व ां गणी ते द दर रे ल्वे प्रव स करण ऱ्य अांध ब ां धव ां च्य श रीररक सुरक्ष आणण व्यवस य तील अडचणी.
Page | 1
व ां गणी ते द दर रे ल्वे प्रव स करण ऱ्य अांध ब ां धव ां च्य श रीररक सुरक्ष आणण व्यवस य तील अडचणी. समन्वयक:- नीतू णसांग
सांशोधक गट. सांजय वसां त द भोळकर र हुल हररभ ऊ दत्त त्रय प टील आनांद खरे
Page | 2
आभार ’’आयुष्याची आता झाली उजवणं येतो तो तो क्षण संशोधनाचा,सुखोत्सवे असा जीव अनावर पररवततनाचे दार उघडावे'' सांशोधन हे ज्ञ न णनणमितीचे महत्व चे म ध्यम आहे .पण सांशोधन करण्य स ठी व्य सपीठ उपलब्ध होणे णततकेच महत्व चे आहे .त्य मुळे सविप्रथम आम्ही पुक र सांस्थेचे आभ री आहोत.त्य ां नी आम्ह ल सांशोधन करण्य ची सांधी उपलब्ध करून णदली.त्य मध्ये व ां गणी ते द दर प्रव स करत न अांध ां न येण ऱ्य सुरक्षेणवषयी
णवषयी अडचणीांच
अभ्य स
करत न
णवणवध स म णजक
सांस्थ ,रे ल्वे
प्रश सन
अणधक री,म न्यवर व्यक्ती श सन च्य णवणवध अणधक री य ां चे मोल चे सहक यि णमळ ले त्य ां चे आम्ही आभ री आहोत.ज् ां नी आम्ह ल सांशोधन करत न म णहती णदली य मध्ये नॅशनल असोणसएशन फॉर ब्ल इां ड चे प्रवक्ते श्री.कुलकणी सर सांतोष ग यकर सर य ां नी अांध ां च्य ब बतीत
सांस्थेची भूणमक
य बद्दल म णहती णदली .तसेच रे ल्वे प्रश सन ची अांध प्रव सी य णवषयी भूणमक आणण रे ल्वे प्रश सन च्य बेगसि हॉकसि तसेच रे ल्वे क यद य णवषयी णवस्तृत म णहती समज वून णदली.त्य बद्दल सय्यद सर जनसांपकि प्रमुख कल्य ण रे ल्वे स्थ नक त्य ां चे आभ री आहोत. य सवि मदतनीस व्यक्तीांच आम्ह ल सांशोधन दरम्य न खूप फ यद झ ल .त्य मुळे आम्ही त्य ां चे आभ री आहोत.तसेच व ां गणी येथील मुल खतीदरम्य न मुज ां ब दशरथ णशव त रे ब्ल इां ड ग्रांथ लय चे ग्रांथप ल य ां नी अांध ां न रे ल्वे प्रव स करत न येण ऱ्य अडचणीांच्य णवस्तृत म णहती णदली.त्य मुळे सांशोधन दरम्य न त्य च्य खूप उपयोग झ ल आम्ही त्य ां चे शतशः आभ री आहोत.ब्ल इां ड पसिन असोणसएशन सांस्थेचे सदस्य हषिद ज धव य ां नी सांस्थेच्य णवणवध योजन ां ची म णहती णदली त्य ची आम्ह ल मदत झ ली, त्य ां चे आम्ही आभ री आहोत. हे सवि घडवून आणण्य मध्ये आमच्य
टीमच्य
समन्वयक नीतू णसांग य ां नी मोल चे सहक यि
केले .वेळोवेळी सांशोधन दरम्य न सूचन आणण म गिदशिन केल्य मुळे आम्ह ल हे सांशोधन करण्य स मदत झ ली. त्य स ठी आम्ही त्य ां चे आभ र म नतो. तसेच आमच्य टीमचे मेंटर शांकर णवश्वकम ि अनुभवी सांशोधक असल्य ने सांशोधन दरम्य न त्य ां चे आम्ह ल सहक यि ल भले .सुनील गांग वणे तसेच प यल य ां चे णह सांशोधन दरम्य न सहक यि ल भले . एकूणच पुक र सांस्थे च्य सवि टीम आणण सांशोधन दरम्य न प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष ररत्य आम्ह ल सहक यि करण ऱ्य व्यक्ती,सांस्थ य ां चे पररवतिन ग्रुप शतशः आभ री आहे
Page | 3
दृष्टिहीन बांधवांसाठी समष्टपतत कष्टवता
मुक्या हंद्क्याचे गाणे कुणाला कळावे रे ल्वेतून प्रवासकरताना अंधांकडे पाहावे.... पोटाचीही खळगी भरण्याची उरी इच्छा पण व्यवस्थेचे गुलाम आम्ही आम्हाला कुणी सावरावे .... होतो जगण्याचा हा संघर्त प्रष्टतष्टदन संघर्ातला वाचा फोडण्याचीही तजबीज.... होते नव्या आशेची उरी जाणीव कुणासठाऊक ष्टतला नाही वास्तवाची नेणीव.... मदतीचा हात हा स्वाथातने ग्रासलेला वेदनेला नाही आधार आभास हा साधलेला.... आशांच्या नव लाख कळ्ांनी स्वप्न ष्टवरतव ढवळु न जाई समाजाच्या व्यवस्थेचा अंग अशीच काही ती जाणीव व्हावी....
Page | 4
अनुक्रमष्टणका 1. 1
1.1 प्रस्त वन
6
2.
स णहत्य समीक्ष
7-8
2.1 मुल खत आणण गटचचेतून आलेल्य म णहतीचे वगीकरण. 3.
सांशोधन पद्धत
9-13
3.1 सांशोधन प्रणिय 4.
व ां गणीचे रहस्य
14-45
1.1 व ां गणी आणण मुांबई पररसर त र हण ऱ्य अांध ां ची प श्विभूमी. 4.2 व ां गणी आणण मुांबई पररसर त र हण ऱ्य
अांध ब ां धव ां ची
शैक्षणणक स्स्थती आणण आव्ह न. व ां गणी आणण मुांबई पररसर त र हण ऱ्य अांधब ां धव ां ची प्रव स तील सुरक्ष . अांध ां स ठी असलेल्य णवणवध श सकीय प तळीवरील योजन च तपशील. 6.1 श सकीय योजन ां च्य
आव्ह ने आणण अांमलबज वणीतील
अडथळे . 6.2 अांध ां स ठी क यिरत सांस्थ नच्य योजन . अांध व्यक्तीांचे व्यवस य आणण अडचणी. व्य वस णयक अांध ां च्य ब बत रे लवे प्रश सन ची भूणमक . अांधब ां धव ां च्य सुरणक्षत आणण सुखकरप्रव स स ठी णकम न अपेक्ष . 5.
सांशोधन दरम्य न आलेले णनष्कषि .
46-47
णशफ रसी. सम रोप. 6.
सांदभिसूची.
48
7.
जोडपत्रे
49-50
Page | 5
प्रस्तावना रे ल्वेल मुांबईची जीवन व णहनी असे म्हणत त. रे ल्वे प्रव स ह नेहमीच णकती कठीण असतो हे सव ि न म णहत आहे च. प्रचांड गदीमध्ये स्वतःच बच व करत प्रव स कर व ल गतो.हे णवद रक व स्तव आहे . रे ल्वे प्रव स हे स म न्य म णस ां स ठी आव्ह न आहे .क रण गदी ने भरलेले डबे ,णवलांब ने ध वण ऱ्य ग ड्य , मुलभूत सुणवध ां च आभ व अश अनेक समस्य भेडस वत त.बय ि च वेळेल प्रश सन च्य उद सीनतेमुळे प्रव श ां न गैरसोयील स मोरे ज वे ल गते अश पररस्स्थतीत अांध ब ां धव ां ची सव ि त ज स्त गैरसोय होते . अश्य पररस्स्थतीत अांध ब ां धव ां स ठी रे ल्वेच प्रव स करणे णकती कठीण असे ल य ची कल्पन केलेली बरी. म्हणूनच आम्ही ‘पररवतिन ग्रुप' मधील सदस्य ां नी सांशोधन स ठी ‘अांध व्यक्तीांच रे ल्वे प्रव स,त्य ां ची श रीररक व लैंणगक समस्य ’ ह णवषय घेतल . य स ठी आम्ही अांध ां ची सव ि णधक वस्ती असलेल्य व ां गणी य णठक ण ल भेट णदली आणण व ां गणी ते द दर ह मध्य रे ल्वेच महत्व च म गि सां शोधन स ठी णनवडल . व ां गणी य णठक णी अनेक अांध ब ां धव ां ची वस्ती आहे अश्य प्रक रची म णहती आम्ह ल अांध ब ां धव ां शी बोलत न णमळ ली.
व ां गणी मधील अांध णवणवध क रण स्तव रे ल्वे प्रव स णनयणमतपणे करत त हे आम्ह ल आढळू न आले . य मध्ये प्र मुख्य ने व्यवस य स ठी, नोकरीस ठी, णशक्षण स ठी आणण इतर क रण स्तव प्रव स करत असल्य चे आढळले. पररण मी त्य ां च्य रे ल्वे प्रव स तील अडचणीांचे तपशीलव र सांशोधन करण्य चे ठरवले. तसेच मणहल अांध प्रव स च्य लैं णगक सुरक्षेच्य प्रश्न वरही आम्ही भर णदल ,क रण बय ि च अांध स्िय ां न
प्रव स दरम्य न असुरणक्षत व टत असल्य चे आम्ह ल
त्य ां च्य शी सांव द स धत न
ज णवले.सांशोधन स ठी आम्ही व ां गणी मधील अांध ब ां धव ां शी सांव द स धल .त्य ां च्य समस्य क य आहे त? रे ल्वे प्रव स चे त्य ांच्य आयुयात तील महत्व? त्य ां च्य अपेक्ष ? अश्य अनेक प्रश्न वर सांशोधन करण्य चे ठरवले व सांशोधन स ठी ह णवषय णनस्ित केल .
सांशोधन दरम्य न असे लक्ष्य त आले णक,अां ध ब ां धव ां च्य जीवन त रे ल्वे प्रव स तील सुरक्ष य पेक्ष रे ल्वे मध्ये व्यवस य करण्य स ठी सवलत णमळणे ज स्त अपे णक्षत आहे .तरीही सुरक्ष महत्व ची आहे . त्य मुळे आम्ही सांशोधन दरम्य न अां ध ां च्य सुरक्षेसोब तच त्य ां च्य उपजीणवकेच्य मुद्य वरही सांशोधन करण्य वर भर णदल .त्य स ठी णवशेष चच ि व सांव द आम्ही घेतले . पुक र णन घेतलेल्य वकिशॉप व ओपन ह उस य मुळे आम्ह ल आमच्य णवषय च्य सांशोधन स ठी उपयोग झ ल .आम्ह सव ां स ठी णह एक सुवणिसांधी होती णक पुक र सोबत क म करण्य च आम्ह ल म गि णमळ ल . Page | 6
साष्टहत्य समीक्षा अांध व्यक्ती आणण सम ज परस्परपूरक आहे त. आमच्य पररवतिन ग्रुपने रे ल्वे प्रव स तील णवणवध टप्प् ां वर अांध ां न भेडस वण ऱ्य श रीररक व लैंणगक आणण रोजग र समांधी समस्य ां वरती सांशोधन केले. आणण त्य तून पुढील प्रक रचे मुद्दे समोर आले . अांध ां न भेडस वण री सगळ्य त मोठी समस्य म्हणजे प्रव स त होण री त्य ां ची गैरसोय .य मध्ये त्य ां न प्रश सकीय उद सीनतेच स मन कर व ल गतो .मुांबई उपनगरीय लोकल ग ड्य रोजच णवलांब ने ध वत त
त्य मुळे
योग्य
वेळी
इस्ित
णठक णी
पोहोचत
येत
न ही.
णववेक णवस ळ य ां च लोकसत्त वृत प त्र तील मधील लेख “अांध ां ची प्रव स त होण री गैरसोय "य वर प्रक श ट कतो; य लेख त य ां नी मह णवद्य लय तील अांध ां न होण ऱ्य प्रव स तील गैरसोयीांच उल्लेख केल आहे . अां ध णवद्य र्थ् ां स ठी मदत करण री यांत्रण णनम ि ण होणे गरजेचे आहे , असे मत त्य ां नी नोद वले आहे . आमच्य सां शोधन दरम्य न घे तलेल्य मुल खतीत णह
अांधव्यक्तीांनी ह अनुभव त्य ां न
रोजच येतो असे स ां णगतले आहे . "णवकल ां ग ां न डब्य त हक्क च्य सोयी
"अस्ित केंद्र बोररवली येथील सु ध व घ य ां च प्रह र
वृत्तपत्र तील लेख असे प्रणतप दन करतो णक, रे ल्वे प्रव स करण य ां पैकी 50% हुन अणधक व्यांग आहे त. अांध ां न सुणवध पुरवणे ही श सन ची जब द री आहे . सांशोधन दरम्य न झ लेल्य मुल खतीमध्ये अनेक अांध ब ां धव नी प्रश सकीय उद सीनतेवर बोट ठे वले , त्य ां चे म्हणणे होते की, "ज् सुणवध आहे त त्य चां त्य ां नी च ां गल्य
प्रक रे
र बव व्य त जेणेकरून प्रव स तील आमच्य
समस्य
दू र होतील”.
सरक री प तळीवरच्य अन स्थ य मुद्द्य वर अपांग उत्कषि सेव सांस्थेचे सणचव सोमन थ चौगुले य ां नीही प्रह र
वृत्तपत्र तील
आपल्य
लेख त
य वरच
प्रक श
ट कल य.
त्य ां च्य
मते ,
अांध ब ां धव न रे ल्वे स्थ नक ची म णहती उपलब्ध करून दे ण री यां त्रण उपलब्ध न ही. प्लॅटफॉमिची उां ची णवकल ां ग ां स ठी नेहमीच अडचण ठरते . अांध ां स ठी सोयीस्कर शौच लय ां ची गरज आहे . अपांग ां च्य डब्य त योग्य प्रक रचे हड ड्स, बैठक व्यवस्थ , मोकळी ज ग उपलब्ध न ही. पररण मी सुरक्षेच प्रश्न णनम ि ण होतो. सांशोधन दरम्य न वरील सवि मुद्दे आम्ह ल प्रकष ि ने आढळले . जे आम्ही आमच्य सांशोधन त म ां डण्य च प्रयत्न केल आहे . क रण वरील सवि सुणवध ां णशव य सुरणक्षत प्रव स होणे अशक्य आहे . मुल खत दे त न अनेक
Page | 7
अांध
ब ां धव नी
वरील
सुणवध
णमळ व्य
अशी
अपेक्ष
व्यक्त
केली
आहे .
