Sehifeler ad 3

NOYABR-DEKABR 2013

Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 6 (08)

Щеликоптерляримиз модернляшдирилир

Müdafiə sənayesi 2014-cü ilə inamla addımlayır Dubai Airshow-2013

M Ü N D Ə R İ C A T

Ölkə Azərbaycan prezidenti Türkiyə aviasiya sənayesi ilə tanış oldu..................................... 6 Müdafiə naziri ordunun hazırlığını yoxladı..................................................................... 7 FHN Akademiyası - imkanlar genişlənir......................................................................... 8 Azərbaycan-Ukrayna hərbi əməkdaşlığı müzakirə olunub.............................................. 9 NATO-dan Ceyrançöl layihəsinin II mərhələsinə dəstək................................................. 9 Daxili Qoşunlara yeni komandan................................................................................... 10 Naxçıvanda Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu yaradıldı................................................... 10 Prezident MSN əməkdaşlarını təltif etdi........................................................................ 10 ADEX-2014 sərgisində 70-dək firma iştirakını təsdiqləyib ......................................... 10 ARDNŞ sərhədçiləri mükafatlandırdı............................................................................ 11 Azərbaycan Sərhəd Mühafizəsinə ağır itki ................................................................... 11 DSX-də 2013-cü ilin yekunları müzakirə olunub.......................................................... 12 BAT - xü­su­si tə­yi­nat­lı­lar üçün mil­li PUA .................................................................... 14 Azərbaycan AW helikopterlərinə sahib olur ................................................................. 14 Hərbi sənaye Müdafiə sənayesi 2014-cü ilə inamla addımlayır.......................................................... 16 “Mübariz” yenidən cəbhəyə dönür ............................................................................... 18 MSN-dən ixracat həmləsi.............................................................................................. 19 Reportaj Dubai Airshow-2013 . ................................................................................................... 20 Rusiyadan Yaxın Şərq bazarına son model helikopterlər............................................... 24 Mo­­tor Siç he­­li­­kop­­ter­­lə­­ri da­­ha yük­­sək­­lə­­rə qal­­dı­­rır......................................................... 24 JF-17 “Thunder” maraq böyük...................................................................................... 25 Ərəblər “Global Yabhon”u qlobal bazara çıxarır........................................................... 26 “Əl Tariq” üçün ilk sifariş . ........................................................................................... 26 Beechcraft AT-6 kiçik və perspektivli təyyarə ............................................................. 26 Finmeccanicadan geniş qatılım . ................................................................................... 27 Türkiyə “Karayel”də də ümidlidir ................................................................................ 27 Müsahibə Məhərrəm Dördqaşlı: “Türkiyənin Azərbaycana verə biləcəyi məhsullar var”............. 28 Texnologiya FN Herstal yeni pulemyotunu nümayiş etdirdi.............................................................. 32 Paramount Group Mərkəzi Asiyada möhkəmlənir........................................................ 32 ASELSAN-dan sərhədçilər üçün yeni termal kameralar .............................................. 33 “Excalibur” 48 kilometrdə 1 metr sapma ilə vurdu....................................................... 33 Reportaj VI Dəniz Sistemləri Seminarı ....................................................................................... 34 Pakistan Türkiyənin dəstəyi ilə hərbi gəmi inşasına başladı......................................... 35 ASELSAN-ın dəniz sistemlərində yenilikləri bitmir..................................................... 36 İnsansız sualtı vasitələrə GATE Elektronik imzası........................................................ 36 Tanıtım Taktik Sahə İnteqrə Rabitə Sistemi – TASMUS............................................................ 37 Analiz Xəzərdə silahlanma . ..................................................................................................... 40

AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal

Re­dak­tor­dan

¹ 6 (08)

Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV

Yayım müdiri Ramil Məmmədli Теl:

(+994 55) 667 5072

E-mail: azeridefence@gmail.com editor@azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova

küçəsi, 14 Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb

AZERİ DEFENCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491 Tiraj: 1500 Jurnalda AzərTAc, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur.

Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər.

Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır.

Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.

Qiyməti: 5 manat Qapaq fotosu: Mi-24 Azərbaycan HHQ ©Azeri Defence

Də­­yər­­li oxu­­cu “Sülh da­­nı­­şıq­­la­­rı­­nı cə­­sa­­rət­­lə apa­­ra bil­­mək üçün güc­­lü or­­du­­ya ma­­lik ol­­maq la­­zım­­dır”. Ümum­­mil­­li li­­der Hey­­dər Əli­­ye­­vin bu fik­­ri Azər­­bay­­can Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin in­­ki­­şaf st­­ra­­te­­gi­­ya­­sı­­nın əsa­­sın­­da da­­ya­­nır. Məhz bu te­­zi­­si rəh­­bər tu­­tan rəs­­mi Ba­­kı bey­­nəl­­xalq təz­­yiq­­ lə­­rə bax­­ma­­ya­­raq or­­du qu­­ru­­cu­­lu­­ğu təd­­bir­­lə­­ri­­ni uğur­­la da­­vam et­­di­­ rir. Mü­­ba­­li­­ğə­­siz de­­mək olar ki, son il­­lər­­də Azər­­bay­­can­­da or­­du­­nun mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də çox öl­­kə­­lə­­rin hə­­səd apa­­ra bi­­lə­­cə­­ yi nailiy­­yət­­lə­­rə im­­za atı­­lıb.

Ge­­ri­­də qoy­­du­­ğu­­muz il hərb ta­­ri­­xi­­mi­­zə bir sı­­ra mü­­hüm ha­­di­­sə­­lər­ ­lə ya­­zıl­­dı. 2013-cü ilin yan­­var ayın­­da Ba­­kı­­da Azər­­bay­­can, Tür­­ki­­yə, Qır­­ğı­­zıs­­tan və Mon­­qo­­lus­­tan tə­­rə­­fin­­dən Av­­ra­­si­­ya Hər­­bi Sta­­tus­­lu Hü­­ quq-Mü­­ha­­fi­­zə Təş­­ki­­la­­tı­­nın (TAKM) tə­­sis edil­­mə­­si ilin ilk və mü­­hüm ha­­di­­sə­­lə­­rin­­dən ol­­du. İyun ayı­­nın 26-da – Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­mi­­zin 95 il­­li­­yi mü­­na­­si­­bə­­ti ilə ke­­çi­­ri­­lən hər­­bi pa­­rad isə Azər­­bay­­ca­­nın son il­­lər­ ­də qa­­zan­­dı­­ğı hər­­bi nailiy­­yət­­lə­­rin nü­­ma­­yi­­şi ba­­xı­­mın­­dan mü­­hüm və qü­­rur ve­­ri­­ci ad­­dım idi.

May ayın­­da Tür­­ki­­yə­­də - IDEF-2013 hər­­bi sər­­gi­­sin­­də təm­­sil olu­­ nan Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi Azər­­bay­­ca­­nın öz ma­­raq­­la­­rı­­nı tə­­min et­­mək üçün zə­­ru­­ri olan bü­­tün ad­­dım­­la­­rı at­­dı­­ğı­­nı, Azər­­bay­­ca­­nın hər­­bi məh­­sul­­la­­rın ix­­ra­­cı po­­ten­­sialı­­na sa­­hib ol­­du­­ğu­­nu əya­­ni şə­­kil­­də gös­­tər­­di.

Ye­­ni­­lik­­lər­­dən da­­nış­­dıq­­da okt­­yabr ayın­­da, Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin rəh­­bər­­li­­yin­­də apa­­rıl­­mış də­­yi­­şik­­lik­­lə­­rə xü­­su­­si­­lə to­­xun­­maq la­­zım­­dır.

Ge­­ne­­ral-pol­­kov­­nik Za­­kir Hə­­sə­­no­­vun mü­­da­­fiə na­­zi­­ri pos­­tu­­na tə­­yi­­ na­­tın­­dan son­­ra Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lər­­də apa­­rı­­lan kadr də­­yi­­şik­­lik­­lə­­ri, ye­­ni tə­­yi­­nat­­lar ar­­tıq ic­­ti­­maiy­­yət tə­­rə­­fin­­dən “or­­du­­ya ye­­ni nə­­fə­­sin gəl­­mə­­ si” ki­­mi xa­­rak­­te­­ri­­zə olun­­ma­­ğa baş­­la­­yıb.

Də­­yər­­li oxu­­cu Əli­­niz­­də tut­­du­­ğu­­nuz bu sa­­yı­­mız 2013-cü ilin son bu­­ra­­xı­­lı­­şı­­dır.

AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE jur­­na­­lı ola­­raq fəaliy­­yət gös­­tər­­di­­yi­­miz bir il­­dən bir qə­­dər ar­­tıq müd­­dət­­də siz­­lə­­ri öl­­kə­­mi­­zin mü­­da­­fiə sek­­to­­run­­da baş ve­­rən ye­­ni­­lən­­mə­­lər ba­­rə­­də mə­­lu­­mat­­lan­­dır­­ma­­ğa ça­­lış­­dıq. Ye­­ni­­cə qə­­ dəm qoy­­du­­ğu­­muz 2014-cü il­­lə bağ­­lı nik­­bin proq­­noz­­la­­rı­­mız var. Əmi­­nik ki, 2013-cü il­­də tə­­mə­­li atı­­lan bu göz­­lən­­ti­­lə­­rin ya­­xın vaxt­­lar­ ­da şa­­hi­­di ola­­ca­­ğıq.

Ye­­ni ili­­mi­­zin uğur­­lu ol­­ma­­sı ar­­zu­­suy­­la Rə­­şad Sü­­ley­­ma­­nov

noyabr - dekabr 2013 5

ÖLKƏ

Azər­bay­can pre­zi­den­ti Tür­ki­yə aviasi­ya sə­na­ye­si ilə ta­nış ol­du

An­ka­ra­ya rəs­mi sə­fə­ri çər­çi­və­sin­ də pre­zi­dent İl­ham Əli­yev tür­ki­yə­li həm­ka­rı Ab­dul­lah Gül ilə bir­gə TAI (Türk Ha­va­cı­lık ve Uzay Sa­na­yii A.Ş.) şir­kə­ti­nə baş çə­kib. Müəs­si­sə­də pre­zi­dent İl­ham Əli­yev TAI tə­rə­fin­ dən hə­ya­ta ke­çi­ri­lən T-129 ATAK he­li­kop­te­ri, “An­ka” pi­lot­suz uçuş apa­ra­tı, “Hür­kuş” tə­lim təy­ya­rə­si,

6 AZERI DEFENCE

ha­be­lə sü­ni peyk la­yi­hə­lə­ri ba­rə­də mə­lu­mat­lan­dı­rı­lıb. Da­ha son­ra hər iki döv­lət baş­çı­sı uçuş qül­lə­sin­dən “Hür­kuş” tə­lim təy­ya­rə­si­nin və T-129 ATAK he­li­kop­te­ri­nin nü­mu­ nə­vi uçuş­la­rı­nı iz­lə­yib­lər. Azər­bay­ can pre­zi­den­ti­nin diq­qə­ti­nə çat­dı­rı­ lıb ki, ilk vaxt­lar­da F-16 təy­ya­rə­lə­ri­ nin is­teh­sa­lı­nı real­laş­dı­ran TAI-nin

bü­tün pay­la­rı 2005-ci il­də türk his­sə­ dar­la­ra ke­çən­dən son­ra, şir­kət fəaliy­ yə­ti­ni da­ha da ge­niş­lən­di­rib. Hə­ya­ta ke­çir­di­yi la­yi­hə­lər və çox şa­xə­li sər­ ma­yə­lə­ri ilə Tür­ki­yə­nin aviasi­ya və kos­mos sə­na­ye­si mər­kə­zi olan bu qu­rum yük­sək tex­no­lo­gi­ya­lı məh­ sul­la­rı ilə dün­ya­da bö­yük nü­fuz qa­za­nıb. Ha­zır­da TAI müasir təy­ya­ rə is­teh­sa­lı müəs­si­sə­lə­ri­nə, mo­dern la­bo­ra­to­ri­ya və uçuş test sis­tem­lə­ri­ nə ma­lik­dir.

Müəs­si­sə pi­lot­suz uçuş apa­rat­la­rı, he­li­kop­ter, dö­yüş təy­ya­rə­lə­ri, dron­ lar­la ya­na­şı hər­bi məq­səd­li “Göy­ türk-1” və “Göy­türk-2” mil­li kəş­fiy­ yat peyk­lə­ri­nin is­teh­sa­lı­nı hə­ya­ta ke­çi­rib.

Gö­rü­şün so­nun­da TAI baş di­rek­ to­ru Mə­hər­rəm Dörd­qaş­lı tə­rə­fin­ dən pre­zi­dent İl­ham Əli­ye­və xa­ti­rə hə­diy­yə­si, T-129 ATAK he­li­kop­te­ri­ nin, “An­ka” PUA və “Hür­kuş” təy­ ya­rə­si­nin ma­ket­lə­ri hə­diy­yə olu­nub.

ÖLKƏ

Müdafiə naziri ordunun hazırlığını yoxladı Okt­yab­rın 22-də mü­da­fiə na­zi­ri və­zi­fə­si­nə tə­yin olu­nan ge­ne­ral-pol­ kov­nik Za­kir Hə­sə­nov or­du bir­ləş­ mə­lə­ri­nə baş çə­kə­rək Si­lah­lı Qüv­və­ lə­rin və­ziy­yə­ti ilə ta­nış olub. Si­lah­lı Qüv­və­lə­rin Baş Qə­rar­gah rəisi ge­ne­ ral-pol­kov­nik Nəc­məd­din Sa­dı­kov­la bir­gə ön xət­də­ki dö­yüş post­la­rı­na qal­xan mü­da­fiə na­zi­ri Si­lah­lı Qüv­ və­lə­rin və­ziy­yə­ti­ni öy­rə­nib, la­zı­mi tap­şı­rıq­lar ve­rib. İlk sə­fə­ri­ni Nax­çı­van 5-ci or­du bir­ ləş­mə­si­nə ger­çək­ləş­di­rən ge­ne­ral-pol­ kov­nik Za­kir Hə­sə­nov da­ha son­ra Şəm­kir 3-cü, Bər­də 1-ci və Bey­lə­qan 2-ci, Ba­kı 4-cü or­du bir­ləş­mə­si­nin şi­mal böl­gə­sin­də­ki hər­bi his­sə­lə­ri­nə baş çə­kib. Mü­da­fiə na­zi­ri tə­rə­fin­dən tə­mas xət­tin­də­ki böl­mə­lə­rin dö­yüş qa­bi­liy­yə­ti, əs­gər­lə­rin mə­nə­vi-psi­xo­ lo­ji du­ru­mu, so­sial şə­raiti, za­bit və gi­zir he­yə­ti­nin ha­zır­lıq sə­viy­yə­si, hər­ bi bir­ləş­mə­lə­rin mad­di-tex­ni­ki tə­mi­ na­tı, si­lah və sur­sat­la təc­hi­za­tı­nın və­ziy­yə­ti öy­rə­ni­lib. Na­zir Z. Hə­sə­nov cəb­hə böl­gə­sin­də­ki müasir zi­reh­li tex­ ni­ka­la­rın dö­yü­şə ha­zır­lıq və­ziy­yə­ti, im­kan­la­rı və ef­fek­tiv is­ti­fa­də­si, dö­yüş növ­bə­si­nin yük­sək sə­viy­yə­də təş­ki­li və apa­rıl­ma­sı, o cüm­lə­dən hər­bi qul­ luq­çu­la­rın mə­nə­vi-psi­xo­lo­ji du­ru­mu ilə ma­raq­la­nıb. Ko­man­dir he­yə­ti­nin mə­ru­zə­lə­ri əsa­sın­da ni­zam-in­ti­za­mın güc­lən­di­ril­mə­si, si­lah-sur­sat­la, hər­bi

tex­ni­ka ilə dav­ra­nış­da təh­lü­kə­siz­lik qay­da­la­rı­na cid­di əməl edil­mə­si, hər­ bi qul­luq­çu­la­rın so­sial-məişət şə­rait­lə­ ri­nin da­ha da yax­şı­laş­dı­rıl­ma­sı, on­la­ rın sağ­lam­lıq­la­rı­na diq­qə­tin ar­tı­rıl­ma­ sı ba­rə­də tap­şı­rıq­lar ve­rib.

No­yab­rın 23-də isə na­zir Z. Hə­sə­ nov Si­lah­lı Qüv­və­lə­rin Baş Kli­nik Hos­pi­ta­lın­da müali­cə alan xəs­tə­lər­lə və hos­pi­ta­lın kol­lek­ti­vi ilə gö­rü­şüb.

Bu­ra­da mü­da­fiə na­zi­ri­nə Azər­bay­ can Si­lah­lı Qüv­və­lə­ri­nin in­ven­ta­rı­na ye­ni da­xil ol­muş mo­bil səh­ra hos­pi­ ta­lı­nın təq­di­ma­tı ke­çi­ri­lib. Qeyd olu­ nub ki, müasir ava­dan­lıq­lar­la təc­hiz olun­muş bu səh­ra hos­pi­ta­lın­da gün ər­zin­də xəs­tə və ya­ra­lı­la­ra tib­bi xid­ mət gös­tər­mək müm­kün­dür. Hos­pi­ tal­da düz­gün xəs­tə­lik diaq­no­zu­nun qo­yul­ma­sı üçün nə­zər­də tu­tu­lan

çe­şid­lə­mə, ida­rəet­mə, ra­bi­tə, həm­çi­ nin diaq­nos­ti­ka və əmə­liy­yat böl­mə­ lə­ri fəaliy­yət gös­tə­rir. Ta­nış­lıq­dan son­ra mü­da­fiə na­zi­ri qı­sa müd­dət ər­zin­də cəb­hə böl­gə­lə­rin­də səh­ra hos­pi­tal­la­rı­nın tam şə­kil­də qu­raş­dı­ rıl­ma­sı, hər­bi-hə­kim he­yə­ti­nin tak­ti­ ki tə­lim­lər za­ma­nı fəaliy­yət­lə­ri­nin da­ha da tək­mil­ləş­di­ril­mə­si və səh­ra hos­pi­tal­la­rı­nın ak­tiv dö­yüş əmə­liy­ yat­la­rı­na ha­zır­lıq və­ziy­yə­ti­nə gə­ti­ril­ mə­si ba­rə­də Si­lah­lı Qüv­və­lə­rin Baş Qə­rar­gah rəisi­nə mü­va­fiq tap­şı­rıq­lar ve­rib.

Mü­da­fiə na­zi­ri Hər­bi Də­niz Qüv­ və­lə­ri­nin ye­ni ba­za­sın­da apa­rı­lan in­şaat iş­lə­ri ilə ma­raq­la­nıb. Hər­bi Ha­va Qüv­və­lə­ri­nin Ba­kı qar­ni­zo­ nun­da­kı hər­bi his­sə­sin­də və po­li­qo­ nun­da olub.

noyabr - dekabr 2013 7

ÖLKƏ

FHN Akademiyası - imkanlar genişlənir

Föv­­­qə­­­la­­­də Hal­­­lar Na­­­zir­­­li­­­yi Aka­­­ de­­­mi­­­ya­­­sı­­­nın bi­­­na­­­sı is­­­ti­­­fa­­­də­­­yə ve­­­ri­­­ lib. Pre­­­zi­­­dent, Si­­­lah­­­lı Qüv­­­və­­­lə­­­rin Ali Baş Ko­­­man­­­da­­­nı İl­­­ham Əli­­­ye­­­vin iş­­­ti­­­ ra­­­kı ilə ke­­­çi­­­ri­­­lən mə­­­ra­­­sim­­­də bil­­­di­­­ri­­­ lib ki, Aka­­­de­­­mi­­­ya müasir tə­­­ləb­­­lə­­­rə ca­­­vab ve­­­rən xü­­­su­­­si ix­­­ti­­­sas­­­lı ali təh­­­ sil­­­li kadr­­­la­­­rın ha­­­zır­­­lan­­­ma­­­sı­­­nı, Föv­­­ qə­­­la­­­də Hal­­­lar Na­­­zir­­­li­­­yi­­­nin (FHN) fəaliy­­­yət is­­­ti­­­qa­­­mət­­­lə­­­ri üz­­­rə əla­­­və təh­­­si­­­lin hə­­­ya­­­ta ke­­­çi­­­ril­­­mə­­­si­­­ni və föv­­­ qə­­­la­­­də hal­­­lar sa­­­hə­­­sin­­­də fun­­­da­­­men­­­ tal və tət­­­bi­­­qi el­­­mi təd­­­qi­­­qat iş­­­lə­­­ri­­­nin apa­­­rıl­­­ma­­­sı­­­nı tə­­­min edən xü­­­su­­­si tə­­­ yi­­­nat­­­lı təh­­­sil müəs­­­si­­­sə­­­si­­­dir. Bu təh­­­sil oca­­­ğı­­­nın ix­­­ti­­­sas­­­lı kadr­­­lar­­­la komp­­­ lekt­­­ləş­­­di­­­ril­­­mə­­­si, təd­­­ris pro­­­se­­­si­­­nin nor­­­ma­­­tiv-hü­­­qu­­­qi akt­­­la­­­ra və nor­­­ma­­­ tiv­­­lə­­­rə uy­­­ğun qu­­­rul­­­ma­­­sı, föv­­­qə­­­la­­­də hal­­­lar sa­­­hə­­­sin­­­də el­­­mi təd­­­qi­­­qat­­­la­­­rın apa­­­rıl­­­ma­­­sı və di­­­gər mü­­­hüm və­­­zi­­­fə­­­ lə­­­rin ye­­­ri­­­nə ye­­­ti­­­ril­­­mə­­­si üçün son il­­­ lər­­­də bir çox iş­­­lər gö­­­rü­­­lüb. azır­­­da aka­­­de­­­mi­­­ya­­­da 502 kur­­­sant təh­­­sil alır və 62 pro­­­fes­­­sor-müəl­­­lim he­­­yə­­­ti ça­­­lı­­­

8 AZERI DEFENCE

şır. 2013-cü il­­­də aka­­­de­­­mi­­­ya­­­nı 100 nə­­­fər bi­­­ti­­­rib. On­­­lar hə­­­yat fəaliy­­­yə­­­ti­­­ nin təh­­­lü­­­kə­­­siz­­­li­­­yi və yan­­­ğın təh­­­lü­­­ kə­­­siz­­­li­­­yi mü­­­hən­­­dis­­­li­­­yi ix­­­ti­­­sas­­­la­­­rı­­­na yi­­­yə­­­lə­­­nib­­­lər. Aka­­­de­­­mi­­­ya­­­nın st­­­ruk­­­ tu­­­ru­­­na hə­­­yat fəaliy­­­yə­­­ti­­­nin təh­­­lü­­­kə­­­ siz­­­li­­­yi, yan­­­ğın təh­­­lü­­­kə­­­siz­­­li­­­yi, əla­­­və təh­­­si­­­lin təş­­­ki­­­li, qi­­­ya­­­bi təh­­­sil fa­­­kül­­­tə­­­ lə­­­ri və al­­­tı ka­­­fed­­­ra da­­­xil­­­dir. Bu­­­ra­­­da xi­­­la­­­set­­­mə, tib­­­bi ha­­­zır­­­lıq, dal­­­ğıc və al­­­pi­­­nist ha­­­zır­­­lı­­­ğı, siq­­­na­­­li­­­za­­­si­­­ya və di­­­gər sa­­­hə­­­lər üz­­­rə xü­­­su­­­si təd­­­ris ka­­­ bi­­­net­­­lə­­­ri möv­­­cud­­­dur. Bun­­­dan əla­­­və, zə­­­ru­­­ri ava­­­dan­­­lıq­­­la təc­­­hiz edi­­­lən la­­­ bo­­­ra­­­to­­­ri­­­ya­­­lar da təd­­­ri­­­sin yük­­­sək sə­­­ viy­­­yə­­­də apa­­­rıl­­­ma­­­sı­­­na ge­­­niş im­­­kan­­­ lar açır.

Döv­­­lət baş­­­çı­­­sı son dövr­­­lər­­­də Föv­ ­­qə­­­la­­­də Hal­­­lar Na­­­zir­­­li­­­yi­­­nin is­­­ti­­­fa­­­də­­­ si­­­nə ve­­­ri­­­lən tex­­­ni­­­ka­­­la­­­ra ba­­­xıb. Aka­­­ de­­­mi­­­ya­­­da ya­­­ra­­­dı­­­lan Hey­­­dər Əli­­­yev Mər­­­kə­­­zin­­­də olub. Təd­­­bir­­­də çı­­­xış edən pre­­­zi­­­dent İl­­­ham Əli­­­yev Aka­­­ de­­­mi­­­ya­­­da ya­­­ra­­­dı­­­lan şə­­­rait­­­dən ra­­­zı qal­­­dı­­­ğı­­­nı bil­­­di­­­rib. Döv­­­lət baş­­­çı­­­sı gə­­­

lə­­­cək­­­də bu Aka­­­de­­­mi­­­ya­­­nın ba­­­za­­­sın­­­ da bey­­­nəl­­­xalq təd­­­ris və tə­­­lim mər­­­ kə­­­zi ya­­­ra­­­dı­­­la­­­ca­­­ğı­­­na ümid et­­­di­­­yi­­­ni de­­­yib: “Əmi­­­nəm ki, bu­­­ra­­­da təh­­­sil al­­­maq üçün qon­­­şu öl­­­kə­­­lər­­­dən də və­­­tən­­­daş­­­lar gə­­­lə­­­cək­­­lər. Bu ba­­­za­­­da əmi­­­nəm ki, bey­­­nəl­­­xalq təd­­­ris mər­­­ kə­­­zi­­­ni ya­­­ra­­­da bi­­­lə­­­rik. Əl­­­bət­­­tə ki, bu­­­ra­­­da ilk növ­­­bə­­­də xi­­­la­­­se­­­di­­­ci­­­lə­­­ri­­­ miz öz bi­­­lik­­­lə­­­ri­­­ni ar­­­tı­­­ra­­­caq­­­lar. Gənc­ ­­lər müx­­­tə­­­lif pe­­­şə­­­lər üz­­­rə öz ix­­­ti­­­sas­­­ la­­­rı­­­nı tə­­­min edə­­­cək­­­lər. Bu­­­na bö­­­yük eh­­­ti­­­yac var­­­dır”.

Pre­­­zi­­­dent onu da əla­­­və edib ki, bu gün Azər­­­bay­­­can xi­­­la­­­se­­­di­­­ci­­­lə­­­ri xa­­ ­ri­­­ci öl­­­kə­­­lər­­­də xi­­­la­­­set­­­mə mis­­­si­­­ya­­­sı­­­nı ic­­­ra edir­­­lər: “Xi­­­la­­­se­­­di­­­ci­­­lə­­­ri­­­miz həm da­­­ha çox təc­­­rü­­­bə top­­­la­­­yır­­­lar, ey­­­ni za­­­man­­­da, Azər­­­bay­­­can bu sa­­­hə­­­də də xoş niy­­­yə­­­ti­­­ni gös­­­tə­­­rir. Çün­­­ki mən də­­­fə­­­lər­­­lə de­­­mi­­­şəm ki, bi­­­zim bey­­­nəl­­­ xalq si­­­ya­­­sə­­­ti­­­miz əmək­­­daş­­­lıq əsa­­­sın­­­ da qu­­­ru­­­lur. O cüm­­­lə­­­dən biz də çə­­­tin və­­­ziy­­­yət­­­də olan öl­­­kə­­­lə­­­rə yar­­­dım əli­ ­­mi­­­zi uzat­­­ma­­­lı­­­yıq, bu­­­nu edi­­­rik”.

ÖLKƏ

Azər­bay­canUk­ray­na hər­bi əmək­daş­lı­ğı mü­za­ki­rə olu­nub Mü­da­fiə sə­na­ye­si na­zir Ya­vər Ca­ma­lov no­yab­rın 29-da Ba­kı­da sə­fər­də olan Uk­ray­na­nın “Ukrs­pe­ cex­port” şir­kə­ti­nin baş di­rek­to­ru

Alek­sandr Ko­va­len­ko­nu qə­bul edib.

Mü­da­fiə Sə­na­ye­si Na­zir­li­yi­nin mət­ buat xid­mə­ti­nin yay­dı­ğı xə­bə­rə gö­rə, gö­rüş­də Mü­da­fiə Sə­na­ye­si

Na­zir­li­yi ilə “Ukrs­pe­cex­port” şir­kə­ ti ara­sın­da möv­cud olan əmək­daş­lı­ ğın in­ki­şaf et­di­ril­mə­si­nə dair ge­niş mü­za­ki­rə­lər apa­rı­lıb.

