शिक्षणाच्या अशिकारा अंतर्गत खाजर्ी िाळे तील २५% आरक्षण योजना : योजनेबद्दल शिक्षक व पालकांचे दृष्टीकोन बेअरफुट ररसचगसग: १. अशनकेत मालप २. अचगना पडवळ ३. दैवत बंडर्र ४. र्ौरी परब ५. शिवम सातपत ु े ६. सशु मत िोत्रे ७. तेजल जयकर
बेअरफुट ररसचगसग फॉर बेटर कम्यशु नटीस (२०१५-२०१६)
अनुक्रमाशणका १. आभार
२
२. प्रस्तावना
३
३. संशोधनाचा प्रवास
७
४. संशोधनाची पद्धती
१६
५. साहित्याची समीक्षा
१८
६. प्रवेश प्रहिया
२२
७. मुलांचा अनुभव
२७
८. योजनेची आताची हस्तथी
३१
९. हनष्कर्ष
३४
१०. प्रस्ताव
३६
११. आमचा पररचय
३८
१२. ग्रंथकोश
४२
१३. पररहशष्ट १ : अनुमहत पत्र
४३
१४. पररहशष्ट २: पालकांसाठी प्रश्नावली
४४
१५. पररहशष्ट ३: हशक्षकांसाठी प्रश्नावली
४६
१५. पररहशष्ट ४: RTIच्या अजष
४८
१६. पररहशष्ट ५: RTIच्या प्रहतहिया
४९
1
“आभार” आमच्या एका वर्ाष च्या प्रवासात अनेकांनी मदतीचे िात हदले आहि त्या सवाां चे आभार मानण्याचा िा छोटासा पि मनापासन ू केलेला प्रयत्न. खाजगी शाळे मध्ये २५% आरक्षिाची योजना या हवर्यावर आम्िाला संशोधन करण्याची संधी हदल्याबद्दल पुकार या संस्थेचे आहि पुकारच्या EXECUTIVE डायरे क्टर डॉ. अनीता पाटील यांचे मन:पवू ष क आभारी आिोत. या पि ू ष संशोधनामध्ये सवोत्तम मागष दशष न केल्याबद्दल आम्िी आमची FACILITATOR मानसी हपंटो , तसेच रोिन चव्िाि, सुनील गंगाविे यांचे िी शतशः आभार. पुकार या संस्थे मार्षत आयोहजत केलेल्या WORKSHOP मध्ये संशोधनाचे धडे दे ऊन संशोधन कसे करावे िे हशकविाऱ्या सवष मागष दशष कांचे आम्िी आभारी आिोत. या संशोधनाचा मित्वाचा टप्पा म्ििजे मुलाखत, जयांच्या परवानगी हशवाय या मुलाखती शक्य नव्ित्या, अशा शाळांचे, तसेच जयांनी आम्िाला मुलाखती हदल्या त्या सवष हशक्षक, पालक व हवद्यार्थयाां चे आम्िी ऋिी आिोत. आमच्या प्रबंधाच्या मागील बाजस ू असलेली कहवता “अनुराधा भवर” यांनी साकारली असन ू त्यांचेिी आम्िी आभारी आिोत. आम्िा सवष हजज्ञासंवू र या संशोधन प्रिीये दरम्यान हवश्वास ठे ऊन उत्सुकते ने पाठींबा हदला अशा आमच्या आई वडीलांचे मनापासन ू आभार...
@@@“िन्यवाद”@@@
2
“प्रस्तावना” सध्याच्या काळामध्ये हशक्षि खपू गरजेचे आिे . हशक्षि मािसाला समाजात स्वतःची ओळख आहि आदर हनमाष ि करण्यासाठी मित्वाचे असते . मुलांना आपले भहवष्य घडवण्यासाठी हशक्षिाची खपू मदत िोते. त्यामुळे आताच्या काळामध्ये हशक्षिाची मोठ्या प्रमािात गरज भासते. आपल्या मुलांना चांगल्या शाळे त प्रवेश हमळावा आहि उत्तम हशक्षि घेता यावे, तसेच आपलं मल ू हशकून पुढे जावे, मोठे व्िावे असे प्रत्येक पालकाला वाटते. परं तु कािी मुलांना हशक्षिाचा लाभ घेता येत नािी कारि त्यांच्या पालकांची त्यांना हशकवण्याची क्षमता नसते. यासाठी सरकारने २०००-२००१ मध्ये “सवग शिक्षा अशभयान” िी योजना सुरु केली. या योजनेअंतगष त ६ ते १४ वायेगटातील सवष मुलांना मोर्त आहि सक्तीचे हशक्षि हमळालेच पाहिजे अशी तरतदू करण्यात आली (खान और शादाब, २०१३). आहि या तरतुदीची पत ू ष ता करण्याचे आदे श सवष सरकारी शाळांना दे ण्यात आले आिे त. या अहभयानाची अंमलबजाविी व्यवहस्थतररत्या िोत नसल्यामुळे २००९ साली भारतीय संहवधानात “शिक्षणाचा अशिकार” िा कायदा जोडण्यात आला. या कायद्यामुळे मोर्त आहि सक्तीचे हशक्षि िा मुलांचा मुलभत ू अहधकार आिे व तो त्यांना हमळाला नािी तर तो कायद्याने गुन्िा समजला जाईल असे सांगण्यात आले. परं तु २०१२ पयां त या कायद्यानुसार िी तरतदू र्क्त सरकारी शाळांवर लाग ू करण्यात आली िोती. खाजगी शाळा मात्र २०१२ पयां त या तरतुदीच्या अंमलबजाविीपासन ू दूर राहिल्या िोत्या. खाजगी शाळांमध्ये सरकारी शाळांपेक्षा उच्च दजाष चे हशक्षि हदले जाते परं तु अशा खाजगी शाळांची वाहर्ष क र्ी िी खपू जास्त असते. आपल्या मुलाला चांगल्या शाळांमध्ये उच्च स्थरीय हशक्षि हमळावे यासाठी पालक आपल्या मुलांना क्षमता नसतानािी खाजगी शाळे त हशकवत आिे त. खाजगी आहि सरकारी शाळे तील हशक्षिाच्या दजाष तील र्रक लक्षात घेऊन सरकारने “शिक्षणाचा अशिकार”, २००९ (Right To Education, 2009) या कायद्याअंतगष त “खाजर्ी िाळांमध्ये २५% आरक्षण” िी योजना २०१२ पासन ू अंमलात आिली आिे . या योजनेअंतगष त वंहचत व आहथष कररत्या दुबषल घटकांतील बालकांसाठी खाजगी शाळांमध्ये राखीव जागा ठे वण्यात आल्या आिे त, तसेच त्यांना मोर्त हशक्षि घेता येईल अशी तरतदू केली आिे. या सवष घडामोडीनंमागील मुख्य िे तू असा िोता की सवाां ना समान दजाष चे हशक्षि हमळावे (inclusive education).
3
आमच्या ग्रप ु चे नाव आहे “शजज्ञासा” “शजज्ञासा म्हणजे एखाद्या र्ोष्टीबद्दल जाणून घेण्याची उत्सक ु ता” “शिक्षणाचा अशिकार (RTE) २५% आरक्षण” या योजनेबद्दल आम्िाला माहित पडले. परं तु िी योजना २०१२ पासन ू अमलात आिली गेली आिे , तरीिी कािी लोकांना या योजनेबद्दल पुरेशी माहिती का नािी आिे ? िे आरक्षि खाजगी शाळांमध्ये कशाप्रकारे िोते? या योजने अंतगष त मुलांना खाजगी शाळांमध्ये प्रवेश कसा हमळतो? वंहचत गटातील मुले इतर मुलांसोबत कशी राितात? त्यांच्या पालकांचे हशक्षकांसोबत कसे नाते असेल? आहि पालकांचे व हशक्षकांचे या योजनेबद्दल काय मत आिे ? या गोष्टी जािन ू घेण्याची आमची हजज्ञासा वाढू लागली म्ििन ू आम्िी योजने बद्दल हशक्षकांचा व पालकांचा दृष्टीकोन या हवर्यावर संशोधन करायचे ठरवले. या संशोधनामध्ये आम्िी खाजगी शाळांमधे सुरु करण्यात आलेल्या २५% आरक्षि या योजनेमधील कािी गोष्टींबद्दल चचाष केली. जसे या योजनेची प्रवेश प्रहिया, या योजने बाबत हशक्षक आहि पालक यांचे मत व मुलांचे अनुभव तसेच योजनेची आताची हस्तथी समोर मांडण्याचा प्रयत्न केला. िी योजना २०१२ मध्ये लाग ू करण्यात आली आिे , परं तु या योजनेबद्दल लोकांमध्ये हकती प्रमािात जागरूकता आिे व या योजनेची अंमलबजाविी कशाप्रकारे िोत आिे या बद्दल चचाष केली.
योजनेची माशहती भारत शासनाने साल २००९ मध्ये ‘हशक्षिाचा अहधकार’ िा कायदा लाग ू केला. या कायद्यानुसार ६ ते १४ वयोगटातील बालकांना मोर्त व सक्तीच्या हशक्षिाचा अहधकार दे ण्यात आला. साल २०१२ मध्ये या कायद्यात एक तरतदू करण्यात आली. जयानुसार खाजगी शाळांमध्ये २५% जागा दुबषल आहि वंहचत गटाहतल मुलांसाठी आरहक्षत ठे वण्यात आल्या. जेिेकरून या मुलांना खाजगी शाळे तील उच्च दजयाष च्या हशक्षिाचा लाभ घेता येईल म्ििुन. दुबषल गटांमध्ये हवमुक्त आहि भटक्या जमाती (VJNT), इतर मागासवगीय (OBC), हवशेर् मागासवगीय, धाहमष क अल्पसंख्यांक (मुस्लीम, बौद्ध, हिचन, पारसी, जैन व सीख)
4
यांचा समावेश िोतो. या गटात प्रवेश घेिाऱ्या हवद्यार्थयाां च्या पालकांचे उत्पन्न एक लाखापेक्षा कमी असले पाहिजे अशी अट शासनाने लाग ू केलेली आिे . वंहचत गटामध्ये अनुसच ू ीत जाती(SC) आहि जमाती (ST) तसेच अपंग मुलांचा समावेश करण्यात आला आिे. या योजने अंतगष त खाजगी शाळांमध्ये प्रवेश हमळवण्यासाठीचे अजष २०१२ ते २०१४ पयां त शासनाच्या सिायक केंद्रामध्ये उपलब्ध असायचे. ते अजष लेखी स्वरूपात भरले जात असत व ते हतथेच जमा केले जात असत. पि २०१५ पासन ू या प्रवेश प्रहियेमध्ये कािी बदल करण्यात आले आिे त. २०१५ पासन ू िे अजष online भरले जात आिे त आहि online च जमा केले जात आिे त. मिाराष्रात िे अजष online भरण्याकररता www.rte25admission.maharashtra.gov.in ह्या website चा वापर केला जातो. अजाष सोबत आवश्यक कागदपत्रे खालीलप्रमािे आिे त 1. रहिवासी दाखला 2. जातीचे प्रमािपत्र 3. अपंगत्व प्रमािपत्र 4. उत्पनाचा दाखला 5. जन्माचा दाखला 6. छायाहचत्र वरील कागदपत्र अजष दार कोित्या गटात मोडतो िे पडताळण्यास वापरले जातात. जसे दुबषल गटांच्या हसद्धतेसाठी उत्पन्नाचा दाखला व वंहचत गटाच्या हसद्धते साठी जातीचा दाखला त्याचप्रमािे इतर कागदपत्रे मित्त्वाचे आिे त. मुंबईमध्ये शासनाची एकूि ३० सिायक केंद्रे उपलब्ध आिे त, िी केंद्रे अजष भरण्यासाठी मदत करतात, तसेच ह्या केंद्रांमधन ू मोर्त online अजष भरून हदला जातो. (RTERC, 2015) जर एखाद्या शाळे मध्ये राखीव जागांपेक्षा जास्त अजष आले तर त्या शाळे त मुलांच्या प्रवेशासाठी LOTTERY SYSTEM चा वापर केला जातो. या प्रकारे हनवडलेल्या मुलांना शाळे त प्रवेश हमळतो आहि राहिलेल्या अजष दारांना त्या शाळे पासन ू 1 km अंतरावर असलेल्या शाळांमध्ये हकंवा जर 1 km अंतरावर शाळा नसेल तर 3 km. अंतरावरील शाळांमध्ये प्रवेश हमळू शकेल, नािी तर त्या मुलांना सरकारी शाळे मध्ये प्रवेश हदला जाईल. (RTERC, 2015)
5
प्रत्येक शाळे मध्ये प्रवेश िा त्या शाळे च्या सुरुवातीच्या वगाष पासन ू आिे . जसे एखादी शाळा िी बालवाडी पासन ू आिे तर प्रवेश िा त्या शाळे त बालवाडी पासन ू हदला गेला पाहिजे आहि जर एखादी शाळा पहिली पासन ू असेल तर हतथे पहिली पासन ू प्रवेश हदला गेला पाहिजे. िी योजना र्क्त खाजगी शाळांसाठी (अनुदाहनत आहि हवनानुदाहनत) लाग ू करण्यात आली आिे परं तु अल्पसंख्यांक खाजगी हवनानुदाहनत शाळांमध्ये िी योजना लाग ू िोत नािी. खाजगी शाळांमध्ये िी योजना र्क्त ८ वीच्या वगाष पयां त लाग ू करण्यात येते. या योजने बाबत माहिती दे ण्यासाठी खाजगी शाळांना आपल्या शाळे च्या NOTICE BOARD वर NOTICE लाविे गरजेचे आिे . िी योजना लोकांपयां त पोिोचविे िी त्यांची जबाबदारी आिे त्यासाठी वस्ती मध्ये जाऊन या योजनेबद्दल माहिती पुरविे दे खील गरजेचे आिे . या योजने अंतगष त खाजागी शाळांमध्ये वरील गटांतील मुलांना मोर्त प्रवेश दे ण्यात येतो. त्या मुलांची र्ी शासन पुरवते, िा खचष शासन दोन िफ्त्यांमध्ये शाळांना दे तो. पहिला िफ्ता िा शैक्षहिक वर्ाष च्या ३० ऑक्टोबर नंतर व दुसरा िफ्ता शैक्षहिक वर्ाष च्या ३० एहप्रल नंतर दे ण्यात येतो. जर शाळा UN-AIDED असेल तरच शाळे ला परतर्ेड हमळे ल.