स ठ्ये मह णवद्य लय तील सह य्यक प्र ध्य णपक अणभध घुमटकर य ां नी प्रह र वृत्तपत्र त लेख त म्हटले आहे की, “अांध व्यक्ती व णवद्य र्थ् ां स ठी "टॉणकांग कां्ु टर "य तांत्रज्ञ न च व पर करून प्रत्यक्ष बडकेत न ज त नेट बडणकांग पय ि य खुल होतो. आम्ही घेतलेल्य मुल खतीमध्ये सुद्ध अनेक अांध ब ां धव ां नी हे च स ां णगतले की, त्य ां नी तांत्रज्ञ न व परण्य चे प्रणशक्षण न घेतल्य मुळे त्य ां ची फसगत होते ”. आम्ही जेव्ह पररसर तील व्यक्तीांवर सांशोधन केले. तेव्ह व्यवस य हे च त्य ां च्य सांपूणि उदरणनव ि ह चे स धन असल्य चां समजलां . एस्िन्स्टन रोड दु घिटनेनांतर न्य य लय ने णदलेल्य आदे श नुस र रे ल्वेस्टेशन पररसर तील फेरीव ले हटवण्य त आल्य ने
650 कुटुां ब व ां गणी, म ल ड, म लवणी पररसर त र हत त. सदर क रव ईमुळे
त्य ां च्य वर उप सम रीची वेळ आली .ही व स्तव बदलण्य स ठी सरक रने य च सह नुभूतीपूविक णवच र कर व असे आव हन “नॅब "य सांस्थेचे जनरल से िेटरी सत्य कुम र णसां ग य ां नी स ां णगतले .सदर सांदभि मनोज मेघे य ां च्य मह र ष्ट्र ट इम्स य वृत्तपत्र तील आहे . सांशोधन चे वेळी ह च मुद्द प्रकष ि ने समोर आल की,प्रश सन आम्ह ल मुभ चां दे त न ही तर आम्ही जग यचां कसां य वर बोलत असत न एक अांध मुल खतक र ने स ां णगतले की," ते आम्ह ल रे ल्वेत धांद चां करू दे त न हीत .तर आम्ही जग यचां कसां ”? सदर प्रश्न वर सरक रचां लक्ष वेधून घेण्य स ठी धरणे आां दोलन 25 एणप्रल 2015 रोजी द दर येथे तत्क लीन रे ल्वेमांत्री य ां च्य क य ि लय समोर केले .य वेळी कोअर कणमटी ऑफ यु न यटे ड फोरम फॉर द र ईट् स ऑफ
ब्ल इां ड सणमतीचे समन्वयक सु ह स कणणि क य ां नी पु ढ क र घेतल
सांशोधन दरम्य न अांध ब ां धव ां नी हे स ां णगतले णक ते वेळोवेळी आपल्य
होत
.
समस्य सरक रपयांत
पोहोचवण्य स ठी धरण आां दोलन करत असत त पण सरक र म त्र त्य ां च्य आां दोलन ची दखल घेत न ही. एकांदरीत अांध ां च्य रे ल्वे प्रव स दरम्य न च्य सुरक्ष , त्य ां चे व्य वस णयक स्व तांत्र्य हे सवि मुद्दे त्य ने आमच्य समोर सांशोधन दरम्य न आले .ज् च आम्ही तपशीलव र आढ व सदर सांशोधन मध्ये घेतल आहे .
Page | 8
संशोधन पद्धत
ष्टवर्य : व ां गणी ते द दर रे ल्वे प्रव स दरम्य न अांध व्यक्तीांन भेडस वण ऱ्य श रीररक आणण लैंणगक समस्य आणण रोजग र य णवषय वर सांशोधन केले .
संशोधनाची उष्टििे: 1. अांध व्यक्तीांन टर े न ने व ां गणी ते द दर य दरम्य न प्रव स करत न कोणत्य प्रक रच्य श रीररक प्रश्न ां च स मन कर व ल गतो हे समजून घेणे 2. अांध मणहल प्रव सी आणण त्य ां न प्रव स दरम्य न भेडस वण रे श रीररक आणण लैंणगक प्रश समजून घेणे. 3. प्रव स करत न अांध महील आणण पुरुष प्रव शी कोणत्य प्रक रे स्वतः ची सुरणक्षतत ब ळगत त हे समजून घेणे, 4. रे ल्वे प्रश सन आणण सरक र द्व रे कोण-कोणत्य सोयी सुणवध य प्रव णशय ां स ठी उपलब्ध आहे हे समजून घेणे, 5. सरक री णकांव णनम सरक री सांस्थे द्व रे णदली ज ण री सुणवध णकांव प्रशीक्षण य ब बत म णहती घेणे, 6. अांध व्यक्ती य ां ची डोळस प्रव सी, रे ल्वे णवभ ग आणण प्रश्न य ां च्य कळू न सपोटि स ठी अपेक्ष य च अभ्य स करणे . संशोधनाचे साधन:
मुल खत: o 25 लोक ां ची प्रत्यक्ष मुल खत. o तज्ञ ची मते : 2तज्ञ o गट चच ि : एकूण सांख्य 3
गुणात्मक संशोधन पद्धतीची : सदर णवषय वर सांशोधन करण्य स ठी गुण त्मक सांशोधन पद्धतीची णनवड केली क रण णवषय वरील म णहती सांकणलत करण्य स ठी प्रत्यक्ष मुल खत घेणे आवश्यक Page | 9
होते.य सोबतच रे ल्वे प्रव स तील समस्य ज णून घेण्य स ठी अांध ब ां धव ां शी सांव द स धने आवश्यक होते. य स ठी समूह गट चच्य ि घेऊन प्रत्यक्ष अांध ां च्य समस्य आणण त्य तील ब रक वे समजून घेण्य स ठी आम्ह ल गुण त्मक पद्धतीची णनवड करणे आवश्यक होते . गुण त्मक सांशोधन पद्धतीच व पर करून णवषय तील व्य पकत समजण्य स आम्ह ल मदत झ ली.
मयातदा: 1. ग्रुप मधील सवि सदस्य वेगवेगळ्य णठक णी र हत असल्य मुळे एकत्र येण्य स ठी मुख्य अडचण होती. 2. पुरेश प्रम ण त अांध व्यक्ती सांबांणधत पुस्तके उपलब्ध नसल्य मुळे स णहत्य समीक्ष करत न इां टरनेटवर उपलब्ध असण ऱ्य लेख ां च व पर कर व ल गल . 3. सांशोधन करण रे आम्ही सवि सदस्य डोळस असल्य मुळे अांध ां च्य समस्य ज णून घेण्य स ठी त्य ां च्य त समरस होत न अडचणी आल्य . 4. ग्रुप मधील सवि सदस्य पुरुष असल्य मुळे ज स्तीत ज स्त अांध स्िय ां पयांत आम्ही पोहोचू शकलो न ही.आणण य च क रण स्तव आम्ही रे ल्वे प्रव स तील अांध मणहल ां च्य लैंणगक समस्य ां न ज स्त समजू शकलो न ही.
संशोधनादरम्यान पाळलेली मूल्य: 1. सांशोधन दरम्य न घेण्य त आलेल्य मुल खतीांस ठी पूविसांमती घेण्य त आलेली होती. 2. मुल खत घेत न मुल खतीचे रे कॉणडां ग आम्ही करत असल्य चे मुल खत दे ण ऱ्य ां न स ां णगतले होते. 3. गोपनीयतेची हमी आम्ही मुल खत दे ण ऱ्य ां न णदली. 4. पुरेश प्रम ण त मुल खत दे ण ऱ्य ां न वेळ दे ऊन त्य ां चां मत ज णून घेतले 5. प्र म णणकपने योग्य मुद्दे सांशोधन अहव ल त म ां डले. 6. कोणत्य ही प्रक रचे आमचे णवच र अथव ध रण आम्ही मुल खत दे ण ऱ्य ां वर ल दलेली न ही.
Page | 10
संशोधन प्रष्टक्रया: य णवषय वर सांशोधन करण्य स ठी आम्ही गट तील सवि सभ सद ां सोबत एक म णहती सत्र आयोणजत केले. त्य मध्ये व ां गणी ते द दर रे ल्वे प्रव स दरम्य न अांध व्यक्तीांन भेडस वण ऱ्य श रीररक आणण लैंणगक समस्य व रोजग र व ां गणी मधील दृणष्ट्हीन ब ां धव य मुद्य वर णवस्त ररत म ां डणी केली. तसे च प्रत्ये क
सदस्य ने दृणष्ट्हीन ब ां धव ां शी भेटी घेतल्य आणण त्य मधून म णहतीचे सांकलन केले . त्य नुस र आम्ही कम्युणनटी इवेन्टच्य म ध्यम तून २ गटचच ि (FGD) प्रतीक त्मक (PILOT) स्वरुप त घेतल्य . य मुळे आम्ह ल सदर णवषय ची व्य पकत कळली. त्य तून आम्ही सांशोधन च अहव ल तय र केल , व गुण त्मक सांशोधन पद्धती (Qualitative research methodology) सांशोधन स ठी णनवडली. प्रत्येक सभ सद ने प्रत्येकी 3-4 मुल खती घेतल्य . एकूण २५ मुल खती व 3 गटचच ि घेतल्य . अश्य प्रक रे आम्ही म णहतीचे सांकलन केली. दोन केस स्टडी (प्रतीक त्मक स्वरुप त)?. केस स्टडी मुळे आम्ह ल प्रत्येक दृष्ट्ीहीन ब ां धव ां ची रे ल्वे प्रव स तील सुरक्ष णवषयक समस्य ज नून घेण्य ची सांधी णमळ ली. सांशोधन स ठी आम्ही णनणित प्रश्न वली तय र केली व व ां गणी आणण चेंबूर अश्य दोन णठक णी अांध ब ां धव ां शी गटचच ि केली. गट तील क ही सभ सद ां नी व ां गणी मधील अांध ां च्य ग्रांथ लय ल व दृष्ट्ीणहन ां च्य वस्तील भेटी णदल्य . रे ल्वे स्टे शन वर ज ऊन अांध ब ां धव कश प्रक रे प्रव स करत त य चे णनरीक्षण केले. क ही सभ सद ां नी सदर प्रश्न वर अणधक ज णून घेण्य स ठी रे ल्वेतील प्रश सकीय अणधक ऱ्य ां शी सांव द स धल . तसेच अांध ां स ठी क यिरत असलेल्य णवणवध सांस्थ न भेटी दे ऊन त्य ां चे क यििम व श सन च्य सुणवध ां च आढ व घेतल .
Page | 11
वांगणी ते दादर रे ल्वे प्रवास करणाऱ्या अंध बांधवांच्या शारीररक सुरक्षा आष्टण व्यवसायातील अडचणी ंचा आढावा.