NATO-dan Ceyrançöl layihəsinin II mərhələsinə dəstək Azər­bay­can Əra­zi­lə­ri­nin Mi­na­ lar­dan Tə­miz­lən­mə­si üz­rə Mil­li Agent­li­yin (ANA­MA) di­rek­to­ru Na­zim İs­ma­yı­lov no­yab­rın 7-dən 9-dək NA­TO-nun mən­zil-qə­rar­ga­ hın­da sə­fər­də olub. NA­TO-nun Av­ro-At­lan­tik Tə­rəf­daş­lıq Şu­ra­sı for­ma­tın­da ke­çi­ri­lən ic­la­sın­da təq­ di­mat­la çı­xış edən N. İs­ma­yı­lov ANA­MA-nın bu gü­nə­dək hə­ya­ta ke­çir­di­yi la­yi­hə­lər, o cüm­lə­dən Cey­ran­çöl əra­zi­si­nin part­la­ma­mış hər­bi sur­sat­lar­dan tə­miz­lən­mə­si məq­sə­di­lə NA­TO ilə bir­gə hə­ya­ta ke­çi­ri­lən Cey­ran­çöl Sülh Na­mi­nə Tə­rəf­daş­lıq (SNT) Eti­mad Fon­du­ nun bi­rin­ci mər­hə­lə­si çər­çi­və­sin­də gö­rü­lən iş­lər və gə­lə­cək plan­lar ba­rə­də mə­lu­mat ve­rib. Top­lan­tı­da Cey­ran­çöl SNT Eti­mad Fon­du­nun ikin­ci mər­hə­lə­si­nin rəs­mi açı­lı­şı elan olu­nub.

NA­TO-da ke­çi­ri­lən gö­rüş­lər za­ma­nı Tür­ki­yə Cey­ran­çöl la­yi­hə­si­ nin do­nor­la­rı sı­ra­sı­na qo­şul­du­ğu­nu

elan edib. Sə­fər çər­çi­və­sin­də NA­TOnun İn­teq­ra­si­ya, Tə­rəf­daş­lıq və Əmək­daş­lıq və Əmə­liy­yat­lar ida­rə­ lə­rin­də, o cüm­lə­dən bir sı­ra döv­lət­ lə­rin NA­TO ya­nın­da daimi nü­ma­ yən­də­lik­lə­rin­də yük­sək sə­viy­yə­li gö­rüş­lər olub. Gö­rüş­lər­də ANA­ MA-nın mil­li və bey­nəl­xalq fəaliy­

yə­ti, o cüm­lə­dən xa­ri­ci öl­kə­lər­də hə­ya­ta ke­çi­ri­lən la­yi­hə­lə­rə ver­di­yi töh­fə­lər və gə­lə­cək po­ten­sial la­yi­hə­ lər­də iş­ti­ra­kı ilə bağ­lı fi­kir mü­ba­di­ lə­si apa­rı­lıb. Azər­bay­ca­nın Əf­qa­nıs­ tan­da mi­na təh­lü­kə­si­nin azal­dıl­ma­ sın­da iş­ti­ra­kı­nın va­cib­li­yi vur­ğu­la­ nıb və bu is­ti­qa­mət­də hə­ya­ta ke­çir­ di­yi təd­bir­lər təq­dir olu­nub. ANA­ MA tə­rə­fin­dən Gür­cüs­ta­na gös­tə­ri­ lən dəs­tək, ha­be­lə NA­TO-nun müx­ tə­lif la­yi­hə­lə­ri­ni uğur­la ic­ra et­di­yi müs­bət qiy­mət­lən­di­ri­lib.

N. İs­ma­yı­lov AZE­Rİ DE­FEN­CEyə açıq­la­ma­sın­da Cey­ran­çöl la­yi­hə­ si­nin bi­rin­ci mər­hə­lə­si­nin 2014-cü ilin iyun ayın­da ye­kun­la­şa­ca­ğı­nı və ar­dın­ca ikin­ci mər­hə­lə­yə baş­la­na­ca­ ğı­nı qeyd edib. Agent­lik di­rek­to­ru­ nun söz­lə­ri­nə gö­rə, NA­TO tə­rə­fi ANA­MA-nı Gür­cüs­tan­da da hə­ya­ta ke­çi­ri­lən mi­na­tə­miz­lə­mə fəaliy­yət­ lə­ri­nə dəs­tək ver­mə­yə ça­ğı­rıb.

Ha­zır­da ANA­MA Gür­cüs­tan­la bağ­ lı iki la­yi­hə­ni nə­zər­dən ke­çi­rir.

noyabr - dekabr 2013 9

ÖLKƏ

Daxili Qoşunlara yeni komandan Pre­zi­dent İl­ham Əli­ye­vin im­za­la­ dı­ğı sə­rən­cam­la ge­ne­ral-ma­yor Şa­hin Məm­mə­dov Da­xi­li İş­lər Na­zir­ li­yi Da­xi­li Qo­şun­la­rı­nın ko­man­da­nı tə­yin edi­lib. Qa­zax ra­yo­nu­nun Ye­ni­ kənd kən­din­də (in­di­ki Ağs­ta­fa ra­yo­ nu, Zə­lim­xan kən­di) 1961-ci il­də ana­dan ol­muş Ş. Məm­mə­dov SS­Rİ DİN-nin Sa­ra­tov Ali Hər­bi Ko­man­ dan­lıq Mək­tə­bi­ni, 1999-cu il­də isə Si­lah­lı Qüv­və­lə­rin Hər­bi Aka­de­mi­ ya­sı­nın St­ra­te­ji Təd­qi­qat­lar və Döv­ lət Mü­da­fiəsi­ni İda­rəet­mə Aka­de­ mik kur­su­nu bi­ti­rib. O, 1992-1997-ci il­lər­də DİN Da­xi­li Qo­şun­la­rın­da

hər­bi his­sə (əla­hid­də ta­bor) ko­man­ di­ri, hər­bi his­sə ko­man­di­ri­nin müavi­ni - qə­rar­gah rəisi, hər­bi his­sə ko­man­di­ri və­zi­fə­lə­rin­də xid­mət edib. 1998-ci il­dən 15 no­yabr 2013-cü ilə­dək DİN Da­xi­li Qo­şun­la­rı­nın Baş İda­rə­sin­də qə­rar­gah rəisi­nin müavi­ ni, qə­rar­gah rəisi­nin müavi­ni - Əmə­ liy­yat və dö­yüş ha­zır­lı­ğı İda­rə­si­nin rəisi, Da­xi­li Qo­şun­lar qə­rar­gah rəisi­ nin 1-ci müavi­ni və­zi­fə­lə­rin­də ça­lı­ şıb. Azər­bay­can pre­zi­den­ti­nin 9 mart 2011-ci il ta­rix­li 1384 nöm­rə­li Sə­rən­ca­mı ilə Şa­hin Məm­mə­do­va ge­ne­ral-ma­yor hər­bi rüt­bə­si ve­ri­lib.

Nax­çı­van Əla­hid­də Pre­zi­dent MSN Ümum­qo­şun Or­du­su ya­ra­dıl­dı əmək­daş­la­rı­nı təl­tif et­di Pre­zi­dent İl­ham Əli­yev de­kab­rın 18-də Mü­da­fiə Na­zir­li­yi­nin Əsas­ na­mə­si­nin təs­diq edil­mə­si ba­rə­də fər­man im­za­la­yıb. Fər­ma­na əsa­sən Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı­nın mü­da­fiə qa­bi­liy­yə­ti­nin möh­kəm­ lən­di­ril­mə­si, Si­lah­lı Qüv­və­lə­rin his­sə və böl­mə­lə­ri­nin dö­yüş qa­bi­liy­ yə­ti­nin ar­tı­rıl­ma­sı, bir mər­kəz­dən ida­rəet­mə­nin tək­mil­ləş­di­ril­mə­si məq­sə­di­lə 5-ci Or­du Kor­pu­su­nun əsa­sın­da Əla­hid­də Ümum­qo­şun Or­du­su ya­ra­dı­lıb. Ge­ne­ral-ley­te­nant Kə­rəm Mus­ta­fa­yev Əla­hid­də Ümum­qo­şun Or­du­su ko­man­da­nı və­zi­fə­si­nin ic­ra­sı­na bu­ra­xı­lıb.

ADEX-2014 sər­gi­sin­də 70-dək fir­ma iş­ti­ra­kı­nı təs­diq­lə­yib Ba­kı­da 11-13 sent­yabr 2014-cü il ta­rix­lə­rin­də ke­çi­ri­lə­cək ADEX-2014 bey­nəl­xalq mü­da­fiə sə­na­ye­si sər­gi­si­nə ha­zır­lıq iş­lə­ri da­vam edir. Azər­bay­can ta­ri­xin­də ilk də­fə təş­kil ke­çi­ri­lə­cək bey­nəl­xalq mü­da­fiə sə­na­ye­si sər­gi­sin­də de­kab­rın so­nu­na dün­ya­nın 13 öl­kə­sin­dən 70-ə ya­xın fir­ma öz iş­ti­ra­kı­nı təs­diq­lə­yib. Sər­gi­də Tür­ki­yə, Pol­şa, Çin, İs­rail mil­li pa­vil­yon­la təm­sil olu­na­caq. Sər­gi­yə qa­tı­la­caq fir­ma­lar ara­sın­da mü­da­fiə sə­na­ye­si sek­to­run­da ta­nın­mış Çi­nin CETC In­ter­na­tional, CP­MIEC, Poly Tech­no­lo­ gies, NO­RIN­CO, İs­railin El­bit Sys­tems, IMI, IAI, IWI, Ra­fael, Aero­nautics, Fran­sa­nın MB­DA, Hin­dis­ta­nın MKU Pvt., CAR-ın Pa­ra­mount Group, Ru­si­ya­nın Rus­sian Tech­ no­lo­gies, Ro­so­bo­ro­neks­port, Ser­bi­ya­nın Yu­goim­port, Tür­ki­yə­nin ASEL­SAN, HA­VEL­ SAN, MKEK, STM, Pol­şa­nın Bu­mar, Hu­ta Sta­lo­wa Wo­la, Rad­mor S.A və di­gər şir­kət­ lər yer alır. Ət­raf­lı mə­lu­mat üçün www.adex2014.az

10 AZERI DEFENCE

Pre­zi­dent İl­ham Əli­yev de­kab­rın 11-də Mü­da­fiə Sə­na­ye­si Na­zir­li­yi­nin (MSN) bir qrup əmək­da­şı­nın təl­tif edil­ mə­si ba­rə­də sə­rən­cam­lar im­za­la­yıb.

Döv­lət baş­çı­sı­nın sə­rən­ca­mı ilə MSNnin əmək­daş­la­rı Fi­rad Cə­fə­rov, Çin­giz Əli­yev, Kons­tan­tin Ha­cı­yev və Möv­lud­ pa­şa Nu­şi­ye­və “Əmək­dar mü­hən­dis” fəx­ri adı ve­ri­lib. Mü­da­fiə sə­na­ye­si­nin in­ki­şa­fın­da­kı xid­mət­lə­ri­nə və döv­lət qul­lu­ğun­da sə­mə­rə­li fəaliy­yət­lə­ri­nə gö­rə MSN-nin əmək­daş­la­rı Kə­ma­lə Ba­ba­ye­va, Və­li Fə­tə­li­yev, Tat­ya­na Moz­ qu­no­va, Ley­la Sa­la­ho­va, Ül­kər Sü­ley­ ma­no­va “Döv­lət qul­lu­ğun­da fərq­lən­ mə­yə gö­rə” me­da­lı, Zül­fiy­yə Ba­ba­ye­va, Fər­had Cə­fər­qu­li­yev, Ra­sim Ələk­bə­rov, Mə­la­hət İba­do­va, Rəh­man Qu­li­yev, Ən­vər Qur­ba­nov, Meh­man Məm­mə­dov, Ta­hir Nu­ri­yev, İra­də Sa­la­ho­va və Al­maz Və­li­ye­va isə “Tə­rəq­qi” me­da­lı ilə təl­tif olu­nub­lar.

MÜDAFİƏ ÖLKƏ

ARDNŞ sər­həd­çi­lə­ri mü­ka­fat­lan­dır­dı Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Döv­lət Neft Şir­kə­ti (ARDNŞ) Xə­zər də­ni­zi­nin “Bul­la-də­niz” ya­ta­ğın­da­kı 90 nöm­rə­li qu­yu­da qə­za nə­ti­cə­sin­də baş ver­miş yan­ğı­nın qar­şı­sı­nın alın­ma­sın­da fərq­ lən­miş Döv­lət Sər­həd Xid­mə­ti­nin (DSX) hər­bi qul­luq­çu­la­rı­nı mü­ka­fat­lan­dı­rıb.

Bu mü­na­si­bət­lə DSX mər­kə­zi apa­ra­tın­ da təş­kil olun­muş təd­bir­də mə­lu­mat ve­ri­lib ki, 23-26 av­qust 2013-cü il ta­rix­ lər­də baş ver­miş yan­ğın üz­mə va­si­tə­lə­ri­ nin qu­yu­ya ya­xın­laş­ma­sı­na im­kan ver­ mə­di­yi üçün yük­sək ha­va hə­ra­rə­ti və hə­də­fin gö­rün­məz­li­yi şə­raitin­də sər­həd­ çi­lər tə­rə­fin­dən gə­mi top­la­rın­dan açıl­ mış sər­rast atəş­lər ilə qu­yu­nun ağı­zı yan­ğı­nı sön­dür­mə­yə im­kan ver­mə­yən ava­dan­lıq­lar­dan tə­miz­lə­nib. Nə­ti­cə­də Xə­zər də­ni­zi­nin eko­lo­gi­ya­sı­na, həm­çi­ nin döv­lət büd­cə­si­nə də­yə bi­lə­cək kül­li miq­dar­da zi­ya­nın qar­şı­sı alı­nıb.

ARDNŞ pre­zi­den­ti Röv­nəq Ab­dul­ la­yev bil­di­rib ki, ekst­re­mal şə­rait­də gös­tər­dik­lə­ri fə­da­kar­lı­ğa gö­rə, DSXnin 17 hər­bi qul­luq­çu­su ARDNŞ tə­rə­ fin­dən Fəx­ri fər­man­lar və qiy­mət­li

hə­diy­yə­lər ilə mü­ka­fat­lan­dı­rı­lıb. Qə­za ye­rin­də əmə­liy­ya­ta bi­la­va­si­tə rəh­bər­lik et­miş Döv­lət Sər­həd Xid­mə­ti­nin rəisi ge­ne­ral-ley­te­nant El­çin Qu­li­yev də ARDNŞ-nin Fəx­ri Fər­ma­nı­na la­yiq gö­rü­lüb.

Təd­bir­də çı­xış edən DSX rəisi, Sər­ həd Qo­şun­la­rı ko­man­da­nı ge­ne­ral-ley­ te­nant E. Qu­li­yev isə vur­ğu­la­yıb ki, “Bul­la-də­niz” ya­ta­ğın­da­kı qə­za­nın ara­

dan qal­dı­rıl­ma­sın­da sər­həd­çi­lər vax­tı ilə ARDNŞ tə­rə­fin­dən DSX-yə tə­mən­ na­sız ve­ril­miş gə­mi­lə­rin im­kan­la­rın­ dan is­ti­fa­də edib­lər. Ge­ne­ral-ley­te­nant E. Qu­li­yev Azər­bay­ca­nın bü­tün sər­ həd­lə­ri ki­mi, də­niz ya­taq­la­rı­nın mü­ha­ fi­zə­si­nin Sər­həd Qo­şun­la­rı tə­rə­fin­dən hə­mi­şə ol­du­ğu ki­mi, bun­dan son­ra da yük­sək sə­viy­yə­də təş­kil olu­na­ca­ğı­nı bil­di­rib.

Azərbaycan Sərhəd Mühafizəsinə ağır itki Döv­lət Sər­həd Xid­mə­ti (DSX) rəisi­nin müavi­ni, ge­ne­ral-ma­yor Mə­həm­məd Ab­bas­qu­li­yev no­yab­rın 22-də dün­ya­sı­nı də­yi­şib. Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı­nın Ba­bək ra­yo­ nu­nun Kəl­bo­ruc kən­din­də 1965-ci il­də ana­dan ol­muş ge­ne­ral-ma­yor M. Ab­bas­qu­li­yev Do­netsk Ali Hər­bi-Si­ ya­si Mü­hən­dis və Ra­bi­tə Qo­şun­la­rı Mək­tə­bi­ni bi­ti­rib. 1993-cü ilə qə­dər So­vet Or­du­su sı­ra­la­rın­da, 1994-cü il­dən 2001-ci ilə­dək Azər­bay­can Sər­ həd Qo­şun­la­rı­nın Nax­çı­van sər­həd dəs­tə­sin­də xid­mət edib, 2001-2004cü il­lər­də Nax­çı­van sər­həd dəs­tə­si­ nin rəisi, Nax­çı­van Sər­həd Di­vi­zi­ya­

sı­nın ko­man­di­ri, Sər­həd Qo­şun­la­rı­ nın Baş Qə­rar­gah rəisi­nin bi­rin­ci müavi­ni, 2008-ci il­dən DSX rəisi­nin şəx­si he­yət üz­rə müavi­ni, Şəx­si He­yət üz­rə Baş İda­rə­nin rəisi və­zi­fə­si­nə tə­yin olu­nub. 2004-cü il iyul ayı­nın 30-da pre­zi­den­tin sə­rən­ca­mı ilə M. Ab­bas­qu­li­ye­və ge­ne­ral-ma­yor hər­bi rüt­bə­si ve­ri­lib. O, tut­du­ğu və­zi­fə­lər­ dən ası­lı ol­ma­ya­raq özü­nü daim sə­riş­tə­li və ba­ca­rıq­lı hərb­çi, yük­sək pe­şə­kar­lı­ğa və təş­ki­lat­çı­lıq qa­bi­liy­yə­ ti­nə ma­lik təc­rü­bə­li ko­man­dir ki­mi ta­nı­dıb. Xid­mə­ti döv­rün­də əl­də et­di­ yi nailiy­yət­lə­rə gö­rə, “Azər­bay­can Bay­ra­ğı” və “Və­tə­nə xid­mə­tə gö­rə”

3-cü də­rə­cə­li or­den­lər, Azər­bay­ca­nın və xa­ri­ci döv­lət­lə­rin 12 me­da­lı ilə təl­ tif edi­lib. Mər­hum ikin­ci Fəx­ri Xi­ya­ ban­da dəfn edi­lib.

Al­lah rəh­mət elə­sin!

noyabr - dekabr 2013 11

ÖLKƏ

DSX-də 2013-cü ilin ye­kun­la­rı mü­za­ki­rə olu­nub Döv­lət Sər­həd Xid­mə­ti üçün 2013-cü il sər­həd mü­ha­fi­zə­si sis­te­mi­nin tək­mil­ləş­di­ril­mə­si is­ti­qa­mə­tin­ də ge­niş­miq­yas­lı ti­kin­ti-qu­ru­cu­luq iş­lə­ri, qar­şı­ya qo­yul­muş xü­su­si tap­şı­rıq­la­rın ic­ra­sı və dö­yüş ha­zır­lı­ğı­nın da­ha da yük­sək sə­viy­yə­də tə­min edil­mə­si, döv­lət sər­hə­di­nin əmə­liy­yat yo­lu ilə mü­ha­fi­ zə­si­nin güc­lən­di­ril­mə­si, bey­nəl­xalq sər­həd əmək­daş­lı­ğı­nın də­rin­ləş­di­ril­mə­si ilə əla­mət­dar olub.

De­kab­rın 20-də Döv­lət Sər­həd Xid­mə­tin­də (DSX) 2013-cü ilin ye­kun­ la­rı­na həsr olun­muş he­sa­bat mü­şa­vi­ rə­sin­də çı­xış edən DSX rəisi, Sər­həd Qo­şun­la­rı ko­man­da­nı ge­ne­ral-ley­te­ nant El­çin Qu­li­yev bil­di­rib ki, ca­ri il­də pre­zi­dent, Si­lah­lı Qüv­və­lə­rin Ali

12 AZERI DEFENCE

Baş Ko­man­da­nı İl­ham Əli­yev Lən­kə­ ran sər­həd dəs­tə­si­nin “As­ta­ra” sər­ həd bu­ra­xı­lış mən­tə­qə­si­nin, sər­həd ko­men­dant­lı­ğı­nın və sər­həd zas­ta­va­ sı­nın şəx­si he­yə­ti üçün in­şa olun­muş ye­ni xid­mə­ti və ya­şa­yış şə­hər­ci­yi komp­lek­si­nin açı­lış mə­ra­si­min­də iş­ti­

rak edə­rək sər­həd­çi­lə­rə xid­mə­ti mən­ zil­lə­rin or­der­lə­ri­ni təq­dim edib. Döv­ lət baş­çı­sı tə­rə­fin­dən DSX-nin hər­bi qul­luq­çu­la­rı 5 or­den, 37 me­dal­la təl­tif edi­lib, 3 za­bit ali hər­bi rüt­bə­li və­zi­fə­ yə tə­yin edi­lib, 1 za­bi­tə isə ge­ne­ralma­yor hər­bi rüt­bə­si ve­ri­lib.

Döv­lət sər­həd­lə­ri­nin mü­ha­fi­zə­ si inf­rast­ruk­tu­ru­nun tək­mil­ləş­di­ ril­mə­si is­ti­qa­mə­tin­də hə­ya­ta ke­çi­ ril­miş təd­bir­lər çər­çi­və­sin­də 267 bi­na­dan iba­rət 21 ti­kin­ti komp­lek­ si­nin əsas­lı tə­mir-ti­kin­ti­si, hər­bi his­sə­lər­də za­bit-gi­zir he­yə­ti­nin məişət şə­raiti­nin yax­şı­laş­dı­rıl­ma­sı üçün 1186 mən­zi­lin in­şa­sı hə­ya­ta ke­çi­ri­lib.

Mü­şa­vi­rə­də həm­çi­nin qeyd olu­ nub ki, iyun ayı­nın 26-da Si­lah­lı Qüv­və­lə­rin ya­ra­dıl­ma­sı­nın 95-ci il­dö­nü­mü ilə əla­qə­dar pa­ra­da DSX-nin hər­bi qul­luq­çu­la­rı tə­rə­fin­ dən ye­ni alın­mış hər­bi tex­ni­ka­lar nü­ma­yiş et­di­ri­lib. Sər­həd aviasi­ya­ sı tə­rə­fin­dən ilk də­fə ola­raq hər­bi pa­ra­da al­tı­lıq tər­ki­bin­də nü­ma­yiş uçuş­la­rı ye­ri­nə ye­ti­ri­lib, həm­çi­nin döv­lət sər­hə­di­nin də­niz və qu­ru sa­hə­lə­rin­də ilk də­fə ola­raq pat­rul nə­za­rə­ti uçuş­la­rı real­laş­dı­rı­lıb.

Av­qust ayı­nın 13-14 ta­rix­lə­rin­də DSX-nin tə­lim mər­kə­zin­də “Azər­ bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın əra­zi­si­nə düş­mən qo­şun qrup­la­rı­nın hü­cum­ la­rı­nın qar­şı­sı­nın alın­ma­sı, ter­ror təx­ri­bat qrup­la­rı­nın zə­rər­siz­ləş­di­ ril­mə­si” möv­zu­sun­da ke­çi­ril­miş dö­yüş atış­lı tak­ti­ki tə­lim­lər­də şəx­si he­yət tə­rə­fin­dən möh­kəm in­ti­zam, yük­sək pe­şə­kar­lıq və dö­yüş ha­zır­ lı­ğı nü­ma­yiş et­di­ri­lib. İl ər­zin­də sər­həd gö­zət­çi gə­mi­lə­ri tə­rə­fin­dən

Xə­zər də­ni­zi­nin va­cib is­ti­qa­mət­lə­ rin­də fa­si­lə­siz xid­mət təş­kil edil­ mək­lə, sər­həd su­la­rın­da Azər­bay­ ca­nın mə­na­fe­lə­ri tə­min olu­nub.

Azər­bay­can Si­lah­lı Qüv­və­lə­rin­də ilk də­fə ola­raq DSX-nin hər­bi his­ sə­lə­rin­də “Va­li­deyn Gün­lə­ri”nin ke­çi­ril­mə­si­nə baş­la­nıb.

Təd­bir­də mə­lu­mat ve­ri­lib ki, 2014-2024-cü il­lə­ri əha­tə edən Azər­bay­ca­nın döv­lət sər­həd­lə­ri­nin dağ­lıq əra­zi­lər­də mü­ha­fi­zə­si sis­te­ mi­nin in­ki­şa­fı­na dair Döv­lət Proq­ ra­mı­nın la­yi­hə­si ha­zır­la­nıb. Proq­ ram­da sər­həd mü­ha­fi­zə­si­nin güc­ lən­di­ril­mə­si ilə bağ­lı müx­tə­lif təd­ bir­lər ək­si­ni ta­pır.

Mü­şa­vi­rə­də qa­çaq­mal­çı­lıq və di­gər qa­nun po­zun­tu­la­rı ilə mü­ba­ ri­zə sa­hə­sin­də gö­rü­lən iş­lər ba­rə­də mə­lu­mat ve­ri­lə­rək bil­di­ri­lib ki, 2013-cü il­də Azər­bay­ca­nın döv­lət sər­hə­di­ni poz­du­ğu­na gö­rə 515 nə­fər, sər­həd re­ji­mi qay­da­la­rı­nı poz­duq­la­rı­na gö­rə isə 18159 nə­fər sax­la­nı­lıb. He­sa­bat döv­rün­də sər­ həd nar­yad­la­rı­na qar­şı 1 hal­da sər­ həd po­zu­cu­la­rı tə­rə­fin­dən si­lah­lı mü­qa­vi­mət gös­tə­ri­lib. Döv­lət sər­ hə­di­nin mü­ha­fi­zə­si za­ma­nı sər­həd nar­yad­la­rı tə­rə­fin­dən tə­li­mat­la­ra uy­ğun ola­raq sər­həd po­zu­cu­la­rı­na qar­şı si­lah tət­biq edi­lər­kən 1 si­lah­lı sər­həd po­zu­cu­su zə­rər­siz­ləş­di­ri­lib.

DSX tə­rə­fin­dən il ər­zin­də 2303 nə­fər ax­ta­rış­da olan şəxs tu­tu­lub.

2013-cü il ər­zin­də 4 mil­yon 669.2 min ma­nat də­yə­rin­də qa­çaq­mal tu­tu­lub, 150 kq 462 qram nar­ko­tik mad­də­nin döv­lət sər­hə­din­dən ke­çi­ril­mə­si­nin qar­şı­sı alı­nıb, 25.8 ton ya­ba­nı hal­da bit­miş nar­ko­tik tər­kib­li bit­ki aş­kar­la­na­raq məhv edi­lib. Qa­nun­suz miq­ra­si­ya ilə məş­ğul olan 3 kri­mi­nal qrup, qa­çaq­mal­çı­lıq və nar­ko­tik mad­də­ lə­rin qa­nun­suz döv­riy­yə­si ilə məş­ ğul olan 9 mü­tə­şək­kil ci­na­yət­kar dəs­tə zə­rər­siz­ləş­di­ri­lib.

He­sa­bat mü­şa­vi­rə­si­nin so­nun­ da pre­zi­den­tin sə­rən­ca­mı ilə təl­tif olun­muş hər­bi qul­luq­çu­la­ra or­den və me­dal­lar təq­dim olu­nub.

noyabr - dekabr 2013 13

ÖLKƏ

BAT - xü­su­si tə­yi­nat­lı­lar üçün mil­li PUA km-ə qə­dər­dir. Xə­ri­tə­çək­mə və kəş­ fiy­yat əmə­liy­yat­la­rı üçün nə­zər­də tu­tu­lan BAT 10-16 metr/sa­ni­yə sü­rət­ lə uçur və 12 metr/sa­ni­yə əsən kü­lə­ yə qar­şı da­yan­maq qa­bi­liy­yə­ti­nə sa­hib­dir. Öl­çü­lə­ri­nin ki­çik və göv­də­ si­nin mo­dul­yar qu­ru­lu­şu

Azər­bay­ca­nın gənc mü­hən­dis­lə­ri tə­rə­fin­dən ha­zır­lan­mış BAT ad­lı mi­ni pi­lot­suz uçuş apa­ra­tı (PUA) de­kab­ rın 4-də “Ba­ku­Tel-2013” sər­gi­sin­də Azər­bay­can Tex­no­lo­gi­ya­lar Par­kı­nın sten­din­də nü­ma­yiş et­di­ri­lib. BAT la­yi­hə­si­nin müəl­li­fi Tam­ley­xa Pri­ye­ vin söz­lə­ri­nə gö­rə, PUA-nın qa­nad açıq­lı­ğı 92 sm, çə­ki­si 600 qram, uçuş müd­də­ti 60 də­qi­qə, uçuş mə­sa­fə­si 10

BAT-ın çan­ta­da da­şın­ma­sı­na, tab­let üzə­rin­dən ida­rə olun­ma­sı isə onun hər­bi əmə­liy­yat­lar­da xü­su­si tə­yi­nat­lı qüv­və­lər tə­rə­fin­dən is­ti­fa­də­si­nə şə­rait ya­ra­dır. BAT həs­sas eni­şi göv­ də­si­nin al­tın­da yer­lə­şən ult­ra­so­nic sen­sor he­sa­bı­na tə­min olu­nur. Bü­tün elekt­ro­ni­ka, ser­vo­me­xa­nizm­lər və mü­hər­rik PUA-nın göv­də his­sə­sin­də yer alır. Elekt­rik­lə ça­lış­ma­sı isə onun

səs­siz uçu­şu­nu şərt­lən­di­rir. Apa­rat əl­lə ha­va­ya atıl­maq­la uçuş star­tı gö­tü­rür.

