NOYABR-DEKABR 2012
Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 2(02)
Türk şirkətləri Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin təchizatında
Hərbi sahəyə 3.7 milyard dollar
ANAMA iddiaları reallaşdırır
Müdafiə sənayesi hücuma keçir
ALTAY tankı nümayiş olundu
M Ü N D Ə R İ C A T
ÖLKƏ Hərbi sahəyə 3.7 milyard dollar................................................. 6 Azərbaycan beynəlxalq əməliyyatlar üçün qüvvələrini artırır........................................................................... 8 İtaliyadan 10 yeni helikopter........................................................ 9 Sərhəd Qoşunlarında yeni açılışlar........................................... 9 DSX 2012-ci ili uğurla başa vurdu............................................. 10 Elbit Systems Azərbaycanla əməkdaşlığı dərinləşdirir......... 14 HƏRBİ SƏNAYE Müdafiə sənayesi hücuma keçir.............................................. 15 MÜSAHİBƏ Keyfiyyət və rəqabətin adı: ARES Tərsanəsi........................... 19 ANALİZ Türkiyədə PUA istehsalı: mövcud və perspektiv layihələr ... 22 SƏRGİ Azərbaycan silahları İndoneziyada........................................... 28 TEXNOLOGİYA Türkiyə hərbi sənayesindən daha bir ilk.................................. 32 ALTAY tankı nümayiş olundu................................................... 32 Yeni təmir-evakuasiya maşını BTR-3BR................................... 33 MOHAWK dəbilqədə yenilik..................................................... 33 Azart-P1 radiostansiyası istifadəyə hazır.................................. 34 BAZE - Ermənistanın yeni PUA-sı . ......................................... 34 Getac şirkətindən hərbçilər üçün yeni notebook.................... 35 Rusiya Su-25 təyyarəsini yenidən yaradır................................ 35 ORDU Türk şirkətləri Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin təchizatında........................................................... 36 DEMINING ANAMA iddiaları reallaşdırır................................................... 42
AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal
Redaktordan
¹ 2(02)
Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV
Yayım müdiri T. Hacıyev Теl:
(+994 55) 667 5072
E-mail: azeridefence@gmail.com Ünvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova küçəsi, 14
Dəyərli oxucu Jurnalımızın ikinci sayı başa vurduğumuz 2012-ci ilin sonuna tə sadüf etdi. Ötən il Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin maddi-texniki təchizatı nın gücləndirilməsi, yeni silah və hərbi texnikaların alınması, hərbi sənayenin inkişafı baxımından uğurlu oldu deyə bilərik. Başa vurduğumuz 2012-ci ildə Azərbaycanın Rusiyadan satın al dığı Mi-35M və Mi-17 tipli hərbi helikopterlərin, Türkiyədən satın alınmış zirehli transportyorların əhəmiyyətli hissəsi ölkəyə gətirilə rək silahlanmaya qəbul edildi.
Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632
Silahlı Qüvvələrimizdə və ayrı-ayrı hərbi qurumlarda yeni hərbi hissələrin açılışı keçirildi. Hərbçilərin sosial təminatının yaxşılaşdırıl ması istiqamətində dövlət tərəfindən bir sıra qərarlar qəbul edildi.
Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb
2012-ci ilin Azərbaycan müdafiə sənayesi üçün də uğurlu keçdiyini demək olar. Öz imkanlarını uzaq Cənubi-Şərqi Asiya ölkəsi İndonezi yada tanıdan Müdafiə Sənayesi Nazirliyi Azərbaycanın son illərdə qazandığı uğurları inamla davam etdirdiyini dünyaya göstərdi.
AZERİ DEFENCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491 Tiraj: 1500 Jurnalda AzərTAc, DefPro, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur.
Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər. Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır. Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.
Qiyməti: 5 manat
Ötən il cəbhə xəttində vəziyyət yenə gərgin olaraq qaldı. Ermə nistan Ordusunun diversiya-təxribat xarakterli hərəkətlərini dəf edən Azərbaycan hərbçiləri düşmənin 40-a yaxın hərbçisini məhv etməyə nail oldu. Təbii ki, bu döyüşlər itkisiz də ötüşmədi. AZERI DEFENCE jurnalı olaraq ikinci sayımızda ölkəmizdə və regionda hərbi sahədə baş verənlərdən yazdıq. Biz Sizlərə bu sayımızda 2013-cü il dövlət büdcəsindən ölkənin müdafiə sektoruna, konkret olaraq hansı sahələrə nə qədər vəsait ayrılacağını söyləyəcəyik. İndoDefence-2012 sərgisində müdafiə sənayemizin nümayişin dən, son bir ildə Azərbaycan hərbi sənayesinin əldə etdiyi nailiyyət lərdən bəhs edəcəyik. Güvənliyimizin zəmanəti, sərhədlərimizin mühafizəsində əldə olunan uğurlar da bu sayımızda yer alır. Qardaş Türkiyə hərbi sənayesində pilotsuz uçuş aparatlarının is tehsalı sahəsində həyata keçirilən layihələr və planlar da diqqəti mizdə oldu. Bu sayımızda marağınıza səbəb olacağını düşünərək Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin təchizatında qardaş Türkiyənin şirkətlərinin oynadığı rol, iştirak etdikləri və perspektivdə reallaşacaq birgə layi hələrdən də yazdıq. Bizi izləyin.
noyabr-dekabr 2012 5
Hərbi sahəyə
3.7 milyard dollar
Ərazilərin işğalı davam etdiyi müddətdə orduya ayrılan vəsaiti artıracağını bəyan edən Azərbay can hökuməti 2013-cü ilin dövlət büdcəsində də bu sahəni prioritet olaraq saxlayıb. Növbəti il üçün res publikanın müdafiə qabiliyyətinin yüksəldilməsi məqsədi ilə təsdiq olunmuş dövlət büdcəsində 2 910 656 000 manat (3.7 milyard dollar) vəsaitin ayrılması nəzərdə tutulur. Bunun təxminən 50%-i büdcədən “müdafiə xərcləri”, qalan 50%-i isə
6 AZERI DEFENCE
digər bölmələr üzrə ayrılacaq. Dövlət büdcəsinin bilavasitə “müdafiə xərcləri” bölməsi üzrə 1 528 582 583 manat vəsait nəzərdə tutulur ki, bu da 2012-ci ilin müva fiq dövrü ilə müqayisədə 10%, ya xud 139 565 323 manat çoxdur. Bundan başqa, büdcədən ölkənin müdafiə qabiliyyətinin yüksəldil məsi məqsədi ilə həyata keçirilən ayrı-ayrı proqramların maliyyələş dirilməsinə 1 172 000 000 manat, hüquq mühafizə orqanları bölmə
sindən Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinə 74 074 939 manat, Daxili Qoşunlara 136 234 049 manat (üstə gəl səhiyyə xərclərindən 349 415 manat), elmi sahədə tədqiqatlar üçün Müdafiə Sənayesi Nazirliyinə 4 387 525 manat ayrılacaq. Ölkənin müdafiə qabiliyyətinin yüksəldil məsi məqsədi ilə həyata keçirilən ayrı-ayrı proqramların maliyyələş dirilməsi üçün dövlət büdcəsində nəzərdə tutulan vəsaitin həcmi 2012-ci ilin göstəricisindən 10.5%
ÖLKƏ çox proqnozlaşdırılıb. Sahələr üzrə bölgüsünə gəlincə, büdcənin “müdafiə xərcləri” funk sional bölməsi üzrə nəzərdə tutu lan vəsaitin 1 416 364 563 manatı müdafiə qüvvələri, o cümlədən, 1 019 442 643 manatı bilavasitə Mü dafiə Nazirliyi (ordu və donanma), 111 749 284 manatı Dövlət Sərhəd Xidməti, 7 747 949 manatı Səfərbər lik və Hərbi Çağırış üzrə Dövlət Xidməti, 5 391 000 manatı isə döv lət büdcəsindən maliyyələşən təş kilatların büdcədənkənar xərcləri üçün müəyyənləşdirilib. Müqayisə üçün bildirək ki, Müdafiə Nazirli yinə ayrılacaq vəsaitin həcmi 2012ci ilin göstəricisi ilə müqayisədə 7%, DSX üçün nəzərdə tutulan və sait 18.6% artırılıb. Müdafiə qüv vələri üçün nəzərdə tutulan vəsait dən qalan 38 458 291 manatı əmək haqqı və pensiya sisteminin tək
milləşdirilməsi, eləcə də digər so sial tədbirlərin maliyyələşdirilməsi üçün ayrılacaq. Ümumilikdə 2013cü ilin büdcəsində bu məqsədlər üçün sərf olunması planlaşdırılan vəsaitin həcmi 2012-ci ildəkindən 249.3% çoxdur. Bu da Silahlı Qüv vələrdə əməkhaqlarının və pensi yaların nəzərə çarpacaq şəkildə ar tırılacağı fikrini gücləndirir. Büdcədə həmçinin ölkənin mü dafiə potensialının gücləndirilməsi ilə bağlı xərclər 1.3% artırılaraq 152 014 055 manat, maddi-texniki tə minatın möhkəmləndirilməsi ilə bağlı xərclər isə 11.1% artırılaraq 59 973 015 manat məbləğində proqnozlaşdırılır . Müdafiə xərcləri böl məsi üzrə təhlükəsizlik tədbirləri nə müvafiq qurum üçün 106 439 919 manat (18% çox), müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində tətbiqi təd qiqatlar üçün MSN-ə 2 773 302 ma
nat (17.2% çox), digər kateqoriyala ra aid edilməyən xərclər üçünsə 3 004 799 manat (2.6% çox) vəsait nə zərdə tutulur. Növbəti ilin büdcə sində həmçinin humanitar mina təmizləmə işlərini həyata keçirən ANAMA-ya 8 180 600 manat ayrıl ması planlaşdırılır. Hüquq-müha fizə orqanları çərçivəsində maliy yələşdirən XDMX üçün ayrılan və saitin həcmi 7.4%, Daxili Qoşunlar üçün nəzərdə tutulan vəsait isə 55.6% artırılıb. Məlumat üçün bildirək ki, Er mənistanın 2013-cü il üçün hərbi xərcləri 439 milyon dollar təşkil edəcək. Ermənistanın 2013-cü il dövlət büdcəsinin gəlirləri 2.5 mil yard dollar, xərcləri isə 2.2 milyard dollar proqnozlaşdırılır. Rəqəmlər dən göründüyü kimi, artıq Ermə nistan hərbi sahədə Azərbaycanla ayaqlaşa bilməyəcək səviyyədədir.
noyabr-dekabr 2012 7
ÖLKƏ Azərbaycan beynəlxalq əməliyyatlar üçün qüvvələrini artırır Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin NATOnun Əməliyyat İmkanları Konsepsiyası (OCC) üzrə bəyan etdiyi qüvvələrin artırılması plan laşdırılır. NATO ilə aparılmış müzakirələrin yekunu olaraq, Azərbaycan tərəfi 2015-ci ildə OCC üçün bəyan etdiyi qüvvələri briqada sə viyyəsinə çatdırmaq niyyətindədir. Plana əsa sən mövcud OCC tabor, sülhməramlı tabor və beynəlxalq əməliyyatlar üçün bir taborun ya radılması hesabına yeni briqada formalaşdırı lacaq. Azərbaycan-NATO əməkdaşlığı çərçivəsin də həmçinin, 2014-cü ildə Azərbaycan Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunlarının polisə dəstək bölüyünün özünüqiymətləndirmə pro sesinin keçirilməsi də nəzərdə tutulur. NATO ekspertlərinin sözlərinə görə, artıq bölüyün formalaşma prosesi başa çatıb. Hazırda təchi zatla bağlı məsələlər tərəflər arasında müzaki rə olunmaqdadır.
Azərbaycan öz hərbi nailiyyətlərin İDEF-2013 sərgisində nümayiş etdirəcək Müdafiə Sənayesi Nazirliyi (MSN) may ayında Türkiyənin İstanbul şə hərində keçirilməsi planlaşdırılan İDEF-2013 beynəlxalq müdafiə sər gisində iştirak edəcək. Azərbaycan tərəfi bu dəfə sərgidə 2011-ci illə mü qayisədə daha böyük stendlə iştirak etmək niyyətindədir. Bu qatılım ilə Azərbaycan hərbi sənayesi İDEF sər gisində üçüncü dəfə iştirak etmiş olacaq. Qeyd edək ki, MSN 2009-cu ildə İDEF-də Azərbaycanda istehsal olunmuş 27, 2011-ci ildə isə 89 adda müdafiə təyinatlı məhsulu nümayiş etdirib. İDEF-2013 sərgisində Azərbaycanın müx təlif hərbi qurumlarından yüksək səviyyəli nümayəndə heyətlərinin də ziyarətçi qismində iştirakı gözlənilir.
8 AZERI DEFENCE
İtaliyadan 10 yeni helikopter
ÖLKƏ İtaliyanın AgustaWestland şirkəti “Azərbaycan Hava Yolları” (AZAL) ilə yeni helkopterlərin alğı-satqısına dair müqavilə imzalayıb. Agusta Westland şirkətinin yaydığı məluma ta görə, dəyəri 115 mln. avro təşkil edən müqaviləyə əsasən şirkət Azər baycana 10 ədəd helikopter satacaq. Bunlardan 8 ədədi AW-139s, 2 ədədi isə AW-189s tipli helikopterdir. Bu helikopterlər ofşor daşımalar, fövqə ladə tibbi xidmətlər, axtarış-xilasetmə əməliyyatları və VİP xidmətlər üçün istifadə olunacaq. Şirkətin icraçı di rektoru Bruno Spanyoli bildirib ki, AW-139s və AW-189s helikopterləri nin seçilməsi onların üstünlüyünü və beynəlxalq bazarlarında rəqabətliyi nə davamlı olduğunu göstərir.
Noyabrın 16-da Horadiz Sərhəd Dəstə sinin xidməti ərazisində yenidən inşa olunmuş “I Şahsevən” Sərhəd komen dantlığı istifadəyə verilib. Bu münasibətlə təşkil olunmuş tədbirdə çıxış edən DSX rəisi – Sərhəd Qoşunlarının komandanı general-leytenant Elçin Quliyev Ali Baş Komandan, prezident İlham Əliyevin gös tərdiyi diqqət və qayğı sayəsində DSX-nin bu gün dinamik inkişaf dövrünü yaşadığı nı bildirib. Açılışı edilən sərhəd komen dantlığının yenidən inşa olunaraq xidməti istifadəyə verilməsinin sərhəd mühafizə infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi isti qamətində növbəti addım olduğunu qeyd edib. Hərbi hissə komandiri polkovnikleytenant Zaur Zeynalov isə bildirib ki, sərhədçilərin xidmət etdiyi Füzuli və Bey ləqan rayonlarında şəxsi heyətin sosialməişət problemlərinin həlli istiqamətində mühüm işlər görülür. Cari ilin avqust ayında sərhəd dəstəsinin 5 sərhəd zasta vası yenidən inşa olunaraq xidməti istifa dəyə verilib. Hazırda sərhəd dəstəsi qarni zonunda tikinti-təmir və inşaat işləri, hər bi hissədə 5 binadan ibarət 105 mənzilli yaşayış şəhərciyinin, hərbi xəstəxananın inşası həyata keçirilir.
Sərhəd Qoşunlarında yeni açılışlar
noyabr-dekabr 2012 9
ÖLKƏ
DSX 2012-ci ili uğurla başa vurdu Geridə qalan 2012-ci il Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin inkişafı, yenilən məsi baxımından əlamətdar olub. Bu kontekstdə Azərbaycan Dövlət Sər həd Xidməti (DSX) üçün də 2012-ci ili uğurlu keçib. DSX-də 2012-ci il müasirləşmə, Ali Baş Komandanı tərəfindən verilən xüsusi tapşırıqların ic rası, dövlət sərhədlərinin əməliyyat yolu ilə mühafizəsinin gücləndirilməsi, hərbi hissə və bölmələrin döyüşə hazırlığının daha yüksək səviyyədə tə min edilməsi, beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsi, hərbi qulluqçula rın sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi sahəsində mühüm həyata keçiril məsi ilə yadda qalıb.
10 AZERI DEFENCE
ÖLKƏ 2012-ci ilin yekunlarına dair DSX - də keçirilən hesabat müşavi rəsində çıxış edən Dövlət Sərhəd Xidmətinin rəisi, Sərhəd Qoşunla rının komandanı general-leytenant Elçin Quliyev ötən il görülən işlər və qarşıda duran tapşırıqlardan danışıb. Generalın sözlərinə görə, ötən il Azərbaycan Prezidenti, Si lahlı Qüvvələrin Ali Baş Komanda nı İlham Əliyev DSX Naxçıvan sər həd Diviziyasının Culfa sərhəd ko mendantlığının açılışında iştirak edib. Eyni zamanda Lənkəran Sər həd Dəstəsinin yeni inşa olunmuş qarnizonuna və Yevlax şəhərində yeni hərbi hissəyə baxış keçirib. Avqust ayında DSX-nin hərbi qul luqçuları orden və medallarla təltif edilib, 3 əməkdaşa isə ali zabit hər bi rütbəsi verilib. Bundan başqa, Bakı şəhəri Mərdəkan qəsəbəsində Heydər Əliyev Fondu tərəfindən
tam təmir edilərək zəruri tədris ba zası ilə komplektəşdirildikdən son ra DSX-nin balansına verilmiş xü susi məktəb fəaliyyətə başlayıb. İlk məzunlarını buraxan DSX Akade miyasında yeni kafedralar yaradı lıb. İlk dəfə olaraq “Mexanika mü həndisliyi” ixtisası üzrə qəbul keçi rilib. Ötən il həmçinin DSX-nin 2 yeni hərbi hissəsi xidməti döyüş fəaliyyətinə başlayıb. Dövlət sər hədlərinin mühafizəsi sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə maddi-texniki bazanın gücləndiril məsi istiqamətində önəmli nailiy yətlər əldə olunub. 420 binadan ibarət 41 tikinti kompleksinin, o cümlədən 10 yeni hərbi hissə kompleksinin əsaslı təmir-tikintisi həyata keçirilib. Hərbi hissələrdə zabit-gizir heyətinin məişət şəraiti nin yaxşılaşdırılması üçün 1226 mənzil inşa olunub .