6
“संिोिनाचा प्रवास” पुकार बद्दल ग्रुप मधल्या सदस्यांना वेगवेगळ्या हठकािािू न माहिती हमळाली. यातील कािी सदस्यांना पुकारच्या जुन्या संशोधकांकडून माहिती हमळाली िोती. सवष सदस्य आपापल्या पररचयातील व्यक्तींसोबत अजष भरण्यास गेले िोते आहि प्रत्येक सदस्याने स्वताचा वैयहक्तक अजष भरला िोता. कोि कोित्या ग्रुप मध्ये असेल िे तोपयां त हनहित नव्िते. अजष भरल्यानंतर कािी हदवसांनी मुलखाती घेण्यात आल्या. कोिीिी कोित्यािी ग्रुपचा सदस्य म्ििन ू हनवडला जाईल िे सवाां ना आधीच सांहगतले गेले िोते, आहि तशी सवाां नी मनाची तयारी केली िोती.
मुलाखती मध्ये हनवडलेल्या अजष दाराना मीहटंग घेऊन सांगण्यात आले हक, सवाां चे मालाडमध्ये ३ हदवसांचे ओररएन्टेशन घेण्यात येईल आहि त्यानंतर ग्रुप बनवण्यात येईल. ठरल्याप्रमािे सवष जि ओररएन्टेशनसाठी मालाडला गेले. ओररएन्टेशनमध्ये हनतीन यांनी आमच्या छोट्या कायष शाळा घेतल्या. या कायष शाळामधन ू आम्िाला स्वतःला जािन ू घ्यायला तसेच स्वतःचे कौशल्य जािन ू घ्यायला मदत ााली. ग्रुपमध्ये कसे काम करावे िे वेगवेगळ्या गतीहवधींमधन ू हशकवण्याचा प्रयत्न केला गेला. ओररएन्टेशनच्या शेवटच्या हदवशी आम्िाला छोट्या छोट्या ग्रुप मध्ये हवभागन ू एक एक संशोधनाचा हवर्य दे ण्यात आला आहि त्या हवर्यवार आम्िाला हतथेच एका तासामध्ये संशोधन करायचे िोते. त्याचा अनुभव खपू चांगला िोता. खपू कािी हशकायला हमळाले.
7
ओररएन्टेशनच्या ३ हदवसांमध्ये सवाां ची एकमे कांशी खपू चांगली मैत्री ााली. सवाां नी मजािी केली आहि खपू कािी हशकले दे खील. ओररएन्टेशन मधन ू परत आल्यावर कािी हदवसांनी मीहटंग घेऊन सवाां ना कोि कोित्या ग्रुप मध्ये आिे िे सांगण्यात आले. आमच्या ग्रुप मध्ये ९ सदस्य िोते आहि आधीच सवाां ची एकमे कांशी चांगली मैत्री ााली िोती. त्यानंर प्रत्येक रहववारी वेगवेगळ्या हवर्यांवर कायष शाळा िोऊ लागल्या. सुरुवातीला आम्िांला एका छोट्या हवर्यावर एका हदवसाचे संशोधन करायला सांहगतले. एक ग्रुप म्ििन ू आम्िी प्रथमच कािीतरी काम करिार िोतो, आहि एकमे कांच्या क्षमता जािन ू घेण्याची िी एक चांगली संधी िोती. या संशोधनासाठी आम्िी मुंबईतील लालबाग िा हवभाग हनवडला. या हवभागातील रहिवाश्यांच्या जीवनावर आम्िी एका हदवसाचे संशोधन केले आहि त्यातन ू हमळालेली माहिती आम्िी कायाष क्षाळे मध्ये सादर दे खील केली. या संशोधनाचा अनुभव खपू उपयोगी िोता. संशोधन करताना िोिाऱ्या चुका समजन ू घ्यायला मदत ााली. तसेच ग्रुप मधील एकता वाढण्यासिी मदत ााली.
8
शवषयाची शनवड
संशोधनासाठी हवर्य हनवडिे िे सवाष त मित्वाचे काम िोते. ग्रुप हनवडून ााल्यांनतर आम्िी संशोधनासाठी हवर्य शोधायला सुरुवात केली. संशोधनाच्या हवर्याची थीम िी GOVERNANCE असावी असे आम्िाला सांहगतले गेले. हवर्य हनवडण्याच्या आधी आम्िी प्रत्येकांनी एकएका हवर्यावर हवचार केला, एक ठराहवक हवर्य हनवडण्यासाठी आम्िी ग्रुप मीहटंग ठे वली. ग्रुप हमहटंग मध्ये सवाां नी आपआपले हवर्य सांहगतले पि त्या हवर्यांना GOVERNANCE शी जोडण्यात थोड्या अडचिी हनमाष ि ााल्या. प्रत्येकाचे हवर्य घे िे तर शक्य नव्िते, हवर्य हनवडण्यावरून खपू वादहववादिी ााले. अनेक हवर्य समोर आले त्यातन ू “आरक्षि” िा हवर्य पुढे आला. मग आम्िी आमच्या मागष दशष क “मानसी” सोबत चचाष केली व चचेतन ू असे ठरवले की असा हवर्य हनवडायचा जया हवर्या मध्ये सवाां चे हवर्य जोडले जातील. पुढे ग्रुपमध्ये ाालेल्या चचेतन ू आम्िी “आरक्षि” ह्या हवर्य वर आलो. पि आरक्षि िा खपू मोठा हवर्य िोता तसेच तो वेगवेगळ्या क्षेत्रांशी संबंधीत दे खील िोता. त्यापैकी एकाच क्षेत्रावर लक्ष केंद्रीत करावं म्ििुन आम्िी हशक्षि क्षेत्र हनवडले. सरकारी क्षेत्रांत वेगवेगळ्या हठकािी आरक्षि हदलं जातं परं तु खाजगी क्षेत्रांत दे खील आरक्षि हदल जात का? या मुद्यावरून संवाद करत करत आमचा प्रवास खाजगी शाळांवर येऊन थांबला. ग्रुपमधील एका सदस्यने असं मत मांडले की खाजगी क्षेत्रांवर (private sector) लक्ष केंहद्रत करायला िवं. मग 9
आम्िी आरक्षि िा हवर्य, हशक्षि आहि खाजगी क्षेत्र ह्याच्याशी जोडण्याचा प्रयत्न केला. पि तरी कािी सदस्यांना िा हवर्य मान्य नव्िता. ग्रुपमधील सवाां नी त्यांची समजत ू काढण्याचा प्रयत्न केला. पि कािी सदस्यांचा कल ‘माहितीचा अहधकार (RTI)’ ह्या हवर्याकडे िोता. म्ििन ू आम्िी माहितीचा अहधकार आमच्या संशोधनासाठी वापर करायचे ठरवले . पि हवर्य खाजगी शाळा आहि आरक्षि याभोवतीच हर्रत िोता. हशक्षि आहि खाजगी क्षेत्र अशा दोन्िी घटकांशी जोडल्या जातील अशा कािी योजनेबद्धल आम्िी माहिती प्राप्त केली. त्यात हशक्षिाचा अहधकार (बालकांचे मोर्त व सक्तीच्या अहधहनयम,२००९) ह्या योजने बद्दल माहित ााले. त्याबद्दल आम्िाला अशी माहिती हमळाली की २५% आरक्षि खाजगी शाळांमध्ये मागासवगीय व आहथष कदृष्ट्या दुबषल घटकांना हदले जाते. पि ह्या हवर्यामध्ये काय संशोधन करायचं िा प्रश्न आम्िाला पडला िोता. कारि िी योजना नुकतीच २०१२ पासन ू लाग ू करण्यात आली िोती आहि या योजनेबद्दल जास्त माहिती सापडत नव्िती. जी माहिती हमळाली त्याचा पाया बनवन ू आम्िी ह्या योजनेमधन ू खाजगी शाळे त प्रवेश हमळालेल्या हवद्यार्थयाां ना इतर हवद्यार्थयाां सोबत हशकताना काय र्रक जािवतो िे समजन ू घेण्याच ठरवलं. पि ह्यात संशोधनाचा हवर्य स्पष्ट िोत नव्िता. त्यामुळे आम्िी “आर.टी.इ. योजने अंतगष त खाजगी शाळे त प्रवेश हमळालेल्या मुलांचे अनुभव” िा हवर्य हनहित केला आहि ग्रुपमधील सवष सदस्य ह्या संशोधन हवर्यावर एकमत दे खील ााले.
कायगिाळा
10
पुकार या संस्थेसोबत जोडले गेल्यापासन ू अनेक कायष शाळा ााल्या आहि या सवष कायष शाळा आम्िाला आमच्या संशोधनासाठी मदत करिाऱ्या िोत्या. संशोधनाचा सवाष त मित्वाचा भाग म्ििजे हनती-तत्व (Ethics). हनती-तत्व हशकवण्यासाठी हनती-तत्वाची कायष शाळा आयोहजत केली िोती. त्यात आम्िाला मौल्यवान गोष्टी सांहगतल्या की, मुलाखती घेताना समोरच्याशी हकती नम्र पिे वागावे व त्यांची ओळख पि ू ष पिे गुप्त ठे वण्यात आली पाहिजे. संशोधन करताना या गोष्टी खपू मित्वाच्या असतात िे आमच्या लक्षात आले. आपला संशोधन अिवाल अजन ू बोलका करण्यासाठी आपल्याला गरज असते ती म्ििजे छायाहचत्रांची. संशोधनादरम्यान छायाहचत्रि ( Photography ) कसे करावे िे हशकवले. त्यात आम्िाला कोिाच्यािी संमतीहशवाय छायाहचत्र घेण्यास टाळायला सांहगतले. तसेच छायाहचत्रिाचे हवहवध प्रकार दे खील हशकवले. पुकारमध्ये संशोधनासाठी आम्िाला हशष्यवत्त ृ ी ( Fellowship ) हदली जाते. या हशष्यवतृ ीचा वापर कुठे आहि कसा करायचा यासाठी बजेट व्यवस्थापनाची कायष शाळा ठे वण्यात आली. त्या कायष शाळे मध्ये आम्िी ग्रुपच्या बजेटचा आराखडा तयार केला जेिेकरुन िी हशष्यवत्त ृ ी योग्यवेळी योग्य हठकािी खचष केली जाईल. आपल्या दे शात आजिी जात आहि धमाष वर आधाररत खपू भेदभाव िोत आिे त. या भेदभावाबद्दल आम्िाला जात आहि धमष या कायष शाळे मध्ये माहिती हदली गेली. या कायष शाळे मुळे आम्िाला आरक्षि व्यवस्था समजण्यास मदत ााली. या कायष शाळे त आम्िाला आरक्षिाचे मित्व आहि त्याची गरज का आिे याबद्दल सहवस्तर माहिती दे ण्यात आली. आमच्या ग्रुपमधेिी आरक्षिाबद्दल वेगवेगळी मते िोती, पि या कायाष शाळे मुळे आमच्यात एकमत िोण्यास मदत ााली. आमच्या संशोधनाचा हवर्य िा दे खील आरक्षिाशी संबंहधत आिे , त्यामुळे या कायाष शालेतन ू आम्िाला आमच्या संशोधानासाम्बंहधत अनेक र्ायद्याच्या गोष्टी माहित ााल्या. अनेकदा कोित्यािी व्यक्तीला अहभप्राय (feedback) द्यायला सांहगतले की, बिु तेक जिांचे एकच उत्तर असते ‘खपू छान’ पि खरतर अहभप्राय काय असतो, तो कसा हदला जातो, िे आम्िाला अहभप्रायाच्या कायष शाळे मध्ये समजावले गेले. अहभप्राय दे िे िे खपू गरजेचे असते, मग तो चांगला असो हकंवा वाईट. पि वाईट अहभप्राय दे ताना समोरच्याच्या प्रहतसादाचा 11
सामना करायला तयार राििे गरजेचे आिे . चांगल म्ििजे नक्की काय चांगल वाटल, वाईट म्ििजे नक्की काय वाईट वाटल िे समजवन ू सांगिे म्ििजे मुळात अहभप्राय असतो. अशा मित्वाच्या गोष्टी सहवस्तर पिे समजाहवण्यात आल्या. आता संशोधन करायचं पि ते कसं??? कोिती पद्धत वापरायची?? त्यामुळे आम्िी मुलाखती घेण्याचे ठरवले. माहितीच्या अहधकाराचा वापर करून २५% आरक्षि िी योजना कोिकोित्या शाळांमध्ये लाग ू िोते िे जािन ू घेतले. यासाठी माहितीचा अहधकार (RTI) िी कायष शाळा ााली िोती. RTI FILE केल्यामुळे आम्िाला दादरमधील कोि-कोित्या खाजगी शाळांमध्ये िी योजना लाग ू आिे . त्या शाळांच्या नावांची यादी आम्िाला हमळाली. साहित्याची समीक्षा या कायष शाळे मुळे आम्िाला एखाद्या लेखाचा उपयोग REPORT WRITING च्या वेळी कसा करावा िे कळाले. REPORT मध्ये आपल्या हवर्याच्या संबंहधत माहिती कशा प्रकारे सादर करावी िे हशकायला हमळाले.