T. Pri­ye­vin söz­lə­ri­nə gö­rə, PUAnın proq­ram tə­mi­na­tı da mil­li ola­raq ha­zır­la­nıb ki, bu da uçuş za­ma­nı onu kə­nar mü­da­xi­lə yo­lu ilə dü­şü­rül­mə­si­ni, is­ti­ qa­mə­ti­nin də­yiş­di­ril­ mə­si­ni ön­lə­yir. PUA elekt­ron xə­ri­tə üzə­rin­də ve­ril­miş koor­di­nat­la­rı av­to­pi­lot re­ji­min­də kəş­fiy­yat edə, fo­to və vi­deo gö­rün­tü­nü ko­man­di­rə ötü­rə bi­lir. BAT üçün ya­zıl­mış xü­su­si proq­ ram çə­kil­miş fo­to­lar əsa­sın­da əra­zi­nin 5 sm də­qiq­lik­də 3D xə­ri­tə­si­ni ha­zır­la­ ma­ğa im­kan ya­ra­dır. Bu­nun­la da çu­xu­run və yük­sək­li­yin həc­mi­ni he­sab­la­maq müm­kün­dür. Apa­rat üzə­ri­nə ge­cə kəş­fiy­ya­tı üçün xü­su­si inf­ra­qır­mı­zı ka­me­ra yer­ləş­di­ri­lir.

Azər­bay­can AW he­li­kop­ter­lə­ri­nə sa­hib olur İta­li­ya­nın Agus­ta­West­land şir­ kə­ti 2014-cü il­də Azər­bay­ca­nın si­fa­riş ver­di­yi AW-139 və AW-189 he­li­kop­ter­lə­ri­nin çat­dı­rıl­ma­sı­nı ye­kun­laş­dı­ra­caq. Agus­ta­West­land şir­kə­ti­nin söz­çü­sü Ro­ber­to Cap­ra­ rel­la­nın AZE­Rİ DE­FEN­CE-yə ver­ di­yi mə­lu­ma­ta gö­rə, ha­zır­da qra­fik üz­rə AW-139 he­li­kop­ter­lə­ri­nin çat­ dı­rıl­ma­sı hə­ya­ta ke­çi­ri­lir. Gə­lən il isə AW-189 tip­li 2 he­li­kop­ter is­teh­ sal olu­na­raq Azər­bay­ca­na gön­də­ri­ lə­cək. Ca­ri ilin okt­yabr ayı­nın əv­vəl­lə­rin­də 2 ədəd AW-139 Azər­ bay­ca­na çat­dı­rı­lıb. R. Cap­ra­rel­la­ nın söz­lə­ri­nə gö­rə, bu he­li­kop­ter­ lər­dən əsa­sən of­şor da­şı­ma­lar, föv­ qə­la­də tib­bi xid­mət­lər, ax­ta­rış-xi­la­ set­mə əmə­liy­yat­la­rı və VİP xid­mət­ lər üçün is­ti­fa­də olu­nur. Ax­ta­rış-xi­

14 AZERI DEFENCE

la­set­mə (SAR) mis­si­ya­la­rı üçün nə­zər­də tu­tu­lan he­li­kop­ter­lər pis ha­va şə­raitin­də və ge­cə vax­tı uçuşax­ta­rış im­kan­la­rı ve­rən gör­mə sis­ te­mi və FLIR ka­me­ra ilə təc­hiz olu­nub.

Azər­bay­can­la Agus­ta­West­land ara­sın­da im­za­lan­mış mü­qa­vi­lə­nin də­yə­ri 115 mln. av­ro təş­kil edir. Mü­­ qa­vi­lə çər­çi­və­sin­də Azər­bay­can 8 ədəd AW-139, 2 ədəd isə AW-189 tip­ li he­li­kop­ter (cə­mi 10 ədəd) ala­caq.

MÜDAFİƏ ÖLKƏ

iyul - avqust 2013 15

HƏRBİ SƏNAYE

Mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si 2014-cü ilə inam­­la ad­­dım­­la­­yır

Ya­­vər Ca­­ma­­lov: “Ya­­ra­­dı­­lan ye­­ni is­­teh­­sa­­lat sa­­hə­­lə­­ri Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­mi­­zi tə­­min et­­mək üçün tam gü­­cü ilə fəaliy­­yət gös­­tə­­rir” De­­kab­­rın 17-də Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yin­­də (MSN) Azər­­bay­­can mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si əmək­­daş­­la­­rı­­nın pe­­şə bay­ ­ra­­mı qeyd olu­­nub. Bu mü­­na­­si­­bət­­lə ke­­çi­­ri­­lən təd­­bir­­də Azər­­bay­­can mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si­­nin keç­­di­­yi yo­­la nə­­zər sa­­lı­­nıb, möv­­cud və­­ziy­­yət də­­ yər­­lən­­di­­ri­­lib, qar­­şı­­da­­kı il üçün tap­­şı­­rıq­­lar ve­­ri­­lib. Təd­­bir iş­­ti­­rak­­çı­­la­­rı əv­­vəl­­cə Fəx­­ri Xi­­ya­­ban­­da ümum­­mil­­li li­­der Hey­­dər Əli­­ye­­vin və gör­­kəm­­li of­­tal­­mo­­loq alim, aka­­de­­ mik Zə­­ri­­fə xa­­nım Əli­­ye­­va­­nın xa­­ti­­rə­­si­­ni yad edib, Şə­­hid­­lər Xi­­ya­­ba­­nın­­da döv­­lə­­ti­­mi­­ zin əra­­zi bü­­töv­­lü­­yü uğ­­run­­da şə­­hid ol­­muş Azər­­bay­­can öv­­lad­­la­­rı­­nı anıb­­lar.

Rəşad Süleymanov

2013-cü il də­­yər­­lən­­di­­ril­­di

“Ra­­dioqu­­raş­­dır­­ma” za­­vo­­dun­­da təş­­kil olun­­muş təd­­bir­­də çı­­xış edən mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri Ya­­vər Ca­­ma­­ lov bil­­di­­rib ki, döv­­lət baş­­çı­­sı­­nın 2005ci il­­də im­­za­­la­­dı­­ğı sə­­rən­­cam­­la ya­­ra­­dı­­ lan MSN-nin za­­vod­­la­­rın­­da əsas­­lı ye­­ ni­­dən­­qur­­ma iş­­lə­­ri apa­­rı­­lıb, Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri la­­zı­­mi si­­lah, hər­­bi tex­­ni­­ka,

16 AZERI DEFENCE

sur­­sat və s. tə­­min et­­mək üçün 45 ye­­ni is­­teh­­sal sa­­hə­­si ya­­ra­­dı­­lıb: “Na­­zir­­li­­yin müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də ya­­ra­­dı­­lan ye­­ni is­­teh­­ sa­­lat sa­­hə­­lə­­ri Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­mi­­zi müasir tə­­ləb­­lə­­rə ca­­vab ve­­rən mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı mə­­mu­­lat­­lar­­la və xalq tə­­sər­­rü­ ­fa­­tı­­nı ma­­şın­­qa­­yır­­ma, ci­­haz­­qa­­yır­­ma, elekt­­ro­­tex­­ni­­ka, ra­­bi­­tə sa­­hə­­lə­­rin­­də is­­ti­­ fa­­də olu­­nan ava­­dan­­lıq və eh­­ti­­yat his­­

sə­­lə­­ri ilə tə­­min et­­mək üçün tam gü­­cü ilə fəaliy­­yət gös­­tə­­rir. Ar­­tıq na­­zir­­li­­yin ta­­be­­li müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də is­­teh­­sa­­lı mə­­ nim­­sə­­ni­­lən mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı mə­­mu­­ lat­­la­­rın çe­­şid­­lə­­ri­­nin sa­­yı 900-ü ötüb.

2013-cü ilin nə­­ti­­cə­­lə­­ri­­nə gö­­rə is­­teh­­sal olun­­muş və si­­fa­­riş­­çi­­lə­­rə təh­­vil ve­­ril­­ miş mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı mə­­mu­­lat­­la­­rın həc­­min­­də 2007-ci il­­lə mü­­qa­­yi­­sə­­də 34.4

HƏRBİ SƏNAYE

də­­fə, 2010-cu il­­lə mü­­qa­­yi­­sə­­də isə 2.8 də­­fə ar­­tım əl­­də olu­­nub”.

MSN-nin müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də 2013-cü il­­də 5 ye­­ni is­­teh­­sa­­lat sa­­hə­­si­­nin açıl­­dı­­ ğı­­nı de­­yən na­­zir Y. Ca­­ma­­lo­­vun söz­­lə­­ ri­­nə gö­­rə, ha­­zır­­da hə­­min is­­teh­­sa­­lat sa­­hə­­lə­­rin­­də 12.7, 14, 23 və 30 mm çap­ ­lı dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı, bü­­tün növ dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın təh­­lü­­ kə­­siz şə­­rait­­də uti­­li­­za­­si­­ya­­sı, 120 mm-lik mi­­na­­la­­rın, aviasi­­ya bom­­ba­­la­­rı­­nın müasir tex­­no­­lo­­gi­­ya əsa­­sın­­da part­­la­­yı­­ cı mad­­də­­lər­­lə dol­­du­­rul­­ma­­sı, 5 növ kap­­su­­lun se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı apa­­rı­­lır.

MSN nəz­­din­­də həm­­çi­­nin 5.45 mm-dən 14.5 mm-ə qə­­dər dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın -50, +50 də­­rə­­cə­­yə­­dək tem­­pe­­ra­­tur­­lar­­da test­­lə­­ri­­nin ke­­çi­­ril­­mə­­si üçün Sı­­naq Mər­­kə­­zi ya­­ra­­dı­­lıb.

Na­­zir 2013-cü il­­də MSN müəs­­si­­sə­­ lə­­rin­­də 40 mm-lik tank əley­­hi­­nə əl qum­­ba­­raatan­­la­­rın, 82 və 60 mm-lik mi­­naatan­­la­­rın, mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­miş AK-74M av­­to­­ma­­tı­­nın, dö­­yüş və siq­­nal pat­­ron­­la­­rı­­nın, müx­­tə­­lif tip­­li əl qum­­ba­ ­ra­­la­­rı­­nın, tank əley­­hi­­nə mi­­na­­la­­rın, əleyh­­qaz­­la­­rın və s. is­­teh­­sal olu­­na­­raq si­­fa­­riş­­çi­­lə­­rə çat­­dı­­rıl­­dı­­ğı­­nı söy­­lə­­yib.

“Na­­zir­­li­­yin müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də ya­­ra­­ dı­­lan və is­­teh­­sal olu­­nan mü­­da­­fiə tə­­yi­

­ at­­lı mə­­mu­­lat­­lar 2009-cu il­­dən baş­­la­­ n ya­­raq bey­­nəl­­xalq mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sər­­gi­­lə­­rin­­də nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­­lir və bö­­ yük ma­­raq­­la qar­­şı­­la­­nır. Se­­vin­­di­­ri­­ci hal­­dır ki, qa­­tıl­­dı­­ğı­­mız sər­­gi­­lər­­də Azər­ ­bay­­can bren­­di ki­­mi nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­­lən mə­­mu­­lat çe­­şid­­lə­­ri­­nin sa­­yı art­­maq­­da da­­vam edir”, - de­­yə Y. Ca­­ma­­lov vur­­ ğu­­la­­yıb.

Na­­zir bil­­di­­rib ki, 2013-cü ilin is­­teh­­ sal proq­­ra­­mı­­na uy­­ğun ola­­raq MSNnin müəs­­si­­sə­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən ya­­ra­­dıl­­ma

üz­­rə 70 möv­­zu­­nu və 208 mər­­hə­­lə­­ni əha­­tə edən el­­mi-təd­­qi­­qat və təc­­rü­­bi konst­­ruk­­tor iş­­lə­­ri da­­vam et­­di­­ri­­lib. 107 mm-lik 12 lü­­lə­­li reak­­tiv yay­­lım atəş sis­­te­­mi­­nin, şəf­­faf pat­­ron da­­raq­­la­­rı­­nın, T-72 tan­­kı üçün yağ-ya­­na­­caq çən­­lə­­ri­­ nin, 120 mm-lik dö­­yüş mi­­na­­sı­­nın ya­­ ra­­dıl­­ma­­sı iş­­lə­­ri tam ba­­şa çat­­dı­­rı­­la­­raq se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı və si­­lah­­lan­­ma­­ya qə­­ bu­­lu töv­­si­­yə olu­­nub. Elə­­cə də BRDM-2 və BTR-70 tip­­li zi­­reh­­li tex­­ni­­ka­­lar tək­­ mil­­ləş­­di­­ri­­lə­­rək güc qu­­rum­­la­­rı­­na təh­­

noyabr - dekabr 2013 17

HƏRBİ SƏNAYE vil ve­­ri­­lib. Aviasi­­ya bom­­ba­­la­­rı­­nın nü­­ mu­­nə­­lə­­ri ha­­zır­­la­­nıb və sı­­naq­­la­­rı ke­­çi­­ ri­­lə­­rək on­­la­­rın se­­ri­­ya­­lı is­­teh­­sa­­lı­­nın təş­­ki­­li is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də iş­­lər apa­­rı­­lır. Na­­ zir­­li­­yin müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də hər­­bi mə­­mu­­ lat­­lar­­la ya­­na­­şı 4 və 6 lay­­lı çap löv­­hə­­lə­ ­ri­­nin, rə­­qəm­­li te­­le­­ya­­yı­­ma ke­­çid­­lə bağ­ ­lı DVB-T tip­­li de­­ko­­der­­lə­­rin, gə­­mi­­lə­­rin tə­­mi­­ri üçün eh­­ti­­yat his­­sə­­lə­­rin, səy­­yar ye­­mək ter­­mos­­la­­rı­­nın, ak­­ku­­mul­­ya­­tor ba­­ta­­re­­ya­­la­­rı­­nın, 12 ka­­libr­­li qo­­şa­­lü­­lə və ya­­rı­­mav­­to­­mat yiv­­siz ov tü­­fəng­­lə­­ri­­nin, işıq­­for­­lar­­da tay­­mer sis­­te­­mi­­nin, po­­lis mən­­tə­­qə­­lə­­ri üçün te­­les­­kop tip­­li ma­­neə sis­­tem­­lə­­ri və s. mə­­nim­­sə­­ni­­lib.

Kadr ha­­zır­­lı­­ğı və el­­mi-təd­­qi­­qat iş­­ lə­­rin­­dən da­­nı­­şan na­­zir bil­­di­­rib ki, MSN-nin tə­­şəb­­bü­­sü ilə Azər­­bay­­can Tex­­ni­­ki Uni­­ver­­si­­te­­tin­­də ya­­ra­­dı­­lan xü­­ su­­si tex­­ni­­ka və tex­­no­­lo­­gi­­ya­­lar fa­­kül­­ tə­­si­­nə ca­­ri il­­də 100 tə­­lə­­bə qə­­bul olub: “Qeyd olu­­nan ix­­ti­­sas­­lar üz­­rə təh­­sil­­lə­­ ri­­ni da­­vam et­­di­­rən tə­­lə­­bə­­lə­­rə prak­­ti­­ki məş­­ğə­­lə­­lə­­rin ke­­çi­­ril­­mə­­si üçün müəs­­ si­­sə­­lə­­ri­­miz­­də hər­­tə­­rəf­­li şə­­rait ya­­ra­­dı­­ lıb. Uni­­ver­­si­­te­­tin la­­bo­­ra­­to­­ri­­ya­­sı­­nın mad­­di-tex­­ni­­ki ba­­za­­sı­­nın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı məq­­sə­­di­­lə MSN tə­­rə­­fin­­dən ava­­dan­­lıq

və əya­­ni və­­sait­­lər ay­­rı­­lıb. Na­­zir­­lik tə­­ rə­­fin­­dən təs­­diq olun­­muş qay­­da­­lar əsa­­sın­­da fa­­kül­­tə­­də əla qiy­­mət­­lər­­lə oxu­­yan tə­­lə­­bə­­lə­­rə - hər bir ix­­ti­­sas üz­­rə 2 nə­­fər ol­­maq­­la 10 nə­­fə­­rə xü­­su­­si tə­­ qaüd ve­­ri­­lir. MSN-nin El­­mi-Təd­­qi­­qat İns­­ti­­tu­­tun­­da döv­­lət si­­fa­­ri­­şi xət­­ti ilə 10 möv­­zu üz­­rə el­­mi-təd­­qi­­qat və təc­­rü­­bi konst­­ruk­­tor iş­­lə­­ri apa­­rı­­lıb. Ey­­ni za­­ man­­da, 24 möv­­zu üz­­rə el­­mi-təd­­qi­­qat iş­­lə­­ri­­nin ye­­ri­­nə ye­­ti­­ril­­mə­­si nə­­zər­­də tu­­tu­­lub. Mil­­li Aero­­kos­­mik Agent­­li­­yin (MA­­KA) isə 2013-cü il üz­­rə fəaliy­­yə­­ tin­­də mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı mə­­mu­­lat­­la­­rın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı və is­­teh­­sa­­lı, xü­­su­­si tə­­yi­­ nat­­lı av­­to­­mo­­bil­­lər üzə­­rin­­də müx­­tə­­lif çap­­lı si­­lah­­la­­rın qu­­raş­­dı­­rıl­­ma­­sı, tre­­na­­ jor­­lar və şle­­mo­­fon­­lar, aero­­kos­­mik mə­­mu­­lat­­la­­rın ema­­lı prin­­sip­­lə­­ri­­nin tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­mə­­si və in­­ki­­şaf et­­di­­ril­­ mə­­si, eko­­lo­­ji mo­­ni­­to­­rinq mə­­sə­­lə­­lə­­ri­­ nin həl­­li­­nə xü­­su­­si yer ve­­ri­­lib. Bun­­dan əla­­və, MA­­KA-da 32 möv­­zu üz­­rə el­­ mi-təd­­qi­­qat iş­­lə­­ri da­­vam et­­di­­ri­­lib”.

Y.Ca­­ma­­lov çı­­xı­­şı­­nın so­­nun­­da pre­­ zi­­dent, Ali Baş Ko­­man­­dan İl­­ham Əli­­ ye­­və MSN əmək­­daş­­la­­rı adın­­dan min­­ nət­­dar­­lı­­ğı­­nı ifa­­də edib.

“Mü­­ba­­riz” ye­­ni­­dən cəb­­hə­­yə dö­­nür

Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi­­nin (MSN) mü­­hən­­dis­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən ya­­ra­ ­ ıl­­mış, Mil­­li Qəh­­rə­­man Mü­­ba­­riz İb­­ra­­hi­­mo­­vun adı­­nı da­­şı­­yan 12.7 mil­­ d li­­metr çap­­lı snay­­per tü­­fən­­gi ya­­xın vaxt­­lar­­da si­­lah­­lan­­ma­­ya qə­­bul olu­­na­ ­caq. Ar­­tıq adı­­çə­­ki­­lən si­­la­­hın test­­lə­­ri ba­­şa ça­­tıb və nə­­ti­­cə­­lər əsa­­sın­­da tü­­fən­­gin üzə­­rin­­də tək­­mil­­ləş­­dir­­mə­­lər apa­­rı­­lıb. Qeyd edək ki, “İs­­tiq­­lal” an­­ti­­ma­­te­­rial snay­­per tü­­fən­­gi ailə­­sin­­dən olan “Mü­­ba­­riz” uzaq mə­­sa­­fə­­də düş­­mə­­nin can­­lı qüv­­və­­si­­ni, hər­­bi tex­­ni­­ka­­sı­­nı, möh­­kəm­­lən­­di­­ril­­miş möv­ ­qe­­lə­­ri­­ni məhv et­­mək üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lur.

18 AZERI DEFENCE

Müəs­­si­­sə­­lə­­rin im­­kan­­la­­rı ge­­niş­­lə­­nir

Na­­zir­­dən son­­ra təd­­bir­­də çı­­xış edən “Şərq” İs­­teh­­sa­­lat Bir­­li­­yi­­nin di­­rek­­to­­ru İl­­qar Nə­­zə­­rov rəh­­bər­­lik et­­di­­yi təş­­ki­­ lat­­da gö­­rü­­lən iş­­lər­­dən da­­nı­­şa­­raq qeyd edib ki, Bir­­li­­yin müəs­­si­­sə­­lə­­ri əsa­­sən mü­­da­­fiə və aviasi­­ya tə­­yi­­nat­­lı məh­­sul­­ la­­rı­­nın is­­teh­­sa­­lı sa­­hə­­sin­­də ix­­ti­­sas­­la­­şıb.

MSN-nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sın­­dan son­­ra bir­­ li­­yin müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də 108 min kv.metr ti­­kin­­ti və ye­­ni­­dən­­qur­­ma iş­­lə­­ri apa­­rı­­lıb və 24 ye­­ni is­­teh­­sal sa­­hə­­si ya­­ra­­dı­­lıb.

Bir­­li­­yin ta­­be­­li­­yin­­də olan müəs­­si­­sə­­lər İSO 9001-2008 ser­­ti­­fi­­ka­­tı­­nı alıb: “Son il­­lər­­də “Şərq” İs­­teh­­sa­­lat Bir­­li­­yi­­nin nəz­­din­­də müasir pi­­lot­­suz uçuş apa­­ rat­­la­­rı­­nın is­­teh­­sa­­lı sa­­hə­­si, mü­­da­­fiə tə­­ yi­­nat­­lı mə­­mu­­lat­­la­­rın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı və is­­teh­­sa­­lı­­nın mə­­nim­­sə­­nil­­mə­­si iş­­lə­­ri­­nin çe­­vik­­li­­yi­­ni ar­­tır­­maq məq­­sə­­di­­lə müasir ava­­dan­­lıq­­lar­­la təc­­hiz edil­­miş Təc­­rü­­bə Sı­­naq Za­­vo­­du (konst­­ruk­­tor bü­­ro­­su) is­­ti­­fa­­də­­yə ve­­ri­­lib. “Te­­le­­me­­xa­­ni­­ka” za­­ vo­­dun­­da güc st­­ruk­­tur­­la­­rı­­nın bü­­tün növ dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­na olan tə­­lə­­ba­­tı­­nı tam ödə­­yə bi­­lən is­­teh­­sa­­lat sa­­hə­­lə­­ri qu­­ ru­­lub. Apa­­rı­­lan iş­­lər nə­­ti­­cə­­sin­­də ca­­ri

HƏRBİ SƏNAYE

il­­də is­­teh­­sal olu­­nan məh­­sul­­la­­rın həc­­ mi 2007-ci il­­lə mü­­qa­­yi­­sə­­də 5.3 də­­fə, mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı mə­­mu­­lat­­la­­rın həc­­mi isə 70 də­­fə­­dən çox ar­­tıb”. İ. Nə­­zə­­rov əla­­və edib ki, “Şərq” İs­­ teh­­sa­­lat Bir­­li­­yi­­nin müəs­­si­­sə­­lə­­rin­­də is­­ teh­­sal olu­­nan 50-dən ar­­tıq məh­­sul, o cüm­­lə­­dən, snay­­per tü­­fəng­­lə­­ri, pi­­lot­­ suz uçuş apa­­rat­­la­­rı, dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı, ta­­pan­­ça­­lar, mi­­na­­lar və s. bey­­nəl­­xalq sər­­gi­­lər­­də nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­­lib. “Üfüq” İs­­teh­­sa­­lat Bir­­li­­yi­­nin di­­rek­­ to­­ru Ra­­miz Məm­­mə­­dov isə çı­­xı­­şın­­da qeyd edib ki, ya­­xın gə­­lə­­cək­­də rəh­­bər­­ lik et­­di­­yi qu­­ru­­mun tər­­ki­­bin­­də da­­ha 4 mo­­dern za­­vo­­dun ti­­kil­­mə­­si plan­­laş­­dı­­ rı­­lır: “Apa­­rı­­lan ye­­ni­­dən­­qur­­ma iş­­lə­­rin­­ dən son­­ra bir­­li­­yin müəs­­si­­sə­­lə­­ri­­nin tex­

­ o­­lo­­ji yö­­nü­­mü de­­mək olar ki, tam n ye­­ni­­lə­­nib. Si­­fa­­riş­­çi­­lə­­rin tə­­ləb­­lə­­ri­­nə uy­­ ğun bey­­nəl­­xalq stan­­dart­­la­­ra ca­­vab ve­­ rən mü­­da­­fiə tə­­yi­­nat­­lı məh­­sul­­lar is­­teh­­ sal edil­­mə­­yə baş­­la­­nıb. Müəs­­si­­sə­­lə­­ri­­ miz­­də əsa­­sən mü­­hən­­dis tex­­ni­­ka­­sı və sur­­sat­­la­­rı, dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı, pi­­ro­­tex­­ni­­ ki va­­si­­tə­­lər, fər­­di mü­­ha­­fi­­zə va­­si­­tə­­lə­­ri, ar­­til­­le­­ri­­ya qur­­ğu­­la­­rı və on­­la­­rın sur­­sat­­ la­­rı və s. is­­teh­­sal edi­­lir. Ey­­ni za­­man­­da güc st­­ruk­­tur­­la­­rı­­nın si­­fa­­ri­­şi ilə müəs­­si­­ sə­­lə­­ri­­miz­­də müx­­tə­­lif aviasi­­ya bom­­ba­­ la­­rı, ar­­til­­le­­ri­­ya sur­­sat­­la­­rı da­­xil ol­­maq­­la 12 ad­­da ye­­ni məh­­sul nö­­vü­­nün is­­teh­­ sa­­lı mə­­nim­­sə­­nil­­mək­­də­­dir”.

R.Məm­­mə­­dov onu da bil­­di­­rib ki, 2013-cü il­­də “Üfiq” İs­­teh­­sa­­lat Bir­­li­­yi­­ nin “Ra­­dioqu­­raş­­dır­­ma” za­­vo­­dun­­da İSO 9001:2008 key­­fiy­­yət stan­­dar­­tı ser­­ ti­­fi­­ka­­tı alı­­nıb.

Təd­­bir­­də çı­­xış edən “Neft­­qa­­zav­­to­­ mat” El­­mi İs­­teh­­sa­­lat Müəs­­si­­sə­­si­­nin di­­rek­­to­­ru Əli Əmi­­rov isə bil­­di­­rib ki, bu gü­­nə­­dək müəs­­si­­sə­­də zi­­reh­­li tex­­ni­­ ka­­lar üçün 3 ad­­da məh­­sul iş­­lə­­ni­­lə­­rək təh­­vil ve­­ri­­lib. Ha­­zır­­da ra­­bi­­tə sa­­hə­­sin­­ də müasir elekt­­ro­­ni­­ka və mik­­rop­­ro­­ ses­­sor tex­­ni­­ka­­sı əsa­­sın­­da da­­ha iki ad­­ da mə­­mu­­la­­tın iş­­lə­­nil­­mə­­si ba­­şa çat­­dı­­ rıl­­maq üz­­rə­­dir. 2006-cı il ilə mü­­qa­­yi­­sə­ ­də müəs­­si­­sə­­nin il­­lik is­­teh­­sal həc­­mi 5 də­­fə­­dən çox ar­­tıb.

Təd­­bi­­rin so­­nun­­da pre­­zi­­dent İl­­ham Əli­­ye­­vin sə­­rən­­ca­­mı ilə təl­­tif olun­­muş MSN əmək­­daş­­la­­rı­­na me­­dal­­lar və fəx­­ri ad­­lar təq­­dim olu­­nub. Na­­zir Y.Ca­­ma­­lo­­ vun əm­­ri ilə iş­­də fərq­­lə­­nən bir qrup MSN əmək­­da­­şı döş ni­­şa­­nı, fəx­­ri fər­­man və pul mü­­ka­­fat­­la­­rı ilə təl­­tif edi­­lib. MSN kol­­lek­­ti­­vi adın­­dan Azər­­bay­­can pre­­zi­­ den­­ti­­nə mü­­ra­­ciət qə­­bul olu­­nub. AD

MSN-dən ix­­ra­­cat həm­­lə­­si Mü­­da­­fiə Sə­­na­­ye­­si Na­­zir­­li­­yi 2013-cü il­­də 3 xa­­ri­­ci öl­­kə­­də ke­­ çi­­ri­­lən ten­­der­­lə­­rin qa­­li­­bi olub.

Na­­zir­­lik tə­­rə­­fin­­dən 2014-cü il­­ də ad­­la­­rı açıq­­lan­­ma­­yan hə­­min öl­­kə­­lə­­rə dö­­yüş sur­­sat­­la­­rı­­nın ix­­ ra­­ca­­tı hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lə­­cək. Mü­­ da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri Ya­­vər Ca­­ ma­­lo­­vun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, bu, 2014-cü il­­də Azər­­bay­­ca­­nın hər­­ bi ix­­ra­­ca­­tı­­nı əhə­­miy­­yət­­li də­­rə­­ cə­­də ar­­tı­­ra­­caq.

Na­­zir MSN tə­­rə­­fin­­dən 2013cü il­­də pi­­lot­­suz uçuş apa­­rat­­la­­ rı­­nın (PUA) və mi­­na­­ya qar­­şı qo­­ru­­ma­­lı nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­lə­­ri­­ nin is­­teh­­sa­­lı la­­yi­­hə­­lə­­ri­­nin uğur­ ­la da­­vam et­­di­­ril­­di­­yi­­ni də vur­­ ğu­­la­­yıb. Bu çər­­çi­­və­­də 2013-cü il­­də MSN-nin “Azad Sys­­tems Co.” müəs­­si­­sə­­sin­­də 10 ədəd “Or­­bi­­ter-2M” tip­­li pi­­lot­­suz uçuş apa­­ra­­tı is­­teh­­sal edi­­lib. Sı­­ naq­­la­­rı ba­­şa çat­­dı­­rıl­­mış bu sis­­ tem­­lər si­­fa­­riş­­çi­­yə təh­­vil ve­­ri­­lib.

