­­qat İns­­ti­­tu­­tu əsas­­lı tə­­mir və ye­­ni­­dən­­ qur­­ma­­dan son­­ra is­­tis­­ma­­ra ve­­ri­­lib.

2007-2012-ci il­­lər­­də na­­zir­­li­­yin ti­­ kin­­ti və ye­­ni­­dən­­qur­­ma iş­­lə­­ri apa­­ rıl­­mış bir­­lik və müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də 40-dan çox ye­­ni is­­teh­­sal sa­­hə­­si ya­­ ra­­dı­­lıb. On­­lar­­dan üçü - atı­­cı si­­lah­­ la­­rın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı və tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­ mə­­si üçün təc­­rü­­bə sı­­naq za­­vo­­du, fər­­di əleyh­­qaz­­la­­rın və xü­­su­­si mü­­

16 AZERI DEFENCE

ha­­fi­­zə va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sa­­lı, müx­­ tə­­lif çap­­lı dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın uti­­li­­ za­­si­­ya­­sı sa­­hə­­lə­­ri 2012-ci il­­də is­­ti­­fa­­ də­­yə ve­­ri­­lib. MSN-nin ta­­be­­li müəs­ ­si­­sə­­lə­­rin­­də is­­teh­­sa­­lı mə­­nim­­sə­­ni­­lən mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı mə­­mu­­lat­­la­­rın çe­­ şid­­lə­­ri­­nin sa­­yı 700-ə çat­­dı­­rı­­lıb. Ca­­ri il­­də 437 ad­­da mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı mə­­mu­­la­­tın is­­teh­­sa­­lı üz­­rə mü­­qa­­vi­­lə bağ­­la­­nı­­lıb.

“Bu gün “Ma­­ta­­dor” və “Ma­­ rauder” tip­­li zi­­reh­­li ma­­şın­­la­­rın is­­ teh­­sa­­lı və on­­la­­rın si­­lah­­lan­­ma­­sı tam mə­­nim­­sə­­ni­­lə­­rək küt­­lə­­vi is­­teh­­sa­­lı uğur­­la hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. İlk də­­fə ola­ ­raq res­­pub­­li­­ka­­da müasir pi­­lot­­suz uçuş apa­­rat­­la­­rı­­nın is­­teh­­sa­­lı tə­­min edi­­lib. Ey­­ni za­­man­­da, AK-74M tip­ ­li av­­to­­mat­­la­­rın is­­teh­­sa­­lı da uğur­­la hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Qeyd olu­­nan mə­­ mu­­lat­­lar üz­­rə güc st­­ruk­­tur­­la­­rı­­nın si­­fa­­riş­­lə­­ri tə­­min edi­­lib”, - de­­yə na­­

zir vur­­ğu­­la­­yıb.

MSN-nin qa­­tıl­­dı­­ğı bey­­nəl­­xalq sər­­gi­­lər­­də nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­­lən mə­­ mu­­lat­­la­­rın sa­­yı­­nın art­­maq­­da da­­ vam et­­di­­yi­­ni de­­yən Y. Ca­­ma­­lo­­vun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, na­­zir­­lik in­­di­­yə­­dək 10 bey­­nəl­­xalq mü­­da­­fiə sər­­gi­­si­­nə qa­­tı­­lıb. 2009-cu il­­də Tür­­ki­­yə­­də təş­­ kil olu­­nan IDEF-2009 sər­­gi­­sin­­də 27 ad­­da mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı mə­­mu­­lat­­la qatılan MSN ca­­ri ilin no­­yabr ayın­­ da İn­­do­­ne­­zi­­ya­­da ke­­çi­­ri­­lən In­­do­­De­ ­fen­­ce-2012 sər­­gi­­sin­­də 125 ad­­da mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı mə­­mu­­lat nü­­ma­­ yiş et­­di­­rib. Ümu­­mi­­lik­­də MSN 2012-ci il­­də 22 mil­­yon ma­­nat həc­­ min­­də ix­­ra­­cat hə­­ya­­ta ke­­çi­­rib. Növ­­ bə­­ti il­­də də ix­­ra­­ca­­tın əhə­­miy­­yət­­li şə­­kil­­də ar­­tı­­rıl­­ma­­sı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də iş­­lər gö­­rül­­mək­­də­­dir.

Ye­­ni la­­yi­­hə­­lər­­dən bəhs edən na­­ zir de­­yib Ki, 2012-ci il­­də ya­­ra­­dıl­­ma

HƏRBİ SƏNAYE

ba­­şa çat­­dı­­rıl­­mış möv­­zu­­la­­rın sa­­yı 4,5 də­­fə, mər­­hə­­lə­­lə­­rin ic­­ra­­sı isə 5,1 də­­fə ar­­tıb: “İs­­teh­­sa­­lı mə­­nim­­sə­­nil­­ miş və se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­nıl­­ mış ye­­ni mə­­mu­­lat­­lar­­dan yay­­lım atəş­­li reak­­tiv sis­­te­­mi­­ni, zi­­reh­­li tex­­ ni­­ka­­nın tır­­tıl­­la­­rı­­nı, mü­­hən­­dis tex­­ ni­­ka­­sı üz­­rə elekt­­ron part­­lat­­ma ma­­ şı­­nı­­nı, fər­­di əleyh­­qa­­zı, aviasi­­ya bom­­ba­­la­­rı­­nı, kol­­li­­ma­­tor ni­­şan­­ga­­hı­ ­nı, top kol­­li­­ma­­to­­ru­­nu, müx­­tə­­lif mi­­ naatan­­la­­rı, siq­­nal ta­­pan­­ça­­sı­­nı, zi­­ reh­­li tex­­ni­­ka­­la­­rın, ar­­til­­le­­ri­­ya və atı­ ­cı si­­lah­­la­­rın müx­­tə­­lif eh­­ti­­yat his­­sə­­ lə­­ri­­ni gös­­tər­­mək olar. Müasir tök­­ mə pro­­se­­si ilə hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən zi­­ reh­­li ma­­şın­­la­­rın tır­­tıl­­la­­rı­­nın və müx­­tə­­lif çap­­lı mi­­na­­la­­rın göv­­də­­lə­­ri­ ­nin ha­­zır­­lan­­ma­­sı uğur­­la sı­­naq­­dan çı­­xıb və is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­nı­­lıb”.

mm çap­­lı snay­­per tü­­fən­­gi ya­­ra­­ dı­­lıb. Snay­­per tü­­fən­­gi­­nin atış mə­­sa­­fə­­si 1000 metr, da­­ra­­ğı­­nın tu­­tu­­mu 10 pat­­ron, çə­­ki­­si isə 7.1 kq-dır.

• Əl pu­­lem­­yo­­tu ya­­ra­­dı­­lıb. Xü­­su­­si

tə­­yi­­nat­­lı və kəş­­fiy­­yat­­çı­­lar üçün nə­­zər­­də tu­­tul­­muş bu si­­la­­hın atış mə­­sa­­fə­­si 1000 metr, çə­­ki­­si 7-kq, uzun­­lu­­ğu 1080 mm-dir.

• 23 mm çap­­lı snay­­per tü­­fən­­gi­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı pro­­se­­si ge­­dir. Bu si­­ la­­hın 2013-cü ilin bi­­rin­­ci ya­­rı­­sı­­na ha­­zır ol­­ma­­sı göz­­lə­­ni­­lir.

• Dağ­­lıq əra­­zi­­lər­­də dö­­yüş apar­­ maq üçün, çan­­ta­­da da­­şı­­nan bir lü­­lə­­li, iki lü­­lə­­li və üç lü­­lə­­li reak­­ tiv qur­­ğu­­lar ha­­zır­­la­­nıb.

• BRDM ma­­şı­­nın ba­­za­­sın­­da ye­­ni kəş­­fiy­­yat ma­­şı­­nı ya­­ra­­dı­­lıb. Ma­­ şın 23 mm-lik top, iki ədəd 7.62 mm çap­­lı pu­­lem­­yot, AQ-17 qum­­ba­­raatan, tüs­­tü bu­­ra­­xı­­cı qur­­ğu, həm­­çi­­nin zə­­ru­­ri kəş­­fiy­­ yat va­­si­­tə­­lə­­ri ilə təc­­hiz olu­­nub.

Na­­zi­­rin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, bu ma­­ şın kəş­­fiy­­yat­­la ya­­na­­şı düş­­mə­­nin həm ye­­rüs­­tü, həm də ha­­va hə­­ dəf­­lə­­ri­­ni məhv et­­mək üçün nə­­ zər­­də tu­­tu­­lur.

• MT LB tip­­li ma­­şı­­nın üzə­­rin­­də 15

Ye­­ni­­lik­­lər MSN tə­­rə­­fin­­dən 2012-ci il­­də ye­­ ni si­­lah və hər­­bi tex­­ni­­ka­­la­­rın ya­­ra­­ dıl­­ma­­sı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də iş­­lə­­rin real­­ laş­­dı­­rıl­­dı­­ğı­­nı de­­yən na­­zir Ya­­vər Ca­­ma­­lov ye­­ni la­­yi­­hə­­lə­­ri aşa­­ğı­­da­­kı ki­­mi sı­­ra­­la­­yıb: • “Yal­­qu­­zaq” ad­­lı yün­­gül, 7.62x51

noyabr-dekabr 2012 17

SƏNAYE lü­­lə­­li reak­­tiv atəş sis­­te­­mi ya­­ra­­dı­ l­ ıb. Düş­­mə­­nin can­­lı qüv­­və­­si, sı­­ ğı­­na­­caq­­la­­rı­­nı və hər­­bi tex­­ni­­ka­­sı­­ nı məhv et­­mək üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan ma­­şı­­nın si­­lah­­lan­­ma­­sın­­ da 57 mm-lik ra­­ket­­lər­­dən is­­ti­­fa­­ də olu­­nur.

• “Gür­­zə” ad­­lı ye­­ni post-pat­­rul ma­­şı­­nı­­nın ya­­ra­­dı­­lıb. Ma­­şın 2 ədəd 7.62 mm-lik və 1 ədəd 12.7 mm-lik pu­­lem­­yot­­la si­­lah­­lan­­dı­­rı­­ lıb. Bu ma­­şın güc st­­ruk­­tur­­la­­rı üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur.

• ­Hər­­bi tex­­ni­­ka­­lar üçün dö­­yüş mo­­ dul­­la­­rı ya­­ra­­dı­­lıb. Dö­­yüş mo­­dul­­ la­­rı 12.7 mm, 14.5 mm-lik pu­­lem­ ­yot­­lar, 20 mm, 23 mm və 30 mm-lik top­­lar­­la si­­lah­­lan­­dı­­rı­­lıb.

• İST 14.5 “İs­­tiq­­lal” snay­­per tü­­fən­ ­gi­­nin tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si həyata keçirilib. Tək­­mil­­ləş­­mə nə­­ti­­cə­­sin­ ­də si­­la­­hın çə­­ki­­si azal­­dı­­la­­raq 35 kq-dan 28 kq-a en­­di­­ri­­lib. Həm­­çi­ ­nin si­­lah­­da bir sı­­ra tex­­ni­­ki də­­yi­­ şik­­lik­­lər apa­­rı­­lıb.

• A­­zər­­bay­­can­­da is­­teh­­sal edi­­lən 60 və 82 mm-lik mi­­naatan­­la­­rın atış mə­­sa­­fə­­si ar­­tı­­rı­­lıb. Tək­­mil­­ləş­­dir­­

18 AZERI DEFENCE

mə nə­­ti­­cə­­sin­­də 60 mm-lik mi­­ naatan­­lar­­da atış mə­­sa­­fə­­si 4000 met­­rə (əv­­vəl 1600 m olub), 82 mm-lik mi­­naatan­­lar­­da isə 5000 met­­rə (2500 m olub) çat­­dı­­rı­­lıb.

Ye­­ni müəs­­si­­sə açı­­lıb Mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si iş­­çi­­lə­­ri­­nin pe­­ şə bay­­ra­­mın­­da pre­­zi­­dent İl­­ham Əli­­ye­­vin iş­­ti­­ra­­kı ilə Azər­­bay­­can mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nin apa­­rı­­cı müəs­ ­si­­sə­­lə­­rin­­dən olan Təc­­rü­­bə-Sı­­naq Za­­vo­­du­­nun açı­­lı­­şı ke­­çi­­ri­­lib. Döv­­lət baş­­çı­­sı­­na mə­­lu­­mat ve­­rən mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri na­­zir Ya­­vər Ca­­ma­­ lov bil­­di­­rib ki, za­­vo­­dun ye­­ni­­dən qu­­rul­­ma­­sın­­da əsas məq­­səd atı­­cı si­­ ­lah­­la­­rın, o cüm­­lə­­dən av­­to­­mat­­la­­rın, pu­­lem­­yot­­la­­rın, snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri­­ nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı, mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­ mə­­si və küt­­lə­­vi is­­teh­­sa­­lın təş­­ki­­li is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də el­­mi-təd­­qi­­qat, təc­­rü­­ bi-konst­­ruk­­tor iş­­lə­­ri­­nin apa­­rıl­­ma­­sı, xü­­su­­si stan­­dart­­la­­ra uy­­ğun sı­­naq me­­to­­di­­ka­­la­­rı və proq­­ram­­la­­rı­­nın tə­­ ­ləb­­lə­­ri­­nə ca­­vab ve­­rən nü­­mu­­nə­­lə­­rin ha­­zır­­lan­­ma­­sın­­dan iba­­rət­­dir. Za­­

vod­­da­­kı Konst­­ruk­­tor Bü­­ro­­su­­na ba­­ ­xış ke­­çi­­rən döv­­lət baş­­çı­­sı­­na mə­­lu­­ mat ve­­ri­­lib ki, MSN ya­­ra­­dıl­­dıq­­dan son­­ra bü­­ro­­nun işi tək­­mil­­ləş­­di­­ri­­lib.

Bən­­zə­­ri ol­­ma­­yan ilk mil­­li “İs­­tiq­­lal” snay­­per tü­­fən­­gi­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı ba­­ ­şa çat­­dı­­rı­­lıb və is­­teh­­sa­­lı tə­­min edi­­ lib. Ha­­zır­­da bu­­ra­­da “İs­­tiq­­lal-2”, “İs­­tiq­­lal-4”, “İs­­tiq­­lal-1T”, “Şim­­ şək-9” və di­­gər si­­lah­­lar sı­­naq­­dan ke­­çi­­ri­­lir. Müəs­­si­­sə­­də la­­yi­­hə­­lən­­di­­ri­­ lən və ha­­zır­­la­­nan mü­­şa­­hi­­də ci­­haz­­ la­­rı, zi­­reh­­li tex­­ni­­ka və atı­­cı si­­lah­­lar­ ­la ta­­nış olan pre­­zi­­dent İ. Əli­­yev za­­vod­­da ha­­zır­­la­­nan xü­­su­­si tə­­yi­­nat­ ­lı “Gür­­zə” ad­­lı pat­­rul ma­­şı­­nı­­nı şəx­ ­sən ida­­rə edib. Pre­­zi­­den­­tə bil­­di­­ri­­lib ki, 2,5 ton yük­­gö­­tür­­mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­ ­nə ma­­lik­­dir. Ən son ye­­ni­­lik­­lər­­lə təc­­hiz olu­­nan bu ma­­şın “To­­yo­­ta Hİ­­LOYX 12” mo­­de­­li­­nin ba­­za­­sın­­da ya­­ra­­dı­­lıb. Döv­­lət baş­­çı­­sı za­­vo­­da ye­­ni ha­­zır­­lan­­mış dö­­yüş mo­­dul­­la­­rı, reak­­tiv atəş sis­­tem­­lə­­ri, ida­­rəet­­mə sis­­tem­­lə­­ri, aviasi­­ya bom­­ba­­la­­rı ilə ta­­nış ola­­raq öz töv­­si­­yə və tap­­şı­­rıq­­ la­­rı­­nı ve­­rib.

MÜSAHİBƏ

Key­­fiy­­yət və rə­­qa­­bə­­tin adı:

Tür­­ki­­yə­­də və xa­­ric­­də əl­­də et­­di­­yi mü­­vəf­­fə­­qiy­­yət­­lər­­lə hər il da­­ha da in­­ki­­şaf edə­­rək bö­­ yü­­yən ARES Tər­­sa­­nə­­si (ARES Ship­­yard) ötən dövr­­ də həm müş­­tə­­ri­­lə­­ri­­nə ya­­naş­­ ma­­sı, həm də tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­ rı ilə diq­­qət çə­­kir. Son za­­ man­­lar Tür­­ki­­yə və Bəh­­reyn­­ dən si­­fa­­riş­­lər alan ARES sek­­to­­run­­da ye­­ni­­lik­­lər təq­­dim et­­mək­­lə re­­gional sə­­viy­­yə­­li bir fir­­ma­­ya çev­­ril­­mə­­yi hə­­dəf­­ lə­­yir. Şir­­kə­­tin baş di­­rek­­to­­ru Kə­­rim KA­­LA­­FA­­TOĞ­­LU ilə mü­­sa­­hi­­bə­­miz­­də ARES Tər­­ sa­­nə­­si­­nin fəaliy­­yə­­ti, möv­­cud pro­­yekt­­lə­­ri ba­­rə­­də mə­­lu­­mat­­ lar al­­ma­­ğa ça­­lış­­dıq.

Rə­­şad Sü­­ley­­ma­­nov: Kə­­rim bəy, ön­­cə gə­­mi sə­­na­­ye­­si ba­­rə­­də fi­­kir­­lə­ ­ri­­ni­­zi bil­­mək is­­tər­­dik. Bu­­ra­­da si­­ zin ya­­naş­­ma­­nı­­zı fərq­­li edən nə­­ dir?

Kə­­rim Ka­­la­­fa­­toğ­­lu: Gə­­mi in­­şa­­sı müş­­tə­­ri­­yə yal­­nız ha­­zır məh­­sul­­la­­rın təq­­dim edil­­di­­yi bir sek­­tor de­­yil.

Hər gün də­­yi­­şən, in­­ki­­şaf edən sis­­ tem­­lər sek­­tor­­da çox ak­­tiv və diq­­ qət­­li mü­­şa­­hi­­də­­çi ol­­ma­­ğı, ye­­ni­­lik­­lə­­ri müş­­tə­­ri­­yə müəy­­yən bir şə­­kil­­də çat­ ­dır­­ma­­ğı zə­­ru­­ri edir. Bi­­zə gö­­rə gə­­mi sə­­na­­ye­­sin­­də in­­ki­­şa­­fın və rə­­qa­­bə­­tə da­­vam­­lı­­lı­­ğın priori­­te­­ti bu­­dur. Real­­ lıq­­dır ki, bə­­zən sek­­to­­ra ilk da­­xil ol­­ muş fir­­ma­­lar çox­­lu gə­­mi sat­­ma­­ğı ba­­ca­­rır. Bu sər­­bəst­­li­­yə alı­­şan is­­teh­­ sal­­çı­­lar rə­­qa­­bət­­siz mü­­hit­­də, öz­­lə­­ri­­ni

ye­­ni­­lə­­mə və in­­ki­­şaf et­­dir­­mə­­yə eh­­ti­ ­ya­­cı duy­­ma­­sa­­lar za­­ma­­nı gə­­lən­­də qar­­şı­­la­­şa­­caq­­la­­rı fir­­ma­­lar­­la çox çə­­tin mü­­ba­­ri­­zə apa­­ra­­caq­­lar. Rə­­qa­­bət qa­­ çıl­­maz­­dır və in­­ki­­şa­­fın qay­­da­­sı­­dır.

Biz ARES Tər­­sa­­nə­­si ola­­raq stan­­ dart ya­­naş­­ma­­la­­ra bağ­­lı qal­­mır, po­­ ten­­sial müş­­tə­­ri­­yə stan­­dart mo­­del­­ lə­­ri təl­­qin et­­mi­­rik. Di­­gər tə­­rəf­­dən “müş­­tə­­ri hər vaxt haq­­lı­­dır” de­­yi­­ mi­­nə də eti­­bar elə­­mi­­rik. Bəl­­kə də dəb­­dən düş­­müş ifa­­də ki­­mi səs­­lə­­nə bi­­lər. Yax­­şı sa­­tı­­cı müş­­tə­­ri­­si­­nə müş­­ tə­­ri­­nin və ya özü­­nün is­­tə­­di­­yi­­ni de­­ yil, müş­­tə­­ri­­si­­nin hə­­qi­­qə­­tən eh­­ti­­ya­­cı ola­­nı sa­­tar. “Sən bil­­məz­­sən, mən bi­­lə­­rəm”... “Bu gə­­mi sə­­nə uy­­ğun­­ dur. Al gö­­tür...” zeh­­niy­­yə­­ti ar­­tıq öm­­rü­­nü ta­­mam­­la­­yıb. ARES ola­­raq

noyabr-dekabr 2012 19

MÜSAHİBƏ biz həm nə­­yin de­­yil­­di­­yi­­nə, həm də bu­­nun ne­­cə de­­yil­­di­­yi­­nə diq­­qət ye­­ti­­ ri­­rik. Bir da­­ha vur­­ğu­­la­­yı­­ram, əs­­la əli­­miz­­də möv­­cud ola­­nı təl­­qin et­­mi­­ rik. İs­­ti­­fa­­də və ya fəaliy­­yət məq­­sə­­di ey­­ni ol­­sa da, heç bir za­­man ey­­ni mo­­ del gə­­mi iki fərq­­li yer­­də və ya və­­zi­­ fə­­də ey­­ni nə­­ti­­cə­­ni gös­­tər­­məz. Gə­­mi tam mü­­vəf­­fə­­qiy­­yət­­li ol­­ma­­sı üçün müt­­ləq və müt­­ləq xü­­su­­si eh­­ti­­yac­­la­­rı, əmə­­liy­­yat eh­­ti­­yac­­la­­rı­­nı qar­­şı­­la­­ya­­caq şə­­kil­­də kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya olun­­ma­­lı­­dır.

ARES-də ən çox diq­­qət ye­­ti­­ri­­lən xü­­ sus bu­­dur.

- İs­­teh­­sal inf­­rast­­ruk­­tu­­ru­­nuz­­dan bəhs edər­­si­­niz­­mi?

- ARES həm po­­lad, həm də alü­­mi­ ­nium göv­­də­­li plat­­for­­ma­­lar ti­­kən bir tər­­sa­­nə­­dir. İx­­ti­­sas­­laş­­dı­­ğı­­mız əsas sa­­ hə alü­­mi­­nium göv­­də­­li gə­­mi­­lə­­rin in­­ şa­­sı ol­­sa da, qa­­baq­­cıl kom­­po­­zit ma­­ te­­rial­­lar­­dan is­­ti­­fa­­də edə­­rək Fib­­re Rein­­for­­ced Plas­­tic (FRP) göv­­də­­li gə­­ mi­­lə­­rin is­­teh­­sa­­lın­­da da təc­­rü­­bə qa­­ zan­­mı­­şıq. Kom­­po­­zit göv­­də­­li bu gə­­ mi­­lər, alü­­mi­­nium­­da ol­­du­­ğu ki­­mi həm mü­­hən­­dis­­lik iş­­lə­­ri, həm in­­şa mər­­hə­­lə­­lə­­rin­­də çox cid­­di bilik və təc­­rü­­bə tə­­ləb edir. Bun­­lar da­­vam­­lı ye­­ni­­lik­­lə­­rin adap­­ta­­si­­ya­­sı­­nı tə­­ləb edən gə­­mi­­lər­­dir. Əgər bu­­nu tə­­min edə bil­­sə­­niz, is­­teh­­sal et­­di­­yi­­niz gə­­mi­ ­lər­­də çə­­tin­­lik ya­­şan­­maz və müş­­tə­­ri­­ lə­­ri­­ni­­zi ya­­rı yol­­da bu­­rax­­maz­­sı­­nız.

ARES ar­­tıq, kar­­bon lif da­­xil ol­­maq­­la, ən müasir kom­­po­­zit ma­­te­­rial­­lar­­dan, is­­tis­­na­­sız ən üs­­tün qat­­ran olan epok­ ­si­­dən is­­ti­­fa­­də et­­mək­­lə gə­­mi­­lər is­­teh­­ sal edən dün­­ya sə­­viy­­yə­­sin­­də na­­dir tər­­sa­­nə­­lər­­dən bi­­ri­­dir.

