ТОЛышОн ÑßÄÎ
Íÿ Ðåñïóáëèêà Òàëûø Ìÿäÿíèééÿòè Ìÿðêÿçèíèí, íÿ äÿ ãÿçåòèí îôèñëÿðè éîõäóð!
Бя Щилал Мяммядови озодяти!!!
¹ 52
05 èéóí 2013-íÿ ñîð
ÌÖÑÒßÃÈËß ÐÓÆÍÎÌÀ
ÜÛÉÌßÒÈØ
40 êîï.
rEspublİkA TAlış MƏdƏNİYYƏT MƏrkƏzİNİN sƏNƏdlƏrİ ƏdlİYYƏ NAzİrlİYİNƏ TƏqdİM EdİlMİşdİr
HİlAl MƏMMƏdOVuN "sON zƏNG" GÜNÜ MÜNAsİbƏTİ İlƏ TƏbrİkİ...
Əziz onbirincilər! Hamınızı məktəbi bitirməyiniz münasibəti ilə təbrik edir, qarşıdakı həyatınızda Sizə ən xoş günləri; haqlarınıza sahib çıxmağı; o əbədi-səadətli yurdunuz naminə yaşamaq və daim bu barədə təfəkkür etməyinizi arzulayıram! Xoşbəxt olun! İsaxan Aşurov mükafatı laureatı, vicdan məhbusu Hilal Məmmədov
P.S. Aşağıdakı şeirimi Sizə ərməğan edirəm Əlvida, ey məktəb, ey doğma ocaq!
Əlvida, ey məktəb, ey doğma ocaq, Əlvida qayğısız keçən günlərim... Bir də o şən günlər qayıtmayacaq, Əlvida ən xoşbəxt,gözəl illərim...
Bitdi uşaqlığın şirin yuxusu, Yetkinlik çağının sirli aləmi Əlvida qəlbimin incə duyğusu, Nağıl dünyasının sevinci, qəmi...
Əlvida, on bir il açan səhərim On bir il səsini eşitdiyim zəng... Əlvida “cavabsız məktub” kədərim, İstəklə sevginin qarışdığı rəng...
Əlvida, ey mənim sinif yoldaşım, Niyə həyacanla döyünür ürək? Mənə sirdaş olan bacım, qardaşım, Qismət olacaqmı bir də görüşək?
Mənə dərs dedilər, göstərib daim Ata nəvazişi, ana qayğısı... Əlvida ey əziz müəllimlərim, Gözlərim hər zaman gəzəcək Sizi... Əlvida, ey məktəb, ey doğma ocaq Əlvida son zəngin əlvan gülləri... Əlvida ey məktəb, ey ana qucaq, Əlvida ömrümün ən şən illəri...
31 may 2013-cü il “kürdəxanı” təcridxanası
VOTƏME, YA VOTƏMNİ?
Azərboyconi piraniyə ənıvıştonədə qıləyni Allahverdi bayrami (İvıjəli) nimə əsrisə veye ki, dastko beydə de bədiiyə-tənqidiyə ofəyevonəti bahandon zıneydən əy bənə filoloq-şairi, tolışi zıvoni, ədəbiyoti tədqiqbıkə. devri mətbuatədə dərc beydə çəy həm bə tolışi, həmən bə tırki nıvıştəyon.. 8 kitobış çap bıə. bı nezonədə çapo beşə çəy tojə kitob ("Votəme, ya votəmni?". b-2013, 208 səh.). ım çı şairi bə tolışi dərc bıə 4-nə kitobe. İyo əhotə bıə A.bayrami dəvardə 8 sorədə bə tolışi nıvıştəbıə şeeron iyən poemon. kitob 5 baxşədə ibarəte: "ın behəyon, xun bəhəyon", "Yadi çəşi doğ bınon", "Çiyo-çəyo", "Mərsiyon", iyən “poemon”. kitobədə vırə qətəşe: 1-nə baxşədə satirikə misron, 2-nə baxşədə ithafə əsəron, 3-nə baxşədə bə devri hadison mınosibət nişo doə mılohizon, 4-nə baxşədə bə Xıdo duston həsr bıə əsəron... kitobo qırdbıə 4 poema: "lələ diyən", "Votəme, ya votəmni?", "Tolışi təbiət", ""lələ baxşe"... Jiyo kitobo nımunəyon doydəmon: (TAlısH.OrG)
bƏşTı ĞıbON
Tı Tolışi merdə baləş, Həxiku nıqardə baləş. Nasiri həmdardə baləş, Iştı bilə bəştı ğıbon. (Əli Nasir)
Zəmon oməy, devron qarde. Inə zıvon boydəğ karde, Bə ən yolə fayə varde, Iştı boli bəştı ğıbon...
Merdbiş, mandiş vətənədə: Səyvonəti məydonədə. Haft sor hıtiş zindonədə. Iştı boli bəştı ğıbon...
bO şƏFƏqİ
Tı zəmini boloədə mard, Çəy dimədə kəşedəm dard.
Si nəbiş ki de harde?! Ojəqəvə dıyo biş!
Sıftə lul biş, peşo məlo. Dənuziş bə Hoc, Kərbəlo. “Ğıron” dasto, Şəyton dılo, Qıno səpe qıno əvard!
Nav imtohoni əvoyş, Lovə əkəyş bə duston: “Bərkədə bəhandənən, Lıski azən umutom”!
Tosə umri oxo xəton Tojnişe tı çı ton-bə ton. Oqarde bə deşmen duston, Ranqı syobe, çəşonı zard.
Dədə eçınə puli Nəbıri tijə təvə. Əmo de həmron tikə Pur əkəyş ıştə ləvə.
Harde, hıtiş ronsə qəv oj. Sıre bətı yol-ruk, divoj. Ruji doşe bətı zu, doj— Dənıvarde xırtəku hard.
Çımı dıli kəbob məkə, Betı əy dıl hisob məkə, Tıniş çəmə yolə səkkə, Iştı boli bəştı ğıbon...
Ozodəti mıboriziş, Yolə şair, qonə sipriş, Tı bəməno vey aziziş! Iştı boli bəştı ğıbon...
Tı sutedəş otəşədə, Bırcınedə mını biə-sard.
Harki dumo qəp əjəniş, Beğafil bə yonqo qıniş. Oxo dəşiş bə conkəniş, Tosnişe tı ğeybəti qard. Ənə təlxbe bədə tinı, Mardə bəpeşt çətin tıni Mərhəlono ovoştıni Muysə nozok Sirati pard.
Çiy dəvarde, rayoni Mıəllimon rəhbər biş. Rutbədə yolən bıbuş, “Həmən cıl, həmən xər biş”. Voten: Bə tıbə şeədə Mafə dəşe bə voy-voy. Də loşxorə cəmdəqi Mafədən bəmə əz doy?!
11.12.2009
bO “kANƏ dusTİ”
01.05. 2011
Voten: infarkti tı jə Peyğombəri sinnədə. Zəmini ebardə tı Bı xosə rujonədə. Pemandəbe bə vıni, Luzı ləpə jəydəbe. Bolo puri poyeədə Sığə band rıjeydəbe.
Konco hardı – həş əbiy, Bevə`də tı əyo biş.
bO AlXAsƏ bOlİ
Səme ıştı namə, Alxasə boli, Vəşim bəştı ruşnə, ha xosə boli.
Xəşin bıko tıni ofəyə Xıdo, Bəlonku oqəto, bətı ruşt bıdo.
Zınedəm vey pidə tı çımı xoto, Kam bəbe bənə tı həmsıbət, həmto.
Qəp jəydəm hakanə, az tıku rozi, Deştı qədə nəvon de şinə ləfzi.
Votedəm: “Alxasbe çəmə səbıvot!” Ku bıbu zəmonə, tınış doy bə fot!.. 2008
2
Òîëûøîí Ñÿäî
SABİRİN SƏBRİ
¹ 52 05 iéóí 2013-íÿ ñîð
(Bəşəriyyətin dahi oğlu M.Ə. Sabirin 150 illik yubileyinə) Nəfsimə padşahəm, sahibi fərmanəm mən...
Щилал Мяммядов "Толыши Сядо" гязетинин баш редактору (əvvəli ötən sayımızda)
IV. M.Ə. Sabir vəfatından sonra və bu gün
Mən gedərsəm, var olsun amalım! Yaşasın şəhriyari - hürriyyət! Yaşasın şəhriyari - hürriyyət! Mən gedərsəm, var olsun amalım!
Dahi M.Ə. Sabirin bu vaxtsız vəfatı cəmi dostlarını və cəmi sabirsevərləri mütəəsir etdi. Əslində heç əğyarları da sevinmədi, əksinə, digəriylə birgə şairi layiqincə son mənzilinə yola saldılar... 1912-ci ilin dekabrında düz 100 il öncə, arzuladığı kitab – (104 səhifəlik, 2000 tirajla) “Hop-hopnamə” işıq üzünü gördü. Kitabın nəşrində maddi və mənəvi dəstək göstərənlər sırasında məxsusi olaraq Abbas Səhhətin, Mehdi bəy Hacınskinin, Mahmud bəy Mahmudovun, Cəlil Məmmədquluzadənin, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Firudin bəy Köçərlinin, Əliqulu Qəmküsarın, Seyid Hüseynin, iki mübarək xanımın – Sara xanım Vəzirzadənin (Nəcəf bəy Vəzirovun qızı) və Həmidə xanımın (C.Məmmədquluzadənin xanımı) adlarını çəkmək vacibdir. Allah onların hamısını rəhmət, ruhunu şad etsin, inşallah! M.Ə.Sabirin bu kitabına “Hop-hopnamə” adının seçilməsi də təsadüfi olmayıb, bilavasitə onu ərsəyə gətirən (və orada giriş və şərhlərin müəllifi olan) Abbas Səhhət tərəfindən şairin “Molla Nəsrəddin” jurnalında işlətdiyi, ilk gizli “Hop-hop” imzasına müvafiq olaraq həyata keçirilmişdi. Sonralar M.Ə.Sabirin əsərləri və tam külliyatı dəfələrlə nəşr edilsə də, ondan bir xatirə olaraq “Hop-hopnamə” adı bu günəcən qorunub saxlanıldı. İlkin nəşr şairin yazdıqlarının heç ¼-ni belə əhatə etməsə də çox qısa bir zamanda dövrünün cəmi sabirsevərlərinin masaüstü kitabına çevrildi... Son 100 ildə yüzlərlə “sabirşünaslar” – elmlər namizədi, doktorlar, professorlar və hətta akademiklər yetişsə də, M.Ə. Sabirə həsr edilmiş yüzlərlə məqalə və kitablar yazılsa da, yüzlərlə “sabirsayağı” şairlər, yazarlar ədəbiyyat aləmində hünər göstərsələr də, fəqət, SABİR kimi azadfikirli mücahid yazar və əhli-iman sahibi yetişə bilmədi və güman ki, bundan sonrakı 100-illiklərdə də yetişə bilməyəcəkdir... Səbəbi də aydındır: yazımızın girişində şairdən sitat gətirdiyimiz – Sabirəm, səbr şiarımdı, qənaət tacım,
bu iki misralıq beytinə və saysız-hesabsız digər hikmət dolu sətirlərinə istinadən deyə bilərik ki, SABİR cənabi-Haqqın nemətlərinə daima şükr edib, qənaətlə yaşayan; nəfsinə zülm etməyən (ona sahib çıxan); zülmi-cəhaləti iman nurundan qaynaqlanan SƏBRİ ilə yarmağı bacaran; məqsəd və niyyətlərində saf və xeyirxah olan; ədalətli və vicdanlı şəxsiyyət idi. Bu kimi yüksək əxlaq keyfiyyətlərinə cüzi də olsa malik olmadan, M.Ə.Sabir dühasını dərk etmək və realixlaslı sabirşünas kimi yetişmək, əslində qeyri-mümkündür... Bu gün şairimizin vəfatından düz 100 il ötür: görəsən, cəhalət yuxusundan ayılıb elm-mərifət sahibi olub, onun arzuladığı azad, xoşbəxt, hüquqi bir cəmiyyəti bərqərar elə bildikmi? Axı, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Sabirin dövründə millətin “oxumuş ziyalıları” barmaqla sayılırdısa və 1-2 alimi belə ortaya çıxmayıbdısa, amma bu gün onların sayı 100 minlərlədir, fəqət Sabir demişkən, “çe sud?!”(nə xeyri?!), - “əvvəl nə idiksə, yenə biz şimdi hamanız...”; “Dindirir əsr bizi dinməyiriz, Atılan toplara diksinməyiriz...”; və ya: Avropalı öz millətin ihya edir, etsin, Şəmü şərəfi-qövmünü ila edir, etsin, İnsanlıq adın dəhrdə ibqa edir, etsin, Qəflətdə yatıb, ad batırıb, nam alarız biz, Başə yumuruq zolladırız, kam alırız biz! (ibqa-əbədiləşdirmə; ihya-diriltmə; ila-ucaltma); və ya Şimdi hər millət edir nəfsini irfanə fəda, Vətən övladı üçün elmə, dəbistanə fəda, Qara məxluq deyil, bizdəki ariflər də Vətən övladın edir nəf i-cibişdanə fəda! (nəf i-cibişdanə=cibini doldurma)
Şairin bu kimi sətirləri elə bu günün də reallıqlarını tamamən əks etmirmi? Axı, təkrarən ərz edək ki, 100 il öncədən fərqli olaraq, əgər bu gün göyə kiçik bir daş parçasını atsaq, bir alim-professorun, akademikin, həkimin, müəllimin, mühəndisin, şairin, deputatın və i.a. başına düşər?! Bəs nədən dəyişmədik?! Cavabını elə bu son iki dü-beyt də mükəmməl açır: digər tərəqqipərvər millətlərdən, o cümlədən, Avropalılardan fərqli olaraq, cəmi vətən övladlarının səadətli gələcəyi naminə nəfsimizi irfanə (elm-mərifətə) fəda edə bilmədik, yəni aldığımız elm və təhsil, təlim və tərbiyə ümumxalq və ümumbəşəri tərəqqisinə yox, “nəfi-cibişdanə”(cibini doldurma), başqa sözlə desək, şəxsi mənafeələrimizə fəda edildi. Və II bölmədə xatırlanan “Meydana çıkıyor” hekayəsində ərz olunduğu kimi, axırda da bu qafil millətin “taleyinə bir pis ləkə salan əfalı-müləvvəsə (pis əməl sahibi, H.M)”meydana çıkıyor”... Dahi şairimizin vəfatından ötən bu 100 ilə kiçik bir səyahət etsək, Allaha min-min şükr edərik ki, M.Ə.Sabir millətinin
Səməd Tolışi!