Modernləşmə və peşəkarlaşma DSX rəisi son bir ildə Sərhəd Qoşunlarında həyata keçirilən tex niki modernləşmə proseslərindən də bəhs edib. General E. Quliyevin sözlərinə görə, hesabat dövründə dövlət sərhədindən keçən şəxslər barədə məlumatların İAMAS siste mi ilə inteqrə olunmuş elektron bazası və real vaxt rejimində video görüntü imkanları genişləndirilib. Bütün sərhəd keçid məntəqələrin də dövlət sərhədindən keçən şəxs lər barədə məlumatlar mərkəzləş dirilib. DSX-nin xüsusi tapşırıqları nın icrası üçün müvafiq silah və texnikaların ölkəyə gətirilməsinə və yerləşdirilməsinə başlanıb. Sər həd Qoşunlarının xüsusi bölmələri üçün yüksək manevrli və keçid qa
noyabr-dekabr 2012 11
ÖLKƏ biliyyətli nəqliyyat vasitələri, sualtı əməliyyat və müşahidə, istehkam avadanlığı, özəl müdafiə vasitələri alınıb. Təmas xəttinə yaxın olan hərbi hissələr döyüş texnikası, mü şahidə və mühafizə vasitələri ilə tam təmin edilib. DSX-nin peşəkar heyətlə komplektləşdirilməsi üçün sərhəd zastavasının qrup koman dirlərinin, miqrasiya və sahil mü hafizəsinin kiçik mütəxəssislərinin hazırlığı kurslarının sayı artırılıb. Sərhəd dəstələrinin çevik hərəkət bölmələrinin zabit və gizir heyəti ilə komplektləşmə səviyyəsi yük səldilib. “Dövlət Sərhəd Xidməti üçün döyüş hazırlığı, dövlət sərhədləri nin mühafizəsi, beynəlxalq əlaqə lərin genişləndirilməsi, müasir si lah və texnika ilə təchizat baxımın dan 2012-ci il uğurlu olub”, - deyə DSX rəisi bildirib. Bu dövrdə dövlət sərhədinin mühafizəsinə təsir göstərən amillə rə toxunan E. Quliyevin sözlərinə görə, ölkə ərazisinin 20%-ə qədər hissəsinin, o cümlədən Azərbay can-İran dövlət sərhədinin 132 km-nin və Azərbaycan-Ermənistan dövlət sərhədinin 733 km-nin Er mənistan Silahlı Qüvvələri tərəfin dən işğal olunması, müqabil ölkə xüsusi xidmət orqanlarının sərhəd dən kəşfiyyat-təxribat fəaliyyətlə rinin davam etməsi bu sahədə əsas problemlərdəndir. Bundan başqa, üçüncü ölkə vətəndaşlarının Azər baycan ərazisindən tranzit istifadə etməklə Qərbi Avropa ölkələrinə getmə cəhdləri, ölkə ərazisindən narkotik maddələrin tranziti üçün istifadə cəhdləri, qaçaqmalçılıq və digər məqsədlərlə dövlət sərhədi nin pozulması, saxta sənədlərdən istifadə etməklə sərhəddən keçmə cəhdlərinə də mütəmadi rast gəli nib. İranda və Şimali Qafqazda əməliyyat şəraitinin gərgin olaraq
12 AZERI DEFENCE
qalması, dəniz sərhədlərində möv cud gərginlik, müəyyən separatçı qüvvələrin respublikaya qarşı fəaliyyətləri, xidmətdə olan sərhəd naryadlarına qarşı təzyiqlər, silahlı müqavimət göstərilməsi, müqabil ölkələrin həmsərhəd rayonlarında sərhəd pozucularına köməklik gös tərən mütəşəkkil bələdçi qrupların
fəaliyyəti hesabat dövründə dövlət sərhədinin mühafizəsinə təsir gös tərən əsas amillər olub. Tətbiq edilən yeniliklər sərhəd pozucuları ilə mübarizə sahəsində öz nəticələrini göstərib. DSX rəisi əlavə edib ki, 2012-ci il ərzində dövlət sərhədini pozduqlarına gö rə 615 nəfər, sərhəd rejimini poz
ÖLKƏ
duqlarına görə 12011 nəfər saxlanı l ıb. İl ərzində tutulan sərhəd pozu cularının 25.1%-i Azərbaycandan müqabil ölkələrə keçərkən, 74.9%-i isə digər ölkələrdən Azərbaycana gələrkən saxlanılıblar. Həmçinin DSX əməkdaşları tərəfindən axta rışda olan 1896 nəfər tutulub, 4836 nəfərin ölkədən kənara çıxmasına
icazə verilməyib. Xarici xüsusi xid mət orqanları ilə əməkdaşlıqda şübhəli bilinən 7 Azərbaycan, 2 xa rici ölkə vətəndaşı, həmçinin xarici terrorçu qrupların tərkibində tə limlər keçmiş və döyüşlərdə iştirak edən 10 nəfər saxlanılıb. Bu müd dətdə sərhəd naryadlarına qarşı sərhəd pozucuları tərəfindən 10 halda odlu silahdan istifadə olu nub. Sərhəd naryadları tərəfindən təlimata uyğun həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində 1 İran vətən daşı yaralanıb, 1-i isə dünyası dəyi şib. Hesabat dövründə 250 kq 336 qram narkotik maddənin dövlət sərhədindən keçirilməsinin qarşısı alınıb, 3 milyon 876 min manat də yərində qaçaqmal aşkarlanıb. Xəzər Dənizində müşahidə imkanları artıb Ötən il Xəzər dənizində müşahi ə və aşkar etmə imkanlarının əhə d miyyətli dərəcədə artırıldığını vur ğulayan E. Quliyevin sözlərinə gö rə, Azərbaycanın dəniz sərhədləri nin mühafizəsinin gücləndirilmə sinə, neft yataqlarının mühafizə sində müvafiq vəzifələrin həyata
keçirilməsinə xüsusi diqqət yetiri lib. İl ərzində DSX Sahil Mühafizə sinin sərhəd gözətçi gəmiləri tərə findən dövlət sərhədinin mühafi zəsi Xəzər dənizinin Azərbaycana mənsub bölməsinin mərkəzi, cə nub və şimal hissələrində – Çilov və Nargin adaları, Neft Daşları, Neftçala, Lənkəran və Astara isti qamətlərində təşkil edilib. “Xəzər dənizinin vacib istiqa mətlərində sərhəd gözətçi gəmiləri tərəfindən fasiləsiz xidmətin təşkil edilməsi və sərhəd sularında Azər baycanın mənafelərinin qorunması sahəsində önəmli nailiyyətlər əldə olunub”, - deyə general əlavə edib. DSX rəisi cari ilin aprel ayının 11-dən 17-dək Sahil Mühafizəsinin bütün üzmə vasitələri cəlb olun maqla 9 mövzudan ibarət 3 mərhə lədə keçirilmiş genişmiqyaslı takti ki təlimlərdə yüksək döyüş hazırlı ğı nümayiş etdirildiyini vurğula yıb. Hesabat dövründə sərhəd reji minə nəzarət məqsədi ilə Azərbay cana məxsus 80, Rusiyaya məxsus 18, İrana məxsus 3, Türkmənistana məxsus 5 gəmiyə, Azərbaycana məxsus 539 kiçik həcmli motorlu qayığa baxış keçirilib. Azərbayca na məxsus 18, Rusiyaya məxsus 5, İrana məxsus 1 gəmi və Azərbay cana məxsus 250 qayıq barəsində zəruri tədbirlər görülüb. Dəniz sər hədçiləri bu il 3 halda dənizdə xila setmə fəaliyyəti həyata keçirib, 11 nəfər xilas olunub. Hesabat-müşavirənin sonunda general E. Quliyev tərəfindən hərbi hissələrin və struktur qurumların xidməti fəaliyyəti qiymətləndirilib. 2013-cü ildə DSX-nin qarşısında duran əsas vəzifə və tapşırıqlar qeyd olunub. Tədbirin sonunda xidmətdə fərqlənən DSX-nin bir qrup hərbi qulluqçu təltif edilib.
noyabr-dekabr 2012 13
ÖLKƏ
Elbit Systems Azərbaycanla əməkdaşlığı dərinləşdirir İsrailin Elbit Systems şirkəti Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində həyata keçirilən yeni proqramlar da iştirak etmək istəyir. Noyabr ayında “BakuTel-2012” sərgisinə qatılan Elbit Systems bu rada özünün Tadrian CNR9000HDR/İP, Tadrian HF-6000, Tadrian PNR-500, Tadiran CNR710MB ailəsindən müxtəlif hərbi təyinatlı radiostansiyalarını, Tad rian GRC-408E tipli çox interfeysli İP və TDM radiorele stansiyasını, MICOM-3 radiostansiyasını, IRCS rabitə əlaqəsi sistemini, TIGER tak tik regional intrasetini, JS mono kulyar əl displeyini, həmçinin bir sıra rabitə və kosmik sistemlərini tanıdıb. Sərgidə iştirak edən hərbi qurumların nümayəndələrinə Elbit
şirkətinin T-55, T-72, T-80 və T-90 tanklarının modernləşdirilməsində tətbiq etdiyi TISAS sistemi həmçi nin düzənlik sahələr üçün nəzərdə tutulmuş Tadrian GRC- 408E yeni nəsil geniş zolaqlı radiorele stansi yası barədə məlumat verilib. Məlu mat verilib ki, bu radiorele stansi yası indi və gələcək dövrdə taktik rabitənin təmin edilməsi üçün ya radılıb. Stansiya yeni İP protokol ları və köhnə rabitə protokollarını (G703, EUROCOM və s.) dəstəklə yir. Stansiyanın radiorelesi döyüş şəraitlərində yoxlanılıb, ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrində, İsrail Müda fiə Qüvvələrində və digər dövlətlə rin Silahlı Qüvvələrində istifadə olunur. Hazırda Azərbaycanın Silahlı
Qüvvələri və digər güc strukturları ilə sıx əməkdaşlığa malik olduqla rını bəyan edən şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, Elbit Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin regional və mərkəzi komanda mərkəzlərinin yaradılması, əsas müharibə tankla rının modernləşdirilməsi, kəşfiy yat-müşahidə və nəzarət imkanla rının gücləndirilməsi, rabitə siste minin yenidən qurulması proq ramlarının iştirakçısıdır. Elbit Sys tems həmçinin Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinin təyyarələrinə “dost-düşmən tanıma” sisteminin (IFF) qurulmasında iştirak edib. Şirkət hərbi aviasiyanın modern ləşdirilməsi sahəsində həyata keçi rilən digər layihələrə qatılmaq niy yətində olduğun bəyan edib.
Tadiran radiostansiyalarıpraktikada
14 AZERI DEFENCE
HƏRBİ SƏNAYE
Müdafiə sənayesi hücuma keçir Rəşad Süleymanov
Dekabrın 17-də Müdafiə Sənayesi Nazirliyi nin (MSN) yaradılmasının yeddi ili tamam oldu. Ötən dövrdə formalaşma mərhələsi ni başa vuran MSN bu gün ölkənin Silahlı Qüvvələri və digər güc strukturlarının tə ləbatını qarşılamaqla yanaşı, Azərbaycan hərbi sənayesinin beynəlxalq səviyyədə tanıdılması, bu sa hədə ixracat potensialının formalaşdırılması istiqamətində bir sıra işlər həyata keçirməkdədir. noyabr-dekabr 2012 15
HƏRBİ SƏNAYE
Hərbi sənaye formalaşır Müdafiə sənayesi naziri Yavər Camalovun sözlərinə görə, ötən dövr ərzində MSN-nin İqlim, Dal ğa və Sənayecihaz Elmi Istehsalat müəssisələri, Telemexanika, Peyk, Alov, Elektron Hesablayıcı Maşın lar, Radioquraşdırma, Şirvan Araz, Bakı Cihazqayırma, Xaçmaz Kon densator zavodları, AZAD Systems Co. müəssisəsi və Elmi-Tədqiqat İnstitutu əsaslı təmir və yenidən qurmadan sonra istismara verilib. 2007-2012-ci illərdə nazirliyin ti kinti və yenidənqurma işləri apa rılmış birlik və müəssisələrində 40-dan çox yeni istehsal sahəsi ya radılıb. Onlardan üçü - atıcı silah ların yaradılması və təkmilləşdiril məsi üçün təcrübə sınaq zavodu, fərdi əleyhqazların və xüsusi mü
16 AZERI DEFENCE
hafizə vasitələrinin istehsalı, müx təlif çaplı döyüş sursatlarının utili zasiyası sahələri 2012-ci ildə istifa dəyə verilib. MSN-nin tabeli müəs sisələrində istehsalı mənimsənilən müdafiə təyinatlı məmulatların çe şidlərinin sayı 700-ə çatdırılıb. Cari ildə 437 adda müdafiə təyinatlı məmulatın istehsalı üzrə müqavilə bağlanılıb. “Bu gün “Matador” və “Ma rauder” tipli zirehli maşınların is tehsalı və onların silahlanması tam mənimsənilərək kütləvi istehsalı uğurla həyata keçirilir. İlk dəfə ola raq respublikada müasir pilotsuz uçuş aparatlarının istehsalı təmin edilib. Eyni zamanda, AK-74M tip li avtomatların istehsalı da uğurla həyata keçirilir. Qeyd olunan mə mulatlar üzrə güc strukturlarının sifarişləri təmin edilib”, - deyə na
zir vurğulayıb. MSN-nin qatıldığı beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilən mə mulatların sayının artmaqda da vam etdiyini deyən Y. Camalovun sözlərinə görə, nazirlik indiyədək 10 beynəlxalq müdafiə sərgisinə qatılıb. 2009-cu ildə Türkiyədə təş kil olunan IDEF-2009 sərgisində 27 adda müdafiə təyinatlı məmulatla qatılan MSN cari ilin noyabr ayın da İndoneziyada keçirilən IndoDe fence-2012 sərgisində 125 adda müdafiə təyinatlı məmulat nüma yiş etdirib. Ümumilikdə MSN 2012-ci ildə 22 milyon manat həc mində ixracat həyata keçirib. Növ bəti ildə də ixracatın əhəmiyyətli şəkildə artırılması istiqamətində işlər görülməkdədir. Yeni layihələrdən bəhs edən na zir deyib Ki, 2012-ci ildə yaradılma
HƏRBİ SƏNAYE
başa çatdırılmış mövzuların sayı 4,5 dəfə, mərhələlərin icrası isə 5,1 dəfə artıb: “İstehsalı mənimsənil miş və seriyalı istehsalına başlanıl mış yeni məmulatlardan yaylım atəşli reaktiv sistemini, zirehli tex nikanın tırtıllarını, mühəndis tex nikası üzrə elektron partlatma ma şınını, fərdi əleyhqazı, aviasiya bombalarını, kollimator nişangahı nı, top kollimatorunu, müxtəlif mi naatanları, siqnal tapançasını, zi rehli texnikaların, artilleriya və atı cı silahların müxtəlif ehtiyat hissə lərini göstərmək olar. Müasir tök mə prosesi ilə həyata keçirilən zi rehli maşınların tırtıllarının və müxtəlif çaplı minaların gövdələri nin hazırlanması uğurla sınaqdan çıxıb və istehsalına başlanılıb”.
mm çaplı snayper tüfəngi yara dılıb. Snayper tüfənginin atış məsafəsi 1000 metr, darağının tutumu 10 patron, çəkisi isə 7.1 kq-dır. • Əl pulemyotu yaradılıb. Xüsusi
təyinatlı və kəşfiyyatçılar üçün nəzərdə tutulmuş bu silahın atış məsafəsi 1000 metr, çəkisi 7-kq, uzunluğu 1080 mm-dir. • 23 mm çaplı snayper tüfənginin yaradılması prosesi gedir. Bu si lahın 2013-cü ilin birinci yarısına hazır olması gözlənilir. • Dağlıq ərazilərdə döyüş apar maq üçün, çantada daşınan bir lüləli, iki lüləli və üç lüləli reak tiv qurğular hazırlanıb. • BRDM maşının bazasında yeni kəşfiyyat maşını yaradılıb. Ma şın 23 mm-lik top, iki ədəd 7.62 mm çaplı pulemyot, AQ-17 qumbaraatan, tüstü buraxıcı qurğu, həmçinin zəruri kəşfiy yat vasitələri ilə təchiz olunub. Nazirin sözlərinə görə, bu ma şın kəşfiyyatla yanaşı düşmənin həm yerüstü, həm də hava hə dəflərini məhv etmək üçün nə zərdə tutulur. • MT LB tipli maşının üzərində 15
Yeniliklər MSN tərəfindən 2012-ci ildə ye ni silah və hərbi texnikaların yara dılması istiqamətində işlərin real laşdırıldığını deyən nazir Yavər Camalov yeni layihələri aşağıdakı kimi sıralayıb: • “Yalquzaq” adlı yüngül, 7.62x51
noyabr-dekabr 2012 17
SƏNAYE lüləli reaktiv atəş sistemi yaradı l ıb. Düşmənin canlı qüvvəsi, sı ğınacaqlarını və hərbi texnikası nı məhv etmək üçün nəzərdə tutulan maşının silahlanmasın da 57 mm-lik raketlərdən istifa də olunur. • “Gürzə” adlı yeni post-patrul maşınının yaradılıb. Maşın 2 ədəd 7.62 mm-lik və 1 ədəd 12.7 mm-lik pulemyotla silahlandırı lıb. Bu maşın güc strukturları üçün nəzərdə tutulur. • Hərbi texnikalar üçün döyüş mo dulları yaradılıb. Döyüş modul ları 12.7 mm, 14.5 mm-lik pulem yotlar, 20 mm, 23 mm və 30 mm-lik toplarla silahlandırılıb. • İST 14.5 “İstiqlal” snayper tüfən ginin təkmilləşdirilməsi həyata keçirilib. Təkmilləşmə nəticəsin də silahın çəkisi azaldılaraq 35 kq-dan 28 kq-a endirilib. Həmçi nin silahda bir sıra texniki dəyi şikliklər aparılıb. • Azərbaycanda istehsal edilən 60 və 82 mm-lik minaatanların atış məsafəsi artırılıb. Təkmilləşdir
18 AZERI DEFENCE
mə nəticəsində 60 mm-lik mi naatanlarda atış məsafəsi 4000 metrə (əvvəl 1600 m olub), 82 mm-lik minaatanlarda isə 5000 metrə (2500 m olub) çatdırılıb.