Tər­­sa­­nə ola­­raq is­­ti­­qa­­mə­­ti­­mi­­zi hər­­bi və təh­­lü­­kə­­siz­­lik məq­­səd­­li plat­ ­for­­ma­­lar sa­­hə­­si­­nə yö­­nəlt­­mi­­şik. Bu­­ nun üçün də tə­­ləb olu­­nan sər­­ma­­yə­­ lə­­ri ya­­tır­­dıq. Bu gün bi­­zim ka­­ta­­lo­­qu­ ­muz­­da 10 metr­­lik Xü­­su­­si Tə­­yi­­nat­­lı Qüv­­və­­lə­­rə Dəs­­tək ka­­te­­rin­­dən, 60 metr­­lik hü­­cum ka­­ter­­lə­­ri­­nə qə­­dər, çox müx­­tə­­lif tip və təc­­hi­­zat­­da gə­­mi­­ lər möv­­cud­­dur. Bun­­la­­rın ara­­sın­­da

20 AZERI DEFENCE

sa­­hil­­ya­­nı və açıq də­­niz üçün pat­­ rul ka­­ter­­lə­­ri, po­­lis gə­­mi­­lə­­ri, çox yük­­sək per­­for­­mans­­lı ani mü­­da­­ xi­­lə, ra­­ket ka­­ter­­lə­­ri, dal­­ğıc tə­­lim­­ lə­­ri üçün gə­­mi­­lər, yük­­sək sü­­rət­­li tə­­ci­­li yar­­dım və yan­­ğın sön­­dür­­mə gə­­mi­­lə­­ri, sü­­rət­­li çı­­xar­­ma ka­­ter­­lə­­ri yer alır.

- Oxu­­cu­­la­­rı­­mız üçün, möv­­cud pro­­yekt­­lə­­ri­­niz və si­­fa­­riş­­lə­­ri­­niz ba­­ rə­­də mə­­lu­­mat ve­­rə bi­­lər­­si­­niz­­mi?

- Şir­­kə­­ti­­mi­­zi ta­­nı­­ma­­yan oxu­­cu­­lar üçün söy­­lə­­yə bi­­lə­­rəm ki, ARES son il­­lər­­də yax­­şı bir in­­ki­­şaf xət­­ti tu­­tub.

Fərq­­li tip­­lər­­də cid­­di say­­da gə­­mi­­lər is­­teh­­sal edə­­rək si­­fa­­riş­­çi­­lə­­rə təh­­vil ver­­dik. Bu mü­­vəf­­fə­­qiy­­yət 2012-ci il­­ də də da­­vam et­­di. Ha­­zır­­da Tür­­ki­­yə Sa­­hil Təh­­lü­­kə­­siz­­lik Ko­­man­­dan­­lı­­ğı üçün tər­­sa­­nə­­miz­­də 10 ədəd alü­­mi­­ nium göv­­də­­li və yük­­sək sü­­rət­­li ka­­te­ ­rin is­­teh­­sa­­lı pro­­se­­si da­­vam edir.

Qeyd edim ki, Tür­­ki­­yə Sa­­hil Təh­­lü­­ kə­­siz­­lik Ko­­man­­dan­­lı­­ğı in­­ven­­ta­­rın­­ da­­kı GRP gə­­mi­­lər­­lə ya­­şa­­dı­­ğı prob­­ lem­­lər­­lə əla­­qə­­dar, uzun ara­­lıq­­dan son­­ra alü­­mi­­nium göv­­də­­li ka­­ter­­lə­­rin tə­­da­­rü­­kü­­nə qə­­rar ver­­di. Sa­­hil Təh­­lü­ ­kə­­siz­­lik Ko­­man­­dan­­lı­­ğı üçün in­­şa et­­ di­­yi­­miz ARES 42 FPB mo­­del ka­­ter­­lə­ ­rin bü­­tün di­­zayn və mü­­hən­­dis­­lik iş­­ lə­­ri təc­­rü­­bə­­li mü­­hən­­dis­­lə­­ri­­miz tə­­rə­­ fin­­dən apa­­rı­­lır. Ye­­ri gəl­­miş­­kən, Bəh­­ reyn­­də­­ki mü­­vəf­­fə­­qiy­­yə­­ti­­miz­­dən də bəhs et­­mək is­­tə­­yi­­rəm. Sa­­hil Təh­­lü­­ kə­­siz­­lik Təş­­ki­­la­­tı­­nın eh­­ti­­yac­­la­­rı­­nı qar­­şı­­la­­maq üçün Bəh­­reyn Da­­xi­­li İş­­ lər Na­­zir­­li­­yi tə­­rə­­fin­­dən açı­­lan, baş­­qa bir Türk şir­­kə­­ti də da­­xil, 22 fir­­ma­­nın ya­­rış­­dı­­ğı ten­­der­­də qa­­lib ol­­duq. Şir­­ kə­­ti­­miz mü­­qa­­vi­­lə çər­­çi­­və­­sin­­də hər bi­­ri 18 metr uzun­­lu­­ğun­­da, 12 ədəd yük­­sək per­­for­­mans­­lı, kom­­po­­zit göv­ ­də­­li ka­­ter­­lə­­rin is­­teh­­sa­­lı­­nı və əla­­qə­­ dar ida­­rə­­yə təs­­li­­ma­­tı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­ rə­­cək. Qeyd edim ki, kar­­bon lif tət­­ biq­­li müasir kom­­po­­zit ma­­te­­rial­­lar­­ dan ti­­ki­­lən bu ka­­ter­­lər mü­­qa­­vi­­mət ba­­xı­­mın­­dan sin­­fin­­də bir il­­kə im­­za at­­dı. Mü­­qa­­vi­­lə­­yə uy­­ğun ola­­raq, mü­­

tə­­ xəs­­ sis­­lə­­ri­­ miz tə­­rə­­ fin­­dən Bəh­­ reyn sa­­hil təh­­lü­­ kə­­siz­­lik bir­­lik­­lə­­ri­­nə müasir təh­­sil sis­­te­­mi­­ni özün­­də eh­­ti­­va edən, bü­­tün eh­­ ti­­yac­­la­­rı qar­­şı­­la­­ya­­caq şə­­kil­­də ha­­zır­ ­lan­­mış in­­teq­­rə olun­­muş lo­­gis­­tik dəs­ ­tək proq­­ra­­mı da təq­­dim edi­­lir. Qü­­ rur­­la ifa­­də et­­mək is­­tə­­yə­­rəm ki, ha­­ zır­­da da­­vam edən bu iki pro­­yek­­ti­­ miz, elə­­cə də tək­­lif və gö­­rüş­­mə mər­ ­hə­­lə­­sin­­də ol­­du­­ğu­­muz di­­gər la­­yi­­hə­­ lə­­rin ha­­mı­­sın­­da mil­­li qiy­­mət­­lən­­dir­­ mə təş­­ki­­la­­tı­­mız olan Türk Loy­­du ilə ça­­lı­­şı­­rıq. Bü­­tün di­­zayn və is­­teh­­sal­­la­­ rı­­mız Türk Loy­­du­­nun yük­­sək sü­­rət­­li hər­­bi gə­­mi­­lər qay­­da­­la­­rı­­na uy­­ğun apa­­rı­­lır və gə­­mi­­lər bu­­na gö­­rə ser­­ti­­fi­ ­kat­­laş­­dı­­rı­­lıb.

- Gə­­lə­­cək hə­­dəf­­lə­­ri­­niz ba­­rə­­də nə­­lə­­ri söy­­lə­­yə bi­­lər­­si­­niz?

- ARES An­­ta­­li­­ya Sər­­bəst Böl­­gə­­sin­ ­də məs­­kun­­laş­­mış və qeyd et­­di­­yim ki­­mi, Tür­­ki­­yə­­nin ən müasir tər­­sa­­nə­­ lə­­rin­­dən bi­­ri­­nə sa­­hib is­­teh­­sal­­çı­­dır.

Da­­vam edən fi­­zi­­ki ge­­niş­­lən­­mə iş­­lə­­ri­ ­miz nə­­ti­­cə­­sin­­də dü­­şü­­nü­­rəm ki, Tür­­ ki­­yə­­nin kom­­po­­zit və alü­­mi­­nium göv­­də­­li yük­­sək per­­for­­mans­­lı gə­­mi­­ lər is­­teh­­sal edən ən bö­­yük müəs­­si­­sə­ ­si­­nə sa­­hib ola­­ca­­ğıq. Qə­­rar­­laş­­dı­­ğı yer eti­­ba­­rı ilə bən­­zər­­siz bir möv­­qe­­də olan tər­­sa­­nə­­miz­­də ya­­xın za­­man­­lar­­ da hər­­bi gə­­mi­­lə­­rin tə­­mi­­ri­­nə də baş­­ la­­na­­caq.

Ya­­xın za­­man­­da real­­laş­­dır­­ma­­ğı ar­­ zu et­­di­­yi­­miz ən əhə­­miy­­yət­­li hə­­dəf­­lə­

MÜSAHİBƏ r­ i­­miz­­dən bi­­ri də Xə­­zər böl­­gə­­si­­nə açıl­­maq­­dır. Biz bu­­ra­­da, özəl­­lik­­lə qar­ ­daş Azər­­bay­­can­­da bir is­­teh­­sal müəs­ ­si­­sə­­si qu­­ra­­raq, hə­­qi­­qə­­tən hər­­bi gə­­ mi­­lər is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­maq niy­­yə­­tin­­ də­­yik. Bu is­­ti­­qa­­mət­­də gö­­rüş­­mə­­lə­­ri­­ miz da­­vam et­­mək­­də­­dir.

Ana­­liz­­lər gös­­tə­­rir ki, ar­­tıq im­­ pe­­rialist məq­­səd güd­­mə­­yən öl­­kə­­ lər sər­­ma­­yə, iş­­lət­­mə və ba­­ xım­­da yük­­sək xərc­­li, ləng və ko­­bud də­­niz plat­­ for­­ma­­la­­rın­­dan qa­­ çın­­ma­­ğa baş­­la­­yıb­­ lar. Da­­ha çox yük­­ sək sü­­rət­­li və in­­ki­­şaf et­­miş ma­­nevr qa­­bi­­ liy­­yə­­ti­­nə sa­­hib, da­­ha az per­­so­­nal­­la ida­­rə edi­­lən, bü­­ tün müasir si­­lah sis­­tem­­lə­­ri­­ni əha­­tə edən, gö­­rün­­məz­­lik qa­­bi­­liy­­yə­­ti yük­­sək, hə­­dəf ol­­ma eh­­ti­­mal­­la­­rı azal­­ dıl­­mış və ən əhə­­miy­­yət­­li­­si, əmə­­liy­­ yat və ba­­xım xərc­­lə­­ri aşa­­ğı gə­­mi­­lə­­rə diq­qət yö­nəl­mək­də­dir. İn­­di­­ki vaxt­­da ar­­tıq 100 metr bo­­yun­­da bir kor­­ve­­tin və­­zi­­fə­­si­­ni da­­ha sü­­rət­­li və tə­­sir­­li şə­­kil­ ­də real­­laş­­dı­­ran, ey­­ni si­­lah yü­­kü­­nü da­­şı­­yıb da­­ha ef­­fek­­tiv is­­ti­­fa­­də edə bi­­ lən plat­­for­­ma­­la­­ra ma­­raq ar­­tıb. Bu araş­­dır­­ma­­la­­ra əsas­­la­­na­­raq, 3 il əv­­vəl baş­­la­­dı­­ğı­­mız iş­­lər nə­­ti­­cə­­sin­­də FAMB si­­nif­­li, “yük­­sək per­­for­­mans­­lı hü­­cum ka­­te­­ri və ra­­ket gə­­mi­­si” ad­­lan­­dı­­ra bi­­ lə­­cə­­yi­­miz plat­­for­­ma­­la­­rı ya­­rat­­dıq.

Qeyd edim ki, 33, 38 və 46 metr bo­­ yun­­da ha­­zır­­la­­nan bu gə­­mi­­lər föv­­qə­­

la­­də sü­­rət, ma­­nevr qa­­bi­­liy­­yə­­ti və da­­yaz su­­lar­­da əmə­­liy­­yat im­­ka­­nı­­na sa­­hib­­dir. Az say­­da he­­yət tə­­rə­­fin­­dən ida­­rə edi­­lə bi­­lir. Mə­­sə­­lən alü­­mi­­nium göv­­də­­li və 46 m bo­­yun­­da­­kı ARES 150 FAMB mo­­de­­li­­miz saat­­da 43 də­­ niz mi­­li sü­­rət yı­­ğır. Bu ka­­ter də­­niz və sa­­hil­­ya­­nı su­­lar­­da hər­­bi-də­­niz və hü­­ quq-mü­­ha­­fi­­zə və­­zi­­fə­­lə­­ri, açıq də­­niz­­ də xi­­la­­set­­mə, cəld hü­­cum və ra­­ket zər­­bə­­lə­­ri­­nin en­­di­­ril­­mə­­si, sa­­hil-mü­­ ha­­fi­­zə, də­­niz pat­­ru­­lu, ax­­ta­­rış və xi­­la­­ set­­mə, qa­­çaq­­mal­­çı­­lı­­ğa qar­­şı əmə­­liy­­ yat­­lar, də­­niz və sa­­hil qur­­ğu­­la­­rın və va­­cib inf­­rast­­ruk­­tu­­run ter­­ro­­riz­­mə qar­­şı mü­­da­­fiəsi, xü­­su­­si tə­­yi­­nat­­lı qüv­ ­və­­lə­­rin da­­şın­­ma­­sı və s. ki­­mi çox­­lu funk­­si­­ya­­la­­rı ye­­ri­­nə ye­­tir­­mək üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Ka­­te­­rin si­­lah yü­­kü­­ nə mis­­si­­ya uy­­ğun ola­­raq 1 ədəd sta­ ­bil­­ləş­­di­­ril­­miş HDQ to­­pu (30 ya 40 mm ka­­libr), 2 ədəd sta­­bil­­ləş­­di­­ril­­miş ra­­ket bu­­rax­­ma qur­­ğu­­su (hə­­rə­­si 8 yün­­gül ra­­ke­­tə ma­­lik­­dir), 2 ədəd Twin ya Quad ze­­nit ra­­ket qur­­ğu­­su, gə­­mi­­ lə­­rə qar­­şı 2 ədəd Quad SSM ra­­ke­­ti, də­­ni­­zal­­tı­­la­­ra qar­­şı 1 ədəd sta­­bil­­ləş­­di­ ­ril­­miş ra­­ket bu­­ra­­xı­­lış qur­­ğu­­su (6 ra­­ ket), 4 ədəd tor­­pe­­da, 2 ədəd sta­­bil­­ləş­ ­di­­ril­­miş 12,7 mm çap­­lı pu­­lem­­yot və s. da­­xil­­dir. Diq­­qət ye­­tir­­sə­­niz bu gə­­ mi­­nin özün­­dən iki qat bö­­yük olan bir kor­­ve­­tin si­­lah yü­­kü­­nü da­­şı­­dı­­ğı­­nı gör­­müş olar­­sı­­nız. Hə­­rə­­kət qa­­bi­­liy­­yə­ ­ti kor­­ve­­tə gö­­rə yük­­sək­­dir və da­­ha in­­ki­­şaf et­­miş bir plat­­for­­ma­­dır. Da­­ha əhə­­miy­­yət­­li­­si isə, həm ilk sər­­ma­­yə

və həm də iş­­lət­­mə mə­­na­­sın­­da xər­­ci di­­gər gə­­mi­­lər­­lə mü­­qa­­yi­­sə olun­­ma­­ya­ ­caq sə­­viy­­yə­­də az­­dır.

Ha­­zır­­da Tür­­ki­­yə Sa­­hil Təh­­lü­­kə­­ siz­­lik Ko­­man­­dan­­lı­­ğı­­nın in­­ven­­ta­­rın­­ da yer alan ARES 42FBP ka­­te­­ri­­miz də ta­­ma­­mi­­lə Türk mü­­hən­­dis­­lə­­ri tə­­ rə­­fin­­dən ya­­ra­­dı­­lıb. Bü­­töv alü­­mi­­ nium­­dan in­­şa edil­­miş ARES 42FBP özü­­nün xü­­su­­si ha­­zır­­lan­­mış göv­­də for­­ma­­sı (hull for­­ma) ilə ana­­loq­­la­­rın­­ dan fərq­­lə­­nir. Həm yük­­sək sü­­rət, həm də in­­ki­­şaf et­­di­­ril­­miş də­­niz­­çi­­lik qa­­bi­­liy­­yət­­lə­­ri (sea-keeping ca­­pa­­bi­­li­­ ties) bu ka­­te­­rin üs­­tün xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ rin­­dən­­dir. Yük­­lü hal­­da 1100 HP mü­­ hər­­rik gü­­cü ilə 35 mil sü­­rət yı­­ğan bu gə­­mi ümu­­mi­­lik­­də 12 he­­yət üçün nə­­ zər­­də tu­­tu­­lur. Də­­niz­­də qal­­ma müd­­ də­­ti ar­­tı­­rı­­lıb. Ka­­ter 1 ədəd 12.7 mm HMG pu­­lem­­yo­­tu, müasir na­­vi­­qa­­si­­ ya və kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya ci­­haz­­la­­rı ilə təc­­hiz edi­­lib. Ye­­ni ter­­mal/ge­­cə gö­­rüş sis­­tem­­lə­­ri­­nə ma­­lik­­dir.

Bəh­­reyn Sa­­hil Təh­­lü­­kə­­siz­­lik Ko­­ man­­dan­­lı­­ğı­­na təs­­lim edi­­lə­­cək ARES 58 FPB ka­­ter­­lə­­ri­­nin isə göv­­də­­si kar­­ bon və di­­gər lif­­lə­­rin müasir kom­­po­­ zit qa­­rı­­şı­­ğın­­dan ha­­zır­­la­­nıb. Uzun­­lu­­ ğu 18 metr təş­­kil edən bu ka­­te­­rin hər bi­­ri iki ədəd 1085 HP gü­­cə ma­­lik mü­­hər­­rik­­lə təc­­hiz edi­­lir. Bu gə­­mi­­lər 40 mil sü­­rət yı­­ğa, ya­­na­­caq dol­­dur­­ ma­­dan 350 mil məas­­fə­­də bir­­ba­­şa üzə bi­­lir. Ey­­ni za­­man­­da bu ka­­ter­­lər də ən son na­­vi­­qa­­si­­ya və xə­­bər­­ləş­­mə ava­­dan­­lıq­­la­­rı ilə təc­­hiz edi­­lib.

noyabr-dekabr 2012 21

ANALİZ

Tür­­ki­­yə­­də PUA is­­teh­­sa­­lı: möv­­cud və pers­­pek­­tiv la­­yi­­hə­­lər

R. Sü­­ley­­ma­­nov Son il­­lər­­də bir sı­­ra mü­­vəf­­fə­­qiy­­yət­­li proq­­ram­­lar real­­laş­­dı­­ran Tür­­ki­­yə mü­­ da­­fiə sə­­na­­ye­­si pi­­lot­­suz uçuş apa­­ rat­­la­­rı­­nın (PUA) is­­teh­­sa­­lı sa­­hə­­sin­­də də öz sö­­zü­­nü de­­mə­­yə ha­­zır­­la­­şır. Ar­­ tıq AN­­KA ilə dün­­ya hər­­bi ic­­ti­­maiy­­ yə­­ti­­nin diq­­qə­­ti­­ni cəlb et­­mə­­yi ba­­ca­­ ran Tür­­ki­­yə, ya­­xın və or­­ta pers­­pek­­ tiv üçün sek­­tor­­da öz hə­­dəf­­lə­­ri­­ni müəy­­yən­­ləş­­di­­rib. Üs­­tə­­lik, si­­ya­­si və hər­­bi əla­­qə­­lə­­rin in­­ki­­şaf di­­na­­mi­­ka­­sı ya­­xın onil­­lik­­də Tür­­ki­­yə­­nin Ya­­xın Şərq PUA ba­­za­­rın­­da ABŞ və Av­­ro­­pa öl­­kə­­lə­­ri­­nin əsas rə­­qi­­bi­­nə çev­­ril­­mək im­­kan­­la­­rı­­nın möv­­cud­­lu­­ğu­­nu gös­­tə­­ rir. Ey­­ni za­­man­­da, Tür­­ki­­yə mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nin ABŞ və Av­­ro­­pa şir­­kət­­ lə­­ri­­nin tə­­si­­ri­­nə mə­­ruz qal­­ma­­mış Qaf­­qaz və Mər­­kə­­zi Asi­­ya coğ­­ra­­fi­­ya­­ sı üz­­rə ge­­niş­­lən­­mə­­si də nə­­zə­­rə alı­­ nar­­sa, bu is­­ti­­qa­­mət­­də də bö­­yük po­­ ten­­sial­­lar gö­­rü­­nür.

22 AZERI DEFENCE

Tür­­ki­­yə PUA sə­­na­­ye­­si­­nin ta­­ri­­xi Mil­­li im­­kan­­lar he­­sa­­bı­­na PUA-nın is­­teh­­sa­­lı Tür­ ­ i­­yə­­də ye­­ni sa­­hə ol­­ma­­sı­­na rəğ­­mən, bu sek­­tor­­da k ki­­fa­­yət qə­­dər sü­­rət­­li iş­­lər get­­mək­­də­­dir. Həm Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin si­­fa­­ri­­şi, həm də da­­xi­­li im­­kan­­lar he­­sa­­bı­­na bir sı­­ra şir­­kət­­lər tə­­rə­­fin­­dən müx­­tə­­lif tip­ ­li PUA-la­­rın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı la­­yi­­hə­­lə­­ri hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­ lir. Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Ka­­tib­­li­­yi (SSM) tə­­rə­­fin­­dən 2012-ci ilin əv­­vəl­­lə­­rin­­də ha­­zır­­lan­­mış “Yol xə­­ri­­tə­­ si”ndə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin eh­­ti­­yac­­la­­rı­­na mü­­va­­fiq müx­­tə­­lif növ PUA-nın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı, sek­­to­­run in­­ ki­­şaf et­­di­­ril­­mə­­si, ye­­ni tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın dəs­­tək­­lən­ ­mə­­si ki­­mi çox­­say­­lı təd­­bir­­lər yer alır.

1989 -1992-ci il­­lər­­də TAİ fir­­ma­­sı tə­­rə­­fin­­dən cə­­ mi 2 ədəd ha­­zır­­lan­­mış UAV-X1 ad­­lı ilk PUA za­­ ma­­nın­­da yer və uçuş sı­­naq­­la­­rı­­nı mü­­vəf­­fə­­qiy­­yət­­lə ke­­çib. Son­­ra­­kı dövr­­də TAİ tə­­rə­­fin­­dən da­­ha bir ne­­çə la­­yi­­hə üzə­­rin­­də iş­­lər apa­­rı­­lıb. “Bay­­quş” ad­­lı ilk kəş­­fiy­­yat PUA-sı di­­gər öl­­kə­­lə­­rin mü­­va­­fiq sis­­ tem­­lə­­ri nə­­zə­­rə alın­­maq­­la ya­­ra­­dı­­lıb və on­­dan cə­­ mi bir ədəd is­­teh­­sal edi­­lib. 2003-cü il­­də təq­­dim olun­­muş “Mar­­tı” (yə­­ni “Qa­­ğa­­yı”) ad­­lı di­­gər PUA-dan isə ha­­zır­­da aero-fo­­to çə­­ki­­liş­­lər­­də is­­ti­­fa­ ­də olu­­nur. Ötən dövr­­də TAİ tə­­rə­­fin­­dən “Pe­­li­­kan” ad­­lı baş­­qa bir PUA, həm­­çi­­nin hə­­dəf təy­­ya­­rə­­lə­­rin / dron­­la­­rın is­­teh­­sa­­lı real­­laş­­dı­­rı­­lıb.

ANALİZ Tür­­ki­­yə­­də PUA-la­­rın Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lər­­də mə­­nim­­sə­­nil­­mə­­si və öl­­ kə da­­xi­­lin­­də is­­teh­­sa­­lı­­nın ya­­ra­­dıl­­ ma­­sı, mil­­li la­­yi­­hə­­lə­­rin real­­laş­­dı­­rıl­­ ma­­sı iş­­lə­­ri 2004-cü il­­dən ak­­tiv mər­ ­hə­­lə­­yə qə­­dəm qo­­yub. Si­­lah­­lı Qüv­­ və­­lə­­rin pi­­lot­­suz uçuş apa­­rat­­la­­rı­­nın alın­­ma­­sı­­na dair müx­­tə­­lif xa­­ri­­ci fir­­ ma­­lar­­la gö­­rüş­­mə­­lə­­ri da­­vam et­­dir­­ di­­yi bu dövr­­də iki yer­­li şir­­kət Bay­­kar Ma­­ki­­na və Ves­­tel Sa­­vun­­ma mi­­ni PUA-la­­rın is­­teh­­sa­­lı­­na start ve­­rib.

Tür­­ki­­yə­­də bu gü­­nə­­dək hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­miş və üzə­­rin­­də iş­­lər da­­vam edən PUA la­­yi­­hə­­lə­­ri­­ni SSM-nın “Yol xə­­ri­­tə­­si”nə uy­­ğun ola­­raq aşa­­ ğı­­da­­kı ki­­mi qrup­­laş­­dır­­maq olar: Mi­­ni PUA la­­yi­­hə­­si: Qu­­ru Qo­­ şun­­la­­rı Ko­­man­­dan­­lı­­ğı­­nın kəş­­fiy­­yat və mü­­şa­­hi­­də məq­­səd­­li eh­­ti­­yac­­la­­rı­­ nı qar­­şı­­la­­maq məq­­sə­­di ilə baş­­la­­nıb.