अांध ब ां धव ां शी सांबांणधत असलेल्य रे ल्वे प्रव स तील सुरक्षेच्य प्रश्न वर सांशोधन करत असत न अनेक प्रक रच्य ब बी समोर आल्य . य मध्ये प्र मुख्य ने सुरक्षेच सांदभ ि तील दृणष्ट्हीन ब ां धव ां च्य अपेक्ष आणण णनयोणजत असलेल्य सवि योजन ां ची प्रभ वी अांमलबज वणी त्य ां ची मुख्य अपेक्ष होती. सोबतच आम्ही घेतलेल्य मुल खती आणण गटचचेच्य दरम्य न सव ि त महत्व च मुद्द ज स्त चणचिल गेल , तो म्हणजे,दृणष्ट्हीन ब ां धव ां च्य रोजग र आणण उपजीणवकेच प्रश्न एकूण २६ मुल खतीांपैकी जवळप स २० मुल खतीांमध्ये अांध ां नी रे ल्वे प्रव स तील आपल्य रोजग र ची अपेक्ष व रां व र अधोरे स्खत केली.सोबतच घेतलेल्य एकूण २ गटचच्य ां मध्ये जवळप स सवि सहभ गी अांधब ां धव नी उपजीणवकेच्य प्रश्न वर आमचे लक्ष वेधले .य सवि ब बीांच णवच र आम्ही सखोल केल .त्य ां च्य य प्रश्न ल व च फोडणे आम्ह ल ज स्त महत्व चे व टले . पररण मी आम्ही आमच्य सांशोधन णवषय ल रोजग र आणण अांध ां च्य उपजीणवकेच नव आय म णदल . आमच णवषय ह व ां गणी ते द दर रे ल्वे प्रश सन कडून प्रव स करण ऱ्य अांध ब ां धव ां च्य सुरक्षेपुरत मय ि णदत न र हत आत तो अांध ां च्य रोजग रणवषयक रे ल्वे असलेल्य अपेक्ष ां वर ज स्त केंणद्रत झ ल . पण सोबतच रे ल्वे प्रव स तील श रीररक सुरक्ष दे खील अांधब ां धव ां स ठी महत्व ची होती. आम्ही सांशोधन स ठी णनवडलेल णवषय ह थेट अांधब ां धव ां च्य दै नांणदन जीवन शी सांबांणधत असल्य मुळे आम्ही गुण त्मक सांशोधन पद्धतीच व पर सांशोधन प्रणियेत केल . (CBPAR) म्हणजेच समूह केंणद्रत सहभ गी सांशोधन य मध्ये लोक ां न केंद्रस्थ नी ठे ऊन सांशोधन केले ज ते . य सोबतच (CBPAR) समूह केंणद्रत सहभ गी सांशोधन पद्धतीमध्ये सांशोधक ां न णवषय त परीस्तीतीस पेक्ष बदल करण्य ची सांधी णमळते. क रण य सांशोधन पद्धतीमध्ये आपण सांशोधन प्रणियेमध्ये सम ज तील घटक ां न महत्व चां म नतो आणण त्य ां च्य समस्य आणण अडचणीांन व च फोडतो. आम्ही सांशोधन स ठी णनवडलेल्य णवषय मध्ये समूह कडून सांशोधनणवषयक म गणी असलेली समस्य आम्ही सम णवष्ट् केली व आमच णवषय ह आम्ही अणधक व्य पक बनवल . सदर सांशोधन प्रणिय आम्ही गुण त्मक सांशोधन पद्धतीने केली. य मध्ये आम्ही रोजग र आणण अांध ब ां धव ां च्य उपणजणवकेवर स्वतांत्र गट चच ि घेऊन त्य तून समोर आलेले प्रश्न आणण अपेक्ष रे ल्वे प्रश सन आणण अांध स ठी क यिरत असलेल्य सांस्थ ां समोर म ां डण्य च आम्ही प्रयत्न केल आहे . आमच णवषय ह ''व ां गणी ते द दर रे ल्वे प्रव स करण ऱ्य अांध ब ां धव च्य श रीररक सुरक्ष व व्यवस य तीत अडचणी य वर प्रक श ट कतो.'' सदर णवषय ची सांशोधन णवषयक आखणी करत न आम्ही सव ि त आधी रे ल्वे प्रश सन ची य वरील भूणमक ज णून घेण्य स ठी रे ल्वेच्य वररष्ठ अणधक ऱ्य ां सोबत सांव द स धल त्य ां ची य प्रश्न वरील भूणमक ज णून घेतली त्य ां नी स ां णगतल्य प्रम णे रे ल्वे आणण पररसर तील फेरीव ल्य ां च्य वैध आणण अवैध भूणमक ां च तपशीलव र आढ व आम्ही आमच्य सांशोधन वृत्त ां त त स दर केल आहे . सोबतच आम्ही णवणवध सांस्थ ज् अांध ब ां धव ां स ठी क यि करत त त्य ां च्य क य ि लय ां न भेटी णदल्य आणण तेथील सांबांणधत ां शी सांव द स धल य तून आम्ह ल सव ि त महत्व ची ब ब कळली ती म्हणजे , अांध व्य वस णयक ां च्य प्रश्न वरील क यद ह प्रस्थ णवत आहे . आणण त्य च मसुद सांसदे त स दर करण्य ची सांस्थेची भूणमक आहे . प्रस्त णवत क यद जर सांमत झ ल तर अांध ब ां धव ां च व्यवस य णवषयक प्रश्न बऱ्य चअांशी म गी ल गेल.य क यद्य च मसुद BMA य सांस्थेकडे आहे .य क यद्य मध्ये अांध ब ां धव न व्यवस य करण्य स ठीचे णवकल्प आणण सोबतच णदश णनदे श सम णवष्ट् आहे त.सदर क यद्य णवषयी आम्ह ल BMA य सांस्थेचे सदस्य श्री. हषिद ज धव ह् ां नी म णहती णदली.त्य ां च्य सोबत वरील प्रश्न वर आम्ही सांव द स धल तेव्ह ते म्हण ले णक,"ह क यद जर जर सांमत झ ल तर अांध ब ां धव न त्य ां च्य हक्क चे व्य वस णयक व्य सपीठ णमळे ल. ज् म ध्यम तू न ते आपल उदरणनव ि ह करू शकत त" व्यवस य करण ऱ्य अांध ब ां धव न बेगसि ऍक्ट नुस र श सन होऊ नये अशी पण य क यद्य तील तरतूद Page | 12
आमच्य समोर आली जी आम्ह ल खूप महत्व ची व टली क रण व्यवस य करण ऱ्य अांध ब ां धव ां शी बोलत असत न ह च अन्य य त्य ां नी आम्ह ल बोलून द खवल होत . NAB य सांस्थेतील प्रणशक्षक श्री.सांतोष ग यकर य ां च्य शी आम्ही अांध ब ां धव ां च्य स्वयांरोजग र शी णनवडीत प्रश्न वर ब तचीत केली,त्य तून समोर आलेल्य सवि ब बी आम्ही सदर सां शोधन त तपशीलव र म ां डल्य आहे त. य सोबतच व्यवस य करण ऱ्य अांध ब ां धव ां स ठी आयोणजत दोन क यि िम त आम्ही सहभ गी झ लो य क यििम मध्ये ज ऊन ज स्तीत ज स्त व्यवस य करण ऱ्य अांधब ां धव ां शी आम्ही जोडलो गेलो. एकांदरीतच आमच्य स रख्य अनव णी सांशोधक ां स ठी वरील सांशोधन च अनुभव खूपच सुखद होत .नवीन गोष्ट्ी णशक यल णमळ ल्य सम ज तील लोक ां स ठी लोक ां सोबत क म करण्य ची सांधी णमळ ली.
Page | 13
मुलाखत आष्टण गटचचेतून आले ल्या माष्टहतीचे वगीकरण
आमच्य ह् णवषय मध्ये द दर ते व ां गणी प्रव स करत न अांध ां न सुरक्षे णवषयक आणण अांध ां च्य रोजग र णवषयक भे डस वण ऱ्य
समस्य
य ां च
णचणकत्सक अभ्य स करत न
आम्ही २४ मु ल खती आणण ३ गट चच ि
घेतल्य .त्य ां च्य बरोबर चच ि करून णवणवध प्रक रची म णहती समोर आली.णह म णहती समजू न घेण्य स ठी आम्ही ह् म णहतील ९ तक्त् ां मध्ये णवभ जन केले आहे .त्य मध्ये वय,णलां ग,व्यवस य,प्रव स,णशक्षण,क म चे आणण र हण्य चे णठक ण,प्रव स चे णठक ण आणण प्रव स चे क रण ह् भ ग ां मध्ये णवभ गले आहे .शे वटच्य भ ग मध्ये रोजग र णवषयी सणवस्तर णवश्लेषण केले आहे .एकूण णवश्लेषन मधून अांध ां न सुरक्ष आणण व्यवस य ह् ां चे प्र योणगक तत्व वर म णहतीांचे णवश्लेषण पुढीलप्रम णे केले आहे . टे बल नं .१ :- वय वय २० – २५ २६ – ३० ३१ – ३५ एकूण सांख्य ३ ३ १८ २४ मु ल खती दरम्य न २०-३० वयोगट तील सांख्य ३ आहे .कद णचत ह युव वगि असल्य ने णशक्षण घेत असल्य ने ती सांख्य कमी आहे .वयोगट ३१-३५ वयोगट तील सांख्य १८ आहे .क रण ह् वयोगट तील अांध ां न रोजग र सांधी न णमळ ल्य ने आणण वय व ढल्य ने कद णचत रे ल्वे मध्ये कटलरी,खे ळणी,ग णी ग ऊन आपल्य सांस र ल ह तभ र ल वत असतील. टे बल नं .२ :- ष्टलंग िी
पुरुष
एकूण
७ १७ २४ एकूण मु ल खती मध्ये स्िय ां ची सांख्य पुरुयात ां पेक्ष कमी आहे क रण मणहल ां न घर स ां भ ळणे ,मु ल ां ची दे खभ ल कर वी ल गत असल्य ने आमच्य य मु ल खती मध्ये स्िय ां ची सांख्य ७ आहे .पुरुयात ां ची सांख्य १७ असून घर तल कम वती व्यक्ती म्हणून प णहलां ज त.त्य मुळे पैसे कम वून घर च लणवणे णह मोठी जब बद री त्य ल णनभव वी ल गते.
व्यवस य नोकरी धांद णशक्षण घरीच असत त णभक्ष म गणे Page | 14
पुरुष २ ११ ३ १
िी ६ १ -
एकूण २ १७ ३ १ १
एकूण
१७
७
टे बल नं .३ :- सध्याचा व्यवसाय
२४
ह् मु ल खतीत व्यवस य मध्ये नोकरी करण रे २ आणण धांद करण रे १७ आहे त.य मध्ये णवणवध सांस्थ ां द्व रे (NGO) कौशल्य प्रणशक्षण दे ऊनही त्य प्रम ण त रोजग र उपलब्ध न ही झ ल्य ने णकांव बदलत्य क ळ नु स र प्रणशक्षण न णमळ ल्य मु ळे आणण प्रश सन च्य अन स्थ मुळे त्य ां न रे ल्वे मध्ये धांद करण्य णशव य पय ि य उरल न ही.तसेच अांध ां न इतरत्र रोजग र उपलब्ध नसल्य ने एकूण २४ म्ज्ल ख्ती पैकी १ व्यकी घरी बेरोजग र आहे तर दु सरी व्यक्ती रे ल्वे मध्ये णभक्ष म गून आपल उदरणनव ि ह करत आहे . टे बल नं .४ :- दररोजचा प्रवास दररोजच प्रव स दररोज
पुरुष
िी
एकूण
१६
४
२०
कधी कधी १ २ ३ न ही १ १ एकूण १७ ७ २४ रे ल्वे णह रोजग र चे स धन असल्य ने रोजच प्रव स करणे ह त्य ां च जगण्य च अणवभ ज् घटक आहे .त्य मु ळे आमच्य मु ल खती मध्ये एकूण २० अांध रोजच रे ल्वे च प्रव स करत त.दररोज प्रव स करण य ां पैकी पुरुष १६ व स्िय ४ आहे त.तर कधीतरी रे ल्वे प्रव स करण रे पुरुष १ आणण स्िय २ आहे त.तर कधीच रे ल्वे प्रव स न करण रे फक्त १ च िी आहे .असे एकूण २४ पुरुष आणण स्िय ां ची सांख्य आहे . टे बल नं .५ :- राहण्याचे ष्टठकाण व ां गणी डोांणबवली ठ णे
भ ां डूप कुल ि
म टुां ग
स यन
१८
१
१
१
१
दररोजचे
१ रे ल्वे
प्रव स
१ करण ऱ्य
अांध ां पैकी
व ां गणी
येथे
१८
न गररक
र हत त.तर
डोांणबवली,ठ णे,भ ां डूप,कुल ि ,म टुां ग ,स यन येथे अनु िमे प्रत्येकी १ व्यक्ती र हत त. टे बल नं .६ :- कामाचे ष्टठकाण ष्टठकाण व ां गणी टर े न णिज मे ल,एक्सप्रेस घ टकोपर घरीच असत त एकूण
Page | 15
पु रुर् १ १० १ १ १ १४
स्त्री ५ १ १ ७
एकूण १ १५ २ १ १ १ २१
एकूण अांध ां पैकी १० पुरुष तर ५ स्िय असे एकूण १५ अांध व्यक्ती रे ल्वे मध्ये व्यवस य (धांद ) करत त.तर व ां गणी,णिज, मे ल,एक्सप्रेस, घ टकोपर येथे अनु िमे प्रत्येकी १ पुरुष तर णिज आणण घरी प्रत्येकी १ स्िय व्यवस य करत त.
टे बल नं .७ :- ष्टशक्षणाचे ष्टठकाण णठक ण
पुरुष
बदल पूर मु लुांड
१ १
उल्ह सनगर
१
एकूण
३
टे बल नं .८ :- प्रवास कुठून कुठपयंत व ां गणी कुल ि -बदल पूर चचिगेट-बोरीवली-णवर र ठ णे डोांणबवली नवी मुां बई भ ां डूप-उल्ह सनगर व ां गणी ते CST व ां गणी ते कुल ि व ां गणी-कजि त-द दर व ां गणी-कल्य ण-इगतपुरी व ां गणी-कुल ि -द दर व ां गणी-ठ णे व ां गणी-ठ णे-कुल ि व ां गणी-द दर व ां गणी-द दर-CST व ां गणी-द दर-मुां बई-ल तूर णवठ्ठलव डी-अांबरन थ-बदल पूर स यन-घ टकोपर एकूण
१ १ १ १ १ १ १ १ १ १ १ १ २ १ ३ २ १ १ १ २३
एकूण
स्थ नक प सून
ते
मध्य
रे ल्वे च्य
कजि त
CST
दरम्य न
प्रव स
करण य ां ची सांख्य एकूण २२ आहे तर पणिम रे ल्वे स्थ नक दरम्य नप्रव स करण ऱ्य ां ची सांख्य १ आहे .
टे बल नं .९ :- प्रवास कश्यासाठी करतात? कटलरी वस्तू णवकणे
६
क म असेल तर णकचन-लॉटरी णतकीट णवकणे खे ळणी णवकणे
२ १ १
Page | 16
अांध ां पैकी
खे ळणी-ख ऊ णवकणे चैन-ट ळ-उश्य णवकणे चैन-लॉक-खे ळणी-प स, कवर-मोबईल कवर णवकणे प स कवर णवकणे णफरणे/कटलरी वस्तू णवकणे फोल्डर फ ईल,कटलरी वस्तू णवकणे बॅग णवकणे णभक्ष म गणे लघु उद्योग वस्तू णवकणे व चन लय तील णकांव अन्य गोष्ट्ीांच्य खरे दी णविी स ठी णशक्षण स ठी एकूण होते की,अांध ां न वस्तू णवकण्य स ठी रे ल्वे णशव य पय ि य न ही.