CAR-ın Pa­­ra­­mount Group şir­­kə­­ti ilə əmək­­daş­­lıq çər­­çi­­və­­ sin­­də isə 30 ədəd “Ma­­ta­­dor” və “Ma­­rauder” tip­­li mi­­na­­ya qar­­şı qo­­ru­­ma­­lı nəq­­liy­­yat va­­si­­tə­­si is­­ teh­­sal olu­­nub. Ma­­şın­­lar 14.5 mm çap­­lı pu­­lem­­yot­­la təc­­hiz olun­­muş dö­­yüş mo­­du­­lu ilə si­­ lah­­lan­­dı­­rı­­lıb.

noyabr - dekabr 2013 19

REPORTAJ

No­­yab­­rın 17-dən 21-dək Bir­­ləş­­miş Ərəb Əmir­­lik­­lə­­ri­­nin (BƏƏ) Du­­bay şə­­ hə­­rin­­də ke­­çi­­ril­­miş “Du­­bai Airs­­how-2013” sər­­gi və aviaşousu dün­­ya aviasi­­ya sə­­na­­ye­­si­­ni təm­­sil edən 1046 şir­­kə­­ti (100-ə ya­­xı­­nı hər­­bi şir­­kət ol­­ maq­­la) kör­­fəz re­­gionun­­da bir ara­­ya gə­­tir­­di. Du­­bai World Cent­­ral lo­­gis­­ti­ ­ka komp­­lek­­si­­nin əra­­zi­­sin­­də, Əl-Mak­­tum aero­­por­­tun­­da təş­­kil edil­­miş aviaşounun sta­­tik eks­­po­­zi­­si­­ya­­sın­­da bə­­zi­­lə­­ri re­­gion­­da ilk də­­fə ol­­maq­­la, 150 təy­­ya­­rə nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­­lib. Sər­­gi çər­­çi­­və­­sin­­də ke­­çi­­ril­­miş aviaşouda V-22 “Osp­­rey” tilt­­ro­­to­­ru, F-16, F-15 “Eag­­le”, F-18 “Su­­per Hor­­net”, F-22 “Rap­­tor”, “Mi­­ra­­ge”, “Hawk”, “Ra­­ fa­­le”, “Typ­­hoon”, JF-17 “Thun­­der”, P-8A “Po­­seidon”, A-400M “At­­las” və s. təy­­ya­­rə­­lər, həm­­çi­­nin BƏƏ Hər­­bi Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri­­nin “Əl Fur­­san” pi­­lo­­taj qru­­pu nü­­mu­­nə­­vi uçuş­­lar ye­­ri­­nə ye­­ti­­rib­­lər. Ümu­­mi­­lik­­də 60700 nə­­fə­­rin zi­­ya­­rət et­­di­­yi aviaşouya 1735 bey­­nəl­­xalq və re­­gional me­­dia qa­­tı­­lıb. Aviaşou müd­­də­­tin­­də bağ­­la­­nıl­­mış mü­­qa­­ vi­­lə­­lər üz­­rə ve­­ril­­miş si­­fa­­riş­­lər 206 mil­­yard ABŞ dol­­la­­rı təş­­kil edib və bu­­nun­­la da dün­­ya aviasi­­ya ta­­ri­­xin­­də re­­kord gös­­tə­­ri­­ci­­yə im­­za atı­­lıb. Növ­­bə­­ti aviaşou 8-12 no­­yabr 2015-ci il ta­­ri­­xin­­də ke­­çi­­ri­­lə­­cək.

Rəşad Süleymanov Şamil Əlibəyli

20 AZERI DEFENCE

REPORTAJ Azər­­bay­­can üçün priori­­tet re­­gion Du­­bay aviaşousu­­na Azər­­bay­­can Hər­­bi Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri­­nin za­­bit­­lə­­ri, həm­­çi­­nin Azər­­bay­­can pre­­zi­­den­­tin təh­­lü­­kə­­siz­­lik və mü­­da­­fiə mə­­sə­­lə­­lə­­ri üz­­rə kö­­mək­­çi­­si ge­­ne­­ral-ley­­te­­nant Va­­hid Əli­­ye­­vin baş­­çı­­lıq et­­di­­yi nü­­ ma­­yən­­də he­­yə­­ti zi­­ya­­rət­­çi qis­­min­­də qa­­tı­­lıb­­lar. Sər­­gi müd­­də­­tin­­də V. Əli­­ yev bir sı­­ra xa­­ri­­ci şir­­kət­­lə­­rin stend­­ lə­­ri­­nə baş çə­­kə­­rək nü­­ma­­yiş et­­di­­ri­­ lən məh­­sul­­lar­­la ta­­nış olub.

Aviaşouda iş­­ti­­rak­­çı qis­­min­­də Azər­­bay­­ca­­nı Azair­­tech­­ser­­vis şir­­kə­­ ti, Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin Gən­­cə Aviasi­­ya Tə­­mi­­ri Za­­vo­­du və Azər­­ bay­­can Aviasi­­ya Tə­­mi­­ri Za­­vo­­du (hər iki müəs­­si­­sə Azair­­tech­­ser­­vis şir­­kə­­ti­­nin sten­­din­­də yer­­ləş­­mək­­lə) təm­­sil edib.

Ya­­xın Şərq re­­gionu­­nun bu ən bö­­yük aviasi­­ya sər­­gi­­sin­­də zi­­ya­­rət­­ çi­­lə­­rə Azair­­tech­­ser­­vis şir­­kə­­ti tə­­rə­­ fin­­dən aviasi­­ya tex­­ni­­ka­­la­­rı­­nın, ha­­ va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­fiə sis­­tem­­lə­ ­ri­­nin tə­­mi­­ri, mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si və

s. bağ­­lı gö­­rü­­lən iş­­lər və gös­­tə­­ri­­lən xid­­mət­­lər ba­­rə­­də mə­­lu­­mat­­lar ve­­ri­­ lib.

Du­­bay aviaşousun­­da 2001-ci il­­ dən iş­­ti­­rak edən Azair­­tech­­ser­­vis şir­­kə­­ti­­nin sten­­di­­nə baş çə­­kən xa­­ri­ ­ci mü­­tə­­xəs­­sis­­lər bu­­ra­­da Azər­­bay­­ can müəs­­si­­sə­­lə­­ri­­nin im­­kan­­la­­rı ilə ta­­nış olub­­lar. Zi­­ya­­rət­­çi­­lə­­rə mə­­lu­­ mat ve­­ri­­lib ki, Azər­­bay­­ca­­nın mü­­ da­­fiə sek­­to­­run­­da apa­­rı­­cı təş­­ki­­lat­­ lar­­dan olan Azair­­tech­­ser­­vis müx­­ tə­­lif aviasi­­ya tex­­ni­­ka­­la­­rı­­nın və ha­­ va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­fiə sis­­tem­­ lə­­ri­­nin çat­­dı­­rıl­­ma­­sı, on­­la­­rın mo­­ dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si sa­­hə­­sin­­də bö­­yük təc­­rü­­bə­­yə ma­­lik­­dir. Şir­­kət P-18, P-19, 5N84 (“Obo­­ro­­na”), 19J6 ra­­ diolo­­ka­­si­­ya sis­­tem­­lə­­ri­­nin, PRV-16 hün­­dür­­lük öl­­çən­­lə­­rin, S-125 “Pe­­ ço­­ra”, OSA ze­­nit-ra­­ket komp­­leks­­ lə­­ri­­nin, Hər­­bi Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri və ha­­va hü­­cu­­mun­­dan mü­­da­­fiə qüv­­ və­­lə­­ri­­nin ko­­man­­da-ida­­rəet­­mə sis­­ tem­­lə­­ri­­nin mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si sa­­ hə­­sin­­də bir sı­­ra proq­­ram­­lar real­­ laş­­dı­­rıb. Ha­­zır­­da Azair­­tech­­ser­­vis

noyabr - dekabr 2013 21

REPORTAJ bu is­­ti­­qa­­mət­­də Uk­­ray­­na, Be­­la­­rus və CAR fir­­ma­­la­­rı ilə bir­­gə la­­yi­­hə­­lər hə­­ya­­ta ke­­çi­­rir.

Sər­­gi­­də qeyd olu­­nub ki, ha­­zır­­da Azər­­bay­­can Aviasi­ ­ya Tə­­mi­­ri Za­­vo­­dun­­da Mi-8/17 və Mi-24 he­­li­­kop­­ter­­lə­­ ri­­nin, MiQ-25 təy­­ya­­rə­­lə­­ri­­nin, R-15 B-300 mü­­hər­­rik­­lə­­ ri­­nin, müx­­tə­­lif xü­­su­­si ra­­dioelekt­­ron ava­­dan­­lıq­­la­­rın əsas­­lı tə­­mi­­ri və mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir.

Müəs­­si­­sə­­də həm SS­­Rİ dö­­nə­­min­­də, həm də in­­di Azər­ ­bay­­can­­la ya­­na­­şı xa­­ri­­ci öl­­kə­­lə­­rin si­­fa­­riş­­lə­­ri üz­­rə dö­­yüş təy­­ya­­rə­­lə­­ri­­nin mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si iş­­lə­­ri apa­­rı­­lır.

He­­li­­kop­­ter­­lə­­ri­­miz mo­­dern­­ləş­­di­­ri­­lir Azər­­bay­­can Hər­­bi Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri­­nin (HHQ) in­­ ven­­ta­­rın­­da­­kı Mi-17 və Mi-24 tip­­li he­­li­­kop­­ter­­lər mo­­ dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si Azair­­tech­­ser­­vis tə­­rə­­fin­­dən uğur­­la ic­­ra olu­­nur. CAR-ın Pa­­ra­­mount Ad­­van­­ced Tech­­no­­lo­­gies (keç­­miş ATE) şir­­kə­­ti ilə əmək­­daş­­lıq çər­­çi­­və­­sin­­də hə­­ya­­ ta ke­­çi­­ri­­lən iş­­lər nə­­ti­­cə­­sin­­də Mi-17 və Mi-24 he­­li­­kop­­ter­ ­lə­­ri­­nin ge­­cə gör­­mə ey­­nək­­lə­­ri ilə ge­­cə uçuş­­la­­rı­­na adap­­ ta­­si­­ya­­sı tə­­min olu­­nub. Müasir elekt­­ron ida­­rəet­­mə sis­­te­ ­mi qu­­ru­­lub, op­­tik gör­­mə sis­­te­­mi ye­­ni­­lə­­nib, GPS/DİSS hib­­rid na­­vi­­qa­­si­­ya sis­­te­­mi, ge­­cə və gün­­düz hə­­dəf iz­­lə­­ mə, ax­­ta­­rış və nə­­za­­rət sis­­te­­mi, ye­­ni ni­­şan­­gah tət­­biq edi­­lib. Mo­­dern­­ləş­­miş he­­li­­kop­­ter­­lər­­də qu­­ru­­lan ye­­ni ni­­ şan­­gah va­­si­­tə­­si ilə pi­­lot ra­­ket­­lər­­dən və 23 mm top­­dan, həm­­çi­­nin 7.5 km mən­­zil­­li ida­­rəolu­­nan tank əley­­hi­­nə ra­­ket­­lər­­dən (Uk­­ray­­na is­­teh­­sa­­lı olan “Bar­­yer”) ge­­cə və gün­­düz saat­­la­­rı də­­qiq is­­ti­­fa­­də edə bi­­lir. Apa­­rıl­­mış iş­­lər

nə­­ti­­cə­­sin­­də he­­li­­kop­­te­­rin ra­­bi­­tə im­­kan­­la­­rı ge­­niş­­lən­­di­­ri­­ lib, ha­­be­­lə la­­zer və ra­­diolo­­ka­­si­­ya ilə tuş­­la­­nan ra­­ket­­lər­­ dən hər­­tə­­rəf­­li mü­­da­­fiəsi, ra­­dar şüalan­­ma­­sı ba­­rə­­də xə­­ bər­­dar­­lıq sis­­te­­mi ya­­ra­­dı­­lıb. Mo­­dern­­ləş­­mə nə­­ti­­cə­­sin­­də Mi-24 Su­­per Hind Mk.IV sə­­viy­­yə­­si­­nə yük­­səl­­dil­­miş he­­ li­­kop­­te­­rin 20 mm çap­­lı to­­pu pi­­lo­­tun də­­bil­­qəüs­­tü tuş­­la­ ­ma sis­­te­­mi­­nə bir­­ləş­­di­­ri­­lib. Nə­­ti­­cə­­də top av­­to­­ma­­tik ola­­raq pi­­lo­­tun bax­­dı­­ğı is­­ti­­qa­­mə­­tə yö­­nə­­lir.

Gəncə Aviatəmir Zavodu yeniliklərə hazırlaşır 1978-ci il­­dən he­­li­­kop­­ter mü­­hər­­rik­­lə­­ri­­nin tə­­mi­­ri­­ni hə­­ ya­­ta ke­­çi­­rən Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin Gən­­cə Aviasi­­ya Tə­­ mi­­ri Za­­vo­­du ya­­xın vaxt­­lar­­da is­­teh­­sa­­lat­­da bə­­zi ye­­ni­­lik­­ lə­­rə ha­­zır­­la­­şır. Za­­vod nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­ rə, ha­­zır­­da müəs­­si­­sə­­də Mi-8 tip­­li he­­li­­kop­­ter­­lə­­rin pla­­ner tə­­mi­­ri və Aİ-9 kö­­mək­­çi mü­­hər­­ri­­kin tə­­mi­­ri­­nin mə­­nim­­ sə­­nil­­mə­­si is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də iş­­lər apa­­rı­­lır.

Döv­­lət­­lə­­ra­­ra­­sı Aviasi­­ya Ko­­mi­­tə­­si­­nin Aviasi­­ya Re­­ gist­­ri tə­­rə­­fin­­dən ser­­ti­­fi­­kat­­laş­­dı­­rıl­­mış Gən­­cə Aviasi­­ya Tə­­mi­­ri Za­­vo­­dun­­da ha­­zır­­da TV-3-117 mü­­hər­­rik­­lə­­ri­­nin bü­­tün mo­­di­­fi­­ka­­si­­ya­­la­­rı­­nın əsas­­lı tə­­mi­­ri, VR24, VR26, VR14, R7 re­­duk­­tor­­la­­rı­­nın və TV2-117 mü­­hər­­rik­­lə­­ri­­nin əsas­­lı tə­­mi­­ri hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir. Müəs­­si­­sə­­də Azər­­bay­­can­­la ya­­na­­şı müx­­tə­­lif xa­­ri­­ci öl­­kə­­lə­­rin si­­fa­­riş­­lə­­ri üz­­rə aviasi­­ya tex­­ni­­ka­­la­­rı­­nın mü­­hər­­rik­­lə­­ri tə­­mir olu­­nur. Gən­­cə Aviasi­ ­ya Tə­­mi­­ri Za­­vo­­du­­nun si­­fa­­riş­­çi­­lə­­ri ara­­sın­­da Ku­­ba, Pe­­ru, Ko­­lum­­bi­­ya, Əf­­qa­­nıs­­tan, Pol­­şa, Ru­­si­­ya, Bal­­tik öl­­kə­­lə­­ri və s. döv­­lət­­lər yer alır.

Mi-24G © AD 22 AZERI DEFENCE

TEXNOLOGIYA

iyul - avqust 2013 23

REPORTAJ Ka-52 “Al­­li­­qa­­tor”

Ru­­si­­ya­­dan Ya­­xın Şərq ba­­za­­rı­­na son mo­­del he­­li­­kop­­ter­­lər Du­­bay aviaşousun­­da mül­­ki tə­­ yi­­nat­­lı Ka-32A11BC, çox­­məq­­səd­­li Mi-17­­1A2, Ro­­so­­bo­­ro­­neks­­port şir­­ kə­­ti ilə bir­­gə Ka-52 “Al­­li­­qa­­tor”, Mi-28­­NE, Mi-35M dö­­yüş, Mi-17V-5 və Mi-171Ş hər­­bi nəq­­liy­­yat he­­li­­ kop­­ter­­lə­­ri­­ni nü­­ma­­yiş et­­di­­rən Ver­­ tol­­yot Ros­­sii ya­­xın dövr­­də da­­ha iki ye­­ni he­­li­­kop­­te­­ri­­ni is­­ti­­fa­­də­­çi­­lə­­rə təq­­dim edə­­cək. Ver­­tol­­yot Ros­­sii

rəs­­mi­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, bun­­lar ha­­zır­­lan­­maq­­da olan Ka-62 və müasir­­ləş­­di­­ril­­miş Mi-26T2 he­­li­­ kop­­ter­­lə­­ri­­dir. Ka-62 he­­li­­kop­­te­­ri sər­­ni­­şin da­­şı­­ma ilə ya­­na­­şı xi­­la­­set­­ mə əmə­­liy­­yat­­la­­rın­­da və neft-qaz sek­­to­­run­­da is­­ti­­fa­­də olu­­na bi­­lə­­cək.

Sa­­lo­­nun­­da 15 sər­­ni­­şin da­­şı­­ya­­caq Ka-62 mo­­de­­li­­nin sı­­naq­­la­­rı 2013-cü ilin so­­nu, 2014-cü ilin əv­­vəl­­lə­­rin­­də

baş­­la­­na­­caq. He­­li­­kop­­te­­rin bey­­nəl­­ xalq is­­ti­­fa­­də­­yə 2015-ci il­­də ve­­ril­­ mə­­si göz­­lə­­ni­­lir. Mi-26T2 yük he­­li­­ kop­­te­­ri isə Mi-26T he­­li­­kop­­te­­ri­­nin uni­­kal ba­­za­­sın­­da ha­­zır­­la­­nıb və müasir­­ləş­­di­­ril­­miş mü­­hər­­rik­­lə­­rə ma­­lik­­dir. Tət­­biq olu­­nan ye­­ni avio­ nik komp­­leks he­­li­­kop­­te­­rin eki­­pa­­jı­­ nı 2 nə­­fə­­rə azalt­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir.

Mo­­tor Siç he­­li­­kop­­ter­­lə­­ri da­­ha yük­­sək­­lə­­rə qal­­dı­­rır Uk­­­­ray­­­­na­­­­nın Mo­­­­tor Siç şir­­­­kə­­­­ti Mi-8/17 tip­­­­li he­­­­li­­­­kop­­­­ ter­­­­lər üçün ye­­­­ni mü­­­­hər­­­­rik ha­­­­zır­­­­la­­­­yıb. TV3-117V­­­­MASBM1V in­­­­dek­­­­si ve­­­­ril­­­­miş bu mü­­­­hər­­­­rik­­­­lər 50-55 də­­­­rə­­­­cə­­­­ yə­­­­dək ha­­­­va hə­­­­ra­­­­rə­­­­tin­­­­də, dağ­­­­lıq əra­­­­zi şərt­­­­lə­­­­rin­­­­də iş­­­­lə­­­­ mək im­­­­ka­­­­nı­­­­na və da­­­­ha çox is­­­­tis­­­­mar re­­­­sur­­­­su­­­­na ma­­­­lik­­­­dir. Mi-8 he­­­­li­­­­

24 AZERI DEFENCE

kop­­­­te­­­­ri bu mü­­­­hər­­­­rik­­­­lə 9 km, Mi-17 he­­­­li­­­­kop­­­­te­­­­ri isə 8 km yük­­­­sək­­­­li­­­­yə (əv­­­­vəl­­­­ki nə­­­­sil mü­­­­hər­­­­rik­­­­lər­­­­lə bu ta­­­­van 5 km təş­­­­kil edib) qal­­­­xa bi­­­­lir. Ye­­­­ni mü­­­­hər­­­­rik ey­­­­ni za­­­­man­­­­da Mi-24 he­­­­li­­­­kop­­­­te­­­­ri­­­­nin mo­­­­dern­­­­ləş­­­­di­­­­ril­­­­mə­­­­sin­­­­də də is­­­­ti­­­­fa­­­­ də olu­­­­na­­­­caq. Ha­­­­zır­­­­da bir ne­­­­çə Av­­­­ro­­­­pa öl­­­­kə­­­­si Mi-24 he­­­­li­­­­kop­­­­ter­­­­lə­­­­ri­­­­nin mo­­­­dern­­­­ləş­­­­di­­­­ril­­­­mə­­­­si proq­­­­ra­­­­mı çər­­­­çi­­­­ və­­­­sin­­­­də TV3-117V­­­­MA-SBM1V mü­­­­hər­­­­rik­­­­lə­­­­ri­­­­nin alın­­­­ ma­­­­sı­­­­na cid­­­­di ma­­­­raq gös­­­­tə­­­­rir.

TV3-117V­­­­MA-SBM1V Mo­­­­tor Siç şir­­­­kə­­­­ti tə­­­­rə­­­­fin­­­­dən müs­­­­tə­­­­qil şə­­­­kil­­­­də ha­­­­zır­­­­lan­­­­mış ikin­­­­ci mü­­­­hər­­­­rik­­­­dir. Döv­­­­ lət­­­­lə­­­­ra­­­­ra­­­­sı Aviasi­­­­ya Ko­­­­mi­­­­tə­­­­sin­­­­də ser­­­­ti­­­­fi­­­­kat­­­­laş­­­­dı­­­­rıl­­­­mış TV3-117V­­­­MA-SBM1V mü­­­­hər­­­­rik­­­­lə­­­­ri ilə test­­­­lər za­­­­ma­­­­nı Mi-24 dö­­­­yüş he­­­­li­­­­kop­­­­te­­­­ri 9 də­­­­qi­­­­qə ər­­­­zin­­­­də 5 ki­­­­lo­­­­metr hün­­­­dür­­­­lü­­­­yə qalx­­­­ma­­­­ğı ba­­­­ca­­­­rıb. Mü­­­­hər­­­­ri­­­­kin mak­­­­si­­­­mal uçuş gü­­­­cü - 2500 at qüv­­­­və­­­­si, föv­­­­qə­­­­la­­­­də re­­­­jim­­­­də isə 2800 at qüv­­­­və­­­­si­­­­nə bə­­­­ra­­­­bər­­­­dir.

Mo­­­­tor Siç mü­­­­hər­­­­rik­­­­lər­­­­lə ya­­­­na­­­­şı Ya­­­­xın Şərq ba­­­­za­­­­rı­­­­na müasir­­­­ləş­­­­di­­­­ril­­­­miş çox­­­­məq­­­­səd­­­­li Mi-8MSB və Mi-2MSB he­­­­li­­­­kop­­­­te­­­­lə­­­­ri­­­­nin çı­­­­xa­­­­rıl­­­­ma­­­­sı üzə­­­­rin­­­­də iş­­­­lə­­­­yir.

REPORTAJ

JF-17 “Thun­­der” ma­­raq bö­­yük Du­­bay aviaşousu­­nun sta­­tik böl­­ mə­­sin­­də, Pa­­kis­­tan Aviasi­­ya Sə­­na­­ ye­­si (PAC) tə­­rə­­fin­­dən sər­­gi­­lə­­nən JF-17 “Thun­­der” dö­­yüş təy­­ya­­rə­­si sər­­gi gün­­lə­­rin­­də mü­­rək­­kəb pi­­lo­­taj uçuş­­la­­rı ilə diq­­qə­­ti özü­­nə yö­­nəl­­ dib. Bu gü­­nə­­dək 50-dən ar­­tıq JF-17 “Thun­­der” təy­­ya­­rə­­si­­nin Pa­­kis­­tan Hər­­bi Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri­­nin (PAF) si­­ lah­­lan­­ma­­sı­­na qə­­bul olun­­du­­ğu­­nu de­­yən PAC mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri­­nin söz­­ lə­­ri­­nə gö­­rə, PAF tə­­rə­­fin­­dən 150 təy­­ya­­rə si­­fa­­riş ve­­ri­­lib və ya­­xın gə­­ lə­­cək­­də da­­ha 100 ədəd JF-17-nin si­­fa­­ri­­şi göz­­lə­­ni­­lir. Ha­­zır­­da bu təy­­ ya­­rə­­nin is­­teh­­sa­­lın­­da Pa­­kis­­tan 58%, Çin isə 42% pa­­ya ma­­lik­­dir.

JF-17 “Thun­­der” Block-2 mo­­di­­ fi­­ka­­si­­ya­­sı üzə­­rin­­də iş­­lə­­rin gə­­lən il ye­­kun­­la­­şa­­ca­­ğı­­nı de­­yən PAC nü­­ma­ ­yən­­də­­lə­­ri ha­­zır­­da Block-2 üz­­rə sis­­ tem in­­teq­­ra­­si­­ya­­sı­­nın da­­vam et­­di­­yi­ ­ni bil­­di­­rib­­lər. 2017-ci il­­də isə JF-17 Block-3 mo­­di­­fi­­ka­­si­­ya­­sı ha­­zır ola­­ caq.

JF-17 “Thun­­der”in si­­lah yü­­kü ba­­rə­­də mə­­lu­­mat ve­­rən PAF nü­­ma­­ yən­­də­­si, ge­­ne­­ral Xa­­lid Mah­­mu­­dun söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, bu­­ra ge­­cə və gün­­ düz əmə­­liy­­yat­­la­­rın­­da hə­­dəf­­lə­­ri işa­ ­rə­­lə­­mək üçün bir ədəd WMD-7 la­­ zer işa­­rə­­lə­­yi­­ci pod, mən­­zi­­li 70-80 km təş­­kil e d ə n SD-10A “ha­­va-ha­­ va” si­­nif­­li ra­­ket, ya­­ xın mən­­zil­­li PL-5EII ra­­ke­­ti, 40-50 km mən­­zi­­lə ma­­lik GPS ilə ida­­rə olu­­nan bom­­ba, LT-2/LS-500J la­­zer

ida­­rəet­­mə­­li aviasi­­ya ra­­ke­­ti, LT-3 la­­ zer baş­­lıq­­lı iner­­sial bom­­ba, 180 km mən­­zi­­lə ma­­lik S80­­2A “ha­­va-də­­niz” si­­nif­­li ra­­ket, həm­­çi­­nin elekt­­ron dö­­ yüş po­­du da­­xil­­dir.

JF-17 təy­­ya­­rə­­si­­nin üzə­­rin­­də avi­ aşouya çı­­xa­­rıl­­mış SM-40­­0AKG ra­­ ke­­ti ba­­rə­­də mə­­lu­­mat ve­­rən PAF rəs­­mi­­si­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, Çin is­­ teh­­sa­­lı olan “ha­­va-də­­niz” si­­nif­­li, səs­­dən sü­­rət­­li (Mach 4) bu ra­­ket rə­­qi­­bin gə­­mi­­lə­­ri­­ni və qu­­ru­­da­­kı ob­­ yekt­­lə­­ri­­ni 250 km-dək mə­­sa­­fə­­dən məhv et­­mək qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə sa­­hib­­ dir. Ra­­ket­­lər bir ne­­çə ay əv­­vəl JF-17 təy­­ya­­rə­­lə­­ri üzə­­ri­­nə in­­teq­­ra­­si­ ­ya olu­­na­­raq sı­­naq­­dan ke­­çi­­ri­­lib.

“Təy­­ya­­rə da­­şı­­yan­­la­­rın qa­­ti­­li” ad­­ lan­­dı­­rı­­lan SM-40­­0AKG ra­­ke­­ti 910 kq çə­­ki­­yə ma­­lik­­dir və Ru­­si­­ya-Hin­ ­dis­­tan bir­­gə is­­teh­­sa­­lı olan “Brah­­ Mos” ilə ey­­ni si­­nif­­dən­­dir. Ra­­ke­­tin diamet­­ri 0.4 m, dö­­yüş baş­­lı­­ğı qəl­­ pə-dö­­yüş his­­sə­­si ilə 150-200 kq təş­­kil edir.

PAF nü­­ma­­yən­­də­­si qeyd edib ki, JF-17 “Thun­­der” MiQ-29 təy­­ya­­rə­­ lə­­rin­­də is­­ti­­fa­­də olu­­nan mü­­hər­­rik­­lə təc­­hiz edil­­mə­­si­­nə bax­­ma­­ya­­raq, öz si­­lah yü­­kü, müasir avioni­­ka­­sı və ma­­nevr qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə gö­­rə MiQ-29 təy­­ya­­rə­­lə­­ri­­ni ge­­ri­­də qo­­yur. Bu təy­­ ya­­rə­­yə si­­fa­­riş­­çi­­nin is­­tə­­yi­­nə bağ­­lı ola­­raq müx­­tə­­lif avionik sis­­tem­­lə­­ri və ra­­dar­­la­­rı in­­teq­­ra­­si­­ya et­­mək müm­­kün­­dür. Təy­­ya­­rə­­lə­­rin ka­­bi­­nə­­ si 3 ədəd LSD mo­­ni­­tor­­la təc­­hiz olu­ ­nub ki, pi­­lo­­tun eh­­ti­­yac duy­­du­­ğu bü­­tün in­­for­­ma­­si­­ya­­lar uçuş za­­ma­­nı bu ek­­ran­­lar­­da gö­­rü­­nür.