2006-cı il­­də la­­yi­­hə çər­­çi­­və­­sin­­də Bay­­kar Ma­­ki­­na şir­­kə­­ti ilə mü­­qa­­vi­­lə im­­za­­la­­nıb. 2009-cu il­­də əla­­və sis­­ tem­­lər si­­fa­­riş ve­­ril­­mək­­lə la­­yi­­hə­­nin həc­­mi ge­­niş­­lən­­di­­ri­­lib. Adı çə­­ki­­lən la­­yi­­hə çər­­çi­­və­­sin­­də Qu­­ru Qo­­şun­­la­ ­rı, Jan­­dar­­ma Ko­­man­­dan­­lı­­ğı və Xü­­ su­­si Tə­­yi­­nat­­lı Qüv­­və­­lə­­rə ümu­­mi­­ lik­­də 41 sis­­tem (164 PUA) çat­­dı­­rı­­ lıb.

Dö­­nər qa­­nad­­lı mi­­ni PUA la­­yi­­ hə­­si: Bu la­­yi­­hə Qu­­ru Qo­­şun­­la­­rı­­nın kəş­­fiy­­yat, mü­­şa­­hi­­də və nə­­za­­rət im­­ kan­­la­­rı­­nı ar­­tır­­ma­­ğa yö­­nə­­lib. 2007ci ilin iyun ayın­­da əsas pod­­rat­­çı STM ol­­maq­­la, Ka­­le­­ka­­lıp/Bay­­kar Ma­­ki­­na or­­taq­­lı­­ğı ilə im­­za­­lan­­mış la­­ yi­­hə çər­­çi­­və­­sin­­də sis­­te­­min çat­­dı­­rıl­­ ma­­sı ta­­mam­­la­­nıb.

Tak­­tik PUA-nın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı la­­ yi­­hə­­si: Qu­­ru Qo­­şun­­la­­rı­­nın kəş­­fiy­­ yat, və mü­­şa­­hi­­də və­­zi­­fə­­lə­­ri­­ni ye­­ri­­ nə ye­­ti­­rə­­cək tak­­tik PUA eh­­ti­­ya­­cı­­nı qar­­şı­­la­­maq məq­­sə­­di da­­şı­­yan la­­yi­­hə üz­­rə bir sı­ra şir­kət­lər tə­rə­fin­dən iş­lər da­­vam edir.

Gə­­mi PUA-la­­rı la­­yi­­hə­­si: Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri üçün də­­niz sa­­hə­­ sin­­də su üs­­tü kəş­­fiy­­yat apa­­ra­­caq,

Tür­­ki­­yə­­də müx­­tə­­lif yer­­li şir­­kət­­ lər tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış mi­­ni və mik­­ro PUA-lar ha­­zır­­da or­­du və müx­­tə­­lif qu­­rum­­lar tə­­rə­­fin­­dən ge­­ niş is­­ti­­fa­­də olun­­maq­­da­­dır. Yer­­li mi­­ni PUA-lar ara­­sın­­da ən ge­­niş ya­­

du­­ğu söy­­lə­­ni­­lir. Xü­­su­­sən də, çə­­tin coğ­­ra­­fi şə­­rait­­lər­­də is­­ti­­fa­­də edil­­mə­­si onun özü­­nü təs­­diq­­lə­­miş üs­­tün­­lü­­ yü ola­­raq gös­­tə­­ri­­lir. Mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­rə, Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin in­­ven­­ta­­rın­­da­­kı “Bay­­rak­­tar”lar bu gü­­nə­­dək 50 min­­dən ar­­tıq əmə­­liy­­ yat uçu­­şu­­nu ye­­ri­­nə ye­­ti­­rib­­lər.

“Bay­­rak­­tar”ın qa­­nad açıq­­lı­­ğı 2 metr, uzun­­lu­­ğu 1.2 metr, uçuş ra­­ diusu 15-25 km, ha­­va­­da qal­­ma müd­­də­­ti 60-80 də­­qi­­qə, sü­­rə­­ti 60 km/saat, or­­ta yük­­sək­­li­­yi 1000 metr, mak­­si­­mum qalx­­ma ta­­va­­nı isə 4000

yı­­la­­nı isə Ka­­le­­ka­­lıp/Bay­­kar Ma­­ki­­na or­­taq­­lı­­ğı tə­­rə­­fin­­dən is­­teh­­sal edi­­lən “Bay­­rak­­tar” ad­­lı PUA-dır. “Göz­­ cü” ad­­lan­­dı­­rı­­lan “Bay­­rak­­tar” ha­­ zır­­da Tür­­ki­­yə və Qətər Si­­lah­­lı Qüv­ ­və­­lə­­ri­­nin in­­ven­­ta­­rın­­da yer alır.

2007-ci il­­dən Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­ və­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən müx­­tə­­lif əmə­­liy­­ yat­­lar­­da, xü­­su­­sən də PKK si­­lah­­lı­­la­ ­rı­­na qar­­şı is­­ti­­fa­­də olu­­nan “Bay­­rak­­ tar”ın uçuş apa­­ra­­tı, yer və av­­to­­pi­­ lot sis­­te­­mi, proq­­ram tə­­mi­­na­­tı, elekt­­ro­­ni­­ka­­sı tam şə­­kil­­də mil­­li im­­ kan­­lar he­­sa­­bı­­na ha­­zır­­la­­nıb. Xa­­ri­­ci ana­­loq­­la­­rı ilə mü­­qa­­yi­­sə­­də bu PUAnın bir sı­­ra üs­­tün­­lük­­lə­­rə ma­­lik ol­­

metr­­dir. Uçuş apa­­ra­­tı hə­­dəf­­lə­­ri av­­ to­­ma­­tik tə­­qib et­­mə, eti­­bar­­lı rə­­qəm­­li əla­­qə sis­­te­­mi­­nə, ey­­ni za­­man­­da əla­ ­qə kə­­sil­­di­­yi za­­man av­­to­­ma­­tik ge­­ri qa­­yıt­­ma və en­­mə xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ri­­nə ma­­lik­­dir. PUA av­­to­­ma­­tik şə­­kil­­də göv­­də üzə­­rin­­də, ya­­xud pa­­ra­­şüt­­lə aerod­­ro­­ma en­­mə­­yi ba­­ca­­rır. Elekt­­ rik mü­­hər­­ri­­ki ilə təc­­hiz olun­­muş, əl­­lə tul­­la­­maq­­la hə­­rə­­kə­­tə gə­­ti­­ri­­lən apa­­rat -20 də­­rə­­cə­­dən +55 də­­rə­­cə­­yə­ ­dək temp­­ra­­tur­­da tap­­şı­­rıq­­la­­rı ye­­ri­­ nə ye­­ti­­rə bi­­lir. “Bay­­rak­­tar”ın fay­­ da­­lı yü­­kü­­nə gün­­düz ka­­me­­ra­­sı, ter­­ mal ka­­me­­ra, həs­­sas koor­­di­­nat tə­­yin edi­­ci­­si da­­xil­­dir. Ves­­tel Sa­­vun­­ma

gə­­mi­­dən düz qal­­xıb-enə bi­­lə­­cək PUA-nın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­­nı nə­­zər­­də tu­­tur. La­­yi­­hə üz­­rə pod­­rat­­çı fir­­ma ilə mü­­qa­­vi­­lə­­nin 2013-cü il için­­də im­­za­­lan­­ma­­sı plan­­laş­­dı­­rı­­lır.

Mi­­ni və mik­­ro PUA-lar

noyabr-dekabr 2012 23

ANALİZ uzun­­lu­­ğu 1400 mm-dir. Xü­­su­­si qab­­da, ay­­rı-ay­­rı par­­ça­­lar ha­­lın­­da da­­şı­­nan PUA qı­­sa müd­­dət­­də – 10 də­­qi­­qə ər­­zin­­də yı­­ğı­­la­­raq ha­­zır və­­ ziy­­yə­­tə gə­­ti­­ri­­lə bi­­lir. Möv­­cud elekt­ ­ro-op­­tik sis­­tem­­lə­­rin kö­­mə­­yi ilə GLO­­Bİ­­HA mak­­si­­mum 1500 fut yük­­sək­­lik­­dən çə­­ki­­liş­­lər apar­­ma­­ğı ba­­ca­­rır. İs­­teh­­sal­­çı fir­­ma­­nın id­­diala­ ­rı­­na gö­­rə, GLO­­BI­­HA-dan sər­­həd təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi, kəş­­fiy­­yat, hə­­dəf­­lə­­ rin təs­­bi­­ti, koor­­di­­nat­­la­­rın müəy­­ yən­­ləş­­di­­ril­­mə­­si, sa­­hil təh­­lü­­kə­­siz­­lik, xə­­ri­­tə­­çi­­lik, elə­­cə də aero­­fo­­to çə­­ki­­ liş­­lər­­də is­­ti­­fa­­də olun­­ma­­sı müm­­ kün­­dür. PUA-nın möv­­cud link sis­­ te­­mi 15 km mə­­sa­­fə­­dən mə­­lu­­mat­­la­­ rı mər­­kə­­zə ötü­­rül­­mə­­si­­ni tə­­min edir. Ha­­va­­da 75 də­­qi­­qə qa­­la bi­­lən GLO­­Bİ­­HA-nın sü­­rə­­ti 65 km/saat, mak­­si­­mum sü­­rə­­ti 110 km/saat təş­­ kil edir. Dol­­du­­ru­­la bi­­lən Li-Po­­li­­ mer ba­­ta­­re­­ya ilə təc­­hiz olun­­muş apa­­ra­­tın ha­­be­­lə, av­­to­­ma­­tik uçuş, hə­­dəf nöq­­tə­­lə­­rə uç­­ma özəl­­li­­yi, əl­­lə ida­­rəet­­mə se­­çə­­nə­­yi möv­­cud­­dur.

PUA-nın fay­­da­­lı yük­­lə­­ri tə­­yi­­na­­tı­­na uy­­ğun ola­­raq də­­yiş­­di­­ri­­lə bi­­lir.

Tür­­ki­­yə­­nin tak­­tik PUA la­­yi­­hə­­lə­­ri

fir­­ma­­sı tə­­rə­­fin­­dən SSM-in 2005-ci il­­də elan et­­di­­yi Mi­­ni PUA la­­yi­­hə­­si çər­­çi­­və­­sin­­də ha­­zır­­lan­­mış EFE ad­­lı pi­­lot­­suz apa­­rat öl­­çü ba­­xı­­mın­­dan da­­ha ki­­çik ol­­ma­­sı­­na bax­­ma­­ya­­raq, qar­­şı­­ya qo­­yu­­lan müx­­tə­­lif tap­­şı­­rıq­­ la­­rı ic­­ra et­­mək qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə sa­­hib­­ dir. EFE 2,6 metr qa­­nad açıq­­lı­­ğı­­na, 1,6 metr göv­­də uzun­­lu­­ğu­­na və 4,1 kq çə­­ki­­yə ma­­lik­­dir. Əl­­lə tul­­la­­maq­­la hə­­rə­­kə­­tə gə­­ti­­ri­­lən bu apa­­rat 12000 fut yük­­sək­­li­­yə çı­­xa, 1.5 saat ər­­zin­­ də ha­­va­­da qa­­la bi­­lir.

Ves­­tel Sa­­vun­­ma fir­­ma­­sı­­nın EFE ilə ya­­na­­şı “Arı” ad­­lı mik­­ro PUA la­­ yi­­hə­­si də möv­­cud­­dur.

Qlo­­bal Tex­­nik şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən

24 AZERI DEFENCE

yün­­gül kom­­po­­zit ma­­te­­rial­­lar­­dan ha­­zır­­lan­­mış GLO­­BI­­HA ad­­la­­nan mi­­ni PUA-nın isə çə­­ki­­si 3.1 ki­­loq­­ ram, qa­­nad açıq­­lı­­ğı 1510 mm,

Tür­­ki­­yə­­də 2007-ci il­­dən eti­­ba­­rən tak­­tik PUA-la­­rın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­­na yö­­ nəl­­miş bir ne­­çə la­­yi­­hə üzə­­rin­­də iş­­ lər apa­­rı­­lır. Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin tak­­ tik PUA eh­­ti­­ya­­cı­­nı qar­­şı­­la­­maq məq­­sə­­di ilə SSM tə­­rə­­fin­­dən baş­­la­­

ANALİZ

dıl­­mış proq­­ram çər­­çi­­və­­sin­­də hə­­ya­­ ta ke­­çi­­ri­­lən bu la­­yi­­hə­­lər­­dən “Çal­­dı­ ­ran”, AN­­KA və “Ka­­ra­­yel” son mər­ ­hə­­lə­­yə qə­­dəm qo­­yub. Ha­­zır­­da Ka­­ le­­ka­­lıp/Bay­­kar Ma­­ki­­na, Ves­­tel Sa­­ vun­­ma və TAİ tə­­rə­­fin­­dən bu sa­­hə­­ də cid­­di fəaliy­­yət­­lər da­­vam et­­di­­ril­ ­mək­­də­­dir.

Ka­­le­­ka­­lıp/Bay­­kar Ma­­ki­­na or­­taq­­ lı­­ğı­­nın “Çal­­dı­­ran” ad­­lan­­dır­­dı­­ğı tak­­tik PUA 2009-cu ilin iyun ayın­­ da uçuş test­­lə­­ri­­ni ke­­çib. Test­­lər­­də PUA-nın an­­qar­­dan çıx­­dı­­ğı an­­dan eti­­ba­­rən tam av­­to­­ma­­tik uçuş, eniş, da­­yan­­dır­­ma və tək­­rar an­­qa­­ra qa­­ yıt­­ma ki­­mi xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ri sı­­naq­­ dan çı­­xa­­rı­­lıb. İs­­teh­­sal­­çı şir­­kə­­ti­­nin id­­diala­­rı­­na gö­­rə, sa­­da­­la­­nan bü­­tün bu xü­­su­­siy­­yət­­lər ha­­zır­­da dün­­ya­­da heç bir al­­ter­­na­­tiv PUA sis­­te­­min­­də (Pre­­da­­tor, He­­ron vs. da­­xil) möv­­ cud de­­yil. Test­­lə­­rin ar­­dın­­dan, 2010cu ilin yan­­var ayın­­da Mü­­da­­fiə Sə­­ na­­ye­­si İc­­ra Qu­­ru­­mu Ka­­le­­ka­­lıp/ Bay­­kar Ma­­ki­­na or­­taq­­lı­­ğı­­nın Tak­­tik PUA proq­­ra­­mı­­nı qa­­zan­­dı­­ğı­­nı açıq­­ la­­yıb. Bağ­­lan­­mış mü­­qa­­vi­­lə iki PUA sis­­te­­mi­­nin (12 PUA) alın­­ma­­sı­­nı özün­­də əks et­­di­­rir. Qa­­nad açıq­­lı­­ğı 9 m, uzun­­lu­­ğu 5.5 m, sü­­rə­­ti 100 mil, ha­­va­­da qal­­ma müd­­də­­ti 14 saat təş­­kil edən “Çal­­dı­­ran”ın uçuş mən­ ­zi­­li 1500 km-dir. PUA ko­­man­­da mər­­kə­­zi ilə 22500 fut (6850 metr) yük­­sək­­lik­­də 150 km mə­­sa­­fə­­dən əla­­qə sax­­la­­ya bi­­lir. Av­­to­­ma­­tik uçuş

və eniş xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ri­­nə ma­­lik olan “Çal­­dı­­ran”ın di­­gər özəl­­li­­yi isə, əla­ ­qə kə­­sil­­dik­­də be­­lə av­­to­­ma­­tik ge­­ri dön­­mə xü­­su­­siy­­yə­­ti­­nə ma­­lik ol­­ma­­ sı­­dır.

TAİ şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən is­­teh­­sal edil­­miş və ha­­zır­­da uçuş test­­lə­­ri mər­­hə­­lə­­sin­­də olan AN­­KA son 5 il­­ də Tür­­ki­­yə mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nin real­­laş­­dır­­dı­­ğı ən uğur­­lu la­­yi­­hə­­lər­­ dən­­dir. Bü­­tün alt sis­­tem­­lə­­ri yer­­li fir­­ma­­lar tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­mış AN­­KA öz ka­­te­­qo­­ri­­ya­­sın­­da dün­­ya­­ nın ən yax­­şı ope­­ra­­tiv sis­­te­­mi ol­­ma­ ­ğı hə­­dəf­­lə­­yir. AN­­KA ge­­cə və gün­­

düz, hər cür ha­­va şə­­raitin­­də kəş­­fiy­ ­ at, mü­­şa­­hi­­də, sa­­bit və hə­­rə­­kət­­li y hə­­dəf­­lə­­ri təs­­bit et­­mə, diaq­­noz qoy­ ­ma, tə­­yin et­­mə və hə­­də­­fin iz­­lən­­mə­ ­si­­ni hə­­ya­­ta ke­­çi­­rə­­cək. Qa­­nad açıq­­lı­ ­ğı 17 metr, çə­­ki­­si 1500 kq, uçuş ta­­ va­­nı 30 min fut (9144 metr) təş­­kil edən AN­­KA-nın yan­­dan 15 kts, ön his­­sə­­dən 20 kts kü­­lə­­yə, is­­ti­­li­­yə, nə­­ mə, ya­­ğış və buz­­lan­­ma li­­mit­­lə­­ri­­nə qar­­şı da­­vam­­lı­­ğı MIL-HDBK-310 stan­­dar­­tı ilə təs­­diq­­lə­­nib. PUA-nın 200 kq təş­­kil edən fay­­da­­lı yü­­kü­­nə elekt­­ro-op­­tik gün­­düz ka­­me­­ra­­sı (EO Day TV), gün­­düz (EO-Elect­­ roOp­­tic), inf­­ra­­qır­­mı­­zı (IR-Inf­­ra­­ Red), la­­zer mə­­sa­­fə öl­­çən (LRF-La­­ ser Ran­­ge Fin­­der), la­­zer işa­­rə­­lə­­yi­­ci (LD-La­­ser De­­sig­­na­­tor), Spot­­ter, R/ MTI-ISAR da­­xil­­dir. Ta­­ma­­mi­­lə kom­ ­po­­zit ma­­te­­rial­­lar­­dan ha­­zır­­lan­­mış PUA mo­­nob­­lok göv­­də, sö­­kü­­lə bi­­ lən qa­­nad və V for­­ma­­lı quy­­ru­­ğa, dö­­züm­­lü eniş dəs­­ti­­nə ma­­lik­­dir. Bu­­ nun­­la be­­lə, AN­­KA-nın bə­­zi kom­­ po­­nent­­lə­­ri me­­tal­­dan ha­­zır­­la­­nıb, ya­­na­­caq sis­­te­­mi göv­­də için­­də yer­­ ləş­­di­­ri­­lib. Pi­­lot­­suz apa­­rat uçuş ida­ ­rə kom­­pü­­te­­ri­­nə bağ­­lı müx­­tə­­lif uçuş qə­­bu­­le­­di­­ci­­lə­­ri (pi­­lot-sta­­tik sen­­sor,

noyabr-dekabr 2012 25

ANALİZ EGI (GPS/INS), hə­­rə­­kət / is­­ti­­lik / təz­­yiq qə­­bul edi­­ci­­lər, və s.), hə­­rə­­ kət­­lən­­di­­ri­­ci­­lər, xə­­bər­­ləş­­mə və ta­­ nıt­­ma sis­­tem­­lə­­ri, ko­­man­­da ida­­rəet­ ­mə, qeyd və iz­­lə­­mə sis­­tem­­lə­­ri, ida­ ­rə mo­­dul­­la­­rı ki­­mi avionik va­­hid­­ lər­­lə təc­­hiz olu­­nub. Ha­­zır­­da uçuş test­­lə­­ri­­ni ke­­çi­­rən AN­­KA si­­lah­­lan­­ ma­­ya qə­­bul olun­­duq­­dan son­­ra 24 saat fa­­si­­lə­­siz ola­­raq tap­­şı­­rıq­­la­­rı ic­­ra edə bi­­lə­­cək.

2013-cü il­­də Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­ ­və­­lə­­ri­­nin in­­ven­­ta­­rı­­na da­­xil edil­­mə­ ­si göz­­lə­­ni­­lən “Ka­­ra­­yel” ad­­lı di­­gər tak­­tik PUA isə Ves­­tel Sa­­vun­­ma şir­ ­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­la­­nıb. “Ka­­ra­­ yel” sis­­te­­mi gün­­düz və ge­­cə kəş­­fiy­ ­yat, mü­­şa­­hi­­də və hə­­dəf­­lə­­rin təs­­bi­­ ti­­ni apar­­maq im­­kan­­la­­rı­­na ma­­lik ola­­caq. Ar­­til­­le­­ri­­ya­­nın atə­­şi­­ni tən­­ zim­­lə­­mə­­yə im­­kan ve­­rə­­cək. Yer ko­­ man­­da mər­­kə­­zin­­dən Ra­­dio Fre­­ quency (RF) lin­­ki ilə real vaxt re­­ji­­ min­­də ida­­rə olu­­nan “Ka­­ra­­yel”in öz tə­­ka­­nı və ka­­ta­­pult sis­­te­­min­­dən is­­ti­ ­fa­­də et­­mək­­lə ha­­va­­ya qal­­xan iki fərq­­li mo­­de­­li­­nin is­­teh­­sa­­lı plan­­laş­­ dı­­rı­­lır. Ümu­­mi çə­­ki­­si 500 kq, fay­­ da­­lı yü­­kü 70 kq təş­­kil edən “Ka­­ra­­ yel”in qa­­nad açıq­­lı­­ğı 11,5 metr, göv­­də uzun­­lu­­ğu 8 metr təş­­kil edir.

PUA 22500 fut yük­­sək­­lik­­də 20 saat­ ­dan çox qa­­la bi­­lə­­cək şə­­kil­­də ha­­zır­­ la­­nır. Apa­­ra­­tın ha­­zır­­lan­­ma­­sın­­da NA­­TO-nun STA­­NAG 4671 “Uçu­­şa Əl­­ve­­riş­­li­­lik Stan­­dar­­tı” tət­­biq edi­­lir.

Ar­­tıq “Ka­­ra­­yel”in ilk pro­­to­­tip­­lə­­ri­­ nin test­­lə­­ri uğur­­la ke­­çib. Tür­­ki­­yə mət­­buatı­­nın Ves­­tel rəs­­mi­­lə­­ri­­nə is­­ti­ ­na­­dən ver­­di­­yi mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, şir­­ kət si­­lah­­lı PUA-la­­rın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də də müəy­­yən təd­­bir­­ lər hə­­ya­­ta ke­­çir­­mək­­də­­dir.

Rotorlu PUA-lar Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri tə­­rə­­ fin­­dən is­­ti­­fa­­də­­yə qə­­bul edil­­miş “Ma­­laz­­gird” ad­­lı ilk pi­­lot­­suz he­­li­­ kop­­ter Bay­­kar Ma­­ki­­na şir­­kə­­ti tə­­rə­­ fin­­dən is­­teh­­sal edi­­lib. PUA-nın

26 AZERI DEFENCE

elekt­­ro­­nik təc­­hi­­za­­tı, proq­­ra­­mı, di­­ zayn və istehsal ta­­ma­­mi­­lə yer­­li mü­­hən­­dis­­lər tə­­rə­­fin­­dən ya­­ra­­dı­­lıb.

“Ma­­laz­­gird” sis­­te­­mi ucuz xərc­­li elekt­­ro­­nik təc­­hi­­za­­ta, in­­ki­­şaf et­­miş proq­­ram ar­­xi­­tek­­tu­­ra­­sı­­na, av­­to­­pi­­lot sis­­te­­mi­­nə ma­­lik­­dir. PUA-nın ben­­ zin və elekt­­rik mü­­hər­­rik­­li ilə ça­­lı­­ şan iki ti­­pi möv­­cud­­dur. Şa­­qu­­li eniş və qalx­­ma qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə ma­­lik “Ma­­laz­­gird” ən çə­­tin coğ­­ra­­fi şə­­ rait­­lər­­də be­­lə is­­ti­­fa­­də olu­­na bi­­lir.

He­­li­­kop­­ter PUA ha­­va­­da ası­­lı qa­­la­­ raq mü­­şa­­hi­­də apa­­rır, hə­­dəf­­lə­­ri av­­

to­­ma­­tik nöq­­tə­­lə­­yə və tə­­qib et­­mə qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə sa­­hib­­dir. “Ma­­laz­­ gird”in ro­­to­­ru­­nun diamet­­ri 1.8 metr, uzun­­lu­­ğu 1.2 metr, mən­­zi­­li 20 km, əmə­­liy­­yat yük­­sək­­li­­yi 3600 fut, mak­­si­­mum yük­­sək­­li­­yi 12000 fut, uçuş müd­­də­­ti isə 90 də­­qi­­qə­­dir.

PUA-nın fay­­da­­lı yü­­kü­­nə ter­­mal ka­­me­­ra, gün­­düz ka­­me­­ra­­sı, də­­yi­­şən tez­­lik­­li te­­le­­met­­rik və te­­le­­ko­­man­­da mə­­lu­­mat lin­­ki, həm­­çi­­nin vi­­deo link sis­­te­­mi da­­xil­­dir.