Page | 17
१ १ १ १ १ १ १ १ १ १ १ ३ २४
एकूण मु ल खतीपैकी उपजीणवकेस ठी २१ अांध व्यक्ती प्रव स करत त. तर फक्त ३ व्यक्ती णशक्षण स ठी प्रव स करत त. वरील म णहतीच्य आध रे आपण स हे लक्ष त येईल णक,रे ल्वे मध्ये अांध लोक वेगवेगळ्य
जीवन वश्यक
वस्तू
णवकत त.सोबतच हे पण लक्ष त येईल णक सवि णविी करण रे अांध हे रे ल्वे तच व्यवस य करत आहे त. य वरून हे स्पष्ट्
वांगणी चे रहस्य व ां गणी हे णठक ण ठ णे णजल्य त आहे . मध्य रे ल्वेच्य उपनगरीय रे ल्वे पट्ट्य तील एक छोटां सां शहर आहे . णनम ग्र मीण भ ग त व ां गणी च सम वेश होतो. वेग ने य णठक णी णवक स होत आहे . रस्ते ब ां धणी, घर ां ची णनणमिती, प य भूत सोयी सुणवध णवकणसत होत आहे त. इथे र हण रे बरे चशे लोक मजुरीच व्यवस य करत त. तर क ही स्थ णनक न गररक शे ती करत त. मुांबई प सून ७० णकलोमीटर व ां गणी आहे . व ां गणी रे ल्वे स्टे शनच्य अवतीभोवती मोठ्य प्रम ण त बैठ्य च ळी व पत्र्य ची घरे आहे त. य णठक णी र हण री बहुत ां श वस्ती णह दृणष्ट्हीन लोक ां ची आहे . बरे चसे दृणष्ट्हीन ब ां धव अनेक वष ां प सून व ां गणी मध्ये व स्तव्य स आहे त. अांध ब ां धव ां ची ची व ां गणीतील पिीमेल वस्ती आहे . व ां गणी मध्ये र हण ऱ्य बऱ्य चश अांध ब ां धव ां ची उपजीणवक ही रे ल्वे प्रव स दरम्य न केलेल्य वस्तू णविीतून होते . मुल खतीदरम्य न एक अांध व्यक्तीने स ां णगतले णक ते “स ध रण 1993 ते 94 प सून इथे व स्तव्य स आहे त. त्य ां च्य व ां गणी मधील व स्तव्य चे क रण णवच रले असत त्य ां नी असे स ां णगतले की पांचवीस वष ां पूवी इथे ज गेचे भ व खूप कमी होते . तसेच ज ग ही मुबलक प्रम ण त होती. अगदी 300 ते 500 रुपये भ ड्य ने घर घे ऊन इथे र हण्य ची सोय होणे शक्य होतां . त्य चबरोबर रे ल्वे स्टे शन प सून जवळ असल्य मुळे ररक्ष चे भ डे ही खचि होत न ही.य सवि क रण स्तव आम्ही स्वबळ वर व ां गणी मधे आमची वस्ती वसवली” असे त्य ां नी स ां णगतले . 1994 प सून ते आजपयांत व ां गणी ग्र मपांच यतीने घरकुल योजनेच्य म ध्यम तून 25 दृणष्ट्हीन ब ां धव ां न घरे उपलब्ध करून णदल्य चे त्य ां नी स ां णगतलां आणण व ां गणी मध्ये र हण ऱ्य एकूण अांध ां ची सांख्य त्य ां च्य मते स डे तीनशेच्य वर आहे . व ां गणी मध्ये सांशोधन दरम्य न प हणी करत असत न अनेक प्रक रची णनरीक्षण आम्ही नोांदवली. व ां गणी मध्ये दृष्ट्ीहीन ां न ग्र मपांच यतीने िेल ग्रांथ लय उपलब्ध करुन णदलेले आहे . सदर ग्रांथ लय व ां गणी स्थ नक च्य पूवेल आहे . य ग्रांथ लय च्य म ध्यम तू न दृणष्ट्हीन णवद्य थी अभ्य स करत त. स्पध ि परीक्षेची तय री करत त. सदर उपिम वषिभर ग्रांथ लय च्य म ध्यम तून च लत त असे ग्रांथप ल श्री. मुांज ब य ां नी स ां णगतले. मुल खतीदरम्य न असे आढळू न आले की, व ां गणी मधील अां ध ां ची शैक्षणणक प त्रत कमी अणधक आहे . मुल खतीदरम्य न क ही अांध ब ां धव अगदीच णनरक्षर आढळू न आले, तर क ही अांध ब ां धव उच्चणशणक्षत म्हणजे पदवीधर दे खील सुद्ध होते . Page | 18
उच्चणशणक्षत असून दे खील सुद्ध त्य ां न नोकरी न णमळ ल्य मुळे बेरोजग र असल्य ची खांत त्य ां नी बोलून द खवली. व ां गणी शहर ां मध्ये अस्स्तत्व त असलेल्य ग्र मपांच यतीच्य म ध्यम तून अनेकप्रक रचे उपिम अांध ां स ठी र बवले ज त त. खूप फ यद होतो असे स्थ णनक रणहव शी श्री. मुांज ब य ां नी स ां णगतले. ज् मध्ये रे ल्वे प्रव स दरम्य न स्वतःची क ळजी कशी घ्य यची, गदीच्य वेळेल कोणती खबरद री घ्य यची अश प्रक रच्य छोट्य छोट्य गोष्ट्ीांचे प्रणशक्षण त्य ां न णदले ज ते . मुल खती दरम्य न असे आढळले की, भ ऊ प टील हे सम जसुध रक होते , त्य ां नी च ळीस वष ां पूवी व ां गणी य णठक णी दृणष्ट्हीन ां स ठी वस्ती णनम ि ण केल्य चे सांदभि णमळ ले . एकूणच व ां गणीमधल्य दृणष्ट्हीन लोक ां च्य दै नांणदन जीवन वर जर आपण प्रक श ट कल तर हे लक्ष त येईल की, तेथील अांधलोक खऱ्य अथ ि ने सांघणटत आहे त. य चे क रण ते एकमेक ां न स तत्य ने मदत करत त.मुल खतीदरम्य न आम्ही सांशोधक ां नी प णहले की,कुठे ही ज त न ते एकमेक ां च्य ख ां द्य वर ह त ठे वून एकत्र ज त त. तसेच एकमेक ां न योग्य त्य पद्धतीने मदत दे खील करत त.ज् मध्ये व ां गणी मध्ये आलेल्य नवीन दृष्ट्ीहीन ां न तेथील अांध ब ां धव व्यवस य तले ब रक वे समजून दे त त.
प्रश सकीय व श सकीय प तळीवर अांध ां स ठी असलेल्य णवणवध योजन ां च पररचय करून दे त त. ग्र मीण भ ग तून रोजग र स ठी आलेल्य दृणष्ट्हीन ब ां धव न व ां गणी मध्ये आपले व स्तव्य प्रस्थ णपत करणे सोपे ज ते . व ां गणी य शहर ां मध्ये ग्र मपांच यतीच्य प्र थणमक श ळ आहे त. अांध ां चे प्र थणमक णशक्षण णतथेच होते आणण पुढील व्य वस णयक णशक्षण स ठी ते शहर कडील मह णवद्य लय अथव अांध ां च्य क्षेत्र त क यिरत असण ऱ्य सां स्थ ां च्य प्रणशक्षण केंद्र त आपलां न व नोांदवून व्य वस णयक प्रणशक्षण घेत त. मुल खतीदरम्य न एक दृणष्ट्हीन युवक ने अांबरन थ मधील “नॅशनल असोष्टसएशन फॉर द ब्लाइं ड” सांस्थेच्य
व्य वस णयक प्रणशक्षण केंद्र च उल्लेख केल . त्य ने इथूनच आपले
औद्योणगक व्य वस णयक णशक्षण (ITI) पूणि केल्य चे स ां णगतले .
व ां गणी मध्ये र हत असलेल्य दृष्ट्ीहीन ां न रे ल्वे प्रश सन ने अलीकडच्य क ळ त प दच री पूल उपलब्ध करून णदल असल्य ने रे ल्वे स्टे शन पयांत सुरणक्षत ररत्य पोहोचत येते.जवळप स सवि अांध य च व पर करत त. य पुल च व पर सवि स्थ णनक प्रव सी करत त.य बद्दल अांध ां नी सम ध न व्यक्त केले . तसेच य पुल मुळे अांध ां न सुरणक्षत प्रव स ची हमी णमळ ली. पूल नसत न अांध ब ां धव रे ल्वे रूळ ओल ां डून स्टे शन पयांत येत होते . त्य मुळे त्य ां च्य जीव ल धोक होत .पू ल उपलब्ध झ ल्य ने ह धोक टळल . व ां गणी हे रे ल्वे स्थ नक मध्यवती णठक णी असल्य मुळे मुांबई व पुणे अश दोन्ही णठक णी ज ण ऱ्य रे ल्वेमधून व्यवस य करणां शक्य होतां , असेदेखील त्य ां नी स ां णगतले. क ही अांध ब ां धव पुण्य च्य णदशेने ज ण ऱ्य Page | 19
रे ल्वेग ड्य ां मध्ये स म न णविीच व्यवस य करत त. तर क ही अांध ब ां धव मुांबईच्य णदशेने येण ऱ्य उपनगरीय रे ल्वे ग ड्य ां मध्ये आपल स म न णविीच व्यवस य करत त. अश प्रक रे व ां गणी मधील अांध ां ची दै नांणदन जीवन पद्धती आह्रे .
वांगणी आष्टण मुंबई पररसरात राहणाऱ्या अंधांची पार्श्तभूमी प्रत्येक म णस ल तीन प्रक रच्य मूलभूत गरज असत त. य मध्ये . अन्न, वस्र आणण णनव र य ां च सम वेश होतो.व ां गणी मध्ये र हण रे बहुतेक अांध हे ग्र मीण भ ग तून व्यवस य करून आपले पोट भरण्य स ठी तर क ही णशक्षण स ठी आलेले आहे त.त्य ां च्य शी प्रत्यक्ष सांव द स धल तेव्ह त्य ां नी हे स ां णगतलां णक,मुांबई आणण पररसर मध्ये व्यवस य कर यल पुरेस व व असल्य ने त्य ां नी आपले व स्तव्य व ां गणीत ठे वले आहे . मुांबई प सून व ां गणी अांद जे ७० कमी असल्य ने प्रव स करणे सोपे ज ते . णमळ लेल्य म णहती नुस र जवळप स ३०० ते ३५० अांध व ां गणीमध्ये र हत त. न ांदेड,सोल पूर,ल तूर भ ग तील लोक इथे आहे त. रे ल्वेव हतूक ही व्यवस य स ठी पूरक असल्य ने आणण जगण्य स ठी पोषक असल्य ने य भ ग त लोक गुण्य गोणवांद ने र हत त. य वरती एक सहभ गी व्यक्ती म्हण ली. "मी ल तूर णजल्ह्य़ तील ग जूर य ग व च मुळणनव सी आहे . पोट प ण्य स ठी मी आत व ां गणी येथील स ईनगर, स वरे व डी ह् णठक णी र हत आहे . म झ स्वतःच घर आहे .’’ तसेच मुांबई आणण पररसर त र हण रे अांध ब ां धव वसणतगृह णकांव सांस्थेने उपलब्ध करून णदलेल्य सदणनकेत र हत त. वसणतगृह त र हण रे अांध बरे चशे णवद्य थी असून त्य ां नी णशक्षण स ठी वसणतगृह त र हणे पसांत केले आहे . असे त्य ां नी स ां णगतले श सन कडून त्य ां न णवणवध सवलती येथे णमळत त. य त मोफत वसणतगृह त णनव र , कमीणकमतीत पुस्तक, रे लेवेच प्रव सी प स, आणण म णसक खच ि स ठी भत्त णमळतो. य मुळे वसणतगृह त र हणे त्य ां न सोयीचे ठरते असे मुल खत दे त न ते म्हण ले . मुांबईतील अांध ब ां धव स म णजक न्य य णवभ ग च्य वरळी आणण चेंबूर (सांत एकन थ श सकीय मुल ां चे वसणतगृह) पररसर तील वसणतगृह त र हत त. वसणतगृह त श सन ने मोफत व स्तव्य ची सोय उपलब्ध करून णदल्य मुळे बरे चशे अांध ग्र मीण भ ग तून णशक्षण अथव औद्योणगक प्रणशक्षण स ठी मुांबईत येत त. पररण मी वसणतगृह त र हण ऱ्य अांध ां न रे ल्वे प्रव स णनयणमत कर व ल गतो. त्य ां न सुरक्ष णवषयक अडचणी रोज भे डस वत त. असे त्य ां नी मुल खतीदरम्य न स ां णगतले.
Page | 20
वांगणी आष्टण मुंबई पररसरात राहणाऱ्या अंधबांधवांची शैक्षष्टणक स्स्थती आष्टण आव्हान. णशक्षण ह म णस च्य आयुयात च अणवभ ज् भ ग आहे . णशक्षण ने म णूस सशक्त होतो. जग कडे तो डोळसपणे बघण्य च प्रयत्न करतो.त्य मुळे णशक्षण हे ज् प्रम णे सविस म न्य लोक ां स ठी पोषक ठरते . त्य चप्रम णे ते अांध ां न ही सम ज कडे डोळस पणे बघ यल णशकवते णशव य जगण्य स ठी पूरक ठरते . बदल पूर जवळील व ां गणी पररसर ल णवशेष महत्त्व आहे . पदव्युत्तर णशक्षण घेतलेली कमी असले ,तरी णशक्षण चां प्रम ण येथील अांध व्यक्ती मध्येणदसून येत आहे . त्य मुळे णशक्षण हे त्य ां च्य रोजच्य जगण्य ल सक र त्मक बनवत आहे . य सोबतच अांध ब ां धव न णशक्षण घेत न णवणवध समस्य येत त य त प्र मुख्य ने पुस्तक िेल भ षेत णमळत न हीत,सांगणक व परण्य चे तांत्र व परण्य चे प्रणशक्षण नसल्य ने अडचण येते.पररण मी शैक्षणणक अडचणी येत त. ष्टवष्टशि ष्टशक्षण साधनांचा तुटवडा: िेल ही अांध ां स ठी णलपी, णदसत नसल्य मुळे णठपक्य ां च्य सह य्य ने बनवलेल्य य णलपील स्पश ि च्य म ध्यम तून अांध णवद्य थी आपले णशक्षण पूणि करत आहे त. िेल णलपी ह पय ि य अांध ां स ठी उपलब्ध असल तरी सविच मह णवद्य लय ां त व श ळ ां त ह पय ि य उपलब्ध नसल्य मुळे णशक्षण घेण्य स अांध व्यक्तीांन अडचणी येत आहे त. ऐकीव(ऑणडओ) स्वरूप तील स णहत्य ही अांध ां न महत्त्वपूणि उपयोगी ठरत आहे . परां तु अश स णहत्य ची उपलब्धत कमी असल्य मुळे अांध णवद्य र्थ् ां न अडचणी येत त. िेलणलपी व ऑडीओ स्वरूप तील स णहत्य अांध णवद्य र्थ् ां स ठी महत्त्वपूणि ठरत असले तरी त्य ां च प्रचांड तुटवड असल्य मुळे अांध णवद्य र्थ् ां न णशक्षण घेत न अनेक समस्य ां न स मोरे ज वे ल गते .य वर प्रक शट कत न एक अांध व्यक्ती ां चां म्हणणे होते णक,"िेल णलपीत ज स्त स णहत्य उपलब्ध होत न ही. त्य मुळे िेल णलपीतील स णहत्य कमी आहे .ऑणडओ स्वरुप तील स णहत्य ची आम्ही व रां व र म गणी करूनही ते आम्ह ल उपलब्ध करुनणदलां ज त न ही. आम्ही हे स णहत्य फुकट न ही घेत. पण तरीसुद्ध ते आम्ह ल उपलब्ध होत न ही..."