संशोधनाला सुरुवात करण्याआधी मनात खपू भीती िोती. कारि आजपयां त कधीच मुलाखत घेतली नव्िती, पि आता प्रत्यक्षात मुलाखती घ्यायच्या िोत्या. त्यासाठी मुलाखतीचे कौशल्य (interview skills) िी कायष शाळा ााली, त्यातन ू मुलाखती कशा घ्यायच्या िे
12
हशकलो. आत्महवश्वास वाढला. मुलाखत घेताना कसे बोलावे, कसा प्रहतसाद दयावा िे कळले. सिीय ऐकत (Active listning) आहि feedbackच्या कायष शाळे मध्ये हनरीक्षि आहि मत यामधील र्रक जािन ू घेतला. या कायष शाळे चा उपयोग आम्िाला मुलाखती घेताना ााला. GOOD LISTENER म्ििजे काय िे समजण्यास मदत ााली. तसेच एखादा हवर्य ऐकताना त्याची पारख कशी करावी आहि त्या बद्दल योग्य अहभप्राय कसा दयावा िे दे खील माहित ााले.
डाटा कलेक्िन (Data Collection) INTERVIEW वकषशॉप मध्ये INTERVIEW चा वापर करून माहिती कशा प्रकारे हमळवू शकतो िे लक्षात आले. त्यातन ू असे कळाले की interview घेण्याआधी प्रश्नावली बनवावी लागते. त्यामुळे आमच्या संशोधन कायाष ला पुढे नेण्यासाठी आम्िी ४ वेगळ्या गटांसाठी चार प्रश्नावल्या तयार केल्या. त्यापैकी एक िी हशक्षि अहधकाऱ्यांचे INTERVIEW घेण्यासाठी, दुसरी हशक्षकांसाठी, हतसरी पालकांसाठी तर चौथी हवद्याथाां साठी िोती. प्रत्येक प्रश्नावली आम्िी सवाां नी एकत्र बसन ू तयार केली. त्यामध्ये आमच्या संशोधनाच्या सवष उद्दे शांबद्द्ल माहिती हमळवता येईल अशी काळजी घेण्यात आली. आम्िी प्रत्येक प्रश्नावली घेऊन ROLE 13
PLAY सुद्धा करत िोतो, जेिेकरून त्यामुळे आमच्या INTERVIEW SKILLS ची आहि प्रश्नावलीची तपासिी दे खील िोईल. या ROLE PLAY मुळे आमच्यामधील INTERVIEW घेण्याचा आत्महवश्वास पि वाढला. प्रश्नावली सोबत आम्िी आमचा CONCERN दे खील तयार केला. या सवष सामुग्री सि आम्िी वेगवेगळ्या खाजगी शाळांमध्ये परवानगी पत्र पाठवले तर कािी शाळांमध्ये प्रत्यक्ष भेट सुद्धा हदली. प्रत्येक शाळे त आम्िी परवानगी पत्रासोबत प्रश्नावली आहि CONCERN FORM दे खील पाठवत िोतो, जेिेकरून हशक्षक व पालक INTERVIEW च्या प्रश्नांची उत्तरे देण्यास सजज िोतील. सुरुवातीच्या काळात आम्िी संशोधनासाठी दादर मधील शाळा हनवडण्याचे ठरहवले िोते. कारि दादर िा हवभाग मंुबईच्या मध्यभागी पडतो, सोबत या भागात कािी खाजगी शाळादे खील आिे त अस आम्िाला वाटलं िोत. दादर िा हवभाग हनवडल्यानंतर आिखी माहिती गोळा करण्याच्या िे तन ू े आम्िी एक RTI ची याहचका पि दाखल केली जयातन ू आम्िी त्या हवभागात असलेल्या खाजगी शाळांची यादी, ‘RTE २५% आरक्षि’ या योजाने अंतगष त हकती जागा आरहक्षत ठे वल्या जातात आहि त्यापैकी हकती जागा या वर्ी ररक्त राहिल्या याबद्दल माहिती हमळवण्याचा प्रयत्न करत िोतो. त्याचा दरम्यान आम्िी कािी शाळांना दे खील भेट हदली. पि त्या खाजगी शाळांकडून संशोधन करण्याची परवानगी न हमळाल्यामुळे आम्िी दादर हवभाग सोडून मंुबईमधील इतर खाजगी शाळांमध्ये िा संशोधनाचा हवर्य घेऊन जायचे ठरवले. दुसऱ्या शाळांमध्ये पि परवानगी पत्रे हदली की लगेचच आम्िाला INTERVIEW घेण्याची परवानगी हमळे ल असे आम्िाला वाटले िोते. परं तु असे ााले नािी, शाळे तील कमष चारी आम्िाला जी वेळ द्यायचे त्या वेळेनुसार आम्िी शाळे त पोिोचायचो पि ऐन वेळेस आम्िाला INTERVIEW घेण्यासाठी नाकारले जायचे. असे खपू वेळा ााले म्ििन ू FIELD वर कधीिी PREDICTION घेऊन चालू नये, पररहस्तथी केव्िािी बदलू शकते आहि हतला सामोरे जािे गरजेचे आिे िे आम्िाला कळाले. कदाहचत आमच्या संशोधनाचा हवर्य िा थोडा संवेदनशील असल्यामुळे असा प्रहतसाद असावा असे आम्िाला वाटले. या हवर्यावर माहिती हदल्याने या खाजगी शाळा वादाच्या भोवऱ्यात पडू शकतील असे त्यांना वाटले असावे असेिी भासले. पि कािी खाजगी शाळे तील हशक्षकांनी आम्िाला खपू चांगले सिकायष केले व आम्िाला िवी असलेली माहिती पुरवली. 14
हशक्षकांचे INTERVIEW हमळाल्यावर पालकांचे INTERVIEW घेिे इतकास कठीि नव्िते. सवष शाळांनी पालकांना शाळे तच बोलावन ू घेतले िोते. मुलाखतीच्या पि ू ष प्रहियेत सतत उतार चढाव येत िोते. सुरुवातीला बऱ्याच गोष्टी ठरवल्याप्रमािे िोत नव्ित्या. पि िळूिळू आमचा जम बसत गेला आहि िी पि ू ष प्रहिया आम्िी चांगल्या प्रकारे पार पाडली. या सवष प्रहियेतन ू आम्िी िे हशकलो की interview घेण्याआधी स्वतःची पि ू ष तयारी असावी, समोरच्या व्यक्तीला जास्त बोलायची संधी द्यावी आहि आपले पवू ष ग्रि बाजस ू ठे वन ू INTERVIEW सुरु करावा.
डाटा शवश्ले षण (Data Analysis) खाजगी शाळे तील मुख्याध्यापक, हशक्षक व पालकांच्या मुलाखती घेतल्यानंतर संशोधनाच्या प्रहियेमध्ये पुढील टप्पा खपू मित्वाचा िोता, तो टप्पा म्ििजे डे टा हवश्ले र्ि. आमचा पि ू ष ग्रुपमध्ये या प्रहियेबाबत खपू संभ्रमता िोती की डे टा हवश्ले र्ि म्ििजे नेमके काय? परं तु या प्रहियेची सुरुवात िोण्याआधी आमची डे टा हवश्ले र्ि या हवर्यावर कायष शाळा ठे वण्यात आली. िी कायष शाळा आमच्यासाठी खपू र्ायदे शीर ठरली. या कायष शाळे मध्ये डे टा हवश्ले र्ि म्ििजे काय? व ते कसे केले जाते िे आम्िाला हशकायला हमळाले यामुळे आमचे डे टा हवश्ले र्िाबद्दलचे सगळे संभ्रम दूर ााले व आमची डे टा हवश्ले र्ि या प्रहियेची सुरुवात ााली. आमचे संभ्रम तर दूर ााले िोते तरीसुद्धा आम्िाला अडचिी येत िोत्या, कारि डे टा हवश्ले र्ि प्रहियेसाठी ग्रुपमधील सगळ्या सदस्यांची गरज िोती परं तु ग्रुपमधील कािी सदस्यांच्या परीक्षा असल्यामुळे ते या प्रहियेवेळी उपहस्थत रािू शकले नािी त्यामुळे उपहस्थत असलेल्या सदस्यांनी या प्रिीयचे काम आपल्या िाती घेतले. कायष शाळे मध्ये सांहगतल्या प्रमािे आम्िी सुरुवातीला कोडींग करण्यास सुरुवात केली कोडींग केल्यामुळे माहिती कशी व कोित्या भागांमध्ये हवभागावी िे आम्िाला हशकायला हमळाले. कोडींगच्या सिाय्याने आम्िी कािी थीम्स तयार केल्या त्यानंतर थीम्स व माहितीच्या मदतीने आम्िाला प्रबंध हलिायचा िोता. त्यासाठी आम्िी सवष थीम्स ग्रुप मधील सदस्यांमध्ये हवभागले व प्रबंध हलहिण्यास सुरुवात केली. प्रबंध असा हलिायचा िोता की आम्िी जे हलहितोय ते वाचिाऱ्याला कळाले पाहिजे. प्रबंध हलहिताना आम्िाला खपू चांगला अनुभव हमळाला.
15
आम्िी िे सगळ पहिल्यांदाच करत िोतो त्यामुळे आम्िाला प्रबंध कसे हलहितात िे हशकण्यास हमळाले. या प्रहियेदरम्यान ग्रुपमधील सवष च सदस्य खपू तिावाखाली िोते तरीिी सगळ्यांनी खपू चांगल्या प्रकारे प्रोत्सािन हदले त्यामुळे तिावामध्ये असतानािी काम कसे करावे िे समजले.
16
“संिोिनाची पद्धती” “शिक्षणाचा अशिकार द्वारा खाजर्ी िाळे तील २५% आरक्षण योजना : योजनेबद्दल शिक्षक व पालकांचे दृष्टीकोन” या हवर्यावर संशोधन करण्यास पि ू ष ग्रुप सदस्यांचे एकमत ााले. िी योजना गरीब व मागासवगीय हवध्यार्थयाां ना खाजगी शाळांमध्ये हशकून चांगल्या दजाष चे हशक्षि घेता यावे यासाठी अंमलात आिण्यात आली आिे . या हवर्याच्या कोित्या पैलुवर लक्ष केंहद्रत करायचे यावर पि ू ष ग्रुपने एकत्र चचाष केली आहि या चचेतन ू आम्िी संशोधनाचे कािी उद्दे श ठरवले.
उद्देि १) हशक्षक, हवद्याथी आहि पालक यांचे अनुभव जािन ू घेिे. २) या योजनेची अंमलबजाविी हकती प्रभावीपिे ााली िे जािन ू घे िे. ३) या योजनेबद्दल हकती जागक ृ त्ता आिे िे जािन ू घेिे. संशोधन करताना आम्िी “माशहतीचा अशिकार” (RTI) आहि “मल ु ाखत” या दोन साधनांचा वापर करण्याचे ठरवले. माहितीचा अहधकार वापरून आम्िी िी योजना कोित्या शाळांमध्ये आहि हकती प्रभावीपिे अमलात आिली जात आिे याबद्दल माहिती हमळवली. त्यानंतर आम्िी ३ शाळांमध्ये मुलाखती घेण्याचे ठरवले. या तीनीिी शाळा वेगवेगळ्या हठकािी आिे त. १) दादर २) हशव ( SION ) ३) अंधेरी
या हठकािातील तीन शाळांमध्ये आम्िी एकूि १४ हशक्षक आहि २१ पालक यांच्या मुलाखती घेतल्या. या मुलाखतींसाठी आम्िाला शाळांची परवानगी घ्यावी लागली त्यासाठी आम्िी अहधकृतपिे अजष केला िोता आहि शाळांकडून आम्िाला चांगले सिकायष हमळाले.
17
हवद्यार्थयाां शी संवाद साधने तसे कठीिच िोते परं तु आम्िी हचत्रकला आहि इतर खेळांच्या माध्यमातन ू १४ हवद्यार्थयाां शी संवाद साधला.
शनतीतत्वे संशोधन करताना आम्िी संशोधनाच्या सवष तत्वांची हवशेर् काळजी घेतली. शाळांकडून मुलाखतींसाठी अहधकृतपिे परवानगी घेण्यात आली. तसेच जया व्यक्तींच्या मुलाखती घेण्यात आल्या त्यांच्याकडून अनुमती पत्रावर स्वाक्षरी घेण्यात आली. तसेच मुलाखती संबंधात गोपनीयता पाळण्यात येईल याची िमी सुद्धा दे ण्यात आली.
18
“साशहत्याची समीक्षा” योजनेचे शनयम “बालकांचे मोर्त व सक्तीचे हशक्षिाचा अहधहनयम २००९” नुसार २५% आरक्षि योजना एहप्रल २०१२ पासन ू खाजगी शाळांमध्ये लाग ू करण्यात आली आिे . यामध्ये कािी राखीव गटातील (आहथष क, दुबषल आहि दाररद्र्य रे र्ेखालील) मुलांना खाजगी शाळांमध्ये हशक्षिासाठी २५% आरक्षि हदले जाते.