TAİ şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­ mış R-İHA ad­­lı he­­li­­kop­­ter PUA av­­

ANALİZ

to­­nom qalx­­ma, uçuş və en­­mə im­­ kan­­la­­rı­­na ma­­lik­­dir. Sis­­te­­min əv­­vəl­­ cə­­dən plan­­laş­­dı­­rıl­­mış uçuş pla­­nı­­nı də­­yiş­­mək, bir Rİ­­HA stan­­si­­ya­­sı tə­­rə­­ fin­­dən bir­­dən çox ha­­va va­­si­­tə­­si­­nin ey­­ni an­­da ida­­rə edi­­lə bil­­mək özəl­­ lik­­lə­­ri möv­­cud­­dur. Rİ­­HA-nın qalx­­ ma çə­­ki­­si 320 kq, fay­­da­­lı yü­­kü 80 kq, sü­­rə­­ti 72 mil, ha­­va­­da qal­­ma müd­­də­­ti 3 – 4 saat, qalx­­ma ta­­va­­nı 10000 fut­­dur. PUA 50 km ra­­dius­­da çək­­di­­yi gö­­rün­­tü­­nü real vaxt re­­ji­­ min­­də mər­­kə­­zə ötü­­rə bi­­lə­­cək. Tür­­ ki­­yə me­­diasın­­da yer alan mə­­lu­­mat­­

la­­ra gö­­rə, TAİ tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­ mış R1­­0E, R300 və Rİ­­HA-G ad­­lan­­ dı­­rı­­lan üç fərq­­li mo­­de­­lin test və proq­­ram­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sın­­da əsas mər­­ hə­­lə­­lər ba­­şa ça­­tıb.

Pers­­pek­­tiv plan­­lar Ca­­ri ilin əv­­və­­lin­­də SSM tə­­rə­­fin­­ dən ya­­yım­­la­­nan 20 il­­lik “Yol xə­­ri­­tə­ ­si”ndə PUA-la­­rın is­­teh­­sa­­lı mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nin pers­­pek­­tiv sek­­to­­run­­ dan bi­­ri ola­­raq gös­­tə­­ri­­lib. “Yol Xə­­ ri­­tə­­si”ndə SSM koor­­di­­na­­si­­ya­­sın­­da

qı­­sa və uzaq pers­­pek­­tiv­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lə­­cək təd­­bir­­lər sı­­ra­­la­­nıb.

Proq­­ram çər­­çi­­və­­sin­­də 2012-ci il­­dən eti­­ba­­rən pe­­riodik şə­­kil­­də PUA-lar­­ la bağ­­lı se­­mi­­nar­­la­­rın təş­­ki­­li, PUA is­­teh­­sa­­lı­­nı ge­­niş­­lən­­dir­­mək məq­­sə­­ di ilə mə­­lu­­mat ban­­kı­­nın ya­­ra­­dıl­­ ma­­sı nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Tür­­ki­­yə 2030-cu ilə­­dək si­­lah­­lı PUA-la­­rın, elekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə, xü­­su­­si spe­­si­­fik və­­zi­­fə­­lər (ra­­bi­­tə ka­­nal­­la­­rı­­nı din­­lə­­ yə­­rək siq­­nal ana­­li­­zi­­ni çı­­xa­­ran, düş­ ­mən ra­­dar­­la­­rı­­nı blok­­la­­yan və s.) icra edə bilən pi­­lot­­suz apa­­rat­­la­­rın is­­teh­­sa­­lı­­nı da “Yol xə­­ri­­tə­­si”ndə hə­­ dəf ola­­raq qar­­şı­­ya qo­­yub.

Si­­lah­­lı PUA-la­­rın ha­­zır­­lan­­ma­­sı sa­­hə­­sin­­də ar­­tıq Tür­­ki­­yə­­nin il­­kin möv­­qe­­yi də təx­­mi­­nən bəl­­li­­dir. Be­­lə ki, SSM və TAİ rəs­­mi­­lə­­ri AN­­KA pro­­yek­­ti­­nin ikin­­ci mər­­hə­­lə­­sin­­də bu uçuş apa­­ra­­tı­­nın si­­lah­­lan­­dı­­rıl­­mış ver­­si­­ya­­sı­­nın is­­teh­­sa­­lı­­nı müm­­kün say­­maq­­da­­dır­­lar. Qar­­şı­­da­­kı mər­­hə­­ lə­­də AN­­KA-nın yer­­li is­­teh­­sal olan “Ci­­rit” tip­­li ra­­ket­­lər­­lə si­­lah­­lan­­dı­­rıl­ ­ma­­sı nə­­zər­­də tu­­tu­­lur.

“Yol xə­­ri­­tə­­si” ha­­zır­­la­­nar­­kən apa­ ­rıl­­mış təd­­qi­­qat­­lar za­­ma­­nı hər­­bi is­­ ti­­fa­­də sa­­hə­­lə­­ri təd­­qiq olu­­na­­raq 5 tə­­məl və­­zi­­fə müəy­­yən­­ləş­­di­­ri­­lib.

Bu­­ra kəş­­fiy­­yat / mü­­şa­­hi­­də dəs­­tə­­yi, hü­­cum, hə­­dəf bən­­zət­­mə, elekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə və xü­­su­­si və­­zi­­fə­­lər da­­xil edi­­lib. Qeyd olu­­nan bu və­­zi­­fə­­lər­­də is­­ti­­fa­­də olu­­na­­caq PUA-la­­rın plat­­ for­­ma və alt sis­­tem­­lə­­ri­­nin tə­­məl özəl­­lik­­lə­­ri müəy­­yən­­ləş­­di­­ri­­lə­­rək “Yol xə­­ri­­tə­­si”ndə tex­­no­­lo­­ji hə­­dəf­­lə­ ­ri ba­­za gö­­tü­­rü­­lüb. Proq­­ram­­da Tak­ ­tik PUA sis­­tem­­lə­­ri­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı ilə bağ­­lı plat­­for­­ma­­la­­rın və bü­­tün alt sis­­tem­­lə­­rin, ope­­ra­­tiv PUA-la­­rın plat­­for­­ma, kom­­pü­­ter da­­xil ol­­maq­­la bü­­tün alt sis­­tem­­lə­­ri­­nin ta­­ma­­mən mil­­li ola­­raq öl­­kə da­­xi­­lin­­də is­­teh­­sa­­lı qar­­şı­­ya qo­­yu­­lub. St­­ra­­te­­ji, hü­­cum və si­­lah­­lı PUA sis­­tem­­lə­­ri üçün­­sə bey­­nəl­­xalq kon­­sor­­sium proq­­ram­­ la­­rı­­na qa­­tıl­­ma­­sı hə­­dəf ola­­raq gö­­rü­ ­lür.

noyabr-dekabr 2012 27

SƏRGİ

Azər­­bay­­can si­­lah­­la­­rı İn­­do­­ne­­zi­­ya­­da Son il­­lər real­­laş­­dır­­dı­­ğı la­­yi­­hə­­lər­­lə dün­­ya­­nın diq­­qə­­ti­­ni özü­­nə yö­­nəl­­ dən Azər­­bay­­ca­­nın Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi bu də­­fə İn­­do­­ne­­zi­­ya­­ dan Cə­­nu­­bi-Şər­­qi Asi­­ya re­­gionu­­na açıl­­dı. No­­yabr ayı­­nın 7-dən 10-dək Ca­­kar­­ta­­da təş­­kil olun­­muş “İn­­do­­De­­fen­­ce-2012” bey­­nəl­­xalq mü­­da­­fiə sər­­gi­­si­­nə qa­­tı­­lan MSN Azər­­bay­­can müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də is­­teh­­ sal edil­­miş ge­­niş çe­­şid­­də mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı məh­­sul­­la­­rı­­nı nü­­ma­­yiş et­­ di­­rə­­rək, sek­­tor­­da id­­dialı ol­­du­­ğu­­nu bə­­yan et­­di.

Cə­­nub-Şər­­qi Asi­­ya – pers­­pek­­tiv ba­­zar 2008-ci il­­dən eti­­ba­­rən bey­­nəl­­ xalq mü­­da­­fiə sər­­gi­­lə­­rin­­də ak­­tiv şə­­ kil­­də iş­­ti­­rak et­­mə­­yə baş­­la­­yan MSN ötən dövr­­də diq­­qə­­ti əsa­­sən Ərəb ya­­rı­­ma­­da­­sı öl­­kə­­lə­­ri­­nə yö­­nəl­­dib. İor­­da­­ni­­ya, Bir­­ləş­­miş Ərəb Əmir­­lik­ ­lə­­ri, Kü­­veyt, elə­­cə də Tür­­ki­­yə­­də ke­­çi­­ri­­lən sər­­gi­­lər Azər­­bay­­can mü­­ da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nə bey­­nəl­­xalq diq­­qə­

28 AZERI DEFENCE

t­ in ya­­ran­­ma­­sın­­da mü­­hüm rol oy­­ na­­yıb. Ey­­ni za­­man­­da bu sər­­gi­­lər ye­­ni kont­­rakt­­la­­rın bağ­­lan­­ma­­sı, ye­­ ni şir­­kət­­lər­­lə əmək­­daş­­lı­­ğın qu­­rul­­ ma­­sı ba­­xı­­mın­­dan MSN üçün uğur­ ­lu olub.

Post­­so­­vet dü­­şər­­gə­­nin hər­­bi sə­­ na­­ye­­si üçün po­­ten­­sial ba­­zar­­lar­­dan sa­­yı­­lan Cə­­nu­­bi Şər­­qi Asi­­ya re­­gionu tə­­bii ki, Azər­­bay­­ca­­nın da iq­­ti­­sa­­di ma­­raq­­la­­rın­­da yer alır. Sirr de­­yil ki,

or­­du­­la­­rın­­da hə­­lə də bö­­yük üs­­tün­­ lü­­yü so­­vet tex­­ni­­ka­­sı­­nın və si­­lah­­la­­ rın tut­­du­­ğu bu ba­­zar­­dan Azər­­bay­­ can da öz pa­­yı­­nı gö­­tür­­mək niy­­yə­­ tin­­də­­dir. Bu ba­­xım­­dan da re­­gion­­ da­­kı hər­­bi sər­­gi­­lər­­də iş­­ti­­rak po­­ten­­ sialın ta­­nı­­dıl­­ma­­sı, müş­­tə­­ri­­lə­­rin müəy­­yən­­ləş­­di­­ril­­mə­­si ba­­xı­­mın­­dan bö­­yük önəm da­­şı­­yır.

SİP­­Rİ, Dün­­ya Si­­lah Ti­­ca­­rə­­ti­­nin Ana­­li­­zi Mər­­kə­­zi və s. ki­­mi təş­­ki­­lat­

SƏRGİ

l­ a­­rın ana­­liz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ha­­zır­­da Cə­­ nu­­bi-Şər­­qi Asi­­ya re­­gionu döv­­lət­­lə­­ ri öz ar­­se­­nal­­la­­rı­­nın ye­­ni­­lən­­mə­­si is­­ ti­­qa­­mə­­tin­­də bö­­yük proq­­ram­­lar hə­­ya­­ta ke­­çi­­rir və ya baş­­la­­ma ərə­­fə­­ sin­­də­­dir­­lər. Bu kon­­tekst­­də böl­­gə öl­­kə­­lə­­rin­­dən Sin­­qa­­pur, İn­­do­­ne­­zi­­ ya, Tailand, Fi­­lip­­pin, Ma­­lay­­zi­­ya da­­ha ön­­də ge­­dir. Qeyd olu­­nan öl­­ kə­­lər­­də Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin tex­­ni­­ki mo­­dern­­ləş­­mə­­si üç fərq­­li is­­ti­­qa­­mət­­

də – Ru­­si­­ya və Uk­­ray­­na baş­­da ol­­maq­­la post­­so­­vet mə­­ka­­nın­­ dan, Çin­­dən və qərb öl­­kə­­lə­­rin­ ­dən ye­­ni tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın alın­ ­ma­­sı ilə hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mək­­də­­ dir. Pa­­ra­­lel ola­­raq Sin­­qa­­pur, İn­­do­­ne­­zi­­ya və Ma­­lay­­zi­­ya ar­­tıq öz­­lə­­ri­­nin ki­­fa­­yət qə­­dər in­­ki­­şaf et­­mək­­də olan hər­­bi sə­­na­­ye komp­­leks­­lə­­ri­­ni ya­­rat­­ma­­ğa nail olub­­lar. Son il­­lər böl­­gə­­də ke­­çi­

r­ i­­lən hər­­bi sər­­gi­­lər­­ə dün­­ya mü­­da­­ fiə sə­­na­­ye­­si “dev”lə­­ri­­nin – ABŞ və Av­­ro­­pa­­dan ta­­nın­­mış şir­­kət­­lə­­rin qa­­ tıl­­ma­­sı on­­la­­rın da bu ba­­zar­­dan pay əl­­də et­­mək is­­tə­­yi­­nin gös­­tə­­ri­­ci­­si­­dir. İn­­do­­ne­­zi­­ya­­ya gə­­lin­­cə, Dün­­ya Si­­ lah Ti­­ca­­rə­­ti­­ni Ana­­li­­zi Mər­­kə­­zi­­nin təd­­qi­­qat­­la­­rı­­na gö­­rə, 2004 - 2011-ci il­­lər­­də rəs­­mi Ca­­kar­­ta tə­­rə­­fin­­dən 20 öl­­kə­­dən si­­lah və hər­­bi tex­­ni­­ka alı­­ nıb. Bu dövr­­də İndoneziya si­­lah alın­­ma­­sı­­na 2 646 mlrd. dol­­lar və­­ sait xərc­­lə­­yib ki, onun da 1 679 mlrd. dol­­la­­rı 2008 - 2011-ci il­­lə­­rin pa­­yı­­na dü­­şüb. Bu dövr­­də ve­­ril­­miş

noyabr-dekabr 2012 29

SƏRGİ

si­­fa­­riş­­lər pa­­ke­­ti­­nin həc­­mi isə 5,1 mlrd. dol­­lar təş­­kil edib. İn­­do­­ne­­zi­­ ya­­nın si­­lah al­­dı­­ğı öl­­kə­­lər sı­­ra­­sı­­na qeyd olu­­nan dövr­­də Cə­­nu­­bi Ko­­re­­ ya, Bra­­zi­­li­­ya, ABŞ, Ni­­der­­land, Pol­­ şa, Çin, İs­­pa­­ni­­ya, Al­­ma­­ni­­ya, Fran­­sa qo­­şu­­lub. Ümu­­mi­­lik­­də İn­­do­­ne­­zi­­ya­­ nın si­­lah təc­­hi­­za­­tın­­da əsas ye­­ri 27,15% ilə Ru­­si­­ya, 26,2% ilə Ni­­der­­ land, 12,5% ilə Fran­­sa tu­­tub. Apa­­rı­ ­lan ana­­liz­­lə­­rə gö­­rə, 2012 - 2015-ci il­­lər­­də İn­­do­­ne­­zi­­ya­­nın si­­lah­­lan­­ma proq­­ram­­la­­rı çər­­çi­­və­­sin­­də xa­­ri­­ci sa­­ tı­­nal­­ma­­la­­rı 4 844 mlrd. dol­­lar təş­­kil edə­­cək.

Uğur­­lu nü­­ma­­yiş Dün­­ya­­nın 40-dan ar­­tıq öl­­kə­­sin­­ dən 550-yə ya­­xın şir­­kə­­tin iş­­ti­­rak et­­di­­yi “İn­­do­­De­­fen­­ce-2012” sər­­gi­­si bu də­­fə müx­­tə­­lif öl­­kə­­lər­­dən bö­­yük şir­­kət­­lə­­rin qa­­tı­­lı­­mı ilə diq­­qət çə­­kib.

Bu il sər­­gi­­yə qa­­tı­­lan­­lar ara­­sın­­da Agus­­ta West­­land, Air­­bus Mi­­li­­tary, Al­­maz-An­­tey, AM Ge­­ne­­ral, Arms­­ cor, ATK, At­­las Elekt­­ro­­nik, BAE Sys­­tems, Bell He­­li­­cop­­ter, Be­­ret­­ta, Brah­­Mos Aeros­­pa­­ce, Bu­­mar, Cas­­si­ ­dian, Ces­­ka Zb­­ro­­jov­­ka, Cob­­ham, Co­­dan, De­­nel, Diehl De­­fen­­ce Land Sys­­tems, EADS, Emb­­raer, Euro­­ cop­­ter, Flir Sys­­tems, FNSS Sa­­vun­­ ma Sis­­tem­­le­­ri, Ge­­ne­­ral Dy­­na­­mics, Har­­ris, Haw­­ker Beechc­­raft, Hin­­

30 AZERI DEFENCE

dus­­tan Aero­­nautics Li­­mi­­ted, Ho­­ ney­­well Aeros­­pa­­ce & De­­fen­­se, Hyun­­dai, Ken­­wood Ra­­dio Com­­ mu­­ni­­ca­­tions, Kongs­­berg, L-3, Lock­­heed Mar­­tin, MB­­DA, Na­­van­­ tia, Nex­­ter Sys­­tems, North­­rop Grum­­man, Re­­nault, Rhein­­me­­tall, RO­­KET­­SAN, RUAG, Saab AB, Sa­­ gem, SE­­LEX Ga­­li­­leo, Si­­korsky, ST Ki­­ne­­tics, Su­­xoy, Text­­ron, Thys­­ senK­­rupp Ma­­ri­­ne Sys­­tems, Tur­­bo­­ me­­ca və s. ki­­mi ta­­nın­­mış şir­­kət­­lər yer alıb. Əv­­vəl­­ki sər­­gi­­lər­­dən fərq­­li ola­­ raq, MSN bu də­­fə da­­ha bö­­yük stend­­lə, da­­ha çox çe­­şid­­də məh­­sul­­la təm­­sil olu­­nub. Na­­zir­­lik tə­­rə­­fin­­dən sər­­gi­­yə çı­­xa­­rıl­­mış 125 ad­­da mü­­da­­ fiə tə­­yi­­nat­­lı mə­­mu­­la­­tın ara­­sın­­da ta­­pan­­ça­­lar, pu­­lem­­yot­­lar, ya­­xın mə­­ sa­­fə­­li dö­­yüş va­­si­­tə­­lə­­ri, dö­­yüş sur­­ sat­­la­­rı, op­­tik ci­­haz­­lar, mü­­hən­­dis tex­­ni­­ka­­sı və s. yer alıb. Bu sər­­gi­­də ilk də­­fə ola­­raq Azər­­bay­­can müəs­­si­ ­sə­­lə­­rin­­də is­­teh­­sal edil­­miş zi­­reh­­li də­­bil­­qə, zi­­reh­­li gö­­dək­­cə, kol­­li­­ma­­ tor, ye­­ni uzaq mən­­zil­­li 60 mm-lik mi­­naatan, əleyh­­qaz və atı­­cı si­­lah­­lar üçün şəf­­faf pat­­ron da­­raq­­la­­rı da nü­­ ma­­yi­­şə çı­­xa­­rı­­lıb. MSN-in sten­­din­­ də ilk də­­fə ola­­raq Tür­­ki­­yə­­nin ASEL­­SAN şir­­kə­­ti ilə bir­­gə is­­teh­­sal olu­­nan ge­­cə­­gör­­mə ci­­ha­­zı, İs­­rail şir­ ­kə­­ti ilə bir­­gə is­­teh­­sal edil­­miş “Or­­ bi­­ter 2M” və “Aeros­­tar” tip­­li pi­­lot­­

suz uçuş apa­­rat­­la­­rın real öl­­çü­­lü ma­­ket­­lə­­ri də sər­­gi­­lə­­nib.

Sər­­gi­­də təq­­dim edi­­lə­­nən məh­­ sul­­lar ara­­sın­­da Azər­­bay­­can mü­­ hən­­dis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən tək­­mil­­ləş­­di­­ ril­­miş RPQ-7V tip­­li “Qa­­ya” ad­­lı qum­­ba­­raatan, TAB-7 tip­­li aviasi­­ya tə­­lim bom­­ba­­sı, ha­­be­­lə dö­­yüş sur­­ sat­­la­­rı xü­­su­­si ma­­raq­­la qar­­şı­­la­­nıb.

Sər­­gi iş­­ti­­rak­­çı­­la­­rın­­da ən çox ma­­raq do­­ğu­­ran isə Azər­­bay­­can mü­­hən­­ dis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən ya­­ra­­dıl­­mış, hər­­bi sə­­na­­ye­­mi­­zin de­­bü­­tü sa­­yı­­lan “İs­­tiq­ ­lal” ailə­­sin­­dən 14.5 mm və 12.7 mm ka­­libr­­li snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri olub. “İn­­do­­De­­fen­­ce-2012” sər­­gi­­sin­ ­də 12.7 mm-lik İs­­tiq­­lal snay­­per tü­­ fən­­gi ilk də­­fə - “Mü­­ba­­riz” adı ilə təq­­dim edi­­lib. Azər­­bay­­can sten­­di­­ nə gə­­lən zi­­ya­­rət­­çi­­lə­­rə mə­­lu­­mat ve­­ ri­­lib ki, “İs­­tiq­­lal” snay­­per tü­­fən­­gi uzaq mə­­sa­­fə­­də düş­­mə­­nin zi­­reh­­li tex­­ni­­ka­­sı­­nı, bağ­­lı is­­teh­­kam­­la­­rı­­nı sı­­ ra­­dan çı­­xar­­maq, can­­lı qüv­­və­­si­­ni məhv et­­mək üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lub.

Bu si­­lah ar­­tıq özü­­nü prak­­tik is­­ti­­fa­­ də­­də doğ­­rul­­dub və bir sı­­ra öl­­kə­­lər tə­­rə­­fin­­dən si­­la­­ha ma­­raq ifa­­də olu­­ nub. Təq­­dim olu­­nan 60 mm-lik mi­­naata­­nın isə atış mən­­zi­­li ar­­tı­­rı­­ lıb. Ar­­tıq da­­şın­­ma­­sı asan olan bu mi­­naatan va­­si­­tə­­si ilə rə­­qi­­bin can­­lı qüv­­və­­si­­ni 4 km mə­­sa­­fə­­də məhv et­­ mək müm­­kün­­dür. Yer­­li müəs­­si­­sə tə­­rə­­fin­­dən tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­miş “Qa­­

SƏRGİ

ya” ad­­lı əl qum­­ba­­raata­­nı­­nın atış öm­­rü uza­­dı­­lıb. Test­­lər za­­ma­­nı bu si­­lah öz üs­­tün­­lük­­lə­­ri­­nə gö­­rə xa­­ri­­ci ana­­loq­­la­­rı­­nı qa­­baq­­la­­yıb.

Sər­­gi komp­­lek­­si­­nin əl­­ve­­riş­­li se­­ çil­­miş möv­­qe­­yin­­də yer alan MSNin sten­­di sər­­gi­­nin da­­vam et­­di­­yi gün­­lər­­də xa­­ri­­ci öl­­kə­­lər­­dən çox­­say­­lı qo­­naq­­lar tə­­rə­­fin­­dən zi­­ya­­rət olu­­ nub. Azər­­bay­­can məh­­sul­­la­­rı ilə ya­­ xın­­dan ta­­nış olan İn­­do­­ne­­zi­­ya, Ma­­ lay­­zi­­ya, Sin­­qa­­pur və di­­gər öl­­kə­­lər­­ dən olan mü­­tə­­xəs­­sis­­lər gə­­lə­­cək­­də MSN ilə əmək­­daş­­lıq et­­mək niy­­yə­­ tin­­də ol­­duq­­la­­rı­­nı bə­­yan edib­­lər.

Sər­­gi­­də nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­­lən Azər­­ bay­­can hər­­bi sə­­na­­ye­­si­­nin məh­­sul­­ la­­rı xa­­ri­­ci me­­diada və eks­­pert­­lər­­də də bö­­yük ma­­raq oya­­dıb. Ru­­si­­ya­­da yer­­lə­­şən Dün­­ya Si­­lah Ti­­ca­­rə­­ti­­nin Ana­­li­­zi Mər­­kə­­zi­­nin di­­rek­­to­­ru İqor Ko­­rot­­çen­­ko hət­­ta öz in­­ter­­net - blo­­ qun­­da Azər­­bay­­can MSN-in sten­­ din­­dən məm­­nun­­luq­­la bəhs edib.

“Azər­­bay­­can Dağ­­lıq Qa­­ra­­bağ uğ­­ run­­da mü­­ha­­ri­­bə­­yə ha­­zır­­la­­şır. Azər­ ­bay­­ca­­nın Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­ li­­yi­­nin eks­­po­­zi­­si­­ya­­sı ilə ta­­nış­­lıq­­dan son­­ra mən­­də be­­lə təəs­­sü­­rat­­lar ya­­ ran­­dı. Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi­­

nin eks­­po­­zi­­si­­ya­­sı bü­­töv­­lük­­də yax­­şı təəs­­sü­­ra­­tı ya­­rat­­dı. Azər­­bay­­can sten­ ­di ol­­duq­­ca mü­­vəf­­fə­­qiy­­yət­­lə zi­­ya­­ rət­­çi­­lə­­rin və eks­­pert­­lə­­rin əsas yo­­lu­­ nun üzə­­rin­­də yer­­ləş­­di­­ril­­miş­­dir”.