Page | 21
प्रगत तंत्रज्ञान: तांत्रज्ञ न बरोबर स्वतःतही बदल अपेणक्षत असत त. म णहती तांत्रज्ञ न झप ट्य ने बदलत आहे . सविस ध रणलोक उपलब्ध स धन ां च्य आध र ने स्वत:मध्ये बदलघडवून आणत त. उद रण थि िेल कीबोडि व परणे ,टोणकांग सोफ्ट्वे अर ह त ळणे . रे कॉणडां ग यांत्रण व परणे अश्य णवणवध प्रक रच्य प्रगत तांत्रज्ञ न व परण्य चे कौशल्य आत्मस त करणे आव्ह न आहे . परां तु अांध ां स ठी असण री स धने अल्प प्रम ण त असल्य ने त्य ां न लगेच य बदल ां बरोबर बदलत येत न ही.
ष्टशक्षणासाठी वसष्टतगृहांचा वापर: णशक्षण ह जीवन च अणवभ ज् घटक आहे . अांध ां स ठी णशक्षण च्य सोयी मोठ्य प्रम ण तनसल्य क रण ने अांध णवद्य थी श सकीय वप्रश सकीय वसतीगृह ां च आध र घेत आपले णशक्षण पूणि करत आहे . चेंबूर येथील वसणतगृहां वरती हे णवद्य थी र हून आपलां णशक्षण पूणि करीत आहे त. येथील एक णवद्य थी म्हणतो,“बदल पुर ल आमची सांस्थ आहे . कुल्य ि ल सध्य मी णशक्षण घेत आहे . त्य मुळे वसणतगृह आम्ह ल फ र उपयोगी पडत त."
ष्टशक्षण व रोजगारणशक्षण घेण्य त अांध व्यक्ती म गे र णहलेले न हीत. आपल्य आां धळे पण च ब ऊ न करत ते णनभीडपणे णशक्षण घेत आहे त. स म णजक क्षेत्र त क म करण ऱ्य आणण व्यवस य णभमुख णशक्षण आणण दे ण ऱ्य सांस्थ अांध ां न रोजग र णभमुख णशक्षण दे त आहे त. णशव य प्रणशक्षण घेतलेल्य क्षेत्र मध्ये रोजग र ची सांधीही प्र प्त करून दे त त. त्य मुळेअश प्रक रचे दे ण ऱ्य सांस्थ अांध ां न रोजग र णभमुख णशक्षण दे त आहे त.प्र थणमक णशक्षण घेणऱ्य अांध ां ची सांख्य लक्षवेधी असली तरी म ध्यणमक णशक्षण घेण ऱ्य अांध ां ची सांख्य कमी आहे . णशव य पदवी पयांतव पदव्युत्तर णशक्षण घेण ऱ्य ां ची सांख्य य हीपेक्ष कमी आहे . णशक्षण च्य सुणवध ां च्य तुटपुांजेपण हे त्य म गचां महत्त्वपू णि क रण आहे .रे ल्वे व बडणकांग क्षेत्र त अनेक अांध व्यक्ती क म करत यत रोजच प्रव स करून आलेल अनुभव य मुळे ते आत णनभीडपणे प्रव स करत आहे त.
Page | 22
णशक्षण घेण्य मध्ये अांध लोक अग्रेसर आहे त. अांध लोक ां चे स ध रणपणे दोन प्रक र पडत त. क हीजण पूणितः अांध असत त तर क हीांन म त्र अांशतः णदसत असतां . बऱ्य चद व्य वस णयक क्षेत्र त प्र णशक्षण घेऊन दे खील प्रत्यक्ष रोजग र णमळवत न अांध ां न ड वलले ज ते . औद्योणगक प्रणशक्षण घेऊन रोजग र स ठी पररपूणि झ लेल्य ां न प्रत्यक्ष क मकरत न म त्र रोखल ज तां . अांशतः अांध लोक ां न क म च्य णठक णी सांधी णमळत असली, तरी दे खील योग्यत असून दे खील कौश ल्यप्र प्त असत न ही पूणितः अांध लोक ां न म त्रसांधीतून ड वलले ज ते . य वर भ यात करत न एक अांध व्यक्ती म्हणतो की,‘ब र वीनांतर मी अांध लोक ां स ठी प्रणशक्षण दे ण ऱ्य आयटीआय मधून प्रणशक्षण घेतलां. आमच्य मध्ये प स होण रे आम्ही णतघेजण. पूणि ब्ल इां ड होतो. पण त्य नांतर क म ल घेत न आम्ह ल ड वललां गेलां. जे न प स झ ले होते व ज् ां न थोड्य फ र प्रम ण त णदसत होतां त्य ां न क म वती घेतलां . जर आम्ह ल घ्य यचेच नव्हतां तर हे प्रणशक्षण णदले तरी कश ल ?’’
श सकीय व प्रश सकीय सेवेमध्ये क म करत न णकांबहुन कधीकधी णनवड झ ल्य नांतर त्य ां न त्य ां च अांधपण त्य ां च्य प्रगतीच्य व योग्यतेच्य आड येत आहे . त्य ां न ड वलले ज त णशव यत्य ां च्य अांधपण मु ळे त्य ां च्य योग्यतेवर ती ही प्रश्नणचन्ह णनम ि ण केले ज त त.
शालेय ष्टशक्षणाचा रोजगारावर पररणाम: रे ल्वेने प्रव स करत असत न अनेक वेळ अांध व्यक्ती जीवन वश्यक स म न णवकत असल्य चे णदसून येते. सविस म न्य लोक ां मध्ये व वरत न अांधव्यक्तीांन णशक्षण च फ यद होत असतो. अनेक अांध व्यक्ती रे ल्वेग ड्य ां मध्ये ग णी बोलून समोरच्य चां मनोरां जन करून आपल पोटभरत त त्य ां चे हे कौशल्य त्य ां च्य पोट प ण्य चे स धन झ ले आहे .रे ल्वेग ड्य ां मध्ये धांद करण ऱ्य अांध ां चे णशक्षण हे प्र थणमक स्वरूप चे झ ले आहे .आणण णशक्षण च त्य ां च्य स्वतःच्य जीवन त उपयोग होतो.हे एक अांध व्यक्तीच्य बोलण्य वरून णदसून येतां.तो म्हणतो णक,"आमच्य पै की जवळप स सगळ्य ां चां प्र थणमक णशक्षण झ लां आहे .तर क ही जण ां नी अमय ि द णशक्षण घेतलां आहे ."म्हणजेच,क ही णनरक्षर तर क ही उच्चणशणक्षत आहे त.णशक्षण ने म णूस सुदृढ होतो, पररपक्व होतो, व समोरच्य व्यक्तीकडे ,णवश्व कडे सक र त्मक दृष्ट्ीकोन तून बघण्य च प्रयत्न करतो.अांध लोकही णशक्षण आणण समोरच्य जग कडे डोळसपणे बघण्य च प्रयत्न करत त.परां तु णशक्षण च्य सोयी पररपूणि नसल्य मुळे णकांबहुन त्य उपलब्ध न झ ल्य मुळे तर कधीकधी अांधत्व मुळे मय ि द आल्य मुले उच्च णशक्षण घेत येत न ही.परां तु स्वतः
Page | 23
व्यवस य करत न व आपलां दै नांणदनजीवन जगत असत न त्य ां न णशक्षण च उपयोग होत आहे . णशक्षण ने ते पररवतिन च्य व टे वरती च लत आहे त.
वांगणी आष्टण मुंबई पररसरात राहणाऱ्या अंधबांधवांनची प्रवासातील सुरक्षा.
व ां गनीते द दर प्रव स करत न अांध व्यक्तीांन सुरक्ष णवषयक येण ऱ्य समस्य च म गोव आमच सांशोधन मध्ये करीत आहोत एकांदरीत आमच्य टीमने घेतलेल्य मुल खती गटचच ि तसेच रे ल्वे प्रश सन ची भूणमक वर क म करण ऱ्य णवणवध सांस्थ त्य ां च्य शी एकणत्रत चच ि केल्य नांतर सुरणक्षतेचे णवणवध पैलू (प्रश्न) त्य ां न भे डस वत आहे त य मध्ये पणहली समस्य रे ल्वे प्रव स करीत असत न रे ल्वे स्थ नक आणण स्थ नक य मधील अांतर कमी अणधक असल्य ने य ची शक्यत अणधक णदसत त रे ल्वे स्थ नक मध्ये रे ल्वे टर ॅ कच्य ब जूने इतक्य णटपक्य च्य ट इ्स नसल्य ने प्लॅटफॉमि आणण रे ल्वे टर ॅ क य मधील अांतर म णहत होत असल्य ने अांध ां च तोल ज ऊन अपघ त होण्य चीही द ट शक्यत असते . तसेच रे ल्वे डब्य मध्ये अांध व्यक्ती व्यणतररक्त इतर प्रव सी चढल्य ने चोरी धक्क बुक्की होण्य च्य घटन ां न स मोरे ज वे ल गते .
रे ल्वे पोणलस प्रश सन कडून अांध ां न णदल ज ण र त्र स त्य मुळे त्य ां च व्यवस य बांद पडल्य ने उप सम रीची वेळ येऊन पडते अपां ग च्य रोजच्य जगण्य च्य क यििम ां मध्ये रे ल्वे स्थ नक ां मध्ये अांध ां च डब शोधण्य स ठी मोठी कसरत कर वी ल गते क रण अध्य य च्य डब्य च्य णठक णे णठक णी णवपसि नसल्य ने बऱ्य चवेळी तोल ज ण्य ची ज ण्य ची शक्यत अणधक असते तसे च अांध ां च्य रे ल्वे रे ल्वे अांध ां च्य डब्य मध्ये णवपसि नसल्य ने रे ल्वे प्लेटफॉमि कोणत्य ब जूल येते हे कळत नसल्य ने अपघ त होत त. रे ल्वे डब्य मध्ये ज् णठक णी प्लॅटफॉमि त्य -त्य णठक णी ल व वेत जेणेकरून अपघ त होण र न हीत. रे ल्वे मधील सुरक्षेस ठी ल वण्य त आलेले सीसीटीव्ही बांद असल्य ने अांध ां च्य डब्य ां मध्ये चोर ांच शोध घे त येत न ही. ह मोठ फटक अां ध ां न बसतो. लैंणगक सुरक्षे च्य दृष्ट्ीने अांध प्रव स करत असत न दररोज एकमेक ां त स्पशि होत असतो त्य मुळे स्वतःल स वरून बस न ह त्य वरच उप य आहे असे मुल खतीतून म णहती होते .
रे ल्वेमध्ये प्रव स करत न अांध ां च्य डब्य मध्ये अपांग असल्य चे एस्क्टां ग करून चढत त त्य मुळे अां ध ां न धक्क बुक्कील स मोरे ज वे ल गते य प्रसांगी खरचटणे चोरी होणे अश घटन घडत न णदसत त रे ल्वे Page | 24
हे ल्पल इन सांदभ ि त बर च वेळ वेळेवर मदत पोहोचत नसल्य ने अांध ां न सुरणक्षते च प्रश्न णनम ि ण होतो. बऱ्य च णठक णी रे ल्वे िीज नसल्य ने अांध ां न आपल जीव मुठीत धरून रे ल्वे टर ॅ क प र कर वे ल गत त. तसेच, गदीच्य णठक णी रे ल्वे िीज गदीमुळे अांध ां न ते च लण्य स ठी त्र स होतो पररण मी चेंगर चेंगरीच प्रसांग अांध ां स ठी घडू शकतो य स ठी स्वतां त्र लेन अस वी. रे ल्वे मध्ये सविस म न्य मणहल न मोठ्य प्रम णत लैंणगक त्र स ल स मोरे ज वे ल गते .अने क वेळेल य प्रश्न ां वर ठ म पने बोलण्य स मणहल ट ळ ट ळ करत त पररण मी लैंणगक सुरक्ष प्रश्न अणधक गांभीर होत असल्य चे व स्तव आहे . अश परीस्स्थत अां ध मणहल प्रव श ां न णह अश च प्रक रचे अनुभव आलेले असत त.पण त्य य वर कोणत्य ही प्रक रे बोलत न हीत असे ज णवते . णवशेषकरून र त्रीच्य वेळेल अपांग ां च डब्ब ज स्त असुरणक्षत असल्य चे ज णवते .
आमच्य सांशोधन च्य मुल खतीदरम्य न” दोन अांध मणहल ां नी वरील प्रक रच लैंणगक त्र स झ ल्य चे स ां णगतले.पण त्य ां नी बदन मीच्य भीतीने आवज उठवल नसल्य चे स ां णगतले “वरील मुद्द्य वरून असे स्पष्ट् होते णक मणहल अां ध प्रव सी आणण त्य च्य सुरक्ष णवषयक ब बी महत्व च्य आहे त. मुांबई अांध जण मांडळ य सांस्थेने सदस्य श्री हषिद ज धव य ां च्य शी आम्ही य णवषय वर सांव द स धल तेव्ह ते म्हण ले णक,”अांध व्यक्तीांची रे ल्वे प्रव स तील सुरक्ष महत्व ची आहे क रण मुळ त त्य ां न णदसत नसल्य मुळे प्रव सत त्य ां न असुरणक्षत व टू शकत" गदी मोठ्य प्रम ण त असते त्य मुळे बऱ्य च वेळेल धक्क बुक्की होते .य तून श रीररक इज होते . क रण सव ि न च ग डी पकड यची घ ई असल्य मुळे ज तो. पळत असतो.त्य तच क ही रे ल्वे स्थ नक ां वर बीप यांत्रण क यिरत नसल्य मुळे नेमक अपांग ां च डब्ब शोध यल वेळ ल गतो.त्य मुळे अणधक प्रम ण त गैरसोय होते . बऱ्य च वेळेल बस यल ज ग णमळत न ही त्य मुळे ल ां बच्य प्रव स त श रीररक त्र स ज स्त होतो. लैंणगक त्र स य णवषय वर बोलत न ते म्हण ले णक बऱ्य च अांध मणहल ां न वेगवेगळ्य प्रक रे लैंणगक त्र स ल स मोरे ज वे ल गते .स्वतः अांध असल्य ने त्य ांन नेमक य च अांद ज घेणे कठीण ज ते . पण सम ज तील अश व ईट लोक ां मुळे असुरणक्षतत क यम ज णवते णवशेषकरून र त्रीच्य वेळेल जेव्ह अपांग ां च डब्ब ररक मी असतो. अनेक मणहल अांध प्रव सी बदन मीच्य भीतीने य ची व च्यत करत न हीत पण अस अनुभव त्य ां न नक्कीच येतो य त शांक न ही. “नॅशनल असोणसएशन फॉर द ब्ल इां ड” य सांस्थे चे जनसांपकि प्रमुख सांतोष ग यकर म्हण ले णक,''अांधत्व णह एक प्रक रची व्यक्तील आलेली मय ि द आहे " क रण स म णजक प तळीवर व वरत न प्रत्येक अांध म णस ल इतर ां वर अवलांबून र ह वां ल गत. रे ल्वे प्रव स करत न Page | 25
सुद्ध अश च प्रक रे
लोक ां ची मदत घ वी ल गते . लोक मदत करत तही पण आजच्य धक धकीच्य जीवन त प्रत्येक ल घ ई असते.त्य मुळे सविच लोक मदत करत तच असां न ही. जर मदत न ही णमळ ली तर अांध व्यक्ती स्वतः अांद ज घेऊन प्रव स करते अश वेळेल त्य ां न शररररक इज होणां स्व भ णवक आहे . गदी खूपच असल्य ने ज् ल त्य ल स्वतः ल स वरून प्रव स करणे खूप महत्व चे असते . आमच्य सांस्थेम फित आम्ही प्रव स त अांध ां नी कशी सुरणक्षतत ब ळग वी य वर प्रणशक्षण दे तो जेणेकरून अांध ब ां धव ां च प्रव स सुरणक्षत होईल.