PAC rəs­­mi­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ha­­zır­­da Azər­­bay­­can da da­­xil ol­­ maq­­la bir sı­­ra öl­­kə­­lər­­lə bu təy­­ya­­rə­ ­lə­­rin al­­ğı-sat­­qı­­sı­­na dair gö­­rüş­­mə­­lər da­­vam edir. Qeyd edək ki, sər­­gi çər­­çi­­və­­sin­­də Azər­­bay­­can pre­­zi­­den­ ­ti­­nin təh­­lü­­kə­­siz­­lik və mü­­da­­fiə mə­­ sə­­lə­­lə­­ri üz­­rə kö­­mək­­çi­­si, ge­­ne­­ralley­­te­­nant Va­­hid Əli­­yev də JF-17 “Thun­­der” təy­­ya­­rə­­si ilə ta­­nış olub.

noyabr - dekabr 2013 25

REPORTAJ

Ərəb­­lər “Glo­­bal Yab­­hon”u qlo­­bal ba­­za­­ra çı­­xa­­rır Bir­­ləş­­miş Ərəb Əmir­­lik­­lə­­ri­­nin AD­­COM Sys­­tems şir­­kə­­ti “Glo­­bal Yab­­hon” ad­­lı si­­lah­­lı pi­­lot­­suz uçuş apa­­ra­­tı­­nın (PUA) Ru­­si­­ya da­­xil ol­­ maq­­la, bir sı­­ra öl­­kə­­lə­­rə ix­­ra­­cı is­­ti­­ qa­­mə­­tin­­də iş­­lər apa­­rı­­lır. AD­­COM nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, 2014-cü ilin əv­­vəl­­lə­­rin­­də “Glo­­bal Yab­­hon”un Ru­­si­­ya­­da test­­lə­­ri­­nin ke­­çi­­ril­­mə­­si plan­­laş­­dı­­rı­­lır. Test­­lər­­də

PUA üzə­­ri­­nə Ru­­si­­ya si­­lah­­la­­rı­­nın in­­teq­­ra­­si­­ya­­sı im­­kan­­la­­rı da öy­­rə­­ni­­ lə­­cək.

Azər­­bay­­ca­­nın da “Glo­­bal Yab­­ hon”a ma­­raq gös­­tər­­di­­yi­­ni de­­yən AD­­COM yet­­ki­­li­­lə­­ri Du­­bay aviaşo­ usu çər­­çi­­və­­sin­­də Azər­­bay­­can Si­­ lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri ilə bə­­zi mü­­za­­ki­­rə­­lə­­rin apa­­rıl­­dı­­ğın bil­­di­­rib­­lər. AD­­COM tə­­rə­­fin­­dən

həm “Glo­­bal Yab­­hon”, həm də “Uni­­ted-40” PUA-la­­rı ba­­rə­­də Azər­ ­bay­­can he­­yə­­ti mə­­lu­­mat­­lan­­dı­­rı­­lıb.

Qeyd edək ki, “Glo­­bal Yab­­hon” 17 km yük­­sək­­lik­­də 40 saat ha­­va­­da qa­­la bi­­lir. PUA-nın si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na “Yab­­hon Thun­­der” ad­­lı 240 km uzaq­­lı­­ğa ma­­lik ida­­rə olu­­nan ra­­ket­­ lər də da­­xil ol­­maq­­la müx­­tə­­lif tip­­li ra­­ket­­lər da­­xil­­dir.

“Əl Ta­­riq” üçün ilk si­­fa­­riş Bir­­ləş­­miş Ərəb Əmir­­lik­­lə­­ri­­nin (BƏƏ) Ta­­wa­­zun və CARın De­­nel Dy­­na­­mics şir­­kət­­lə­­ri­­nin bir­­gə is­­teh­­sa­­lı olan “Əl Ta­­riq” ida­­rə olu­­nan aviasi­­ya ra­­ke­­ti BƏƏ or­­du­­su­­nun si­­lah­­ lan­­ma­­sı­­na qə­­bul edi­­lib. Ta­­wa­­zun Dy­­na­­mics şir­­kə­­ti Du­­bay aviaşousu çər­­çi­­və­­sin­­də BƏƏ Ha­­va Qüv­­və­­lə­­rin­­dən “Əl Ta­­ riq” ra­­ket­­lə­­ri­­nin çat­­dı­­rıl­­ma­­sı­­na dair 1.8 mil­­yard dir­­həm də­­yə­­rin­­də si­­fa­­riş al­­dı­­ğı­­nı açıq­­la­­yıb. AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE-yə da­­nı­­şan Ta­­wa­­zun Dy­­na­­mics nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, “Əl Ta­­riq” ra­­ket­­lə­­ri GPS/INS ida­­rə olun­­ma­­sı ilə gün­­ düz və ge­­cə tət­­biq olu­­na bil­­mə im­­kan­­la­­rı­­na ma­­lik­­dir. La­­zer və inf­­ra­­red baş­­lıq­­lı ra­­ke­­tin 8 mo­­di­­fi­­ka­­si­­ya­­sı möv­­cud­­dur.

“Ha­­va-yer” si­­nif­­li “Əl Ta­­riq”in çə­­ki­­si 250 kq, dö­­yüş baş­­lı­­ğı 135 kq, məh­­vet­­mə mə­­sa­­fə­­si 108 km, da­­ğı­­dı­­cı ra­­diusu 70 metr­­dir. Sı­­naq­­la­­rı BƏƏ Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri­­nin in­­ven­­ta­­rın­­da­­kı “Hawk” və “Mi­­ra­­ge” təy­­ya­­rə­­lə­­rin­­də apa­­rıl­­mış bu ra­­ket­­lər keç­­miş so­­vet təy­­ya­­rə­­lə­­ri­­nə də in­­teq­­ra­­si­­ya olu­­na bi­­lir.

26 AZERI DEFENCE

Beechc­­raft AT-6 ki­­çik və pers­­pek­­tiv­­li təy­­ya­­rə “Beechc­­raft AT-6” yün­­gül hü­­cum təy­­ya­­rə­­si Kör­­fəz re­­gionu öl­­kə­­lə­­ri­­nin ma­­ra­­ğı­­na sə­­bəb olub.

Beech­­raft Cor­­po­­ra­­tion şir­­kə­­ti­­nin pre­­zi­­den­­ti Russ Bart­­let­­tin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, bu yün­­gül çə­­ki­­li təy­­ya­­ rə müasir avionik sis­­tem­­lər və sen­­sor­­lar­­la təc­­hiz olu­­nub. Ki­­çik ha­­va li­­man­­la­­rı­­na enib-qal­­xa bil­­mə­ ­si bu mul­­ti­­mis­­si­­ya­­lı təy­­ya­­rə­­nin hü­­cum əmə­­liy­­ yat­­la­­rın­­da pi­­ya­­da qo­­şun­­la­­rı­­na dəs­­tək üçün is­­ti­­ fa­­də­­si­­ni asan­­laş­­dı­­rır. AT- 6 təy­­ya­­rə­­si Pratt & Whit­­ney PT­­6A - 68D mü­­hər­­ri­­ki, CMC Es­­ter­­li­­ne şir­­kə­­ti­­nin Coc­­pit 4000 ka­­bi­­ni, Lock­­heed Mar­­tin şir­­kə­­ti­­nin A-10C ida­­rəet­­mə sis­­te­­mi, L -3 WES­­ CAM şir­­kə­­ti­­nin MX - 15­­Di sen­­so­­ru ilə təc­­hiz edi­ ­lib.

Finmeccanicadan geniş qatılım Du­­bay aviaşousu­­na Ale­­nia Aer­­ macc­­hi, Agus­­ta­­West­­land və SE­­LEX ES şir­­kət­­lə­­ri ilə bir­­gə qa­­tı­­lan Fin­­ mec­­ca­­ni­­ca qru­­pu sta­­tik sa­­hə­­də Ale­ ­nia Aer­­macc­­hi şir­­kə­­ti tə­­rə­­fin­­dən is­­ teh­­sal edil­­miş çox­­funk­­si­­ya­­lı MC27J təy­­ya­­rə­­si­­ni, SE­­LEX ES şir­­kə­­ti isə P.1HH “Ham­­mer­­head” pi­­lot­­suz uçuş apa­­ra­­tı­­nı, 2009-cu il­­də BƏƏ Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən se­­çil­­miş M-346 və ye­­ni M-345 “Het” təy­­ya­­ rə­­lə­­ri­­ni, Agus­­ta­­West­­land isə müx­­tə­ ­lif mo­­del he­­li­­kop­­ter­­lə­­ri­­ni nü­­ma­­yiş et­­di­­rib. Ame­­ri­­kan ATK şir­­kə­­ti ilə bir­­gə tək­­mil­­ləş­­di­­ril­­miş MC-27J yan böl­­mə­­də top, müasir sen­­sor­­lar, ra­­ bi­­tə və si­­lah­­lar­­la təc­­hiz olun­­muş dö­­yüş plat­­for­­ma­­sı sa­­yı­­lır. Böl­­gə­­də

AW169 və AW189 he­­li­­kop­­ter­­lə­­ri­­nə bö­­yük ma­­raq du­­yul­­du­­ğu­­nu ifa­­də edən Agus­­ta­­West­­land rəs­­mi­­lə­­ri­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, ha­­zır­­da Ya­­xın Şərq re­­gionun­­da 150-dən ar­­tıq AW he­­li­­ kop­­te­­ri is­­ti­­fa­­də olu­­nur. Tək­­cə son 2 il­­də re­­gion öl­­kə­­lə­­rin­­dən AW189 he­­ li­­kop­­te­­ri ilə bağ­­lı 70-dən ar­­tıq si­­fa­­

REPORTAJ

riş alı­­nıb. P.1HH “Ham­­mer­­head” pi­­lot­­suz uçuş apa­­ra­­tı ba­­rə­­də mə­­lu­­ mat ve­­rən SE­­LEX ES nü­­ma­­yən­­də­­lə­ ­ri isə bil­­di­­rib­­lər ki, mü­­şa­­hi­­də və kəş­­fiy­­yat (ISR) mis­­si­­ya­­la­­rı üçün nə­­ zər­­də tu­­tu­­lan bu PUA SE­­LEX ES və Piag­­gio Aero şir­­kə­­ti­­nin əmək­­daş­­lı­­ğı çər­­çi­­və­­sin­­də ha­­zır­­la­­nıb.

Tür­­ki­­yə “Ka­­ra­­yel”də də ümid­­li­­dir Du­­bay aviaşousun­­da “Ka­­ra­­yel” və “Bo­­ra” ad­­lı pi­­lot­­suz uçuş apa­­rat­ ­la­­rı­­nı nü­­ma­­yiş et­­di­­rən Ves­­tel Sa­­ vun­­ma şir­­kə­­ti­­nin di­­rek­­to­­ru Əziz Si­­pa­­hi­­nin söz­­lə­­ri­­nə gö­­rə, kəş­­fiy­­yat və nə­­za­­rət məq­­sə­­di ilə ya­­ra­­dıl­­mış “Ka­­ra­­yel” ka­­me­­ra sis­­tem­­lə­­ri ilə hə­­ dəf­­lə­­ri təs­­bit et­­mə, üzə­­rin­­də­­ki işa­­rə­ ­lə­­yi­­ci­­lər ilə la­­zer ida­­rə olu­­nan dö­­ yüş sur­­sat­­la­­rı­­na is­­ti­­qa­­mət gös­­tər­­ mək qa­­bi­­liy­­yə­­ti­­nə sa­­hib­­dir. PUA hər han­­sı bir pi­­lot mü­­da­­xi­­lə­­si­­nə eh­­ ti­­yac ol­­ma­­dan en­­mə, qalx­­ma və qar­­şı­­ya qo­­yu­­lan tap­­şı­­rıq­­la­­rı av­­to­­ nom ola­­raq ye­­ri­­nə ye­­tir­­mə­­yi ba­­ca­­ rır. Də­­yiş­­di­­ri­­lə bi­­lən fay­­da­­lı yü­­kü ilə həm də mül­­ki məq­­səd­­lər üçün is­­ti­­fa­­də olu­­na bi­­lən “Ka­­ra­­yel”in qa­­ nad açıq­­lı­­ğı 10.5 metr, uzun­­lu­­ğu 6.5 metr, mak­­si­­mum qalx­­ma ağır­­lı­­ğı 550 kq, fay­­da­­lı yü­­kü isə 70 kq təş­­kil edir. Uçuş sü­­rə­­ti 60-80 mil, uçuş yük­­sək­­li­­yi 22500 fut, ha­­va­­da qal­­ma

müd­­də­­ti 20 saat­­dır. PUA-nın link mən­­zi­­li 150 km-dən çox­­dur. Pi­­lot­­ suz apa­­ra­­tın fay­­da­­lı yü­­kü­­nə rəng­­li gün­­düz ka­­me­­ra­­sı, IR ge­­cə ka­­me­­ra­­

sı, la­­zer mə­­sa­­fə öl­­çən və la­­zer işa­­rə­ l­ ə­­yi­­ci da­­xil­­dir. Gün­­düz və ge­­cə ka­­ me­­ra­­la­­rı X50-yə qə­­dər op­­tik bö­­yüt­­ mə özəl­­li­­yi­­nə sa­­hib­­dir.

noyabr - dekabr 2013 27

Mü­­sa ­h İbə Xə­­bər ver­­di­­yi­­miz ki­­mi pre­­zi­­dent İl­­ham Əli­­yev An­­ka­­ra­­ya rəs­­mi sə­­ fə­­ri çər­­çi­­və­­sin­­də Tür­­ki­­yə­­nin TAI şir­­kə­­ti­­nə baş çə­­kə­­rək bu­­ra­­da is­­ teh­­sal edi­­lən müx­­tə­­lif aviasi­­ya va­­si­­tə­­lə­­ri və kos­­mik sis­­tem­­lər­­lə ta­­nış olub. Sə­­fər çər­­çi­­və­­sin­­də pre­­zi­­dent T-129 ATAK he­­li­­kop­­te­ ­ri və “Hür­­kuş” tə­­lim təy­­ya­­rə­­si­­ nin uçuş­­la­­rı­­nı iz­­lə­­yib.

Sə­­fər­­dən son­­ra AZE­­Rİ DE­­FEN­­ CE jur­­na­­lı­­nın sual­­la­­rı­­nı ca­­vab­­ lan­­dı­­ran TAI-nin baş di­­rek­­to­­ru Mə­­hər­­rəm Dörd­­qaş­­lı rəh­­bər­­lik et­­di­­yi şir­­kə­­tin fəaliy­­yə­­ti, hə­­ya­­ ta ke­­çir­­di­­yi la­­yi­­hə­­lər ba­­rə­­də da­­nı­­şıb.

Mə­­hər­­rəm Dörd­­qaş­­lı:

“Tür­­ki­­yə­­nin Azər­­bay­­ca­­na ve­­rə bi­­lə­­cə­­yi məh­­sul­­lar var” - Mə­­hər­­rəm bəy əv­­vəl­­cə TAI şir­ ­kə­­ti ba­­rə­­də Azər­­bay­­can oxu­­cu­­la­­rı­­ na mə­­lu­­mat ver­­mə­­yi­­ni­­zi xa­­hiş edi­ ­rik. TAI-nin keç­­di­­yi yol ba­­rə­­də nə­­lə­­ri söy­­lə­­yə bi­­lər­­si­­niz?

- TAI və ya­­xud bi­­zim türk­­cə ifa­­ də et­­di­­yi­­miz TU­­SAŞ 1984-cü il­­də, F-16 təy­­ya­­rə­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sa­­lı məq­­ sə­­di ilə Ame­­ri­­ka ilə or­­taq müəs­­si­­sə

28 AZERI DEFENCE

ola­­raq qu­­ru­­lub. 2005-ci ilin yan­­var ayın­­da Türk or­­taq­­lı­­ğı Ame­­ri­­kan­­la­­ rın səhm­­lə­­ri­­ni sa­­tın al­­dı və hə­­min il­­dən şir­­kə­­ti­­miz ta­­ma­­mi­­lə mil­­li­­ləş­­ di.

Bu gün TAI-də­­ki fəaliy­­yə­­ti­­mi­­zi iki his­­sə­­yə ayı­­ra bi­­lə­­rik: bi­­rin­­ci­­si dün­­ya aviasi­­ya sə­­na­­ye­­si ilə bir­­gə hə­­ya­­ta ke­­çir­­di­­yi­­miz iş­­lər və hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən ix­­ra­­cat­­lar, ikin­­ci­­si isə mil­ ­li, özü­­mü­­zə məx­­sus sis­­tem­­lə­­rin ya­­ ra­­dıl­­ma­­sı­­dır. So­­nun­­cu­­ya mil­­li təy­­

ya­­rə, he­­li­­kop­­ter, pi­­lot­­suz uçuş apa­ r­ a­­tı (PUA), peyk­­lə­­rin is­­teh­­sa­­lı da­­ xil­­dir. Məh­­sul port­­fe­­li ba­­xı­­mın­­dan ge­­niş im­­kan­­la­­ra ma­­lik şir­­kət ol­­du­­ ğu­­mu­­zu de­­yə bi­­lə­­rəm. Ha­­zır­­da şir­ ­kə­­ti­­miz dün­­ya­­nın 100 bö­­yük mü­­ da­­fiə fir­­ma­­sı ara­­sın­­da 85-ci yer­­də qə­­rar­­la­­şır. 2011-ci il­­də en­­dos­­sa­­ men­­ti­­miz 800 mil­­yon dol­­la­­rı ke­­çib.

Bu gün ar­­tıq bi­­zim la­­yi­­hə­­lə­­rin çə­­ tin dövr­­lə­­ri ge­­ri­­də qa­­lıb. “An­­ka”, “Hür­­kuş” ki­­mi bə­­zi məh­­sul­­la­­rın

Mü­­sa ­h İbə De­­yə bi­­lə­­rəm ki, ix­­ra­­cat ba­­xı­­mın­­ dan da sek­­to­­ru­­muz­­da ilk sı­­ra­­da­­ yıq.

TAI ey­­ni za­­man­­da F-16 təy­­ya­­rə­­ lə­­ri­­nin yer­­ləş­­di­­yi­­miz coğ­­ra­­fi­­ya­­da ye­­ga­­nə is­­teh­­sal­­çı­­sı və mo­­dern­­ləş­­ di­­rən şir­­kət­­dir. Bu gü­­nə qə­­dər Tür­ ­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri üçün 270 ədəd, Mi­­sir üçün 46 ədəd F-16 is­­ teh­­sal et­­dik. Tür­­ki­­yə Hər­­bi Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri və İor­­da­­ni­­ya Ha­­va Qüv­ ­və­­lə­­ri üçün F-16-la­­rın mo­­dern­­ləş­­ di­­ril­­mə­­si­­ni hə­­ya­­ta ke­­çir­­dik. Ha­­zır­­ da Pa­­kis­­tan Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri­­nin F-16 təy­­ya­­rə­­lə­­ri­­nin mo­­dern­­ləş­­di­­ril­ ­mə­­si iş­­lə­­ri da­­vam edir.

si­­fa­­riş­­lə­­ri­­ni al­­mı­­şıq. ATAK he­­li­­ kop­­te­­ri la­­yi­­hə­­sin­­də isə son mər­­hə­­ lə­­də­­yik. Özü­­mü­­zün mil­­li he­­li­­kop­­ te­­ri­­mi­­zin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı la­­yi­­hə­­si­­nə start ver­­dik. Mil­­li pey­­ki­­mi­­zi ötən il kos­­mo­­sa gön­­dər­­miş­­dik və ye­­ni peyk­­lər üzə­­rin­­də ça­­lı­­şı­­rıq. Ha­­zır­­da TAI-də təx­­mi­­nən 4600 nə­­fər ça­­lı­­şır ki, on­­la­­rın 1600-ü mü­­hən­­dis­­dir.

- Son il­­lər­­də Tür­­ki­­yə mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­sin­­də baş­­la­­dı­­lan bö­­yük la­­ yi­­hə­­lə­­rin bir ço­­xun­­da TAI-nin im­­ za­­sı var. Baş­­la­­yaq T-129 ATAK ilə.

Son za­­man­­lar bə­­zi mət­­buat or­­ qan­­la­­rın­­da ATAK-ın test­­lə­­rin­­də prob­­lem­­lər ya­­şan­­dı­­ğı­­nı və bu sə­­ bəb­­dən Tür­­ki­­yə Qu­­ru Qo­­şun­­la­­rı­­ nın he­­li­­kop­­ter­­dən im­­ti­­na et­­di­­yi­­nə dair xə­­bər­­lər ya­­yı­­lıb.

- Bu gün ba­­zar­­da bi­­zim he­­li­­ kop­­te­­rin rə­­qib­­lə­­ri var və bö­­yük eh­­ti­­mal­­la xə­­bər­­lə­­rin döv­­riy­­yə­­yə ötü­­rül­­mə­­si on­­la­­rın xe­­yir­­lə­­ri­­nə iş­­ lə­­yən mə­­sə­­lə­­dir. Ti­­ca­­rət dün­­ya­­ sın­­da bu­­na bən­­zər ha­­di­­sə­­lər daim ya­­şa­­nır. ATAK-ın test qə­­bul­­la­­rı da­­vam edir və nə­­ti­­cə­­yə çox ya­­xın­ ­laş­­mı­­şıq. Bu cür müasir bir məh­­ su­­lun is­­teh­­sa­­lı­­nı Tür­­ki­­yə sə­­na­­ye­­si ola­­raq bəl­­kə də ilk də­­fə hə­­ya­­ta ke­­

çi­­ri­­rik. Təh­­vil alan qu­­rum da çox həs­­sas­­lıq­­la ya­­na­­şır. Bu sə­­bəb­­dən on­­lar təh­­vil pro­­se­­si­­ni tam hə­­ya­­ta ke­­çi­­rə bil­­mə­­di­­lər. Baş­­qa söz­­lə, ilk he­­li­­kop­­ter ol­­du­­ğu üçün təh­­viltəs­­lim pro­­se­­si xey­­li uzun sür­­dü.

He­­li­­kop­­ter­­lə bağ­­lı Si­­lah­­lı Qüv­­və­­ lər tə­­rə­­fin­­dən təh­­vil-təs­­lim pro­­se­­ si­­nin uzan­­ma­­sı­­na rəğ­­mən, hər han­­sı bir na­­ra­­zı­­lıq, per­­for­­mans kri­­te­­ri­­ya­­la­­rı­­na uy­­ğun­­suz­­lu­­ğu, uçuş əm­­niy­­yə­­ti ki­­mi prob­­lem­­lər yox­­dur. Aşa­­ğı-yu­­xa­­rı 2 min saat üzə­­rin­­də uçuş­­lar real­­laş­­dı­­rı­­lıb.

Hə­­qi­­qə­­tən ATAK çox gö­­zəl bir he­­ li­­kop­­ter ol­­du. Əmin­­lik­­lə de­­yə bi­­ lə­­rəm ki, ATAK Ame­­ri­­ka­­da və Av­­ro­­pa­­da­­kı ana­­loq­­la­­rın­­dan da­­ha yük­­sək tex­­no­­lo­­gi­­ya­­ya sa­­hib­­dir.

Həm qiy­­mət­­lər mü­­na­­sib­­dir, həm də öz per­­for­­man­­sı­­na gö­­rə rə­­qib­­lə­ ­rin­­dən çox irə­­li­­də­­dir. Qüv­­vət­­li mü­­hər­­ri­­ki he­­li­­kop­­te­­rə həm is­­ti ha­­va­­lar­­da, həm də yük­­sək hün­­ dür­­lük­­də uç­­ma­­ğa im­­kan ve­­rir. Si­­ lah­­lan­­ma­­sı­­na gə­­lin­­cə, bu­­ra top, ida­­rə olu­­nan və olun­­ma­­yan ra­­ket­ ­lər, tank əley­­hi­­nə ra­­ket­­lər, “ha­­vaha­­va” ra­­ket­­lə­­ri da­­xil­­dir. Si­­lah yü­­ kü­­nə 600 ədəd 20 mm çap­­lı mər­­ mi, 76 ədəd ida­­rə olun­­ma­­yan ra­­ ket, hər tə­­rəf­­də 4 ədəd ol­­maq­­la, 8 ədəd ida­­rə olu­­nan ra­­ket, 4 ədəd tank əley­­hi­­nə ra­­ket, elə­­cə də “ha­­ va-ha­­va” tip­­li ra­­ket da­­xil­­dir. Ümu­­mi­­lik­­də Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­miz ATAK-ı se­­çə­­nə və bu ye­­rə gə­­ti­­rə­­ nə­­dək 10 il ça­­lış­­dı.

noyabr - dekabr 2013 29

Mü­­sa ­h İbə Ha­­zır­­da ATAK ilə ya­­xın­­dan ma­­ raq­­la­­nan 3-4 öl­­kə var.

- “An­­ka” PUA la­­yi­­hə­­si han­­sı mər­­hə­­lə­­də­­dir?

- “An­­ka”nın test­­lə­­ri bit­­di. Türk Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri bu­­nun­­la bağ­­lı bi­­zə se­­ri­­ya­­lı si­­fa­­riş ve­­rib. On ədəd “An­­ ka”nın çat­­dı­­rıl­­ma­­sı­­na və lo­­gis­­tik xid­­mət­­lə­­rin gös­­tə­­ril­­mə­­si­­nə dair mü­­qa­­vi­­lə im­­za­­la­­dıq və is­­teh­­sa­­la baş­­la­­dıq.

- Ya­yı­lan mə­lu­mat­lar­da ATAKın üzə­rin­də­ki yük yün­gül­ləş­dik­ dən son­ra he­li­kop­ter­də tit­rə­yi­şin ya­ran­dı­ğı, bu­nun ara­dan qal­dı­rıl­ ma­sı üçün əla­və yük qo­yul­du­ğu bil­di­ri­lir.

- He­­li­­kop­­ter­­lər təy­­ya­­rə de­­yil.

On­­lar hər za­­man tit­­rə­­yi­­şə mə­­ruz qa­­lır­­lar. Bu xə­­bər­­də nə de­­mək is­­tə­ ­nil­­di­­yi­­ni, nə söy­­lə­­nil­­di­­yi­­ni an­­la­­ya bil­­mi­­rəm.

- Azər­­bay­­can pre­­zi­­den­­ti TAI-də ATAK-la ma­­raq­­lan­­dı. Azər­­bay­­ can­­dan bu he­­li­­kop­­te­­rə ma­­raq ne­­ cə­­dir? Tə­­ləb var­­mı? Mə­­lu­­mat­­lar var­­dı ki, Azər­­bay­­ca­­na qiy­­mət­­lər tək­­lif olu­­nub.

- Cə­­nab pre­­zi­­dent­­lər İl­­ham Əli­­ yev və Ab­­dul­­lah Gül ATAK-ın uçuş­­la­­rı­­nı iz­­lə­­di­­lər, on­­la­­ra bri­­finq­­ lər ve­­ril­­di. Bu he­­li­­kop­­te­­rin Azər­­

30 AZERI DEFENCE

bay­­can üçün bir avan­­taj ola­­ca­­ğı­­nı dü­­şü­­nü­­rəm. Bu mə­­nim şəx­­si qə­­ naətim­­dir. Qiy­­mət tək­­li­­fin­­dən isə xə­­bə­­rim yox­­dur. Bu gö­­rüş­­mə­­lər hö­­ku­­mət üzə­­rin­­dən hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­ lir. Ola bil­­sin ki, Azər­­bay­­can tə­­rə­­fi Tür­­ki­­yə Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yin­­dən bu­­nun­­la bağ­­lı bil­­gi is­­tə­­yib. Be­­lə olan hal­­da bu bi­­zim proq­­ra­­mın Azər­­bay­­can hö­­ku­­mə­­ti­­nin mə­­na­­fe­­ lə­­ri­­nə uy­­ğun ge­­niş­­lən­­di­­ril­­mə­­si­­nə sə­­bəb ola bi­­lər.

- ATAK-ın mü­­hər­­ri­­ki ABŞ is­­ teh­­sa­­lı ol­­du­­ğu­­nu nə­­zə­­rə al­­saq, Azər­­bay­­ca­­na ix­­ra­­cın­­da prob­­le­­mi ya­­şan­­maz ki?

- Dü­­şün­­mü­­rəm ki, ix­­ra­­cat­­da han­­sı­­sa prob­­lem­­lər çıx­­sın. Müx­­tə­­ lif yer­­lər­­də biz ATAK-ın ba­­za­­ra çı­­ xa­­rıl­­ma­­sı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də iş­­lər apa­­rı­ ­rıq. Be­­lə bir sı­­xın­­tı­­nı dü­­şün­­mü­­rəm.

- “An­­ka”nın uçuş müd­­də­­ti­­nin ar­­tı­­rıl­­ma­­sı üzə­­rin­­də də iş­­lər apa­­ rı­­lır­­dı…

- Bu fəaliy­­yət­­lə­­ri­­miz da­­vam edir.

Hə­­də­­fi­­miz uçuş apa­­ra­­tı­­nın ha­­va­­da 24 saat qal­­ma­­sı­­nı, 30 min fut yük­­ sək­­li­­yə qalx­­ma­­sı­­nı tə­­min et­­mək­­dir.