In nom bə həmmə tolışon neze. Səməd çəmə iqləliyə handəkəse ki, ıştə nomədə “Tolışi” təxəllüsüş peqətəşe. Ğurbinə Tolışon! Ki pidəşe ki, çəy avlodon, hırdənon vəyədə həm azərbaycani zıvonədə, həmən tolışi zıvonədə mahneon bıbun, bə Səməd Tolışi ovard kay bəzneşon. Çı Səməd Tolışi telefonə numrə: 050. 3394266
qarşıdakı daha dəhşətli faciəli günlərinin şahidi olmadı, sonralar, elə öz dövrünün dost və məsləkdaşlarının və digər düşünən beyinlərin başlarına gətirilən min-bir müsibətdən qurtuldu. Nə yaxşı ki, O, bu günümüzdə doğulub yaşamadı: yoxsa, “hop-hop”, “gop-gop”, “başıqapazlı”, “bedərd”, “bıqəm”,... kimi lap min digər gizli imza ilə belə yazsaydı da, fəqət yenə də bizim o məlum gizli xəfiyyələr onu ortaya çıxardar, bəzi digər tapılmayan (axtarışda olan) təxəllüsləri də ünvanına əlavə edər; ciblərinə narkotik soxar; şeirlərinin demək olar ki, hamısında kifayət qədər fars kəlmə və ifadələrinin işlətdiyini bəhanə gətirərək, “İran-fars şovinizminə casusluq xidmətində” suçlayaraq, bəlkə də, ömürlük həbs cəzasına məhkum edərdilər... Qəzet- jurnallarda bu barədə 12 kəlmə yazıb, sonra da onu unudardılar... Dostları, məsləkdaşları da hərə bir tərəfə qaçıb gizlənərdi.... Onun çörəyi ilə “sabirşünas” alim-professor-akademik olanlar isə “elmi əsərlərini”(ən yaxşı halda) uzaq qohum-əqrəbalarının evində gizlədər və bir “qələt etdiklərini” etiraf edərdilər... Milli Məclisdə oturan “müləvvəs” yazar kolleqaları isə “çaşmayaydı, bəs bizim cibimizə niyə narkotik atmırlar?!”.. deyib, həyasızcasına hırıldayardılar... Nə yaxşı ki, O, bu günümüzü görmədi: Yoxsa nə dahi M.Ə.Sabirimiz olardı, nə də ki, bizim də o masaüstü (lap məskunlaşdığımız zindanda belə) kitabımız olan “Hop-hopnamə”... Amma ... Amma, (II bölmədə) qeyd etdiyimiz kimi, M.Ə.Sabir heç də pessimist mütəfəkkir deyildi, onun 100 il öncə millətinə çağırışı bu gün də cəmi dünyada, o cümlədən, keçmiş postsovet məkanında, Avropada və müsəlman şərqində istibdad rejimlərinə qarşı milli-inqilabi və tərəqqipərvər oyanışların baş verdiyi məqamda da xeyli aktualdır: Getdi əldən millətin, fikrin nədir əmsal üçün?! Şimdi fürsət var ikən, bir iş gör istiqbal üçün!!!
Doğrusu, heç ağlımıza belə gəlməzdi ki, bir gün dahi şairimizin 150 illik yubileyinə həsr edəcəyimiz “Sabirin səbri” adlı məqaləmizi məhz zindanda inşa edəcəyik. Hərçənd ki, M.Ə. Sabirin arzuladığı azad, xoşbəxt, hüquqi və ədalətli cəmiyyətin bərqərar olması naminə aparılan mübarizə ta qədim zamanlardan böyük-böyük qurbanlar tələb edib... İstər “azadlıqda” (dünya zindanında) olarkən, istərsə də bugünki kiçik zindan həyatımızda yazıb-yaratdığımız onlarla məqalələrdə təkrar-təkrar ifadə etdiyimiz kimi, “Haqq və ədalət” naminə mübarizədə qəlbindəki zindan ya ölüm xofuna qalib gələ bilməyən bir kəs nə xalqını, nə də ki, ölkəsini xilas edə bilməz! Başqa sözlə desək, nəfsindəki zülməti boğmadan, cəmiyyətdəki zülməti yarmaq olmaz! Bu gün bu sətirlərin müəllifi kimi, bir ixlaslı SABİR sevər kimi, biz də qətiyyətlə əminik ki, Zalimlərə bir gün dedirər qüdrəti-movla: Tallahi ləqəd asərəkəllahü əleyna! (zalimlərə Allah da bir gün öz gücünü göstərər) və dahi şairimizin Mən gedərsəm, var olsun amalım! Yaşasın şəhriyari-hürriyyət!
arzusu yerdə qalmayacaq və lap yaxın günlərdə o şəhriyari-hürriyyət millətimizin və ölkəmizin başında bərqərar olacaqdır, inşallah! Bir daha Allaha dua edirik ki, bu kiçik yazımızı şairimizin mübarək ruhuna bir ərməğan kimi qəbul edərək, onu şad etsin, inşallah! P.S. Məqalədə qeyd olunan şer və şərhlər M.Ə.Sabirin 2004-də nəşr edilən 2 cildlik “Hop-hopnamə”sindən götürülmüşdür. 30 dekabr 2012-5 yanvar 2013 Kürdəxanı həbsxanası.
Òîëûøîí Ñÿäî
MənİM XİLAskArLArıM İ
nsan ömrünün elə anları olur ki, heç vaxt unudulmur, həyat yolunda çox dərin izlər buraxır. Talış xalqımın oyanışı üçün keçən əsrin 70-80-ci illərində, gəncliyimin heç vaxt tükənməyəcəyini düşündüyüm anlarda, bu mübarizənin başa catdırmaq üçün mübarizliyimin solmayacağını hiss edirdim. Sən demə belə deyilmiş, güc də tükənirmiş, qüvvə də. May ayının 19-da cox ağır, huşsuz vəziyyətdə "Miokard infarkti" diaqnozu ilə təcili yardım briqadası
Mehdi ruhullayev Sumqayıt
Qardaşım Ruhullayev Fuad Heybət oğlu, 1968-ci ildə Lənkəran rayonunun Separadi kəndində anadan olub. Hal-hazırda Lənkəran şəhərində yaşayır. Fuad 2013-cü ilin yanvar ayında “bağırsaq tutulması” ilə ağır xəstələnərək, Bakı şəhərinə müalicəyə gəldi. Uzun müalicədən sonra həkimlər qardaşımı əməliyyat etmək qərarına gəldilər. Əməliyyatdan sonra məlum oldu ki, qardaşımın xəstəliyi heç də “bədxassəli şiş” deyil. Çarəsiz həkimlər müalicənin İsraildə davam edilməsini tövsiyyə etdilər. Biz, İsraildə heç olmadığımız üçün internet vasitəsi ilə İsraildə yaşayan kəndçimiz Abasat ilə əlaqə saxladıq və onun da məsləhəti ilə İsrailə getmək qərarını verdik. Fuadı müşayət etmək mənə həvalə olundu. Mən və qardaşım Fuad aprelin 7-də İsrailin Yerusəlim şəhərinə uçduq və orda yerləşən otellərin birində məskunlaşdıq. Hadassa xəstəxanasında qardaşımı müayinə etdilər,
məni Mərdəkanda yerləşən 26 saylı birləşmiş şəhər xəstəxanasının reanimasiya şöbəsinə gətirmişlər. 3 gündən sonra gözlərimi açanda əvvəl harda olduğumu anlamadım. Sonra mehriban ağ xalatlı insanlar arasında olduğumu gördüm və gözlərimin açılışını, gözlərindəki alqişlarını mənə tuşlamış, səmimi üzlərində sevinc hissi olan tibb personalını görəndə, harada olduğumu anladım. Mehriban və gülərüz həkim və ən başlıcası gözəl insan Esmira Musayevanın şirin
dillə mənə “necəsiz, ayıldız?” sözündən sonra aydın oldu ki, 3 gün imiş ki, huşsuz vəziyyətdə olmuşam. Orta tibb işçilərindən Könül Tahirovanın, Tamella Əliyevanın, Gülbağda Əliyevanın təbəssüm dolu sevincli üzlərini görəndə özümdə ağır xəstəliyimlə mübarizə aparmağa yeni güc və qüvvə tapdım. Könül Tahirovanın xüsusi diqqəti və qayğısını gördükdə ölümə onların
¹ 52 05 iyun 2013-íÿ ñîð
sayəsində qalib gəldiyimi başa düşdüm. Şöbə müdiri Esmira Musayevanın əsil həkimlik qabiliyyəti və təşkilatçılıq bacariğının nəticəsində bütün şöbədə həkim, orta və kiçik tibb işçilərinin əməyini xüsusi ilə qeyd etmək istəyirəm. Bu mehriban və səmimi reanimasiya şöbəsinin bütün əməkdaşları ən yüksək hörmət və ehtirama layiqdirlər. Mən isə
3
urəyimdən gələn ən səmimi minnətdarlığımı Esmira xanıma və onun rəhbrlik etdiyi Reanimasiya şöbəsinin bütün kollektivinə bildirib deyirəm - SAĞ OLUN. Məhərrəməli nəcəfov
redaksiyadan: Biz Məhərrəməli məllimə bu yazıya görə öz təşəkkürümüzü bildiririk. Həqiqətən də 26 saylı xəstəxananın kollektivi çox mehriban və gülərüz insanlardan ibarətdir. Biz bunu yaxın dostumuz, həmən xəstəxananın cərrahiyyə şöbəsində əməliyyat olunan Əlimərdan Şükürzadəyə baş çəkərkən gördük. Mərdəkanın cənnət guşəsində yerləşən, öz təmizliyi ilə seçilən bu xəstəxanada iki nəfərlik, daxilində sanitar qovşaqları da olan palatalarda xəstələr üçün hər cür şərait yaradılıb. Biz də redaksiya olaraq həmən xəstəxananın baş həkiminə, bütün şöbə müdürlərinə, bütün tibb personallarına öz dərin minnətdarlığımızı bildiririk. Şəfa verən əlləriniz yorulmasın!