Page | 26
शासकीय पातळीवरील योजनाचा तपशील. अ.क्र.
योजनांची माष्टहती / स्वरूप
कुणासाठी
योजनाकते
/ लाभाथी
केंद्र / राज्य
अटी / शती
शासन 1
णशक्षणअपांग णवद्य र्थ् ां न
अपांग णवशेष
णवद्य थी
अणततीव्र
पूणितः
अांध
र ज् सरक रची
वय वषे 6 ते 18 वयोगट तील
योजन
अस व .
अपांगत्व मुळे स म न्य मुल ां बरोबर
आणण अांशतः
श ळ ां म फित
स म न्य
अांध
णशक्षणयोजन
न हीत. अश णवद्य र्थ् ां स ठी तसे च
णचणकत्सक कडून
स्वयां सेवी सां स्थ ां म फित च लणवल्य
अस व .
ज ण ऱ्य
अस्स्थव्यां ग
श ळे त
ये ऊ
अपांग ां च्य
शकत
अपांगत्व चे प्रम णपत्र णजल्ह शल्य
णवशेष
हून
प्र प्त
केले ल
प्रवग ि तील
अपांगत्व
अणधक
अस वे .
श ळ ां मधू न दृष्ट्ीहीन, कणि बणधर,
40%
अस्स्थणवकल ां ग ां स ठी
णशक्षण ची
कणि बणधर णवद्य र्थ् ां ची श्रवण मय ि द
सोय केली आहे . य श ळ णनव सी
26 ते 91 णकांव त्य हून अणधक
व अणनव सी स्वरुप च्य
असून
डी.बी. अस वी. अांध णवद्य थी दोन्ही
णनव स, भोजन ची णवन मुल्य सोय
डोळय ां नी अांध अस व , अल्पदृष्ट्ी
आहे .
असल्य स
30%
हून
अणधक
अस वी. मणतमांद णवद्य र्थ् ां च बु द् ध्य ां क 70 हून कमी अस व . 2
अपांग
व्यक्तीन ां
18 ते 50 वयोगट तील दृष्ट्ीहीन,
र ज् श सन
अजिद र चे अपांगत्व णकम न 40%
स्वयां रोजग र स ठी
व्यक्तीन ां स्वयां रोजग र स ठी रु. 1,
त्य पेक्ष
बीज भ ां डवलयोजन
50,000/- च्य
आहे .
व्यवस य करीत
ज स्त असणे आवश्यक
80% बड केम फित कजि व 20%
अजिद र चे वय 18 ते 50 वषे
अथव
असणे
कम ल
रु.
30,000/-
आवश्यक
आहे .
अनुद न स्वरुप त णदले ज ते . 3
स म णजक सु रणक्षतत सक र त्मक योजन :
Page | 27
श रररीक पुनवि सन च्य दृष्ट्ीने अां ध व उप य
व्यक्तीन ां
चष्मे , क ठय
तसे च
र ज् श सन
य योजनेंतगि त म णसक उत्पन्न रु. 1,500/-
पयां त
असण ऱ्य
इयत्त दह वी नांतरचे णशक्षण पूणि
अजिद र स अवयव व स धन ां च्य
करण्य स ठी अांध णवद्य र्थ् ां न टे प
खरे दीस ठी 100% तर म णसक
रे कॉडि र व दह कोऱ्य कॅसे ट्सचे
उत्पन्न रु. 1,501/- ते 2,000/-
सां च णदले ज त त.
पयां त असण ऱ्य अजिद र स 50% अथसह य्य
दे ण्य त
ये ईल.
ही
योजन प्रौढ व्यक्तीांस ठी 3 ते 5 वष ि तून
एकद
आणण
15
वष ि ख लील मु ल ां न दरवषी ल गू असे ल.
य
योजनेंतगि त
अथिसह य्य ची मय ि द णकम न रु. 25/- व कम ल रु. 3,000/- अशी र हील. कृणत्रम अवयव ां च्य ब बतीत अवयव
बसणवण्य स ठी
आक रण्य त
ये ण ऱ्य
खच ि च्य
15% रक्कम ल भ र्थ् ां स दे ण्य त ये ईल. 4
अपांग
व्यक्तीन ां
व्यक्तीन ां
णदलेल्य एस.टी.
अांधत्व चे प्रम णपत्र णजल्ह शल्य
प्रव स
ओळखपत्र च्य
भ डय मध्ये
प्रव स
प्रव स भ डय मध्ये अपांग व्यक्तीस
अस वे .
75% व त्य च्य सोबत्य स 50%
अांधत्व चे प्रम ण 40% हून अणधक
प्रव स सवलत दे ण्य त आली आहे .
अस वे .
णवद्य र्थ् ां न स्वयां सेवी सां स्थांा म फित
श ळ /कमिश ळ
च लणवण्य तये ण ऱ्य
च लणवण्य त ये ण ऱ्य
स दर
णवशेषश ळ /
णवणवध श ळ ां मधू न अांध मुल ां न
अजिद र चे
क यि श ळ ां मधू न
णशक्षण व णनव स ची णवन मुल्य
टक्के अथव त्य पेक्ष ज स्त अस वे .
सु णवध पुरणवल्य ज त त. तसे च 18
अजिद र मह र ष्ट्र र ज् च रणहव सी
वष ि वरील
अस व .
प्रणशक्षण
अांध
वे गवे गळ्य
र ज्श सन
अपांग ां च्य
णवद्य र्थ् ां न
णवहीत
नमुन्य त
केलेले
सां स्थ म फित
व
अांध
प्र प्त
6
णशक्षण
वयोगट तील
णचणकत्सक कडून
स्वयां सेवी
अांध ां चे
ते 18
आध रे
र ज् श सन
एस.टी.
सवलत योजन
5
अपांग
करणे
सां बांधीत
य ां चेकडे आवश्यक
अांधत्व णकम न
अजि आहे . 40
व्यवस य चे प्रणशक्षण
क यि श ळ ां मधू न णदले ज ते . 6
णजल्ह पुनवि सन केंद्र
अपांग
णजल्ह
अपांग
म्हणजेच
पुनवि सन
District
Rehabilitation
केंद्र
Disability Centers
(DDRC) DDRC य
जोडणीतू न ग्र मीण
भ ग तील अांध व्यक्तीन ां सु णवध
Page | 28
आणण
से व
सोयीपुरवल्य
केंद्र
अजिद र चे अपांगत्व णकम न 40%
श सनतफे/भ रत
त्य पेक्ष
सरक र.
आहे .
ज स्त असणे आवश्यक
ज त त. य
केंद्र ां म फित
अपांगत्व चे
अपांग ां न
प्रम णपत्र,
प्रव स
सवलत प स आणण इतर सोयीसवलती DDRC
पुरवल्य केंद्र
ज त त.
आरोग्य
णवभ ग,
णशक्षण णवभ ग, WCD ग्र मीण णवक स केंद्र य ां च्य सां योग ने क म करीत
असते .
DDRC केंद्र अपांग ां न खरोखरच जीवन च आध र दे ते. 7
अपांग ां स ठी "सु गम्य
अपांग
व्यक्तीन ां
स वि जणनक
भ रत अणभय न"
णठक णी सहज व वरणे , प्रव स करणे, सां व द व सां पकि करणे शक्य व्ह वे य स ठी ‘अडथळ णवरहीत व त वरण’ णनणमितीस ठी अपांगत्व सक्षमीकरण णवभ ग, स म णजक न्य य व अणधक ररत
मांत्र लय,
भ रत सरक रच्य वतीने ‘सु गम्य भ रत अणभय न’ (अाॅ क्सेसीबल इां णडय आहे
Page | 29
कॅम्पेन) र बणवण्य त येत
पूणितः
अांध
केंद्र
सदर
आणण अांशतः
श सनतफे/भ रत
अस व
अांध
सरक र
व्यक्ती
अांध
प्रवग ि तील
अंधांसाठी असले ल्या ष्टवष्टवध शासकीय पातळीवरील योजना आव्हाने आष्टण अंमलबजावणीतील अडथळे . र ज् व केंद्र श सन च्य अपांग ां स ठी णवणवध योजन सुरूआहे त. ज् च आम्ही सणवस्तर अभ्य स केल .गेल्य २५ वष ि प सून व ां गणी येथील ३०० ते ३५० अांध ब ां धव ां न घरकुल योजन ां च केवळ २५ लोक ां न ल भ णमळ ल्य चे मुल खत व गटचच ि मधून समजत. उविरीत शेकडो अां ध ां न क गदपत्रपूतित व इतर क रण स्तव ल भ णमळ ली नसल्य ची आियिक रक ब ब पुढे आली आहे . योजन अनेक म त्र ल भ थी मोजकेच अशी पररस्थीती येथे णदसत आहे .
अांध व्यक्ती ांन स्वयांरोजग र स ठी आणथिक सह य्य उपलब्ध व्ह वे , सम ज तील दु बिल, दु लणक्षित अां ध च्य जीवन तील अांधःक र दू र करून त्य ां न सम ज च्य मुख्य प्रव ह त आण वे य उद्दे श ने स्वतांत्र मह मांडळ स्थ पन करण रे मह र ष्ट्र हे दे श तील पहीले र ज् आहे . 27 म चि 2002 रोजी मह र ष्ट्र र ज् अपां ग णवत्त व णवक स मह मांडळ ची स्थ पन झ ली. हे मह मांडळ केवळकजि व टण री सांस्थ र हण र नसून णवणवध णदव्य ां ग णवक स च्य योजन ां स ठी सतत क यितत्पर असेल अस उद्दे श श सन च होत म त्र सध्य हे मह मांडळ मरगळलेल्य अवस्थेत असल्य चे समजत आहे . क गदपत्रेवररष्ठ क य ि लय कडे ज त त म त्र वररष्ठ ां म फित वेळेवर य ची दखल घेतली ज त न ही य योजन क गद वरच असल्य च ही आरोपही य वेळी करण्य त आल आहे .
मह र ष्ट्र र ज् अपांग णवत्त व णवक स मह मांडळ च्य म ध्यम तू न अपां ग व्यक्तीांस ठी र बणवण्य त येण ऱय 10 णवणवध योजन आहे त. य मध्ये वैयक्तीक थेट कजि योजन , मुदत कजि योजन , मणहल समृध्दी योजन , सुक्ष्म पत पुरवठ योजन , शैक्षणणक कजि योजन , युव स्व वलांबन योजन , म नणसक णवकल ां ग अपांग ां च्य प लक ां स ठी स्वयांरोजग र योजन , मतीमांद व्यक्तीच्य प लक ां च्य सांस्थ ां स ठी आणथिक सह य्य योजन , अपांग शेतकऱय ां स ठी कृषी सांजीवनी योजन आदी योजन श सन च्य पररपत्रक वर क यिरत आहे त म त्र प्रत्यक्ष त रत्न णगरी णजल्हय़ त य तील वैयक्तीक थेट कजि , मुदत कजि य दोनच योजन सुरू
Page | 30
आहे त. व हन कजि योजन क ही वष ि पूवी सुरू होती अलीकडे ही योजन दे खील श सन ने त त्पुरत्य स्वरूप त बांद केल्य ची म णहती दे ण्य त आली.
“व ां गणीत अांध ची स ध रण ३५० लोकसांख्य ची वस्ती आहे , म त्र य ां च्य प लक ां स ठी स्वयांरोजग र योजन असत न ही प्रत्यक्ष तम त्र ही योजन बांद झ ली” असे श्री र केश य ां नी स ां णगतले .र केश हे २० वष ि प सून व ां गणीत र हत आहे त.सदर योजन बांद झ ली असल्य ने ल भ णमळत न ही. शैक्षणणक कजि ही योजनेस ठी 10 ते 20 ल ख रूपये 4 टक्के व्य ज ने णदले ज त असत न अद्य पही योजनेच ल भ एक ही णवद्य र्थ् ां च्य पयां त पोहचलेल नसल्य चे अां ध व्यक्तीांचे व चन लय च लणवण ऱ्य एक अांध अभ्य सू व्यक्तीने स ां णगतले .
य योजनेची पू तित करण्य स ठी ल गण ऱय क गदपत्र ां च्य भ नगडीमुळे व रां व र णफरणे शक्य नसल्य चीही म णहती पुढे आली आहे . य स ठी “श सन चीच सेव कमी पडत असल्य चे स ां णगतले ज त आहे . म त्र य वर अपां ग णवभ ग ने आमचे सहक यि नेहमीच असते म त्र क गदपत्रे प ठवीणे आमचे क म आहे य ची पूतित झ ल्य वरच योजन ां च ल भ णमळतो” असे त्य ां नी स ां णगतले. “क गदपत्र आणून दे ण्य स बऱय च अांध व्यक्तीांकडून ट ळ ट ळ केली ज ते , त्य स ठी अपांग ां ने स्वतःहून य मध्ये पुढ क र घेतल प णहजे कुटुां णबय ां चे सहक यि अपेणक्षत असल्य चेही ज णवते ” असे चच ि करत न मुज ब जे व ां गणीतील िेल ग्रांथ लय चे चे ग्रांथप ल आहे त्य ां नी स ां णगतले .