Yeni müəssisə açılıb Müdafiə sənayesi işçilərinin pe şə bayramında prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə Azərbaycan müdafiə sənayesinin aparıcı müəs sisələrindən olan Təcrübə-Sınaq Zavodunun açılışı keçirilib. Dövlət başçısına məlumat verən müdafiə sənayesi naziri nazir Yavər Cama lov bildirib ki, zavodun yenidən qurulmasında əsas məqsəd atıcı si lahların, o cümlədən avtomatların, pulemyotların, snayper tüfəngləri nin yaradılması, modernləşdiril məsi və kütləvi istehsalın təşkili istiqamətində elmi-tədqiqat, təcrü bi-konstruktor işlərinin aparılması, xüsusi standartlara uyğun sınaq metodikaları və proqramlarının tə ləblərinə cavab verən nümunələrin hazırlanmasından ibarətdir. Za
voddakı Konstruktor Bürosuna ba xış keçirən dövlət başçısına məlu mat verilib ki, MSN yaradıldıqdan sonra büronun işi təkmilləşdirilib. Bənzəri olmayan ilk milli “İstiqlal” snayper tüfənginin yaradılması ba şa çatdırılıb və istehsalı təmin edi lib. Hazırda burada “İstiqlal-2”, “İstiqlal-4”, “İstiqlal-1T”, “Şim şək-9” və digər silahlar sınaqdan keçirilir. Müəssisədə layihələndiri lən və hazırlanan müşahidə cihaz ları, zirehli texnika və atıcı silahlar la tanış olan prezident İ. Əliyev zavodda hazırlanan xüsusi təyinat lı “Gürzə” adlı patrul maşınını şəx sən idarə edib. Prezidentə bildirilib ki, 2,5 ton yükgötürmə qabiliyyəti nə malikdir. Ən son yeniliklərlə təchiz olunan bu maşın “Toyota HİLOYX 12” modelinin bazasında yaradılıb. Dövlət başçısı zavoda yeni hazırlanmış döyüş modulları, reaktiv atəş sistemləri, idarəetmə sistemləri, aviasiya bombaları ilə tanış olaraq öz tövsiyə və tapşırıq larını verib.
MÜSAHİBƏ
Keyfiyyət və rəqabətin adı:
Türkiyədə və xaricdə əldə etdiyi müvəffəqiyyətlərlə hər il daha da inkişaf edərək bö yüyən ARES Tərsanəsi (ARES Shipyard) ötən dövr də həm müştərilərinə yanaş ması, həm də texnologiyala rı ilə diqqət çəkir. Son za manlar Türkiyə və Bəhreyn dən sifarişlər alan ARES sektorunda yeniliklər təqdim etməklə regional səviyyəli bir firmaya çevrilməyi hədəf ləyir. Şirkətin baş direktoru Kərim KALAFATOĞLU ilə müsahibəmizdə ARES Tər sanəsinin fəaliyyəti, mövcud proyektləri barədə məlumat lar almağa çalışdıq.
Rəşad Süleymanov: Kərim bəy, öncə gəmi sənayesi barədə fikirlə rinizi bilmək istərdik. Burada si zin yanaşmanızı fərqli edən nə dir? Kərim Kalafatoğlu: Gəmi inşası müştəriyə yalnız hazır məhsulların təqdim edildiyi bir sektor deyil. Hər gün dəyişən, inkişaf edən sis temlər sektorda çox aktiv və diq qətli müşahidəçi olmağı, yenilikləri müştəriyə müəyyən bir şəkildə çat dırmağı zəruri edir. Bizə görə gəmi sənayesində inkişafın və rəqabətə davamlılığın prioriteti budur. Real lıqdır ki, bəzən sektora ilk daxil ol muş firmalar çoxlu gəmi satmağı bacarır. Bu sərbəstliyə alışan isteh salçılar rəqabətsiz mühitdə, özlərini
yeniləmə və inkişaf etdirməyə ehti yacı duymasalar zamanı gələndə qarşılaşacaqları firmalarla çox çətin mübarizə aparacaqlar. Rəqabət qa çılmazdır və inkişafın qaydasıdır. Biz ARES Tərsanəsi olaraq stan dart yanaşmalara bağlı qalmır, po tensial müştəriyə standart model ləri təlqin etmirik. Digər tərəfdən “müştəri hər vaxt haqlıdır” deyi minə də etibar eləmirik. Bəlkə də dəbdən düşmüş ifadə kimi səslənə bilər. Yaxşı satıcı müştərisinə müş tərinin və ya özünün istədiyini de yil, müştərisinin həqiqətən ehtiyacı olanı satar. “Sən bilməzsən, mən bilərəm”... “Bu gəmi sənə uyğun dur. Al götür...” zehniyyəti artıq ömrünü tamamlayıb. ARES olaraq
noyabr-dekabr 2012 19
MÜSAHİBƏ biz həm nəyin deyildiyinə, həm də bunun necə deyildiyinə diqqət yeti ririk. Bir daha vurğulayıram, əsla əlimizdə mövcud olanı təlqin etmi rik. İstifadə və ya fəaliyyət məqsədi eyni olsa da, heç bir zaman eyni mo del gəmi iki fərqli yerdə və ya vəzi fədə eyni nəticəni göstərməz. Gəmi tam müvəffəqiyyətli olması üçün mütləq və mütləq xüsusi ehtiyacları, əməliyyat ehtiyaclarını qarşılayacaq şəkildə konfiqurasiya olunmalıdır. ARES-də ən çox diqqət yetirilən xü sus budur. - İstehsal infrastrukturunuzdan bəhs edərsinizmi? - ARES həm polad, həm də alümi nium gövdəli platformalar tikən bir tərsanədir. İxtisaslaşdığımız əsas sa hə alüminium gövdəli gəmilərin in şası olsa da, qabaqcıl kompozit ma teriallardan istifadə edərək Fibre Reinforced Plastic (FRP) gövdəli gə milərin istehsalında da təcrübə qa zanmışıq. Kompozit gövdəli bu gə milər, alüminiumda olduğu kimi həm mühəndislik işləri, həm inşa mərhələlərində çox ciddi bilik və təcrübə tələb edir. Bunlar davamlı yeniliklərin adaptasiyasını tələb edən gəmilərdir. Əgər bunu təmin edə bilsəniz, istehsal etdiyiniz gəmi lərdə çətinlik yaşanmaz və müştəri lərinizi yarı yolda buraxmazsınız. ARES artıq, karbon lif daxil olmaqla, ən müasir kompozit materiallardan, istisnasız ən üstün qatran olan epok sidən istifadə etməklə gəmilər isteh sal edən dünya səviyyəsində nadir tərsanələrdən biridir. Tərsanə olaraq istiqamətimizi hərbi və təhlükəsizlik məqsədli plat formalar sahəsinə yönəltmişik. Bu nun üçün də tələb olunan sərmayə ləri yatırdıq. Bu gün bizim kataloqu muzda 10 metrlik Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrə Dəstək katerindən, 60 metrlik hücum katerlərinə qədər, çox müxtəlif tip və təchizatda gəmi lər mövcuddur. Bunların arasında
20 AZERI DEFENCE
sahilyanı və açıq dəniz üçün pat rul katerləri, polis gəmiləri, çox yüksək performanslı ani müda xilə, raket katerləri, dalğıc təlim ləri üçün gəmilər, yüksək sürətli təcili yardım və yanğın söndürmə gəmiləri, sürətli çıxarma katerləri yer alır. - Oxucularımız üçün, mövcud proyektləriniz və sifarişləriniz ba rədə məlumat verə bilərsinizmi? - Şirkətimizi tanımayan oxucular üçün söyləyə bilərəm ki, ARES son illərdə yaxşı bir inkişaf xətti tutub. Fərqli tiplərdə ciddi sayda gəmilər istehsal edərək sifarişçilərə təhvil verdik. Bu müvəffəqiyyət 2012-ci il də də davam etdi. Hazırda Türkiyə Sahil Təhlükəsizlik Komandanlığı üçün tərsanəmizdə 10 ədəd alümi nium gövdəli və yüksək sürətli kate rin istehsalı prosesi davam edir. Qeyd edim ki, Türkiyə Sahil Təhlü kəsizlik Komandanlığı inventarın dakı GRP gəmilərlə yaşadığı prob lemlərlə əlaqədar, uzun aralıqdan sonra alüminium gövdəli katerlərin tədarükünə qərar verdi. Sahil Təhlü kəsizlik Komandanlığı üçün inşa et diyimiz ARES 42 FPB model katerlə rin bütün dizayn və mühəndislik iş ləri təcrübəli mühəndislərimiz tərə findən aparılır. Yeri gəlmişkən, Bəh reyndəki müvəffəqiyyətimizdən də bəhs etmək istəyirəm. Sahil Təhlü kəsizlik Təşkilatının ehtiyaclarını qarşılamaq üçün Bəhreyn Daxili İş lər Nazirliyi tərəfindən açılan, başqa bir Türk şirkəti də daxil, 22 firmanın yarışdığı tenderdə qalib olduq. Şir kətimiz müqavilə çərçivəsində hər biri 18 metr uzunluğunda, 12 ədəd yüksək performanslı, kompozit göv dəli katerlərin istehsalını və əlaqə dar idarəyə təslimatını həyata keçi rəcək. Qeyd edim ki, karbon lif tət biqli müasir kompozit materiallar dan tikilən bu katerlər müqavimət baxımından sinfində bir ilkə imza atdı. Müqaviləyə uyğun olaraq, mü
tə xəs sisləri miz tərə findən Bəh reyn sahil təhlü kəsizlik birliklərinə müasir təhsil sistemini özündə ehtiva edən, bütün eh tiyacları qarşılayacaq şəkildə hazır lanmış inteqrə olunmuş logistik dəs tək proqramı da təqdim edilir. Qü rurla ifadə etmək istəyərəm ki, ha zırda davam edən bu iki proyekti miz, eləcə də təklif və görüşmə mər hələsində olduğumuz digər layihə lərin hamısında milli qiymətləndir mə təşkilatımız olan Türk Loydu ilə çalışırıq. Bütün dizayn və istehsalla rımız Türk Loydunun yüksək sürətli hərbi gəmilər qaydalarına uyğun aparılır və gəmilər buna görə sertifi katlaşdırılıb. - Gələcək hədəfləriniz barədə nələri söyləyə bilərsiniz? - ARES Antaliya Sərbəst Bölgəsin də məskunlaşmış və qeyd etdiyim kimi, Türkiyənin ən müasir tərsanə lərindən birinə sahib istehsalçıdır. Davam edən fiziki genişlənmə işləri miz nəticəsində düşünürəm ki, Tür kiyənin kompozit və alüminium gövdəli yüksək performanslı gəmi lər istehsal edən ən böyük müəssisə sinə sahib olacağıq. Qərarlaşdığı yer etibarı ilə bənzərsiz bir mövqedə olan tərsanəmizdə yaxın zamanlar da hərbi gəmilərin təmirinə də baş lanacaq. Yaxın zamanda reallaşdırmağı ar zu etdiyimiz ən əhəmiyyətli hədəflə
MÜSAHİBƏ r imizdən biri də Xəzər bölgəsinə açılmaqdır. Biz burada, özəlliklə qar daş Azərbaycanda bir istehsal müəs sisəsi quraraq, həqiqətən hərbi gə milər istehsalına başlamaq niyyətin dəyik. Bu istiqamətdə görüşmələri miz davam etməkdədir. Analizlər göstərir ki, artıq im perialist məqsəd güdməyən ölkə lər sərmayə, işlətmə və ba xımda yüksək xərcli, ləng və kobud dəniz plat formalarından qa çınmağa başlayıb lar. Daha çox yük sək sürətli və inkişaf etmiş manevr qabi liyyətinə sahib, daha az personalla idarə edilən, bü tün müasir silah sistemlərini əhatə edən, görünməzlik qabiliyyəti yüksək, hədəf olma ehtimalları azal dılmış və ən əhəmiyyətlisi, əməliy yat və baxım xərcləri aşağı gəmilərə diqqət yönəlməkdədir. İndiki vaxtda artıq 100 metr boyunda bir korvetin vəzifəsini daha sürətli və təsirli şəkil də reallaşdıran, eyni silah yükünü daşıyıb daha effektiv istifadə edə bi lən platformalara maraq artıb. Bu araşdırmalara əsaslanaraq, 3 il əvvəl başladığımız işlər nəticəsində FAMB sinifli, “yüksək performanslı hücum kateri və raket gəmisi” adlandıra bi ləcəyimiz platformaları yaratdıq. Qeyd edim ki, 33, 38 və 46 metr bo yunda hazırlanan bu gəmilər fövqə
ladə sürət, manevr qabiliyyəti və dayaz sularda əməliyyat imkanına sahibdir. Az sayda heyət tərəfindən idarə edilə bilir. Məsələn alüminium gövdəli və 46 m boyundakı ARES 150 FAMB modelimiz saatda 43 də niz mili sürət yığır. Bu kater dəniz və sahilyanı sularda hərbi-dəniz və hü quq-mühafizə vəzifələri, açıq dəniz də xilasetmə, cəld hücum və raket zərbələrinin endirilməsi, sahil-mü hafizə, dəniz patrulu, axtarış və xila setmə, qaçaqmalçılığa qarşı əməliy yatlar, dəniz və sahil qurğuların və vacib infrastrukturun terrorizmə qarşı müdafiəsi, xüsusi təyinatlı qüv vələrin daşınması və s. kimi çoxlu funksiyaları yerinə yetirmək üçün nəzərdə tutulur. Katerin silah yükü nə missiya uyğun olaraq 1 ədəd sta billəşdirilmiş HDQ topu (30 ya 40 mm kalibr), 2 ədəd stabilləşdirilmiş raket buraxma qurğusu (hərəsi 8 yüngül raketə malikdir), 2 ədəd Twin ya Quad zenit raket qurğusu, gəmi lərə qarşı 2 ədəd Quad SSM raketi, dənizaltılara qarşı 1 ədəd stabilləşdi rilmiş raket buraxılış qurğusu (6 ra ket), 4 ədəd torpeda, 2 ədəd stabilləş dirilmiş 12,7 mm çaplı pulemyot və s. daxildir. Diqqət yetirsəniz bu gə minin özündən iki qat böyük olan bir korvetin silah yükünü daşıdığını görmüş olarsınız. Hərəkət qabiliyyə ti korvetə görə yüksəkdir və daha inkişaf etmiş bir platformadır. Daha əhəmiyyətlisi isə, həm ilk sərmayə
və həm də işlətmə mənasında xərci digər gəmilərlə müqayisə olunmaya caq səviyyədə azdır. Hazırda Türkiyə Sahil Təhlükə sizlik Komandanlığının inventarın da yer alan ARES 42FBP katerimiz də tamamilə Türk mühəndisləri tə rəfindən yaradılıb. Bütöv alümi niumdan inşa edilmiş ARES 42FBP özünün xüsusi hazırlanmış gövdə forması (hull forma) ilə analoqların dan fərqlənir. Həm yüksək sürət, həm də inkişaf etdirilmiş dənizçilik qabiliyyətləri (sea-keeping capabili ties) bu katerin üstün xüsusiyyətlə rindəndir. Yüklü halda 1100 HP mü hərrik gücü ilə 35 mil sürət yığan bu gəmi ümumilikdə 12 heyət üçün nə zərdə tutulur. Dənizdə qalma müd dəti artırılıb. Kater 1 ədəd 12.7 mm HMG pulemyotu, müasir naviqasi ya və kommunikasiya cihazları ilə təchiz edilib. Yeni termal/gecə görüş sistemlərinə malikdir. Bəhreyn Sahil Təhlükəsizlik Ko mandanlığına təslim ediləcək ARES 58 FPB katerlərinin isə gövdəsi kar bon və digər liflərin müasir kompo zit qarışığından hazırlanıb. Uzunlu ğu 18 metr təşkil edən bu katerin hər biri iki ədəd 1085 HP gücə malik mühərriklə təchiz edilir. Bu gəmilər 40 mil sürət yığa, yanacaq doldur madan 350 mil məasfədə birbaşa üzə bilir. Eyni zamanda bu katerlər də ən son naviqasiya və xəbərləşmə avadanlıqları ilə təchiz edilib.
noyabr-dekabr 2012 21
ANALİZ
Türkiyədə PUA istehsalı: mövcud və perspektiv layihələr
R. Süleymanov Son illərdə bir sıra müvəffəqiyyətli proqramlar reallaşdıran Türkiyə mü dafiə sənayesi pilotsuz uçuş apa ratlarının (PUA) istehsalı sahəsində də öz sözünü deməyə hazırlaşır. Ar tıq ANKA ilə dünya hərbi ictimaiy yətinin diqqətini cəlb etməyi baca ran Türkiyə, yaxın və orta perspek tiv üçün sektorda öz hədəflərini müəyyənləşdirib. Üstəlik, siyasi və hərbi əlaqələrin inkişaf dinamikası yaxın onillikdə Türkiyənin Yaxın Şərq PUA bazarında ABŞ və Avropa ölkələrinin əsas rəqibinə çevrilmək imkanlarının mövcudluğunu göstə rir. Eyni zamanda, Türkiyə müdafiə sənayesinin ABŞ və Avropa şirkət lərinin təsirinə məruz qalmamış Qafqaz və Mərkəzi Asiya coğrafiya sı üzrə genişlənməsi də nəzərə alı narsa, bu istiqamətdə də böyük po tensiallar görünür.