XEYİr köYnəYİ köhnəLMəz və YA qürBətdəkİ sOYdAşLArıMız
bütün müayinələr 3 gün çəkdi, bu vaxtı kəndçimiz Abasat Dəvəçi rayonundan olan dostu Eldar ilə bizi arayıb tapdılar, bizə ürək-dirək verib, toxtatdılar. 3 gündən sonra qardaşımı xəstəxanaya yerləşdirdilər, mən də onun yanında qalası oldum. Həkimlər öz aralarında ivrit (yəhudi) dilində danışar, tərcüməçi vasitəsi ilə lazım olan şeyləri bizdən rus dilində soruşar və çıxıb gedərdilər. Biz, bütün danışıqlardan bixəbər olduğumuz üçün özümüzü çox narahat hiss edirdik. Dili bilməməyimiz xəstəliyin həyacanını bir az da artırırdı. Öz həyacanımı qardaşıma bildirməmək üçün, həm də onun ağrılarına dözməyərək teztez koridora çıxır, göz yaşlarımı silir və yenidən palataya qayıdır, qardaşıma bacardıqca ürək-dirək verirdim, belə çıxışların birində arxadan köynəyimin dartıldığını hiss etdim, geri çönəndə hündürboylu, enlikürəkli, gözündə qara eynək, kiminləsə telefonla danışan bir nəfəri gördüm, ilk olaraq özümü itirdim, boğazım qurudu, həmən insan “Mehdi sənsən?” deyərək əl uzadıb mənimlə görüşdü, bu vaxt elə bil ki, yuxudan ayıldım, özözümə dedim: Şükür sənə Pərvərdigara, deyəsən bizə də yiyə duran biri tapıldı. Əl verib, tanış oldum. Sən demə bu insan bizimlə qonşu kənd olan Xərxatanlı Baba yev Mürsəl Mirsəndəl oğlu imiş. Mürsəl dərhal qardaşım Fuadı soruşdu. Biz
palataya daxil olduq, Fuad qolunda sistem bel və qarın nahiyyələrindəki ağrılardan əziyyət çəkirdi. Mürsəl Fuadla da tanış oldu, Fuad Mürsəli öz ən yaxın adamı kimi qəbul etdi, elə bil ağrılardan zırıldamağı da kəsdi, Mürsəl, vəziyyətlə tanış olandan sonra “heç darıxmayın” deyib, ayağa qalxdı və biz birlikdə həkimlər olan palataya getdik.
Mürsəl, bütün tibb personalları ilə danışıb, qardaşıma nə lazdımrsa etmələrini xahiş etdi və mənə də bildirdi ki: tapşırmışam, Fuada nə lazımdırsa edəcəklər, darıxmayın, mən də sizinləyəm, elə bil Fuad mənim də qardaşımdır-deyərək, birlikdə Fuadın yanına qayıtdıq. Mürsəl, Fuada ürək-dirək verməyə başladı:
Babayev Mürsəl Mirsəndər oğlu 05 yanvar 1970-ci ildə Lənkəran rayonunun Xərxətan kəndində anadan olub.1977-1987-ci illərdə Xərxatan kənd orta məktəbində oxuyub. 1988-1990-cı illərdə hərbi xidmətdə olub. 1990-1995-ci illərdə Bakı Politexnik Universitetinin Avtomexanika fakultəsində oxuyub. 1996-cı ildə İsrailə işləməyə gedib, hal-hazırda İsrailin Ozdad şəhərində yaşayır və Yerusəlim şəhərində işləyir. 1997-ci il təvəllüdlü Babaseyid və 2003-cü il təvəllüdlü Emin adlı iki övladı var.
- Qardaş, darıxma, mən burdayam, nə lazımdırsa, hələ artığını da edəcəklər, bundan qətiyyən narahat olma. Elə bu vaxt həkim personalları içəri daxil oldular, yenidən Fuada baxıb, Mürsəllə bir xeyli danışdılar. Mürsəlin onlarla yəhudi dilində danışması həm məni, həm də Fuadı xeyli ruhlandırdı. Mürsəl gecə yarıyacan bizimlə palatada qaldı, gedəndə: “mən gedirəm, sabah tezdən mən yenə də gələcəm” deyib, hər ikimizlkə xudafizləşdi. Müalicə dövrü həmyerlilərimiz: Mürsəl, Abasat, Eldar və Ələmdar bizə mənəvi dəstək oldular, Onlar hətta öz işlərini demək olar ki, buraxıb, bizimlə məşğul olurdular. Mürsəlin, Abasatın, Eldarın və Ələmdarın bu yaxşılıqlarını biz heç vaxt unutmayacağıq! Mən, bu insanların valideyinləri qarşısında baş əyirəm, ölənlərinə Allahdan rəhmət diləyir, qalanlarına Allahdan uzun ömür arzulayıram! Mən, üzümü qürbətdə yaşayan bütün Azəri qardaş və bacılara tutub deyirəm: Qoy Xudavəndi-aləm daima sizi qorusun, çalışın Mürsəl kimi, Abasat kimi, Eldar kimi, Ələmdar kimi xeyirxah olasız, mən isə xüsusən Mürsələ minnətdaram, mən fəxr edirəm ki, mənim İsraildə Mürsəl kimi bir qardaşım var. Deyirlər xeyirxahlıq köhnəlməyən bir libasdır və mən Mürsələ xitabən deyirəm: - Mürsəl, qoy bu libas daima sənin əynində olsun və heç vaxt da köhnəlməsin!
4
¹ 52 05 iyun 2013-íÿ ñîð
Òîëûøîí Ñÿäî
İrAn Xüsusİ Xİdmət OrQAnlArının pulu İlə vəzİfəyə QOyulmuş tAlışlArın AdlArı gİzlədİldİ
(əvvəli ötən sayımızda) E.Q: - Bilmirəm. Konstitusiyanı oxumamışam... H.M: - Bəs, orada milli azlıqların hüquqlarının qorunması barədə dövlət təminatı var. Onda niyə xalqın öz minimal hüquqlarının tələbləri İXXO-nın sifarişi hesab edilməlidir? E.Q: - Nə bilim... Onlar istəyirlər ki, ölkəmiz zəifləsin... H.M: - Məsələn, sən 3 ifadəndə bildirmisən ki, İXXO Bakıda, Astarada, Lənkəranda, Masallıda Talış Mədəniyyət Mərkəzinin ofislərini açmaq tələbini qoyub. Sualım: Məgər bu, bizim hüquqlarımız deyil? Məgər dövlət özü bu tələbləri qoymalı və həll etməli deyilmi? E.Q: - Bilmirəm... Amma onlar da bunu tələb edirdilər... H.M: - Yaxşı, mənim barəmdəki hər 3 ifadəndə göstərmisən ki, sənin tərcümə etdiyin "Kadusilər tarixi” kitabına görə səni təbrik etmiş və bunu türklərə qarşı qələbə saymışam. Sualım: O kitabda türklərə, ya Azərbaycana qarşı nəsə varmı? Hakim: - O nə kitabdır? Azərbaycan dövlətçiliyinin əleyhinəmi yazılıb? E.Q: - Yox, cənab hakim. O kitabı Əli Əbdoli yazıb, qədim talışların tarixidir. Azərbaycana aid orada nə ola bilər ki? Azərbaycanda dövlətçilik 1991-ci ildən qurulub, amma kitab antik dövrə aiddir... Orda türklərin əleyhinə heç nə yoxdur. H.M: - Bəs nə üçün mənim adımdan yalan ifadələr vermisən o kitab barədə? E.Q: - Yadıma düşmür. H.M: - Keçək ermənilərə... Hakim: - Hilal Məmmədov özünüzə aid sualları verin... H.M: - Bəs bu "cinayət işində”, o cümlədən istintaq aktının bir hissəsi də bu mövzudur da... Sualım: Mənim səninlə olmayan görüşdə guya erməniləri tərifləməyim olubmu? E.Q: - Yadıma düşmür.. H.M: - Bəs, sən hər 3 ifadəndə yazmısan ki, mən erməniləri o ki var tətifləmiş, talışlarla qan qohumu saymış, hind-avropa dillər qrupuna aid olduğunu bildirmişəm?! E.Q: - Yadıma düşmür. H.M: - Amma sən ifadəndə bildirmisən... Hakim: - Hilal Məmmədov deyir ki, yadıma düşmür, bəs niyə hey təkrar edirsən... H.M: - Cənab hakim, istintaq aktının bir neçə səhifəsi bu nağıllara həsr olunub, indi nə edək – onları ordan çıxarda bilərsinizmi? Yaxşı, tutaq ki, mən ermənilərin talışlarla qan qohumu, ya hind-avropa dil qrupuna aidliyini demişəm, burda dövlətçiliyə nə xəyanət var?
Hakim Azər Orucov şahid Elman Quliyevin vəkili rolunda
Məgər bu elmi diskussiyanın mövzusu deyilmi? E.Q: - Bilmirəm... Hakim: - Hilal Məmmədov suallarınızı bitirin.. H.M: - Necə yəni bitirin, təkrar edirəm, 8 cildi “düz-qoş” ediblər bir xəstənin nağılları əsasında, 9 aydan çox məni zindana salıblar bu nağıllara istinadən, indi iki dəfə ifadə verməsini kifayət sanırsız? Cənab hakim, siz cinayəti ört-basdır etməyə cəhd etməyin. Bu əbləhin əliylə böyük bir alimi, dünyada yeganə talışşünas dilçini, ailəsni, 2 oğlunu məhv ediblər, həyat yoldaşı köç edib ölkədən... İndi də onun əli ilə məni məhv etmək istəyirlər, Siz də həmin şəxslərə əslində yardımçı olursunuz... Etməyin belə, olmaz! Ədalətli olun! Buyurun, bu da Novruzəli müəllimin həyat yoldaşının Niderlanddan göndərdiyi müraciət (hakimə və prokurora təqdim edirəm) Məryəm xanım bu əbləhin sərsəmliyinə son qoyulmasını sizdən tələb edir. Hakim (baxır): - Burda imza yoxdur, qoy rəsmi poçtla göndərsin, imzasıyla. H.M: - Cənab hakim, bu əbləh addımbaşı “Novruzəlidən eşitmişəm” deyir, məgər bu rəhmətliyin ruhuna təhqir deyilmi?! Niyə buna hüquqi qiymət vermirsiniz?! Hakim: - Axırda verilir... Daha hansı sualların var? H.M: - Çoxdur, lap çox... Onun bu 3 ifadəsindən və istintaq aktındakı kəlmələrindən irəli gələn suallarım çoxdur... İndi görək, milli-dini ayrıseçkiliyi mən, ya Novruzəli müəllim qabardıb, yoxsa bu Elman Quliyev kimi agentlərin diliylə hakimiyyət?! Hakim: - Sualını de, uzatma... H.M: - Cənab hakim, məni tələsdirməyin, indi sifarişlə işləyəndə, gərək “tez-bazar” edədəsiniz ki... Hakim: - Mən bazar adamı deyiləm, danışığıvı bil. Bazarı sən açırsan burada... H.M: - Etmisiniz, çox etmisiniz, sifarişlə onlarla və bəlkə də yüzlərlə işlər görmüsünüz...Bəs bu bazar deyil, nədir? Hakim: - Hilal Mməmmədov mən sizə daha söz vermirəm... H.M: - Mənim sualım coxdur, bilavasitə istintaq aktında onun dediyi ifadələrə əsasən... Hakim: - Yaxşı, de, uzatma... H.M: - İstintaq aktında, o cümlədən Elman Quliyevin ifadəsində xüsusi bir yer tutan məqam da – guya Novruzəli müəllimin türk xalqını təhqir etməsi, yəni onu “qoyunbaş” və “dargöz” xalq olduğunu ifadə etməsidir. Sualım: Novruzəli müəllim bunu nə vaxt deyib və ya hansı qəzet məqalələrində belə fikir olub? E.Q: - “Tolışi Sədo” qəzetinin hansı nömrəsini bilmirəm, amma bu cür xarakterli yazılar və şeirlər olub...