Minority Institutions RTE च्या योजनेनुसार २०१२ पासन ू २५% आरक्षि िी योजना सगळ्या खाजगी शाळांमध्ये लाग ू करण्यात आली. परं तु कािी खाजगी अल्पसंख्याक शाळांचे असे म्िििे आिे की या शाळा आधीपासन ू च एका ठराहवक अल्पसंख्याक गटातील मुलांना हशकवत आिे त त्यात सुद्धा २५% जागा आरहक्षत ठे विे त्यांना पटिारे नािी. कारि संहवधानातील कलम ३०१ च्या अंतगष त असे नमदू केले आिे की "Minority institution have their rights to establish and administrate educational institution of their own choice and they can’t be forced.” (मोिंती, २०१४) एहप्रल २०१२ मध्ये सुप्रीम कोटष ने हवनानुदाहनत हशक्षि संस्थेवर िी योजना रद्द करण्यात आली. तसेच २०१४ मे मध्ये अनुदाहनत आहि हवनानुदाहनत संस्थेवरून िी योजना शासनाने हनिष य घेऊन रद्द केली (मोिंती, २०१४). कायद्यातील आरक्षिाच्या या तरतुहदंमुळे कािी खाजगी शाळांना असे वाटले की, एक खाजगी इहन्स्टट्यटू म्ििन ू त्यांचे जे िक्क आिे त त्या िक्कांचे उलंघन करण्यात येत आिे . माचष २०१२ मधील Ernst & Young ने प्रकाहशत केलेल्या ‘RTE - Role of the Private school’ या लेखात असेच मत कािी शाळांनी व्यक्त केले आिे . याच ररपोटष मध्ये त्यांनी आिखी एक उदािरि हदल आिे ते म्ििजे ,खाजगी शाळांनी या योजनेबाबत एक अजष याहचका सुप्रीम कोटाष त दाखल केली िोती. त्या याहचकेत असे म्ििण्यात आले िोते की “According to the petitioners the act of RTE violates the rights of private education institution” आहि या याहचके मागील कारि सांगताना ते म्िितात की “maximum autonomy should be given to private education institution” म्ििजे खाजगी शाळा या मुळात खाजगी असल्यामुळे त्यांना जास्तीत जास्त स्वतंत्र हदले जावे. तसेच त्यांचं असंिी म्ििन िोत की आर.टी.ई अंतगष त खाजगी शाळांना सरकारकडून जी मुळ रक्कम हदली जाते ती खपू कमी आिे . या कारिामुळे खाजगी शाळांना नुकसान दे खील िोते. अशा वातावरिात खाजगी शाळांचे या योजनेबद्दल 19
दुमत असिे स्वाभाहवकच आिे . परं तु कािी शाळा या योजनेच्या बाजन ू े दे खील बोलत आिे त. अशावेळी खाजगी शाळांच्या दोन्िी बाजू जािन ू घेिे गरजे चे भासते. (Earnst and Young, २०१२)
Vacancy या योजनेनुसार खाजगी शाळांमध्ये २५% जागा वंहचत गटातील मुलांसाठी राखीव असतात. उपलब्ध असलेल्या राखीव जागा भरल्या गेल्या नािी तर त्या जागा वर्ष भरासाठी राखीव ठे वल्या जातात. त्या राखीव जागा कोित्यािी इतर मुलांना हदल्या जात नािी. या हवर्यावर २१ एहप्रल २०१६ मध्ये हिंदुस्थान टाइम्स मध्ये ऐक लेख आलेला त्यामध्ये असे सांहगतले हक, या योजने अंतगष त मुंबईमध्ये एकूि ९६६४ जागा िोत्या पि यापैकी र्क्त ६४०९ अजष आले. या राखीव जागा वर्ष भरासाठी खुल्या ठे वल्या जातील. खासतर आहथष क द्रुष्ट्या व वंहचत घटक यांच्यासाठी वर्ष भराच्या कोित्यािी कालावधीमध्ये राखीव जागा प्रवेशासाठी खुल्या ठे वल्या जातील. या वर BMC ऑहर्सर हनसार खान यांनी सांहगतले हक या राखीव जागामध्ये प्रवेश ााला नािी तर त्या वर्ष भर खाली ठे वण्यात येतील (पेडिेकर, २०१६). यातन ू असे हदसन ू येते हक या योजने बाबत लोकांमध्ये जागरूकता कमी आिे . जर शाळे ने लोकांपयां त योजनेबद्दल माहिती पोिोचवण्याची जबाबदारी वेळेवर पार पाडली तर कदाहचत जागा ररकाम्या जािार नािीत.
Primary & Pre-Primary reimbursement “२५% आरक्षि योजनेच्या कलम १२ मध्ये असे नमदू करण्यात आले आिे की शाळा सुरु ााल्याच्या ७ हदवसांच्या आत तरतुदीनुसार प्रवेश हदल्या गेलेल्या बालकांची संख्या शाळा हशक्षि अहधकाऱ्यांना सुचीत करील. िी संख्या सहू चत केल्यानंतर २ िप्त्यात परतर्ेड रक्कम प्रदान केली जाईल तीिी खालील प्रमािे – १- शैक्षहिक वर्ी ३० ऑक्टोबरला पहिला िफ्ता दे य असेल. २- शैक्षहिक वर्ी ३० एहप्रल नंतर हकंवा वर्ष समाप्ती नंतर दुसरा िफ्ता दे य असेल ३- शाळापवू ष गाष त प्रवेश हदलेल्या मुलांसाठी परतर्ेड जेव्िा अशा बालकास पहिल्या वगाष त प्रवेश हदला जाईल तेव्िा दे ण्यात येईल. परं तु २१ ऑक्टोबर २०१५ च्या एक लेखमध्ये असे हदले आिे की कािी खाजगी शाळांमध्ये पहिला िफ्ता ३० सप्टेंबरच्या आत यायला पाहिजे, पि २०१४-१५ वर्ाष चा पहिला िफ्ता शाळांना अजन ू िी हमळालेला नािी. तसेच अडीच वर्ष आधीचा म्ििजे च २०१२-१३ वर्ाष चा 20
िफ्ता दे खील अजन ू पयां त दे ण्यात आला नािी आिे . तसेच सरकार कढून हदली गेलेली परतर्ेड रक्कम िी खाजगी शाळांच्या मळ ू परतर्ेड रक्कमे पेक्षा खपू कमी असते (DNA, २०१३). अशा पररहस्थतीत खाजगी शाळा या योजनेचे समथष न का आहि कशाप्रकारे करत आिे त िे जािन ू घेिे दे खील मित्त्वाचे आिे .
Awareness दरवर्ी सरकार अशा कािी Policy Announce करते. परं तु या योजनांबद्दल माहिती लोकांपयां त पोिचत नािी. याचे ऐक मुख्य कारि म्ििजे जनजागतृ ी (Awareness). RTE २५% आरक्षि या योजनेबाबतीतिी असेच कािी हदसन ू येत आिे . या योजनेच्या जनजागतृ ीची जबाबदारी असलेले भागीदार आपापल्या जबाबदाऱ्या व्यवहस्थत पिे पार पाडत नािी आिे त, म्ििन ू कािी NGOs ने िे काम आपल्या िाती घेतले आिे . YUVA Media या Unit ने UNICEF (United Nation) सोबत हमळून व MCGM ची मदत घे ऊन जनजागतृ ी साठी कािी Campaign आयोहजत केले आिे त. (YUVA) तसेच मुंबईमध्ये बिृ नमुंबई मिानगर पाहलकेने सुद्धा िे काम िाती घ्यायचे ठरवले आिे . त्यासाठी Head of BMC Education Committee िे मांगी वरळीकर यांनी या कामासाठी २२७ Local Corporators नेमण्याचे ठरवले आिे आहि िे corporators लोकांच्या सेवेसाठी सदैव उपलब्ध असतील अशी िी योजना आिे . पि अजन ू तरी िी योजना अमलात आलेली नािी (पेडिेकर, २०१६). याचंसोबत www.rte25addmission.maharashtra.gov.inआहिwww.mpsp.org.in या website वर दे खील RTE २५% आरक्षि योजनेबाबत सहवस्तर माहिती हदली गेली आिे . या योजनेच्या जनजागतृ ीची जबाबदारी खाजगी शाळांवर देखील आिे . या शाळा िी जबाबदारी कशाप्रकारे पार पाडत आिे त िे जािन ू घेिे दे खील गरजेचे आिे . शनष्कषग या संशोधनातन ू आम्िाला असे समजले हक, जरी हि योजना २०१२ मध्ये लाग ू ााली, तरी पि आता ४ वर्ाष नंतर सुद्धा कािी गोष्टी पि ू ष पिे अमलात िोत नािी आिे त. कारि सरकारने प्रत्येक शाळे मध्ये या योजनेची अंबलबजाविी अहनवायष केली आिे , म्ििन ू शाळांची योजनेबाबत संमती असेल वा नसेल तरी पि या योजनेला प्रत्येक शाळे ने लाग ू करायला िवे. 21
साहित्य वाचताना आम्िाला असे हदसन ू आले हक, कािी शाळांनी या योजने पासन ू पळवाट काढण्यासाठी आपला मागष शोधण्यास सुरुवात केली. शाळांच्या मतानुसार खाजगी शाळा असल्याचा अहधकार आहि त्याचबरोबर या योजनेमुळे पगार एका िद्दीपयां त घटत आिे . पि दे शातील कायद्याच्या हनयमानुसार सांहगतल्याप्रमािे कािी खाजगी शाळांना योजना लाग ू करिे गरजेचे आिे. आम्िाला असे वाटले की, योजना स्पष्ट असन ू सुद्धा सरकारने प्रहतपत ू ी(परतर्ेड) दे ण्याच्या वेळी आपली जबाबदारी व्यवस्थीत पार पाडली नािी. जया शाळांना िी योजना तशीिी नको आिे , त्यांना या योजनेमध्ये तटृ ी दाखवण्याचा िा एक सोपा मागष बनत चालला आिे आहि राहिली गोष्ट त्यांची जयांच्यासाठी िी योजना मित्वाची आिे , त्यांच्यासाठी सरकारचा िलगजीपिा भारी पडत आिे . कदाहचत या कारिास्तव जागा ररकाम्या जात आिे त. त्याचप्रमािे जागा ररकाम्या जाण्यामागे कमी जनजागतृ ी िे कारि सुद्धा आिे . आमच्या साहित्याच्या वाचनातन ू अहधकतर योजनेच्या हनगडीत आकडे वारी समोर आली पि मुलांबद्दलचे अनुभव खपू कमी समोर आले म्ििन ू आम्िाला योजने बद्दल माहिती हि जयांनी योजना आमलात आिली आहि जयांना योजना लाग ू आिे यांच्याकडून हमळविे मित्त्वाचे वाटले.
22
“शवश्ले षण” या योजनेचा अभ्यास करताना खाली शदलेल्या बाबी आमच्या लक्षात आल्या :१. सवष प्रथम आम्िी पालक आहि हशक्षक यांच्यामध्ये या योजनेबद्दल हकती जागरूकता आिे आहि त्यांना प्रवेश प्रहिया कशी वाटली, तसेच पालकांना कोिकोित्या अडचिी आल्या आहि त्यांनी त्या अडचिींतन ू कसा मागष काढला िे जािन ू घेण्याचा प्रयत्न केला िे सवष आम्िी “प्रवेश प्रहिया” या अध्यायात मांडण्याचा प्रयत्न केला आिे ... २. आमच्या संशोधनातन ू आम्िाला असे हदसन ू आले की या योजनेअंतगष त जया मुलांना प्रवेश हमळाले आिे त त्यांच्या आयुष्यात अनेक सकारात्मक बदल ााले आिे त. मुलांचे वय कमी असल्याकारिाने आम्िी पालक आहि हशक्षक यांच्यासोबत केलेल्या चचेतन ू “मुलांचे अनुभव” या अध्यायत मुलांमध्ये अययास, वागिक ू आहि इतर सवयींमध्ये ाालेले बदल सहवस्तरपिे सांहगतले आिे त... ३. “हशक्षिाचा अहधकार २५%आरक्षि” िी एक योजना सरकारने अंमलात आिली आिे . या योजनेला अहस्तत्वात येऊन ४ वर्ष ााली आिे त, तरी आम्िी िी योजना कशाप्रकारे राबवली जात आिे िे “योजनेची आत्ताची हस्थती” या अध्यायात दशष हवले आिे . त्यात पालकांचे आहि हशक्षकांचे योजनेबद्दलचे मत आहि त्यांना या योजनेत िवे असलेले बदल यासंबंधीत चचाष केली आिे ...