22 AZERI DEFENCE
Türkiyə PUA sənayesinin tarixi Milli imkanlar hesabına PUA-nın istehsalı Tür iyədə yeni sahə olmasına rəğmən, bu sektorda k kifayət qədər sürətli işlər getməkdədir. Həm Si lahlı Qüvvələrin sifarişi, həm də daxili imkanlar hesabına bir sıra şirkətlər tərəfindən müxtəlif tip li PUA-ların yaradılması layihələri həyata keçiri lir. Müdafiə Sənayesi Katibliyi (SSM) tərəfindən 2012-ci ilin əvvəllərində hazırlanmış “Yol xəritə si”ndə Silahlı Qüvvələrin ehtiyaclarına müvafiq müxtəlif növ PUA-nın yaradılması, sektorun in kişaf etdirilməsi, yeni texnologiyaların dəstəklən məsi kimi çoxsaylı tədbirlər yer alır. 1989 -1992-ci illərdə TAİ firması tərəfindən cə mi 2 ədəd hazırlanmış UAV-X1 adlı ilk PUA za manında yer və uçuş sınaqlarını müvəffəqiyyətlə keçib. Sonrakı dövrdə TAİ tərəfindən daha bir neçə layihə üzərində işlər aparılıb. “Bayquş” adlı ilk kəşfiyyat PUA-sı digər ölkələrin müvafiq sis temləri nəzərə alınmaqla yaradılıb və ondan cə mi bir ədəd istehsal edilib. 2003-cü ildə təqdim olunmuş “Martı” (yəni “Qağayı”) adlı digər PUA-dan isə hazırda aero-foto çəkilişlərdə istifa də olunur. Ötən dövrdə TAİ tərəfindən “Pelikan” adlı başqa bir PUA, həmçinin hədəf təyyarələrin / dronların istehsalı reallaşdırılıb.
ANALİZ Türkiyədə PUA-ların Silahlı Qüvvələrdə mənimsənilməsi və öl kə daxilində istehsalının yaradıl ması, milli layihələrin reallaşdırıl ması işləri 2004-cü ildən aktiv mər hələyə qədəm qoyub. Silahlı Qüv vələrin pilotsuz uçuş aparatlarının alınmasına dair müxtəlif xarici fir malarla görüşmələri davam etdir diyi bu dövrdə iki yerli şirkət Baykar Makina və Vestel Savunma mini PUA-ların istehsalına start verib. Türkiyədə bu günədək həyata keçirilmiş və üzərində işlər davam edən PUA layihələrini SSM-nın “Yol xəritəsi”nə uyğun olaraq aşa ğıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Mini PUA layihəsi: Quru Qo şunları Komandanlığının kəşfiyyat və müşahidə məqsədli ehtiyacları nı qarşılamaq məqsədi ilə başlanıb. 2006-cı ildə layihə çərçivəsində Baykar Makina şirkəti ilə müqavilə imzalanıb. 2009-cu ildə əlavə sis temlər sifariş verilməklə layihənin həcmi genişləndirilib. Adı çəkilən layihə çərçivəsində Quru Qoşunla rı, Jandarma Komandanlığı və Xü susi Təyinatlı Qüvvələrə ümumi likdə 41 sistem (164 PUA) çatdırı lıb. Dönər qanadlı mini PUA layi həsi: Bu layihə Quru Qoşunlarının kəşfiyyat, müşahidə və nəzarət im kanlarını artırmağa yönəlib. 2007ci ilin iyun ayında əsas podratçı STM olmaqla, Kalekalıp/Baykar Makina ortaqlığı ilə imzalanmış la yihə çərçivəsində sistemin çatdırıl ması tamamlanıb. Taktik PUA-nın yaradılması la yihəsi: Quru Qoşunlarının kəşfiy yat, və müşahidə vəzifələrini yeri nə yetirəcək taktik PUA ehtiyacını qarşılamaq məqsədi daşıyan layihə üzrə bir sıra şirkətlər tərəfindən işlər davam edir. Gəmi PUA-ları layihəsi: Hərbi Dəniz Qüvvələri üçün dəniz sahə sində su üstü kəşfiyyat aparacaq,
Türkiyədə müxtəlif yerli şirkət lər tərəfindən hazırlanmış mini və mikro PUA-lar hazırda ordu və müxtəlif qurumlar tərəfindən ge niş istifadə olunmaqdadır. Yerli mini PUA-lar arasında ən geniş ya
duğu söylənilir. Xüsusən də, çətin coğrafi şəraitlərdə istifadə edilməsi onun özünü təsdiqləmiş üstünlü yü olaraq göstərilir. Məlumatlara görə, Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin inventarındakı “Bayraktar”lar bu günədək 50 mindən artıq əməliy yat uçuşunu yerinə yetiriblər. “Bayraktar”ın qanad açıqlığı 2 metr, uzunluğu 1.2 metr, uçuş ra diusu 15-25 km, havada qalma müddəti 60-80 dəqiqə, sürəti 60 km/saat, orta yüksəkliyi 1000 metr, maksimum qalxma tavanı isə 4000
yılanı isə Kalekalıp/Baykar Makina ortaqlığı tərəfindən istehsal edilən “Bayraktar” adlı PUA-dır. “Göz cü” adlandırılan “Bayraktar” ha zırda Türkiyə və Qətər Silahlı Qüv vələrinin inventarında yer alır. 2007-ci ildən Türkiyə Silahlı Qüv vələri tərəfindən müxtəlif əməliy yatlarda, xüsusən də PKK silahlıla rına qarşı istifadə olunan “Bayrak tar”ın uçuş aparatı, yer və avtopi lot sistemi, proqram təminatı, elektronikası tam şəkildə milli im kanlar hesabına hazırlanıb. Xarici analoqları ilə müqayisədə bu PUAnın bir sıra üstünlüklərə malik ol
metrdir. Uçuş aparatı hədəfləri av tomatik təqib etmə, etibarlı rəqəmli əlaqə sisteminə, eyni zamanda əla qə kəsildiyi zaman avtomatik geri qayıtma və enmə xüsusiyyətlərinə malikdir. PUA avtomatik şəkildə gövdə üzərində, yaxud paraşütlə aerodroma enməyi bacarır. Elekt rik mühərriki ilə təchiz olunmuş, əllə tullamaqla hərəkətə gətirilən aparat -20 dərəcədən +55 dərəcəyə dək tempraturda tapşırıqları yeri nə yetirə bilir. “Bayraktar”ın fay dalı yükünə gündüz kamerası, ter mal kamera, həssas koordinat təyin edicisi daxildir. Vestel Savunma
gəmidən düz qalxıb-enə biləcək PUA-nın yaradılmasını nəzərdə tutur. Layihə üzrə podratçı firma ilə müqavilənin 2013-cü il içində imzalanması planlaşdırılır.
Mini və mikro PUA-lar
noyabr-dekabr 2012 23
ANALİZ uzunluğu 1400 mm-dir. Xüsusi qabda, ayrı-ayrı parçalar halında daşınan PUA qısa müddətdə – 10 dəqiqə ərzində yığılaraq hazır və ziyyətə gətirilə bilir. Mövcud elekt ro-optik sistemlərin köməyi ilə GLOBİHA maksimum 1500 fut yüksəklikdən çəkilişlər aparmağı bacarır. İstehsalçı firmanın iddiala rına görə, GLOBIHA-dan sərhəd təhlükəsizliyi, kəşfiyyat, hədəflə rin təsbiti, koordinatların müəy yənləşdirilməsi, sahil təhlükəsizlik, xəritəçilik, eləcə də aerofoto çəki lişlərdə istifadə olunması müm kündür. PUA-nın mövcud link sis temi 15 km məsafədən məlumatla rı mərkəzə ötürülməsini təmin edir. Havada 75 dəqiqə qala bilən GLOBİHA-nın sürəti 65 km/saat, maksimum sürəti 110 km/saat təş kil edir. Doldurula bilən Li-Poli mer batareya ilə təchiz olunmuş aparatın habelə, avtomatik uçuş, hədəf nöqtələrə uçma özəlliyi, əllə idarəetmə seçənəyi mövcuddur. PUA-nın faydalı yükləri təyinatına uyğun olaraq dəyişdirilə bilir.
Türkiyənin taktik PUA layihələri
firması tərəfindən SSM-in 2005-ci ildə elan etdiyi Mini PUA layihəsi çərçivəsində hazırlanmış EFE adlı pilotsuz aparat ölçü baxımından daha kiçik olmasına baxmayaraq, qarşıya qoyulan müxtəlif tapşırıq ları icra etmək qabiliyyətinə sahib dir. EFE 2,6 metr qanad açıqlığına, 1,6 metr gövdə uzunluğuna və 4,1 kq çəkiyə malikdir. Əllə tullamaqla hərəkətə gətirilən bu aparat 12000 fut yüksəkliyə çıxa, 1.5 saat ərzin də havada qala bilir. Vestel Savunma firmasının EFE ilə yanaşı “Arı” adlı mikro PUA la yihəsi də mövcuddur. Qlobal Texnik şirkəti tərəfindən
24 AZERI DEFENCE
yüngül kompozit materiallardan hazırlanmış GLOBIHA adlanan mini PUA-nın isə çəkisi 3.1 kiloq ram, qanad açıqlığı 1510 mm,
Türkiyədə 2007-ci ildən etibarən taktik PUA-ların yaradılmasına yö nəlmiş bir neçə layihə üzərində iş lər aparılır. Silahlı Qüvvələrin tak tik PUA ehtiyacını qarşılamaq məqsədi ilə SSM tərəfindən başla
ANALİZ
dılmış proqram çərçivəsində həya ta keçirilən bu layihələrdən “Çaldı ran”, ANKA və “Karayel” son mər hələyə qədəm qoyub. Hazırda Ka lekalıp/Baykar Makina, Vestel Sa vunma və TAİ tərəfindən bu sahə də ciddi fəaliyyətlər davam etdiril məkdədir. Kalekalıp/Baykar Makina ortaq lığının “Çaldıran” adlandırdığı taktik PUA 2009-cu ilin iyun ayın da uçuş testlərini keçib. Testlərdə PUA-nın anqardan çıxdığı andan etibarən tam avtomatik uçuş, eniş, dayandırma və təkrar anqara qa yıtma kimi xüsusiyyətləri sınaq dan çıxarılıb. İstehsalçı şirkətinin iddialarına görə, sadalanan bütün bu xüsusiyyətlər hazırda dünyada heç bir alternativ PUA sistemində (Predator, Heron vs. daxil) möv cud deyil. Testlərin ardından, 2010cu ilin yanvar ayında Müdafiə Sə nayesi İcra Qurumu Kalekalıp/ Baykar Makina ortaqlığının Taktik PUA proqramını qazandığını açıq layıb. Bağlanmış müqavilə iki PUA sisteminin (12 PUA) alınmasını özündə əks etdirir. Qanad açıqlığı 9 m, uzunluğu 5.5 m, sürəti 100 mil, havada qalma müddəti 14 saat təşkil edən “Çaldıran”ın uçuş mən zili 1500 km-dir. PUA komanda mərkəzi ilə 22500 fut (6850 metr) yüksəklikdə 150 km məsafədən əlaqə saxlaya bilir. Avtomatik uçuş
və eniş xüsusiyyətlərinə malik olan “Çaldıran”ın digər özəlliyi isə, əla qə kəsildikdə belə avtomatik geri dönmə xüsusiyyətinə malik olma sıdır. TAİ şirkəti tərəfindən istehsal edilmiş və hazırda uçuş testləri mərhələsində olan ANKA son 5 il də Türkiyə müdafiə sənayesinin reallaşdırdığı ən uğurlu layihələr dəndir. Bütün alt sistemləri yerli firmalar tərəfindən hazırlanmış ANKA öz kateqoriyasında dünya nın ən yaxşı operativ sistemi olma ğı hədəfləyir. ANKA gecə və gün
düz, hər cür hava şəraitində kəşfiy at, müşahidə, sabit və hərəkətli y hədəfləri təsbit etmə, diaqnoz qoy ma, təyin etmə və hədəfin izlənmə sini həyata keçirəcək. Qanad açıqlı ğı 17 metr, çəkisi 1500 kq, uçuş ta vanı 30 min fut (9144 metr) təşkil edən ANKA-nın yandan 15 kts, ön hissədən 20 kts küləyə, istiliyə, nə mə, yağış və buzlanma limitlərinə qarşı davamlığı MIL-HDBK-310 standartı ilə təsdiqlənib. PUA-nın 200 kq təşkil edən faydalı yükünə elektro-optik gündüz kamerası (EO Day TV), gündüz (EO-Elect roOptic), infraqırmızı (IR-Infra Red), lazer məsafə ölçən (LRF-La ser Range Finder), lazer işarələyici (LD-Laser Designator), Spotter, R/ MTI-ISAR daxildir. Tamamilə kom pozit materiallardan hazırlanmış PUA monoblok gövdə, sökülə bi lən qanad və V formalı quyruğa, dözümlü eniş dəstinə malikdir. Bu nunla belə, ANKA-nın bəzi kom ponentləri metaldan hazırlanıb, yanacaq sistemi gövdə içində yer ləşdirilib. Pilotsuz aparat uçuş ida rə kompüterinə bağlı müxtəlif uçuş qəbulediciləri (pilot-statik sensor,
noyabr-dekabr 2012 25
ANALİZ EGI (GPS/INS), hərəkət / istilik / təzyiq qəbul edicilər, və s.), hərə kətləndiricilər, xəbərləşmə və ta nıtma sistemləri, komanda idarəet mə, qeyd və izləmə sistemləri, ida rə modulları kimi avionik vahid lərlə təchiz olunub. Hazırda uçuş testlərini keçirən ANKA silahlan maya qəbul olunduqdan sonra 24 saat fasiləsiz olaraq tapşırıqları icra edə biləcək. 2013-cü ildə Türkiyə Silahlı Qüv vələrinin inventarına daxil edilmə si gözlənilən “Karayel” adlı digər taktik PUA isə Vestel Savunma şir kəti tərəfindən hazırlanıb. “Kara yel” sistemi gündüz və gecə kəşfiy yat, müşahidə və hədəflərin təsbi tini aparmaq imkanlarına malik olacaq. Artilleriyanın atəşini tən zimləməyə imkan verəcək. Yer ko manda mərkəzindən Radio Fre quency (RF) linki ilə real vaxt reji mində idarə olunan “Karayel”in öz təkanı və katapult sistemindən isti fadə etməklə havaya qalxan iki fərqli modelinin istehsalı planlaş dırılır. Ümumi çəkisi 500 kq, fay dalı yükü 70 kq təşkil edən “Kara yel”in qanad açıqlığı 11,5 metr, gövdə uzunluğu 8 metr təşkil edir. PUA 22500 fut yüksəklikdə 20 saat dan çox qala biləcək şəkildə hazır lanır. Aparatın hazırlanmasında NATO-nun STANAG 4671 “Uçuşa Əlverişlilik Standartı” tətbiq edilir. Artıq “Karayel”in ilk prototipləri nin testləri uğurla keçib. Türkiyə mətbuatının Vestel rəsmilərinə isti nadən verdiyi məlumata görə, şir kət silahlı PUA-ların yaradılması istiqamətində də müəyyən tədbir lər həyata keçirməkdədir.