H.M: - Konkret hansı yazıda, ya şeirdə? Nə vaxt çap olunub? E.Q: - Dəqiq yadımda deyil, üstündən neçə il keçib... Hakim (nəzarətçiyə): - Birdə yoxla, gör bu vəkillərin telefonları sönüb ya yox. (Sonra üzünü mənə tutur) Hilal Məmmədov əl çək bu təhqirdən... H.M: - Kim təhqir edir, mən ya siz? (əlimlə göstərirəm) Baxın bu istintaq aktı, bu da onun 3 ifadəsi, hamısında da robot kimi eyni sözləri yazıb.Yaxşı, lap tutaq ki, Novruzəli müəllim bunu deyib, hərçənd ki, o ömründə belə təhqirə yol verməzdi, bəs istintaq tərəfinin nə marağı var ki, bu təhqirləri istintaq aktında, sübutların qiymətləndirilməsində və digər qərarlarında təkrarlayır? Mən Elman Quliyevin ifadəsindən bu kəlmələri gətirdim... Xalqı kim təhqir edir, biz ya siz – hakimiyyət orqanları? Kim aranı qızışdırır – biz yoxsa siz??? Tutaq ki, Elman Quliyev kimi axmağın dilindən nəsə əxlaqsız söz deyilib, onu mütləq rəsmi sənədlərə salmağa ehtiyac var idimi? Süni olaraq milli-dini ədavəti-ayrıseçkiliyi belə də “düz-qoş” edərlər?! Müstəntiq 100 dəfə bunu gözümə soxub... Hakim: - Mən söz vermirəm sənə daha, qoy vəkillər versin suallarını... H.M: - Əgər vəkillərin sualları varsa, qoy versinlər, sonra yenə mənim suallarım olacaq... Hakim: - Vəkillərdən sonra sənə icazə verilməyəcək... H.M: - Yaxşı, onda 1-2 sualla yekunlaşdırıram... Hakim: - Çox yox... H.M: - Hər 3 ifadəndə yazmısan ki, mən dəfələrlə Əli Əbdoli ilə görüşmüşəm...Sual: Konkret neçə dəfə və hansı illərdə? E.Q: - Əli Əbdoli dəfələrlə Bakıya gəlib, sən də onu görmüsən... H.M: - Konkret olaraq, 1992-1993 –ci ildə, 1 ilin ərzində onunla neçə dəfə görüşmüşəm? Sonra: İranlı qonaqlar 8 nəfər idi. Niyə konkret olaraq Əli Əbdoli o 8 nəfərdən ayrılıb? Necə ola bilər ki, mən 8 qonağı orabura gəzdirəndə Ə.Əbdoli ilə ayrılıqda görüşmüşəm? E.Q: - Sayını dəqiq bilmirəm. Lap 2 dəfə görüşmüsənsə də bu “dəfələrlə” sayılır... H.M: - Demək,”dəfələrlə” – iki dəfə də ola bilər? E.Q: - Bəli... H.M: - Bəlkəm cəmi bir dəfə həmin qonaqların sırasında görmüşəm onu? Bəs o digər görüşlər barədə məlumatlar hardandır? E.Q: - Lap olsun bir dəfə... H.M: - Bu bir dəfə “dəfələrlə” sayıla bilərmi? E.Q: - Bilər... Hakim:
- Mübahisəni kəsin, təzə sualları ver... H.M: - Cənab hakim, mənə çox təzyiq edirsiniz, başa düşürəm ki, həqiqətin ortaya çıxarılmasında maraqlı deyilsiniz və əksinə, ört-basdır etmək istəyirsiniz... Axı, Respublika Prokurorluğu və DİN bilavasitə bu Elman Quliyevin ərizələrinə istinad edib, mənim barəmdə yalan məlumat yayıblar 3 iyul 2012də... 8 aydır ki, bu iki dövlət orqanına qarşı iddia ərizəmə əməlli-başlı baxılmır. Bir məhkəmə digərinin üstünə atır. Axı, bilavasitə bu E.Quliyevin ifadələrinə istinadən yanlış bildirirlər ki, mən Əli Əbdoli ilə dəfələrlə görüşmüşəm, tapşırıqlar almışam, zəruri məlumatları İrana vermişəm və i.a. Amma çox asanlıqla öyrənə bilərdilər ki, mənim əvvəla onunla ayrıca heç bir görüşüm olmayıb, cəmi 1 və ya 2 dəfəlik ünsiyyətimiz olub. Saniyən, Əli Əbdoli talışın alimidir, folklorşünasdır, onunla bir alim- kolleqa kimi görüşüb-ünsiyyət saxlamaq cinayət əməli sayıla da bilməz! Əgər elədirsə, mən ömrümün yarısından çoxunu Rusiyada keçirtmişəm, oranın çox rəsmiləri məni şəxsən tanıyır və hörmətlə yanaşır. Bu gün də müdafiəçilərim arasında Rusiyanın görkəmli dini-siyasi-elmi xadimləri çoxdur. Bəlkəm onda mən FSB-nin agentiyəm, onlara işləyirəm? Necə olar ki, İranlı alimlə bir dəfə görüşümdə “verbovka” oldum, amma Rusiya tərəfdən yox? Hakim: - Heç onu da bilmirik... Əlbəttə, axırda müəyyən olunar... H.M: - Doğru deyirsiniz, axırda çox şey məlum ola bilər, bəlkə yerlərimiz də dəyişdi. Hakim: - Sən mənə yenə qorxu gəlmə, yaşımı yaşamışam, məni heç nə ilə qorxuda bilməzsən, heç kimdən də çəkinən deyiləm... H.M: - Amma, bir qulağınız mobilinizin zəngindədir... Hakim: - Heç kim məni qorxuda bilməz, nə də göstəriş verə bilməz... H.M: - Amma, bayaq qeyd etdiyim kimi, bu illər ərzində o mobil zəngləriylə çox sifarişli işləri oxumusunuz neçə-neçə günahsız insanlara... Amma belə çox davam edə bilməz, cənab hakim... Çox da ümid bağlamayın bu mobillərə... Hakim: - Vəkillərə söz verirəm... H.M: - Yox, bir sualım da var. Hakim: - De, qısa... H.M: - E.Quliyev sən ifadələrində dəfələrlə bildirmisən ki, İXXO mənə pul və narkotika verirdilər ki, talışları vəzifələrə yerləşdirim... Sualım: Tutaq ki, mən, bir talışı Ağır İşlər üzrə Məhkəmədə hakim ya baş hakim keçirtmək istəmişəm. Səncə mən bu bazarlıq üçün pulu kimə verməliydim? Yəni, rüşvəti kimə verməliydim? Hakim: - Sualınızı çıxardıram. (ardı səh.5-də)
Òîëûøîí Ñÿäî
ХЫДО КИТОБОН
Ирадя Мяликова ирадамаликова@маил.ру.
Kitobi məzmun Ruti kitob qıləy Moavıjə jeni dıl doğ noə jimonə hikoyəye. Moavıjə Rut şeydə bə şu bə qıləy İsrailıjə merdi. Çəy şuyə marde bəpeştə əv vey bəfomandəti nişo doydə bəştə həsı. Əv dılisıxto umu basteydə bə İsrailıjon etiğad kardə Xıdo. Xıdoən vindeydə Ruti bəfoynə dıli, okardeydə boəy qıləy tojə umu kəybə. Arşiyə dılə, ğəribə iyən vevə jen Rut Хıdo besəbınə mərhəməti hımhımbədə səbəso beydə Israil хəlği dılədə. Yolə peyğəmbər iyən podşo Davudi ənkə nənəye əv. Ruti kitobədə oşko nişo doə beydə ki, har milləto bıə odəm dim bıqəto bə iqlə Xıdo, bərəkət bəste Xıdoku iyən bəbe Çəy sadığə xəlği nımoyəndə. Kitobi məzmun: 1:1-22 Elimeleki kuç karde
rut
iyən naomi de ruti bə Betlexem oqarde 2:1-3-18 rut Boazi cəvə hiyədə 4:1-22 Boaz kəxvand beydə de ruti 1 Elimeleki kuç karde iyən Naomi de Ruti bə Bet-Lexem oqarde 1 Hokimon hıkm kardə rujonədə kaxti be məmləkətədə. Qıləy merd deştə jeni iyən dıqlə zoə ivırədə mıvəğğəti jiyeyro kuç kardışone çe Yəhuda şəhr Bet-Lexemo bə zəmin Moav. 2 Çı merdi nom Elimelek, çəy jeni nom Naomi, qıləy zoə nom Maxlon, çə qıləyni nom isə Kilyonbe. Əvon çe Yəhuda şəhr Bet-Lexemo bıə Efratıjonbin. Im odəmon oməyn jiyəyn zəmin Moavədə. 3 Ruji Naomi şuyə Elimelek marde, əv mande deştə dıqlə zoə. 4 Çəy zoon səşone boştə jen Moavi kinonədə. Çı jenon qıləyni nom Orpa, çə qıləyni nom isə Rutbe. Əvon tosə da sori nezi jiyəyn əyo. 5 Çəyo Maxlon iyən Kily-
on mardin, Naomi mande həm bezoə, həmən beşuyə. Naomi oqardeydə bə BetLexem 6 Ruji Naomi pepo be ki, deştə vəyuon bə ivırə oqardı bə dumo zəmin Moavo. Əy zəmin Moavədə məsəşbe ki, Rəbbi
nəzər səğandəşe Bəştə xəlği, nun rosniyəşe bəvon. 7 Naomi deştə vəyuon beşe ıştə jiyə vırəo oqardeyro bə zəmin Yəhudə. 8 Naomi votışe bə vəyuon har
¹ 52 05 iyun 2013-íÿ ñîð
dıqləyni: «Boən har kəs oqardı bəştə moə kə. Bıdə Rəbb xəymandəti bıkə bəşmə, çoknə ki şımə kardıone bəmı iyən bə mərhumon. 9 Rəbb jıqo bıkə ki, şımə har qıləyni rohati pəydo bıkə şuyə kədə». Çəyo əy maçə kardışe ıştə vəyuon, əvon bərkədə bəməyn. 10 Vəyuon votışone bəy: «Əmənən detı bə ico şeydəmon ıştı xəlği tono». 11 Naomi isə votışe: «Ha çımı kinona, oqardən bə dumo. Oxo boçi şımənən şəninşon demı? Bəqəm çımı boloədə həniyən zoonım heste ki, şu bıbun boşmə? 12 Oqardən bışən deştə roy ha çımı kinon. Esə az vey sininim şu şeyro. Bıvotım ki, hestıme umu, hejo ımşanqo əşim bə şu əzandim zoon, 13 çəş bəkayon detobə çəvon perəse? Nibəşeşon bə şu, səbr bəkaşon? Ne, çımı kinon! Az ğəhr kəşeydəm boşmə, çumçıko Rəbbi daste bəçımı vəynə rost bıəy». 14 Əvon ijən bərkədə bəməyn. Orpa maçə kardışe ıştə həsı şe, Ruti isə dəvanqo qətışe əv. 15 Naomi votışe bə Ruti: «Diyəkə, ıştı hivəjen oqarde ıştə xəlği iyən xıdon tono, boy tınən oqard, bışi çəy dumo». 16 Ruti votışe: «məcbur məkə ki, tıni tərq bıkəm detı nışum.