23
“प्रवेि प्रशक्रया” आमच्या संशोधनाची सुरुवात दे खील शाळे च्या सुरुवाती सारखी प्रवे श प्रहियेबद्दल जािन ू घेण्याने ााली. ‘हशक्षिाचा अहधकार’ ( Right To Education ) २५% आरक्षि या योजने अंतगष त खाजगी शाळांमध्ये प्रवेश हमळालेल्या हवद्यार्थयाां च्या पालकांशी व त्या शाळे तील हशक्षकांसोबत प्रवेश प्रहियेबद्दल चचाष केली व त्या प्रहियेबद्दल कािी प्रश्न हवचारले. या चचेतन ू आम्िाला असे जािन ू घ्यायचे िोते की, पालकांना व हशक्षकांना या योजनेबद्दल माहिती कुठून हमळाली? काय माहित हमळाली? प्रहियेत कोिकोित्या अडचिी हनमाष ि ााल्या? आहि मुळात िी योजना कशी अमल िोत आिे ? यावरून आम्िाला प्रवेश प्रहिया कशी चालते िे थोडया प्रमािात समजले. खाजर्ी िाळे तील पालकांना व शिक्षकांना या योजनेबद्दल कुठून माशहती शमळाली? व काय माशहत शमळाली? हशक्षक व पालक यांना या योजनेबद्दल माहिती कुठून हमळाली या बद्दल सांगताना हशक्षकांनी सांहगतले की त्यांना या योजनेबद्दल माहिती वतष मानपत्रातुन, NGO मधन ू तर काहिं ना िी माहिती ते जया शाळे त हशकवत आिे त त्या शाळे कडून हमळाली. या योजनेबद्दलची माहिती ४ हशक्षकांना २०१२-२०१३ साली हमळाली, ३ हशक्षकांना २०१५ साली हमळाली तर एका हशहक्षकेला याच वर्ी या योजनेबद्दल कळाले. या वरून आमच्या असे लक्षात आले की िी योजना जरी २०१२ मध्ये सुरु ााली असली तरीिी बऱ्याच हशक्षकांना या योजनेबद्दल उशीरा माहिती हमळत आिे . आहि या माहितीचे स्त्रोत दे खील शाळे व्यहतररक्त NGOs व वतष मानपत्रे आिे त. पालकांच्या चचेतन ू असे कळाले की, पालकांना या योजनेबद्दलची माहिती शेजाऱ्यांनकडून, नातेवाईकांनकडून व माहिती अहधकाराच्या कायष कत्याां कडून कळाली आहि र्क्त ३ पालकांना िी माहिती शाळे कडून हमळाली. मुळात या योजने बद्दल माहिती खाजगी शाळांमधुन हमळायला िवी, िी शाळे ची जबाबदारी आिे . पि तरीिी जास्तीत जास्त पालकांना योजनेबद्दल बािे रूनच कळाले. यामधन ू असे जािवते की शाळा अजन ू िी हशक्षकांना व पालकांना या योजनेबाद्दलची माहिती पुरवण्यास पि ू ष पिे सर्ल ाालेल्या नािीत. त्यामुळे शाळे ना या योजनेबद्दल जागरूकता पसरवण्याचे काम आिखीन जोमाने करण्याची गरज आिे . 24
या योजनेबद्दल माशहती शमळाल्यानंतर पालकांनी आपल्या मुलांना खाजर्ी िाळांमध्ये दाखलकरण्याचे ठरवले, पण खरतर प्रवेि प्रशक्रया किी आहे? ती किाप्रकारे अमल होत आहे? हे आम्हाला खालीलप्रमाने काळाले :हशक्षक व कािी पालकांसोबत केलेल्या चचेमध्ये त्यानी असे सांहगतले की प्रवेश प्रहिया सोपी आिे. या प्रहियेमध्ये ऑनलाइन र्ॉमष असतात. त्यामध्ये कािी कागदपत्र स्कॅन करावे लागतात जसे वाहर्ष क उत्पन्नाचा दाखला, जातीचा दाखला इत्यादी, पि कािी पालकांना या प्रहियेसाठी लागिाऱ्या कागदपत्रांना जमा करताना अनेक अडचिी आल्या, तसेच कािी पालक िे कमी हशहक्षत असल्यामुळे त्यांना िी प्रहिया पि ू ष करण्यासाठी मदतीची आवशकता लागली. योजनेअंतगष त २ याद्या लावल्या जातात. या याद्यांनुसार पालक आपल्या मुलांना प्रवेश हमळवन ू दे ण्यासाठी शाळांमध्ये जातात. तेथे सुद्धा कािी कागदपत्रांची गरज लागते त्यानंतर ै ी जास्त जर शाळे मध्ये प्रवेश घेिा-या मुलांची संख्या शाळे त उपलब्ध असलेल्या जागांपक असल्यास हतथे लॉटरी पद्धतीचा वापर केला जातो. लॉटरी प्रहिया िी शाळे च्या मुख्याध्यापक, तेथील हशक्षक, पालक, व आर.टी.ई. च्या सभासदांच्या उपहस्थतीमध्ये पुिष केली जाते. हनवडलेल्या मुलांना मग खाजगी शाळांमध्ये प्रवेश हमळतो. योजनेनुसार वंहचत गटातील मुलांना खाजगी शाळांमध्ये मोर्त प्रवेश हदला गेला पाहिजे परं तु पालकांसोबत ाालेल्या मुलाखतीत अहधकतर पालक असे म्ििाले की आमच्या कडून शुल्क आकारले जाते. ह्यावर हशक्षकांचे असे म्ििने िोते की आम्िी वर्ाष तील सिल खेळ व उपिम या स्वरुपात शुल्क आकारतो. तसेच ८ पालकांकडून असे सुद्धा कळाले हक रु . २०००-४०००/- दरम्यान शुल्क शाळे ने घेतले. त्यात एका पालकांचे असे बोलिे िोते की “या योजनेनुसार आम्िाला मोर्त प्रवेश हमळिार आिे , तर आम्िी िे शुल्क नािी दे िार” परं तु शुल्क कमी असल्यामुळे आहि आपल्या मुलाला खाजगी शाळे त हशकता यावे यासाठी त्यांनी शुल्क भरले. एक शाळा अशी पि िोती हजथे कोित्यािी प्रकारचे शुल्क न घेता मुलांना मोर्त प्रवेश हदले. यावरून असे लक्षात येते हक या योजनेतील प्रवेश प्रहिया िी सोप्पी आिे परं तु पालक िे कमी हशहक्षत असल्यामुळे त्यांना या प्रिीये साठी मदतीची गरज लागते तसेच या प्रहियेसाठी लागिाऱ्या कागदपत्रांना जमा करिे कठीि जात आिे तरी सरकारने िी प्रहिया अहधक 25
सुरळीत व सोप्पी करावी असे आम्िाला वाटते. तसेच योजने प्रमािे मोर्त हशक्षिाची तरतदू असन ू सुद्धा कािी शाळांमध्ये शुल्क आकारले जात आिे याकडे िी सरकारने लक्ष हदले पाहिजे.. प्रवेि प्रशक्रयेमध्ये मल ु ांच्या पालकांना प्रवेि घेताना कोणी मदत केली? कोणत्या प्रकारची मदत त्यांच्याकडून झाली? पालकांसोबत ाालेल्या चचेतन ू असे समजले की पालकांना प्रवेशाच्या वेळी शाळे तील मुख्याध्यापक व खाजगी संस्था ( Non Government Organization ) च्या सभासदांनी मोठ्या प्रमािात मदत केली. त्यानी पालकांना योजनेची माहिती समजावन ू सांहगतली. तसेच या योजनेची प्रवेश प्रहिया कशी असते िे नीट सांहगतले आहि अडचिीच्या वेळी मदत केली. तसेच कािी पालकांना कागदपत्रांच्या वेळी नातेवाईकांची खुप मदत ााली. चचेतन ू असे हदसन ू आले की अहधकतर पालकांना कागदपत्र बनवायला खुप धावपळ करावी लागली त्यामुळे जास्तीतजास्त पालकांना कागदपत्रांच्या वेळी खुप मदतीची गरज लागली. यातन ू असे लक्षात आले हक या प्रिीये मध्ये पालकांना त्यांच्या नातेवाईकांची मदत ाालीच पि त्याचं बरोबर अनेक खाजगी संस्थांनी दे खील खपू मदत केली, पि िी जबाबदारी सरकारची आिे कारि या योजने मार्षत पालकांच्या मदतीसाठी सिाय्यक केंद्रे उपलब्ध आिे त पि पालक या सिाय्यक केंद्रांचा वापर करत आिे त असे हदसन ू आले नािी. प्रवेि प्रक्रीयेवेळी िाळे तील शिक्षकांना व तेथील मुलांच्या पालकांना कोणकोणत्या प्रकारच्या अडचणी शनमागण झाल्या ? हशक्षकांच्या चचेतन ू असे कळाले की या योजनेची प्रहिया ऑनलाईन असन ू िी प्रहिया खपू साधी व सोपी आिे परं तु कािी पालकांचे हशक्षि कमी असतानािी त्यांना या योजनेच्या प्रहियेमध्ये अडचिी आल्या नािी. तसेच त्यांना ऑनलाईन प्रहियेमध्ये कोित्यािी प्रकारच्या अडचिी नािी आल्या. त्यांना अडचिी न येण्यामागे एक कारि िोते ते कारि असे िोते की ऑनलाईन प्रहियेवेळी कािी पालकांना खाजगी संस्थांच्या सभासदांनी मदत केली व कािी पालकांना त्यांच्या नातेवाईकांनी मदत केली त्यामुळे त्यांना ऑनलाईन प्रिीयेमध्ये अडचिी आल्या नािीत. पि कािी पालक असेिी िोते जयांना िी ऑनलाईन प्रहिया खपू अवघड वाटली. कारि कािी पालक िे कमी हशहक्षत आिे त व त्त्यामुळे िी प्रहिया समजन ू घे िे कठीि गेले. 26
अहधकतर पालकांना या योजनेच्या प्रहियेमध्ये कागजपत्रांच्या वेळी खपू अडचिी आल्या कारि जास्तीत जास्त पालकांकडे वाहर्ष क उत्पनचा दाखला नव्िता, त्यासाठी त्यांना खपू धावपळ करावी लागली या वेळी एका पालकाचे अनुभव असे िोते की,“कागदपत्र बनवण्यासाठी आम्िी सकाळी ९ वाजता कायाष लयात जाऊन रांगेत उभे रािीलो परं तु कायाष लयातले सभासद ११-१२ वाजता असे उहशरा यायचे २ वाजले तरी आमचे काम िोत नव्िते. तेथील कमष चारी आम्िाला उद्या या हकंवा पैसे भरून तुमचे काम करून दे तो असे सुध्दा म्ििाले पि कािी हदवसाने धावपळ करून आम्िी कागजपत्र बनवले” अशा प्रकरच्या अडचिींना पालकांना सामोरे जावे लागले. तसेच कािी पालकांना प्रवेश शुल्काबाबत अडचिी हनमाष ि ााल्या. कारि प्रवेश शुल्क मार् असन ू िी कािी शाळांमध्ये दुसरी कारिे दे ऊन शुल्क घेतले जाते आहि ते शुल्क दे ण्याची पररहस्तथी नसन ू िी त्यांना ते भरावे लागते. हशक्षकांचे मत दे खील कािी असेच िोते, त्यांच्या मते िी प्रहिया थोडी अवघड आिे . अहधकतर हशक्षक असे म्ििाले की “ या योजने बद्दल पालकांना खूप कमी माशहती माशहत होती त्यामळ ु े प्रवेि प्रक्रीयेमध्ये त्यांना खूप अडचणी शनमागण झाल्या”. एका शाळे मधील हशहक्षकेचे असे म्ििने िोते की “या योजनेमध्ये जे दोन याद्या लावल्या जातात, त्यातली पहिली यादी जुल ै मध्ये लावली जाते व दुसरी यादी खपू उशीरा म्ििजे जानेवरी मध्ये लावली जाते परं तु पहिल्या यादी नंतर प्रवेश करिारी मुले िी अययासाच्या मानाने दुसऱ्या यादी नंतर प्रवेश करिाऱ्या मुलांपेक्षा खपू पुढे गेलेली असतात त्यामुळे सगळ्या मुलांना समान हस्तथीमध्ये आिण्यासाठी खपू अडचिी येतात”. यातन ू आम्िाला असे वाटते की यामुळे दुसऱ्या यादी नंतर प्रवेश घेिाऱ्या मुलांचे नुकसान िोत आिे , त्यांमुळे सरकारने दुसरी यादी लवकरात लवकर लावावी जेिेकरुन मुलांचे नुकसान िोिार नािी.
हनष्कर्ष या पि ू ष संशोधनातन ू आम्िाला समजले हक, या योजनेच्या प्रवेश प्रिीयेब्दल पालकांना तसेच हशक्षकांना जास्त माहिती नािी आिे . प्रवेश प्रहिया online असल्यामुळे पालकांना हि प्रहिया कठीि वाटत आिे कारि बरे चं पालक िे अहशहक्षत आिे त. कािी खाजगी शाळा प्रवेश प्रहियेसाठी र्ी आकारत आिे त असे सुधा समजले. या कडे सरकारने लक्ष द्यायला िवे. सरकारने पालकांना प्रवेश अजष भरण्यासाठी सिाय्यक केंद्रे उपलब्ध करून हदली आिे त परं तु 27
त्याबद्दल लोकांना कमी माहिती आिे असे हदसन ू आले. त्यासाठी सरकारने सिाय्यक केंद्राचा प्रचार अहधक करावा जेिेकरून यांचा वापर पुरेपरू िोईल. online अजष भरण्यासाठी पालकांना जास्त मदत खाजगी संस्थांकडून व rte च्या सभासदांकडून ााली असे समजले.