Rotorlu PUA-lar Türkiyə Silahlı Qüvvələri tərə findən istifadəyə qəbul edilmiş “Malazgird” adlı ilk pilotsuz heli kopter Baykar Makina şirkəti tərə findən istehsal edilib. PUA-nın
26 AZERI DEFENCE
elektronik təchizatı, proqramı, di zayn və istehsal tamamilə yerli mühəndislər tərəfindən yaradılıb. “Malazgird” sistemi ucuz xərcli elektronik təchizata, inkişaf etmiş proqram arxitekturasına, avtopilot sisteminə malikdir. PUA-nın ben zin və elektrik mühərrikli ilə çalı şan iki tipi mövcuddur. Şaquli eniş və qalxma qabiliyyətinə malik “Malazgird” ən çətin coğrafi şə raitlərdə belə istifadə oluna bilir. Helikopter PUA havada asılı qala raq müşahidə aparır, hədəfləri av
tomatik nöqtələyə və təqib etmə qabiliyyətinə sahibdir. “Malaz gird”in rotorunun diametri 1.8 metr, uzunluğu 1.2 metr, mənzili 20 km, əməliyyat yüksəkliyi 3600 fut, maksimum yüksəkliyi 12000 fut, uçuş müddəti isə 90 dəqiqədir. PUA-nın faydalı yükünə termal kamera, gündüz kamerası, dəyişən tezlikli telemetrik və telekomanda məlumat linki, həmçinin video link sistemi daxildir. TAİ şirkəti tərəfindən hazırlan mış R-İHA adlı helikopter PUA av
ANALİZ
tonom qalxma, uçuş və enmə im kanlarına malikdir. Sistemin əvvəl cədən planlaşdırılmış uçuş planını dəyişmək, bir RİHA stansiyası tərə findən birdən çox hava vasitəsinin eyni anda idarə edilə bilmək özəl likləri mövcuddur. RİHA-nın qalx ma çəkisi 320 kq, faydalı yükü 80 kq, sürəti 72 mil, havada qalma müddəti 3 – 4 saat, qalxma tavanı 10000 futdur. PUA 50 km radiusda çəkdiyi görüntünü real vaxt reji mində mərkəzə ötürə biləcək. Tür kiyə mediasında yer alan məlumat
lara görə, TAİ tərəfindən hazırlan mış R10E, R300 və RİHA-G adlan dırılan üç fərqli modelin test və proqramlaşdırılmasında əsas mər hələlər başa çatıb.
Perspektiv planlar Cari ilin əvvəlində SSM tərəfin dən yayımlanan 20 illik “Yol xəritə si”ndə PUA-ların istehsalı müdafiə sənayesinin perspektiv sektorun dan biri olaraq göstərilib. “Yol Xə ritəsi”ndə SSM koordinasiyasında
qısa və uzaq perspektivdə həyata keçiriləcək tədbirlər sıralanıb. Proqram çərçivəsində 2012-ci ildən etibarən periodik şəkildə PUA-lar la bağlı seminarların təşkili, PUA istehsalını genişləndirmək məqsə di ilə məlumat bankının yaradıl ması nəzərdə tutulur. Türkiyə 2030-cu ilədək silahlı PUA-ların, elektron mübarizə, xüsusi spesifik vəzifələr (rabitə kanallarını dinlə yərək siqnal analizini çıxaran, düş mən radarlarını bloklayan və s.) icra edə bilən pilotsuz aparatların istehsalını da “Yol xəritəsi”ndə hə dəf olaraq qarşıya qoyub. Silahlı PUA-ların hazırlanması sahəsində artıq Türkiyənin ilkin mövqeyi də təxminən bəllidir. Belə ki, SSM və TAİ rəsmiləri ANKA proyektinin ikinci mərhələsində bu uçuş aparatının silahlandırılmış versiyasının istehsalını mümkün saymaqdadırlar. Qarşıdakı mərhə lədə ANKA-nın yerli istehsal olan “Cirit” tipli raketlərlə silahlandırıl ması nəzərdə tutulur. “Yol xəritəsi” hazırlanarkən apa rılmış tədqiqatlar zamanı hərbi is tifadə sahələri tədqiq olunaraq 5 təməl vəzifə müəyyənləşdirilib. Bura kəşfiyyat / müşahidə dəstəyi, hücum, hədəf bənzətmə, elektron mübarizə və xüsusi vəzifələr daxil edilib. Qeyd olunan bu vəzifələrdə istifadə olunacaq PUA-ların plat forma və alt sistemlərinin təməl özəllikləri müəyyənləşdirilərək “Yol xəritəsi”ndə texnoloji hədəflə ri baza götürülüb. Proqramda Tak tik PUA sistemlərinin yaradılması ilə bağlı platformaların və bütün alt sistemlərin, operativ PUA-ların platforma, kompüter daxil olmaqla bütün alt sistemlərinin tamamən milli olaraq ölkə daxilində istehsalı qarşıya qoyulub. Strateji, hücum və silahlı PUA sistemləri üçünsə beynəlxalq konsorsium proqram larına qatılması hədəf olaraq görü lür.
noyabr-dekabr 2012 27
SƏRGİ
Azərbaycan silahları İndoneziyada Son illər reallaşdırdığı layihələrlə dünyanın diqqətini özünə yönəl dən Azərbaycanın Müdafiə Sənayesi Nazirliyi bu dəfə İndoneziya dan Cənubi-Şərqi Asiya regionuna açıldı. Noyabr ayının 7-dən 10-dək Cakartada təşkil olunmuş “İndoDefence-2012” beynəlxalq müdafiə sərgisinə qatılan MSN Azərbaycan müəssisələrində isteh sal edilmiş geniş çeşiddə müdafiə təyinatlı məhsullarını nümayiş et dirərək, sektorda iddialı olduğunu bəyan etdi.
Cənub-Şərqi Asiya – perspektiv bazar 2008-ci ildən etibarən beynəl xalq müdafiə sərgilərində aktiv şə kildə iştirak etməyə başlayan MSN ötən dövrdə diqqəti əsasən Ərəb yarımadası ölkələrinə yönəldib. İordaniya, Birləşmiş Ərəb Əmirlik ləri, Küveyt, eləcə də Türkiyədə keçirilən sərgilər Azərbaycan mü dafiə sənayesinə beynəlxalq diqqə
28 AZERI DEFENCE
t in yaranmasında mühüm rol oy nayıb. Eyni zamanda bu sərgilər yeni kontraktların bağlanması, ye ni şirkətlərlə əməkdaşlığın qurul ması baxımından MSN üçün uğur lu olub. Postsovet düşərgənin hərbi sə nayesi üçün potensial bazarlardan sayılan Cənubi Şərqi Asiya regionu təbii ki, Azərbaycanın da iqtisadi maraqlarında yer alır. Sirr deyil ki,
ordularında hələ də böyük üstün lüyü sovet texnikasının və silahla rın tutduğu bu bazardan Azərbay can da öz payını götürmək niyyə tindədir. Bu baxımdan da region dakı hərbi sərgilərdə iştirak poten sialın tanıdılması, müştərilərin müəyyənləşdirilməsi baxımından böyük önəm daşıyır. SİPRİ, Dünya Silah Ticarətinin Analizi Mərkəzi və s. kimi təşkilat
SƏRGİ
l arın analizlərinə görə, hazırda Cə nubi-Şərqi Asiya regionu dövlətlə ri öz arsenallarının yenilənməsi is tiqamətində böyük proqramlar həyata keçirir və ya başlama ərəfə sindədirlər. Bu kontekstdə bölgə ölkələrindən Sinqapur, İndonezi ya, Tailand, Filippin, Malayziya daha öndə gedir. Qeyd olunan öl kələrdə Silahlı Qüvvələrin texniki modernləşməsi üç fərqli istiqamət
də – Rusiya və Ukrayna başda olmaqla postsovet məkanın dan, Çindən və qərb ölkələrin dən yeni texnologiyaların alın ması ilə həyata keçirilməkdə dir. Paralel olaraq Sinqapur, İndoneziya və Malayziya artıq özlərinin kifayət qədər inkişaf etməkdə olan hərbi sənaye komplekslərini yaratmağa nail olublar. Son illər bölgədə keçi
r ilən hərbi sərgilərə dünya müda fiə sənayesi “dev”lərinin – ABŞ və Avropadan tanınmış şirkətlərin qa tılması onların da bu bazardan pay əldə etmək istəyinin göstəricisidir. İndoneziyaya gəlincə, Dünya Si lah Ticarətini Analizi Mərkəzinin tədqiqatlarına görə, 2004 - 2011-ci illərdə rəsmi Cakarta tərəfindən 20 ölkədən silah və hərbi texnika alı nıb. Bu dövrdə İndoneziya silah alınmasına 2 646 mlrd. dollar və sait xərcləyib ki, onun da 1 679 mlrd. dolları 2008 - 2011-ci illərin payına düşüb. Bu dövrdə verilmiş
noyabr-dekabr 2012 29
SƏRGİ
sifarişlər paketinin həcmi isə 5,1 mlrd. dollar təşkil edib. İndonezi yanın silah aldığı ölkələr sırasına qeyd olunan dövrdə Cənubi Kore ya, Braziliya, ABŞ, Niderland, Pol şa, Çin, İspaniya, Almaniya, Fransa qoşulub. Ümumilikdə İndoneziya nın silah təchizatında əsas yeri 27,15% ilə Rusiya, 26,2% ilə Nider land, 12,5% ilə Fransa tutub. Aparı lan analizlərə görə, 2012 - 2015-ci illərdə İndoneziyanın silahlanma proqramları çərçivəsində xarici sa tınalmaları 4 844 mlrd. dollar təşkil edəcək. Uğurlu nümayiş Dünyanın 40-dan artıq ölkəsin dən 550-yə yaxın şirkətin iştirak etdiyi “İndoDefence-2012” sərgisi bu dəfə müxtəlif ölkələrdən böyük şirkətlərin qatılımı ilə diqqət çəkib. Bu il sərgiyə qatılanlar arasında Agusta Westland, Airbus Military, Almaz-Antey, AM General, Arms cor, ATK, Atlas Elektronik, BAE Systems, Bell Helicopter, Beretta, BrahMos Aerospace, Bumar, Cassi dian, Ceska Zbrojovka, Cobham, Codan, Denel, Diehl Defence Land Systems, EADS, Embraer, Euro copter, Flir Systems, FNSS Savun ma Sistemleri, General Dynamics, Harris, Hawker Beechcraft, Hin
30 AZERI DEFENCE
dustan Aeronautics Limited, Ho neywell Aerospace & Defense, Hyundai, Kenwood Radio Com munications, Kongsberg, L-3, Lockheed Martin, MBDA, Navan tia, Nexter Systems, Northrop Grumman, Renault, Rheinmetall, ROKETSAN, RUAG, Saab AB, Sa gem, SELEX Galileo, Sikorsky, ST Kinetics, Suxoy, Textron, Thys senKrupp Marine Systems, Turbo meca və s. kimi tanınmış şirkətlər yer alıb. Əvvəlki sərgilərdən fərqli ola raq, MSN bu dəfə daha böyük stendlə, daha çox çeşiddə məhsulla təmsil olunub. Nazirlik tərəfindən sərgiyə çıxarılmış 125 adda müda fiə təyinatlı məmulatın arasında tapançalar, pulemyotlar, yaxın mə safəli döyüş vasitələri, döyüş sur satları, optik cihazlar, mühəndis texnikası və s. yer alıb. Bu sərgidə ilk dəfə olaraq Azərbaycan müəssi sələrində istehsal edilmiş zirehli dəbilqə, zirehli gödəkcə, kollima tor, yeni uzaq mənzilli 60 mm-lik minaatan, əleyhqaz və atıcı silahlar üçün şəffaf patron daraqları da nü mayişə çıxarılıb. MSN-in stendin də ilk dəfə olaraq Türkiyənin ASELSAN şirkəti ilə birgə istehsal olunan gecəgörmə cihazı, İsrail şir kəti ilə birgə istehsal edilmiş “Or biter 2M” və “Aerostar” tipli pilot
suz uçuş aparatların real ölçülü maketləri də sərgilənib. Sərgidə təqdim edilənən məh sullar arasında Azərbaycan mü həndisləri tərəfindən təkmilləşdi rilmiş RPQ-7V tipli “Qaya” adlı qumbaraatan, TAB-7 tipli aviasiya təlim bombası, habelə döyüş sur satları xüsusi maraqla qarşılanıb. Sərgi iştirakçılarında ən çox maraq doğuran isə Azərbaycan mühən disləri tərəfindən yaradılmış, hərbi sənayemizin debütü sayılan “İstiq lal” ailəsindən 14.5 mm və 12.7 mm kalibrli snayper tüfəngləri olub. “İndoDefence-2012” sərgisin də 12.7 mm-lik İstiqlal snayper tü fəngi ilk dəfə - “Mübariz” adı ilə təqdim edilib. Azərbaycan stendi nə gələn ziyarətçilərə məlumat ve rilib ki, “İstiqlal” snayper tüfəngi uzaq məsafədə düşmənin zirehli texnikasını, bağlı istehkamlarını sı radan çıxarmaq, canlı qüvvəsini məhv etmək üçün nəzərdə tutulub. Bu silah artıq özünü praktik istifa dədə doğruldub və bir sıra ölkələr tərəfindən silaha maraq ifadə olu nub. Təqdim olunan 60 mm-lik minaatanın isə atış mənzili artırı lıb. Artıq daşınması asan olan bu minaatan vasitəsi ilə rəqibin canlı qüvvəsini 4 km məsafədə məhv et mək mümkündür. Yerli müəssisə tərəfindən təkmilləşdirilmiş “Qa
SƏRGİ
ya” adlı əl qumbaraatanının atış ömrü uzadılıb. Testlər zamanı bu silah öz üstünlüklərinə görə xarici analoqlarını qabaqlayıb. Sərgi kompleksinin əlverişli se çilmiş mövqeyində yer alan MSNin stendi sərginin davam etdiyi günlərdə xarici ölkələrdən çoxsaylı qonaqlar tərəfindən ziyarət olu nub. Azərbaycan məhsulları ilə ya xından tanış olan İndoneziya, Ma layziya, Sinqapur və digər ölkələr dən olan mütəxəssislər gələcəkdə MSN ilə əməkdaşlıq etmək niyyə tində olduqlarını bəyan ediblər.
Sərgidə nümayiş etdirilən Azər baycan hərbi sənayesinin məhsul ları xarici mediada və ekspertlərdə də böyük maraq oyadıb. Rusiyada yerləşən Dünya Silah Ticarətinin Analizi Mərkəzinin direktoru İqor Korotçenko hətta öz internet - blo qunda Azərbaycan MSN-in sten dindən məmnunluqla bəhs edib. “Azərbaycan Dağlıq Qarabağ uğ runda müharibəyə hazırlaşır. Azər baycanın Müdafiə Sənayesi Nazir liyinin ekspozisiyası ilə tanışlıqdan sonra məndə belə təəssüratlar ya randı. Müdafiə Sənayesi Nazirliyi
nin ekspozisiyası bütövlükdə yaxşı təəssüratı yaratdı. Azərbaycan sten di olduqca müvəffəqiyyətlə ziya rətçilərin və ekspertlərin əsas yolu nun üzərində yerləşdirilmişdir”. Azərbaycanın silah ixrac edən ölkələrinin siyahısına daxil olmaq niyyətində olduğunu deyən eks pert bu sahədə çalışan kadrların düzgün seçildiyini xüsusilə vurğu layıb. Sərgidə Azərbaycanı təmsil edən müdafiə sənayesi naziri Yavər Ca malovun başçılıq etdiyi nümayən də heyətinin keçirdiyi görüşlərin qrafiki də öz sıxlığı ilə yadda qalıb. Sərgi çərçivəsində nazir Yavər Ca malov İndoneziyanın müdafiə na ziri Purnomo Yusqiantoro, Belarus Dövlət Hərbi Sənaye Komitəsi səd rinin birinci müavini Roman Qo lovçenko və sərgiyə qatılan bir sıra ölkələrin müdafiə sənayesi sahəsi üzrə dövlət rəsmiləri ilə görüşlər keçirib. Görüşlərdə ikitərəfli əmək daşlıqların yaradılması və mövcud olan əməkdaşlıqların inkişaf etdi rilməsinə dair müzakirələr aparı lıb. Azərbaycan nümayəndə heyəti həmçinin bir sıra xarici şirkətlərin stendlərinə baş çəkib, yeni məhsul larla tanış olub və əməkdaşlığın qurulmasına dair fikir mübadilələ ri aparıblar.
noyabr-dekabr 2012 31
TexnologİYA Türkiyə hərbi sənayesindən daha bir ilk Türkiyənin TÜBİTAK mərkəzi bombaların idarə olunması üçün Həssas Güdümlü Kit (HGK) hazırlayıb. Təyyarədən atılan bombalara izləmə bacarığını qazan dıran Həssas Güdümlü Kitin hazırlanmasına TÜBİTAK Müdafiə Sənayesi Araşdırma İnstitutu tərəfindən 5 il sərf olunub. HGK idarə olunmayan bombaların üzəri nə bağlana biləcək şəkildə dizayn olunub. Türkiyə Si lahlı Qüvvələrinin “ağıllı bomba”lara olan ehtiyacını qarşılamaq məqsədi ilə HGK-ların seriyalı istehsalına 2013-cü ildən başlanacaq.