5
Bızın ki, bə kovrə bışoş, əyo bəşem Konco bımandoş, əyo bəmandem; ıştı xəlğ çımı xəlğ bəbe, ıştı Xıdo çımı Xıdo bəbe. 17 tı konco bəmardeşbu, azən əyo bəmardem, əyoən dəbəkanden mıni. qirəm ğərəyz marde çiçsə mıni co bıko ıştıku, Bıdə rəbb bıkə bəmı çımisə betəri iyən Bıdə bəmı ən qonə cəzo». 18 Naomi həni bə zıvon nıqətışe Rut, çumçıko vindışe əv bə ğəti-ğəror omə bışu deəy. 19 Har dıynəni şin tosə Bet-Lexemi, rəsəyn bə vırəy. Bə Bet-Lexem dəşeədə əvoni vində şəhri həmə əholi bə həyəcon omen, jenon votışone: «Naomi ni ım?» 20 Naomi votışe bəvon: «Bəmı Naomia məvotən, bəmı Marab bıvotən, çumçıko Kulli-İxtiyori tel kardışe çımı jimon. 21 Az pur beşım çıyo Rəbbi təyli oqordınişe mı. Madəm ki, Rəbbi bə zəlolət eğandışe mı, Kulliİxtiyori mısibət vardışe bəçımı sə, həni boçi mıni Naomi sədo kardeydəşon?» 22 De jıqo, Naomi deəy bə ivırə omə vəyu Moavıjə Ruti ivırədə oqarde bə peşo zəmin Moavo. Əvon oməyn bə Bet-Lexem cəvə dıven bino beədə. (hestşe dumuş)
İran Xüsusİ Xİdmət Orqanlarının pulu İlə vəzİfəyə qOyulmuş talışların adları gİzlədİldİ
(əvvəli səh.4-də)
H.M: - Niyə? Xoşunuza gəlmədi? Axı, özü addımbaşı yazıb ki, Novruzəli Məmmədov da talışları vəzifələrdə qoymaq istəyib. Təbii sual çıxır ki, biz bu rüşvəti kimə və nə qədər verməliyik? Bəlkə bu gün Hakimiyyət orqanlarında işləyən bütün talış vəzifəlilərini biz – İXXO-nın narkotika və pulu hesabına qoymşuq? Bəlkə onları bircə-bircə yoxlamaq gərəkdir? Məsələn: Respublika Baş Prokurorluğunun Baş İstintaq İdarəsinin rəisi Eldar Əhmədovu, ya Baş Narkotika idarəsinin rəisi Həzi Aslanovu, ya digərini də biz vəzifəyə qoymuşuq? Hakim: - Vəkillərin sualı varmı? H.M: - Bir son sualım da var, vəssəlam Hakim: - Yaxşı, de. H.M: - İfadələrində deyirsən ki, 1991-ci ildən “Tolışi Sədo” da dövlətçilik əleyhinə çıxışlarım olub. Yaxşı, mən o vaxtı qəzetin redaktoru deyildim, yalnız folklora aid yazılarım çıxırdı, redaktor isə Novruzəli müəllim idi. E.Q: - Elə o sənin ideyalarınla işləyirdi... H.M: - Bəs, axı O, keçən əsrin 60-70 illərindən
talışın tədqiqatçısı idi, mən isə o vaxtı uşaq idim... Hakim: - Bəsdir, daha, vəkillər danışsın... H.M: - Son sual və bitirirəm. Ey ... İndi Novruzəli müəllim rəhmətə gedib deyə, utanmadan-qızarmadan butün mənə olan şərləri onun adıyla deyirsən?! O sağ olsaydı sənin üzünə bir daha tüpürməzdimi? (Hakim sözümü kəsdi və vəkillərə verdi). Ramiz Məmmədov: - İXXO Novruzəli Məmmədova verdiyi tapşırıqları konkret hansı faktlara istinadən deyə bilərsiniz? E.Q: - “Tolışi Sədo”da çıxan yazılar, Əli Əbdoli və Pakraveşin sözlərinə istinadən. Sonra MTN-dən əlimə bir sənəd düşmüşdü, farsca, orada tapşırıqlar var idi... Ramiz Məmmədov: - O farsca tapşırıqları Novruzəli müəllimə göndərmişdilər? E.Q: - Yox, mənim evimdəm axtarışda tapmışdılar... Ramiz Məmmədov: - Bəs, niyə Novruzəli Məmmədovun ifadəsində, istintaq aktında o sənəd barədə heç nə yox idi? E.Q: - Nə bilim... Ramiz Məmmədov:
- Bilirsən, yaxşı bilirsən, çünki onu sənə öz xəttinlə yazdırmışdılar... Hakim: - Ramiz, sən sualıvı ver, izah etmə... Ramiz Məmmədov: - Hilal Məmmədova qarşı ifadəndə bildirmisən ki, Novruzəli Məmmədov Avropa və ABŞ alimlərini İran puluna Azərbaycana dəvət edərək, onları Talış rayonlarında gəzdirmiş və onlar orada xalq arasında təxribat aparmışlar. Məsələn, talışlar arasında anti-türk təbliğatı aparmışlar. Bu fikirləri nəyə istinadən demisən? Sənin əlində elə bir fakt varmı? Yəni, onlar konkret kimlərin yanında, hansı rayon və kənddə belə söhbətləri ediblər? E.Q: - Bunları mənə Novruzəli demişdi... Konkret fakt isə bilmirəm... (Sonra üzünü hakimə tutub) Cənab hakim, elə Novruzəlini bədbəxt edən də bu Ramiz Məmmədov olub da... Elə o da Əli Əbdoli ilə Novruzəli gildə görüşüb... Ramiz Məmmədov: - Yalançının lap... Namusuna and içə bilərsən? E.Q: - Bəli, onu bədbəxt etdin, elə hey dedin ki, geri çəkilmə, yaz ora-bura, Avropaya şikayət et, nə bilim, müdafiə komitəsi yaradılıb, səni müdafiə edir, nə oldu, axırda da 10 il iş aldı, xəstəxanada öldü, amma mənim kimi etiraf etsəydi, bəlkə lap 2-3 ilə
də yatıb-çıxardı... (Ramiz Məmmədov əsəbiləşir və zalı tərk edir) Xalid Bağırov: - Mən 1 sual verəcəyəm cəmi. Sənin bir ifadəndə var ki, “2000-də İranda olanda onlar bəzi talışlar barədə səndən məlumat toplamaq istəyiblər. Öz ifadənə görə, onlardan biri də Hilal Məmmədov idi. Sual: Əgər o, 1992-dən “verbovka” olunubsa, niyə həmin adamlar 2000-də onun barəsində məlumat toplayırdılar? E.Q: - H.Məmmədovun 1992-də “verbovka” məsələsini bayaq dedim ki, Novruzəli mənə deyib... Hakim: - Şahid gedə bilər. 10 aprel 10-30 da qapalı məhkəmənin son iclası olacaq, yekunlaşdırıb, növbəti məhkəməni açıq edəcəyik, narkotika məsələsi... P.S. Hakim bu 2 saatlıq prosesdə dəfələrlə nəzarətçiləri xəbərdar etdi ki, vəkillərin telefonlarının söndürülməsini bir daha yoxlasınlar. Mən isə növbəti belə bir göstərişdə dilləndim: Cənab hakim, yaman qorxuya düşmüsünüz ha, birdən bütün dünya bu biabırçılıqdan məlumatlı olar və bir daha başa düşər ki, niyə prosesi qapalı keçirdirsiniz... Amma “narahatçılığa” dəyməz, onsuz da yuxarıdan (əlimlə kameranı göstərirəm) çəkirlər. Saniyən, elə özüm də dünyaya yayacağam bu məhkəmə prosesini...