Azər­­bay­­ca­­nın si­­lah ix­­rac edən öl­­kə­­lə­­ri­­nin si­­ya­­hı­­sı­­na da­­xil ol­­maq niy­­yə­­tin­­də ol­­du­­ğu­­nu de­­yən eks­­ pert bu sa­­hə­­də ça­­lı­­şan kadr­­la­­rın düz­­gün se­­çil­­di­­yi­­ni xü­­su­­si­­lə vur­­ğu­ ­la­­yıb.

Sər­­gi­­də Azər­­bay­­ca­­nı təm­­sil edən mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri Ya­­vər Ca­­ ma­­lo­­vun baş­­çı­­lıq et­­di­­yi nü­­ma­­yən­­ də he­­yə­­ti­­nin ke­­çir­­di­­yi gö­­rüş­­lə­­rin qra­­fi­­ki də öz sıx­­lı­­ğı ilə yad­­da qa­­lıb.

Sər­­gi çər­­çi­­və­­sin­­də na­­zir Ya­­vər Ca­­ ma­­lov İn­­do­­ne­­zi­­ya­­nın mü­­da­­fiə na­­ zi­­ri Pur­­no­­mo Yus­­qian­­to­­ro, Be­­la­­rus Döv­­lət Hər­­bi Sə­­na­­ye Ko­­mi­­tə­­si səd­ ­ri­­nin bi­­rin­­ci müavi­­ni Ro­­man Qo­­ lov­­çen­­ko və sər­­gi­­yə qa­­tı­­lan bir sı­­ra öl­­kə­­lə­­rin mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sa­­hə­­si üz­­rə döv­­lət rəs­­mi­­lə­­ri ilə gö­­rüş­­lər ke­­çi­­rib. Gö­­rüş­­lər­­də iki­­tə­­rəf­­li əmək­ ­daş­­lıq­­la­­rın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı və möv­­cud olan əmək­­daş­­lıq­­la­­rın in­­ki­­şaf et­­di­­ ril­­mə­­si­­nə dair mü­­za­­ki­­rə­­lər apa­­rı­­ lıb. Azər­­bay­­can nü­­ma­­yən­­də he­­yə­­ti həm­­çi­­nin bir sı­­ra xa­­ri­­ci şir­­kət­­lə­­rin stend­­lə­­ri­­nə baş çə­­kib, ye­­ni məh­­sul­ ­lar­­la ta­­nış olub və əmək­­daş­­lı­­ğın qu­­rul­­ma­­sı­­na dair fi­­kir mü­­ba­­di­­lə­­lə­ ­ri apa­­rıb­­lar.

noyabr-dekabr 2012 31

TexnologİYA Tür­­ki­­yə hər­­bi sə­­na­­ye­­sin­­dən da­­ha bir ilk Tür­­ki­­yə­­nin TÜ­­Bİ­­TAK mər­­kə­­zi bom­­ba­­la­­rın ida­­rə olun­­ma­­sı üçün Həs­­sas Gü­­düm­­lü Kit (HGK) ha­­zır­­la­­yıb.

Təy­­ya­­rə­­dən atı­­lan bom­­ba­­la­­ra iz­­lə­­mə ba­­ca­­rı­­ğı­­nı qa­­zan­­ dı­­ran Həs­­sas Gü­­düm­­lü Ki­­tin ha­­zır­­lan­­ma­­sı­­na TÜ­­Bİ­­TAK Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Araş­­dır­­ma İns­­ti­­tu­­tu tə­­rə­­fin­­dən 5 il sərf olu­­nub. HGK ida­­rə olun­­ma­­yan bom­­ba­­la­­rın üzə­­ri­­ nə bağ­­la­­na bi­­lə­­cək şə­­kil­­də di­­zayn olu­­nub. Tür­­ki­­yə Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin “ağıl­­lı bom­­ba”la­­ra olan eh­­ti­­ya­­cı­­nı qar­­şı­­la­­maq məq­­sə­­di ilə HGK-la­­rın se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na 2013-cü il­­dən baş­­la­­na­­caq.

AL­­TAY tan­­kı nü­­ma­­yiş olun­­du Tür­­ki­­yə­­nin ilk mil­­li mü­­ha­­ri­­bə tan­ ­ ı olan “Al­­tay”ın pro­­to­­tip­­lə­­ri ic­­ti­­ k maiy­­yə­­tə təq­­dim edi­­lib. Baş na­­zir Rə­­cəb Tay­­yip Ər­­do­­ğa­­nın da qa­­tıl­­dı­­ ğı təq­­di­­mat mə­­ra­­si­­min­­də Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin ko­­man­­dan­­lı­­ğı, həm­­çi­­nin “Al­­tay” pro­­yek­­tin­­də iş­­ti­­ rak edən fir­­ma­­la­­rın rəh­­bər­­li­­yi təm­­sil olu­­nub­­lar. Təq­­di­­mat­­da tank öz oxu ət­­ra­­fın­­da dön­­mə, sü­­rət, sax­­la­­ma, çə­­ tin ke­­çi­­lən əra­­zi­­də hə­­rə­­kət qa­­bi­­liy­­ yə­­ti­­ni nü­­ma­­yiş et­­di­­rib.

Təd­­bir­­də mə­­lu­­mat ve­­ri­­lib ki, tan­­ kın ha­­zır­­lan­­mış iki pro­­to­­ti­­pin­­dən bi­­rin­­ci­­si hə­­rə­­kət qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nin, ikin­­ ci­­si isə atış im­­kan­­la­­rı­­nı test et­­mək üçün is­­ti­­fa­­də olu­­na­­caq. Ümu­­mi­­lik­­də “Al­­tay”ın ilk pro­­to­­tip­­lə­­ri təq­­di­­ma­­ta qə­­dər­­ki dövr­­də ke­­çi­­ril­­miş test­­lər­­də 2000 ki­­lo­­metr­­dən çox yol qət edib.

Oto­­kar şir­­kə­­ti­­nin İda­­rə He­­yə­­ti­­nin səd­­ri Qüd­­rət Önən bil­­di­­rib ki, qar­­şı­­ da­­kı ay­­lar­­da “Al­­tay” atış test­­lə­­ri­­nə ha­­zır ola­­caq. Bu iki pro­­to­­tip­­dən alı­­

32 AZERI DEFENCE

nan nə­­ti­­cə­­lər əsa­­sın­­da ye­­kun pro­­to­­ tip­­lər ha­­zır­­la­­nıb test edil­­dik­­dən son­ ­ra, 2015-ci il­­də se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­na­­caq.

“Al­­tay” pro­­yek­­tin­­də 260-ı Oto­­kar­ ­dan ol­­maq­­la 550 nə­­fə­­rin ça­­lış­­dı­­ğı­­nı de­­yən Q. Önə­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, tan­ ­kın bü­­tün ide­­ya mül­­kiy­­yət haq­­la­­rı Tür­­ki­­yə­­yə aid­­dir: “Bu gün Oto­­ka­­rın məh­­sul­­la­­rı Tür­­ki­­yə­­dən əla­­və 20-yə ya­­xın öl­­kə­­yə ix­­rac olu­­nur. Dün­­ya or­­ du­­la­­rın­­da xid­­mət edən 25 min­­dən ar­­tıq nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­miz ilə Tür­­ki­­ yə­­nin mü­­da­­fiə et­­mə sə­­na­­ye­­sin­­də­­ki gü­­cü­­nü təm­­sil edi­­rik. Biz bu möv­­ cud pro­­to­­tip­­lər­­dən al­­dı­­ğı­­mız nə­­ti­­cə­­ lər əsa­­sın­­da son pro­­to­­tip­­lə­­ri ha­­zır­­la­­ ya­­caq, test edə­­cək və dün­­ya­­nın ən müasir tan­­kı ola­­caq “Al­­tay”ı tək­­mil­­ ləş­­di­­rə­­cə­­yik”.

Mə­­lu­­mat üçün bil­­di­­rək ki, baş­­da Oto­­kar ol­­maq­­la, apa­­rı­­cı şir­­kət­­lə­­rin iş­­ti­­ra­­kı ilə ha­­zır­­la­­nan “Al­­tay” tan­­ kın­­da ko­­man­­dir, ni­­şan­­çı, sü­­rü­­cü və

dol­­du­­ru­­cu ol­­maq­­la dörd he­­yət yer­­ lə­­şə­­cək. Çə­­tin ke­­çi­­lən əra­­zi şərt­­lə­­rin­ ­də is­­tə­­ni­­lən per­­for­­man­­sı sər­­gi­­lə­­yə bil­­mə­­si üçün tank 1500 at gü­­cün­­də mü­­hər­­rik və müasir trans­­mis­­si­­ya ilə təc­­hiz olu­­nub. “Al­­tay”ın əsas si­­la­­hı fərq­­li tip­­lər­­də sur­­sat­­lar­­dan atəş aça bi­­lən 120 mm-lik top­­dur. Bun­­dan baş­­qa tan­­kın si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na dis­­tans ida­­rə olu­­nan 12.7 və 7.62 mm-lik pu­­ lem­­yot da da­­xil­­dir. Əsas və kö­­mək­­çi si­­lah­­la­­ra nə­­za­­rət edil­­mə­­si məq­­sə­­di ilə “Al­­tay” üçün xü­­su­­si ye­­ni nə­­sil atış ida­­rəet­­mə sis­­te­­mi ha­­zır­­la­­nıb. Bu sis­­tem sa­­yə­­sin­­də tank hə­­rə­­kət edən hə­­dəf­­lə­­ri də yük­­sək də­­qiq­­lik­­lə vu­­ra bi­­lə­­cək. Ay­­rı­­ca ola­­raq, “Al­­tay”da hər cür təh­­di­­də qar­­şı qo­­ru­­ma­­nı tə­­min edən kom­­po­­zit zi­­reh, kim­­yə­­vi, biolo­ ­ji, ra­­dioak­­tiv və nü­­və (KBRN) təh­­ did­­lə­­rin ol­­du­­ğu mü­­hit­­lər­­də he­­yə­­tin tap­­şı­­rıq­­la­­rı ye­­ri­­nə ye­­tir­­mə­­si­­nə im­­ kan ve­­rən kö­­mək­­çi sis­­tem­­lər də möv­­cud­­dur.

Tank mü­­ha­­ri­­bə sa­­hə­­si­­ni ta­­nı­­ma ta­­nıt­­ma sis­­te­­ mi, müasir yan­­ğın sön­­ dür­­mə və part­­la­­yı­­şı ön­­lə­­mə sis­­te­­mi, qül­­lə pu­­lem­­yo­­tu, la­­zer xə­­ bər­­dar­­lıq sis­­te­­mi­­nə ma­­lik­­dir.

TexnologİYA

Ye­­ni tə­­mir-eva­­kuasi­­ya ma­­şı­­nı BTR-3BR

Uk­­ray­­na­­nın Ji­­to­­mir Zi­­reh­­li Tank Za­­vo­­du BTR-3 zi­­reh­­li ma­­şı­­nı­­nın ba­­ za­­sın­­da ha­­zır­­la­­dı­­ğı BTR-3BR ad­­lı ye­­ni tə­­mir-eva­­kuasi­­ya ma­­şı­­nı­­nı nü­­ ma­­yiş et­­di­­rib. He­­yə­­ti gül­­lə­­lər­­dən mü­­da­­fiə edən, ey­­ni za­­man­­da si­­lah­­ lan­­dı­­rıl­­mış ma­­şı­­nın kran ava­­dan­­lı­­ğı 3 to­­na qə­­dər yük­­qal­­dır­­ma qa­­bi­­liy­­ yə­­ti­­nə ma­­lik­­dir. BTR-3BR ma­­şı­­nın əsas tə­­yi­­na­­tı dö­­yüş sa­­hə­­sin­­də tex­­ni­ ­ki kəş­­fiy­­yat apa­­rıl­­ma­­sın­­dan, iliş­­miş ma­­şın­­la­­rın eva­­kuasi­­ya­­sı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çir­­mək­­dən, tə­­mir iş­­lə­­ri gös­­tər­­ mək­­dən iba­­rət­­dir. Tə­­mir-eva­­kuasi­­ ya ma­­şı­­nı­­nın çə­­ki­­si 16,5 ton, eki­­pa­­jı 4 nə­­fər­­dən iba­­rət­­dir.

MO­­HAWK də­­bil­­qə­­də ye­­ni­­lik

Ce­­rady­­ne şir­­kə­­ti Th­­reat4 fir­­ma­­sı ilə bir­­gə Mo­­du­­lar Hard Wi­­red Kit­­ted (MO­­HAWK) ad­­lı ye­­ni də­­bil­­qə və baş qo­­ru­­ma kon­­sep­­si­­ya­­ sı­­nı təq­­dim edib. Ra­­dio və tak­­tik qu­­laq­­cıq­­la təc­­hiz olun­­muş də­­bil­­qə part­­la­­yış­­lar za­­ma­­nı qu­­laq­­la­­rın yük­­sək sə­­viy­­yə­­də qo­­run­­ma­­sı­­nı tə­­min edir. Ce­­rady­­ne şir­­kə­­ti­­nin is­­teh­­sa­­lı olan ti­­kiş­­siz bal­­lis­­tik tex­­no­­lo­­gi­­ya­­nı və bolt­­suz di­­ zay­­nı özün­­də bir­­ləş­­di­­rən MO­­HAWK əs­­gə­­ri ki­­çik qəl­­pə­­lər­­dən və tü­­fəng gül­­lə­­lə­­rin­­dən qo­­ ru­­yur. Qo­­ru­­ma sə­­viy­­yə­­si­­nin ar­­tı­­rıl­­ma­­sı məq­ ­sə­­di ilə ha­­zır­­lan­­ma­­da çox­­qat­­lı la­­mi­­na­­si­­ya­­dan is­­ti­­fa­­də edi­­lib. Ey­­ni za­­man­­da bolt­­suz tex­­no­­ lo­­gi­­ya da­­xi­­li na­­ra­­hat­­lı­­ğı ara­­dan qal­­dı­­rıb. Də­­ bil­­qə­­yə həm­­çi­­nin çox­­funk­­si­­ya­­lı mər­­kə­­zi mo­­ dul­­yar şin sis­­te­­mi in­­teq­­ra­­si­­ya edi­­lib ki, bu da ona müx­­tə­­lif uni­­ver­­sal ak­­se­­suar­­la­­rı tax­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir. Bu­­ra Th­­reat4 fir­­ma­­sı­­nın is­­teh­­sa­ ­lı olan X-62000 qu­­laq­­lıq­­lar, İFF sis­­te­­mi, ge­­cə vax­­tı gör­­mə­­ni tə­­min edən ey­­nək­­lər, LED fə­­ nər da­­xil­­dir. Bu sis­­tem­­lə­­rin qi­­da­­lan­­ma­­sı ar­­xa his­­sə­­də qu­­raş­­dı­­rı­­lan ba­­ta­­re­­ya va­­si­­tə­­si ilə ger­ ­çək­­lə­­şir.

noyabr-dekabr 2012 33

TexnologİYA Azart-P1 ra­­dios­­tan­­si­­ya­­sı is­­ti­­fa­­də­­yə ha­­zır Ru­­si­­ya­­nın Anqst­­rem şir­­kə­­ti Azart-P1 ad­­lan­­dı­­rıl­­mış al­­tın­­cı nə­­sil ra­­dios­­tan­­si­­ya­­nın döv­­lət sı­­naq­­la­­rı­­nı mü­­vəf­­fə­­qiy­­yət­­lə bi­­ ti­­rib. Tak­­tik əla­­qə­­nin məx­­fi­­ləş­­ di­­ril­­mə­­si üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lan ye­­ni ra­­dios­­tan­­si­­ya­­nı is­­tə­­ni­­lən tez­­lik­­lə­­rə kök­­lə­­mək, hət­­ta mo­­ bil te­­le­­fon­­lar­­la ra­­bi­­tə əla­­qə­­si­­ni tə­­min et­­mək müm­­kün­­dür. Sı­­ naq­­la­­rın ye­­ku­­nun­­da Azart-P1 ra­­dios­­tan­­si­­ya­­sı­­nın si­­lah­­lan­­ma­­ ya qə­­bu­­lu məs­­lə­­hət gö­­rü­­lüb.

Anqst­­rem müəs­­si­­sə­­si tə­­rə­­fin­­

dən sırf yer­­li ele­­men­­tar ba­­za əsa­­sın­­da 1 GHz tez­­lik­­li mik­­ rop­­ro­­ses­­sor təş­­kil edir. Proq­­ ram tə­­mi­­na­­tı ra­­dios­­tan­­si­­ya­­nın is­­tə­­ni­­lən stan­­dart­­lar­­da ça­­lı­­şan bü­­tün ra­­bi­­tə tex­­ni­­ka­­sı ilə uy­­ ğun iş­­lə­­mə­­si­­ni tə­­min edir. Ye­­ni ra­­dios­­tan­­si­­ya­­nın 650 dəst­­dən iba­­rət ilk par­­ti­­ya­­sı Cə­­nub hər­­bi dairə­­si­­nin üç hər­­bi his­­sə­­si­­nə çat­­dı­­rı­­la­­caq. 2013-cü il­­də Si­­lah­ ­lı Qüv­­və­­lər ümu­­mi­­lik­­də 23 min ədəd “Azart-P1” ra­­dios­­ tan­­si­­ya­­sı­­nı ala­­caq.

BA­­ZE - Er­­mə­­nis­­ta­­nın ye­­ni PUA-sı Pi­­lot­­suz uçuş apa­­rat­­la­­rı (PUA) ax­­ta­­rı­­şı­­na çı­­xan Er­­mə­­nis­­ta­­nın yer­­li mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­ mış “Ba­­ze” ad­­lı PUA-nın 2013-cü il­­dən prak­­ti­­ki is­­ti­­fa­­də­­yə qə­­bul olun­ ­ma­­sı göz­­lə­­ni­­lir. İlk də­­fə ca­­ri ilin may ayın­­da Xan­­kən­­din­­də, da­­ha son­­ra isə sent­­yabr ayın­­da KTMTnin tə­­li­­min­­də nü­­ma­­yiş et­­di­­ril­­miş “Ba­­ze” Er­­mə­­nis­­ta­­nın Aviasi­­ya İns­­ ti­­tu­­tu tə­­rə­­fin­­dən İs­­railin “Sky­­lark” tip­­li PUA-sı əsas gö­­tü­­rü­­lə­­rək di­­ zayn edi­­lib. Uçuş apa­­ra­­tı­­nın proq­­ ram tə­­mi­­na­­tı­­nın da er­­mə­­ni mü­­hən­ ­dis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­­dı­­ğı bil­­

di­­ri­­lir. “Ba­­ze”nin qa­­nad açıq­­lı­­ğı 2800 mm, apa­­ra­­tın göv­­də­­si­­nin uzun­­lu­­ğu 1600 mm, hün­­dür­­lü­­yü 346 mm, çə­­ki­­si isə 5.5 ki­­loq­­ram­­ dır (İs­­rail ana­­lo­­qu ile ey­­ni). PUAnın fay­­da­­lı yü­­kü 1-1.5 kq gös­­tə­­ri­ ­lir. Ka­­me­­ra “Sky­­lark”da ol­­du­­ğu ki­­mi apa­­ra­­tın bu­­run his­­sə­­si­­nə yer­­ləş­­di­­ri­­lib. Mü­­hər­­rik və hə­­rə­­ kə­­tə gə­­ti­­ri­­ci pər­­lər isə göv­­də­­nin ar­­xa his­­sə­­sin­­də­­dir. Çə­­ki­­si­­nin ki­­fa­­ yət qə­­dər ki­­çik ol­­ma­­sı­­na bax­­ma­­ya­­ raq er­­mə­­ni­­lər PUA-nın sü­­rə­­ti­­ni 60 km/saat, krey­­ser sü­­rə­­ti­­ni 80 km/ saat, mak­­si­­mal sü­­rə­­ti­­ni isə 100 km/

saat ki­­mi təq­­dim edir­­lər. Ha­­va­­da 60 də­­qi­­qə qa­­la bi­­lən PUA-nın hə­­rə­ ­kət ra­­diusu 30 km gös­­tə­­ri­­lir. Mak­­si­ ­mal ta­­va­­nı 3 min metr gös­­tə­­ril­­sə də PUA-nın 2 min metr yük­­sək­­li­­yə qə­­ dər qalx­­dı­­ğı bil­­di­­ri­­lir.

Ru­­si­­ya Xə­­zə­­rə da­­ha 5 dö­­yüş gə­­mi­­si da­­xil edir Ru­­si­­ya ca­­ri ilin yaz və yay ay­­la­­ rın­­da Xə­­zər Flo­­ti­­li­­ya­­sı­­na 5 ye­­ni suüs­­tü dö­­yüş gə­­mi­­si və iki kö­­mək­­ çi gə­­mi da­­xil edə­­cək. Ru­­si­­ya Mü­­da­ ­fiə Na­­zir­­li­­yin­­dən ve­­ri­­lən mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, ha­­zır­­da Flo­­ti­­li­­ya­­nın si­­fa­­ri­­şi üz­­rə Ze­­le­­no­­dols­­ki za­­vo­­dun­­da 21631 la­­yi­­hə­­li iki ye­­ni ki­­çik ra­­ket gə­­mi­­si – “Uq­­liç” və “Qrad Svi­­

34 AZERI DEFENCE

yajsk”in ti­­kin­­ti­­si da­­vam edir. Bu gə­­mi­­lər 2013-cü ilin yay ay­­la­­rın­­da is­­tis­­ma­­ra ha­­zır ola­­caq. Bun­­dan baş­ ­qa, ap­­rel və may ay­­la­­rın­­da Flo­­ti­­li­­ ya­­nın dö­­yüş sı­­ra­­la­­rı­­na 3 ədəd “Ser­ ­na” la­­yi­­hə­­li ha­­va yas­­tıq­­lı de­­sant gəəmi­­si­­nin da­­xil edil­­mə­­si plan­­laş­­ dı­­rı­­lır. Müasir ra­­ket si­­lah­­la­­rı ilə təc­­hiz edil­­miş, 949 ton su ba­­sı­­mı­­na

ma­­lik ra­­ket gə­­mi­­lə­­ri nor­­mal də­­niz şə­­raitin­­də 25, “Ser­­na” la­­yi­­hə­­li de­­ sant gə­­mi­­si isə 30 mil­­dən ar­­tıq sü­­ rət yığ­­ma­­ğı ba­­ca­­rır. Şəx­­si he­­yə­­tin da­­şın­­ma­­sı və de­­san­­tın çı­­xa­­rıl­­ma­­sı üçün nə­­zər­­də tu­­tul­­muş “Ser­­na” la­­ yi­­hə­­li gə­­mi­­lər 45 to­­na qə­­dər yük gö­­tü­­rə bi­­lir.

TexnologİYA Ge­­tac şir­­kə­­tin­­dən hərb­­çi­­lər üçün ye­­ni no­­te­­book Ge­­tac şir­­kə­­ti yük­­sək sə­­viy­­yə­­də qo­­run­­ma­­ya ma­­lik B300 hər­­bi no­­te­­booku­­nu təq­­dim edib. İn­­tel Co­­re i5/ i7 əsa­­sın­­da ya­­ra­­dı­­lan B300 da­­ha güc­­lü və bö­­yük re­­ sus­­lar tə­­ləb edən proq­­ram­­lar­­la iş­­lə­­mək üçün nə­­zər­ ­də tu­­tu­­lur. Ekst­­re­­mal şə­­rait­­də (-29°C-dən 60°C temp­­ra­­tu­­ra­­dək) is­­tis­­mar üçün la­­yi­­hə­­ləş­­di­­ril­­miş ye­­ ni no­­te­­book toz yığ­­mır, su­­yun al­­tın­­da iş­­lə­­yə bi­­lir.

B300-ün mux­­tar işi vax­­tı 30 saat təş­­kil edir. Ge­­tac B300 no­­te­­booku­­nun maq­­ne­­zium kor­­pu­­su düz zər­­ bə­­lə­­rə, düş­­mə­­yə, müx­­tə­­lif güc­­lü vib­­ra­­si­­ya­­la­­ra və su­­yun tə­­si­­ri­­nə dö­­zür. No­­te­­book part­­la­­yış təh­­lü­­kə­­si olan mü­­hit­­lər­­də sı­­naq­­lar­­dan ke­­çi­­ri­­lib. Ge­­tac B300 həm­­çi­­nin yük­­sək qaz ilə çirk­­lən­­mə şə­­raitin­­də iş­­lə­­yə bi­­lər. B300 MIL-STD-461F, MIL-STD-810G və MILSTD-3009 stan­­dart­­la­­rı­­na uy­­ğun­­dur.

Ru­­si­­ya Su-25 təy­­ya­­rə­­si­­ni ye­­ni­­dən ya­­ra­­dır Ru­­si­­ya də­­rin müasir­­ləş­­di­­ril­­miş Su-25 hü­­cum təy­­ya­­rə­­lə­­ri­­nin se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­na baş­­la­­ma­­ğı plan­­laş­­dı­­rır.