ALTAY tankı nümayiş olundu Türkiyənin ilk milli müharibə tan ı olan “Altay”ın prototipləri icti k maiyyətə təqdim edilib. Baş nazir Rəcəb Tayyip Ərdoğanın da qatıldı ğı təqdimat mərasimində Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin komandanlığı, həmçinin “Altay” proyektində işti rak edən firmaların rəhbərliyi təmsil olunublar. Təqdimatda tank öz oxu ətrafında dönmə, sürət, saxlama, çə tin keçilən ərazidə hərəkət qabiliy yətini nümayiş etdirib. Tədbirdə məlumat verilib ki, tan kın hazırlanmış iki prototipindən birincisi hərəkət qabiliyyətinin, ikin cisi isə atış imkanlarını test etmək üçün istifadə olunacaq. Ümumilikdə “Altay”ın ilk prototipləri təqdimata qədərki dövrdə keçirilmiş testlərdə 2000 kilometrdən çox yol qət edib. Otokar şirkətinin İdarə Heyətinin sədri Qüdrət Önən bildirib ki, qarşı dakı aylarda “Altay” atış testlərinə hazır olacaq. Bu iki prototipdən alı
32 AZERI DEFENCE
nan nəticələr əsasında yekun proto tiplər hazırlanıb test edildikdən son ra, 2015-ci ildə seriyalı istehsalına başlanacaq. “Altay” proyektində 260-ı Otokar dan olmaqla 550 nəfərin çalışdığını deyən Q. Önənin sözlərinə görə, tan kın bütün ideya mülkiyyət haqları Türkiyəyə aiddir: “Bu gün Otokarın məhsulları Türkiyədən əlavə 20-yə yaxın ölkəyə ixrac olunur. Dünya or dularında xidmət edən 25 mindən artıq nəqliyyat vasitəmiz ilə Türki yənin müdafiə etmə sənayesindəki gücünü təmsil edirik. Biz bu möv cud prototiplərdən aldığımız nəticə lər əsasında son prototipləri hazırla yacaq, test edəcək və dünyanın ən müasir tankı olacaq “Altay”ı təkmil ləşdirəcəyik”. Məlumat üçün bildirək ki, başda Otokar olmaqla, aparıcı şirkətlərin iştirakı ilə hazırlanan “Altay” tan kında komandir, nişançı, sürücü və
doldurucu olmaqla dörd heyət yer ləşəcək. Çətin keçilən ərazi şərtlərin də istənilən performansı sərgiləyə bilməsi üçün tank 1500 at gücündə mühərrik və müasir transmissiya ilə təchiz olunub. “Altay”ın əsas silahı fərqli tiplərdə sursatlardan atəş aça bilən 120 mm-lik topdur. Bundan başqa tankın silahlanmasına distans idarə olunan 12.7 və 7.62 mm-lik pu lemyot da daxildir. Əsas və köməkçi silahlara nəzarət edilməsi məqsədi ilə “Altay” üçün xüsusi yeni nəsil atış idarəetmə sistemi hazırlanıb. Bu sistem sayəsində tank hərəkət edən hədəfləri də yüksək dəqiqliklə vura biləcək. Ayrıca olaraq, “Altay”da hər cür təhdidə qarşı qorumanı təmin edən kompozit zireh, kimyəvi, biolo ji, radioaktiv və nüvə (KBRN) təh didlərin olduğu mühitlərdə heyətin tapşırıqları yerinə yetirməsinə im kan verən köməkçi sistemlər də mövcuddur. Tank müharibə sahəsini tanıma tanıtma siste mi, müasir yanğın sön dürmə və partlayışı önləmə sistemi, qüllə pulemyotu, lazer xə bərdarlıq sisteminə malikdir.
TexnologİYA
Yeni təmir-evakuasiya maşını BTR-3BR
Ukraynanın Jitomir Zirehli Tank Zavodu BTR-3 zirehli maşınının ba zasında hazırladığı BTR-3BR adlı yeni təmir-evakuasiya maşınını nü mayiş etdirib. Heyəti güllələrdən müdafiə edən, eyni zamanda silah landırılmış maşının kran avadanlığı 3 tona qədər yükqaldırma qabiliy yətinə malikdir. BTR-3BR maşının əsas təyinatı döyüş sahəsində texni ki kəşfiyyat aparılmasından, ilişmiş maşınların evakuasiyasını həyata keçirməkdən, təmir işləri göstər məkdən ibarətdir. Təmir-evakuasi ya maşınının çəkisi 16,5 ton, ekipajı 4 nəfərdən ibarətdir.
MOHAWK dəbilqədə yenilik
Ceradyne şirkəti Threat4 firması ilə birgə Modular Hard Wired Kitted (MOHAWK) adlı yeni dəbilqə və baş qoruma konsepsiya sını təqdim edib. Radio və taktik qulaqcıqla təchiz olunmuş dəbilqə partlayışlar zamanı qulaqların yüksək səviyyədə qorunmasını təmin edir. Ceradyne şirkətinin istehsalı olan tikişsiz ballistik texnologiyanı və boltsuz di zaynı özündə birləşdirən MOHAWK əsgəri kiçik qəlpələrdən və tüfəng güllələrindən qo ruyur. Qoruma səviyyəsinin artırılması məq sədi ilə hazırlanmada çoxqatlı laminasiyadan istifadə edilib. Eyni zamanda boltsuz texno logiya daxili narahatlığı aradan qaldırıb. Də bilqəyə həmçinin çoxfunksiyalı mərkəzi mo dulyar şin sistemi inteqrasiya edilib ki, bu da ona müxtəlif universal aksesuarları taxmağa imkan verir. Bura Threat4 firmasının istehsa lı olan X-62000 qulaqlıqlar, İFF sistemi, gecə vaxtı görməni təmin edən eynəklər, LED fə nər daxildir. Bu sistemlərin qidalanması arxa hissədə quraşdırılan batareya vasitəsi ilə ger çəkləşir.
noyabr-dekabr 2012 33
TexnologİYA Azart-P1 radiostansiyası istifadəyə hazır Rusiyanın Anqstrem şirkəti Azart-P1 adlandırılmış altıncı nəsil radiostansiyanın dövlət sınaqlarını müvəffəqiyyətlə bi tirib. Taktik əlaqənin məxfiləş dirilməsi üçün nəzərdə tutulan yeni radiostansiyanı istənilən tezliklərə kökləmək, hətta mo bil telefonlarla rabitə əlaqəsini təmin etmək mümkündür. Sı naqların yekununda Azart-P1 radiostansiyasının silahlanma ya qəbulu məsləhət görülüb. Anqstrem müəssisəsi tərəfin
dən sırf yerli elementar baza əsasında 1 GHz tezlikli mik roprosessor təşkil edir. Proq ram təminatı radiostansiyanın istənilən standartlarda çalışan bütün rabitə texnikası ilə uy ğun işləməsini təmin edir. Yeni radiostansiyanın 650 dəstdən ibarət ilk partiyası Cənub hərbi dairəsinin üç hərbi hissəsinə çatdırılacaq. 2013-cü ildə Silah lı Qüvvələr ümumilikdə 23 min ədəd “Azart-P1” radios tansiyasını alacaq.
BAZE - Ermənistanın yeni PUA-sı Pilotsuz uçuş aparatları (PUA) axtarışına çıxan Ermənistanın yerli mütəxəssisləri tərəfindən hazırlan mış “Baze” adlı PUA-nın 2013-cü ildən praktiki istifadəyə qəbul olun ması gözlənilir. İlk dəfə cari ilin may ayında Xankəndində, daha sonra isə sentyabr ayında KTMTnin təlimində nümayiş etdirilmiş “Baze” Ermənistanın Aviasiya İns titutu tərəfindən İsrailin “Skylark” tipli PUA-sı əsas götürülərək di zayn edilib. Uçuş aparatının proq ram təminatının da erməni mühən disləri tərəfindən hazırlandığı bil
dirilir. “Baze”nin qanad açıqlığı 2800 mm, aparatın gövdəsinin uzunluğu 1600 mm, hündürlüyü 346 mm, çəkisi isə 5.5 kiloqram dır (İsrail analoqu ile eyni). PUAnın faydalı yükü 1-1.5 kq göstəri lir. Kamera “Skylark”da olduğu kimi aparatın burun hissəsinə yerləşdirilib. Mühərrik və hərə kətə gətirici pərlər isə gövdənin arxa hissəsindədir. Çəkisinin kifa yət qədər kiçik olmasına baxmaya raq ermənilər PUA-nın sürətini 60 km/saat, kreyser sürətini 80 km/ saat, maksimal sürətini isə 100 km/
saat kimi təqdim edirlər. Havada 60 dəqiqə qala bilən PUA-nın hərə kət radiusu 30 km göstərilir. Maksi mal tavanı 3 min metr göstərilsə də PUA-nın 2 min metr yüksəkliyə qə dər qalxdığı bildirilir.
Rusiya Xəzərə daha 5 döyüş gəmisi daxil edir Rusiya cari ilin yaz və yay ayla rında Xəzər Flotiliyasına 5 yeni suüstü döyüş gəmisi və iki kömək çi gəmi daxil edəcək. Rusiya Müda fiə Nazirliyindən verilən məlumata görə, hazırda Flotiliyanın sifarişi üzrə Zelenodolski zavodunda 21631 layihəli iki yeni kiçik raket gəmisi – “Uqliç” və “Qrad Svi
34 AZERI DEFENCE
yajsk”in tikintisi davam edir. Bu gəmilər 2013-cü ilin yay aylarında istismara hazır olacaq. Bundan baş qa, aprel və may aylarında Flotili yanın döyüş sıralarına 3 ədəd “Ser na” layihəli hava yastıqlı desant gəəmisinin daxil edilməsi planlaş dırılır. Müasir raket silahları ilə təchiz edilmiş, 949 ton su basımına
malik raket gəmiləri normal dəniz şəraitində 25, “Serna” layihəli de sant gəmisi isə 30 mildən artıq sü rət yığmağı bacarır. Şəxsi heyətin daşınması və desantın çıxarılması üçün nəzərdə tutulmuş “Serna” la yihəli gəmilər 45 tona qədər yük götürə bilir.
TexnologİYA Getac şirkətindən hərbçilər üçün yeni notebook Getac şirkəti yüksək səviyyədə qorunmaya malik B300 hərbi notebookunu təqdim edib. İntel Core i5/ i7 əsasında yaradılan B300 daha güclü və böyük re suslar tələb edən proqramlarla işləmək üçün nəzər də tutulur. Ekstremal şəraitdə (-29°C-dən 60°C tempraturadək) istismar üçün layihələşdirilmiş ye ni notebook toz yığmır, suyun altında işləyə bilir. B300-ün muxtar işi vaxtı 30 saat təşkil edir. Getac B300 notebookunun maqnezium korpusu düz zər bələrə, düşməyə, müxtəlif güclü vibrasiyalara və suyun təsirinə dözür. Notebook partlayış təhlükəsi olan mühitlərdə sınaqlardan keçirilib. Getac B300 həmçinin yüksək qaz ilə çirklənmə şəraitində işləyə bilər. B300 MIL-STD-461F, MIL-STD-810G və MILSTD-3009 standartlarına uyğundur.
Rusiya Su-25 təyyarəsini yenidən yaradır Rusiya dərin müasirləşdirilmiş Su-25 hücum təyyarələrinin seriyalı istehsalına başlamağı planlaşdırır. Hazırda uçuş sınaqları yekunlaş maqda olan təyyarəyə seriyalı isteh salına başlandıqdan sonra yeni in deks veriləcək. Yeni model hazırla narkən 2008-ci ildə Gürcüstanla müharibədə qazanılmış təcrübə nə zərə alınıb. Hansı ki, bu müharibə də Rusiya Hərbi Hava Qüvvələri üç ədəd Su-25SM təyyarəsini itirib. Mütəxəssislərin fikrincə, dərin müasirləşdirmə Su-25 təyyarəsinə hər cür hava şəraitində istifadə, həmçinin idarə olunan raketləri tət biq etmə imkanı qazandıracaq. Müasirləşdirilmiş Su-25 təyyarəsin də “Ekran” şirkətinin istehsalı olan “Vitebsk-25” yeni radio-elektron mübarizə kompleksi və tuşlayıcınaviqasiya kompleksi quraşdırıla caq. Sonuncu X-29 “hava-yer” tipli idarəolunan raketləri və KAB-KR
televiziya naviqasiyalı korrektə edi lən bombaları istifadə etməyə im kan yaradacaq. Yeni Su-25-in malik olduğu minlərlə kilometr uzaqlığa və şifrəli kanallara malik yeni rabitə sistemi təyyarəni qoşunların vahid avtomatik idarə sisteminə birləşmə sinə icazə verəcək. Bundan başqa, təyyarə GPS-QLONASS qəbuledici si, yeni elektron-optik termik k a m e r a
i l ə t ə c h i z olunacaq. Rusi ya Müdafiə Nazirliyi nin təsdiq etdiyi proq rama uyğun olaraq, ha zırda testləri davam etdirilən “Vitebsk” sistemlərinin ilk olaraq Su-25 hücum təyyarələrinə və zərbə helikopterlərinə qurulması
nəzərdə tutulur. İstehsalçı şirkətin məlumatına görə, stansiya mövcud “Sorsbiya” (Su-27), “Omulya” (Su-25), “Qardeniya” (MiQ-29) sis temlərindən daha yaxşı işləyir. “Vi tebsk”in L-370P-2 sistemləri Ka-52 zərbə, L-370E-8 sistemi isə Mi-8MT helikopterlərində qurulacaq. Qarşı dakı illərdə isə İl-476 (İl-76MD-90A)
nəqliyyat təyyarələri üçün “Vi tebsk” versiyasının yaradılm ası planlaşdırılır.
noyabr-dekabr 2012 35
ORDU
Türk şirkətləri Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin təchizatında
Azərbaycan və Türkiyə ara sında əsası 1918-ci ilə da yanan hərbi-texnoloji əmək daşlıq 1991-ci ilin sonların da Azərbaycan müstəqilliyi ni ikinci dəfə elan etdikdən sonra özünün müasir mər hələsinə qədəm qoyub. Ulu öndər Atatürkün “Azərbay canın sevinci sevincimiz, kədəri kədərimizdir”, ümummilli lider Heydər Əli yevin “Azərbaycan-Türkiyə – bir millət, iki dövlət” fikir ləri digər istiqamətlərdə ol duğu kimi hərbi və hərbi texniki sahədə əməkdaşlı ğın dərinləşməsində baza rolunu oynayır.
36 AZERI DEFENCE
Azərbaycan müstəqilliyini ikinci dəfə elan edəndən sonra, Türkiyə tərəfindən yeni qurul maqda olan Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə təlim-tədris və tex noloji sahələrdə yardımlar göstə rilməyə başlanıb. Bu dövrdə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin döyüş sursatları, ehtiyac duyulan rabitə vasitələri, optik sistemlər ilə təchizatı, modernləşmə layi hələrinin reallaşdırılması, Daxili
Qoşunların təlim-tədris bazasının qurulması, hərbi təhsil müəssisə lərinin modernləşdirilməsi, 5-ci ordu korpusunun təchizatı, Hər bi Hava Qüvvələrinin (HHQ) uçuş və komanda heyətinə təlim lərin verilməsi, Hərbi Dəniz Qüv vələrinə əvəzsiz olaraq 1 ədəd AB-25 tipli hücum gəmisinin ba ğışlanması qardaş yardımının ic timaiyyətə “görünən hissəsi” sa yıla bilər.
Otokar şirkətinin Cobra tipli ZTR-ləri
ORDU
31 oktyabr 1997-ci ildə Azərbay can Daxili Qoşunları ilə Türkiyə Jandarma Qüvvələri Baş Koman danlığı arasında qarşılıqlı əmək daşlıq haqqında Protokolun imza lanması ilə rəsmi Ankara Daxili Qoşunların təchizatında demək olar ki, əsas ağırlığı üzərinə götür müş oldu. On doqquz maddədən ibarət Protokola uyğun olaraq Tür kiyə tərəfi Daxili Qoşunların təmi nat-təchizat, kadr hazırlığının hə yata keçirilməsi və s. sahələrdə yar dımlar göstərir. Ötən dövrdə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin təchizatında və mo dernləşməsində onlarla Türkiyə fir ması yaxından iştirak edib. Hazır da onlardan bir çoxu müxtəlif proq ramlar üzrə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində fəaliyyətlərini da vam etdirməkdədir. Qeyd etmək lazımdır ki, ilk illər dən etibarən Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin rabitə vasitələri, op tik və termal müşahidə sistemləri ilə təchizatında ASELSAN, bəzi atı
c ı silah və döyüş sursatları ilə təchi zatında Makina və Kimya Sənayesi Təşkilatı (MKEK), ROKETSAN, Sarsılmaz, TİSAŞ, habelə digər la yihələrdə Koza Teknik, Gate Elekt ronik, Öztiryakilər, Yakupoğlu və s. kimi şirkətlər önəmli rol oynayıb lar. 1998-ci ildə ASELSAN-Bakı şir kətini təsis etməklə ASELSAN-ın Azərbaycanda fəaliyyətinin yeni mərhələsi başlayıb. ASELSAN-Bakı şirkəti Azərbaycan Silahlı Qüvvələ rin təchizat və texniki xidmətlərin göstərilməsi sahəsində fəaliyyətlə rini davam etdirməkdədir. Bundan əlavə, 2005-ci ildən sonra Türkiyə nin müdafiə sektorunda fəaliyyət göstərən BMC, HAVELSAN, Atlas Defence, Öztek Tekstil, Target, Oto kar və s. kimi firmalar Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin təchizatında müxtəlif formalarda yer almağa başlayıblar. Ümumilikdə hərbi ekspertlər tə rəfindən türk hərbi şirkətlərinin Azərbaycandakı fəaliyyəti 3 dövrə ayrılır.