6
T
razzaq XanSUVarTaLIŞXanOV Tədqiqatçı-jurnalist
alış diyarı Azərbaycanımızın ayrılmaz his səsidir. Çünki, talış torpağı, onun bərəkətli zəmiləri, qədim və müdrik insanları, tarixi Azərbaycana verilən ən qiymətli hədiyyələrdən biridir. Talış diyarının tarixi keçmişi çox qədimdir. Qədim zəmanlardan ibtidai insanlar bu diyarın ətəklərindən, təbii mağaralarından yaşayış məskəni kimi istifadə etmişlər. Bu diyara qısa tarixi ekskursiya edərək Kadusilərin, Kaspilərin, Midiyalıların tarixini görərik. Ərəb, Monqol işğalı dövründən keçən bu diyar öz təbii sərvətini, tarixini qoruya bilmişdir. Bu diyarın hər bir kəndi özündə bir tarix yaddaşı saxlayır. Bu kəndlərdən biri də zəngin tarixi və qədim abidələri ilə seçilən, eləcə də talış diyarının dağlıq hissəsinin mərkəzi kimi şöhrətləndirilən Canqamiyon (Cəngəmiran) kəndidir. Gəlin Cəngəmiran kəndinin tarixinə maraqlı bir səfər edək... Sözü gedən Canqamiyon kəndi yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Talış diyarının ən qədim kəndlərindən biridir. Canqamiyon toponimi heç bir çətinlik olmadan hər bir talış üçün anlaşılmalı olmalıdır. Bildiyimiz kimi “Canq” talış dilində döyüş, vuruşma, “Myon “ (Miyon) mərkəz, meydan mənasını verir. Deməli Canqamiyon döyüş mərkəzi, meydanı adlandırılır. Farsca bu kəndə Cəngəmiran deyilir. Buna görə də XIX əsrdə rus müəllifləri bu kəndin adını talışca yox, farsca yazmışdılar. Canqamiyon kəndinin yaranması haqqında bir çox mülahizələr mövcuddur, hətta bu haqqda əfsanələr və rəvayətlər də var. Rəvayətə görə kəndin girəcəyi Ruədi, qurtaracağı isə Pendi olmuşdur. Bu iki kənddə müxtəlif qəbilələrdən olan adamlar yaşamış, mehriban qonşu olmuşlar. Hər iki kəndin gözəl təbiəti varmış. Bağçılıq, bostançılıq inkişaf etmişdi. Çeşmələrdən, çaylardan kəndin mərkəzinə xususi kanallar çəkilibmiş. Bundan başqa Pendi kəndində gözəl bir çeşmə varmış. “Aspi honi” adlanan bu çeşmənin suyu olduqca sərin imiş (Aspi Honi - Asp-at, honi-bulaq, çeşmə). Pendi hakiminin gözəl bir qızı varmış. O, yaraşıqlı olduğu qədər də məğrur imiş. Yalnız vətənini sevən igid bir adama ərə gedəcəyinə and içibmiş. Odur ki, qıza elçiliyə gələn hər kəs bu qapıda
Òîëûøîí Ñÿäî
Cəngəmİran
¹ 52 05 iyun 2013-íÿ ñîð
rədd cavabı alırmış. Qonşu Ruədi kəndinin hakiminin oğlu qıza vurulubmuş. Lakin qız yoxsul bir oğlanı sevirmiş. Oğlan buraya atını sulamaq bəhanəsi ilə gələrmiş. Elə buna görə də bu bulağa at bulağı “aspi honi” deyirlər. Bu əhvalatı eşidən Ruədi kənd hakimi Pendiyə müharibə elan edir. Vuruşma meydanı indiki Canqamiyon imiş. Bu adla da guya Canqamiyon kəndinin adı yaranmışdır. Gördüyümüz kimi bu rəvayətdən bəlli olur ki, Pendi və Ruədi kəndləri mövcud olmuş və güya ki, müharibəyə görə Canqamiyon adı belə yaranıb. Amma nəzərə alsaq ki, bu rəvayətdir, burda gizli məqamlar olsa da, kəndin yaranması haqda fikir səhvdir. XIII əsr tarixçı-səyyahı Həmdulla Mostafi Qəzvini özünün
döyüş mərkəzini, meydanını xatırladır. Mənim fikrimcə isə Babəkin ərəblərə qarşı müharibəsindən əvvəl də Canqimyon adı mövcud olub. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi qədim kəndlər olan Pendi və Ruədi kəndlərinə yaxın gözəl düzənlik, elə bil əlin içi “çanq” kimi hamar yaylaq olub. O yerdə adı çəkilən kəndlərin cavanları, igidləri cəng edirdilər. Və həmin yer cəng mərkəzi, meydanı kimi adlandırılırdı. Dediyim fikrə sübut olaraq ta qədimdən Novruz bayramlarında cəngavərlərin, pəhləvanların cəng döyüşlərini xatırlamaq yetər. Heç təsadufi deyil ki, Babək bu ərazidən ərəblərə qaşı döyüş meydanı kimi istifadə etmişdir. Deməli Canqamiyon adı heç də Babəkin döyüşünə
gedir. Xəlifə ocağının geniş tədqiqata ehtiyacı var. Lerik şəhəri ilə Cəngəmiran kəndi arasında yerləşən Cabir Ənsari türbəsi vardır. Tarixçilərin fikrincə orta əsrlərə aid olan bu abidə İmam Cəfəri Sadiqin səhabələrindən olan, sonradan yerli hakim olan şəxsin məzarıdır. Abidə VIII əsrdən qalmadır. Çoxlu türbələr, ocaqların məkanı olan Canqəmiyon haqqında daha bir fakt: Həmdulla Qəzvini yazır ki, yerli xəlifələr olan Lələhəbib və Zəkəriyyənin məzarı Cəngəmiran mahalındadır. Bu da bizim dediyimizi təsdiqləyir. Bundan əlavə kənddə Tabunə honi ('tab '-qaya, daş: “honi”- bulaq: “qayadan çıxan bulaq”) və o bulağın yanındakı Əli riz (rəvayətlərə görə Hz Əlinin ayaq izidir) bu məkanı daha da
“Nüzhət-əl-qlub” əsərində bidirir ki, Ərdəbil mahalına yaxın Cəngəmiran mahalı mövcud olub və o mahalın tərkibində: Pendi, Ruədi, Azarbican (Ozobijon), Jidi kəndləri olub. Bu məlumatdan aydın olur ki, qədim kəndlər sayılan Pendi və Ruədi, eləcə də Azərbican və Jidi Canqamiyon tərkibində olub. Və burdan bəlli olur ki, Canqamiyon mahal adı imiş. Canqamiyon mahalının döyüş meydanı mərkəzi deyilməsinin əsas səbəbi bəs nə idi? Bu rəvayətdə göstərildiyi kimidir, yoxsa başqa cürdür? Gəlin bunu analız edək... Tədqiqatçı-jurnalist G.Məmmədzadəyə görə Canqamiyon toponiminin yaranaması və döyüş meydanı deyilməsi Teymur Lanq ilə müharibəyə görədir. Bu fikrin səhv olduğunu fransız tarixçisi Marsel Brionin Teymur Lanq haqqında yazdığı əsərində görmək olar. Marsel Brioni bildirir ki, Teymur Lanq Talışda müharibə etməyib, əksinə, Talışa dostluqla gəlib və Talışı öz dövlətinin tərkibinə qatmaq üçün müqavilə bağlayıb. Digər tarixçilər isə, bu toponimi Babəkin (Popokun) döyüşlərindən biri ilə əlaqələndirirlər. Onların fikrincə Babəkin ərəblərə qarşı vuruşduğu döyüş meydanlarından biri də indiki Canqamiyon olub. Və kəndin adı da onunla bağlıdır. Buna aid yetərincə sübutlar da var. Coğrafi ərazi baxımından da Canqamiyon ərazisi
görə yaranmıyıb. Ondan əvvəllərdə bu toponim mövcud olub. Canqamiyon adı kənd və mahal kimi tarixi qaynaqlarda XII əsrdən çəkilir. Orta əsrlərdə buradan Şərq ölkələrinə karvan yolu olmuşdur. Rusiyanın Xarici Siyasət arxivinə istinad edərək bildirməliyik ki, XVIII əsrdən buradan Rusiya ilə diplomatik, dostluq əlaqəsi saxlanılmışdır. XII əsrdən başlayaraq Talış diyarının dağlıq hissəsinin mərkəzi kimi, paytaxtı kimi ad qazanmışdır. Bir çox qaynaqlarda isə Canqamiyon adı Dırığ, Değ kimi verilmişdir. Dırığ, Dı-rığə - talış dilindən iki kiçik daş, iki hissə mənasını verir. Həm də qədim yer adıdır. İran ərazisində İrığ (bir kiçik daş), Yardımlı rayonunda Sırığ (üç kiçik daş) kəndi mövcuddur. Canqəmiyonun qaynaqlarda Dırığ kimi adlandırılmağının səbəbi Dırığ (Değ) mahalının paytaxtı olmasından irəli gəlir. Sənədlərin birində 1508-ci ildə yazılmış Talış hakimi, Əmir Əhməd Derığinin Bobogil məqbərəsi haqqında vəqf fərmanından aydın olur ki, Cənqəmiran mahalı XVI ərsdə Lənkərana, Astaraya kimi uzanır və oradan da bəlli olur ki, mahalın aparıcı mərkəzlərindən biri məhz Canqamiyon olub. Kənddən qırağda yerləşən Xəlifə Zəkəriyyə ocağındaki qədim abidələr subut edir ki, bu ərazinin və ocağın tarixi eramızdan əvvələ
müqəddəsləşdirir. Kəndin meşə hissəsinə yaxın məhşur Pələnqkıştə honi (Pələng öldürülən bulaq) vardır. Fransız yazıçısı A.Dumanın “Qafqaza səyahət” əsərində Cəngəmiranlı bir qadının pələng öldürməsi haqqında qısa bir məlumat verir. Bir çox tarixçilər səhvən Dumanın Canqamiyonda olmasını yazıblar, amma Dumanın özünün yazdığı əsərindən bəlli olur ki, o bu olmuş hadisəni Qafqaza səyahət edərkən eşitmişdir və kənddə olmamışdır. Pələnqkıştə honidən əlavə kənd ərazisində Donqon (Ağır ağaclar) yeri də vardır. Bu yerlərin hamısı kəndin tarixini daha da zənginləşdirir. Talış xanlığı dövründə də Canqamiyon əsas aparıcı mərkəzlərdən biri idi. Buna sübut XIX əsrin tarixçi-salnaməçisi, Talış xanlarının vəziri olmuş Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlu özünün “Əxbərnamə” əsərində yazır: "Talış vilayətində hakim olmaq istəyən əvvəlcə iki yeri ələ keçirtməli idi. Onlardan biri Dırığ, digəri isə Lənkəranın çayiçi mahallarıdır". Mirzə Əhmədin dediyi Dırığ yuxarıda göstərdiyimiz kimi Cəngəmiran mahalıdır. Arxiv sənədlərinin bizə verdiyi məlumata görə, buranın xanlıq dövüründəki hakimləri, Seyid İbrahim xan, Şahmar bəy, Nəcəfqulu xan, sonda da Nurulla bəy olmuşdur. XVIII əsrin əvvəllərində Dırığ hakimi,
Seyid İbrahim xan idi, o Talış xanı Siyolinin (Qaraxan) qohumu idi. Seyid İbrahim xanın məzarı ehtimalən Cəngəmiran kəndinin Pelməkujə məhəlləsindədir. İbrahim xandan sonra hakimiyətə onun oğlu Şahmar bəy gəlir. Mirzə Əhmədin verdiyi məlumata görə Talış xanını həbs edən İranlı Hidayət xan Talışı özünə tabe edir. Amma qısa müddət ərzində Cəngəmiranlı Şahmar bəy hakimiyyəti ələ alır və iki il Talışın müstəqil xanı olur. XVIII əsrin sonlarında Cəngəmiran (Dırığ) mahalına Talış xanı Mir Mustafa xanın qohumu Astaralı Nəcəfqulu xan təyin olunur. 1788-ci ilin sənədlərinin birində Cəngəmiran hakimi Nəcəfqulu xanın Bobogil məqbərəsi haqqında vəqf fərmanı vardır. Əxbərnamədə Nəcəfqulu xanı Mir Mustafa xanın həyat yoldaşı olan Fəxrul Nisənin qardaşı oğlu olduğu bildirilir. 1814-cü ildə Talış xanı olan Mir Həsən xan Dırığ hakimi vəzifəsinə Nurulla bəyi təyin edir. Nurulla bəy və Cəngəmiranlılar Mir Həsən xanla birgə Rusiya və İrana qarşı mübarizə aparırlar. 1826cı ildə Rusiya tərəfindən xanlıq suqut edir. 1832-ci ildə isə Talış xanı Mir Həsən xan şəhid olur. Rusiya İmperiyası öz ordu əsgərlərindən bir qismini Cəngəmiran kəndində yerləşdirmişdir. Həmin yer qazarma adlandırılırdı. 1832-1840-cı illər Cəngəmiran kəndindən bir çox ailələr - Nəcəfqulu xanın oğulları Müzəffər, Qəzənfər, Fətəli:, Nurulla bəyin qardaşı Hüseyn bəy, Seyid İbrahim xanın nəvələrindən olan Seyid Həsən bəy və digərləri İrana köç edirlər. Böyük Cəngəmiran mahalından əsər-əlamət qalmır. Kənddə əhali azalır və qalan əsas aparıcı ailələrdən bəylik statusu alınır. Rusiyaya xidmət göstərən bəzi ailələrə bəylik titulu verilir. Arxivə istinad edərək Cəngəmiranın 1863-1886- cı illərdəki evlərin və əhali sayını statistik formasının göstərişi: 1863-cü il 33 ev 249 nəfər 1873-cü il 38 ev 241 nəfər 1886- cı il 57 ev 349 nəfər
Növbəti illərdən indiki dövrümüzə qədər kənd əhalisinin sayı getdikcə artmaqdadır. Canqamiyon kəndi bir çox məhəllələrdən ibarətdir. XII-XVIII əsrlər arasında Pirzakujə, Xəlifəkujə, Osnağakujə (hal-hazırda adı çəkilənlər ayrıca kənddirlər), Modakujə məhəllələrindən ibarət idi. Ondan sonrakı dövrlərdən indiki dövrümüzə qədər məhəllələrin adları orda məskən salan tayfaların adları ilə bağlıdır. Hal-hazırda kənddə bu məhəllələr var: Əyvəzəkujə, Ğoliyəkujə, Nəsirəkujə, Baliəkujə, Pelməkujə, Mobaliəkujə və s. XIX əsrdə kənddə yaşıyan tayfaların bir qismi indiki Ozobijon kəndinə köçürlər. Qeyd üçün bildirim ki, Ozobijon kəndindəki köklü tayfaların hamısı Cəngəmiyon kəndindəndir. (ardı səh.7-də)
Òîëûøîí Ñÿäî
7
ÇƏMƏ Dİ ƏHVOLOTOn (LƏTİFOn)
MInƏn ÇƏVƏDƏ PİYEYDƏME
Жамал Лялязоа
Navnə soronədə Axundov sovxozədə jıqo qıləy təklif bə miyon şodoydən ki, bəs çan qılə briğadon ləğv bıkəyn, çoknə bəvoteyn, kompleksə briğadon bamal biəyn. Quya ım tədbir bə maliyə ğənoət bəkay. Diyədə bı ko dastək bıdə çand odəm qırdə beydən, şeydən Raykomi paliyo. Har kəs kompleksə briğadon loziməti de qıləy əsosi rosnedə bə Raykomi. Çəy ofəyəti
xahişi bıkə nubə rəseydə bə Zəmon mamu. Raykom parseydə: -Zəmon mamu, tı çiç voteydəş, çiç piyeydə? “In soxə kompleks” sıxan çe Zəmon mamu yodo beşeydə, çe illof kardeydə sıxani bə zıvon biyəy, bə yod vardey zıneydəni. Məcbur mandeydə de dastənavo ladi bı həxədə sıxankardə merdə həmron nişo doydə, voteydə: -Azizə Raykom, çemı həmron çiçışon piyeydə, mınən çəvədə piyeydəme...