28
“मल ु ांचा अनुभव” कािी पालकांची आपल्या मुलांना खाजगी शाळे त हशकवण्याची क्षमता नसतानािी “शिक्षणाचा अशिकार २५% आरक्षण” या योजनेच्या साह्याने पालक आपल्या मुलांना खाजगी शाळांमध्ये दाखल करीत आिे त. त्यामुळे त्या मुलांच्या भहवष्यावर चांगला पररिाम िोण्याची शक्यता आिे . या योजने अंतगष त शाळांमध्ये प्रवेश करिारी अहधक तर मुले ाोपडपट्टीतन ू आलेली असतात. त्यामुळे त्यांचे जीवन, त्यांची वागिन ू व बोलण्याची पद्धत िी इतर मुलांपेक्षा खपू वे गळी असते. परं तु त्या मुलांना हशक्षकांनी कशा प्रकारे सांभाळले असेल?, त्यांना खाजगी शाळांमध्ये प्रवेश हमळाल्यानंतर त्यांच्यामध्ये कोिते बदल ााले असतील? तसेच त्या मुलांच्या पालकांचे व शाळे तील हशक्षकांचे एकमे कांसोबत नाते कसे असतील? असे अनेक प्रश्न सामोरे येत िोते. त्यामुळे आम्िी खाजगी शाळे तील हशक्षक व मुलांच्या पालकांच्या मुलाखती घेतल्या, त्या मुलाखतींमधन ू आम्िाला आमच्या प्रश्नांची सहवस्तर उत्तरे हमळाली. शाळे तील हशक्षक व मुलांच्या पालकांसोबत केलेल्या चचेतन ू आम्िाला मुलांच्या शाळे मधील आवडी-हनवडी कळाल्या. मुलांना आपल्या शाळा खपू आवडतात याबद्दल एका पालकाचे असे म्ििने िोते की, “पशहले माझा मुलर्ा िाळे त जाण्यास कंटाळा करायचा पण आता तो रोज िाळे त जातो” यावरून असे कळाले की मुलांची शाळे बद्दलची ओढ वाढू लागली आिे . तसेच आिखी एका पालकांनी स्वतःचे मत मांडले, “माझ्या मल ु ाला िाळे त होणारे उपक्रम, सहल, खेळ व समारं भ खूप आवडतात.” यावरून असे समजले की खाजगी शाळांमध्ये सवष मुलांना चांगले वातावरि हमळते . हशक्षक आपले अनुभव सांगताना म्िितात की, आर.टी.ई ची मुले इतर मुलांसोबत हमळूनहमसळून राितात, एकत्र खेळतात व अनेक गोष्टी एकमे कांसोबत वाटून घेतात. त्यांच्यामध्ये कोिते िी भेदभाव िोत नािी व शाळे तील हशक्षक दे खील त्यांच्यामध्ये भेदभाव करत नािी. त्यामुळे मुलांना धमष , जात, भेदभाव याबद्दल कािीच माहित नािी आिे . याबद्दल एका शाळे तील पालकाचे असे म्ििने िोते की “आम्ही वेर्ळ्या समाजाचे ( मस्ु लीम िमागचे ) चे आहोत पण आमचा मल ु र्ा आमच्या समाजातीत मल ु ांसोबत राहत पण नाही दस ु ऱ्या मल ु ांसोबत राहतो व त्यांच्या सोबतच बोलतो.” तसेच इतर मुलांचे पालकिी आर.टी.इ. या योजनेबाबत खपू खर्ू आिे त कारि या योजनेमुळे गरीब मुलांना खाजगी शाळे त हशक्षिाची संधी हमळत आिे. यावर एका पालकांनी आपला अनुभव सांहगतला हजथे त्याना त्यांच्या 29
मुलाला आर.टी.इ. या योजनेखाली प्रवेश हमळाल्यामुळे अशाच एका पालकाकडून प्रहतहिया हमळाली की, “तम ु च्या मल ु ाचे प्रवेि झाले, हे खूप चांर्ले झाले.” तसेच कािी हशक्षकांचे असे िी म्िििे िोते की हशक्षिाचा अहधकार कायद्याद्वारे प्रवेश करिारी मुले खपू िु शार आिे त व ती मुले इतर मुलांपेक्षा अययासात दे खील चांगली आिे त. वंहचत गटातील मुले खाजगी शाळांमध्ये प्रवेश केल्यानंतर कािी कालावधीने त्यांच्यामध्ये खपू चांगले बदल िोतात. कािी मुले उपिमात सिभागी िोऊ लागतात, ते अययासामध्ये िु शार िोतात तसेच कािी मुलांमध्ये हशस्त हनमाष ि िोते, त्यांच्या बोलण्याच्या पद्धतीमध्ये बदल घडून येत्तात. असाच अनुभव पालक दे खील सांगतात, यावर एक पालक असे म्ििाले की “माझा मुलर्ा िाळे तन ू आल्यावर आपली बूट ( Shoes ) काढतो व त्या बुटांमध्ये आपले मोजे ठेवतो. िाळे चे दप्तर जार्ेवर ठेवतो व स्वतःचा रुमाल मला िुवायला सांर्तो. मल ु ांना खूप चांर्ल्या पद्धतीने शिकवत आहेत त्यामळ ु े त्यांच्यात खूप बदल झाले.” यावर एक पालक असे म्ििाले की “ माझी मुलर्ी आता घरातल्यांसोबत व िेजारच्यांसोबत इं शललिमध्ये बोलते.” तसेच मुले घरी आल्यावर शाळे त काय काय ााले िे सवष सांगतात. सवाष हधक पालक असे िी म्ििाले की खाजगी शाळा खपू चांगल्या आिे त त्यातील हशक्षक व कमष चारी खपू चांगले आिे त. ते मुलांना व आम्िाला खपू सिकायष करतात त्यामुळे आम्िाला तेथील हशक्षकांपासन ू व कमष चाऱ्यांकडून कोित्यािी अडचिी येत नािीत. इतर शाळांसारख्या खाजगी शाळा दे खील पालक सभा ठे वतात पालक सभेत ाालेल्या चचेतन ू असे कळाले की खाजगी शाळांमध्ये १-२ महिन्याअंतगष त एक पालक सभा आयोहजत करण्यात येते तर कािी शाळांमध्ये आर.टी.इ. च्या मुलांच्या पालकांची वेगळी पालक सभा आयोहजत केली जाते एका हशहक्षकेचे असे म्ििने िोते की , “काही मल ु ांचे पालक अशिशक्षत असल्यामळ ु े त्यांना काही र्ोष्टी कळणे अवघड जाते त्यांना थोडी माशहती शमळावी यासाठी शिक्षक त्यांच्या साठी वेर्ल्या सभा आयोशजत करतात व त्यांना मार्गदिगनही करतात. यावर एका पालकाचे असे म्ििने िोते की, “शिक्षक खूप चांर्ले आहेत मुलांना खूप चांर्ले शिकवतात व आम्हाला सद्ध ु ा मुलांबद्दल काही अडचण आली तर मदत करतात.” तसेच असे कळून आले की हशक्षक मुलांबद्दल सांगण्यासाठी पालकांना शाळे त बोलन ू घेतात व कािी पालक असे आिे त जे िे स्वताःिू न मुलांबद्दल जािण्यासाठी शाळे त हवचारपस ू करायला येतात. 30
मुलांच्या अययासाच्या बाबतीत मात्र दोन वे गळ्या शाळांमधील हशक्षकांचे वेगळे अनुभव नजरे स आले. कािी हशक्षकांना या मुलांना हशकवण्यात अडचिी हनमाष ि िोत िोत्या, याबाबत एक हशहक्षका असं म्ििाल्या की, “सरु ु वातीला या मल ु ांना समजावण्यात, े ा वेर्ळे शिकवण्यात अडचणी आल्या कारण त्यांची भाषा त्यांचे वार्णे इतर मुलांपक्ष असल्यामळ ु े अडचणी शनमागण झाल्या.”अशा मुलांच्या स्वभावाबद्दल आहि वागिुकीबद्दल बोलताना हशक्षकांचे असे म्ििने िोते की, आर.टी.इ. ची मुले ाोपडपट्टीतन ू आली आिे त त्यामुळे कधी दुसऱ्या मुलांना धक्का वेगेरे दे तात, बोलता बोलता हशव्या पि दे तात िे चांगले नािी. त्यांच्या अशा वागण्यामुळे हशक्षकांना अनेक समस्या येतात. अशा समस्यांचे उदािरि दे ताना एका हशहक्षकेचा असा अनुभव िोता की “आर.टी.इ. च्या मुलांच्या भाषेमळ ु े त्यांच्या वार्ण्यामुळे इतर मुले शबघडू नये म्हणून त्यांचे पालक त्यांना या िाळे तन ू काढून दुसऱ्या िाळे त शिकवत आहेत”. तसेच एका पालकाने हतचा अनुभव सांगताना सांहगतले हक, पहिले माझ्या मुलीचा जया शाळे त योजनेअंतगष त प्रवेश ााला त्या शाळे मध्ये rte च्या मुलांसोबत खपू भेदभाव िोत िोता,म्ििन ू मी माझ्या मुलीला हतथन ू काढून दुसऱ्या शाळे त प्रवेश घेतला, पि या शाळे त तसे न िोता मुलीला खपू चांगल्या पद्धतीने हशकविक ू हमळत आिे .” तसेच हशक्षकांना इतर मुलांच्या पालकांच्या योजने बद्दल तिारी येतात एका हशहक्षकेने असे सांहगतले की, “दुसऱ्या मल ु ांचे पालक आम्हाला येऊन बोलतात की, तम्ु ही आम्ही शदलेल्या Fees मिून तम्ु ही त्या मल ु ांना शिक्षण देत आहात का?” असे प्रश्न हशक्षकांसमोर येत आिे त. िे सवष िोत असतानाच आर.टी.इ. च्या मुलांच्या पालकांकडून दे खील हशक्षकांना खास असे सिकायष िोत नािी आिे. या पालकांकडून दे खील हशक्षकांना अडचिीच येत आिे त, अहधक तर हशक्षकांचे असे म्ििने िोते की कािी पालक सिकायष नािी करत. याबाबतीत एक हशहक्षका अशी म्ििाली की “ पालक त्यांच्या मल ु ांना दात न घासता, अंघोळ न घालता िाळे मध्ये पाठवतात त्यांचा र्णवेि पण शनट नसतो पालक आम्हाला थोडे पण सहकायग नाही करत, त्यांना त्यांच्या मल ु ांबद्दल काळजी पण नाही वाटत तर किी िाळे मध्ये सद्ध ु ा येत नाही.” जास्तीत जास्त हशक्षकांचे असे मत िोते की,कािी पालक आपल्या मुलांचा अययास सुद्धा घरी घेत नािीत त्यामुळे हशक्षकांना मुलांवर खपू मिे नत घ्यावी लागते. 31
हनष्कर्ष पालकांच्या व हशक्षकांच्या मुलांबाबत च्या अनुभवातन ू चांगल्या व वाईट अशा दोन बाजू समोर आल्या. आम्िाला असे हदसन ू आले हक सवष मुलांना त्याच्या शाळा खपू आवडतात आहि ते शाळे च्या वातावरिात खुश आिे त. तसेच असेिी हदसन ू आले की िी मुले अययासातिी चांगली आिे त. कािी मुलांना सुरुवातीला शाळे च्या वातावरिाशी जुळवन ू घेिे कठीि गेले परं तु हशक्षक आहि पालक यांनी घेतलेल्या मे िनती मुळे त्या मुलांमधेिी अनेक चांगले बदल आले. तसेच असे सुधा हदसन ू आले हक, कािी शाळांमध्ये योजनेंतगष त मुलांना खपू चांगली वागिक ू हमळत आिे तर कािी शाळांमध्ये मुलांना हशकण्यासाठी खपू अडचिी येत आिे त. त्यांच्यासोबत भेदभाव िोत आिे .
32
“योजनेची आताची शस्तथी” सरकारने २००९ ला चालू केलेल्या हशक्षिाचा अहधकार या कायद्यामध्ये २०१२ पासन ू खाजगी शाळांमध्ये २५% आरक्षिची योजना लाग ू करण्यात आली आिे . या योजनेबद्दल लोकांचे मत आहि योजनेची आताची हस्तथी जािन ू घेण्यासाठी आम्िी तीन शाळांमधील हशक्षक व या योजने अंतगष त प्रवेश हमळालेल्या मुलांचे पालक तसेच शाळे तील मुख्याध्यापक यांच्याशी संवाद साधला. या संवादातन ू आम्िाला त्यांना िी योजना कशी वाटली? व योजनेमध्ये कोिते बद्दल िवे आिे त? याबद्दल समजले. आम्िी या योजने बद्दल माहिती हमळवण्यासाठी ३ शाळांना भेट हदली. त्या शाळांमध्ये एकूि ३६ जिांच्या मुलाखती घेतल्या. त्यामध्ये एकूि १३ हशक्षक, २२ मुलांचे पालक आहि १ मुख्याध्यापक िोते. या संशोधनादरम्यान आम्िाला जास्तीत जास्त योजनेची माहिती मुलांच्या पालकांना आिे असे समजले. मुलांच्या पालकांचे योजनेबद्दलचे मत िे सकारात्मक आिे . एका पालकांसोबत केलेल्या संवादात त्या म्ििाल्या, “आम्ही चांर्ल्या िाळे त शिकलो नाही, पण आमच्या मुलांना तरी एवढ्या मोठ्या व चांर्ल्या िाळे त शिकायला शमळाले” तर एका पालकाने त्यांच्या संवादात सांहगतले, “या योजनेमळ ु े आमच्या मल ु ांना मजबुरीने मशु ल्सपाटीच्या िाळे त शिकण्याची र्रज नाही.” पालक आपल्या मुलांना पररहस्तथी नसताना सुद्धा चांगल्या शाळे त प्रवेश हमळवन ू दे ऊ शकतात.यातन ू असे समजले, पालक या योजनेमुळे पालक खपू खुश आिे त कारि त्यांच्या मुलांना पि खाजगी शाळे त मोर्त हशक्षिाची व उच्च दजाष च्या हशक्षिाची संधी हमळाते. मुलांच्या पालकांसोबतच कािी हशक्षकांचे दे खील या योजनेबद्दल सकारात्मक मत िोते. त्यांच्या संवादातन ू सुद्धा आनंद व्यक्त िोत िोता. एका हशहक्षकेशी बोलताना त्या म्ििाल्या “र्रीब मल ु े सद्ध ु ा शिकली त्यांची प्रर्ती झाली तर देिाची सद्ध ु ा प्रर्ती होईल” पि कािी हशहक्षकांनी योजने बद्दल नाखुशी दाखवली, त्या हशहक्षकेचे असे म्ििने िोते की “योजने मिील शनयमानस ु ार सांशर्तल्याप्रमाणे सरकारकडून अनदु ान भेटत नाही, म्हणून त्यांच्या िाळे चे नुकसान होते” याबाबतीत मुख्याध्याहपका अशा म्ििाल्या की “ जर सरकार या मल ु ांचा खचग देतच नाही तर ही योजना आम्हाला नकोच”. यातन ू असे लक्षात येते हक योजनेमुळे हशक्षकांच्या नाखुशी चे कारि हवद्याथी नसन ू सरकार आिे . या पि ू ष संशोधनातन ू आम्िाला योजनेची आताची हस्थती थोड्याप्रमािात समजण्यास मदत ााली. 33
जसे एका शाळे तील पालकांकडून समजले की, मुलांच्या प्रवेशासाठी शाळे त शुल्क घेतले जातात िी गोष्ट आमच्यासाठी आियाष ची िोती कारि योजनेच्या हनयमानुसार मुलांना हवनामुल्य हशक्षि दे ण्याची जबाबदारी शाळे ची आिे . शुल्काच्या च्या मुद्यावर शाळे तील हशक्षकांचे असे मत िोते की, सरकार कडून या मुलांचा खचष हमळत नािी म्ििन ू आम्िी मुलांकडून थोड्या प्रमािात शुल्क घेतो. या मुलांमुळे आमच्या शाळे चे नुकसान िोते त्याचं शाळे तील हशक्षक म्ििाले की आम्िी जी कािी शुल्क घेतो त्यामध्ये मुलांच्या पुस्तक, सिल व इतर उपिमांचा खचष असतो परं तु हशकविक ू मात्र हवनामुल्य असते याच मुद्यावर दुसऱ्या शाळे चे असे मत िोते की शाळे ला जे अनुदान हमळते ते तरी वेळेवर यावे. तसेच् कािी शाळांमध्ये हवनामुल्य हशक्षि हदले जाते. शुल्क भरावी लागते म्ििन ू पालक नाखर् ू िोते, कारि त्यांना हततकी शुल्क भरिे सुद्धा शक्य नव्िते. या सवष बाबींवरून आम्िाला असे वाटते की, सरकारने योजनेच्या हनयमानुसार खाजगी शाळांना हमळिारी परतर्ेड वेळेवर द्यावी जेिेकरून योजनेबद्दल असलेली शाळांची नाखुशी दूर िोईल व परतर्ेड वेळेवर हमळाल्यामुळे पालकांची पि र्ी बद्दल ची नाखुशी दूर िोईल. संशोधन दरम्यान असे आढळले की सवष च पालक या योजने बद्दल आपले चांगले मत व्यक्त करत आिे त. त्यांनी आिखी एक इच्छा व्यक्त केली ती म्ििजे “ ही योजना आता ८वी े रुन पयंत आहे जर ही योजना आणखी दोन वषग म्हणजे १० वी पयंत केली तर जेनक ८वी नंतर मल ु ांना अडचणी कमी व्हाव्या”. जसे ८वी नंतर दुसऱ्या शाळे त प्रवेशाच्या वेळेस िोिाऱ्या अडचिी, खाजगी शाळे तन ू सरकारी शाळे त गेल्यानंतर तेथील हशक्षि पद्धत, नवीन िोिारे हमत्र व त्यांचे राििीमान व दुसऱ्या शाळे त प्रवेश हमळिे. म्ििन ू त्यांना १०वी पयां त एकाच शाळे त हशकवावे असे पालकांचे म्िििे आिे . बऱ्याच हशक्षकांकडून असे समजले की मुलांच्या प्रवेशासाठी सरकारकडून त्यांच्या नावांची २ याद्या शाळे त हदल्या जातात. पहिली यादी वे ळेवर येते पि दुसरी यादी खपू उहशरा येते. ह्या मुद्द्यावर कािी हशक्षक असे म्ििाले की दुसरी यादी लावायलाच नको. व कािी हशक्षकांचे असे म्िििे आिे हक दुसरी यादी लावली जाते तर ती वेळेवर लावावी कारि दुसऱ्या यादीतील मुले अगोदर प्रवेश घेतलेल्या मुलांपेक्षा खपू मागे रिातात व त्यांचे खपू नुकसान िोते कारि आधी बरे चं कािी हशकवन ू ाालेलं असते व त्यांच्या कडून ते लवकर हशकून घेता येत नािी . तसेच एका शाळे तील मुख्याध्याहपकांची मुलाखत घेताना त्या म्ििाल्या “ आमच्या िाळे त फक्त अल्पसंखयांक र्टाच्या मुलांचे प्रवेि जास्त होतात, पण जास्त जार्ा 34
अल्पसंखयांक र्टाच्या मल ु ांना न देता सर्ळ्या समाजाच्या मल ु ांना समान प्रवेि शमळायला हवा” पि जागा भरिे िे मुलांच्या प्रवेश अजाां वर अवलंबन ू आिे आहि जर शाळे ला दुसऱ्या गटाचे मुलं िवी आिे त तर त्यांनी आपल्या शाळे त योजना लाग ू आिे याचा जास्तीत जास्त प्रचार करायला पाहिजे जेिे करून जास्तीत जास्त लोकांपयां त योजने बद्दल माहिती पोिोचेल असे आम्िाला वाटते. तसेच त्यांच्यासोबत कािी हशक्षकांचे असे मत िोते की कािी शाळांमध्ये राखीव जागा खपू कमी भरल्या जातात व ररकाम्या रिातात त्या जागा ररकाम्या रािू नये म्ििन ू योग्यतो उपाय करयला िवा. या योजने बद्दल हशक्षकांना खपू कमी माहिती आिे . म्ििन ू त्यांचे असे मत िोते की या योजने बाबत पुिष माहिती सगळ्यांनपयां त पोचायला िवी. तसेच हशक्षकांसोबत पालकांचे सुधा असे म्ििने िोते की या योजनेची जनजागतृ ी सरकारने तसेच शाळांमार्षत सुधा करयला पाहिजे .