Ha­­zır­­da uçuş sı­­naq­­la­­rı ye­­kun­­laş­­ maq­­da olan təy­­ya­­rə­­yə se­­ri­­ya­­lı is­­teh­ ­sa­­lı­­na baş­­lan­­dıq­­dan son­­ra ye­­ni in­­ deks ve­­ri­­lə­­cək. Ye­­ni mo­­del ha­­zır­­la­­ nar­­kən 2008-ci il­­də Gür­­cüs­­tan­­la mü­­ha­­ri­­bə­­də qa­­za­­nıl­­mış təc­­rü­­bə nə­­ zə­­rə alı­­nıb. Han­­sı ki, bu mü­­ha­­ri­­bə­ ­də Ru­­si­­ya Hər­­bi Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri üç ədəd Su-25SM təy­­ya­­rə­­si­­ni iti­­rib.

Mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­rin fik­­rin­­cə, də­­rin müasir­­ləş­­dir­­mə Su-25 təy­­ya­­rə­­si­­nə hər cür ha­­va şə­­raitin­­də is­­ti­­fa­­də, həm­­çi­­nin ida­­rə olu­­nan ra­­ket­­lə­­ri tət­ ­biq et­­mə im­­ka­­nı qa­­zan­­dı­­ra­­caq.

Müasir­­ləş­­di­­ril­­miş Su-25 təy­­ya­­rə­­sin­­ də “Ek­­ran” şir­­kə­­ti­­nin is­­teh­­sa­­lı olan “Vi­­tebsk-25” ye­­ni ra­­dio-elekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə komp­­lek­­si və tuş­­la­­yı­­cına­­vi­­qa­­si­­ya komp­­lek­­si qu­­raş­­dı­­rı­­la­­ caq. So­­nun­­cu X-29 “ha­­va-yer” tip­­li ida­­rəolu­­nan ra­­ket­­lə­­ri və KAB-KR

te­­le­­vi­­zi­­ya na­­vi­­qa­­si­­ya­­lı kor­­rek­­tə edi­ ­lən bom­­ba­­la­­rı is­­ti­­fa­­də et­­mə­­yə im­­ kan ya­­ra­­da­­caq. Ye­­ni Su-25-in ma­­lik ol­­du­­ğu min­­lər­­lə ki­­lo­­metr uzaq­­lı­­ğa və şif­­rə­­li ka­­nal­­la­­ra ma­­lik ye­­ni ra­­bi­­tə sis­­te­­mi təy­­ya­­rə­­ni qo­­şun­­la­­rın va­­hid av­­to­­ma­­tik ida­­rə sis­­te­­mi­­nə bir­­ləş­­mə­ ­si­­nə ica­­zə ve­­rə­­cək. Bun­­dan baş­­qa, təy­­ya­­rə GPS-QLO­­NASS qə­­bu­­le­­di­­ci­ ­si, ye­­ni elekt­­ron-op­­tik ter­­mik k a ­m e ­r a

i l ə t ə c ­h i z olu­­na­­caq. Ru­­si­­ ya Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­ nin təs­­diq et­­di­­yi proq­­ ra­­ma uy­­ğun ola­­raq, ha­­ zır­­da test­­lə­­ri da­­vam et­­di­­ri­­lən “Vi­­tebsk” sis­­tem­­lə­­ri­­nin ilk ola­­raq Su-25 hü­­cum təy­­ya­­rə­­lə­­ri­­nə və zər­­bə he­­li­­kop­­ter­­lə­­ri­­nə qu­­rul­­ma­­sı

nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. İs­­teh­­sal­­çı şir­­kə­­tin mə­­lu­­ma­­tı­­na gö­­rə, stan­­si­­ya möv­­cud “Sors­­bi­­ya” (Su-27), “Omul­­ya” (Su-25), “Qar­­de­­ni­­ya” (MiQ-29) sis­­ tem­­lə­­rin­­dən da­­ha yax­­şı iş­­lə­­yir. “Vi­­ tebsk”in L-370P-2 sis­­tem­­lə­­ri Ka-52 zər­­bə, L-37­­0E-8 sis­­te­­mi isə Mi-8MT he­­li­­kop­­ter­­lə­­rin­­də qu­­ru­­la­­caq. Qar­­şı­­ da­­kı il­­lər­­də isə İl-476 (İl-76MD-90A)

nəq­­liy­­yat təy­­ya­­rə­­lə­­ri üçün “Vi­­ tebsk” ver­­si­­ya­­sı­­nın ya­­ra­­dıl­m ­ a­­sı plan­­laş­­dı­­rı­­lır.

noyabr-dekabr 2012 35

ORDU

Türk şir­­kət­­lə­­ri Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin təc­­hi­­za­­tın­­da

Azər­­bay­­can və Tür­­ki­­yə ara­­ sın­­da əsa­­sı 1918-ci ilə da­­ ya­­nan hər­­bi-tex­­no­­lo­­ji əmək­ ­daş­­lıq 1991-ci ilin son­­la­­rın­­ da Azər­­bay­­can müs­­tə­­qil­­li­­yi­­ ni ikin­­ci də­­fə elan et­­dik­­dən son­­ra özü­­nün müasir mər­­ hə­­lə­­si­­nə qə­­dəm qo­­yub. Ulu ön­­dər Ata­­tür­­kün “Azər­­bay­­ ca­­nın se­­vin­­ci se­­vin­­ci­­miz, kə­­də­­ri kə­­də­­ri­­miz­­dir”, ümum­­mil­­li li­­der Hey­­dər Əli­­ ye­­vin “Azər­­bay­­can-Tür­­ki­­yə – bir mil­­lət, iki döv­­lət” fi­­kir­­ lə­­ri di­­gər is­­ti­­qa­­mət­­lər­­də ol­­ du­­ğu ki­­mi hər­­bi və hər­­bi ­tex­­ni­­ki sa­­hə­­də əmək­­daş­­lı­­ ğın də­­rin­­ləş­­mə­­sin­­də ba­­za ro­­lu­­nu oy­­na­­yır.

36 AZERI DEFENCE

Azər­­bay­­can müs­­tə­­qil­­li­­yi­­ni ikin­­ci də­­fə elan edən­­dən son­­ra, Tür­­ki­­yə tə­­rə­­fin­­dən ye­­ni qu­­rul­­ maq­­da olan Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nə tə­­lim-təd­­ris və tex­­ no­­lo­­ji sahələrdə yar­­dım­­lar gös­­tə­­ ril­­mə­­yə baş­­la­­nıb. Bu dövr­­də Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı, eh­­ti­­yac du­­yu­­lan ra­­bi­­tə va­­si­­tə­­lə­­ri, op­­tik sis­­tem­­lər ilə təc­­hi­­za­­tı, mo­­dern­­ləş­­mə la­­yi­­ hə­­lə­­ri­­nin real­­laş­­dı­­rıl­­ma­­sı, Da­­xi­­li

Qo­­şun­­la­­rın tə­­lim-təd­­ris ba­­za­­sı­­nın qu­­rul­­ma­­sı, hər­­bi təh­­sil müəs­­si­­sə­­ lə­­ri­­nin mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si, 5-ci or­­du kor­­pu­­su­­nun təc­­hi­­za­­tı, Hər­­ bi Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri­­nin (HHQ) uçuş və ko­­man­­da he­­yə­­ti­­nə tə­­lim­ ­lə­­rin ve­­ril­­mə­­si, Hər­­bi Də­­niz Qüv­ ­və­­lə­­ri­­nə əvəz­­siz ola­­raq 1 ədəd AB-25 tip­­li hü­­cum gə­­mi­­si­­nin ba­­ ğış­­lan­­ma­­sı qar­­daş yar­­dı­­mı­­nın ic­­ ti­­maiy­­yə­­tə “gö­­rü­­nən his­­sə­­si” sa­­ yı­­la bi­­lər.

Oto­­kar şir­­kə­­tinin Cob­­ra tip­­li ZTR-ləri

ORDU

31 okt­­yabr 1997-ci il­­də Azər­­bay­­ can Da­­xi­­li Qo­­şun­­la­­rı ilə Tür­­ki­­yə Jan­­dar­­ma Qüv­­və­­lə­­ri Baş Ko­­man­­ dan­­lı­­ğı ara­­sın­­da qar­­şı­­lıq­­lı əmək­­ daş­­lıq haq­­qın­­da Pro­­to­­ko­­lun im­­za­­ lan­­ma­­sı ilə rəs­­mi An­­ka­­ra Da­­xi­­li Qo­­şun­­la­­rın təc­­hi­­za­­tın­­da de­­mək olar ki, əsas ağır­­lı­­ğı üzə­­ri­­nə gö­­tür­­ müş ol­­du. On doq­­quz mad­­də­­dən iba­­rət Pro­­to­­ko­­la uy­­ğun ola­­raq Tür­­ ki­­yə tə­­rə­­fi Da­­xi­­li Qo­­şun­­la­­rı­­n tə­­mi­­ nat-təc­­hi­­zat, kadr ha­­zır­­lı­­ğı­­nın hə­­ ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si və s. sa­­hə­­lər­­də yar­ ­dım­­lar gös­­tə­­rir. Ötən dövr­­də Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin təc­­hi­­za­­tın­­da və mo­­ dern­­ləş­­mə­­sin­­də on­­lar­­la Tür­­ki­­yə fir­ ­ma­­sı ya­­xın­­dan iş­­ti­­rak edib. Ha­­zır­­ da on­­lar­­dan bir ço­­xu müx­­tə­­lif proq­ ­ram­­lar üz­­rə Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin­­də fəaliy­­yət­­lə­­ri­­ni da­­ vam et­­dir­­mək­­də­­dir.

Qeyd et­­mək la­­zım­­dır ki, ilk il­­lər­ ­dən eti­­ba­­rən Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin ra­­bi­­tə va­­si­­tə­­lə­­ri, op­­ tik və ter­­mal mü­­şa­­hi­­də sis­­tem­­lə­­ri ilə təc­­hi­­za­­tın­­da ASEL­­SAN, bə­­zi atı­

c­ ı si­­lah və dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı ilə təc­­hi­ ­za­­tın­­da Ma­­ki­­na və Kim­­ya Sə­­na­­ye­­si Təş­­ki­­la­­tı (MKEK), RO­­KET­­SAN, Sar­­sıl­­maz, Tİ­­SAŞ, ha­­be­­lə di­­gər la­­ yi­­hə­­lər­­də Ko­­za Tek­­nik, Ga­­te Elekt­­ ro­­nik, Öz­­tir­­ya­­ki­­lər, Ya­­ku­­poğ­­lu və s. ki­­mi şir­­kət­­lər önəm­­li rol oy­­na­­yıb­­ lar. 1998-ci il­­də ASEL­­SAN-Ba­­kı şir­­ kə­­ti­­ni tə­­sis et­­mək­­lə ASEL­­SAN-ın Azər­­bay­­can­­da fəaliy­­yə­­ti­­nin ye­­ni mər­­hə­­lə­­si baş­­la­­yıb. ASEL­­SAN-Ba­­kı şir­­kə­­ti Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­ ­rin təc­­hi­­za­­t və tex­­ni­­ki xid­­mət­­lə­­rin gös­­tə­­ril­­mə­­si sa­­hə­­sin­­də fəaliy­­yət­­lə­­ ri­­ni da­­vam et­­dir­­mək­­də­­dir. Bun­­dan əla­­və, 2005-ci il­­dən son­­ra Tür­­ki­­yə­­ nin mü­­da­­fiə sek­­to­­run­­da fəaliy­­yət gös­­tə­­rən BMC, HA­­VEL­­SAN, At­­las De­­fen­­ce, Öz­­tek Teks­­til, Tar­­get, Oto­ ­kar və s. ki­­mi fir­­ma­­lar Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin təc­­hi­­za­­tın­­da müx­­tə­­lif for­­ma­­lar­­da yer al­­ma­­ğa baş­­la­­yıb­­lar. Ümu­­mi­­lik­­də hər­­bi eks­­pert­­lər tə­­ rə­­fin­­dən türk hər­­bi şir­­kət­­lə­­ri­­nin Azər­­bay­­can­­da­­kı fəaliy­­yə­­ti 3 döv­­rə ay­­rı­­lır.

1995 - 2001-ci il­­lə­­ri əha­­tə edən bi­­rin­­ci dövr­­də türk şir­­kət­­lə­­ri­­nin Azər­­bay­­can­­da­­kı fəaliy­­yə­­ti­­nin baş­­ lan­­ğıc mər­­hə­­lə­­si sa­­yı­­lır. Bu dövr­­də əsa­­sən Tür­­ki­­yə Mil­­li Mü­­da­­fiə Na­­ zir­­li­­yi­­nə bi­­la­­va­­si­­tə ta­­be olan MKEK, ASEL­­SAN, RO­­KET­­SAN ki­­mi fir­­ ma­­lar Azər­­bay­­can­­la əla­­qə­­lər ya­­rat­­ ma­­ğa baş­­la­­yıb. Adı­­çə­­ki­­lən fir­­ma­­la­­ rın hə­­ya­­ta ke­­çir­­dik­­lə­­ri əsas la­­yi­­hə­­ lə­­rin ma­­liy­­yə­­ləş­­mə­­si­­nin 80%-ə qə­­ də­­ri­­ni Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin Azər­­bay­­ca­­na hər­­bi yar­­dım­­la­­rı təş­­ kil edib. Qeyd edək ki, rəs­­mi An­­ka­ ­ra 1995 - 2010-cu il­­lər­­də Azər­­bay­­ca­ ­na 270 mil­­yon dol­­lar­­lıq hər­­bi yar­­ dım gös­­tə­­rib. Bu yar­­dım­­la­­ra Azər­­ bay­­can Or­­du­­sun­­da st­­ruk­­tur is­­la­­ hat­­la­­rı­­nın ke­­çi­­ril­­mə­­si, kadr­­la­­rın ha­­zır­­lan­­ma­­sı, Si­lah­lı Qüv­­və­­lə­­rin təc­­hi­­za­­tı və s. da­­xil­­dir.

2002-2009-cu il­­lə­­ri əha­­tə edən ikin­­ci mər­­hə­­lə­­də iki öl­­kə ara­­sın­­da hər­­bi-tex­­ni­­ki sa­­hə­­də əmək­­daş­­lı­­ğın ge­­niş­­lən­­mə­­si mü­­şa­­hi­­də olun­­ma­­ğa baş­­la­­yıb. Bu etap­­da təc­­hi­­zat la­­yi­­hə­ ­lə­­ri ilə ya­­na­­şı tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın

noyabr-dekabr 2012 37

ORDU

Azər­­bay­­ca­­na trans­­fe­­ri, bir­­gə is­­teh­­ sa­­lın təş­­ki­­li ki­­mi mə­­sə­­lə­­lər gün­­də­­ mə da­­xil olub. Azər­­bay­­can hö­­ku­­ mə­­ti ilə türk şir­­kət­­lə­­ri ara­­sın­­da bir sı­­ra bö­­yük həcm­­li al­­ğı-sat­­qı la­­yi­­hə­­ lə­­ri hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lib. Bu dövr­­də Mü­­ da­­fiə Na­­zir­­li­­yi tə­­rə­­fin­­dən ASEL­­ SAN şir­­kə­­tin­­dən xü­­su­­si tə­­yi­­nat­­lı böl­­mə­­lər üçün ra­­dios­­tan­­si­­ya­­la­­rı­­ nın, BMC şir­­kə­­tin­­dən hər­­bi nəq­­liy­­ yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin, MKEK-dən bö­­yük həcm­­də si­­lah və sur­­sa­­tın sa­­tın alın­ ­ma­­sı, Ko­­za Tek­­nik və Tar­­get şir­­kət­ ­lə­­ri­­nə atış po­­li­­qon­­la­­rı­­nın si­­fa­­riş ve­­ ril­­mə­­si, Oto­­kar şir­­kə­­ti ilə Cob­­ra tip­­li ZTR-lə­­rin al­­ğı-sat­­qı­­sı­­na dair da­­nı­­şıq­­la­­rın baş­­la­­ma­­sı diq­­qə­­ti çə­­ kir. Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Ka­­tib­­li­­yi­­nin açıq­­la­­dı­­ğı mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, bu da­­nı­ ­şıq­­la­­rın ye­­ku­­nu ola­­raq, 2010-cu ilin son­­la­­rın­­da Tür­­ki­­yə­­nin 3 hər­­bi şir­­ kə­­ti tək­­cə Azər­­bay­­can Sər­­həd Qo­­ şun­­la­­rı ilə ümu­­mi də­­yə­­ri 300 mil­­ yon ABŞ dol­­la­­rın­­dan çox olan mü­­ qa­­vi­­lə im­­za­­la­­yıb.

2008-ci ilin iyul ayın­­da Tür­­ki­­yə Mil­­li Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin mü­­da­­

38 AZERI DEFENCE

fiə sə­­na­­ye­­si ka­­ti­­bi Mu­­rad Ba­­ya­­rın rəh­­bər­­li­­yi al­­tın­­da ge­­niş tər­­kib­­li nü­­ ma­­yən­­də he­­yə­­ti­­nin Ba­­kı­­ya sə­­fə­­ri iki öl­­kə ara­­sın­­da bir­­gə is­­teh­­sal la­­yi­ ­hə­­lə­­ri­­nin hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si­­nin baş­ ­lan­­ğı­­cı sa­­yı­­la bi­­lər. Bu­­nun­­la da Tür­ ­ki­­yə və Azər­­bay­­can müəs­­si­­sə­­lə­­ri ara­­sın­­da bir­­gə is­­teh­­sal pro­­se­­si­­nin qu­­rul­­ma­­sı­­na dair da­­nı­­şıq­­la­­ra start ve­­ril­­miş ol­­du.

2010-cu il­­dən baş­­la­­yan və ha­­zır­ ­da da­­vam edən üçün­­cü mər­­hə­­lə isə ar­­tıq əmək­­daş­­lı­­ğın ye­­ni mər­­hə­­lə­­si he­­sab olu­­nur. Bu çər­­çi­­və­­də mü­­da­­ fiə sə­­na­­ye­­si sa­­hə­­sin­­də bir­­gə la­­yi­­hə­ ­lər ak­­tiv şə­­kil­­də, o cüm­­lə­­dən hər il ke­­çi­­ri­­lən Yük­­sək Sə­­viy­­yə­­li Hər­­bi Dialoq ic­­las­­la­­rın­­da mü­­za­­ki­­rə­­yə çı­­ xa­­rı­­lır. Bu mər­­hə­­lə­­də ya­­xın il­­lər üçün göz­­lən­­ti­­lə­­rə bir­­gə is­­teh­­sal müəs­­si­­sə­­lə­­ri­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı, Tür­­ki­ ­yə­­də real­­laş­­dı­­rı­­lan la­­yi­­hə­­lə­­rə Azər­ ­bay­­ca­­nın qa­­tıl­­ma­­sı, Ba­­kı­­da Tür­­ki­­yə Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Ofi­­si­­nin açı­­lı­­şı, bir­­gə ix­­rac şir­­kə­­ti­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı və s. da­­xil­­dir. Əla­­qə­­lə­­rin ge­­niş­­lən­­ mə­­sin­­dən bəhs edər­­kən qeyd et­­

mək la­­zım­­dır ki, tək­­cə 2011-ci il­­də Tür­­ki­­yə­­nin mü­­da­­fiə və təh­­lü­­kə­­siz­­ lik sek­­to­­run­­da fəaliy­­yət gös­­tə­­rən 3 şir­­kə­­ti – Ko­­za Tek­­nik, Anel­­TECH və Ekin Tech­­no­­logy Azər­­bay­­can­­da öz nü­­ma­­yən­­də­­lik­­lə­­ri­­ni tə­­sis edib­­ lər.

ASEL­­SAN – Tür­­ki­­yə mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sek­­to­­ru­­nun ən bö­­yük fir­­ ma­­la­­rın­­dan olan ASEL­­SAN-ın Azər­­bay­­can­­la əla­­qə­­lə­­ri ötən əs­­rin 90-cı il­­lə­­ri­­nin əv­­vəl­­lə­­rin­­dən baş­­la­­ yır. Ötən dövr­­də ASEL­­SAN tə­­rə­­fin­ ­dən is­­teh­­sal edil­­miş müx­­tə­­lif elekt­­ ro-op­­tik sis­­tem­­lər, ra­­bi­­tə va­­si­­tə­­lə­­ri Azər­­bay­­can Or­­du­­su tə­­rə­­fin­­dən si­­ lah­­lan­­ma­­ya qə­­bul edi­­lib. 2008-ci ilin may ayın­­da Azər­­bay­­can Mü­­da­ ­fiə Na­­zir­­li­­yi və ASEL­­SAN ara­­sın­­da im­­za­­lan­­mış 2.3 mil­­yon dol­­lar də­­yə­ ­rin­­də mü­­qa­­vi­­lə çər­­çi­­və­­sin­­də PRC5712 tip­­li Man­­qa Ra­­dios­­tan­­si­­ ya­­la­­rı alı­­nıb. Azər­­bay­­can bu ra­­ dios­­tan­­si­­ya­­la­­rı Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­ ­və­­lə­­rin­­dən son­­ra is­­ti­­fa­­də­­yə da­­xil edən ikin­­ci öl­­kə­­dir. Ha­­zır­­da ASEL­­ SAN tö­­rə­­mə müəs­­si­­sə­­si olan ASEL­

ORDU ­SAN-Ba­­kı şir­­kə­­ti va­­si­­tə­­si ilə Azər­­ bay­­can­­da öz fəaliy­­yə­­ti­­ni hər­­bi və mül­­ki sa­­hə­­lər­­də da­­vam et­­di­­rir.

MKEK – Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin ya­­xın­­dan əmək­­daş­­lıq et­­di­­yi Tür­­ki­­yə fir­­ma­­la­­rın­­dan­­dır.

Müs­­tə­­qil­­li­­yin ilk il­­lə­­rin­­dən eti­­ba­­ rən MKEK is­­teh­­sa­­lı olan müx­­tə­­lif tə­­yi­­nat­­lı si­­lah­­lar, dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı Azər­­bay­­can Or­­du­­su­­nun is­­ti­­fa­­də­­ sin­­də yer al­­ma­­ğa baş­­la­­yıb. Rəs­­mi mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­rə, bu dövr­­də Azər­ ­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri və hər­­bi müəs­­si­­sə­­lə­­ri MKEK-dən mi­­naatan mər­­mi­­lə­­ri, ar­­til­­le­­ri­­ya mər­­mi­­lə­­ri, pat­­ron­­lar üçün iç­­lik­­lər, mü­­hən­­dis va­­si­­tə­­lə­­ri, MP-5 tip­­li ta­­pan­­ça-pu­­ lem­­yot­­lar, ta­­pan­­ça­­lar və s. məh­­sul­­ lar sa­­tın alıb. MKEK-in he­­sa­­bat­­la­­rı­ ­na gö­­rə, Azər­­bay­­ca­­na 2010-cu il­­də 299 505 ABŞ dol­­la­­rı, 2011-ci il­­də isə 723 264 ABŞ dol­­la­­rı də­­yə­­rin­­də ix­­ra­ ­cat hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lib. Azər­­bay­­ca­­nın həm­­çi­­nin 2011-ci il­­də MKEK-ə T-155 “Fır­­tı­­na” özü­­ye­­ri­­yən ar­­til­­le­­ri­ ­ya sis­­tem­­lə­­ri­­ni si­­fa­­riş ver­­di­­yi­­nə dair mə­­lu­­mat­­lar möv­­cud­­dur.

RO­­KET­­SAN - Tür­­ki­­yə­­nin ən bö­­ yük ra­­ket-ar­­til­­le­­ri­­ya sis­­tem­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sal­­çı­­sı olan bu şir­­kə­­tin 122 mm-lik reak­­tiv atəş sis­­tem­­lə­­ri ha­­ zır­­da Azər­­bay­­can Or­­du­­su­­nun si­­ lah­­lan­­ma­­sın­­da yer al­­maq­­da­­dır. Şir­ ­kə­­tin açıq­­la­­dı­­ğı mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, 2010-ci il­­də tə­­rəf­­lər ara­­sın­­da müx­­ tə­­lif tə­­yi­­nat­­lı ra­­ket­­lə­­rin sa­­tın alın­­ ma­­sı­­na dair 244 mln. ABŞ dol­­la­­rı məb­­lə­­ğin­­də kont­­rakt im­­za­­la­­nıb.

OTO­­KAR – Oto­­kar son il­­lər­­də Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin se­­çi­­min­­də ən çox tər­­cih olu­­nan Türk şir­­kət­­lə­­rin­­dən­­dir. 2010-cu il­­də Sər­­həd Qo­­şun­­la­­rı ilə bağ­­lan­­mış 20.7 mln. ABŞ dol­­la­­rı də­­yə­­rin­­də mü­­qa­­vi­­lə çər­­çi­­və­­sin­­də Azər­­bay­­ca­­ na 123 ədəd müx­­tə­­lif tip­­li hər­­bi nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si (35 ədəd “Cob­­ra” tip­­li zi­­reh­­li ma­­şı­­nı, 37 ədəd ZPT tip­­li zi­­reh­­li per­­so­­nal da­­şı­­yı­­cı və 51 ədəd Land Ro­­ver De­­fen­­der tip­­li nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si) çat­­dı­­rı­­lıb. Azər­­

bay­­can 2012-ci il­­də bu mü­­qa­­vi­­lə üz­­rə si­­fa­­riş­­lə­­rin sa­­yı­­nı ar­­tı­­rıb.