Pro­­to­­tip test­­lə­­ri ke­­çi­­ri­­lər­­kən bu­­ nun­­la bağ­­lı ki­­çik mə­­sə­­lə­­lər qal­­mış­ ­dı. “An­­ka” test­­lər­­də də­­yi­­şik yük­­ lər­­lə 21-22 saat uç­­du və 27 min fut yük­­sək­­li­­yə qalx­­dı. Üs­­tün­­dən 6-7 ay ke­­çib. İn­­di bu­­ra­­da çox az fərq var. Qeyd edim ki, in­­di­­yə­­dək apa­­ rat yer­­dən link ilə ida­­rə olun­­du­­ ğun­­dan hə­­rə­­kət ra­­diusu da link­­lə məh­­dud­­la­­şır­­dı. İn­­di qeyd olu­­nan prob­­le­­mi ara­­dan qal­­dı­­ra­­caq fəaliy­­ yət­­lər yü­­rü­­dü­­rük. Bu PUA-nın ida­­rəet­­mə­­si peyk üzə­­rin­­dən tə­­min olu­­na­­caq.

- “An­­ka”nın si­­lah­­lan­­dı­­rıl­­ma­­sı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də han­­sı iş­­lər gö­­rü­­ lür?

- “An­­ka”nı biz ISR məq­­sə­­di ilə ha­­zır­­la­­mı­­şıq. İn­­di “An­­ka”nın “abi­­ si” (“bö­­yük qar­­da­­şı”) de­­yi­­lə bi­­lə­­ cək da­­ha bö­­yük öl­­çü­­lü PUA üzə­­ rin­­də ça­­lı­­şı­­rıq. Bu PUA üzə­­ri­­nə si­­ lah in­­teq­­ra­­si­­ya et­­mək im­­ka­­nı­­mız möv­­cud­­dur. Ha­­zır­­da qeyd et­­di­­yim PUA üzə­­rin­­də si­­lah­­la­­rı yox­­la­­yı­­rıq.

- IDEF-2013 sər­­gi­­sin­­də TAI Tür­ ­ki­­yə­­nin ilk mil­­li dö­­yüş təy­­ya­­rə­­si­­ nin 2023-cü ilə ha­­zır ola­­ca­­ğı­­nı bə­­ yan et­­miş­­di. Bu müd­­dət siz­­cə uzaq de­­yil ki?

Mü­­sa ­h İbə

- İl­­kin araş­­dır­­ma­­la­­rı ha­­zır­­la­­yıb doq­­quz fərq­­li for­­ma­­da SSM və Ha­­ va Qüv­­və­­lə­­ri­­nə gön­­dər­­dik. İlin so­­ nu­­na qə­­dər bu tək­­lif­­lər öy­­rə­­ni­­lə­­cək və da­­ha son­­ra mü­­qa­­vi­­lə­­ni im­­za­­la­­ ya­­ca­­ğıq.

Biz ye­­ni dö­­yüş təy­­ya­­rə­­si la­­yi­­hə­­ sin­­də Ru­­si­­ya və Uk­­ray­­na­­nın mü­­ hər­­rik mə­­sə­­lə­­sin­­də al­­ter­­na­­tiv ola bi­­lə­­cə­­yi­­ni dü­­şü­­nü­­rük. Adı­­çə­­ki­­lən öl­­kə­­lə­­rin fir­­ma­­la­­rı ilə bu mə­­sə­­lə­­yə dair gö­­rüş­­lə­­ri­­miz ol­­du. Ar­­zu olu­­ nan sə­­viy­­yə­­də ol­­ma­­sa da gö­­rüş­­ mə­­lər da­­vam edir. İn­­di yal­­nız onu de­­yə bi­­lə­­rəm ki, bi­­zim bu təy­­ya­­rə stels özəl­­li­­yi­­nə sa­­hib, dö­­yüş sur­­ sat­­la­­rı­­nı qa­­pa­­lı şə­­kil­­də da­­şı­­yan 5-ci nə­­sil dö­­yüş təy­­ya­­rə­­si sa­­yı­­la­­caq.

- “Hür­­kuş” proq­­ra­­mı üz­­rə ilk si­­fa­­ri­­şi al­­dı­­nız. Bu proq­­ram­­la bağ­ ­lı və­­ziy­­yət ne­­cə­­dir?

- İlk uçu­­şu­­nu av­­qust ayın­­da ke­­ çi­­rən “Hür­­kuş”un test­­lə­­ri da­­vam edir. “Hür­­kuş” ey­­ni za­­man­­da Av­­ ro­­pa Aviasi­­ya Ko­­mi­­tə­­si­­nin nə­­za­­rə­­ tin­­də olan bir məh­­su­­lu­­muz­­dur. Bu ara­­da Tür­­ki­­yə hö­­ku­­mə­­ti 15-i də­­qiq və 40 ədəd göz­­lə­­ni­­lən ol­­maq­­la ilk si­­fa­­ri­­şi­­ni ver­­di. “Hür­­kuş”un mü­­ hər­­ri­­ki qüv­­vət­­li ol­­du­­ğu üçün bir

ne­­çə ton ra­­ket və dö­­yüş sur­­sa­­tı qal­ ­dı­­ra bi­­lir. İn­­di bu­­nun­­la əla­­qə­­dar “Hür­­kuş”un si­­lah­­lan­­dı­­rıl­­mış ver­­si­ ­ya­­sı üzə­­rin­­də də ça­­lı­­şı­­rıq. Si­­lah­­lı “Hür­­kuş” “Su­­per Tu­­ca­­no”ya bən­­ zər bir təy­­ya­­rə ola­­caq.

- TAI-nin məh­­sul port­­fe­­li­­nə nə­­ zər ye­­tir­­dik­­də hə­­dəf təy­­ya­­rə­­lə­­ri və ro­­tor­­lu PUA-la­­rı gö­­rü­­rük. Bu sa­­hə­­də möv­­cud po­­ten­­sialı­­nız­­la bağ­­lı nə­­lə­­ri söy­­lə­­yə bi­­lər­­si­­niz?

- Baş­­la­­yım ro­­tor­­lu PUA-lar­­dan.

Bu PUA-lar gə­­mi­­lər­­dən qal­­xıb-enə bi­­lir. Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri, Qu­­ru Qo­­ şun­­la­­rı, Sa­­hil Təh­­lü­­kə­­siz­­lik və sər­­ həd mü­­ha­­fi­­zə qüv­­və­­lə­­ri tə­­rə­­fin­­dən müx­­tə­­lif tap­­şı­­rıq­­la­­rın ic­­ra­­sın­­da is­­ ti­­fa­­də olun­­ma xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ri­­nə ma­­lik­­dir. Biz bu mo­­de­­li əv­­vəl­­cə bir he­­li­­kop­­te­­ri in­­san­­sız və­­ziy­­yə­­tə gə­­ tir­­mək­­lə ha­­zır­­la­­dıq. Av­­to­­pi­­lo­­tu­­nu özü­­müz ha­­zır­­la­­dıq. Ha­­zır­­da 10, 30, 300 kq və bir ne­­çə ton çə­­ki­­də çə­­ki­­li he­­li­­kop­­ter tip­­li PUA ha­­zır­­la­­maq­­ dır. Biz ey­­ni za­­man­­da 5 ton­­luq mül­­ki və hər­­bi tə­­yi­­nat­­lı he­­li­­kop­­ter üzə­­rin­­də iş­­lə­­yi­­rik. Bu­­ra­­da ara məh­ ­sul ola­­raq, mil­­li trans­­mis­­si­­ya və mo­­tor­­la təc­­hiz olun­­muş 1 ton ya­­ rım­­lıq he­­li­­kop­­ter is­­teh­­sal et­­mə­­yi

dü­­şü­­nü­­rük. Onu da in­­san­­sız­­laş­­dı­­ ra bi­­lə­­cə­­yik.

Hə­­dəf təy­­ya­­rə­­lə­­ri­­nə gə­­lin­­cə, qeyd edim ki, 15-20 il­­dir “Dur­­na” ad­­lı dro­­nu­­muz (hə­­dəf təy­­ya­­rə­­si -AD) Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri­­nin in­­ven­­ta­­rın­­da­­dır. Pis­­ton mo­­tor­­lu bu dron­­lar 180 mil sü­­rət yı­­ğa, 1 saat ha­­va­­da qa­­la, 50 km mə­­sa­­fə­­yə hə­­rə­ ­kət edə bi­­lir. “Dur­­na” Qu­­ru Qo­­ şun­­la­­rı və Ha­­va Hü­­cu­­mun­­dan Mü­­da­­fiə Qüv­­və­­lə­­ri­­nin atış test­­lə­­ rin­­də təc­­rü­­bə­­dən ke­­çi­­ri­­lib. Ye­­ni dro­­nu­­muz “Şim­­şək” isə 400 mil sü­­rə­­tə ma­­lik Ha­­va Qüv­­və­­lə­­ri­­nin ha­­va-ha­­va, də­­niz qüv­­və­­lə­­ri­­nin ha­­ va­­dan mü­­da­­fiə kon­­sep­­si­­ya­­sın­­da is­­ti­­fa­­də edə bi­­lə­­cə­­yi məh­­sul­­dur. “Şim­­şək”in test uçuş­­la­­rı da­­vam edir. Qı­­sa za­­man­­da məh­­sul ser­­ti­­fi­­ ka­­si­­ya­­nı ta­­mam­­la­­ya­­caq.

- Azər­­bay­­can­­dan si­­zin məh­­sul­­ la­­ra ma­­raq ne­­cə­­dir?

- Azər­­bay­­can­­dan bi­­zim məh­­sul­­ la­­ra bəl­­li bir ma­­ra­­ğın ol­­du­­ğu­­nu, la­­kin in­­di­­yə­­dək bir mü­­qa­­vi­­lə­­nin im­­za­­lan­­ma­­dı­­ğı­­nı de­­yə bi­­lə­­rəm.

Cə­­nab pre­­zi­­den­­tin TAI-yə sə­­fə­­ri ilə bu pro­­se­­sin sü­­rət­­lə­­nə­­cə­­yi­­ni dü­­şü­­ nü­­rəm. Bi­­zim ki­­mi tək mil­­lət olan iki döv­­lət ara­­sın­­da əla­­qə­­lə­­rin bu mə­­na­­da art­­ma­­sı­­nın la­­zım ol­­du­­ğu­­ nu dü­­şü­­nü­­rük. Ümi­­di­­miz bu əmək­­daş­­lı­­ğın söz­­də qal­­ma­­sı de­­yil real­­laş­­ma­­sı­­dır. Bu gün Tür­­ki­­yə keç­­miş Tür­­ki­­yə de­­yil. Tür­­ki­­yə­­nin qərb stan­­dart­­la­­rı­­na uy­­ğun is­­teh­­sal et­­di­­yi və Azər­­bay­­ca­­na ve­­rə bi­­lə­­cə­­ yi məh­­sul­­lar var. Azər­­bay­­can Tür­­ ki­­yə ki­­mi prob­­lem­­li coğ­­ra­­fi­­ya­­da yer­­lə­­şir və ona gö­­rə də qüv­­vət­­li ol­­ ma­­sı la­­zım­­dır. Biz öz məh­­sul­­la­­rı­­ mı­­zı qar­­şı­­lıq­­lı iş­­bir­­li­­yi çər­­çi­­və­­sin­­də özü­­müz is­­teh­­sal edə bi­­lə­­rik­­sə da­­ha güc­­lü ola bi­­lə­­rik.

Sə­­fər za­­ma­­nı pre­­zi­­den­­tin sual­­la­ ­rı­­na de­­tal­­lı ca­­vab ver­­dik. Mən mü­­ da­­fiə sə­­na­­ye­­si sa­­hə­­sin­­də əmək­­daş­­ lı­­ğı dost­­luq və qar­­daş­­lıq sə­­viy­­yə­­si­ ­nə gə­­tir­­mə­­li­­yik. AD

noyabr - dekabr 2013 31

TEXNOLOGIYA

FN Hers­­tal ye­­ni pu­­lem­­yo­­tu­­nu nü­­ma­­yiş et­­dir­­di FN Hers­­tal şir­­kə­ t­ i 5.56 və 7.62 mm çap­­lı ye­­ni nə­­sil əl pu­­lem­­yo­­tu­­nun təq­­ di­­ma­­tı­­nı ke­­çi­­rib.

Pa­­ris­­də MI­­LI­­POL2013 sər­­gi­­sin­­də nü­­ ma­­yiş et­­di­­ri­­lən FN Mi­­ni­­mi Mk3 ad­­lı pu­­lem­­yot ana­­loq­­la­­ rın­­dan da­­şın­­ma­­sı­­ nın asan­­lı­­ğı, tək­­mil­ ­ləş­­di­­ril­­miş er­­qo­­no­­mi­­ka­­sı ilə fərq­­ lə­­nir. Pu­­lem­­yot tən­­zim­­lə­­nən 5 möv­­qe­­li qun­­da­­ğa ma­­lik­­dir və eh­­ ti­­yac du­­yu­­lan­­da qun­­da­­ğı ya­­na­­ğa

uy­­ğun­­laş­­dır­­maq müm­­kün­­dür. İs­­ ti­­fa­­də­­çi həm me­­xa­­ni­­ki, həm də op­­tik ni­­şan­­gah­­la­­ra gö­­zü­­nü düz­­ gün ta­­raz­­laş­­dı­­ra bi­­lər. Qun­­daq pu­­lem­­yo­­tu atı­­cı­­nın çiy­­nin­­də sax­­

la­­maq im­­ka­­nın ve­­rir və ge­­ri təp­­ mə­­ni azal­­dır. Ye­­ni qun­­daq ya­­ta­­ğı əl­­lə­­rin qo­­run­­ma­­sı­­nı tə­­min edir və 3 ədəd MILSTD 1913 Pi­­ca­­tin­­ni rel­ ­si­­nə ma­­lik­­dir.

Pa­­ra­­mount Group Mər­­kə­­zi Asi­­ya­­da möh­­kəm­­lə­­nir Pa­­ra­­mount Group Ka­­zakhs­­tan En­­gi­­neering şir­­kə­­ti ilə bir­­gə Qa­­ za­­xıs­­tan­­da zi­­reh­­li ma­­şın­­la­­rın bir­ ­gə is­­teh­­sa­­lı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­rə­­cək.

De­­kab­­rın or­­ta­­la­­rın­­da As­­ta­­na­­da tə­­mə­­li qo­­yu­­lan za­­vod­­da tə­­kər­­li dö­­yüş tex­­ni­­ka­­la­­rı­­nın is­­teh­­sa­­lı və tə­­mi­­ri real­­laş­­dı­­rı­­la­­caq. Qa­­za­­xıs­­ tan Mü­­da­­fiə Na­­zir­­li­­yi­­nin yay­­dı­­ğı mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, tə­­rəf­­lər ara­­sın­­da tə­­kər­­li dö­­yüş ma­­şın­­la­­rı­­nın is­­teh­­ sa­­lı və Qa­­za­­xıs­­tan­­da on­­la­­rın tex­­

32 AZERI DEFENCE

ni­­ki xid­­mə­­ti­­nin qu­­rul­­ma­­sı­­na dair me­­mo­­ran­­dum no­­yabr ayı­­nın son­­la­­rın­­da im­­za­­la­­nıb.

No­­yabr ayın­­da Af­­ri­­ka qi­­tə­­si­­ nin apa­­rı­­cı tər­­sa­­nə­­lə­­rin­­dən olan Nautic Af­­ri­­ca şir­­kə­­ti­­nə sa­­hib ol­­ du­­ğu­­nu açıq­­la­­yan Pa­­ra­­mount Group bu tər­­sa­­nə­­də 42 metr uzun­­lu­­ğa ma­­lik tri­­ma­­ran pat­­rul ka­­te­­ri­­nin ti­­kin­­ti­­si­­nə baş­­la­­yıb.

Otuz nə­­fə­­rin xid­­mət edə­­cə­­yi gə­­ mi­­nin sü­­rə­­ti 40 də­­niz mi­­li­­dir.

Ümu­­mi­­lik­­də 70 metr­­lik adi gə­­ mi­­lə­­rin im­­kan­­la­­rı­­nı özün­­də bir­­ ləş­­di­­rən bu tri­­ma­­ra­­na he­­li­­kop­­ter və PUA-lar yer­­ləş­­dir­­mək müm­­ kün ola­­caq. Göv­­də­­si alü­­mi­­niumkom­­po­­zit bir­­ləş­­mə­­sin­­dən ha­­zır­­ la­­na­­caq ka­­te­­rin eni 12 metr, su tu­­tu­­mu 185 ton təş­­kil edə­­cək.

TEXNOLOGIYA

ASEL­­SAN-dan sər­­həd­­çi­­lər üçün ye­­ni ter­­mal ka­­me­­ra­­lar ASEL­­SAN şir­­kə­­ti sər­­ həd təh­­lü­­kə­­siz­­lik qüv­­və­­ lə­­ri üçün ye­­ni nə­­sil Sa­­bit və Mo­­bil Ter­­mal Ka­­me­­ra Sis­­tem­­lə­­ri ha­­zır­­la­­yıb. Ye­­ni nə­­sil Sa­­bit Ter­­mal Ka­­me­­ra Sis­­te­­mi özün­­də or­­ta dal­­ ğa­­lı inf­­ra­­qır­­mı­­zı tez­­lik­­lə ça­­lı­­şan ter­­mal gös­­tər­­mə va­­hi­­di, gün­­düz gös­­tər­­mə va­­hi­­di, la­­zer mə­­sa­­fə öl­­çər, rə­­qəm­­li maq­­nit kom­­pas, GPS, ope­­ra­­tor və ko­­man­­ da va­­hi­­di, uzaq­­dan ko­­ man­­da olu­­nan is­­ti­­qa­­mət­­ lən­­dir­­mə va­­hi­­di və ak­­se­­ suar­­la­­rı bir­­ləş­­di­­rir. Ye­­ni nə­­sil Mo­­bil Ter­­mal Ka­­me­ ­ra­­lar isə yün­­gül, er­­qo­­no­­ mik və ey­­ni za­­man­­da yük­­sək mən­­zil per­­for­­ man­­sa mailk ol­­maq­­la ya­­ na­­şı əl­­də ra­­hat­­lıq­­la is­­tə­­ni­­ lən ye­­rə da­­şı­­na bi­­lir.

“Ex­­ca­­li­­bur” 48 ki­­lo­­metr­­də 1 metr sap­­ma ilə vur­­du ABŞ Or­­du­­su və Rayt­­heon şir­­ kə­­ti “PzH2000” özü­­ye­­ri­­yən haubit­­sa­­la­­rın­­dan “Ex­­ca­­li­­bur” ida­­rə olu­­nan mər­­mi­­lə­­ri ilə atış sı­­ naq­­la­­rı ke­­çi­­rib. Rayt­­heon şir­­kə­­ti­­ nin yay­­dı­­ğı mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, test­­ lər­­də mər­­mi­­lər 48 ki­­lo­­met­­rə qə­­ dər mə­­sa­­fə­­də hə­­dəf­­lə­­ri 1 metr

sap­­ma ilə vu­­rub. Rayt­­heon Mis­­si­ ­le Sys­­tems şir­­kə­­ti­­nin ye­­rüs­­tü dö­­ yüş sis­­tem­­lə­­ri böl­­mə­­si­­nin rəh­­bə­­ri Mi­­şel Lox­­me­­yer bil­­di­­rib ki, da­­ ha əv­­vəl bu nə­­ti­­cə­­lər İs­­veç və ABŞ Or­­du­­su­­nun “Arc­­her” özü­­ye­­ri­­yən haubit­­sa­­la­­rın­­da alı­­ nıb.

noyabr - dekabr 2013 33

Reportaj

VI Də­­niz Sis­­tem­­lə­­ri Se­­mi­­na­­rı No­­yab­­rın 28 və 29-da Tür­­ki­­yə­­ nin pay­­tax­­tı An­­ka­­ra şə­­hə­­rin­­də, Or­­ ta Do­­ğu Tex­­nik Uni­­ver­­si­­te­­tin­­də ke­­ çi­­ril­­miş 6-cı Də­­niz Sis­­tem­­lə­­ri Se­­mi­ ­na­­rı də­­niz sis­­tem­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sa­­lı sa­­hə­­sin­­də fəaliy­­yət gös­­tə­­rən fir­­ma­ ­la­­rı və mü­­tə­­xəs­­sis­­lə­­ri bir ara­­ya gə­­ tir­­mək­­lə ya­­na­­şı ma­­raq­­lı təq­­di­­mat­­ lar­­la diq­­qət çək­­di. Tür­­ki­­yə Mü­­da­­ fiə Sə­­na­­ye­­si Ka­­tib­­li­­yi­­nin (SSM) dəs­­tə­­yi ilə baş tu­­tan se­­mi­­na­­rın açı­­ lış mə­­ra­­si­­min­­də çı­­xış edən təd­­bi­­rin təş­­ki­­lat­­çı­­sı, is­­te­­fa­­da olan pol­­kov­­ nik Zə­­fər Be­­to­­nər bu il­­ki se­­mi­­na­­ra re­­kord say­­da - 800-dən ar­­tıq din­­lə­ ­yi­­ci­­nin qa­­tıl­­dı­­ğı­­nı qeyd edib. O, ASEL­­SAN, HA­­VEL­­SAN və ME­­ TEK­­SAN ki­­mi fir­­ma­­lar tə­­rə­­fin­­dən dəs­­tək­­lə­­nən se­­mi­­nar­­da müx­­tə­­lif şir­­kət­­lə­­rin təq­­di­­mat­­lar­­la çı­­xış edə­­ cə­­yi­­ni vur­­ğu­­la­­yıb.

Təd­­bir­­də çı­­xış edən mü­­da­­fiə sə­­ na­­ye­­si ka­­ti­­bi­­nin müavi­­ni Sə­­dat Gül­­do­­ğan Tür­­ki­­yə də­­niz sə­­na­­ye­­si­­ nin gəl­­di­­yi yer və gə­­lə­­cək priori­­tet­ ­lə­­ri ba­­rə­­də da­­nı­­şıb. Tür­­ki­­yə­­nin 2000-ci il­­lə­­rin əv­­vəl­­lə­­rin­­dən də­­niz la­­yi­­hə­­lə­­ri­­nə baş­­la­­dı­­ğı­­nı de­­yən S. Gül­­do­­ğan bi­­rin­­ci 7-8 ili əha­­tə edən mər­­hə­­lə­­də hə­­ya­­ta ke­­çi­­ril­­miş la­­yi­­ hə­­lə­­rin ümu­­mi də­­yə­­ri­­nin 2 mil­­ yard dol­­lar­­dan ar­­tıq ol­­du­­ğu­­nu bil­­ di­­rib: “İlk mər­­hə­­lə­­də vax­­tı ilə Tür­­ ki­­yə­­də mül­­ki gə­­mi is­­teh­­sa­­lı sa­­hə­­

34 AZERI DEFENCE

sin­­də fəaliy­­yət gös­­tə­­rən fir­­ma­­la­­ra hər­­bi gə­­mi­­lər si­­fa­­riş ve­­ril­­di. Ar­­tıq bu gün Tür­­ki­­yə ola­­raq xa­­ri­­cə gə­­mi ix­­rac edi­­rik. MIL­­GEM, Sa­­hil Təh­­lü­ ­kə­­siz­­lik gə­­mi­­lə­­ri ki­­mi mü­­hüm la­­ yi­­hə­­lə­­ri­­miz var. Qar­­şı­­da­­kı on il­­də da­­ha bö­­yük pro­­yekt­­lə­­ri­­miz ola­­caq.

Bun­­dan son­­ra­­kı hə­­də­­fi­­miz xa­­ri­­ci ba­­zar­­la­­ra çıx­­maq­­dır. İn­­di or­­ta Asi­­ ya və Ma­­lay­­zi­­ya­­da tər­­sa­­nə qu­­rub gə­­mi in­­şa edən fir­­ma­­la­­rı­­mız var.

Bu gün qərb ba­­za­­rı­­na nə isə sat­­

maq çə­­tin­­dir. Şərq ba­­zar­­la­­rı­­na isə sı­­fır kre­­dit­­lə mal sa­­tan öl­­kə­­lər ol­­ du­­ğun­­dan, bu is­­ti­­qa­­mət­­də çox­­lu iş­­lər gör­­mək la­­zım­­dır”.

Se­­mi­­nar­­da həm­­çi­­nin qeyd olu­­ nub ki, ha­­zır­­da Tür­­ki­­yə­­də SSM tə­­ rə­­fin­­dən mü­­qa­­vi­­lə­­si im­­za­­lan­­mış də­­niz va­­si­­tə­­lə­­ri­­nin çat­­dı­­rıl­­ma­­sı­­na dair 24 la­­yi­­hə möv­­cud­­dur və bu mü­­qa­­vi­­lə­­lər üz­­rə si­­fa­­riş­­lə­­rin məc­­ mu də­­yə­­ri 8 mil­­yard ABŞ dol­­la­­rı təş­­kil edir.

Reportaj

Pa­­kis­­tan Tür­­ki­­yə­­nin dəs­­tə­­yi ilə hər­­bi gə­­mi in­­şa­­sı­­na baş­­la­­dı Tür­­ki­­yə­­nin STM şir­­kə­­ti­­nin la­­yi­­ hə­­si əsa­­sın­­da Pa­­kis­­tan Də­­niz Qüv­­ və­­lə­­ri üçün Də­­niz­­də Dəs­­tək Tan­­ke­­ ri­­nin (Fleet Tan­­ker) in­­şa­­sı­­na baş­­la­­ nıb. Ka­­ra­­çi Tər­­sa­­nə­­sin­­də ti­­ki­­lən gə­­ mi­­nin ağır­­lı­­ğı 15600 ton, uzun­­lu­­ğu 156 metr, sü­­rə­­ti 20 də­­niz mi­­li təş­­kil edə­­cək. STM şir­­kə­­tin­­dən AZE­­Rİ DE­­ FEN­­CE-yə ve­­ri­­lən mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, gə­­mi də­­niz­­də hə­­rə­­kət edən di­­gər do­­nan­­ma va­­hid­­lə­­ri­­nə ya­­na­­caq, su ki­­mi ma­­ye­­lə­­ri, qi­­da, dər­­man ki­­mi bərk yük­­lə­­rin nəq­­li­­ni real­­laş­­dı­­ra bi­­ lə­­cək. Gə­­mi­­nin ar­­xa his­­sə­­sin­­də he­­li­­ kop­­ter an­­qa­­rı və he­­li­­kop­­ter mey­­ dan­­ça­­sı möv­­cud­­dur.

Gə­­mi­­nin qay­­naq mə­­ra­­si­­mi­­nə Tür­ ­ki­­yə­­nin mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si ka­­ti­­bi Mu­­ rad Ba­­yar, Pa­­kis­­tan rəs­­mi­­lə­­ri, Pa­­kis­­ ta­­nın mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si na­­zi­­ri Ra­­na Tan­­vər, STM baş di­­rek­­to­­ru Rə­­cəb Ba­­rut və di­­gər şəxs­­lər qa­­tı­­lıb­­lar. Təd­ ­bir­­də qeyd olu­­nub ki, STM və Ka­­ra­ ­çi Tər­­sa­­nə­­si ara­­sın­­da la­­yi­­hə üz­­rə mü­­qa­­vi­­lə 2013-cü il yan­­va­­rın 22-də im­­za­­la­­nıb. Gə­­mi Ka­­ra­­çi tər­­sa­­nə­­sin­­ də STM-in iş­­ti­­ra­­kı ilə in­­şa olu­­na­­caq.

MİL­­GEM la­­yi­­hə­­si ilə 2006-cı il­­ dən eti­­ba­­rən də­­niz la­­yi­­hə­­lə­­ri­­nə baş­ ­la­­yan STM bu sa­­hə­­də mü­­hən­­dis­­lik, di­­zayn və əmə­­liy­­yat xid­­mət­­lə­­ri gös­ ­tə­­rən pe­­şə­­kar kadr he­­yə­­ti­­nə ma­­lik­­ dir. TCG “Hey­­be­­liada” və TCG

“Bü­­yü­­ka­­da” kor­­vet la­­yi­­hə­­sin­­də di­­ zayn və in­­şaat iş­­lə­­ri ilə ya­­na­­şı, mal və xid­­mət­­lə­­ri tə­­da­­rük edən STM həm­­çi­­nin Göl­­cük Tər­­sa­­nə­­sin­­də in­­şa edi­­lə­­cək 6 ədəd ye­­ni də­­ni­­zal­­tı la­­yi­­ hə­­sin­­də tə­­da­­rük və di­­zayn fəaliy­­ yət­­lə­­ri, tər­­sa­­nə inf­­rast­­ruk­­tu­­ru­­nun ye­­ni­­lən­­mə­­si, “Ay” si­­nif­­li də­­ni­­zal­­tı­­ la­­rın ci­­haz/sis­­tem mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­ mə­­si la­­yi­­hə­­si, Də­­niz­­də Təc­­hi­­zat və Hər­­bi Dəs­­tək Gə­­mi­­si la­­yi­­hə­­sin­­də gə­­mi­­nin tex­­ni­­ki gös­­tə­­ri­­ci­­lə­­ri­­nin müəy­­yən­­ləş­­di­­ril­­mə­­si, ön di­­zayn və funk­­sional di­­zayn ki­­mi fəaliy­­yət­­lər hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lir.