MERZƏĞƏ MAMU
Xudavəndi-aləm cəmi mardəyon rəhmət bıko, çəmə xosə hamsiyonən çəvon dılədə. Rəhmətşə Merzəğə mamu, çəy xanımə jen Xumnoz mamjen çəmə cəmi hamsiyon dılədə həmməysə bəmə rə bırəs bən, dəmə mehribon bən. Çımı rəhmətşə pıə Fazil 1972nə sorədə bə Xıdo rəhmət şə, Əvon (əvvəli səh.6-da)
XIX-XX əsrlərdə Canqamiyon kəndində yaşayan tayfalar: Əyvəzon (Seyid İbrahim xanın nəvəsi Əyvəzin adı ilə bağlıdır, kəndin ictimai işlərində fəal tayfalardan biridir. Bu tayfaya Cəngəmiranda Əyvəzəçəm-Əyvəz çarəsi deyilir. Kənddəki hər işin, problemin həll olunması Əyvəzlərdən keçir. Bir qismi Ozobijon kəndinə köçüb), Ğolion (Astaralı Nəcəfqulu xanın oğlu Qulunun (və ya Rzaqulu) adı ilə bağlıdır. Bir qismi Ozobijon kəndinə köçüb), Bəqon (Nurulla bəyin nəslidir, XIX əsrin son dövrlərində bəy olduqları üçün talışca onlara Bəqon deyiblər), Mirsoğolion (Pelməkujəli Mirsaqulu Kəlbiəli oğlunun adı ilə bağlıdır. Bu tayfanın çoxu Ozobijon kəndinə köçüb), Pelməkon (Cəngəmiranın Pelməkujə məhəlləsində yaşayan bir çox tayfaların əsli olduğu Ərdəbilin Pelmaru kəndinin adı ilə bağlıdır. Pelməkon tayfalarının başçılarının adları: Tahir Nağıəli oğlu, Qafar Cəfər oğlu və həm də Mısoğolilərlə bağlıdır), Mobalion (Məşədi Mehrəli Əlican oğlunun adı ilə bağlıdır), Balion (Bali adlı kişinin adı ilə bağlıdır.) Nəsiron (Kərbəlayi Nəsir
BORDUM
səpe noydə qıləy ərəğə şişə, qədəqədə jəydə de Nəvuz mıəllimi. Saati bədiqə Nəvuz mıəllimi ağıl beşeydə çe səo. Bə kə şeyro əştedə bə səpo. Bordumə peqəteydə, pidəşe pəletiku beşu, soxə nımandə bordum nə bə nıvəkıle, nə bə dırozəti çe kəybəku beşeydəni. Kəybə qəvədə xeyli mətəl mandeydə. Səlimxan mıəllimən bəy diyə kardeydə, sıreydə. Oxoyədə Nəvuz mıəllim kəxıvandi vanq kardeydə bə koməq: - Ha Səlimxan mıəllima, tınə Xdo qıləy mişor biyə, ın bordumi bıbırım, çe kəybəku bekəm.
şərədə aşpeşəti əkəybən... ( Çə jeni nomə iyo bəro qətedənim ki, çəy zoə demı həmsine, insoni kolə şıt diyə, berdəmədə bəçəy rık boməy, demı arəş bəqıniey.) Esət imom əzize, ıştə imoni sute əzınim, Merzəğə mamu de həminə jeni arədə çiçon bıən, Xıdo bəzıne. Ruj çı rujon Merzəğə mamu qəp jəşe ki, i kərə çəy pıə, yani ki, çı Novruz mamu pıə (çəvon hamsiyə) qıləy əşivo, yani ki, əcinnə qətəşonbən, oqətdəşonbən ıştə kumədə. Bəçəy camdəki darzən ejənəşonbən ki, vite nızıni. Dəçəvon voteyku həminə əşivo 3-4 ruj çəvon kumədə mandəybən, de şəvon bəvono vişəku ezım-çilə əkırnebən. Əşivo harruj bəvon lovə kardedəbən: -Bəs çımınən balalion heste, va bıdən mıni. Rəhmətşəon bəboli omeydən bə Əşivo, va doydən əy. Benəvo beşedə-şedə. Xıdo rəhmət bıko şıməni, şinə merdon, qəvonədə dıvo, dimonədə nur, ğədəmon bud bıə pıə-moon, bobo-nənon! Şımənədə həni əbıni! 0ktyabr, 2012
Rəhmətşə Nəvuz mıəllim pərhiz çəşbıkə be, əncəx...İ kərə vıjorədə bə kə omeədə, qıləy dırozə bordum səydə şodoydə duşisə. Çəy parçinə hamsiyə rəhmətşə Səlimxan mıəllimi kəy vəo dəvardeədə, Səlimxan əy bə kə dəvət kardeydə. Zu-xoş, Nəvuz mıəllim duşədə bordum dəşedə bə so, bordumi dəhaştə pilləkəniku pedatedə bə pey. Nyo kardey çe lozime vey kəson cıvonətiədə şərob, ərəğ peşoməşone. Səlimxan miyonə mizi
har şəv, hətto bə rujən, tosə lələ çılımi, har cımə şəvon bə çəmə kəy əvoyn, şəvnışt əkəyn, əzodoron fiki oəqətin. Həmən ıştı madərə kinə İzarə bəmə pasibon doəşonbe ki, əvən bə rujon bə çayə hi əşiy, bə şəvon dəmə əmandi. Hakanə çəy bo kinə Anəqulən, hamsiyə kinə Boğçəqulən, co kinonən çəmə kəy əvoyn. Çumçıko çəmə kədə ko bıkə dasəkə moynə, kinə ya vəyu nıbe. Əve ki, cəmi avlodon, nezə ğohomon, hamsiyə kinon bə çəmə har ko-rosi ərəsin. Çəmə həmiyən Xumnoz mamjen, ya çəy kinə, vəyu Aminə əjəni, əvəy çəmə tənuədə əpatiy. Aminə sıxani vədə “kinə, vəyu” nohəx nınıvıştıme. Bı curə avlodəti kam-kam bedə: i kəs çı kəy həm kinə, həm vəyu bıbu. Im çoknə be? Az bınıvışdım, şımənən
bəhandən: Merzəğə mamu iminə jen bə rəhmət şedə. Dıminə kərə Xumnozi boştə jen vardedə çı Tuklədə. Xumnozən Xanəlyonıjə kinə bedə, bə Tuklə bə şu şedə, şuəş mardedə, çəvədə bıə kinə Aminə vardedə dumo ıştə bə Merzəğə kə bə Bədəlon. Merzəğə mamuən navnə jenədə mandəşbe dıqlə zoə, seqlə kinə. Xumnozi ıştə dumo vardə kinə Aminə səşone bo Merzəğə mamu kədəki zoə. Esət əvon qəp jəydən bomıno ki, əmə iyəndımon piyedənıbe, bə yolon sıxani məcbur bimon, jenı-şuə - kəxıvand bimon. Əncəx az bı sıxanon bovə kardedənim, çumşıko nıpie-nıpie çoknə bedə esət çoqlə conbozə zoə, çoqlə xonımə kinə hestışone? Odəm noşukur əbıni... Im Merzəğə mamu vey zirəkə merdbe, haftədə, hətto se rujisə
əkışti qıləy kələ. Hələ co bıhırbəhvaton əkəy. Hətto məloətiən kardəbe, Yasin handəbe. Bekoətiədə bə kəfşənən əşi... Əncəx bə çayxonə, bə duknəvə nəşi, əşibuən bə korosiro əşi. Merzəğə mamu bə xəyşəron vey əşi. Eli har koədə koməqəti əkəy. Rəhmətşə merd vey sırədiənbe,votəməs, şinə sohbətbıkə, zərfətbıkə be. Çəy yolə zoon, kinon bəy şən bı barədə. Fəqət çəy qıləy zoə fər benışe. Iştə ə xosə pıə-moə sə jəşe bə zəmin. Piyedəm ni çəy həxədə qəp bıjənım: “Nurədə nur, kurədə kurışon”, - votə yolon. Çəmə məhəllədə bı curə misalon veyin. Merzəğə mamu cıvonəti bə çımı yod əvoni. Həlbəttə ki, bəvədə az hiç ıştə moədə bıə nim. Əncəxən çəvon əğıləti vaxti bıə macəron məsəmbe, əve əvonım nıvışte, bə ğələm səyme. Merzəğə mamu vey macəronin bıə. Çımı məsəyonədə qıləy əve ki, Merzəğə mamu qıləy vevəjen piyedəşbən. Ə jen hakanə əvoybən çəvon kəy, ənıştibən, şinə qəpon əjənibən. Həminə jen vey xosebən, zırəkebən, çokə tənu ənəybən, xəy-
Abdulla oğlunun adı ilə bağlıdır), Muşion (Muşfiq adı ilə bağlıdır). Sırf olaraq Canqamiyondan Ozobijona köçən tayfalar: Cəbion (Nəcəfqulu xanın nəvəsi Cəbrail Məşədi Hüseynəli oğlunun adı ilə bağlıdır), Vəlixanon (Vəlixan Həsənxan oğlunun adı ilə bağlıdır), Nurion (Nuru Həsən oğlunun adı ilə bağlıdır), Fitoton (Məşədi Əli Fitat oğlunun adı ilə bağlıdır). Gördüyümüz kimi bu tayfaların hamısı XIX-XX əsrdə Cən gəmiranın inkişafinda böyük rol oynamışlar, bu dövrdə kənddən çıxan alimlər, təbiblər, din xadimləri, hərbçilər və sənətkarlar olmuşdur. XIX-XX əsrdə olan din xadimləri: Axund Molla Fətulla (1833-?), Axund Molla Əbdul Səməd (1847-?), Molla Mirzə Məmməd (1827-1900), onun oğlu Molla Əli (1857-?), Axund Tağı, Axund Vəli. Bunların ən məhşuru Nəcəf şəhərində təhsil alan dini, ruhani alim Axund İbrahim Şəfi oğlu Cəngəmirani Əyvəzi (1886~1940) olmuşdur.