BMC – Müx­­tə­­lif tə­­yi­­nat­­lı mül­­ki və hər­­bi nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­rin is­­teh­ ­sal­­çı­­sı olan BMC şir­­kə­­ti­­nin tak­­tik nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri ha­­zır­­da bir çox or­­du­­lar­­da is­­ti­­fa­­də olu­­nur. SSM-in açıq­­la­­dı­­ğı mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, Azər­­ bay­­can Or­­du­­su ha­­zır­­da BMC is­­teh­ ­sa­­lı olan müx­­tə­­lif çə­­ki­­də yük və şəx­­si he­­yə­­ti da­­şı­­maq üçün nəq­­liy­­ yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­nə ma­­lik­­dir.

HA­­VEL­­SAN – 2011-ci il­­də Tür­­ ki­­yə Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin yar­­dım proq­­ra­­mı çər­­çi­­və­­sin­­də HA­­VEL­­ SAN is­­teh­­sa­­lı olan Top­­çu Atış Si­­ mul­­ya­­to­­ru alı­­na­­raq Azər­­bay­­can Or­­du­­su­­nun is­­ti­­fa­­də­­si­­nə ve­­ri­­lib. Şir­ ­kət rəs­­mi­­lə­­ri ha­­zır­­da Azər­­bay­­can­­la di­­gər la­­yi­­hə­­lər üz­­rə gö­­rüş­­lə­­ri da­­ vam et­­dir­­dik­­lə­­ri­­ni söy­­lə­­yir­­lər.

Ya­­ku­­poğ­­lu – hər­­b i ge­­y im, teks­­til sa­­hə­­sin­­də fəaliy­­yət gös­­tə­­ rən bu türk fir­­ ma­­sı Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ ri­­nin hər­­bi çək­­ mə­­lər­­lə təc­­hi­­za­­ tın­­d a iş­­t i­­r ak edib.

Ko­­za Tek­­nik – Azər­­bay­­can Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri, elə­­cə də DİN və XDMX üçün qa­­ pa­­lı və açıq atış po­­l i­­q on­­l a­­r ı­­n ın in­­şa­­sı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­rib. Ha­­zır­­da MSN ilə bir sı­­ra la­­yi­­hə­­lər real­­laş­­ dı­­rır. Ko­­za-Tek­­ nik fir­­ma­­sı­­nın ha­­zır­­da Azər­­bay­ ­can­­da tö­­rə­­mə şir­ ­k ə­­t i fəaliy­­y ət gös­­tə­­rir.

Tar­­get Atış

Sis­­tem­­lə­­ri – DSX üçün atış po­­li­­qo­­ nun in­­şaatı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­rib. Ha­­zır­ ­da Azər­­bay­­can­­da di­­gər qu­­rum­­lar­­la əmək­­daş­­lı­­ğı da­­vam et­­dir­­mək­­də­­dir. Öz­­tek Teks­­til – Azər­­bay­­can Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin mul­­ti-spekt­­ral ör­­tük­­lər, mas­­ka­­lan­­ma va­­si­­tə­­lə­­ri ilə təc­­hi­­za­­tın­­da iş­­ti­­rak edib. Bu şir­­kət ey­­ni za­­man­­da MSN ilə mas­­ka­­lan­­ ma tor­­la­­rı­­nın is­­teh­­sa­­lı la­­yi­­hə­­lə­­ri­­ni real­­laş­­dı­­rıb.

Ga­­te Elekt­­ro­­nik - Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri üçün (Tür­­ki­­yə Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin tex­­ni­­ki yar­­dı­­mı ola­­raq) Tex­­ni­­ki-Tə­­mir La­­bo­­ra­­to­­ri­­ ya­­sı­­nı qu­­rub.

At­­las De­­fen­­se – Bu fir­­ma Azər­­ bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri və güc st­­ ruk­­tur­­la­­rı­­nın kim­­yə­­vi tə­­miz­­lə­­mə mad­­də­­lə­­ri, bə­­dən zi­­reh­­lə­­ri və ge­­

noyabr-dekabr 2012 39

ORDU ne­­ra­­tor­­lar ilə təc­­hi­­za­­tın­­da, nəq­­liy­­ yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin zi­­reh­­lən­­mə­­si la­­yi­­ hə­­lə­­rin­­də yer alıb.

Gü­­vən­­li Ya­­şam – Azər­­bay­­can Or­­du­­su və po­­li­­sin müx­­tə­­lif zi­­reh­­ lər, Da­­xi­­li Qo­­şun­­la­­rın qo­­ru­­yu­­cu ge­­ yim, də­­bil­­qə və xü­­su­­si va­­si­­tə­­lər ilə təc­­hi­­za­­tın­­da iş­­ti­­rak edib.

Tİ­­SAŞ – Tə­­sis­­çi­­lə­­ri ara­­sın­­da MKEK-in də yer al­­dı­­ğı bu şir­­kə­­tin is­­teh­­sa­­lı olan müx­­tə­­lif mo­­del­­də ta­­ pan­­ça­­lar Azər­­bay­­ca­­nın güc st­­ruk­­ tur­­la­­rı­­nın si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da yer alır.

Ha­­zır­­da adı­­çə­­ki­­lən şir­­kət MSN-in İq­­lim za­­vo­­du ilə bir­­gə 3 ta­­pan­­ça mo­­de­­li­­nin Azər­­bay­­can­­da is­­teh­­sa­­lı­­ nı da hə­­ya­­ta ke­­çi­­rir. İm­­za­­lan­­mış mü­­qa­­vi­­lə­­lər və priori­­tet­­lər Son iki il­­də Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi ilə Tür­­ki­­yə şir­­kət­­lə­­ri ara­­ sın­­da bir­­gə is­­teh­­sa­­la dair xey­­li say­­ da mü­­qa­­vi­­lə və niy­­yət pro­­to­­ko­­lu im­­za­­la­­nıb. Bu mü­­qa­­vi­­lə­­lər özün­­də bir­­gə is­­teh­­sal, bə­­zi tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın Azər­­bay­­ca­­na trans­­fe­­ri, li­­sen­­zi­­ya­­nın ve­­ril­­mə­­si, həm­­çi­­nin araş­­dır­­ma və təd­­qi­­qat­­la­­rın apa­­rıl­­ma­­sı­­nı özün­­də eh­­ti­­va edir.

2010-cu ilin may ayın­­da İor­­da­­ni­ ­ya­­da ke­­çi­­ril­­miş SO­­FEX-2010 sər­­gi­­si çər­­çi­­və­­sin­­də MSN-in Op­­ti­­ka İs­­teh­­ sa­­lat Bir­­li­­yi ilə ASEL­­SAN ara­­sın­­da im­­za­­lan­­mış mü­­qa­­vi­­lə ter­­mal ka­­me­ ­ra­­la­­rın və ge­­cə­­gör­­mə ci­­haz­­la­­rı­­nın, Üfüq İs­­teh­­sa­­lat Bir­­li­­yi ilə MKEK ara­­sın­­da im­­za­­lan­­mış (də­­yə­­ri 1.1 mln. dol­­lar) mü­­qa­­vi­­lə isə MKEK-in li­­sen­­zi­­ya­­sı ilə dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı, part­ ­la­­yı­­cı mad­­də­­lə­­rin və mü­­hən­­dis va­­ si­­tə­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sa­­lı­­nı əha­­tə edib.

2011-ci ilin fev­­ral ayın­­da Bir­­ləş­­miş Ərəb Əmir­­lik­­lə­­rin­­də ke­­çi­­ril­­miş İDEX-2011 sər­­gi­­si çər­­çi­­və­­sin­­də isə MSN və RO­­KET­­SAN ara­­sın­­da 107 və 122 mm-lik ar­­tı­­rıl­­mış mən­­zil­­li reak­­tiv ra­­ket­­lə­­rin, MKEK ilə MP-5 ta­­pan­­ça pu­­lem­­yot­­la­­rın, onun dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın, 40 mm çap­­lı re­­vol­­ver tip­­li qum­­ba­­raata­­nın, həm­­çi­­nin

40 AZERI DEFENCE

Azər­­bay­­can mü­­hən­­dis­­lə­­ri­­nin ya­­rat­ ­dı­­ğı 12.7 mm çap­­lı “İs­­tiq­­lal snay­­per tü­­fən­­gi­­nin bir­­gə is­­teh­­sa­­lı­­na dair mü­­qa­­vi­­lə­­lər im­­za­­la­­nıb. Bu­­nun da­­ va­­mı ola­­raq, 2011-ci ilin may ayın­­ da İs­­tan­­bul­­da ke­­çi­­ri­­lən İDEF-2011 sər­­gi­­sin­­də tə­­rəf­­lər ara­­sın­­da 105 mm-lik ha­­va­­dan da­­şı­­na bi­­lən to­­ pun, 120 mm-lik mi­­naata­­nın Azər­­ bay­­can­­da is­­teh­­sa­­lı, həm­­çi­­nin MSNin Mo­­dern Pi­­ya­­da Tü­­fən­­gi la­­yi­­hə­­ sin­­də iş­­ti­­ra­­kı­­na dair mü­­qa­­vi­­lə­­lə­­rə im­­za atı­­lıb. Han­­sı ki, sa­­da­­la­­nan bu la­­yi­­hə­­lər mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri Ya­­vər Ca­­ma­­lo­­vun qeyd et­­di­­yi ki­­mi, “qar­­şı­­da­­kı il­­lər­­də əmək­­daş­­lı­­ğın bəl­ ­li is­­ti­­qa­­mət­­lə­­ri­­ni müəy­­yən­­ləş­­di­­rir”.

Türk şir­­kət­­lə­­ri­­nin qa­­tı­­lı­­mı ilə ha­­ zır­­da Azər­­bay­­can­­da hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­ lən və ke­­çi­­ril­­mə­­si plan­­laş­­dı­­rı­­lan müş­­tə­­rək la­­yi­­hə­­lə­­ri aşa­­ğı­­da­­kı ki­­mi qrup­­laş­­dır­­maq olar: Ha­­zır­­da hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən la­­yi­­ hə­­lər - ASEL­­SAN ilə ter­­mal gör­­mə sis­­ tem­­lə­­ri­­nin, ge­­cə­­gör­­mə ci­­haz­­la­­rı­­nın, dur­­bin­­lə­­rin is­­teh­­sa­­lı; - ASEL­­SAN-Ba­­kı fir­­ma­­sı tə­­rə­­fin­­dən Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin­­də is­­ti­­ fa­­də olu­­nan ra­­dios­­tan­­si­­ya­­la­­ra və di­­gər sis­­tem­­lə­­rə tex­­ni­­ki xid­­mət­­lə­­rin gös­­tə­­ril­­ mə­­si;

- Tİ­­SAŞ şir­­kə­­ti­­nin li­­sen­­zi­­ya­­sı əsa­­ sın­­da 3 fərq­­li mo­­del­­də – İnam, Zə­­fər və Zə­­fər-K ad­­lı ta­­pan­­ça­­la­­rın is­­teh­­sa­­lı; - RO­­KET­­SAN şir­­kə­­ti ilə bir­­gə 107 və 122 mm-lik ar­­tı­­rıl­­mış mən­­zil­­li reak­ ­tiv ra­­ket­­lə­­rin is­­teh­­sa­­lı; - MKEK tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı əsa­­sın­­da dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın, mü­­hən­­dis va­­si­­tə­­ lə­­ri­­nin, part­­la­­yı­­cı va­­si­­tə­­lə­­rin is­­teh­­sa­­lı; - Öz­­tek Teks­­til şir­­kə­­ti ilə bir­­gə mas­ ­ka­­lan­­ma tor­­la­­rı, mul­­ti-spekt­­ral ör­­tük­­ lə­­rin is­­teh­­sa­­lı; - Öz­­tir­­ya­­ki­­lər şir­­kə­­ti ilə bir­­gə səh­­ra mət­­bəx­­lə­­ri­­nin, su tə­­miz­­lə­­mə sis­­tem­­lə­­ ri­­nin is­­teh­­sa­­lı; - Ko­­za Tek­­nik fir­­ma­­sı ilə bir­­gə atış po­­li­­qon­­la­­rı­­nın, ida­­rə olu­­nan hə­­dəf­­lə­­rin is­­teh­­sa­­lı, qu­­rul­­ma­­sı və di­­gər xid­­mət­­lə­­ rin gös­­tə­­ril­­mə­­si; Ya­­xın il­­lər­­də ger­­çək­­ləş­­mə­­si göz­­lə­­ni­­lən la­­yi­­hə­­lər - MKEK-nin li­­sen­­zi­­ya­­sı əsa­­sın­­da Ba­­kı­­da MP-5 tip­­li ta­­pan­­ça—­­pu­­lem­­yo­­ tun, onun dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın, 120 mm-lik mi­­naata­­nın, 40 mm-lik re­­vol­­ ver tip­­li qum­­ba­­raatan və onun sur­­sat­­ la­­rı­­nın, Tür­­ki­­yə­­də isə Azər­­bay­­can mü­­ hən­­dis­­lə­­ri­­nin ha­­zır­­la­­dı­­ğı 12.7 mm-lik snay­­per tü­­fən­­gi­­nin is­­teh­­sa­­lı; - RO­­KET­­SAN ilə 122 mm-lik “Sa­­ kar­­ya” tip­­li reak­­tiv yay­­lım atəş sis­­te­­

ORDU

mi­­nin is­­teh­­sa­­lı; - Azər­­bay­­ca­­nın Mo­­dern Pi­­ya­­da Tü­­fən­­gi la­­yi­­hə­­sin­­də iş­­ti­­ra­­kı və bu si­­la­ ­hın bə­­zi de­­tal­­la­­rı­­nın Ba­­kı­­da is­­teh­­sa­­lı; - ATAK he­­li­­kop­­ter proq­­ra­­mı­­na qa­­tı­ ­lım; - “Al­­tay” Mil­­li Tank la­­yi­­hə­­sin­­də iş­­ ti­­rak; - “Əj­­dər” tip­­li zi­­reh­­li nəq­­liy­­yat va­­ si­­tə­­lə­­ri­­nin bir­­gə is­­teh­­sa­­lı; - Türk tər­­sa­­nə­­lə­­ri­­nin Azər­­bay­­can­­da gə­­mi in­­şaatı la­­yi­­hə­­lə­­ri­­nə qa­­tı­­lı­­mı; - Tür­­ki­­yə­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən pi­­lot­­suz uçuş apa­­rat­­la­­rı­­nın is­­teh­­sa­­lı proq­­ram­­la­ ­rın­­da (özəl­­lik­­lə də AN­­KA) Azər­­bay­­ca­­ nın yer al­­ma­­sı; - Proq­­ram­­laş­­dır­­ma, hər­­bi elekt­­ro­­ni­ ­ka, si­­mul­­ya­­si­­ya sis­­tem­­lə­­ri­­nin ha­­zır­­ lan­­ma­­sın­­da bir­­gə iş­­ti­­rak.

- ANA­­MA-nın Tür­­ki­­yə­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən mi­­na tə­­miz­­lə­­mə la­­yi­­hə­­lə­­rin­­də iş­­ti­­ra­­kı. İki döv­­lət, bir mil­­lət, bir or­­du 2010-cu il­­də Azər­­bay­­can və Tür­

­ i­­yə pre­­zi­­dent­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən im­­za­ k ­lan­­mış “Azər­­bay­­can Res­­pub­­li­­ka­­sı və Tür­­ki­­yə Cüm­­hu­­riy­­yə­­ti ara­­sın­­da st­­ra­­te­­ji əmək­­daş­­lıq və qar­­şı­­lıq­­lı yar­­dım haq­­qın­­da Mü­­qa­­vi­­lə” qar­­şı­ ­da­­kı 10 il­­lik dö­­nəm­­də iki öl­­kə ara­ ­sın­­da hər­­bi və hər­­bi tex­­ni­­ki sa­­hə­­ lər­­də əmək­­daş­­lı­­ğın in­­ki­­şa­­fı­­na tə­­ kan ve­­rə­­cək. Cə­­nu­­bi Qaf­­qaz­­da­­kı qüv­­və­­lər ba­­lan­­sı­­nı də­­yiş­­di­­rə­­cək bu an­­laş­­manın iki öl­­kə ara­­sın­­da hər­­bi əmək­­daş­­lı­­ğı yük­­sək sə­­viy­­yə­ ­yə çı­­xa­­ra­­ca­­ğı göz­­lə­­ni­­lir. Əs­­lin­­də isə bu mü­­qa­­vi­­lə iki öl­­kə ara­­sın­­da hər­­bi it­­ti­­fa­­qın ya­­ran­­ma­­sı da ad­­la­­ na bi­­lər.

Si­­ya­­si, hər­­bi, təh­­lü­­kə­­siz­­lik və hər­­bi sə­­na­­ye sa­­hə­­sin­­də əmək­­daş­­lı­­ ğın priori­­tet­­lə­­ri­­ni müəy­­yən­­ləş­­di­­ rən bu mü­­qa­­vi­­lə­­nin önəm­­li müd­­ dəala­­rın­­dan bi­­ri 2-ci mad­­də­­dir. Bu­­ ra­­da qeyd olu­­nur ki, Azər­­bay­­can və ya Tür­­ki­­yə­­dən hər han­­sı bi­­ri üçün­­cü döv­­lət tə­­rə­­fin­­dən hər­­bi tə­­ ca­­vü­­zə mə­­ruz qa­­lar­­sa, hər iki öl­­kə bir­­gə müt­­tə­­fiq­­lik an­­laş­­ma­­sı­­na da­­

ya­­na­­raq möv­­cud im­­kan­­la­­rın­­dan is­­ti­­fa­­də edə, həm­­çi­­nin hər­­bi təd­­bir­ ­lər gö­­rə bi­­lər­­lər.

Eks­­pert­­lə­­rin fik­­rin­­cə, bu mü­­qa­­ vi­­lə Azər­­bay­­can­­da ya­­ran­­maq­­da olan mil­­li hər­­bi sə­­na­­ye­­nin in­­ki­­şa­­fı­­ na da müs­­təs­­na tə­­sir gös­­tə­­rə­­cək.

Be­­lə ki, mü­­qa­­vi­­lə­­nin önəm­­li his­­sə­­ si­­ni də məhz mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sa­­hə­­sin­­də əmək­­daş­­lıq mə­­sə­­lə­­lə­­ri tu­­tur.

Hər­­bi eks­­pert­­lər Ba­­kı və An­­ka­­ra ara­­sın­­da im­­za­­lan­­mış bu mü­­qa­­vi­­lə­­ nin Azər­­bay­­ca­­nın hər­­bi im­­kan­­la­­rı­ ­nı ar­­tı­­ra­­ca­­ğı­­nı, ey­­ni za­­man­­da öl­­ kə­­lər ara­­sın­­da hər­­bi sa­­hə­­də mü­­na­ ­si­­bət­­lə­­ri ən yük­­sək sə­­viy­­yə­­yə çıx­­ ma­­sı­­nı tə­­min edə­­cə­­yi­­ni dü­­şü­­nür­­ lər. Ey­ni za­man­da, Ru­si­ya tə­rə­fin­ dən Er­mə­nis­ta­na gös­tə­­ri­­lən yar­­ dım­­la­­ra ca­­vab sa­­yı­­lan sö­­zü­­ge­­dən mü­­qa­­vi­­lə öl­­kə­­lər ara­­sın­­da hər­­bi əla­­qə­­lə­­rin ye­­ni mər­­hə­­lə­­yə ke­­çir­­ mək­­lə ya­­na­­şı, Azər­­bay­­ca­­nın əra­­zi bü­­töv­­lü­­yü­­nə Tür­­ki­­yə­­nin zə­­ma­­nə­­ti­ ­ni tə­­min edir.

noyabr-dekabr 2012 41

DEMINING

ANA­­MA

id­­diala­­rı real­­laş­­dı­­rır

On dörd il əv­­vəl iş­­ğal­­dan azad edil­­miş əra­­zi­­lə­­rin mi­­na və mü­­ha­­ri­­bə­­nin part­­la­­ma­­mış qa­­lıq­­la­­rın­­dan tə­­miz­­lən­­mə­­ si məq­­sə­­di ilə ya­­ra­­dıl­­mış Azər­­bay­­can Res­­pub­­li­­ka­­sı Əra­­ zi­­lə­­ri­­nin Mi­­na­­lar­­dan Tə­­miz­­lən­­mə­­si üz­­rə Mil­­li Agent­­lik (ANA­­MA) ötən dövr­­də re­­gion­­da və dün­­ya­­da se­­çi­­lən, özü­­nü təs­­diq et­­miş nü­­fuz­­lu mi­­na­­tə­­miz­­lə­­mə mər­­kəz­­lə­­ rin­­dən bi­­ri­­nə çev­­ril­­di. Bu dövr­­də ANA­­MA öz fəaliy­­yə­­ti ilə ümum­­mil­­li li­­der Hey­­dər Əli­­ye­­vin Agent­­li­­yin ya­­ra­­dıl­­ ma­­sı ba­­rə­­də qə­­ra­­rı­­nın za­­ma­­nın­­da qə­­bul edil­­miş, res­­pub­­ li­­ka üçün çox va­­cib ad­­dım ol­­du­­ğu­­nu gös­­tər­­di.

42 AZERI DEFENCE

DEMINING

Azər­­ bay­­can hö­­ ku­­mə­­ti­­nin, BMT və NA­­TO ki­­mi bey­­nəl­­xalq təş­­ki­­ lat­­la­­rın dəs­­tə­­yin­­dən is­­ti­­fa­­də et­­ mək­­lə ANA­­MA hər ke­­çən il özü­­ nün bey­­nəl­­xalq fəaliy­­yə­­ti­­ni da­­ha da ge­­niş­­lən­­dir­­mək­­də­­dir. Son 7 il­­də öl­­kə da­­xi­­lin­­də hu­­ma­­ni­­tar mi­­na­­tə­­ miz­­lə­­mə əmə­­liy­­yat­­la­­rı ilə ya­­na­­şı, xa­­ri­­ci öl­­kə­­lər­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən bey­­nəl­­xalq sə­­viy­­yə­­li la­­yi­­hə­­lər­­də yer al­­ma­­ğa baş­­la­­yan, ANA­­MA-nın bey­­nəl­­xalq fəaliy­­yə­­ti­­ni üç is­­ti­­qa­­ mət­­də gör­­mək olur. Bun­­lar­­dan bi­­ rin­­ci­­si bey­­nəl­­xalq təş­­ki­­lat­­lar­­la əmək­­daş­­lı­­ğın ge­­niş­­lən­­di­­ril­­mə­­si, bir­­gə la­­yi­­hə­­lə­­rin ic­­ra­­sı­­dır. Han­­sı ki, bu sa­­hə­­də Agent­­lik BMT, NA­­TO və onun st­­ruk­­tur­­la­­rı, Bey­­nəl­­xalq Eti­­mad Fon­­du (İTF), Hu­­ma­­ni­­tar Mi­­na­­tə­­miz­­lə­­mə üz­­rə Ce­­nev­­rə Bey­­ nəl­­xalq Mər­­kə­­zi (GİCHD), Bey­­nəl­­ xalq Miq­­ra­­si­­ya Təş­­ki­­la­­tı (BMqT), Mar­­şal İr­­si İns­­ti­­tu­­tu və s. ki­­mi təş­­

ki­­lat­­lar­­la sıx əla­­qə­­lə­­rə ma­­lik­­dir. BMT İn­­ki­­şaf Proq­­ra­­mı ilə im­­za­­lan­­mış “Azər­­bay­ ­can­­da Mi­­na­­lar­­la Mü­­ba­­ri­­zə üz­­rə Po­­ten­­sialın da­­ha da Güc­­lən­­di­­ril­­ mə­­si və Ge­­niş­­lən­­di­­ril­­mə­­si” ad­­lı la­­ yi­­hə 2011-2015-cü il­­lər ər­­zin­­də ANA­­MA-ya tex­­ni­­ki dəs­­tək, məs­­lə­­ hət, əla­­qə­­lən­­dir­­mə və in­­ki­­şaf üçün yar­­dı­­mın gös­­tə­­ril­­mə­­si­­ni əha­­tə edir.