STM şir­­kə­­ti de­­kab­­rın 10-dan 12-dək Kü­­veyt­­də ke­­çi­­ri­­lən GDA-2013 ikin­­ci bey­­nəl­­xalq mü­­da­­fiə sə­­na­­ye­­si sər­­gi­­sin­­də də təm­­sil olu­­nub. Şir­­kə­­tin sten­­din­ ­də zi­­ya­­rət­­çi­­lə­­rə MİL­­GEM kor­­ ve­­ti, Də­­niz­­də Dəs­­tək Tan­­ke­­ri, pa­­ra­­şüt­­çü­­lə­­rin ha­­zır­­lı­­ğın­­da is­­ti­ ­fa­­də olu­­nan Şa­­qu­­li Kü­­lək Tu­­ne­ ­li, tak­­tik da­­ta link­­lər, gə­­mi in­­şa­ ­sı və mo­­dern­­ləş­­di­­ril­­mə­­si iş­­lə­­ri, mü­­şa­­vir­­lik və ser­­ti­­fi­­ka­­si­­ya la­­yi­ ­hə­­lə­­ri ba­­rə­­də mə­­lu­­mat ve­­ri­­lib.

Sər­­gi müd­­də­­tin­­də Tür­­ki­­yə, Azər­­bay­­can və Banq­­la­­de­­şin Kü­­veyt­­də­­ki sə­­fir­­lə­­ri, ha­­ be­­lə müx­­tə­­lif öl­­kə­­ lər­­dən hər­­bi nü­­ ma­­yən­­də he­­yət­­lə­ ­ri STM şir­­kə­­ti­­nin sten­­din­­də olub, hə­­ya­­ta ke­­çi­­ri­­lən la­­yi­­ hə­­lər ba­­rə­­də mə­­lu­­mat­­lan­­dı­­rı­ ­lıb­­lar.

noyabr - dekabr 2013 35

Reportaj

ASEL­­SAN-ın də­­niz­ sis­­tem­­lə­­rin­­də ye­­ni­­lik­­lə­­ri bit­­mir

Də­­niz Sis­­tem­­lə­­ri Se­­mi­­na­­rın­­da müx­­tə­­lif təq­­di­­mat­­lar­­la çı­­xış edən ASEL­­SAN nü­­ma­­yən­­də­­lə­­ri­­nin söz­­ lə­­ri­­nə gö­­rə, ha­­zır­­da şir­­kət suüs­­tü, sual­­tı və ha­­va hə­­dəf­­lə­­ri üçün sü­­rət­­li reak­­si­­ya və həs­­sas is­­ti­­qa­­mət­­lən­­mə im­­ka­­nı­­na sa­­hib olan 12 mm-dən 40 mm-ə qə­­dər sta­­bil­­ləş­­di­­ril­­miş si­­lah sis­­tem­­lə­­ri, də­­ni­­zal­­tı mü­­da­­fiə va­­si­­tə­ ­lə­­ri, su üs­­tü və ha­­va hə­­dəf­­lə­­ri­­nə qar­­şı 12.7 mm-dən 76 mm ça­­pa­­dək si­­lah­­lar üçün uzaq­­dan ko­­man­­da və atış kont­­rol sis­­tem­­lə­­ri­­nin is­­teh­­sa­­lı­­nı

real­­laş­­dı­­rır. ASEL­­SAN-ın məh­­sul port­­fe­­li­­nə suüs­­tü və sual­­tı plat­­for­­ ma­­lar üçün elekt­­ro­­nik dəs­­tək və elekt­­ron qar­­şı təd­­bir sis­­tem­­lə­­ri, ra­­ dar­­lar, ra­­bi­­tə sis­­tem­­lə­­ri, ter­­mal gö­­ rüş sis­­tem­­lə­­ri, na­­vi­­qa­­si­­ya sis­­tem­­lə­­ ri, so­­nar­­lar və s. da­­xil­­dir. Son il­­lər­­də tor­­pe­­da qar­­şı təd­­bir sis­­tem­­lə­­ri ilə də ön pla­­na çı­­xan ASEL­­SAN tə­­rə­­fin­­ dən müx­­tə­­lif qa­­rış­­dı­­rı­­cı­­lar, sax­­ta hə­­dəf­­lər və s. ha­­zır­­la­­nıb. Suüs­­tü gə­­ mi­­lər üçün nə­­zər­­də tu­­tul­­muş “Xı­­ zır” ad­­lı tor­­pe­­da qa­­rış­­dı­­rı­­cı­­sı tor­­pe­

İn­­san­­sız sual­­tı va­­si­­tə­­lə­­rə GA­­TE Elekt­­ro­­nik im­­za­­sı Tür­­ki­­yə­­nin apa­­rı­­cı mü­­da­­fiə fir­­ma­­ la­­rın­­dan olan GA­­TE Elekt­­ro­­ni­­kin fəaliy­­yət sa­­hə­­lə­­rin­­dən bi­­ri də in­­san­­ sız sual­­tı va­­si­­tə­­lə­­rin (İSV) is­­teh­­sa­­lı­­dır.

GA­­TE Elekt­­ro­­nik tə­­rə­­fin­­dən “Ge­­li­­bo­ ­lu” mü­­şa­­hi­­də-xi­­la­­set­­mə, “Ça­­naq­­qa­­ la” sual­­tı mi­­na­­la­­rı məh­­vet­­mə apa­­ra­­tı, GMK-C sual­­tı mü­­şa­­hi­­də apa­­ra­­tı və Mil­­li AUV adı ve­­ril­­miş in­­san­­sız mü­­ şa­­hi­­də va­­si­­tə­­si ha­­zır­­la­­na­­raq is­­ti­­fa­­də­­ çi­­lə­­rə təq­­dim olu­­nub. İki hid­­rav­­lik qo­­la ma­­lik “Ge­­li­­bo­­lu” bat­­mış ava­­ dan­­lıq­­la­­rın çı­­xa­­rıl­­ma­­sı, də­­niz di­­bi­­nin öy­­rə­­nil­­mə­­si, su al­­tın­­dan nü­­mu­­nə­­lə­­ rin top­­lan­­ma­­sı ki­­mi əmə­­liy­­yat­­lar­­da is­­ti­­fa­­də olu­­na bi­­lir. 150 kq fay­­da­­lı yük da­­şı­­ma im­­ka­­nı­­na ma­­lik İSV 1500 metr də­­rin­­lik­­də (3 min met­­rə çat­­dı­­rı­­ la bi­­lir) ça­­lı­­şır. Bu apa­­ra­­tın üzə­­rin­­də­­ ki ül­­güc 30 mm qa­­lın­­lı­­ğın­­da­­kı po­­laddə­­mir te­­li kəs­­mə­­yi ba­­ca­­rır. İSV müx­­ tə­­lif ka­­me­­ra­­lar, lam­­pa və so­­nar­­lar­­la təc­­hiz olu­­nub.

Həm ka­­bel­­lə, həm də ka­­bel­­siz is­­ti­ ­fa­­də olu­­na bi­­lən GMK-C isə 100 metr də­­rin­­lik­­də ça­­lış­­ma im­­ka­­nı­­na ma­­lik­­

36 AZERI DEFENCE

dir. Apa­­rat ön və yan­­da so­­nar­­la­­ra, rəng­­li ka­­me­­ra­­ya, akus­­tik mo­­de­­mə, möv­­qe tə­­yin edi­­ci­­yə, al­­ti­­met­­rə, temp­­ra­­tur və də­­rin­­lik öl­­çə­­nə, GPS və Wi­­Fi sis­­te­­mi­­nə ma­­lik­­dir.

GA­­TE-nin önəm­­li məh­­sul­­la­­rın­­ dan olan Mil­­li AUV isə li­­man və bo­­ğaz gi­­riş çı­­xış­­la­­rın­­da mi­­na­­la­­rın olub ol­­ma­­dı­­ğı­­nı müəy­­yən­­ləş­­dir­­mək, mi­­na­­la­­rın ta­­nın­­ma­­sı və zə­­rər­­siz­­ləş­­ di­­ril­­mə­­si, tə­­lim­­lər za­­ma­­nı it­­miş tor­­

­ a­­la­­rı təs­­bit edir, si­­nif­­lən­­di­­rir, ye­­ri­­ni d müəy­­yən­­ləş­­di­­rə­­rək tə­­qi­­bə baş­­la­­yır və ən uy­­ğun təd­­bi­­ri qə­­bul edir. Se­­ mi­­nar­­da ASEL­­SAN-ın ye­­ni məh­­su­­ lu olan “Zo­­ka” ad­­lı akus­­tik tor­­pe­­da al­­da­­dı­­cı­­sı ba­­rə­­də mə­­lu­­mat ve­­ri­­lib.

Qeyd olu­­nub ki, şir­­kət ha­­zır­­da “Zo­­ ka”nın xa­­ri­­cə ix­­ra­­ca­­tı üzə­­rin­­də də ça­­lı­­şır. Bu sis­­te­­min özəl­­li­­yi onun həm su to­­pun­­dan, həm də bu­­ra­­xı­­cı qur­­ğu­­dan atı­­la bil­­mə­­si­­dir. Sis­­tem mo­­dern tor­­pe­­da­­la­­ra qar­­şı ən mü­­ kəm­­məl qar­­şı təd­­bir sis­­te­­mi sa­­yı­­lır. pe­­da­­lar və s. ci­­haz­­la­­rın ax­­ta­­rı­­şın­­da is­­ti­­fa­­də olu­­nur. Apa­­rat əv­­vəl­­cə­­dən proq­­ram­­laş­­dı­­rıl­­mış marş­­rut üz­­rə hə­­rə­­kət edə­­rək kəş­­fiy­­yat apar­­maq özəl­­li­­yi­­nə sa­­hib­­dir. Mil­­li AUV-un ça­­ lış­­ma də­­rin­­li­­yi ka­­bel­­siz 1000 metr, ka­­bel­­lə 300 metr­­dir. Uzun­­lu­­ğu 2.4 metr, eni 0.7 metr təş­­kil edən apa­­rat iki mü­­hər­­rik, ön və yan so­­nar­­la­­rı, rəng­­li ka­­me­­ra, zəif işıq ka­­me­­ra­­sı, akus­­tik mo­­dem, sü­­rət, axın, də­­rin­­ lik, hə­­ra­­rət, möv­­qe və is­­ti­­qa­­mə­­ti ölç­ ­mə sis­­te­­mi, trans­­pon­­der, al­­ti­­metr və s. ma­­lik­­dir. Şir­­kət yet­­ki­­li­­lə­­ri­­nin söz­­ lə­­ri­­nə gö­­rə, Azər­­bay­­ca­­nın si­­fa­­ri­­şi ilə əla­­qə­­dar ola­­raq ya­­xın vaxt­­lar­­da Ba­­ kı­­da İSV-lə­­rin təq­­di­­ma­­tı­­nın ke­­çi­­ril­­ mə­­si plan­­laş­­dı­­rı­­lır.

Tanıtım

Taktik Sahə İnteqrə Rabitə Sistemi

TASMUS

XXI əsrdə hərbi əməliyyatların uğurlu və effektiv olması üçün taktik sahədəki sensorlar, silah sistemləri, kompüterlər və komanda mərkəzləri arasında çoxsaylı və çox sürətli məlumat mübadiləsi zərurətə çevrilib.

Gü­­nü­­mü­­zün hər­­bi əmə­­liy­­yat­­la­­rı qu­­ru, ha­­va və də­­niz qüv­­və­­lə­­rin­­də­­ ki müx­­tə­­lif ün­­sür­­lə­­rin bir-bi­­ri ilə əla­­qə­­li fəaliy­­yə­­ti­­ni tə­­min edib, ey­­ni sə­­viy­­yə­­yə gə­­tir­­mək­­lə si­­tuasi­­ya­­nı də­­yiş­­mə­­yi hə­­dəf­­lə­­yir. Bu­­nu tə­­min edən ən önəm­­li fak­­tor tak­­tik sa­­hə və bu sa­­hə üzə­­rin­­də ça­­lı­­şa­­caq tak­­ tik ra­­bi­­tə həl­­li­­dir. Ha­­zır­­da Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri bü­­tün tak­­tik xə­­ bər­­ləş­­mə eh­­ti­­yac­­la­­rı­­nı ASEL­­SAN həl­­lə­­ri ilə qar­­şı­­la­­yır, bu­­nun üçün xü­­su­­si ha­­zır­­lan­­mış ASEL­­SAN sis­­ tem və ci­­haz­­la­­rı­­na önəm ve­­rir.

Bu məq­­səd­­lə ha­­zır­­lan­­mış həl­­ lə­­rin tə­­mə­­li­­ni • Mo­­bil səs və gö­­rün­­tü xid­­mət­­ lə­­ri, • Real vaxt re­­ji­­mi­­nə ən ya­­xın şə­­ kil­­də yük­­sək həcm­­li mə­­lu­­mat mü­­ ba­­di­­lə­­si­­ni tə­­min edə­­rək, ko­­man­­dakont­­rol im­­kan­­la­­rı­­nı ən yük­­sək sə­­ viy­­yə­­yə da­­şı­­maq, • Ra­­bi­­tə­­nin təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi üçün şif­­rə­­lə­­mə­­ni tə­­min et­­mək, • Din­­lə­­mə və qa­­rış­­dır­­ma ki­­mi elekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə va­­si­­tə­­lə­­ri­­nə qar­ ­şı ən son tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­ra əsas­­la­­nan elekt­­ron mü­­ha­­fi­­zə­­yə sa­­hib ol­­ma­­sı və möv­­cud di­­gər st­­ra­­te­­ji sis­­tem­­lə­­rə in­­teq­­ra­­si­­ya olu­­na bil­­mə xü­­su­­siy­­yə­ ­ti təş­­kil edir.

Qeyd edək ki, mil­­li həl­­lə­­rin və tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rın is­­teh­­sa­­lı məq­­sə­­di ilə ya­­ra­­dıl­­mış ASEL­­SAN fəaliy­­yət gös­­tər­­di­­yi 40 il ər­­zin­­də özü­­nə­­məx­ ­sus sis­­tem və ci­­haz­­la­­rın di­­zay­­nı,

in­­teq­­ra­­si­­ya­­sı sa­­hə­­sin­­də ix­­ti­­sas­­la­­ şıb. Xü­­su­­si­­lə Tak­­tik Ra­­bi­­tə sa­­hə­­sin­ ­də Tür­­ki­­yə da­­xi­­lin­­də li­­der qu­­rum ol­­maq­­la ya­­na­­şı xa­­ric ba­­zar­­da rə­­qa­ ­bət apa­­ran bey­­nəl­­xalq fir­­ma möv­­ qe­­yi­­nə sa­­hib olub. ASEL­­SAN tə­­rə­­ fin­­dən yu­­xa­­rı­­da sa­­da­­la­­nan məq­­ səd­­lər nə­­zə­­rə alın­­maq­­la, 2000-ci il­­ lə­­rin əv­­vəl­­lə­­rin­­də sa­­hə­­də tət­­bi­­qi­­nə baş­­la­­nı­­lan, son­­ra­­kı dövr­­lər­­də ye­­ni eh­­ti­­yac­­la­­ra və tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­ra gö­­rə in­­ki­­şaf et­­di­­ri­­lə­­rək 2002, 2003, 2005 və 2012-ci il­­lər­­də müx­­tə­­lif bir­­lik­­lə­­ rə təh­­vil ve­­ri­­lən TAS­­MUS (Tak­­tik Sa­­ha Ha­­ber­­leş­­me Sis­­te­­mi) or­­ta­­ya çı­­xıb. Son ola­­raq Tür­­ki­­yə Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­ri üçün ha­­zır­­lan­­mış TAS­­ MUS-G (“Ge­­liş­­ti­­ril­­miş TAS­­MUS”) 10 il­­dən ar­­tıq bir müd­­dət­­də qa­­za­­ nıl­­mış təc­­rü­­bə, son ye­­ni­­lik­­lər və IP ra­­bi­­tə tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı ilə dün­­ya­­nın ən mo­­dern və ör­­nək gös­­tə­­ri­­lən Tak­­tik Sa­­hə Ra­­bi­­tə sis­­te­­mi sa­­yı­­lır.

Tak­­tik sa­­hə­­də is­­ti­­fa­­də­­çi­­lə­­rin hər

cür səs, mə­­lu­­mat və vi­­deo ra­­bi­­tə eh­­ti­­yac­­la­­rı­­nı qar­­şı­­la­­yan bu sis­­tem Tür­­ki­­yə və NA­­TO tə­­lim­­lə­­rin­­də mü­­vəf­­fə­­qiy­­yət­­lə is­­ti­­fa­­də olun­­maq­­ da­­dır. TAS­­MUS-G həl­­li NA­­TO-nun ye­­ni nə­­sil tak­­tik sa­­hə ra­­bi­­tə sis­­tem­ ­lə­­ri­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı proq­­ra­­mı çər­­çi­ ­və­­sin­­də, ASEL­­SAN-ın da iş­­ti­­ra­­kı ilə ha­­zır­­la­­nan TA­­COMS POST 2000 inf­­rast­­ruk­­tu­­ru­­na uy­­ğun şə­­kil­­də di­­ zayn olu­­nub.

TAS­­MUS tə­­məl ola­­raq 4 alt sis­ ­tem­­dən iba­­rət­­dir. Bu alt sis­­tem­­lər aşa­­ğı­­da­­kı­­lar­­dır: • Ge­­niş Sa­­hə Alt Sis­­te­­mi (WAS - Wi­­de Area Subsys­­tem): Əmə­­liy­­ yat böl­­gə­­si­­ni əha­­tə edən ra­­diolink ci­­haz­­la­­rı ilə bir-bi­­ri­­nə bağ­­la­­nan Sis­­tem Gi­­riş Nöq­­tə­­lə­­rin­­dən (SGN) mey­­da­­na gə­­lir və sis­­te­­min əsas gön­­dər­­mə dairə­­si­­ni grid inf­­rast­­ ruk­­tur­­da tə­­min edir. Yer­­li Sa­­hə Alt Sis­­tem­­lə­­ri ara­­sın­­da yük­­sək tu­­tum­­ lu açar­­la­­ma xid­­mət­­lə­­ri­­ni tə­­min

noyabr - dekabr 2013 37

Tanıtım edən bu alt sis­­tem həm də mil­­li te­­ le­­kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya şə­­bə­­kə­­si, NA­­TO ra­­bi­­tə sis­­tem­­lə­­ri ki­­mi st­­ra­­te­­ji sis­­ tem­­lə­­rə çı­­xı­­şı im­­kan­­la­­rı ve­­rir. Ay­­rı­ ­ca peyk bağ­­lan­­tı­­sı va­­si­­tə­­si ilə di­­gər TAS­­MUS va­­hid­­lə­­ri­­nə də çı­­xış im­­ kan­­la­­rı möv­­cud­­dur.

• Yer­­li Sa­­hə Alt Sis­­te­­mi (LAS Lo­­cal Area Subsys­­tem): Tak­­tik sa­­ hə­­də­­ki bü­­tün is­­ti­­fa­­də­­çi­­lə­­rə xid­­mət edən, Mo­­bil Abo­­nent Gi­­riş Nöq­­tə­­ lə­­ri (MAGN) və Ko­­man­­da Ye­­ri Çı­­ xış Pa­­ket­­lə­­rin­­dən (KEP) iba­­rət sis­­ tem­­dir. Sis­­te­­min için­­də­­ki sim­­li və sim­­siz ra­­bi­­tə is­­ti­­fa­­də­­çi­­lə­­rin səs, da­­ ta və gö­­rün­­tü əla­­qə­­si LAS va­­si­­tə­­si ilə tə­­min edi­­lir. KEP da­­xi­­lin­­də stan­ ­si­­ya­­lar va­­si­­tə­­si ilə ko­­man­­da nöq­­tə­­ lə­­ri­­nə yük­­sək tu­­tum­­lu İT inf­­rast­­ ruk­­tu­­ru ya­­ra­­dı­­lır. Məhz bu inf­­rast­­ ruk­­tur ilə tak­­tik sa­­hə­­də is­­ti­­fa­­də­­si sü­­rət­­lə ar­­tan İP ba­­za­­lı ko­­man­­danə­­za­­rət tət­­biq­­lə­­ri­­nin ra­­bi­­tə per­­for­­ mans­­la­­rı yük­­sə­­lir.

• Mo­­bil Alt Sis­­tem (MS - Mo­­bi­­le Subsys­­tem): TD­­MA re­­ji­­min­­də ça­­lı­­ şan ASEL­­SAN proq­­ram­­lı ra­­dios­­ tan­­si­­ya­­lar­­dan iba­­rət­­dir. MS sis­­te­­ min sim­­li ra­­bi­­tə is­­ti­­fa­­də­­çi­­lə­­rə təq­­ dim et­­di­­yi bü­­tün kom­­mu­­ni­­ka­­si­­ya xid­­mət­­lə­­ri­­ni ey­­ni for­­ma­­da mo­­bil is­­ti­­fa­­də­­çi­­lə­­rə tə­­min edir.

• Sis­­tem Kont­­rol Alt Sis­­te­­mi (SİS KON): Sis­­te­­min iş­­lə­­mə plan­­la­­rı­­nın, bü­­tün va­­hid­­lə­­rin kon­­fi­­qu­­ra­­si­­ya­­la­­ rı­­nın ha­­zır­­lan­­ma­­sı­­nı, də­­yiş­­di­­ril­­mə­ ­si­­ni, sis­­te­­min mo­­ni­­to­­rin­­qi ki­­mi iş­­ lə­­ri ye­­ri­­nə ye­­ti­­rir.

TAS­­MUS sis­­te­­mi­­nin əsas xü­­su­ ­siy­­yət­­lə­­ri aşa­­ğı­­da­­kı­­lar­­dır: • TAS­­MUS IP (In­­ter­­net Pro­­to­­ col), ATM (Asynch­­ro­­nous Trans­­fer Mo­­de), ISDN (In­­teg­­ra­­ted Ser­­vi­­ces Di­­gi­­tal Net­­work) açar­­la­­ma tex­­no­­

38 AZERI DEFENCE

lo­­gi­­ya­­la­­rı­­nı özün­­də bir­­ləş­­di­­rir.

• Bir­­ləş­­mə­­lə­­rin əmə­­liy­­yat eh­­ti­­ yac­­la­­rı­­na uy­­ğun bü­­tün səs, da­­ta, faks və gö­­rün­­tü (vi­­deo/vi­­deo konf­ ­rans) ra­­bi­­tə eh­­ti­­yac­­la­­rı­­nı in­­teq­­rə sis­­tem həl­­li ilə qar­­şı­­la­­yır.

• Bir­­lik­­lə­­rin coğ­­ra­­fi möv­­qe­­lə­­ri­­ nin bir mər­­kəz­­dən av­­to­­ma­­tik və da­­vam­­lı ola­­raq iz­­lən­­mə­­si­­ni tə­­min edir.

• TAS­­MUS IP üzə­­rin­­dən səs mə­­ lu­­mat­­la­­rı­­nın da­­şın­­ma­­sı (VoIP) inf­­ rast­­ruk­­tu­­ru­­na uy­­ğun­­dur.

• Sis­­tem­­də­­ki bü­­tün link­­lər is­­ti­­ fa­­də­­çi öl­­kə üçün mil­­li ola­­raq ha­­zır­ ­la­­nan krip­­to­­lar ilə qo­­ru­­nur.

• Sis­­tem­­də­­ki bü­­tün ter­­mi­­nal­­lar baş­­dan ba­­şa şif­­rə­­li ra­­bi­­tə­­ni hə­­ya­­ta ke­­çi­­rir.

• Ge­­niş Sa­­hə Alt Sis­­te­­min­­də­­ki SGN-lə­­rin bir-bi­­ri­­nə bağ­­lan­­tı­­sın­­da yük­­sək ötür­­mə tu­­tu­­mu­­na ma­­lik 2/8/34 Mbps sü­­rət­­lə­­ri­­ni dəs­­tək­­lə­­

yən Band IV ra­­dio link­­lər­­dən is­­ti­­ fa­­də edi­­lir. Yer­­li Sa­­hə Alt Sis­­te­­min­ ­də­­ki MAGN-lə­­rin bir-bi­­ri­­nə və SGN-lə­­rə bağ­­lan­­tı­­sın­­da is­­ti­­fa­­də olu­­nan Band III ra­­dio link­­lər isə 2/8 Mbps sü­­rət­­lə­­ri dəs­­tək­­lə­­yir.

• Din­­lə­­mə və kə­­sil­­mə­­yə qar­­şı qo­­ru­­ma­­nı tə­­min edən zəif müəy­­ yən olun­­ma/kə­­sil­­mə ris­­ki LPI/LPD və DSSS xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ri ilə ya­­na­­şı, ya­­tı­­rıl­­ma­­ya qar­­şı tez­­lik at­­la­­ma ki­­ mi tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı is­­ti­­fa­­də edir.

• TAS­­MUS ilə tək ka­­na­­lı CNR şə­­bə­­kə­­lə­­ri­­ni in­­teq­­ra­­si­­ya edən in­­ter­ ­feys­­lər möv­­cud­­dur.

Ha­­zır­­da TAS­­MUS bey­­nəl­­xalq əmə­­liy­­yat­­lar­­da iş­­ti­­rak edən mo­­ dern or­­du­­la­­rın tak­­tik sa­­hə­­də xə­­

Tanıtım bər­­ləş­­mə eh­­ti­­yac­­la­­rı­­nı qar­­şı­­la­­ya­­caq bir tak­­tik sa­­hə ra­­bi­­tə sis­­te­­mi he­­sab olu­­nur.

Hər cür tə­­bii şə­­rait­­lər­­də kə­­sin­­ti­­siz xid­­ mət üçün di­­zayn edil­­miş TAS­­MUS ən son tex­­no­­lo­­gi­­ya­­la­­rı özün­­də bir­­ləş­­dir­­mək­ ­lə, Si­­lah­­lı Qüv­­və­­lə­­rin tak­­tik sa­­hə­­də hər cür dö­­yüş şərt­­lə­­ri­­nə uy­­ğun və də­­yi­­şən eh­­ti­­yac­­la­­rı­­nı qar­­şı­­la­­yan gə­­lə­­cə­­yin ra­­bi­­tə sis­­te­­mi ola­­raq xid­­mə­­tə da­­xil edi­­lib. TAS­­ MUS gös­­tər­­di­­yi xid­­mət­­lər ilə Si­­lah­­lı Qüv­ ­və­­lər üçün əla­­və güc mən­­bə­­yi, bir çox ko­­man­­da-kont­­rol tət­­biq­­lə­­ri üçün ra­­bi­­tə inf­­rast­­ruk­­tu­­ru­­nu tə­­min edir. Asan qu­­rul­ ­ma­­sı, sü­­rət­­li in­­teq­­ra­­si­­ya, ay­­rı­­la bi­­lən his­­ sə­­lə­­ri ilə də­­yi­­şik öl­­çü­­lər­­də xə­­bər­­ləş­­mə sis­­tem­­lə­­ri­­nin qu­­rul­­ma­­sı­­na im­­kan ya­­ra­­ dır. Stan­­dart in­­ter­­feys­­lər ilə həm köh­­nə, həm də ye­­ni ra­­bi­­tə sis­­tem­­lə­­ri­­nə in­­teq­­ra­­si­ ­ya olu­­nur.

ASEL­­SAN müş­­tə­­ri­­lə­­rə ra­­bi­­tə sis­­tem­­lə­ ­ri sa­­hə­­sin­­də ən va­­cib ele­­ment olan mə­­lu­ ­mat təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yi sa­­hə­­sin­­də ha­­zır­­la­­dı­­ğı şif­­rə, al­­qo­­ritm həl­­lə­­ri və hər bir is­­ti­­fa­­də­­çi üçün möv­­cud təh­­did­­lə­­ri də­­yər­­lən­­di­­rə­­rək ha­­zır­­la­­nan xü­­su­­si elekt­­ron mü­­ba­­ri­­zə va­­ si­­tə­­lə­­ri ilə hər cür şə­­rait­­də möv­­cud təh­­ did­­lə­­ri ara­­dan qal­­dı­­ran xü­­su­­si həl­­lər təq­ ­dim et­­mək­­də­­dir. AD

noyabr - dekabr 2013 39

ANALİZ

Xə­­zər­də si­­lah­lanma ­

Xə­­zər də­­ni­­zin­­də ge­­dən sü­­rət­­li si­­lah­­lan­­ma pro­­se­­sin­­də əsas rol oy­­ na­­yan Ru­­si­­ya və İran fak­­ti­­ki ola­­raq bu­­nun­­la di­­gər sa­­hil­­ya­­nı öl­­kə­­ lə­­ri öz hər­­bi po­­ten­­sial­­la­­rı­­nı ar­­tır­­ma­­ğa təh­­rik et­­mək­­də­­dir. Son onil­­ lik­­də Ru­­si­­ya və İran Xə­­zər­­də­­ki hər­­bi do­­nan­­ma­­la­­rı­­nı əhə­­miy­­yət­­li şə­­kil­­də güc­­lən­­dir­­mə­­yə nail olub­ ­lar. Xə­­zər də­­ni­­zin­­də hə­­ya­­ta ke­­çir­­di­­yi si­­lah­­lan­­ma proq­­ram­­la­­rı ilə da­­ha çox diq­­qə­­ti cəlb edən Ru­­si­ ­ya Xə­­zər Flo­­ti­­li­­ya­­sı­­nın dö­­yüş sı­­ra­­la­­rı­­nı ye­­ni ra­­ket-ar­­til­­le­­ri­­ya gə­­mi­­lə­­ri he­­sa­­bı­­na güc­­lən­­dir­­mək­­lə ya­­na­­şı, Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin də mü­­şa­­hi­­də, nə­­za­­rət və kəş­­fiy­­yat, im­­kan­­la­­rı­­nı ar­­tı­­rıb, sa­­hil­­bo­­yu əra­ ­zi­­lər­­də uzaq mən­­zil­­li ra­­ket sis­­tem­­lə­­ri­­nin yer­­ləş­­di­­ril­­mə­­si­­ni ba­­şa çat­­dı­­rıb.