1995 - 2001-ci illəri əhatə edən birinci dövrdə türk şirkətlərinin Azərbaycandakı fəaliyyətinin baş lanğıc mərhələsi sayılır. Bu dövrdə əsasən Türkiyə Milli Müdafiə Na zirliyinə bilavasitə tabe olan MKEK, ASELSAN, ROKETSAN kimi fir malar Azərbaycanla əlaqələr yarat mağa başlayıb. Adıçəkilən firmala rın həyata keçirdikləri əsas layihə lərin maliyyələşməsinin 80%-ə qə dərini Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Azərbaycana hərbi yardımları təş kil edib. Qeyd edək ki, rəsmi Anka ra 1995 - 2010-cu illərdə Azərbayca na 270 milyon dollarlıq hərbi yar dım göstərib. Bu yardımlara Azər baycan Ordusunda struktur isla hatlarının keçirilməsi, kadrların hazırlanması, Silahlı Qüvvələrin təchizatı və s. daxildir. 2002-2009-cu illəri əhatə edən ikinci mərhələdə iki ölkə arasında hərbi-texniki sahədə əməkdaşlığın genişlənməsi müşahidə olunmağa başlayıb. Bu etapda təchizat layihə ləri ilə yanaşı texnologiyaların
noyabr-dekabr 2012 37
ORDU
Azərbaycana transferi, birgə isteh salın təşkili kimi məsələlər gündə mə daxil olub. Azərbaycan höku məti ilə türk şirkətləri arasında bir sıra böyük həcmli alğı-satqı layihə ləri həyata keçirilib. Bu dövrdə Mü dafiə Nazirliyi tərəfindən ASEL SAN şirkətindən xüsusi təyinatlı bölmələr üçün radiostansiyaları nın, BMC şirkətindən hərbi nəqliy yat vasitələrinin, MKEK-dən böyük həcmdə silah və sursatın satın alın ması, Koza Teknik və Target şirkət lərinə atış poliqonlarının sifariş ve rilməsi, Otokar şirkəti ilə Cobra tipli ZTR-lərin alğı-satqısına dair danışıqların başlaması diqqəti çə kir. Müdafiə Sənayesi Katibliyinin açıqladığı məlumata görə, bu danı şıqların yekunu olaraq, 2010-cu ilin sonlarında Türkiyənin 3 hərbi şir kəti təkcə Azərbaycan Sərhəd Qo şunları ilə ümumi dəyəri 300 mil yon ABŞ dollarından çox olan mü qavilə imzalayıb. 2008-ci ilin iyul ayında Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin müda
38 AZERI DEFENCE
fiə sənayesi katibi Murad Bayarın rəhbərliyi altında geniş tərkibli nü mayəndə heyətinin Bakıya səfəri iki ölkə arasında birgə istehsal layi hələrinin həyata keçirilməsinin baş lanğıcı sayıla bilər. Bununla da Tür kiyə və Azərbaycan müəssisələri arasında birgə istehsal prosesinin qurulmasına dair danışıqlara start verilmiş oldu. 2010-cu ildən başlayan və hazır da davam edən üçüncü mərhələ isə artıq əməkdaşlığın yeni mərhələsi hesab olunur. Bu çərçivədə müda fiə sənayesi sahəsində birgə layihə lər aktiv şəkildə, o cümlədən hər il keçirilən Yüksək Səviyyəli Hərbi Dialoq iclaslarında müzakirəyə çı xarılır. Bu mərhələdə yaxın illər üçün gözləntilərə birgə istehsal müəssisələrinin yaradılması, Türki yədə reallaşdırılan layihələrə Azər baycanın qatılması, Bakıda Türkiyə Müdafiə Sənayesi Ofisinin açılışı, birgə ixrac şirkətinin yaradılması və s. daxildir. Əlaqələrin genişlən məsindən bəhs edərkən qeyd et
mək lazımdır ki, təkcə 2011-ci ildə Türkiyənin müdafiə və təhlükəsiz lik sektorunda fəaliyyət göstərən 3 şirkəti – Koza Teknik, AnelTECH və Ekin Technology Azərbaycanda öz nümayəndəliklərini təsis edib lər. ASELSAN – Türkiyə müdafiə sənayesi sektorunun ən böyük fir malarından olan ASELSAN-ın Azərbaycanla əlaqələri ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən başla yır. Ötən dövrdə ASELSAN tərəfin dən istehsal edilmiş müxtəlif elekt ro-optik sistemlər, rabitə vasitələri Azərbaycan Ordusu tərəfindən si lahlanmaya qəbul edilib. 2008-ci ilin may ayında Azərbaycan Müda fiə Nazirliyi və ASELSAN arasında imzalanmış 2.3 milyon dollar dəyə rində müqavilə çərçivəsində PRC5712 tipli Manqa Radiostansi yaları alınıb. Azərbaycan bu ra diostansiyaları Türkiyə Silahlı Qüv vələrindən sonra istifadəyə daxil edən ikinci ölkədir. Hazırda ASEL SAN törəmə müəssisəsi olan ASEL
ORDU SAN-Bakı şirkəti vasitəsi ilə Azər baycanda öz fəaliyyətini hərbi və mülki sahələrdə davam etdirir. MKEK – Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yaxından əməkdaşlıq etdiyi Türkiyə firmalarındandır. Müstəqilliyin ilk illərindən etiba rən MKEK istehsalı olan müxtəlif təyinatlı silahlar, döyüş sursatları Azərbaycan Ordusunun istifadə sində yer almağa başlayıb. Rəsmi məlumatlara görə, bu dövrdə Azər baycan Silahlı Qüvvələri və hərbi müəssisələri MKEK-dən minaatan mərmiləri, artilleriya mərmiləri, patronlar üçün içliklər, mühəndis vasitələri, MP-5 tipli tapança-pu lemyotlar, tapançalar və s. məhsul lar satın alıb. MKEK-in hesabatları na görə, Azərbaycana 2010-cu ildə 299 505 ABŞ dolları, 2011-ci ildə isə 723 264 ABŞ dolları dəyərində ixra cat həyata keçirilib. Azərbaycanın həmçinin 2011-ci ildə MKEK-ə T-155 “Fırtına” özüyeriyən artilleri ya sistemlərini sifariş verdiyinə dair məlumatlar mövcuddur. ROKETSAN - Türkiyənin ən bö yük raket-artilleriya sistemlərinin istehsalçısı olan bu şirkətin 122 mm-lik reaktiv atəş sistemləri ha zırda Azərbaycan Ordusunun si lahlanmasında yer almaqdadır. Şir kətin açıqladığı məlumata görə, 2010-ci ildə tərəflər arasında müx təlif təyinatlı raketlərin satın alın masına dair 244 mln. ABŞ dolları məbləğində kontrakt imzalanıb. OTOKAR – Otokar son illərdə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin seçimində ən çox tərcih olunan Türk şirkətlərindəndir. 2010-cu ildə Sərhəd Qoşunları ilə bağlanmış 20.7 mln. ABŞ dolları dəyərində müqavilə çərçivəsində Azərbayca na 123 ədəd müxtəlif tipli hərbi nəqliyyat vasitəsi (35 ədəd “Cobra” tipli zirehli maşını, 37 ədəd ZPT tipli zirehli personal daşıyıcı və 51 ədəd Land Rover Defender tipli nəqliyyat vasitəsi) çatdırılıb. Azər
baycan 2012-ci ildə bu müqavilə üzrə sifarişlərin sayını artırıb. BMC – Müxtəlif təyinatlı mülki və hərbi nəqliyyat vasitələrin isteh salçısı olan BMC şirkətinin taktik nəqliyyat vasitələri hazırda bir çox ordularda istifadə olunur. SSM-in açıqladığı məlumata görə, Azər baycan Ordusu hazırda BMC isteh salı olan müxtəlif çəkidə yük və şəxsi heyəti daşımaq üçün nəqliy yat vasitələrinə malikdir. HAVELSAN – 2011-ci ildə Tür kiyə Müdafiə Nazirliyinin yardım proqramı çərçivəsində HAVEL SAN istehsalı olan Topçu Atış Si mulyatoru alınaraq Azərbaycan Ordusunun istifadəsinə verilib. Şir kət rəsmiləri hazırda Azərbaycanla digər layihələr üzrə görüşləri da vam etdirdiklərini söyləyirlər. Yakupoğlu – hərb i gey im, tekstil sahəsində fəaliyyət göstə rən bu türk fir ması Azərbaycan Silahlı Qüvvələ rinin hərbi çək mələrlə təchiza tınd a işt ir ak edib. Koza Teknik – Azərbaycan Si lahlı Qüvvələri, eləcə də DİN və XDMX üçün qa palı və açıq atış pol iq onl ar ın ın inşasını həyata keçirib. Hazırda MSN ilə bir sıra layihələr reallaş dırır. Koza-Tek nik firmasının hazırda Azərbay canda törəmə şir k ət i fəaliyy ət göstərir. Target Atış
Sistemləri – DSX üçün atış poliqo nun inşaatını həyata keçirib. Hazır da Azərbaycanda digər qurumlarla əməkdaşlığı davam etdirməkdədir. Öztek Tekstil – Azərbaycan Si lahlı Qüvvələrinin multi-spektral örtüklər, maskalanma vasitələri ilə təchizatında iştirak edib. Bu şirkət eyni zamanda MSN ilə maskalan ma torlarının istehsalı layihələrini reallaşdırıb. Gate Elektronik - Azərbaycan Silahlı Qüvvələri üçün (Türkiyə Si lahlı Qüvvələrinin texniki yardımı olaraq) Texniki-Təmir Laboratori yasını qurub. Atlas Defense – Bu firma Azər baycan Silahlı Qüvvələri və güc st rukturlarının kimyəvi təmizləmə maddələri, bədən zirehləri və ge
noyabr-dekabr 2012 39
ORDU neratorlar ilə təchizatında, nəqliy yat vasitələrinin zirehlənməsi layi hələrində yer alıb. Güvənli Yaşam – Azərbaycan Ordusu və polisin müxtəlif zireh lər, Daxili Qoşunların qoruyucu ge yim, dəbilqə və xüsusi vasitələr ilə təchizatında iştirak edib. TİSAŞ – Təsisçiləri arasında MKEK-in də yer aldığı bu şirkətin istehsalı olan müxtəlif modeldə ta pançalar Azərbaycanın güc struk turlarının silahlanmasında yer alır. Hazırda adıçəkilən şirkət MSN-in İqlim zavodu ilə birgə 3 tapança modelinin Azərbaycanda istehsalı nı da həyata keçirir. İmzalanmış müqavilələr və prioritetlər Son iki ildə Müdafiə Sənayesi Nazirliyi ilə Türkiyə şirkətləri ara sında birgə istehsala dair xeyli say da müqavilə və niyyət protokolu imzalanıb. Bu müqavilələr özündə birgə istehsal, bəzi texnologiyaların Azərbaycana transferi, lisenziyanın verilməsi, həmçinin araşdırma və tədqiqatların aparılmasını özündə ehtiva edir. 2010-cu ilin may ayında İordani yada keçirilmiş SOFEX-2010 sərgisi çərçivəsində MSN-in Optika İsteh salat Birliyi ilə ASELSAN arasında imzalanmış müqavilə termal kame raların və gecəgörmə cihazlarının, Üfüq İstehsalat Birliyi ilə MKEK arasında imzalanmış (dəyəri 1.1 mln. dollar) müqavilə isə MKEK-in lisenziyası ilə döyüş sursatları, part layıcı maddələrin və mühəndis va sitələrinin istehsalını əhatə edib. 2011-ci ilin fevral ayında Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində keçirilmiş İDEX-2011 sərgisi çərçivəsində isə MSN və ROKETSAN arasında 107 və 122 mm-lik artırılmış mənzilli reaktiv raketlərin, MKEK ilə MP-5 tapança pulemyotların, onun döyüş sursatlarının, 40 mm çaplı revolver tipli qumbaraatanın, həmçinin
40 AZERI DEFENCE
Azərbaycan mühəndislərinin yarat dığı 12.7 mm çaplı “İstiqlal snayper tüfənginin birgə istehsalına dair müqavilələr imzalanıb. Bunun da vamı olaraq, 2011-ci ilin may ayın da İstanbulda keçirilən İDEF-2011 sərgisində tərəflər arasında 105 mm-lik havadan daşına bilən to pun, 120 mm-lik minaatanın Azər baycanda istehsalı, həmçinin MSNin Modern Piyada Tüfəngi layihə sində iştirakına dair müqavilələrə imza atılıb. Hansı ki, sadalanan bu layihələr müdafiə sənayesi naziri Yavər Camalovun qeyd etdiyi kimi, “qarşıdakı illərdə əməkdaşlığın bəl li istiqamətlərini müəyyənləşdirir”. Türk şirkətlərinin qatılımı ilə ha zırda Azərbaycanda həyata keçiri lən və keçirilməsi planlaşdırılan müştərək layihələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Hazırda həyata keçirilən layi hələr - ASELSAN ilə termal görmə sis temlərinin, gecəgörmə cihazlarının, durbinlərin istehsalı; - ASELSAN-Bakı firması tərəfindən Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində isti fadə olunan radiostansiyalara və digər sistemlərə texniki xidmətlərin göstəril məsi;
- TİSAŞ şirkətinin lisenziyası əsa sında 3 fərqli modeldə – İnam, Zəfər və Zəfər-K adlı tapançaların istehsalı; - ROKETSAN şirkəti ilə birgə 107 və 122 mm-lik artırılmış mənzilli reak tiv raketlərin istehsalı; - MKEK texnologiyaları əsasında döyüş sursatlarının, mühəndis vasitə lərinin, partlayıcı vasitələrin istehsalı; - Öztek Tekstil şirkəti ilə birgə mas kalanma torları, multi-spektral örtük lərin istehsalı; - Öztiryakilər şirkəti ilə birgə səhra mətbəxlərinin, su təmizləmə sistemlə rinin istehsalı; - Koza Teknik firması ilə birgə atış poliqonlarının, idarə olunan hədəflərin istehsalı, qurulması və digər xidmətlə rin göstərilməsi; Yaxın illərdə gerçəkləşməsi gözlənilən layihələr - MKEK-nin lisenziyası əsasında Bakıda MP-5 tipli tapança—pulemyo tun, onun döyüş sursatlarının, 120 mm-lik minaatanın, 40 mm-lik revol ver tipli qumbaraatan və onun sursat larının, Türkiyədə isə Azərbaycan mü həndislərinin hazırladığı 12.7 mm-lik snayper tüfənginin istehsalı; - ROKETSAN ilə 122 mm-lik “Sa karya” tipli reaktiv yaylım atəş siste
ORDU
minin istehsalı; - Azərbaycanın Modern Piyada Tüfəngi layihəsində iştirakı və bu sila hın bəzi detallarının Bakıda istehsalı; - ATAK helikopter proqramına qatı lım; - “Altay” Milli Tank layihəsində iş tirak; - “Əjdər” tipli zirehli nəqliyyat va sitələrinin birgə istehsalı; - Türk tərsanələrinin Azərbaycanda gəmi inşaatı layihələrinə qatılımı; - Türkiyədə həyata keçirilən pilotsuz uçuş aparatlarının istehsalı proqramla rında (özəlliklə də ANKA) Azərbayca nın yer alması; - Proqramlaşdırma, hərbi elektroni ka, simulyasiya sistemlərinin hazır lanmasında birgə iştirak. - ANAMA-nın Türkiyədə həyata keçirilən mina təmizləmə layihələrində iştirakı. İki dövlət, bir millət, bir ordu 2010-cu ildə Azərbaycan və Tür
iyə prezidentləri tərəfindən imza k lanmış “Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Cümhuriyyəti arasında strateji əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında Müqavilə” qarşı dakı 10 illik dönəmdə iki ölkə ara sında hərbi və hərbi texniki sahə lərdə əməkdaşlığın inkişafına tə kan verəcək. Cənubi Qafqazdakı qüvvələr balansını dəyişdirəcək bu anlaşmanın iki ölkə arasında hərbi əməkdaşlığı yüksək səviyyə yə çıxaracağı gözlənilir. Əslində isə bu müqavilə iki ölkə arasında hərbi ittifaqın yaranması da adla na bilər. Siyasi, hərbi, təhlükəsizlik və hərbi sənaye sahəsində əməkdaşlı ğın prioritetlərini müəyyənləşdi rən bu müqavilənin önəmli müd dəalarından biri 2-ci maddədir. Bu rada qeyd olunur ki, Azərbaycan və ya Türkiyədən hər hansı biri üçüncü dövlət tərəfindən hərbi tə cavüzə məruz qalarsa, hər iki ölkə birgə müttəfiqlik anlaşmasına da
yanaraq mövcud imkanlarından istifadə edə, həmçinin hərbi tədbir lər görə bilərlər. Ekspertlərin fikrincə, bu müqa vilə Azərbaycanda yaranmaqda olan milli hərbi sənayenin inkişafı na da müstəsna təsir göstərəcək. Belə ki, müqavilənin önəmli hissə sini də məhz müdafiə sənayesi sahəsində əməkdaşlıq məsələləri tutur. Hərbi ekspertlər Bakı və Ankara arasında imzalanmış bu müqavilə nin Azərbaycanın hərbi imkanları nı artıracağını, eyni zamanda öl kələr arasında hərbi sahədə müna sibətləri ən yüksək səviyyəyə çıx masını təmin edəcəyini düşünür lər. Eyni zamanda, Rusiya tərəfin dən Ermənistana göstərilən yar dımlara cavab sayılan sözügedən müqavilə ölkələr arasında hərbi əlaqələrin yeni mərhələyə keçir məklə yanaşı, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə Türkiyənin zəmanəti ni təmin edir.