Adı­­çə­­ki­­lən la­­yi­­hə üz­­rə BMT İn­­ki­­ şaf Proq­­ra­­mı mi­­na/ PHS tə­­miz­­lə­­ mə əmə­­liy­­yat­­la­­rı­­nın sə­­mə­­rə­­li su­­ rət­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si üçün po­­ ten­­sialın güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si və ge­­niş­­ lən­­di­­ril­­mə­­si, mi­­na təh­­lü­­kə­­si­­nə dair maarifləndirmə, mi­­na­­dan zə­­rər­­çə­­ kən­­lə­­rə yar­­dım, bey­­nəl­­xalq əmək­­ daş­­lıq və mi­­na prob­­le­­mi­­nə mə­­ruz qal­­mış di­­gər öl­­kə­­lə­­rə yar­­dım gös­­ tər­­mək­­də ANA­­MA-ya dəs­­tək ve­­ rə­­cək. NA­­TO-nun dəs­­tə­­yi ilə 20052011-ci il­­lər­­də ANA­­MA tə­­rə­­fin­­dən öz mü­­rək­­kəb­­li­­yi ilə se­­çi­­lən Sa­­loğ­­lu la­­yi­­hə­­si uğur­­la ye­­kun­­laş­­dı­­rı­­lıb. Bu əmək­­daş­­lı­­ğın da­­va­­mı ola­­raq 2012ci il­­də Cey­­ran­­çöl la­­yi­­hə­­si­­nə start ve­­ri­­lib. NA­­TO tə­­rə­­fin­­dən “re­­gion­­

da ən yax­­şı partn­­yor” ola­­raq xa­­ rak­­te­­ri­­zə edi­­lən ANA­­MA bu bey­­ nəl­­xalq təş­­ki­­la­­tın 2011-ci il­­də elan et­­di­­yi, çox say­­lı əc­­nə­­bi təş­­ki­­lat­­la­­rın mü­­ba­­ri­­zə apar­­dı­­ğı ten­­de­­rin qa­­li­­bi se­­çi­­lib. Nə­­ti­­cə­­də NA­­TO-nun si­­fa­­ri­­ şi üz­­rə Gür­­cüs­­tan Res­­pub­­li­­ka­­sı­­nın Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nə ANA­­MA tə­­rə­­ fin­­dən 9-dan ar­­tıq müx­­tə­­lif tə­­lim kurs­­la­­rı təş­­kil olu­­nub. İkin­­ci is­­ti­­qa­­mət Azər­­bay­­can­­da xa­­ri­­ci öl­­kə­­lər­­dən mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­rə tə­­lim və tre­­ninq­­lə­­rin təş­­ki­­li­­dir. Bu kon­­tekst­­də son 5 il­­də ANA­­MA tə­­ rə­­fin­­dən Tür­­ki­­yə, Gür­­cüs­­tan, Əf­­ qa­­nıs­­tan, Ta­­ci­­kis­­tan və di­­gər öl­­kə­­ lə­­rin mü­­va­­fiq qu­­rum­­la­­rı­­nın he­­yət­­ lə­­ri üçün müx­­tə­­lif möv­­zu­­lar üz­­rə tə­­lim kurs­­la­­rı və tre­­ninq­­lər təş­­kil olu­­nub. Yu­­xa­­rı­­da qeyd edil­­di­­yi ki­­ mi, bu sa­­hə­­də NA­­TO-nun Gür­­cüs­­ tan Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin nü­­ma­­yən­ ­də­­lə­­ri­­nin ha­­zır­­lan­­ma­­sı ilə bağ­­lı bir la­­yi­­hə­­si ic­­ra edi­­lib.

So­­nun­­cu, üçün­­cü is­­ti­­qa­­mət isə Agent­­li­­yin xa­­ri­­ci öl­­kə­­lər­­də ke­­çi­­ri­­ lən mi­­na­­tə­­miz­­lə­­mə la­­yi­­hə­­lə­­rin­­də iş­­ti­­ra­­kı­­dır. Han­­sı ki, 2010-cu il­­dən eti­­ba­­rən bu sa­­hə­­də fəal­­lıq mü­­şa­­hi­­ də olu­­nur.

Mil­­li Agent­­lik, mil­­li po­­ten­­sial 2000-ci il­­l ə­­r in əv­­v əl­­lə­­rin­­də Azər­­bay­­can­­da Hu­­ma­­ni­­tar Mi­­na Ak­­si­­ya­­sı üz­­rə tə­­lim kurs­­la­­rı və ic­­ra olu­­nan mi­­naax­­tar­­ma əmə­­liy­­yat­­la­­rı əsa­­sən əc­­nə­­bi mü­­tə­­xəs­­sis­­lər, su­­ per­­vay­­zer­­lər və tex­­ni­­ki məs­­lə­­hət­­ çi­­lər tə­­rə­­fin­­dən ida­­rə edi­­lib. 2001ci il­­də ANA­­MA-nın di­­rek­­to­­ru Na­­ zim İs­­ma­­yı­­lov tə­­rə­­fin­­dən qar­­şı­­ya qo­­yu­­lan st­­ra­­te­­ji məq­­səd­­lə­­rə əsa­­ sən, mi­­na ak­­si­­ya­­sı üz­­rə Tə­­lim və Mo­­ni­­to­­rinq Sis­­te­­mi­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­ sı mil­­li kadr­­la­­rın for­­ma­­laş­­ma­­sı­­na və in­­ki­­şa­­fı­­na tə­­kan ve­­rib. Nə­­ti­­cə­­ də, xa­­ri­­ci və­­tən­­daş­­la­­rın əha­­tə et­­di­ ­yi mis­­si­­ya­­lar təd­­ri­­cən məh­­dud­­la­­

noyabr-dekabr 2012 43

DEMINING şa­­raq, on­­la­­rın tut­­du­­ğu və­­zi­­fə­­lər öz önə­­mi­­ni iti­­rib, son­­da isə tam şə­­kil­ ­də mil­­li he­­yə­­tin sə­­la­­hiy­­yət­­lə­­ri­­nə da­­xil edi­­lib. Öl­­kə­­nin tə­­la­­ba­­tı və xa­­ri­­ci si­­fa­­riş­­lər mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­rin ha­­ zır­­lan­­ma­­sı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­rən Tə­­lim, Təd­­qi­­qat və Key­­fiy­­yə­­tin Tə­­mi­­na­­tı üz­­rə Qu­­ru­­mu (TTKTQ) ya­­ra­­dı­­lıb.

TTKTQ mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri mü­­tə­­ma­­di ola­­raq ABŞ Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin Av­­ro­­pa Ko­­man­­dan­­lı­­ğı, ABŞ Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri, İs­­veç­­rə Or­­du­­su, İn­­gil­­tə­­rə­­nin MAG, Ame­­ri­­ka­­nın RON­­CO, BMT-nin müx­­tə­­lif st­­ruk­­ tur­­la­­rı, İn­­gil­­tə­­rə Kran­­field Uni­­ver­­ si­­te­­ti, İs­­ve­­çin D-Mi­­ne böl­­mə­­si, Al­­ ma­­ni­­ya­­nın Val­­lon şir­­kə­­ti, İSO təş­­ ki­­la­­tı, Əf­­qa­­nıs­­ta­­nın MA­­PA, Ame­­ ri­­ka­­nın Ja­­mes Ma­­di­­son Uni­­ver­­si­­te­ ­ti­­nin və sair öl­­kə­­lə­­rin tə­­lim­­lə­­rin­­də ya­­xın­­dan iştirak edirlər. Ey­­ni za­­ man­­da bu Qu­­rum tə­­rə­­fin­­dən Hu­­ ma­­ni­­tar Mi­­na Ak­­si­­ya­­sı üz­­rə Azər­­ bay­­ca­­nın Mil­­li Stan­­dart­­la­­rı­­na uy­­ ğun ola­­raq, mil­­li və bey­­nəl­­xalq tə­­ lim kurs­­la­­rı üçün təd­­ris və­­sait­­lə­­ri­­

44 AZERI DEFENCE

nin ha­­zır­­lan­­ma­­sı, on­­la­­rın tək­­mil­­ ləş­­di­­ril­­mə­­si, ye­­ni və möv­­cud he­­ yə­­tin in­­ki­­şaf et­­di­­ril­­mə­­si is­­ti­­qa­­mə­­ tin­­də fəaliy­­yət­­lər gös­­tə­­ril­­mək­­də­­ dir. Bir vaxt­­lar ANA­­MA-nın da­­xi­­li eh­­ti­­yac­­la­­rı üçün ya­­rat­­dı­­ğı TTKTQ ha­­zır­­da Tür­­ki­­yə, Gür­­cüs­­tan, Əf­­qa­ ­nis­­tan və sair öl­­kə­­lər üçün tə­­lim kurs­­la­­rı təş­­kil edir, tex­­ni­­ki məs­­lə­­ hət­­lər ve­­rir. Agent­­lik­­dən ve­­ri­­lən mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, ümu­­mi­­lik­­də bu gü­­nə­­dək təş­­kil olun­­muş 130 tə­­lim kur­­sun­­da 1300 mü­­tə­­xəs­­sis ha­­zır­­la­ ­nıb. Həm­çi­nin 297 əc­nə­bi mü­tə­ xəs­si­sə və hərb­çi­yə sa­hə üz­rə bilik və bacarıqlar aşılanıb.

ANA­­M A-nın xa­­r i­­c i öl­­k ə­­l ər üçün mi­­naax­­ta­­ran mü­­tə­­xəs­­sis­­lər ha­­zır­­lı­­ğın­­dan bəhs edər­­kən iki qon­­şu döv­­lət – Gür­­cüs­­tan və Tür­­ ki­­yə üçün təş­­kil olu­­nan kurs­­lar xü­­s u­­s i vur­­ğ u­­l an­­m a­­l ı­­d ır. Ötən dövr­­də ANA­­MA tə­­rə­­fin­­dən Gür­­ cüs­­tan üçün top­­lam 13 kurs ke­­çi­­ri­ ­lib ki, bu­­nun da 9-u NA­­TO-nun la­­yi­­hə­­si çər­­çi­­və­­sin­­də Gür­­cüs­­tan

Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin he­­yə­­ti üçün olub. Tür­­ki­­yə­­nin Ma­­ki­­na Kim­­ya Sə­­na­­ye­­si Təş­­ki­­la­­tı­­nın (MKEK) mü­­ va­­fiq st­­ruk­­tu­­ru­­nun əmək­­daş­­la­­rı üçün 3 mi­­na ax­­tar­­ma və part­­la­­yış­ ­lar üz­­rə tə­­lim, Tür­­ki­­yə­­nin özəl NOK­­TA şir­­kə­­ti­­nin qrup­­la­­rı­­na isə 2 tə­­lim kur­­su ke­­çi­­ri­­lib. So­­nun­­cu tə­­ li­­min nə­­ti­­cə­­si ola­­raq adı­­çə­­ki­­lən şir­­kət tə­­rə­­fin­­dən Tür­­ki­­yə-Su­­ri­­ya sər­­hə­­din­­də 2000-dən ar­­tıq mi­­ni­­ mum me­­tal tər­­kib­­li mi­­na­­lar aş­­kar olu­­na­­raq zə­­rər­­siz­­ləş­­di­­ri­­lib. Tə­­lim­­ lə­­rin təş­­ki­­lin­­də TTKTQ öz sə­­rən­­ ca­­mın­­da olan xü­­su­­si ava­­dan­­lıq­­lar, xü­­su­­si na­­qil­­siz tə­­lim mi­­na­­la­­rı, vib­ ­ra­­si­­ya və sair funk­­si­­ya­­la­­rı olan D-Mİ­­NE ad­­lı imi­­ta­­si­­ya qur­­ğu­­la­­ rın­­dan da ge­­niş is­­ti­­fa­­də edib. Bun­ ­dan baş­­qa, ANA­­MA tə­­rə­­fin­­dən GİCHD və di­­gər bey­­nəl­­xalq təş­­ki­ ­lat­­lar­­la əmək­­daş­­lıq çər­­çi­­və­­sin­­də Azər­­bay­­can­­da hər il müx­­tə­­lif möv­­zu­­lar­­da bey­­nəl­­xalq tə­­lim və se­­mi­­nar­­lar təş­­kil olu­­nur.

Son il­­lər­­də ANA­­MA-nın fəaliy­­

DEMINING yə­­tin­­də Əf­­qa­­nıs­­tan mi­­naax­­ta­­ran­­ la­­rı­­na dəs­­tə­­yin gös­­tə­­ril­­mə­­si, elə­­cə də bu öl­­kə­­nin mək­­təb­­lə­­ri üçün Mi­­ na Təh­­lü­­kə­­si­­nə dair Maarif­­lən­­dir­ ­mə dərs­­lik­­lə­­ri­­nin təc­­hi­­za­­tı da xü­­ su­­si yer tu­­tur. Azər­­bay­­ca­­nın Əf­­qa­ ­nıs­­ta­­na qey­­ri-hər­­bi yar­­dım­­la­­rı çər­ ­çi­­və­­sin­­də 2009-2012-ci il­­lər­­də Əf­­ qa­­nıs­­tan Mi­­na­­tə­­miz­­lə­­mə De­­par­­ta­­ men­­ti­­nin 36 nü­­ma­­yən­­də­­si üçün mi­­na ak­­si­­ya­­sı üz­­rə or­­ta ida­­rəet­­mə, təc­­rü­­bə mü­­ba­­di­­lə­­si, in­­for­­ma­­si­­ya­­ nın ida­­rə edil­­mə­­si və po­­ten­­sialın in­­ki­­şaf et­­di­­ril­­mə­­si ki­­mi tə­­lim­­lər təş­­kil olu­­nub. 2008-ci il­­dən Azər­­ bay­­can Pre­­zi­­den­­ti­­nin tap­­şı­­rı­­ğı­­na əsa­­sən ANA­­MA-nın dəs­­tə­­yi ilə bu öl­­kə­­də MTM üz­­rə pi­­lot la­­yi­­hə­­nin hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­mə­­si­­nə baş­­la­­nıb. 2010 – 2012-ci il­­lər­­də ANA­­MA mü­­tə­­ xəs­­sis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən Əf­­qa­­nıs­­ta­­nın pay­­tax­­tı Ka­­bil şə­­hər və Pər­­van əya­­lət mək­­təb­­lə­­ri­­nin 850 yer­­li müəl­­li­­mi­­nə MTM tə­­lim­­lə­­ri və me­­ to­­di­­ki bri­­finq­­lər ke­­çi­­ri­­lib. Həm­­çi­­ nin ötən iki il­­də Azər­­bay­­can Hö­­ ku­­mə­­ti­­nin və­­saiti he­­sa­­bı­­na MTM proq­­ra­­mı üz­­rə 25500 ədəd dərs­­lik çap edi­­lə­­rək Əf­­qa­­nıs­­ta­­na gön­­də­­ri­­ lib. Əf­­qa­­nıs­­tan tə­­rə­­fi­­nin mü­­ra­­ciəti əsa­­sın­­da qar­­şı­­da­­kı il­­lər­­də də Mi­­na Təh­­lü­­kə­­si­­nə dair Maarif­­lən­­dir­­mə (MTM) proq­­ra­­mı üz­­rə bu öl­­kə­­yə yar­­dım­­la­­rın gös­­tə­­ril­­mə­­si, həm­­çi­­ nin Əf­­qa­­nıs­­ta­­nın mü­­va­­fiq qu­­rum­­ la­­rı­­nın və Təh­­sil Na­­zir­­li­­yi­­nin nü­­ ma­­yən­­də­­lə­­ri­­nin Azər­­bay­­ca­­na də­­ vət olun­­ma­­sı və bu­­ra­­da tre­­ninq­­lə­­ rin ke­­çi­­ril­­mə­­si nə­­zər­­də tu­­tu­­lur. Əf­­qan­­la­­ra həm­­çi­­nin mi­­na qur­­ban­­ la­­rı­­na yar­­dım, in­­for­­ma­­si­­ya ba­­za­­sı­­ nın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı və s. sa­­hə­­lər­­də kö­­mək­­lik­­lər gös­­tə­­ri­­lə­­cək. Bun­­dan baş­­qa, Əf­­qa­­nıs­­tan Təh­­sil Na­­zir­­li­­yi­ ­nin si­­fa­­ri­­şi üz­­rə, MTM dərs­­li­­yi da­­ ri və puş­­tu di­­li­­nə tər­­cü­­mə olun­­ duq­­dan son­­ra, ANA­­MA-nın he­­sa­­ bı­­na 40 min ti­­raj­­la çap olu­­na­­raq bu öl­­kə­­yə gön­­də­­ri­­lə­­cək. Ar­­tıq bu­­nun­­ la bağ­­lı tə­­rəf­­lər ara­­sın­­da mü­­qa­­vi­­lə bağ­­la­­nıb.

noyabr-dekabr 2012 45

DEMINING Hə­­lə­­lik yal­­nız Tür­­ki­­yə­­də ke­­çi­­ri­ l­ ən mi­­na­­tə­­miz­­lə­­mə la­­yi­­hə­­lə­­ri­­nə qa­­tı­­lan ANA­­MA bu öl­­kə­­də mi­­na və part­­la­­ma­­mış hər­­bi sur­­sat­­la­­rın zə­­rər­­siz­­ləş­­di­­ril­­mə­­si ilə bağ­­lı 4 la­­ yi­­hə­­ni uğur­­la ta­­mam­­la­­yıb ANA­­ MA həm­­çi­­nin 2012-ci ilin or­­ta­­la­­ rın­­da Tür­­ki­­yə Mil­­li Mü­­da­­fiə Na­­ zir­­li­­yi tə­­rə­­fin­­dən Tür­­ki­­yə-Su­­ri­­ya qu­­ru sər­­hə­­di­­nin mi­­na­­lar­­dan tə­­ miz­­lən­­mə­­si la­­yi­­hə­­si üz­­rə elan edil­­miş ten­­de­­rə qa­­tı­­lıb. Dün­­ya­­nın

­ ar pro­­se­­sin yu­­ban­­ma­­sı mü­­şa­­hi­­də d olu­­nur.

Agent­­lik­­dən təq­­dim olu­­nan mə­­ lu­­ma­­ta gö­­rə, ANA­­MA-nın Tür­­ki­­ yə­­də ilk əmə­­liy­­ya­­tı NOK­­TA ad­­lı şir­­kət­­lə Qa­­zian­­tep vi­­la­­yə­­ti­­nin Kar­­ ka­­mış qə­­sə­­bə­­sin­­də əra­­zi­­nin tə­­miz­­ lən­­mə­­si olub. Dün­­ya­­da an­­tik şə­­hər əra­­zi­­sin­­də həyata keçirilmiş bu ilk və ye­­ga­­nə mi­­na­­tə­­miz­­lə­­mə əmə­­liy­­ ya­­tı ən müasir ava­­dan­­lıq­­la­­rın tət­­bi­ ­qi ilə apa­­rı­­lıb. Nə­­ti­­cə­­də ta­­ri­­xi abi­­ də­­lə­­rə heç bir zə­­rər ye­­ti­­ril­­mə­­dən, əra­­zi tam tə­­miz­­lə­­nə­­rək ar­­xeolo­­ji təd­­qi­­qat­­la­­rın apa­­rıl­­ma­­sı üçün is­­ti­­

sin­­də ay­­rı­­lan əla­­və 321 912 kvad­­rat metr əra­­zi­­ni də mi­­na­­lar­­dan tə­­miz­­ lə­­yib. Bu əmə­­liy­­yat za­­ma­­nı 327 ədəd mi­­na ta­­pı­­la­­raq zə­­rər­­siz­­ləş­­di­­ ri­­lib.

ANA­­MA tə­­rə­­fin­­dən 2012-ci il­­də Tür­­ki­­yə­­də real­­laş­­dı­­rıl­­mış (Si­­dar şir­­kə­­ti ilə bir­­gə) da­­ha bir önəm­­li la­­yi­­hə isə Di­­yar­­bə­­kir vi­­la­­yə­­tin­­də ti­­ki­­lə­­cək ye­­ni ha­­va li­­ma­­nı­­na aid ət­­ raf əra­­zi­­lə­­ri­­nin PHS-lər­­dən tə­­miz­­ lən­­mə­­si olub. Bir vaxt­­lar hər­­bi po­­ li­­qon ki­­mi is­­ti­­fa­­də edil­­miş 1 101 492 kvad­­rat­­metr sa­­hə­­də apa­­rıl­­mış əmə­­liy­­yat­­lar nə­­ti­­cə­­sin­­də 16 912

nü­­fuz­­lu, ta­­nın­­mış mi­­na­­tə­­miz­­lə­­mə mər­­kəz­­lə­­ri­­nin və şir­­kət­­lə­­ri­­nin mü­­ ba­­ri­­zə apar­­dı­­ğı bu ten­­de­­rin nə­­ti­­ cə­­lə­­ri­­nin ya­­xın vaxt­­lar­­da elan edil­­mə­­si göz­­lə­­ni­­lir. Qeyd edək ki, 2012-ci ilin son­­la­­rın­­da bu ten­­de­­rin nə­­ti­­cə­­lə­­ri­­nin elan edil­­mə­­si nə­­zər­­ də tu­­tul­­sa da Su­­ri­­ya­­da da­­vam edən və­­tən­­daş mü­­ha­­ri­­bə­­si, elə­­cə də Tür­­ki­­yə ilə rəs­­mi Də­­məşq ara­­ sın­­da ya­­şa­­nan prob­­lem­­lər­­lə əla­­qə­

fa­­də­­yə ve­­ri­­lib. Əmə­­liy­­yat za­­ma­­nı ye­­rin­­də part­­la­­yış üsu­­lun­­dan im­­ti­­ na edi­­lib, nə­­ti­­cə­­də Kar­­ka­­mış­­da bü­­ tün mi­­na­­la­­rın zə­­rər­­siz­­ləş­­di­­ril­­mə­­si ye­­rin­­dən gö­­tü­­rül­­mək­­lə, kə­­nar­­da hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lib. La­­yi­­hə çər­­çi­­və­­sin­­ də tə­­miz­­lən­­miş 383 833 kvad­­rat­­ metr əra­­zi­­dən 826 ədəd mi­­na və 4 ədəd PHS aş­­kar­­la­­nıb. Bu la­­yi­­hə ba­­ şa çat­­dıq­­dan son­­ra ANA­­MA və NOK­­TA şir­­kə­­ti Kar­­ka­­mış qə­­sə­­bə­­

ədəd PHS aş­­kar­­la­­na­­raq zə­­rər­­siz­­ ləş­­di­­ri­­lib. 2012-ci il­­də həm­­çi­­nin ANA­­MA-RO­­KET­­SAN iş­­bir­­li­­yi çər­ ­çi­­və­­sin­­də Kon­­ya vi­­la­­yə­­ti­­nin Ka­­ra­­ pı­­nar qə­­sə­­bə­­sin­­də Test Atəş po­­li­­ qo­­nu­­nun bir his­­sə­­si­­nin PHS-lər­­dən tə­­miz­­lən­­mə­­si la­­yi­­hə­­si real­­laş­­dı­­rı­­ lıb. ANA­­MA tə­­rə­­fin­­dən Ka­­ra­­pı­­nar qə­­sə­­bə­­sin­­də tə­­miz­­lən­­miş 71 916 kvad­­rat­­metr sa­­hə­­dən 407 ədəd PHS ta­­pı­­la­­raq zə­­rər­­siz­­ləş­­di­­ri­­lib.

Öl­­kə xa­­ri­­cin­­də əmə­­liy­­yat­­lar

46 AZERI DEFENCE

2013: TƏQVİM Aero India 2013 6-11 fevral 2013 Bangalor, Hindistan www.aeroindia.in

İDET 2013 22-24 may 2013 Brno, Çexiya www.bvv.cz

IDEX-2013 17-21 fevral 2013 Abu-Dabi, BƏƏ www.idexuae.ae

ISDEF 2013 4-6 iyun 2013 İsrail www.isdef.co.il

Heli Expo 2013 5-7 mart 2013 Las Vegas ABŞ www.rotor.com

Paris Air Show 2013 17-23 iyun Paris, Fransa www.paris-air-show.com

Border Security Expo 2013 12-13 mart 2013 Phoenix, ABŞ www.bordersecurityexpo.com

IMDS 2013 26-30 iyun Sankt-Peterburq, Rusiya www.navalshow.ru

LIMA 2013 26-30 mart 2013 Langkawi, Malayziya www.lima.com.my

MAKS 2013 13-18 avqust 2013 Moskva, Rusiya www.aviasalon.com

Humanitarian Demining 2013 23-25 aprel 2013 Şibenik, Xorvatiya www.ctro.hr

DSEI-2013 10-13 sentyabr 2013 London, Böyük Britaniya www.dsei.co.uk

LAAD 2013 9-12 aprel 2013 Rio De Jenyero, Brazilya www.laadexpo.com.br

EXPOMİL 26-29 sentyabr 2013 Buxarest, Rumıniya www.expomil.ro

İDEF-2013 7-10 may 2013 İstanbul, Türkiyə www.idef13.com

İnterpolitex 22 -25 oktyabr 2013 Moskva, Rusiya www.interpolitex.ru

IMDEX Asia 2013 14-16 may 2013 Sinqapur www.imdexasia.com

Seoul International Aerospace & Defense Expo 29 oktyabr – 3 noyabr 2013 Seul, Cənubi Koreya www.seoulairshow.com

SİTDEF 15-19 may 2013 Peru www.sitdef.com Kompleks Təhlükəsizlik 21-24 may 2013 Moskva, Rusiya www.isse-russia.ru/

Defense & Security 2013 4-7 noyabr 2013 Banqkok, Tayland www.asiandefense.com Dubai Airshow 2013 17-20 noyabr 2013 Dubay, BƏƏ www.dubaiairshow.aero