Ra­­mil Məm­­məd­­li

Ru­­si­­ya

Ha­­zır­­da Ru­­si­­ya Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri­­nin Xə­­zər Flo­­ti­­li­­ya­­sı Həş­ ­tər­­xan və Ma­­haç­­qa­­la­­da ba­­za­­laş­­dı­­

40 AZERI DEFENCE

rı­­lan iki his­­sə­­dən iba­­rət­­dir. Flo­­ti­­li­­ ya­­nın tər­­ki­­bin­­də əsas ye­­ri 1980-cı il­­lər­­də dü­­zəl­­dil­­miş gə­­mi­­lər tu­­tur.

Do­­nan­­ma­­nın ye­­ni dö­­yüş gə­­mi­­lə­­ri

he­­sa­­bı­­na güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si pro­­se­­si­­ nə 2003-cü il­­də start ve­­ri­­lib. Apa­­rı­­ lan mü­­şa­­hi­­də­­lər gös­­tə­­rir ki, Ru­­si­­ya Xə­­zər Flo­­ti­­li­­ya­­sın­­da si­­lah­­lan­­ma­­nın

ANALİZ

ak­­tiv mər­­hə­­lə­­si­­nə 2009-cu il­­dən baş­­la­­yıb. Bu is­­ti­­qa­­mət­­də iş­­lər do­­ nan­­ma­­nın ye­­ni gə­­mi­­lər he­­sa­­bı­­na güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si, ye­­ni uzaq mə­­sa­­fə­ ­li ra­­ket sis­­tem­­lə­­ri ilə si­­lah­­lan­­dı­­rıl­­ ma­­sı, sa­­hil mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin im­­kan­­la­ ­rı­­nın ar­­tı­­rıl­­ma­­sı, də­­niz üzə­­rin­­də nə­­za­­rə­­tin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı, ye­­ni ba­­za­­la­ ­rın in­­şa­­sı və he­­yə­­tin dö­­yüş qa­­bi­­liy­ ­yə­­ti­­nin ar­­tı­­rıl­­ma­­sı ilə mü­­şa­­hi­­də olu­­nur.

Ha­­zır­­da Ru­­si­­ya­­nın Xə­­zər Flo­­ti­­li­­ ya­­sı­­nın zər­­bə gü­­cü 11661 “Ge­­pard” la­­yi­­hə­­li “Ta­­ta­­rıs­­tan” və “Da­­ğıs­­tan”

gö­­zət­­çi gə­­mi­­lə­­ri­­dir. “Da­­ğıs­­tan” gə­­ mi­­si Xə­­zər də­­ni­­zin­­də ilk də­­fə ola­­raq “Ka­­libr-NK” qa­­nad­­lı ra­­ket­­lə­­ri ilə si­­lah­­lan­­dı­­rı­­lıb. Ümu­­mi­­lik­­də “Ge­­ pard” la­­yi­­hə­­li gə­­mi­­lə­­rin əsas si­­la­­hı 130 ki­­lo­­met­­rə qə­­dər atış uzun­­lu­­ğu­­ na ma­­lik olan X-35E ra­­ket­­lə­­rin­­dən atəş açan “Uran-E” zər­­bə komp­­lek­­ si­­dir. Gə­­mi­­lə­­rin si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na əla­ ­və ola­­raq 76.2 mm AK-176M (152 mər­­mi) və 30 mm AK-630M (2000 mər­­mi) av­­to­­ma­­tik top­­lar, ha­­va hü­­ cu­­mu­­na qar­­şı mü­­da­­fiə üçün “OsaMA” ra­­ket qur­­ğu­­su və 20 ra­­ket da­­

xil­­dir. Hər bir gə­­mi­­də iki ədəd 533 mm çap­­lı tor­­pe­­da apa­­ra­­tı, tor­­pe­­da əley­­hi­­nə RBU-6000 reak­­tiv bom­­ baatan­­la­­rı qu­­ru­­lub.

AZE­­Rİ DE­­FEN­­CE araş­­dır­­ma qru­­pu­­nun əl­­də et­­di­­yi mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, Ru­­si­­ya 2010-cu il­­də Xə­­zər Flo­­ti­­li­­ya­­sı­­nın tər­­ki­­bi­­nə 1 ədəd 12421 R-32 la­­yi­­hə­­li ra­­ket ka­­te­­ri, 1 ədəd 950 ton­­luq 21631 “Bu­­yan-M” sinf­­li (“Qrad Svi­­yajsk”), 2011-ci il­­ də 21630 “Bu­­yan” la­­yi­­hə­­li (“Vol­­qo­ ­donsk”) ki­­çik ar­­til­­le­­ri­­ya gə­­mi­­si­­ni da­­xil edib. Bun­­dan baş­­qa, Flo­­ti­­li­­ ya­­nın sı­­ra­­la­­rı­­na 2012-ci il­­də 1 ədəd 11661 “Ge­­pard” la­­yi­­hə­­li (“Da­­ğıs­­ tan”), 1 ədəd 21630 “Bu­­yan” la­­yi­­ hə­­li (“Ma­­haç­­qa­­la”), 2013-cü il­­də 1 ədəd 21980 “Qra­­ço­­nok” la­­yi­­hə­­li an­­ti-di­­ver­­si­­ya ka­­te­­ri, 3 ədəd “Ser­­ na” tip­­li de­­sant çı­­xar­­ma ka­­te­­ri, 1 ədəd 21630 “Bu­­yan” la­­yi­­hə­­li (“Uq­­ liç”) gə­­mi da­­xil edib.

“Ze­­le­­no­­dolsk” Gə­­mi­­qa­­yır­­ma za­­ vo­­dun­­da ha­­zır­­lan­­mış “Bu­­yan” la­­ yi­­hə­­li ki­­çik ar­­til­­le­­ri­­ya gə­­mi­­lə­­ri Xə­­ zər də­­ni­­zin­­də və Vol­­qa ça­­yı­­nın del­­ta­­sın­­da hə­­rə­­kət üçün nə­­zər­­də tu­­tu­­lub. 21630 “Bu­­yan” və 21631 “Bu­­yan-M” la­­yi­­hə­­li ki­­çik ra­­ket gə­­ mi­­lə­­ri­­nin su ba­­sı­­mı 949 ton­­dur.

Gə­­mi­­nin si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da “Ka­­libr” və ya “Oniks” tip­­li 8 ra­­ket, 30-mm AK-630M1-2 “Duet” to­­pu, 3M47 “Qib­­ka” sis­­te­­mi, 14.5-mm çap­­lı pu­­ lem­­yot yer alır.

Gə­­mi­­lər­­lə ya­­na­­şı 2012-2013-cü il­­lər­­də Ru­­si­­ya Ru­­si­­ya Xə­­zər Flo­­ti­­li­­ ya­­sı­­nı iki di­­vi­­zion “Bal” sa­­hil ra­­ket komp­­lek­­si və “Pod­­sol­­nux” ra­­diolo­ ­ka­­si­­ya stan­­si­­ya­­sı ilə təc­­hiz edib.

Flo­­ti­­li­­ya­­nın ko­­man­­da­­nı, kontr-ad­­ mi­­ral Ser­­qey Al­­yek­­mins­­ki­­nin söz­­ lə­­ri­­nə gö­­rə, “Pod­­sol­­nux” RLS-i 450 km mə­­sa­­fə­­də suüs­­tü və ha­­va hə­­ dəf­­lə­­ri­­ni aş­­kar et­­mək im­­ka­­nı­­na ma­­lik­­dir. RLS düz gö­­rü­­nüş­­də ol­­ ma­­yan ob­­yekt­­lə­­ri aş­­kar et­­mə­­yi ba­­ ca­­rır. Sət­­hi şüa ilə ye­­ri tə­­yin et­­mə prin­­si­­pi­­nin tət­­biq olun­­du­­ğu RLS gə­­mi­­lə­­ri su ba­­sı­­mı­­na mü­­va­­fiq ola­­

noyabr - dekabr 2013 41

ANALİZ

“Gepard” layihəli gəmi

raq 200-400 km mə­­sa­­fə­­də, təy­­ya­­rə­­ lə­­ri 200-500 km (3 metr­­dən hün­­ dür­­lük­­lər­­də və yu­­xa­­rı) mü­­şa­­hi­­də edə bi­­lir. Ümu­­mi­­lik­­də Ru­­si­­ya­­nın Xə­­zər Flo­­ti­­li­­ya­­sı­­nın dö­­yüş tər­­ki­­bi­­ni aşa­­ ğı­­da­­kı ki­­mi qrup­­laş­­dır­­maq olar: Flo­­ti­­li­­ya­­nın dö­­yüş sı­­ra­­la­­rı­­na 2003-2012-ci il­­lər­­də is­­teh­­sal olun­­ muş 11661 “Ge­­pard” la­­yi­­hə­­li (“Ta­­ ta­­rıs­­tan” və “Da­­ğıs­­tan”) ra­­ket gə­­ mi­­si, 4 ədəd ki­­çik ar­­til­­le­­ri­­ya gə­­mi­ ­si da­­xil­­dir. Bun­­lar­­dan 1 ədəd 12411 la­­yi­­hə­­li MAK-160 “Qo­­mel” gə­­mi­­si 1988-ci il­­də do­­nan­­ma­­ya da­­xil edi­­lib. 2011-ci ilin de­­kabr ayın­­da apa­­rıl­­mış əsas­­lı tə­­mir və müasir­­ləş­­di­­ril­­mə nə­­ti­­cə­­sin­­də gə­­

mi iki ye­­ni mü­­hər­­rik, müasir­­ləş­­di­ ­ril­­miş qaz tur­­bin qur­­ğu­­la­­rı, ye­­ni ar­­til­­le­­ri­­ya si­­lah­­la­­rı, ra­­bi­­tə və na­­vi­ ­qa­­si­­ya sis­­tem­­lə­­ri ilə təc­­hiz olu­­nub.

Flo­­ti­­li­­ya 2006-2012-ci il­­lər­­də “Bu­­ yan” la­­yi­­hə­­li 3 gə­­mi (“Həş­­tər­­xan”, “Vol­­qo­­donsk” və “Ma­­haç­­qa­­la”) alıb.

Ha­­zır­­da Xə­­zər Flo­­ti­­li­­ya­­sı­­nın si­­ lah­­lan­­ma­­sın­­da 1969-1972-ci il­­lər­­də is­­teh­­sal olun­­muş 4 ədəd 1204 “Şmel” la­­yi­­hə­­li, 1990-cı il­­də is­­teh­­ sal olun­­muş 1 ədəd 1400M “Juk” la­­yi­­hə­­li ar­­til­­le­­ri­­ya ka­­te­­ri, 19781983-cü il­­lər­­də is­­teh­­sal olun­­muş 3 ədəd 206-MP “Mat­­ka” la­­yi­­hə­­li, 1985-ci il­­də is­­teh­­sal olun­­muş 1 ədəd 12411 “Ta­­ran­­tul” la­­yi­­hə­­li ra­­

Qa­­za­­xıs­­tan­­dan da­­ha bir ar­­til­­le­­ri­­ya gə­­mi­­si Qa­­za­­xıs­­tan Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri “Oral” ra­­ ket-ar­­til­­le­­ri­­ya gə­­mi­­si­­ni si­­lah­­lan­­ma­­ya qə­­bul edib.

Ak­­tau də­­niz ba­­za­­sın­­da ke­­çi­­ri­­lən mə­­ra­­sim­­də gə­­mi­­də Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri­­nin bay­­ra­­ğı qal­­dı­­rı­­lıb və “Oral” Qa­­za­­xıs­­tan HDQ-nin dö­­yüş tər­­ki­­bi­­nə qə­­bul olu­­nub. Gə­­mi su­­ya ca­­ri ilin ap­­rel ayın­­da en­­di­­ri­­lib. “Oral” gə­­mi­­si ra­­ket-ar­­til­­le­­ri­­ya si­­lah­­la­­rı və müasir ra­­bi­­tə va­­si­­tə­ ­lə­­ri, na­­vi­­qa­­si­­ya və ştur­­man sis­­tem­­lə­­ri ilə təc­­hiz olu­­nub. Gə­­mi­­nin tam su ba­­sı­­mı – təx­­mi­­nən 250 ton­­dur. Bu Qa­­za­­xıs­­tan Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri tər­­ki­­bi­­nə qə­­bul edil­­miş ikin­­ci ra­­ket-ar­­til­­le­­ri­­ya gə­­mi­­si­­dir.

42 AZERI DEFENCE

ket ka­­te­­ri yer alır. Do­­nan­­ma­­nın dö­­yüş sı­­ra­­la­­rı­­na da­­xil olan 6 de­­ sant ka­­te­­ri­­nin (1 ədəd 1176 “On­­ dat­­ra” la­­yi­­hə­­li, 4 ədəd 11770 “Ser­­ na” la­­yi­­hə­­li, 1 ədəd 21820 “Dyu­­ qon” la­­yi­­hə­­li) ha­­mı­­sı son 20 il­­də ti­­ki­­lib. On­­lar­­dan 3-ü son 12 il­­də si­­ lah­­lan­­ma­­ya da­­xil edi­­lib.

Flo­­ti­­li­­ya­­nın tral qru­­pun­­da 5 gə­­ mi (2 ədəd 10750, 1 ədəd 1258, 2 ədəd 12650 la­­yi­­hə­­li) yer alır.

Ca­­ri ilin av­­qust ayın­­da Xə­­zər də­­ni­­zi­­nə “Qra­­ço­­nok” la­­yi­­hə­­li an­­tidi­­ver­­si­­ya ka­­te­­ri da­­xil edən Ru­­si­­ya ha­­zır­­da bu la­­yi­­hə üz­­rə da­­ha 2 ka­­te­ ­rin in­­şa­­sı­­nı hə­­ya­­ta ke­­çi­­rir. 20132014-cü il­­lər­­də Flo­­ti­­li­­ya­­nın dö­­yüş sı­­ra­­la­­rı­­na iki ədəd 21630 “Bu­­yan” la­­yi­­hə­­li gə­­mi (“Uq­­liç” və “Ve­­li­­kiy Ust­­yuq”) və 3 ədəd 21820 “Dyu­­ qon” la­­yi­­hə­­li ka­­ver­­na­­lı ki­­çik de­­ sant gə­­mi­­si­­nin da­­xil edil­­mə­­si plan­ ­laş­­dı­­rı­­lır. Nij­­ni-Nov­­qo­­rod şə­­hə­­rin­­ də ha­­zır­­la­­nan 21820 “Dyu­­qon” la­­ yi­­hə­­li de­­sant gə­­mi­­si­­nin tam su ba­­ sı­­mı 230 ton, uzun­­lu­­ğu 45 m, sü­­rə­ ­ti saat­­da 50 mil­­dir. Gə­­mi 140 ton yü­­kü da­­şı­­maq gü­­cü­­nə, o cüm­­lə­­dən de­­san­­tın dö­­yüş ma­­şı­­nı ilə bir­­gə şəx­­si he­­yə­­ti­­ni də da­­şı­­maq im­­ka­­nı­­ na ma­­lik­­dir. Ru­­si­­ya Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri rəs­­mi­­lə­­ri­­nin açıq­­la­­dıq­­ la­­rı mə­­lu­­ma­­ta gö­­rə, Xə­­zər Flo­­ti­­li­­ ya­­sı 2020-ci ilə­­dək 16 ye­­ni gə­­mi ala­­caq. Pa­­ra­­lel ola­­raq Cə­­nub Hər­­bi

ANALİZ Dairə­­si­­nin tər­­ki­­bin­­də Xə­­zər­­də ye­­ni sa­­hil ra­­ket his­­sə­­lə­­ri və aviasi­­ya qrup­­la­­rı­­nın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı, Flo­­ti­­li­­ya­­ nın dö­­yüş sı­­ra­­la­­rı­­na ki­­çik qa­­ba­­rit­­li də­­ni­­zal­­tı­­lar da­­xil edil­­mə­­si plan­­laş­­ dı­­rı­­lır.

Ru­­si­­ya Flo­­ti­­li­­ya ilə ya­­na­­şı Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­ni də güc­­lən­­dir­­mək­­də da­­vam edir. Açıq mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­ rə, 2006-cı il­­də Fe­­de­­ral Sər­­həd Xid­ ­mə­­ti Xə­­zər Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin sı­­ ra­­la­­rı­­na 2 ədəd 12150 “Man­­qust” la­­yi­­hə­­li ka­­ter, 2012-ci il­­də isə 22460 “Ru­­bin” la­­yi­­hə­­li (“Bril­­liant”) pat­­ rul ka­­te­­ri da­­xil edib. Su ba­­sı­­mı 630 ton olan bu ka­­te­­rin uzun­­lu­­ğu 62.5 metr, sü­­rə­­ti 21 mil­­dir. Də­­niz­­də 24 he­­yət­­lə mux­­tar şə­­kil­­də 60 gün qa­­la bi­­lən gə­­mi­­nin si­­lah­­lan­­ma­­sın­­da 1 ədəd 30-mm AK-630 to­­pu, 2 ədəd 12.7-mm çap­­lı “Kord” pu­­lem­­yo­­tu, “Uran-E” zər­­bə komp­­lek­­si, ha­­be­­lə “Ho­­ri­­zont G-Air S-100” pi­­lot­­suz uçuş apa­­ra­­tı yer alır.

Sa­­da­­la­­nan­­lar­­la ya­­na­­şı, Ru­­si­­ya Fe­­de­­ral Sər­­həd Xid­­mə­­ti­­nin Xə­­zər Sa­­hil Mü­­ha­­fi­­zə­­si­­nin is­­ti­­fa­­də­­sin­­də 2 ədəd 745P la­­yi­­hə­­li pat­­rul ka­­te­­ri, 6 ədəd 10410 “Svetl­­yak” la­­yi­­hə­­li sər­ ­həd gö­­zət­­çi gə­­mi­­si, bir ne­­çə ədəd 14310 “Mi­­raj”, 20910 “Çi­­lim”, 1400M “Qrif”, 1398B və s. la­­yi­­hə­­li ka­­ter­­lər möv­­cud­­dur.

İran

SS­­Rİ da­­ğıl­­dıq­­dan son­­ra Xə­­zər də­­niz ilə bağ­­lı id­­diala­­rı­­nı or­­ta­­ya qo­­yan İran bu böl­­gə­­də öz hər­­bi po­­ ten­­sialı­­nı əhə­­miy­­yət­­li şə­­kil­­də güc­­ lən­­dir­­mək­­lə, açıq şə­­kil­­də di­­gər öl­­ kə­­lə­­ri ana­­lo­­ji ad­­dım­­lar at­­ma­­ğa va­­ dar edir. Əv­­vəl­­ki il­­lər­­də Bəs­­rə Kör­ ­fə­­zin­­də öz po­­ten­­sialı­­nı ar­­tı­­ran rəs­­ mi Teh­­ran son il­­lər­­də şi­­ma­­la – Xə­­ zər də­­ni­­zi­­nə xü­­su­­si diq­­qət ayır­­ maq­­da­­dır.

Ha­­zır­­da 40-a ya­­xın gə­­mi və ka­­ te­­ri olan İra­­nın Xə­­zər sa­­hi­­lin­­də 3 hər­­bi də­­niz ba­­za­­sı möv­­cud­­dur.

Bun­­lar­­dan Bən­­dər-Məh­­şər və Bən­­ dər-Ən­­zə­­li­­də hər­­bi gə­­mi­­lər yer­­lə­­

44 AZERI DEFENCE

şir. Bən­­dər-Pəh­­lə­­vi isə tə­­lim ba­­za­­ sı­­dır.

1990-cı il­­lər­­də İra­­nın Xə­­zər də­­ni­ ­zin­­də əsas hər­­bi gə­­mi­­si “Ham­­zeh” olub. 1936-cı il­­lər­­də İran şa­­hı üçün Ni­­der­­land­­da ti­­kil­­miş bu 600 ton su ba­­sı­­mı­­na ma­­lik gə­­mi­­nin tə­­yi­­na­­tı is­­lam in­­qi­­la­­bın­­dan son­­ra də­­yiş­­di­­ri­ ­lib. Gə­­mi­­nin si­­lah­­lan­­ma­­sı­­na 20 mm çap­­lı ar­­til­­le­­ri­­ya qur­­ğu­­su, 4 ədəd S-802 “Noor” gə­­mi əley­­hi­­nə ra­­ke­­ti və 2 pu­­lem­­yot da­­xil­­dir. Ha­­zır­­da bu gə­­mi bu dün­­ya­­da ida­­rə olu­­nan ra­­ ket­­lər­­lə si­­lah­­lan­­dı­­rıl­­mış ən köh­­nə gə­­mi he­­sab olu­­nur. İra­­nın Xə­­zər də­­niz do­­nan­­ma­­sı­­ nın zər­­bə gü­­cü­­nü 2003 və 2006-cı il­­lər­­də dö­­yüş sı­­ra­­la­­rı­­na qə­­bul olun­ ­muş 2 ədəd “Si­­na” la­­yi­­hə­­li ra­­ket ka­­te­­ri (“Pey­­kan” və “Couşan”) təş­ ­kil edir. Su ba­­sı­­mı 300 ton, uzun­­lu­ ­ğu 47 metr, eni 7 metr təş­­kil edən

bu ka­­ter­­lər Çin is­­teh­­sa­­lı olan di­­zel mü­­hər­­rik­­lə təc­­hiz olu­­nub. Ka­­ter­­lə­­ rin sü­­rə­­ti 35 də­­niz mi­­li təş­­kil edir.

“Si­­na” la­­yi­­hə­­li ka­­ter­­lə­­rin əsas si­­la­­ hı 120 ki­­lo­­met­­rə qə­­dər atış uzaq­­lı­­ ğı­­na ma­­lik S-802 “Noor” ra­­ke­­ti­­dir (Çin is­­teh­­sa­­lı olan S-802 ra­­ke­­ti­­nin İran ver­­si­­ya­­sı). Gə­­mi­­nin si­­lah­­lan­­ ma­­sın­­da həm­­çi­­nin 76 mm çap­­lı OTO Me­­la­­ra av­­to­­mat to­­pu, 40 mm çap­­lı ze­­nit to­­pu, 2 ədəd 12.7 mm çap­­lı pu­­lem­­yot möv­­cud­­dur.

Do­­nan­­ma­­nın güc­­lən­­di­­ril­­mə­­si proq­­ra­­mı çər­­çi­­və­­sin­­də İran 2012 və 2013-cü il­­lər­­də “Vi­­la­­yət” es­­kad­­ra tral gə­­mi­­si və “Ca­­ma­­ran-2” des­­to­­ ye­­ri­­ni Xə­­zər də­­ni­­zin­­də si­­lah­­lan­­ma­ ­ya qə­­bul edib. Ma­­ri­­ne In­­dust­­ries Group of De­­fen­­se In­­dust­­ries Or­­ga­ ­ni­­za­­tion (DIO) tə­­rə­­fin­­dən ha­­zır­­lan­ ­mış “Mouc” si­­nif­­li 1420 ton su­­tu­­tu­ ­mu­­na ma­­lik “Ca­­ma­­ran” gə­­mi­­si

ANALİZ 20000 at gü­­cü­­nə ma­­lik mü­­hər­­rik ilə təc­­hiz olu­­nub və saat­­da 30 də­­niz mi­­li sü­­rət­­lə hə­­rə­­kət edə bi­­lir. He­­yə­ ­ti 120-140 nə­­fər olan gə­­mi­­nin si­­lah­­ lan­­ma­­sı­­na “səth-yer”, “yer-ha­­va” tip­­li müx­­tə­­lif ra­­ket­­lər, tor­­pe­­da­­lar, müasir ar­­til­­le­­ri­­ya sis­­tem­­lə­­ri da­­xil­­ dir. Gə­­mi­­də əla­­və ola­­raq bir ədəd he­­li­­kop­­ter yer­­lə­­şir. Gə­­mi­­nin üzə­­ rin­­də İran is­­teh­­sa­­lı olan 4 ədəd S-802 “Noor” uzun mən­­zil­­li gə­­mi əley­­hi­­nə ra­­ket­­lər yer­­lə­­şir. Qeyd edək ki, 2010-cu il­­də ke­­çi­­ril­­miş test­ ­lər­­də bu ra­­ket­­lər 200 km mə­­sa­­fə­­də hə­­dəf­­lə­­rə qar­­şı tət­­biq olu­­nub. Gə­­ mi­­də həm­­çi­­nin 1 ədəd 76 mm çap­­lı DP av­­to­­ma­­tik to­­pu, 1 ədəd 40 mm çap­­lı “Fəth” mar­­ka­­lı top (AA Bo­­ fors), 2 ədəd 20 mm “Oer­­li­­kon” to­­ pu, 2 tor­­pe­­da qur­­ğu­­su (hər bi­­rin­­də 3 ədəd 324 mm-lik tor­­pe­­da), 4 ədəd “Fəcr” ra­­ke­­ti yer alır. Bun­­dan baş­­ qa, gə­­mi müasir Ples­­sey AWS-1 ra­­ da­­rı­­na və elekt­­ron dö­­yüş sis­­te­­mi­­nə ma­­lik­­dir.

Bu gə­­mi­­lər­­lə bə­­ra­­bər İran Hər­­bi Də­­niz Qüv­­və­­lə­­ri Xə­­zər do­­nan­­ma­­sı üçün ye­­ni fre­­qat­­lar tik­­mə­­yi plan­­

noyabr - dekabr 2013 45

ANALİZ

laş­­dı­­rır. Ha­­zır­­da Ən­­zə­­li tər­­sa­­nə­­ sin­­də in­­şa olu­­nan “Də­­ma­­vənd” fre­­qa­­tı 2014-cü ilin mart ayın­­da do­­ nan­­ma­­nın sı­­ra­­la­­rı­­na da­­xil ola­­caq.

Ya­­xın pers­­pek­­tiv­­də isə İran Xə­­zər do­­nan­­ma­­sı­­nın tər­­ki­­bi­­nə 10-a ya­­xın “Pey­­kaap II” tip­­li ki­­çik və sü­­rət­­li ka­­ter da­­xil et­­mək niy­­yə­­tin­­də ol­­du­ ­ğun açıq­­la­­yıb. Su ba­­sı­­mı 14 ton, sü­­rə­­ti 52 mil təş­­kil edən bu ka­­ter­­lər atış uzaq­­lı­­ğı 20 km təş­­kil edən 2 ədəd FL-10 (Çin is­­teh­­sa­­lı) və ya İran is­­teh­­sa­­lı olan 30 km mən­­zil­­li “Nəsr-1” gə­­mi əley­­hi­­nə ra­­ket­­lə­­ri ilə si­­lah­­lan­­dı­­rı­­la­­caq.

Bə­­zi mə­­lu­­mat­­la­­ra gö­­rə, ha­­zır­­da İra­­nın Xə­­zər­­də iki ədəd “Qa­­dir” tip­­li (Şi­­ma­­li Ko­­re­­ya ilə bir­­gə is­­teh­­ sal olun­­muş) mi­­ni də­­ni­­zal­­tı­­sı möv­

46 AZERI DEFENCE

c­ ud­­dur. Bu də­­ni­­zal­­tı­­la­­rın su ba­­sı­­ mı 120 ton, uzun­­lu­­ğu 29 metr təş­­kil edir.

Qeyd edək ki, 2006-cı il­­dən Ən­­

zə­­li­­də­­ki gə­­mi­­qa­­yır­­ma za­­vo­­dun­­da Xə­­zər do­­nan­­ma­­sı üçün hər­­bi gə­­mi­ ­lə­­rin ti­­kin­­ti­­si­­ni hə­­ya­­ta ke­­çir­­mə­­yə baş­­la­­yan İran bu ilin or­­ta­­la­­rın­­da ak­­va­­to­­ri­­ya üzə­­rin­­də nə­­za­­rə­­ti tə­­min edən sis­­te­­min ya­­ra­­dıl­­dı­­ğı­­nı bə­­yan edib.

Ha­­zır­­da rəs­­mi Teh­­ran Xə­­zər də­­ ni­­zin­­də İs­­lam İn­­qi­­la­­bı Ke­­şik­­çi­­lə­­ri Kor­­pu­­su­­nun (SE­­PAH) xü­­su­­si böl­­ mə­­lə­­ri­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı is­­ti­­qa­­mə­­tin­­ də iş­­lər apar­­dı­­ğın açıq­­la­­yıb. Ötən il SE­­PAH-ın Xə­­zər sa­­hi­­lin­­də tə­­lim mər­­kə­­zi­­nin ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­­nı İra­­nın Xə­­zər re­­gionun­­da təh­­lü­­kə­­siz­­li­­yə bö­­yük əhə­­miy­­yət ver­­mə­­yə baş­­la­­ ma­­sı ki­­mi şərh edən eks­­pert­­lə­­rin fik­­rin­­cə, sö­­zü­­ge­­dən pro­­ses Xə­­zər­­ də­­ki hər­­bi və­­ziy­­yə­­tin ya­­xın dövr­­də da­­ha da kəs­­kin­­ləş­­mə­­si­­nə sə­­bəb ola­­caq. AD