Cəngəmiran məscidinin tikilməsində Axund Vəli ilə Axund İbrahimin böyük rolu olmuşdur. Hərb sənətində də Cəngəmiranlılar öz sözünü demişlər. Mir Həsən xanın silahdaşlarının çoxu Cəngəmiranlı idi. General-poruçuk olan Ağacan bəy Cəngəmiranski buna subutdur. XIX əsrdən başlayaraq Talış diyarının dağlıq zonasının ictimai işlərində öz fəallığı ilə seçilən bir çox Cəngəminlılar vardır: Talış dağlarının ağsaqqalı, polkovnik, Zuvand nahiyəsinin pristavı Hacı İbadulla bəy (18371920), pristav köməkçiləri Kərbəlayi Zülfüqar Eyvazov, İzzət Mirzəyev, Zuvand nahiyəsində ilk xeyriyə cəmiyyətinin təsisçisi Rufulla bəy, Lənkəran şəhər mirzəsi İsa bəy Nurulla bəy oğlu və s. Cəngəmiran kəndinin tarixi bir məqaləyə sığışmaz. Bu kənd gündən-günə şəxsiyyətlər yetişdirməkdədir. Heç təsadüfi deyil ki, son dövrdə də kəndin yetişdrdiyi alimlər: Asəf İsgəndərov, Əminağa
Mədətov, Mədət Mədətov, Xudakərim Eyvazov, Firudin Əsədov və s vardır. Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda Cəngəmiranlı Qarabağ şəhidləri: Fuad Qafarov, İsfəndiyar Mədətov, Elmas Rufullayev, Həmid Həmidov, Bakir Məmmədov kimi cənğavərlər olmuşdur. İndi də kənddə bir çox Qarabağ veteranları vardır. Talış diyarının, eləcə də Azərbay canımızın dilbər güşələrindən biri olan, öz tarixi keçmişi ilə seçilən Cəngəmiran kəndi hələ bundan sonra da tarixi şəxsiyyətlər yetişdirəcəkdir. Mənbələr: 1. Azərbaycan Mərkəzi Dövlət arxivi. (F.10, doc.114; F.43, doc.7203; F.43,doc.7374) 2. Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlu “Əxbərnamə”. 3. Həmdulla Qəzvini “Nüzhətəl-qlub” 4. Seyidəli Kazım bəy oğlu “Seidiyyə” 5. Razzaq Xansuvarov “Ağacan bəy Nurullabəyov”, “Tolışon Sədo”
(oçerk)
ETİBAR AYDIn FAZİLZADƏ
¹ 52 05 iyun 2013-íÿ ñîð
CƏngƏMİRAn
qəzeti № 12 (24), 07 aprel 2012-ci il 6. Razzaq Xansuvarov “Mir Həsən xan”, “Tolışon Sədo” qəzeti № 07 (11 noyabr 2011) və № 08, (18 noyabr 2011) 7. G.Məmmədzadə “Lənkəran mahalının sərkərdələri” 8. İsaq Əmənullayev “Dağlardan güc alan dostluq” 9. F.Əsədov “Talış diyarının keçmişinə bir nəzər” 10. Duma “Qafqaza səyahət” 11. Marsel Brioni "Я-Тимур, завоеватель Вселенной”. 12. “Тимур Ланг о Талыше и о талышах” “Tolışi Sədo” qəzeti №8 (116) 18 fevral 2011. 13. T. Musəvi “Orta əsr Azərbaycan tarixinə dair fars dilində yazılmış sənədlər” 14. AMEA Tarix inistitutunun elmi arxivi. (F.1, doc.298; F.1,doc.301) Məqalənin redaktə olunmasında mənə dəstək olan Aytən Eyvazona öz təşəkkürümü bildirirəm. Cəngəmiran kəndinə 23 mart 2013 tarixli səfərimdə məni müşayət edən Cəmşid Mədətzadə və Əmrah Qafarova öz dərin minnətdarlığımı bildirirəm.
¹ 52 05 iyun 2013-íÿ ñîð
qəVə-qəVə
Цфцг-С ММЖ (ВЮЕН 1800107871)
Gorbinə tolışə şairon! Bə “qəvə-qəvə” rubrika doə bə Ve kəs bənə kaqi hələ lonədəy, Çəmə xəlği “Rüşnə” zindonədəy!
ğafiyə cəmi 3 kəs cəvobış doəşe, ım ve kame, əmə ijənən şımə şeron bə çaşimon! Imən çəmə şairə boli Tofiq Nicati vığandə tojə qafiyə: Çı Xıdoku omə tarix jıqoye, Ariyə zıvon cəm zıvonon boboye.
Vey kəs bənə kaqi hələ lonədəy, Çəmə xəlqi “ruşnə” syo zindonədəy Bəhsəbəhse dınyo qınyə bəyəndı, Bə canq beşdə xun bəhəyon deyəndı. Rəhbər heste volo kardə du-bəndi, Rəhbər heste roon qətdə de fəndi... Inson bəpe məğrur bıbuy, mərd bıjiy, Dəşiy bə nav çokə rujon bıpişiy. Ki kardəşe ın milləton sə bəyjiy? Çəy avlodon bo maştənə benışiy!... Hilal boli- həxi qıləy təlatum, Hilal boli- Xıdo eşqi tərənnum, Hilal boli- çı pokəti təbəssum, Hilal boli- çı ğeyrəti təbəssum...
Kıve, koncoy çı milləti bəlləzoə, Dınyo bəştə heyron bıkə kələzoə, Boştə xəlqi bəbe kəynə pillə zoə? Tarsov, lınqon bılışt beydə hulləzoə... Ha korə quş, ha kuə çəşə boli, bəşt, Dardi-ğəmi bıtojnəmon xəyli, bəşt, Dasti bıdə bəmı, məmand coyli, bəşt. Bə Xıdo ro dəvast ıştə meyli, bəşt...
Ha Xıdo, tı məbır mərdi lınqi, po. Çı cəllodi bekə çəşon bıbu lo. Har kəs zındə həni çiçe ın təmşo. Bəki çoknə diə kardeydə potışo...
16.05.2013 CAMAL LƏLƏZOƏ
Òÿñèñ÷è : Ðàôèã Úÿëèëîâ Òåë.:+99470 909-85-90 Å-ìàèë: celilovrafiq@mail.ru Ãÿçåòèí åëåêòðîí âàðèàíòûíû
tàlèsh.îðý
ñàéòûíäà îõóéà áèëÿðñèíèç
Çı zəmonə harko farse, məzhəkəy, Məhkəmonış çe həy cəvi baxş bıkəy, Hakimonış çe məmuron ğul, nokəy. Bırəs, Xıdo, həni xəlqi dıl təkəy!...
Çanə du-təlbison bəsoxten, baba? Çanə millət ğəzənc bəka, dızd bəba? Çanə talan bəkan xəlqi, el-oba? Bədon bə bod bənə xırtımi, vəba?..
Bə xəlqi nav dəşəkəson qətedən, Həx bıvoton bırcınedən, vətedən. Ruşinfikon bənə ordə vitedən. Çəvon pusto bəvono şəy dutedən...
(012) 564-68-91 нюмрясиня зянэ едя вя йа жоммержиал_манаэер@уфуг.аз електрон цнванымыза йазараг ялагя сахлайа билярсиниз.
Zindonədəy
Ovəyz oməy, rüşnə ovon lilin ben, Çəmə nomon de behtoni tülin ben, Yodon hiədə çardəkəson pulin ben, Çı tolışon vəkilən co honədəy, Xəlği təmsiləkon yodon lonədəy, Çəmə xəlği “Rüşnə”, nur zindonədəy! Im hukmət çı şər-şəytoni osyoye, Şər nıbəkəs əzobədəy, consioye, Nodon hestebe vicdone, dim syoye, Iştə xəlqi həvate çəy conədəy, Xəlği təmsiləkon yodon lonədəy, Çəmə xəlği “Rüşnə”, nur zindonədəy! Elman q-yon hestin, bəvon ar bıbu, Jələvonon vırə hejo tar bıbu, Şo nıvindo, lo dılədə xar bıbu, Xəlği roysə şər-məkrinə koonədəy Xəlği təmsiləkon yodon lonədəy, Çəmə xəlği “Rüşnə”, nur zindonədəy!
Bə ğıbon şə xəlqi çanə ğəhrəmon, Nəvuzəli, Hilal, Əli, Əkrəmon... Dasto şeydə zıvon, vəştə vırəmon, Rəstəni bə korə quşon nırəmon...
Xıdo, peqət çəmə dilo ın dardon, Syo zindoni bə vılə boğ oqordon Bə Hilali sə ın dınyo bıqordon, Ozod bıkə əy, şəronku dəvordon!... 20.05.2013 ALLAHVERDİ BAYRAMİ
Ðåäàêñèéàíûí öíâàíûíà ýþíäÿðèëÿí ÿëéàçìàëàð ìöÿëëèôëÿðÿ ãàéòàðûëìûð âÿ ìÿòíëÿðÿ ðÿé âåðèëìèð. Ôàêòëàðà ýþðÿ éàëíûç ìöÿëëèôëÿð ìÿñóëèééÿò äàøûéûðëàð. Ìöÿëëèôëÿðëÿ ðåäàêñèéàíûí ìþâýåéè óéüóí ýÿëìÿéÿ áèëÿð.
Азярбайжанда бир чох дилляря йазылы, шифащи бизнес, Нотариал тяржцмяляр вя мятнлярин йыьылмасы хидмятини тягдим едир. Биз Азярбайжан, Рус, Инэилис, Талыш, Фарс вя с. дилляря йазылы тяржцмяляр едирик. Ятрафлы мялумат алмаг вя йа хидмятляримиздян бящрялянмяк цчцн
Im hukməti tironəti oşkoye, Şər-behtonon soxte-soxte bə koye, Xəlği nıznə podşo çiki podşoye? De minvali hejo şərəf-şonədəy, Xəlği təmsiləkon yodon lonədəy, Çəmə xəlği “Rüşnə”, nur zindonədəy! Millət heste ıştə orzuon çin kardə, Millət heste boştə jimon şin kardə,
Ãÿçåò ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Ãåéäèééàò íþìðÿñè:3462 Òèðàæ: 1000
Tolışonən piyemoni gin kardən, İmon i tonədəy, din i tonədəy, Xəlği təmsiləkon yodon lonədəy, Çəmə xəlği “Rüşnə”, nur zindonədəy! Çüne diəkəş jimon kəme-kəsire, Im kəsiron ğəbul karde çı sırre? Im rüj Hilal çı mənion əsire, Əv Həzrəton Aria zoti donədəy Xəlği təmsiləkon yodon lonədəy, Çəmə xəlği “Rüşnə”, nur zindonədəy! Yodon dasto aləf-əncər hardəyon, Bənə ğəti nanqıron bərk kardəyon, Bəjiən bıbun, çandə sori mardəyon, Çımı-əçəy lınqi jiədə, eponədəy, Xəlği təmsiləkon yodon lonədəy, Çəmə xəlği “Rüşnə”, nur zindonədəy! Avə qonən bıbu, bə bod omedə, Bə qornə ki, əy gemıje romedə, Çı nom bınəş bı hukməti, damedə, Xəbə nişe çı tolışon sobnədəy, Xəlği təmsiləkon yodon lonədəy, Çəmə xəlği “Rüşnə”, nur zindonədəy! Rüj bome ki, şər həvaton xar bəben, Xıdoməznon sio əməlon car bəbe, Çəvon jimon, rüzqor ahu-zar bəbe, Xıdo həxe, çı həxi roy bud bəka, Hilalisə bastə kəybə obəka, Bə nohəxon sə zəvolon ebəka
Щесаб нюмрряси: АЗН цчцн: "Банк оф Баку" АСЖ Йасамал филиалы Жялилов Рафиг Шащрза оьлу щесаб нюмряси 3801000000159315 ВЮЕН 1700038881 код 506322 мцхбир щесаб 0137010007944 С.W.Ы.Ф.Т ЪББКАЗ22
Tofiq Nicat
УС Долларс: Ъалылов Рафиэ Сщащрза оэщлу АЖЖ Н 3811001000159315 ИНТЕРМЕДИАРЙ БАНК Стандард Жщартеред Банк, Неw Йорк ЖОРР. АЖЖ. 3582023389001 СWЫФТ: СЖБЛУС33 БЕНЕФЫЖЫАРЙ БАНК: "Банк оф Баку" ОЪС С.W.Ы.Ф.Т. ЪББКАЗ22 Баку, Азербаиъан