हनष्कर्ष या पि ू ष संशोधनातन ू असे हदसन ू आले की हशक्षक, मुलांचे पालक यांना िी योजना िवी आिे , पि कािी अडचिींमुळे पालक व हशक्षक नाखुश आिे त, कािी तिारी समोर आल्या जसे सरकारकडून खचष पि ू ष हमळत नािी, पालकांना शुल्क भरावी लागते तसेच या योजनेबद्दल सगळ्यांपयां त माहिती पोिचावी त्यासाठी सरकारने व शाळांनी पि ू ष पिे जनजागतृ ी करने गरजेचे आिे िे या संशोधनातन ू समजले.
35
“शनष्कषग” “शिक्षणाचा अशिकार २००९” या कायद्याचा अययास केल्यावर आम्िाला समजले की, २०१२ मध्ये खाजगी शाळांमध्ये २५% आरक्षिाची योजना राबवण्यात आली आिे . िी योजना समाजातील दुबषल व वंहचत घटकातील मुलांसाठी मित्वाची आिे . अशा अनेक योजना मुलांसाठी राबवण्यात आल्या आिे त. या योजनांचा मुलांना हकती प्रमािात उपयोग ााला आिे िे जािण्याची आमची हजज्ञासा वाढू लागली आहि या वर्ष भराच्या संशोधनातन ू योजनेशी हनगडीत असलेल्या भागीदारांचे योजने बाबतचे मत, त्यांचे अनुभव यातन ू योजनेची आताची हस्थती समजण्यास मदत ााली. हवद्याथी, हवद्यार्थयाां चे पालक व हशक्षक तसेच शाळे तील मुख्याध्यापक िे या संशोधनाचे प्रमुख घटक आिे त. या संशोधनातन ू असे हदसन ू आले की, योजने अंतगष त गरीब मुलांना खाजगी शाळांमध्ये उच्च दजाष चे हशक्षि घेण्याची सुविष संधी हमळाली त्यामुळे हवद्याथी या योजनेचे केंद्र्हबंदू ठरले. िी योजना गरीब मुलांसाठी र्ायद्याची ठरत आिे . उच्च स्थरीय हशक्षिामुळे गरीब मुले इतर मुलांच्या बरोबरीने हशकत आिे त. यामुळे त्यांच्या राििीमानात, वागण्यात व त्यांच्या सवयींमध्ये बराच र्रक हदसन ू येत आिे . या योजनेचा लाभ घेिाऱ्या मुलांसाठी व त्यांच्या पालकांसाठी िी योजना यशस्वी िोत आिे . परं तु या संशोधनातन ू दुसरी बाजू सुद्धा समोर आली, शाळे च्या सुरुवातीच्या हदवसांमध्ये मुलांच्या वागण्यात, राििीमानात व भार्ेत बदल आिण्यासाठी हशक्षकांना अडचिी आल्या. तसेच प्रवे श प्रहिया वेळेवर न ााल्यामुळे हशक्षकांना मुलांच्या अययासाबाबतीत जास्त कष्ट घ्यावे लागले. या अडचिींमुळे हशक्षकांची योजनेबाबत थोडी नाराजी व्यक्त िोत िोती. हशक्षकांच्या योजनेबाबतच्या नाराजी सोबत पालकांची या योजनेच्या प्रवेश प्रहियेबाबत नाखुशी हदसन ू आली. अहधकतर पालकांना प्रवेश प्रहियेच्या वेळी उपयुक्त कागदपत्र हमळवण्यासाठी कराव्या लागिाऱ्या धावपळीचा जास्त त्रास ााला. जसे जातीचा दाखला, उत्पन्नाचा दाखला. पालक िे कमी हशहक्षत असल्यामुळे त्यांना ओंनलाईन अजष भरण्यासाठी खपू अडथळे आले. परं तु या अडथळ्यांची गुंतविक ू दूर करण्यासाठी पालकांना त्यांच्या नातेवाईकांची, खाजगी संस्थांची व तसेच आर.टी.इ. सभासदांची खपू मदत ााली. यांची मदत र्क्त माहिती दे ण्यापुरती नव्िती तर त्यांना कागदपत्र गोळा करण्यापासन ू ते अजष भरण्यापयां त आहि मग पुढे प्रवेश हमळे पयां त ााली. 36
पालकांना मदत तर हमळतच िोती. परं तु योजनेनुसार सरकारने खाजगी शाळांना दे खील मदतीची िमी हदली िोती. पि ती मदत सरकार कडून वेळेवर हमळाली नािी, िी अियष दायक गोष्ट समोर आली. या योजनेमुळे शाळांवरील ताि वाढत िोता. योजनेच्या हनयमानुसार सरकारकडून हमळिारी परतर्ेड िी कािी शाळांना वेळेवर हमळत नािी तर कािी शाळांना िी परतर्ेड हमळतच नािी, यामुळे शाळांचे नुकसान िोत आिे . म्ििन ू शाळे चे योजनेबाबत नकारात्मक मत िोत चाले आिे . तसेच सरकारने खाजगी शाळांमध्ये योजना अमलात आण्याऐवजी सरकारी शाळांमध्ये खाजगी शाळांसारखे उत्तम दजाष चे हशक्षि व सुहवधा प्राप्त करून हदल्या पाहिलेत जेिे करून सवष च गरीब मुले सरकारी शाळे त प्रवेश घेतील यामुळे खाजगी शाळांचे दे खील नुकसान िोिार नािी आहि िे जमत नसेल तर सरकारने आपल्या जबाबदाऱ्या व्यवहस्थत व वेळेवर पार पाडाव्यात. सरकारच्या जबाबदाऱ्यांबरोबर शाळे नेिी आपली जबाबदारी पार पाडायला िवी. या योजनेचा मुख्य भाग म्ििजे खाजगी शाळा. परं तु या योजनेबद्दल सवाष त कमी माहिती िी शाळांना आिे . योजने बद्दल लोकांमध्ये जागरूकता पसरवण्याची जबाबदारी िी खाजगी शाळांची आिे पि तसे न िोता जागरूकता पसरवण्यात खाजगी संस्थांचा मोलाचा वाटा हदसत आिे . िे सवष तर आमच्या संशोधनातन ू कळाले परं तु या संपि ू ष संशोधनाची सुरवात िी हशक्षि या मुद्या पासन ू ााली. हशक्षि िा आताच्या काळातील मित्त्वाचा हवर्य आिे . हशक्षि िे सवाां नाच हमळायला िवे, परं तु हशक्षिामधील आरक्षि िा सवाष त सामान्य चचेतील मुद्दा आिे . आरक्षि िे आतापयां त कॉलेज स्थरावर िोत आिे . पि खपू लोकांच्या म्िण्यानुसार असे समजले की, आरक्षि मार्षत कॉलेजमध्ये प्रवेश करिाऱ्या मुलांना त्या आरक्षिाचा एवढा र्ायदा िोत नािी कारि कॉलेजमधील हशक्षि िे खपू उच्चस्थरीय असते परं तु आरक्षिा मार्षत कॉलेजमध्ये प्रवेश हमळविाऱ्या मुलांसाठी िे हशक्षि घेिे खपू अवघड जाते म्ििन ू या आरक्षिाचा त्यांना जास्त र्ायदा िोत नािी यासाठी चांगल्या हशक्षिाची उपलब्धता शालेय स्थरावर सुरु करण्याची गरज आिे . त्यामुळे आम्िाला असे वाटते की िी योजना अशा कािी अडचिींना दूर करण्यासाठी उपायकारक आिे . या योजनेमुळे मुलांना खपू र्ायदा िोईल म्ििन ू आतापासन ू हदलेल्या या संधीचा पुढे उपयोग िोईल का िे योजनेला जास्त वर्े ााल्यावर समजन ू येईल.
37
“प्रस्ताव” १) २५% आरक्षि िी योजना मुलांना उत्तम दजाष चे हशक्षि हमळण्यासाठी लाग ू करण्यात आली. असे हशक्षि त्यांना खाजगी शाळांमध्ये हमळू शकते. पि जर सरकारने सरकारी शाळांमधील हशक्षि पद्धत बदलन ू तेथे या मुलांना उत्तम हशक्षि हदले तर, त्यांना खाजगी शाळांमध्ये प्रवेश घेण्याची गरजच पडिार नािी. त्यामुळे सरकारने हवद्यार्थयाां ना खाजगी शाळे त प्रवेश देण्याऐवजी त्यांना सरकारी शाळे त प्रवेश दे ऊन तेथे उत्तम हशक्षि द्यायला िवे. २) योजनेच्या हनयमानुसार सरकारने खाजगी शाळांना मुलांचा खचष परतर्ेड करिे ठरलेले असन ू सुधा सरकार ती परतर्ेड योग्य वेळेवर करत नािी आिे . असे हदसन ू आले म्ििन ू आम्िाला असे वाटते हक, या योजने अंतगष त दाखल ाालेल्या हवद्यार्थयाां ना वेगवेगळ्या सुहवधा खाजगी शाळा पुरवत असतात. त्यामुळे सुहवधांचा भरपाई खचष सरकारकडून योग्य वे ळी आहि योग्य रीतीने उपलब्ध व्िायला िवा. जेिेकरून शाळा योजने बद्दल नाखुशी दाखविार नािी. तसेच आम्िाला वाटते हक पवू ष प्राथहमक शाळांना सुधा सरकार कडून परतर्ेड दे ण्यात यावी. ३) वर्ष भराच्या संशोधनातन ू आम्िाला असे वाटते की, जया मुलांना हशक्षिाचा लाभ घेता येत नािी अशा गरीब मुलांपयां त दे खील हि योजना पोिचायला िवी. यासाठी योजनेबद्दल समजामध्ये जास्तीत जास्त माहिती दे ण्याची गरज आिे आहि त्यासाठी सरकारने योग्य अशी पावले उचलायला िवी. तसेच खाजगी शाळांनी त्यामध्ये योगदान करावे व या योजनेला यशस्वी बनवण्यात सिकायष करावे. ४) या योजनेची प्रवेश प्रहिया सुरळीत व सोपी करण्याची गरज आिे जे ने करून पालकांना अडचिी येऊ नये व त्यांना मदतीची आवशकता भासिार नािी. परं तु सरकारने प्रवेश प्रहिया सुरळीत जाण्यासाठी सिय्यक केंद्र हनमाष ि केली आिे पि संशोधनातन ू असे हदसन ू आले हक या केंद्राचा उपयोग नािी ााला. कारि लोकांना या बद्दल जास्त माहिती नव्िती यासाठी सरकारला ह्या केंद्राबद्दल जास्त माहिती लोकांपयां त पोिोचवण्याची गरज भासते. 38
५) खाजगी शाळांना मुलांसाठी योग्य अशा सुहवधा उपलब्ध करून दे ता याव्या यासाठी सरकारने शाळांना योग्य तो मोबदला वेळेवर द्यावा. ६) या योजनेमुळे मुलांना उच्च हशक्षि घेण्याचे संधी हमळत आिे परं तु जर सरकारने त्याच दजाष चे हशक्षि व सुहवधा सरकारी शाळांमध्ये उपलब्ध करून हदले तर या मुलांना तर या योजनेची गरज लागिार नािी.