वैयक्तीक थेट कजि योजनेच येथील ल भ र्थ् ां न णमळ ल नसून मुदत कजि योजनेच ल भ णमळ ल न ही. णवशेष ब ब म्हणजे लोकल प्रव सी सवलत प सच शेकडो अांध ां न ल भ णमळ ल्य चे णदसून आहे . सम ज तील एख दी व्यक्ती अांध असेल तर त्य च्य पुनिवसन च णवच र कमी केल ज तो. क रण अांध ां च्य स्व वलांबन ,सक्षमीकरण त्य ां चे पुनिवसन गरजेचे आहे .केवळ अपांग च द खल घेण्य कडे कुटुां ब तील व्यक्तीच कल अणधक णदसून ये तो. त्य मुळे त्य ां न फक्त सवलती णमळत त, म त्र जगण्य च आध रवड णमळत न ही. व ां गणी येथील अपां ग च्य पुनिवस न स ठी क यि करण ऱय मोजक्य च सांस्थ असून अपांग द खल आवश्यकच आहे . जन्मज त अांधत्व आणण अपघ त ने ओढवलेलां अांधत्व स्वीक रत न खूप अडचणीांच स मन कर व ल गतो. त्य ां न मुख्य प्रव ह त आणण्य स ठी श सन, स्वयांसेवी सांस्थ णवणवध योजन र बवून त्य ां चां जीवन सुखकर व्ह वे य स ठी प्रयत्न करत त. म त्र अपेणक्षत बदल झ लेल नसल्य चे व ां गणी येथील ब ां धव ां च्य समस्येने समजते .
Page | 31
अंधांसाठी कायतरत असणाऱ्या संस्थांमाफतत अंध व्यावसाष्टयकां साठी राबवल्या जाणाऱ्या योजना अांध ब ां धव ां च्य सक्षमीकरण स ठी णवणवध प्रक रच्य योजन अांध ब ां धव ां स ठी क यिरत असलेल्य सांस्थ ां च्य म फित र बवल्य ज त त . नॅशनल असोणसएशन फॉर द ब्ल इां ड - NAB आणण ब्ल इां ड मेन्स असोणसएशन - BMA य दोन सांस्थ ां नी आजवर णवणवध प्रक रच्य योजन र बवल्य आहे त. नॅशनल असोणसएशन फॉर द ब्ल इां ड योजन ां च तपशील पुढीलप्रम णे : 1. अांध ां न व्यवस य स ठी प्रणशक्षण दे णे य मध्ये मेणबत्य बनवणे , अगरबत्ती बनवणे ,खुच्य ि णवणणे , िेल ट यणपांग कर यल णशकवणे ,अश्य प्रक रची णवणवध प्रणशक्षण अांध ां न णदली ज त त. 2. अांध ां च्य पत्नीांन णशल ई मशीन दे णे.सोबतच घरघांटी अश्य प्रक रची वस्तू रुपी मदत केली ज ते . 3. व्यवस य करण ऱ्य अांध ब ां धव ां न कच्च म ल णवकत घेण्य स ठी कुपन्स दे खील पुरणवले ज त त. 4. वृद्ध अांध ां स ठी वैदकीय सोयी सुणवध सां स्थेकडून उपलब्ध केल्य गेल्य आहे त. 5. अांध ब ां धव ां न शैक्षणणक सोयी सुणवध य मध्ये श लेय स मुग्री पुरणवणे ,िेल भ षे मध्ये पुस्तके पुरणवणे ,भ्रमणध्वनी सांच अशी मदत केली ज ते . 6. अणशणक्षत अांध ब ां धव ां स ठी त्य ां च्य घर त भेटी दे ऊन स्वयां रोजग र णवषयी म णहती पुरणवण्य चे क म सांस्थेचे प्रणतणनधी करत त. वरील योजन ां चे णनकष पु ढीलप्रम णे :1. ल भ थी व्यक्ती पूणितः णकांव अांशतः अां ध अस वी. 2. ल भ थी व्यक्तीकडे श श्वत उत्पन्न िोत नस व . उद .सरक री नोकरी 3. अांध व्यक्ती सांस्थेची सदस्य अस वी.
Page | 32
तसेच BMAसांस्थे तफे य लोक ां च्य स क्ष णमक र ां स ठी १५० हुन अणधक व्य यस णयक णशबीर र बवली ज त त जे अश्य पु ढील प्रक रे आहे : 1. अांध व्य वस णयक ां न दरमह रु.१५००/- णदले ज त त. 2. अांध ां च्य घर च्य दु रुस्तीस ठी आवश्यकतेनुस र णनधी उपलब्ध करून णदल ज तो. 3. शैक्षणणक सवलती व आणथि क सह य्य अांध ां च्य प ल्य ां स ठी. 4. अांध ब ां धव ां न वैदकीय सुणवध पुरणवल्य ज त त. अांध ां स ठी क यिरत असण ऱ्य सांस्थ ां च्य म ध्यम तून र बवल्य ज ण ऱ्य योजन ां ची प श्विभूमी आणण वस्तुस्स्थती. वरील म णहतीच तपशील सांकणलत करत न सांस्थे चे प्रवक्ते श्री.सांतोष ग यकर य ां नी असे म्हटले णक,”सांस्थेल दे खील मय ि द असत त. क रण सांस्थेकडे पुरेश्य प्रम ण त आथीक णनधी नसल्य ने सांस्थ हतबल आहे .”अांध ां च्य
पु नविसन स ठी उपिम र बवत असत न
अनेक प्रक रच्य
अडचणी
येत त.य मध्ये योग्य ल भ र्थ् ां ची णनवड करणे आव्ह न त्मक असते .बरे चसे णभक्ष म गण रे अांध स्वतःल व्य वस णयक स ां गून सदर योजन ां च ल भ घेत त.त्य ां च्य मते ,” णभक्ष म गणे णह म नणसकत आहे .त्य ल सांस्थ जब बद र न ही.”सांस्थेची क यिपद्धती सवि सम वेशक असल्य ने सांस्थ कोणत्य ही प्रक रच भेदभ व करत न ही.तरीही सांस्थेच्य णवरुध्द र जक रण करू प हण ऱ्य लोक ां कडून जनतेची णदश भूल केली ज ते . ”बऱ्य च वेळेल ल भ थी अांध ां च्य अपेक्ष गरजेपेक्ष ज स्त असत त.पररण मी सांस्थ हतबल ठरते ”, असे श्री. हषिद ज धव य ां नी स ां णगतले.
दृणष्ट्हीन व्यक्ती आणण सांस्थ परस्पर पूरक आहे त. पण सांस्थ ां मध्ये असलेल्य अां तगित र जक रण मुळे योजन ां च्य अांमलबज वणी मध्ये अडथळे ये त असल्य चे ज णवते . पुरेश्य प्रम ण त आणथिक णनधी नसल्य मुळे योजन ां र बवण्य मध्ये मय ि द ये त त. बऱ्य च वेळेल योजन ां ची पुरेश्य प्रम ण त म णहती अां ध बांधव ां न नसल्य ने योग्य ल भ थी वांणचत र हत त. बऱ्य च वेळेल चुकीच्य पद्धतीचे गैरसमज अांध बांध व ां च्य त णनम ि ण झ ल्य ने सां स्थ ां च्य प्रती त्य चां मत फ रस सक र त्मक णदसत न ही. प्रश सकीय उद सीनतेमुळे सां स्थ ां न ह त आखडते घ्य वे ल गत त.
Page | 33
अंध व्यक्ी ंचे व्यवसाय आष्टण अडचणी
रे ल्वेल मुांबईची जीवनव णहनी म्हणत त. ही व णहनी दररोज ल खो लोक ां न आपल्य अांग ख ां द्य वर घेत त्य ां च्य नोकरीधांद्य च्य णठक णी पोहचवते . ल खो लोक य व णहनील रोजग र कडे पोहचण्य चे म ध्यम म्हणून बघत त परां तु आम्ही ज् ां च्य मुल खती घेतल्य ते अांधजन य च रे ल्वे त आपले क म शोधत त. रे ल्वे त्य ां चे क म चे णठक ण आणण क म स ठीचे स धन ही आहे .
व ां गणी मध्ये र हण ऱ्य अांध ब ां धव ां च उपजीणवकेच महत्व च घटक रे ल्वे ह च आहे .आलेल्य म णहतीच्य आध रे हे णनणितपणे म्हणत येईल की,उपजीणवक करणे ह महत्व च घटक रे ल्वे प्रव स करण ऱ्य दृणष्ट्हीन व्य वस णयक ां च आहे . मुल खतीदरम्य न प्रश्न ां ची उत्तरे दे त असत न अनेक अांध ब ां धव ां नी रे ल्वेल आपल्य उदरणनव ि ह चे स धन म्हणू न स ां णगतले . णशक्षण, दै नांणदन प्रव स व्यस्क्तगत क रण, नोकरी अश णवणवध ब बी प्रव स स ठी समोर आल्य . व ां गणी पररसर त व स्तव्य स असलेले बहुत ां श अां ध व्यवस य व नोकरी य स ठी प्रव स करत असल्य चे स्पष्ट्पणे णनदशिन स आले . बहुतेक अांध स म न ची खरे दी णविी करणे अश क रण ां स ठी प्रव स करत असल्य चे समोर आले . चचे दरम्य न एक अांध व्यक्तीने जीवन जगण्य स ठी प्रव स करणे अणवभ ज् असल्य चे स ां णगतले . क ही अांध णवद्य थी आपल्य शैक्षणणक क रण स्तव णनयणमत रे ल्वे प्रव स करत असल्य चे समोर आले .
अांध व्य वस णयक कुल ि , णवठ्ठलव डी आणण कल्य ण अश प्रमुख णठक ण ां वरून कच्च म ल णवकत घेऊन त्य वर प्रणिय करून त्य ची णविी करत त. रे ल्वे प्रव स दरम्य न कटलरी, स्टे शनरी व इतर जीवन वश्यक वस्तूांची णविी करून दृणष्ट्हीन ब ां धव आपल उदरणनव ि ह करत त. य तील क ही अां ध सुणशणक्षत आहे त. तर, क ही णनरक्षर आहे त. तर, क ही णभक म गून आपल उदरणनव ि ह करत त. मुल खती दरम्य न अनेक अांध व्यक्तीांनी रे ल्वेमध्ये वस्तू णविी व व्यवस य स ठी प्रव स दरम्य न रे ल्वे प्रश सन च्य आणण श सन च्य
क यिब बत न खुशी व्यक्त केली. बहुत ां श अां ध सक ळी आठ ते
सांध्य क ळी स त य गदीच्य वेळेत व्यवस य करत त.त्य ां च्य मध्ये रे ल्वेच्य अणतिमण णवरोधी कमिच री व RPF कमिच ऱ्य ां बद्दल कम लीच द्वे ष आहे .
Page | 34
अांध ां च्य मते ही लोक त्य ां न व्यवस य करण्य प सून पर वृत्त करत त. वेळ प्रसांगी त्य ां चे स म न जप्त दे खील करत त अथव फेकून सुद्ध दे त त पररण मी आणथिक णवपन्न वस्थेत असलेल्य अांध ां न मोठ्य नुकस नील स मोरे ज वे ल गते . त्य ां ची ही सव ि त मोठी समस्य आहे . ही समस्य अधोरे स्खत झ ली. रे ल्वे प्रश सन कडून वेगळ च यु स्क्तव द केल ज तो. त्य ां च्य मते य णविेत्य ां मुळे प्रव श ां ची गैरसोय होते . पररण मी त्य ां च्य वर क यिव ही करणे आम्ह ल आवश्यक आहे . प्रश सन च्य मते ,“अांध ब ां धव पूणिपणे अनणधकृतररत्य व्यवस य करत असत त” त्य मुळे, त्य ां च्य वर क यिव ही होऊन त्य ां न णशक्ष होण. ही क यदे शीर ब ब आहे . वेळेप्रसांगी प्रव स ां च्य ति रीच हव ल दे त प्रश सन अांध ब ां धव ां वर क यिव ही सुद्ध करत त.
रे ल्वे प्रव स ह व ां गणी मधील अांध ब ां धव ां स ठी उपजीणवकेच प्रमुख स धन असल्य चे मुल खती व गट चचेच्य म ध्यम तून स्पष्ट् होते . य तून एक मूलभूत प्रश्न समोर येतो तो म्हणजे रे ल्वे य म ध्यम त येथील तर कोणत पय ि य य अां ध ब ां धव ां स ठी आहे . य प्रश्न च्य शोध त घेण्य त आलेल्य मुल खत व सांव द ां मध्ये असे समोर आले की, रे ल्वे ही ब ब व ां गणी मधील अांध ब ां धव ां ची सांलग्न आहे . त्य ां च्य मते “ रे ल्वे व्यणतररक्त इतर णठक णी त्य ां न पुरेश प्रम ण त व व णमळण र न ही”. रे ल्वे इतकी गदी अन्य कोणत्य ही णठक णी उपलब्ध होणे आव्ह न त्मक आहे . रे ल्वेचे प्रव सी भरपूर आहे त. व रे ल्वेत व्यवस य स ठी प्रव स करणे सुलभ आहे . सोबतच“ रे ल्वे प्रव स ह आमच दै नांणदनी णवषय असल्य ने प्रव स त सोयीचे ठरते ” असे मुल खत दे ण ऱ्य एक दृणष्ट्हीन व्यक्तीांचे मत आहे .
मुल खती दरम्य न एक मणहलेने “रे ल्वे प्रव स ल आपली मूलभूत गरज म्हणून सांबोधले णतच्य मते त्य प सूनच आम्ह ल रे ल्वेने प्रव स कर यची सवय जडली आहे ” अन्य प्रव स ची स धने पुरेश प्रम ण त अांगवळणी न पडल्य मुळे रे ल्वेशी व ां गणी मधील अां ध ां ची न ळ जुळली असल्य चां अधोरे स्खत होते . मुल खत दे ण ऱ्य एक अां ध व्यक्तीच्य मते . “आम्ही स्वबळ वर रे ल्वेमध्ये व्यवस य करतो तसेच अन्य व हतुकीच्य स धन ां च्य तु लनेत रे ल्वे प्रव स त चुक मूक होण्य ची शक्यत नगण्य असते सोबतच करत न अन्य अांध ब ां धव ां ची मदत होते रे ल्वे प्रव स त इतर प्रव सी त्य तुलनेत सुरणक्षततेची भ वन असल्य चे ज णवते ”.