noyabr-dekabr 2012 41
DEMINING
ANAMA
iddiaları reallaşdırır
On dörd il əvvəl işğaldan azad edilmiş ərazilərin mina və müharibənin partlamamış qalıqlarından təmizlənmə si məqsədi ilə yaradılmış Azərbaycan Respublikası Əra zilərinin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentlik (ANAMA) ötən dövrdə regionda və dünyada seçilən, özünü təsdiq etmiş nüfuzlu minatəmizləmə mərkəzlə rindən birinə çevrildi. Bu dövrdə ANAMA öz fəaliyyəti ilə ümummilli lider Heydər Əliyevin Agentliyin yaradıl ması barədə qərarının zamanında qəbul edilmiş, respub lika üçün çox vacib addım olduğunu göstərdi. 42 AZERI DEFENCE
DEMINING
Azər baycan hö kumətinin, BMT və NATO kimi beynəlxalq təşki latların dəstəyindən istifadə et məklə ANAMA hər keçən il özü nün beynəlxalq fəaliyyətini daha da genişləndirməkdədir. Son 7 ildə ölkə daxilində humanitar minatə mizləmə əməliyyatları ilə yanaşı, xarici ölkələrdə həyata keçirilən beynəlxalq səviyyəli layihələrdə yer almağa başlayan, ANAMA-nın beynəlxalq fəaliyyətini üç istiqa mətdə görmək olur. Bunlardan bi rincisi beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığın genişləndirilməsi, birgə layihələrin icrasıdır. Hansı ki, bu sahədə Agentlik BMT, NATO və onun strukturları, Beynəlxalq Etimad Fondu (İTF), Humanitar Minatəmizləmə üzrə Cenevrə Bey nəlxalq Mərkəzi (GİCHD), Beynəl xalq Miqrasiya Təşkilatı (BMqT), Marşal İrsi İnstitutu və s. kimi təş
kilatlarla sıx əlaqələrə malikdir. BMT İnkişaf Proqramı ilə imzalanmış “Azərbay canda Minalarla Mübarizə üzrə Potensialın daha da Gücləndiril məsi və Genişləndirilməsi” adlı la yihə 2011-2015-cü illər ərzində ANAMA-ya texniki dəstək, məslə hət, əlaqələndirmə və inkişaf üçün yardımın göstərilməsini əhatə edir. Adıçəkilən layihə üzrə BMT İnki şaf Proqramı mina/ PHS təmizlə mə əməliyyatlarının səmərəli su rətdə həyata keçirilməsi üçün po tensialın gücləndirilməsi və geniş ləndirilməsi, mina təhlükəsinə dair maarifləndirmə, minadan zərərçə kənlərə yardım, beynəlxalq əmək daşlıq və mina probleminə məruz qalmış digər ölkələrə yardım gös tərməkdə ANAMA-ya dəstək ve rəcək. NATO-nun dəstəyi ilə 20052011-ci illərdə ANAMA tərəfindən öz mürəkkəbliyi ilə seçilən Saloğlu layihəsi uğurla yekunlaşdırılıb. Bu əməkdaşlığın davamı olaraq 2012ci ildə Ceyrançöl layihəsinə start verilib. NATO tərəfindən “region
da ən yaxşı partnyor” olaraq xa rakterizə edilən ANAMA bu bey nəlxalq təşkilatın 2011-ci ildə elan etdiyi, çox saylı əcnəbi təşkilatların mübarizə apardığı tenderin qalibi seçilib. Nəticədə NATO-nun sifari şi üzrə Gürcüstan Respublikasının Silahlı Qüvvələrinə ANAMA tərə findən 9-dan artıq müxtəlif təlim kursları təşkil olunub. İkinci istiqamət Azərbaycanda xarici ölkələrdən mütəxəssislərə təlim və treninqlərin təşkilidir. Bu kontekstdə son 5 ildə ANAMA tə rəfindən Türkiyə, Gürcüstan, Əf qanıstan, Tacikistan və digər ölkə lərin müvafiq qurumlarının heyət ləri üçün müxtəlif mövzular üzrə təlim kursları və treninqlər təşkil olunub. Yuxarıda qeyd edildiyi ki mi, bu sahədə NATO-nun Gürcüs tan Silahlı Qüvvələrinin nümayən dələrinin hazırlanması ilə bağlı bir layihəsi icra edilib. Sonuncu, üçüncü istiqamət isə Agentliyin xarici ölkələrdə keçiri lən minatəmizləmə layihələrində iştirakıdır. Hansı ki, 2010-cu ildən etibarən bu sahədə fəallıq müşahi də olunur.
Milli Agentlik, milli potensial 2000-ci ill ər in əvv əllərində Azərbaycanda Humanitar Mina Aksiyası üzrə təlim kursları və icra olunan minaaxtarma əməliyyatları əsasən əcnəbi mütəxəssislər, su pervayzerlər və texniki məsləhət çilər tərəfindən idarə edilib. 2001ci ildə ANAMA-nın direktoru Na zim İsmayılov tərəfindən qarşıya qoyulan strateji məqsədlərə əsa sən, mina aksiyası üzrə Təlim və Monitorinq Sisteminin yaradılma sı milli kadrların formalaşmasına və inkişafına təkan verib. Nəticə də, xarici vətəndaşların əhatə etdi yi missiyalar tədricən məhdudla
noyabr-dekabr 2012 43
DEMINING şaraq, onların tutduğu vəzifələr öz önəmini itirib, sonda isə tam şəkil də milli heyətin səlahiyyətlərinə daxil edilib. Ölkənin təlabatı və xarici sifarişlər mütəxəssislərin ha zırlanmasını həyata keçirən Təlim, Tədqiqat və Keyfiyyətin Təminatı üzrə Qurumu (TTKTQ) yaradılıb. TTKTQ mütəxəssisləri mütəmadi olaraq ABŞ Silahlı Qüvvələrinin Avropa Komandanlığı, ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri, İsveçrə Ordusu, İngiltərənin MAG, Amerikanın RONCO, BMT-nin müxtəlif struk turları, İngiltərə Kranfield Univer siteti, İsveçin D-Mine bölməsi, Al maniyanın Vallon şirkəti, İSO təş kilatı, Əfqanıstanın MAPA, Ame rikanın James Madison Universite tinin və sair ölkələrin təlimlərində yaxından iştirak edirlər. Eyni za manda bu Qurum tərəfindən Hu manitar Mina Aksiyası üzrə Azər baycanın Milli Standartlarına uy ğun olaraq, milli və beynəlxalq tə lim kursları üçün tədris vəsaitləri
44 AZERI DEFENCE
nin hazırlanması, onların təkmil ləşdirilməsi, yeni və mövcud he yətin inkişaf etdirilməsi istiqamə tində fəaliyyətlər göstərilməkdə dir. Bir vaxtlar ANAMA-nın daxili ehtiyacları üçün yaratdığı TTKTQ hazırda Türkiyə, Gürcüstan, Əfqa nistan və sair ölkələr üçün təlim kursları təşkil edir, texniki məslə hətlər verir. Agentlikdən verilən məlumata görə, ümumilikdə bu günədək təşkil olunmuş 130 təlim kursunda 1300 mütəxəssis hazırla nıb. Həmçinin 297 əcnəbi mütə xəssisə və hərbçiyə sahə üzrə bilik və bacarıqlar aşılanıb. ANAM A-nın xar ic i ölk əl ər üçün minaaxtaran mütəxəssislər hazırlığından bəhs edərkən iki qonşu dövlət – Gürcüstan və Tür kiyə üçün təşkil olunan kurslar xüs us i vurğ ul anm al ıd ır. Ötən dövrdə ANAMA tərəfindən Gür cüstan üçün toplam 13 kurs keçiri lib ki, bunun da 9-u NATO-nun layihəsi çərçivəsində Gürcüstan
Silahlı Qüvvələrinin heyəti üçün olub. Türkiyənin Makina Kimya Sənayesi Təşkilatının (MKEK) mü vafiq strukturunun əməkdaşları üçün 3 mina axtarma və partlayış lar üzrə təlim, Türkiyənin özəl NOKTA şirkətinin qruplarına isə 2 təlim kursu keçirilib. Sonuncu tə limin nəticəsi olaraq adıçəkilən şirkət tərəfindən Türkiyə-Suriya sərhədində 2000-dən artıq mini mum metal tərkibli minalar aşkar olunaraq zərərsizləşdirilib. Təlim lərin təşkilində TTKTQ öz sərən camında olan xüsusi avadanlıqlar, xüsusi naqilsiz təlim minaları, vib rasiya və sair funksiyaları olan D-MİNE adlı imitasiya qurğula rından da geniş istifadə edib. Bun dan başqa, ANAMA tərəfindən GİCHD və digər beynəlxalq təşki latlarla əməkdaşlıq çərçivəsində Azərbaycanda hər il müxtəlif mövzularda beynəlxalq təlim və seminarlar təşkil olunur. Son illərdə ANAMA-nın fəaliy
DEMINING yətində Əfqanıstan minaaxtaran larına dəstəyin göstərilməsi, eləcə də bu ölkənin məktəbləri üçün Mi na Təhlükəsinə dair Maarifləndir mə dərsliklərinin təchizatı da xü susi yer tutur. Azərbaycanın Əfqa nıstana qeyri-hərbi yardımları çər çivəsində 2009-2012-ci illərdə Əf qanıstan Minatəmizləmə Departa mentinin 36 nümayəndəsi üçün mina aksiyası üzrə orta idarəetmə, təcrübə mübadiləsi, informasiya nın idarə edilməsi və potensialın inkişaf etdirilməsi kimi təlimlər təşkil olunub. 2008-ci ildən Azər baycan Prezidentinin tapşırığına əsasən ANAMA-nın dəstəyi ilə bu ölkədə MTM üzrə pilot layihənin həyata keçirilməsinə başlanıb. 2010 – 2012-ci illərdə ANAMA mütə xəssisləri tərəfindən Əfqanıstanın paytaxtı Kabil şəhər və Pərvan əyalət məktəblərinin 850 yerli müəlliminə MTM təlimləri və me todiki brifinqlər keçirilib. Həmçi nin ötən iki ildə Azərbaycan Hö kumətinin vəsaiti hesabına MTM proqramı üzrə 25500 ədəd dərslik çap edilərək Əfqanıstana göndəri lib. Əfqanıstan tərəfinin müraciəti əsasında qarşıdakı illərdə də Mina Təhlükəsinə dair Maarifləndirmə (MTM) proqramı üzrə bu ölkəyə yardımların göstərilməsi, həmçi nin Əfqanıstanın müvafiq qurum larının və Təhsil Nazirliyinin nü mayəndələrinin Azərbaycana də vət olunması və burada treninqlə rin keçirilməsi nəzərdə tutulur. Əfqanlara həmçinin mina qurban larına yardım, informasiya bazası nın yaradılması və s. sahələrdə köməkliklər göstəriləcək. Bundan başqa, Əfqanıstan Təhsil Nazirliyi nin sifarişi üzrə, MTM dərsliyi da ri və puştu dilinə tərcümə olun duqdan sonra, ANAMA-nın hesa bına 40 min tirajla çap olunaraq bu ölkəyə göndəriləcək. Artıq bunun la bağlı tərəflər arasında müqavilə bağlanıb.
noyabr-dekabr 2012 45
DEMINING Hələlik yalnız Türkiyədə keçiri l ən minatəmizləmə layihələrinə qatılan ANAMA bu ölkədə mina və partlamamış hərbi sursatların zərərsizləşdirilməsi ilə bağlı 4 la yihəni uğurla tamamlayıb ANA MA həmçinin 2012-ci ilin ortala rında Türkiyə Milli Müdafiə Na zirliyi tərəfindən Türkiyə-Suriya quru sərhədinin minalardan tə mizlənməsi layihəsi üzrə elan edilmiş tenderə qatılıb. Dünyanın
ar prosesin yubanması müşahidə d olunur. Agentlikdən təqdim olunan mə lumata görə, ANAMA-nın Türki yədə ilk əməliyyatı NOKTA adlı şirkətlə Qaziantep vilayətinin Kar kamış qəsəbəsində ərazinin təmiz lənməsi olub. Dünyada antik şəhər ərazisində həyata keçirilmiş bu ilk və yeganə minatəmizləmə əməliy yatı ən müasir avadanlıqların tətbi qi ilə aparılıb. Nəticədə tarixi abi dələrə heç bir zərər yetirilmədən, ərazi tam təmizlənərək arxeoloji tədqiqatların aparılması üçün isti
sində ayrılan əlavə 321 912 kvadrat metr ərazini də minalardan təmiz ləyib. Bu əməliyyat zamanı 327 ədəd mina tapılaraq zərərsizləşdi rilib. ANAMA tərəfindən 2012-ci ildə Türkiyədə reallaşdırılmış (Sidar şirkəti ilə birgə) daha bir önəmli layihə isə Diyarbəkir vilayətində tikiləcək yeni hava limanına aid ət raf ərazilərinin PHS-lərdən təmiz lənməsi olub. Bir vaxtlar hərbi po liqon kimi istifadə edilmiş 1 101 492 kvadratmetr sahədə aparılmış əməliyyatlar nəticəsində 16 912
nüfuzlu, tanınmış minatəmizləmə mərkəzlərinin və şirkətlərinin mü barizə apardığı bu tenderin nəti cələrinin yaxın vaxtlarda elan edilməsi gözlənilir. Qeyd edək ki, 2012-ci ilin sonlarında bu tenderin nəticələrinin elan edilməsi nəzər də tutulsa da Suriyada davam edən vətəndaş müharibəsi, eləcə də Türkiyə ilə rəsmi Dəməşq ara sında yaşanan problemlərlə əlaqə
fadəyə verilib. Əməliyyat zamanı yerində partlayış üsulundan imti na edilib, nəticədə Karkamışda bü tün minaların zərərsizləşdirilməsi yerindən götürülməklə, kənarda həyata keçirilib. Layihə çərçivəsin də təmizlənmiş 383 833 kvadrat metr ərazidən 826 ədəd mina və 4 ədəd PHS aşkarlanıb. Bu layihə ba şa çatdıqdan sonra ANAMA və NOKTA şirkəti Karkamış qəsəbə
ədəd PHS aşkarlanaraq zərərsiz ləşdirilib. 2012-ci ildə həmçinin ANAMA-ROKETSAN işbirliyi çər çivəsində Konya vilayətinin Kara pınar qəsəbəsində Test Atəş poli qonunun bir hissəsinin PHS-lərdən təmizlənməsi layihəsi reallaşdırı lıb. ANAMA tərəfindən Karapınar qəsəbəsində təmizlənmiş 71 916 kvadratmetr sahədən 407 ədəd PHS tapılaraq zərərsizləşdirilib.
Ölkə xaricində əməliyyatlar
46 AZERI DEFENCE
2013: TƏQVİM Aero India 2013 6-11 fevral 2013 Bangalor, Hindistan www.aeroindia.in
İDET 2013 22-24 may 2013 Brno, Çexiya www.bvv.cz
IDEX-2013 17-21 fevral 2013 Abu-Dabi, BƏƏ www.idexuae.ae
ISDEF 2013 4-6 iyun 2013 İsrail www.isdef.co.il
Heli Expo 2013 5-7 mart 2013 Las Vegas ABŞ www.rotor.com
Paris Air Show 2013 17-23 iyun Paris, Fransa www.paris-air-show.com
Border Security Expo 2013 12-13 mart 2013 Phoenix, ABŞ www.bordersecurityexpo.com
IMDS 2013 26-30 iyun Sankt-Peterburq, Rusiya www.navalshow.ru
LIMA 2013 26-30 mart 2013 Langkawi, Malayziya www.lima.com.my
MAKS 2013 13-18 avqust 2013 Moskva, Rusiya www.aviasalon.com
Humanitarian Demining 2013 23-25 aprel 2013 Şibenik, Xorvatiya www.ctro.hr
DSEI-2013 10-13 sentyabr 2013 London, Böyük Britaniya www.dsei.co.uk
LAAD 2013 9-12 aprel 2013 Rio De Jenyero, Brazilya www.laadexpo.com.br
EXPOMİL 26-29 sentyabr 2013 Buxarest, Rumıniya www.expomil.ro
İDEF-2013 7-10 may 2013 İstanbul, Türkiyə www.idef13.com
İnterpolitex 22 -25 oktyabr 2013 Moskva, Rusiya www.interpolitex.ru
IMDEX Asia 2013 14-16 may 2013 Sinqapur www.imdexasia.com
Seoul International Aerospace & Defense Expo 29 oktyabr – 3 noyabr 2013 Seul, Cənubi Koreya www.seoulairshow.com
SİTDEF 15-19 may 2013 Peru www.sitdef.com Kompleks Təhlükəsizlik 21-24 may 2013 Moskva, Rusiya www.isse-russia.ru/
Defense & Security 2013 4-7 noyabr 2013 Banqkok, Tayland www.asiandefense.com Dubai Airshow 2013 17-20 noyabr 2013 Dubay, BƏƏ www.dubaiairshow.aero