39
आमचा पररचय दैवत बंडगर आिे जीवा भावाचा हमत्र, पि स्वभावाने थोडासा संत... त्याला आिे प्रत्येक गोष्टीला सकारात्मकते ने बघण्याची सवय... पि आिे खपू मन हमळाऊ, धांदरट पिा िी तेवढाच... प्रत्येक गोष्टीत उत्साई, पि पुढाकार कशातिी नािी... असा आमचा दैवत बंडगर, जयाला कशाचीच नािी डर....
अहनकेत मालप नाव त्याचे अहनकेत , पि अंडया त्याची ओळख. नावामध्ये आिे गवष , पि हमत्र िे च त्याचे सवष स्व कामामध्ये नेिमीच गोंधळ, सावरताना उडते हजज्ञासंच ू ी धांदल. अंगात आिे खपू कलाकारी, पि करतो नेिमी भलतच कािी. मंचावर जाण्यची असते त्याला नेिमीचं घाई, त्याच्या पुढे कोिाचेच चालत नािी. कन्िीया बनन ू रािण्याची आिे त्याला िाउस, गोड गोड शब्दांचा पाडतो पाऊस. असा आमचा अहनकेत मालप, जयाला आवडतो मुलींचा कळप.
40
अचष ना पडवळ ग्रुपमध्ये आिे सवाष त लिान, पि कीती हतची खपू मिान. आवाज हतचा मैने सारखा पि वाहघिीची डरकाळी. आिे खपू भाऊक हतला रडण्याची खपू घाई. नटापटा करण्याची सवय, बाजारात जे हदसेल ते िवंय. स्वभाव हतचा गोंडस, पि आिे खपू हभत्रट. नाव आिे अचष ना पडवळ, करते खपू वळवळ. गौरी परब गौरी आमची लाडाची, आवड हतला सुकटीची. आिे खपू प्रेमळ, कामाच्या बाबतीत काढते पळ. दवाखान्याच्या करते सतत वाऱ्या, लालबागच्या गल्ल्या माहिती आिे त साऱ्या. आिे ती लालबागची रािी, आम्िाला पाजते गडूलाच पािी. पेटतो हतचा नेिमी उहशरा हदवा, प्रत्येक गोष्टीचा संदभष िवा. करते नेिमी सगळ्यांचा हवचार, कामात असतो हतचा िातभार . अशी आमची गौरी परब, कधी हमळिार हतला हतचा दगडू परब.
41
हशवम सातपुते नाव त्याचे हशवम सातपुते . चुकीचं तर नािी ना बोललो मी कुठे . हजवापाड आवड मात्र त्याला हिकेट ची , हवकेट पडतो मात्र सव्याष पोरींची . हिकेटर असण्याचा आिे मात्र त्याला गवष , त्याचा हवना मात्र आिे आमचा ग्रुप अपि ू ष. कामात आिे िु शार, सतत करतो मात्र ग्रुपचा हवचार. कडकडल्या हवजे सारखे राग काडतो , मनातन ू प्रेम करयला मात्र सवाां ना भाग पाडतो . तर असं आिे आमचा हशवम सातपुते, परत बोलतो भावा चुकीचं तर नािी ना बोललो मी कुठे .
सुहमत धोत्रे नाव त्याचे सुहमत धोत्रे, ग्रुपचा silent killer आिे िे मात्र खरे . MSC च्या नादात एवढं घुसला, की आपलं संशोधन उरलं आिे िे दे खील मात्र हवसरला. काढतो कामात सवाां ची खोड, मग बोलतो मला नको ह्यात धरू मााा हवर्य सोड.
42
हनष्कर्ष तयार ााल्यावर त्यात मात्र शेवटी करतो र्ेरबदद्ल, मग हजज्ञासंच ू ी भांडण्यासाठी उडते मात्र तारांबळ. तर असं िे आमचा silent killer सुहमत धोत्रे, त्यालाच आता माहित की काय खोटे आहि काय खरे . तेजल जयकर नाव आिे हतचं तेजल, आडनाव आिे हतचा जयकर. इंद्राच्या रम्भा वािी रूप हतचा न्यारा , केसांवरच आिे मात्र माकेट हतचा सारा. नाकावर हतच्या मात्र सतत राग, कामात मात्र हतचा बिु तांश भाग . हजभेवर नांदते हतच्या सरस्वती, पि आयकून मात्र घेत नाय हतचा कोिी. मार्ी मांगायला सवाां ना पडते भाग, कारि research grant वर हतचाच आिे धाक. अशी आिे आमची गोंडस तेजल जयकर, हजज्ञासू हतला नेिमी म्िितात तेजल आयुष्यात कधीतरी काय तरी कर.
43
“ग्रंथकोि” १. Earnst and Young. (2012). Right to education: role of the private sector. 28. Retrieved from http://indiainbusiness.nic.in/newdesign/upload/news/EY-Right-toeducation.pdf २. Khan, M. A. & Shadab, Nagma. (2013). Sarva-Shiksha Abhiyaan: Problems and Prospect. Excellence International Journal of Education and Research. Retrieved from http://www.ocwjournalonline.com/Adminpanel/product_images/3eb5a4d4da 5a17c2651c0e6abd976b24.pdf ३. Mohanty, B. K. (2014, September 14). RTE: Minority School Rules. The Telegraph. Retrieved from http://www.telegraphindia.com ४. Pednekar, P. (2016, April 21). Mumbai Schools to keep RTE Seats Vacant. Hindustan Times. Retrieved from http://www.hindustantimes.com ५. RTE: Private Schools yet to be reimbursed. (2013, October 21), DNA India. Retrieved from http://www.dnaindia.com ६. Right to Education Resource Centre, IIM Ahmedabad. Issues in Implementation: Timing of Reimbursement. Retrieved on May 10, 2016, from http://www.rterc.in/rte-maharashtra/ ७. Right to Education Resource Centre, IIM Ahmadabad. Admission Process for RTE 25% reservation through online application. Retrieved on May 10, 2016, from http://www.rterc.in/process-for-25-reservation-in-maharashtra/ ८. School Education and Sports Department. (2013).Notification: Right of Children to Free and Compulsory Education Act, 2009. Mumbai, India. Retrieved from https://rte25admission.maharashtra.gov.in/adm_portal/app/webroot/uploads/16.pdf
44
“पररशिष्ट” १. अनम ु ती पत्र िम पुकार संस्था से जुड़े िु ए िै | िमारे ग्रुप में ८ सदस्य िै और िम इस संस्था के द्वारा २०१५२०१६ के सामाहजक संशोधक के रूप में चुने गए िै | िमारा हवर्य “ खाजगी स्कूल में आर.टी.इ. के २५% आरक्षण द्वारा भर्ती ककये गए बच्चो का अनभ ु व ”, यि समाने के हलए िै | यहद आप इस संशोधन प्रहिया में हिस्सा लोगे तो आपकी पिचान गुप्त रखी जायेगी | अगर इंटरव्यू के दौरान आप हकसी सवाल का जवाब निीं दे ना चािते िो, तो आपको इनकार करने का परू ा अहधकार िे | और आप कभी भी इस संशोधन प्रहिया को छोड़ सकते िै | अगर िम रे कॉडष र का उपयोग करना चािते िै, क्या इससे आप सिमत िो ? िााँ ______
ना______
िम चािते िै हक इंटरव्यू मैं आप जो जानकारी दे रिे िो, वो हकसी के दबाव मै आकर निीं दे रिे िो | अगर यि सिी िै और आप ऊपर हदए गए जानकारी से सिमत िो, तभी यि अनुमहत पत्र पर कृपया िस्ताक्षर करें | नाम: जगि: हदनांक:
_________________ आपकी स्वाक्षरी
धन्यावाद.
45
२. पालकांसाठी प्रश्नावली वैयहक्तक जानकारी : १. आपका पुरा नाम क्या िै ? २. आप किा रिते िो ? २. आपकी उम्र क्या िै ? ३. आपकी पढाई हकतनी िु ई िै ? ४. आप क्या काम करते िो ? ५. आपकी वाहर्ष क आमदनी हकतनी िै ? ६. आप कोनसे वगष में आते िो ? प्रश्न १. आपके बच्चे का नाम क्या िै? २. आपका बच्चा अब कोंनसे कक्षा में पढता िै ? ३. जब आपके बच्चे को प्राइवेट स्कूल में पढने का मौका हमला तो आपको कैसा लगा ? ४. आपको यि योजना के बारे में कैसे पता चला ? हकसने बताया और क्या बताया? पिली बार सुनके आपके कैसे लगा ५. इसकी एडहमशन प्रोसेस हकस तरि की िै ? ६. एडहमशन के वक्त कुछ हलगल डाक्यम ू ें ट्स लगते िै क्या ? ७. अगर लगते िै तो कोन कौनसे लगते िै ? ८. आपके राय मैं ऐसे डाक्यम ू ें ट्स क्यों मांगे जाते िै ? ९. क्या आपको एडहमशन के वक्त कोई परे शानी आई थी ? अगर आई थी, तोि हकस प्रकार की ?
46
१०. उस वक्त आपको हकसी तरि के मदद की जरुरत थी ? तो क्या आपको हकसी से उस समय सिायता हमली ? तोि अभी िम थोडा आपके बच्चे के बारे मैं जानना चािते िै... ११. आपके बच्चे को उसका नया स्कूल कैसा लगा?(उसका क्या अनुभव िै ?) १२. आपके बच्चे को इस स्कूल का क्या चीज़ बिु त पसंद िै? १३. स्कूल मैं जाने के बाद आपके बच्चे के बताष व में कोई बदलाव आया िै क्या ? िााँ तोि क्या? और क्यों आया िै ? १४. क्या आपके बच्चे ने आपके साथ कोई कहठनाई व्यक्त की िै, जो उसको स्कूल मैं मिसस ू िोती िै? उस समय आप उसको मदद कैसे करते िो? ११. क्या आप उसको पढाई में मदत करते िो ? १२. क्या आपको (अपने बच्चे को) पढाई में मदत करते समय कहठनाई आती िै ? १३. क्या आपके बच्चे को उसके हशक्षको से हकसी तरि की खास मदत हमलती िै क्या ? अगर हमलती िै तो कोनसी ? १४. क्या आपके बच्चे के हशक्षक आपके बच्चें के बारे में बात करने के हलए बुलाते िै ? १५. आप खुदसे हकतनी बार हशक्षक से हमलने गये िो ? १६. स्कूल के हशक्षको और अन्य कमष चायो से आपको हकस तरि का बताष व हमलता िै ? १७.आपको स्कूल से हकसी तरि की आहथष क और अन्य मदत हमली िै क्या ? १८. आप इस योजना से संतुष्ट िो क्या ? १९. आप इस योजना में कौन कौनसे बदलाव चािते िै ?
47
३. शिक्षकांसाठी प्रश्नावली वैयहक्तक जानकारी : १. आपका पुरा नाम क्या िै ? २. आप किा रिते िो ? २. आपकी उम्र क्या िै ? ३. आपकी पढाई हकतनी िु ई िै ? ४. आप कोनसी कक्षा तक पढ़ाते िै ? ५. आप क्या हसखाते िो ? प्रश्न १. आपको इस योजना के बारे में कब और कैसे पता चला ? २. आपकी इस योजना के बारे में क्या राय िै ? ३. अपको जब इस योजना के बारे में पता चला तब आपको कैसा लगा ? ४. ये योजना आपके स्कूल में कबसे लागु िु ई िै ? ५. यि योजना कौनसी कक्षा से लागु िोती िै ? (कौनसी कक्षा से कौनसी कक्षा तक ) ६. इस योजना का लाभ लेने वाले बच्चो के साथ आपका अनुभव कैसा िै ? ७. बच्चो का एक दुसरे के साथ हकस तरि का ररश्ता िै ? ८. बाहक बच्चो के और ऊन बच्चो के बताष व में क्या कोई र्रक हदखाई दे ता िै ? अगर िा तो हकस तरि का ? ९. आपको ऊन बच्चो को पढाते वक्त हकस तरि की खास मदत करनी पड़ती िै? १०. क्या आपको ऊन बच्चो को पढ़ते वक्त कोई कहठनाई अहत िै ? ११. आपका बच्चो के पालको से ररश्ता कैसा िै ? १२.आपकी इन बच्चों के पलकों की कोई अलग से बात िोती िै क्या? 48
१३. आप इस योजना में कौन कौनसे बदलाव चािते िै ? १४. आपको इस योजना के बारे में और क्या लगता िै ?
49
४. RTIच्या अजग
50
५. RTIच्या प्रशतशक्रया
51
52
53
54
धाडलय आमका शाळं त...!!! शशकून मोठं होयका... आईबापानं, धाडलय आमका शाळं त...!!! गशिते सोडवून, आईनस्टाईन बनुका, फाडफाड इं ग्रजी बोलन ू ओबामाला भेटूका... शवज्ञान शशकून डॉ. कालामांसारखं करू का, धाडलय आमका शाळं त...!!! इवले-इवले डोळे आमचे, त्यात मोठी-मोठी स्वप्ने आमची... छोट्या छोट्या हातानी घडवू भशवष्य आमचे, म्हिूनच धडलय आमका शाळं त...!!! भाषा आमची आहे यगळी, राहतो आम्ही वस्तीनी... शशकून नाव मोठ करुका, धाडलय आमका शाळं त...!!! आलो आम्ही शाळं त, बाकी पोर लागली शबघडूका... े .. असं म्हित्यात त्यांच आईबाप, त्यांका कोि सांगल यासाठी नाही धाडलय आमका शाळं त...!!!