रे ल्वेत व्यवस य करत न अस म णजक घटक ां च सुद्ध दृष्ट्ीहीन ां न स मन कर व ल गतो य मध्ये अां ध ां चे पैसे घे ऊन पळू न ज णे , त्य ांची क ठी णहसक वून घेणे, खोट्य नोट दे णे, चेष्ट् करणे णचडवणे , असे दु दैवी प्रसांग दे खील ऐणकव त आले जे दु दैवी आहे . जर उपजीणवकेचे स धन नसेल तर जीवन ल णनर शेचे Page | 35
ग्रहण ल गते . एक दृणष्ट्हीन व्यक्तीच्य मते“णशक्षण नांतर रोजग र चे स धन म्हणून बरे चसे दृणष्ट्हीन ब ां धव लॉटरी णवकणे
खेळणी णवकणे ,कटलरी, णवकणे आणण णभक्ष म गणे असे णवणवध पय ि य
णनवडत त. पण,त्य ल दे खील सुद्ध पर कोटीच्य मय ि द असल्य चे णवद रक व स्तव अस्स्तत्व त आहे ” सोबतच कौटुां णबक समस्य व वैव णहक जीवन तील अडचणी य मुळे दृणष्ट्हीन ब ां धव आहे त.
अांधत्व ही आयुयात ल असलेली मय ि द आहे य मुद्द्य वर प्रश्न णवच रल असत अां ध ां नी हे म न्य केलां की “दृणष्ट्हीन असल्य मुळे त्य ां च्य दै नांणदन जीवन त त्य ां न दु सऱ्य वर थोड्य फरक ने क होईन अवलांबून र ह वे ल गते पररण मी त्य ां च्य आयुयात त त्य ां न जगत न मय ि द ां च स मन कर व ल गतो” असे मुल खत दे ण ऱ्य ने स ां णगतले . अश च प्रक रचे व स्तव व्यवस य करत न अां ध ां न भेडस वते .क रण दृणष्ट्हीन असल्य मुळे रे ल्वे चे डबे चढत न अथव उतरत न णवशेष खबरद री घ्य वी ल गते सोबतच, स म न ची णविी करत असत न सजग रह वे ल गते क रण थोड्य श चुकीने क होईन त्य ां चे मोठे नुकस न होऊ शकते . योग्यप्रक रे
खबरद री जर न ही घेतली तर पररश्रम व य
जऊ
शकत त.योग्यप्रक रे व्यवह र जर न ही केले तर आणथि क नुकस नील स मोरे ज वे ल गते .सोबतच जर व्यवस य त तोट झ ल तर कजिब ज री दे खील व्ह वे ल गते .
पय ि यी रोजग र नसल्य मुळे रे ल्वे ह व ां गणी येथील दृणष्ट्हीन ां स ठी महत्त्व च िोत आहे हे णनणित. मुल खतीदरम्य न एक अां ध व्यक्ती ने असे स ां णगतले की “णशक्षण घेऊनही नोकरी न णमळ ल्य मुळे व्यवस य करणे अथव णभक्ष म गणे ह एकमेव पय ि य त्य ां च्य कडे उपलब्ध आहे ”. अनेक णठक णी अांध बद्दल असलेले पूविग्रह पण अांध ां च्य बेरोजग रील क रणीभूत ठरले . क रण बरे चसे “लघु उद्योग म लक अां ध व्यक्तीनां ऐवजी डोळस लोक ां न क म स ठी पसांती दे त त”असे एक दृणष्ट्हीन ब ां धव ने स ां णगतले . दरम्य न मुल खतीदरम्य न एक अांध ब ां धव ने असे स ां णगतले की, अांध ां च्य सांस्थ ां मध्ये दे खील सुद्ध अांध ब ां धव ां न पसांती णमळत नसल्य चे त्य च्य अनुभव स आलेले आहे . पररण मी जीवन तल सांघषि अणधकच गुांत गुांतीच झ ल आहे . सांगणक च्य भन्न ट प्रगतीमुळे आणण प्लॅस्स्टकच्य तांत्रज्ञ न शोध मुळे अां ध ब ां धव रोजग र ल मुकत आहे त. णवभक्त कुटुां ब पद्धतीमुळे वृद्ध दृणष्ट्हीन य ां च्य समस्य ऐरणीवर आल्य आहे त.
रे ल्वेच्य डब्य तून अांध मणहल ही व्यवस य करण्य स ठी प्रव स करत असत त, हे करत असत न त्य ां च्य सुरणक्षततेच मुद्द ही महत्व च होत . मुल खती दरम्य न एक अांध मणहलेने मणहल म्हणून प्रव स करत न Page | 36
णतच्य श रीररक सुरणक्षततेच मुद्द उपस्स्थत केल णतच्य मते अांध ां च्य डब्य ां मध्ये प्रव स
करत न अनोळखी व्यक्ती प सून ज स्त असुरणक्षत व टते क रण सम ज तील व ढत्य णवनयभांग च्य घटन आणण सोबतच स म णजक अपप्रवृत्तीने मन मध्ये भीतीचे व त वरण णनम ि ण केले आहे उपनगरीय रे ल्वेच प्रव स दरम्य न अांध स्िय ां न भेडस वण ऱ्य श रीररक व लैंणगक समस्य ां वर प्रश्न णवच रल असत सांणमश्र स्वरूप च्य प्रणतणिय समोर आल्य आहे त. आयुयात त क हीांनी लैंणगक य प्रश्न वर कधीही अनुभव नसल्य चे स ां णगतले पण मुल खतीदरम्य न दृणष्ट्हीन स्िय ां नी लैंणगक प्रश्न वर आपले म्हणणे म ां डले
क ही दृणष्ट्हीन स्िय ां न लैंणगक छे डछ ड व णवनयभांग झ ल्य ची घटन अनुभव स
असल्य चे म न्य केले . ख सकरून र त्रीच्य वेळेस प्रव श ां ची गदी कमी असते अश वेळेल अपांग ां च्य डब्य मध्ये असुरणक्षततेची भ वन प्रकष ि ने ज णवते असे त्य ां चे म्हणणे आहे . त्य ां नी प्रश सन कडून अशी अपेक्ष व्यक्त केली आहे की र त्रीच्य वेळेस णकम न अपांग ां च्य डब्य त सुरक्ष कमी असणे आवश्यक आहे . मुल खतीदरम्य न दोन स्िय व एक पुरुष ने सदर प्रश्न वर आपली मते म ां डली.
बऱ्य च अांशी लैंणगक प्रश्न वर मणहल व्यक्त न झ ल्य मुळे लैंणगकतेच मुद्द्य बद्दल आम्ह ां ल खूपच कमी म णहती णमळ ली. परां तु थोड्य फ र फरक ने अां ध मणहल त्य ां ची छे डछ ड व णवनयभांग ह प्रश्न चचेल र णहल , कद णचत ज स्त मणहल ां शी चच ि केली गेली असती तर अजुनणह मुद्दे समोर आले असते . उपजीणवकेचे स धन म्हणून रे ल्वे प्रव स ल अनन्यस ध रण महत्त्व आहे आणण म्हणून अांध व्यक्तीांच्य रोजग र बद्दल सरक रकडून अपेक्ष खूप आहे त. त्य ां च्य अपेक्ष रे ल्वे प्रव स दरम्य न वस्तू णविी व व्यवस य स ठी णकम न मुभ णमळणे अपेणक्षत आहे .एकूण 25 मुल खतीांच आढ व घेत , असे लक्ष त येते की, जर प्रश सन ने अां ध ां स ठी व्यवस य ची पय ि यी व्यवस्थ केली तर बऱ्य च अांशी ही समस्य म गी ल गेल. त्य ां च्य , अपेक्ष ां मध्ये सोयी व सुणवध अपेणक्षत नसून व्यवस य स ठीचे स्व तांत्र्य अपेणक्षत आहे .
अांधव्यक्ती व्यवस य करत न अनेक अडचणीांन तोांड दे त त, श सकीय व प्रश सकीय उद सीनत य त भर ट कते दृणष्ट्हीन ां स ठी क यिरत असलेल्य णवणवध सांस्थ त्य ां न औद्योणगक प्रणशक्षण दे त त खरे पण त्य च प्रत्यक्ष जीवन शी सांबांध असल्य चे ज णवत न ही .क रण,तांत्रज्ञ न च्य भन्न ट प्रगतीमुळे आणण सांगणक च्य व पर मुळे अनेक लघुउद्योग बांद पडले . पररण मी औद्योणगक प्रणशक्षण चे प्रम णपत्र ह ती असत न सुद्ध रोजग र ची सांधी उपलब्ध होत
नसल्य चे णवद रक व स्तव प हण्य त आले .
अांधत्व सोबतच सततचे आज रही त्र सद यक ठरत त. पररण मी पुरेसे श रीररक स मर्थ्ि नसल्य मुळे व्यवस य करणे दे खील कठीण झ ले आहे .व्यवस य करणे ही ब ब तशी आव्ह न त्मक असते उपनगरीय रे ल्वे ग ड्य ां मधील गदी आणण गैरसोयीमुळे व्यवस य ह दे खील सुद्ध श श्वत आध र र णहलेल न ही.
Page | 37
अांधत्व एक समस्य नसून जीवन जगत असत न आलेली सव ि त मोठी मय ि द आहे . दृणष्ट्हीन णवद्य थी दृणष्ट्हीन व्य वस णयक, मणहल , वृद्ध, ब लके अश णवणवध टप्प् ां वरील अांध ां च्य समस्य णभन्न णभन्न स्वरूप च्य आहे त. अांधत्व जरी ह एक स म ईक घटक असल तरी आव्ह ने ही वेगवेगळी आहे त . तथ णप आयुयात च्य णवणवध टप्प् वर असलेले अांध वेगवेगळ्य
प्रक रे आपल्य अांधत्व वर म त
करण्य च प्रयत्न करत असत त. सांशोधक म्हणून आम्ह ल असे ज णवले णक, रे लेव मध्ये णभक म गणे अथव धांद करणे जरी अांध ां चे उपजीणवकेचे स धन असले तरी य मध्ये प्रश सन ल सबांणधत णवषय वरील क यद प ळणे बांधनक रक आहे .परां तु प्रश सन ने य णवषय वर योग्य णवच र करून व्य वस ईक फेरीव ले य णवषय वर णनयम वली आखणे गरजेचे आहे .त्य सांदभ ि त ठोस भूणमक घेणे योग्य ठरे ल सोबतच य णवषय वर क यद तय र करून त्य ची अांमलबज वणी करणे णह योग्य ठरे ल. य णवषय वर अांध ां स ठी क यि रत असण री अां धजन मांडल णह सांघटन णवशेष म गणी ल ऊन धरत आहे . क रण त्य ां च्य मते रे ल्वे णशव य धांद कर यल दु सर कोणत ही पय ि य अांध ां समोर न ही असे वक्तव्य सांघटनेचे सदस्य श्री हषिद ज धव य ां नी मुल खतीदरम्य न केले. व ां गणी ते द दर प्रव स करत न अांध व्यक्तीांच्य
सुरक्षेसांदभ ि त रे ल्वे प्रश सन ची भूणमक महत्त्व ची
ठरते . म झ्य य णवषय च्य अनुषांग ने व ां गणी ते द दर अांध प्रव स करत न ये ण ऱ्य सुरणक्षतेचे अडचणी य णवषय मध्ये त्य ां च म गोव घे ण्य त आल आहे य मुल खतीमध्ये सुरक्ष आणण आम्ह ल व्यवस य करत न अडचणी अणधक आहे त क रण पोट भरण्य चे धक्क बुक्की त्य ां न सुरणक्षतत कमी-अणधक प्रम ण त महत्व ची व टत न ही .त्य ां न सुरक्ष पेक्ष ही दररोज प्रव स करत न भीक म गत न रे ल्वे प्रश सन कडून त्र स होत न णदसतो . अांध लोक ां चे स म न उचलून नेणे त्य मुळे असल्य ने त्य ां न त्य ां च्य त्य मुळे न हक त्र स ल त्य ां न स मोरे ज वे ल गते . त्य मुळे रे ल्वे प्रश सन च्य भूणमकेमध्ये अांध ां न अणधकृत णविेते म्हणून त्य ां न म न्यत दे ण्य त य वी तसेच य मुल खतीदरम्य न अांध ां न श सन च्य धतीवर दु क न णदले ज त त.त्य धतीवर रे ल्वे प्रश सन ने प्रत्येक रे ल्वे स्टे शन मध्ये आरक्षण दे ण्य त य वे .जेणेकरून क ही प्रम ण त अां ध ां च्य बेरोजग रीच प्रश्न सुटण्य स मदत होई. तसेच,अांध ां न अणधकृत णविेते म्हणून नोांद करण्य त य वी. मुल खती दरम्य न रे ल्वेमध्ये अांध ां न योग्य ते प्रणशक्षण दे ऊन त्य ां न रे ल्वे प्रश सन मध्ये सम णवष्ट् करून घेत येईल.असे मुल खतीदरम्य न परां तु य च सविस्वी अणधक र प्रत्येक झोनमधील वररष्ठ अणधक ऱ्य ां न असतो .
Page | 38
रे ल्वे पररसर त णभक्ष म गणे ह गुन्ह आहे .त्य मुळे मुांबई तरतूद अणधणनयम 1886 क हीांचे क यद्य चे उल्लांघन होते त्य क रण मुळे रे ल्वेमध्ये ग णी णपय नो ढोलकी व जवून पै से म गणे णभक म गणे बेक यदे शीर आहे . असे रे ल्वे अणधक ऱ्य ां चां मत आहे . पण य वर अांध ब ां धव नी असे म्हटले णक, आपली कल स दर करून आपलां रोजीरोटी करत त. पण य वर अांध ब ां धव नी असे म्हटले णक,रे ल्वेत व्यवस य करणां त्य ां न भ ग आहे क रण त्य ां न दु सर पय ि य उपलब्ध न ही. त्य मुळ रे ल्वे प्रश सन ने अश अांध ां न योग्य ते व्य सपीठ णनम ि ण करून द्य वां . असे मुल खती दरम्य न समोर आले . एलणफस्टन दु घिटनेमध्ये प्रभ व रोजग रीवर झ ल .असून कल्य ण, कुल ि , द दर, स यन य भ ग मध्ये क रव ई करण्य त आली त्य मुळे,अांध लोकच दु घिटनेल क रणीभूत आहे त अस गैरसमज णनम ि ण झ ल . रे ल्वे पोणलस ां कडून अांध ां ची व ढत्य सांख्य अांध ां न पळवून ल वणे ह त्य वरच उप य आहे क य वर रे ल्वे प्रश सन कडून कोणते ठोस प ऊल उचलत आहे क य वर प्रश सन कडून आजपयांत कोणतेही प्रयत्न केले गेले न हीत मुल खतीदरम्य न एकांदरीत अांध ां च्य सुरक्षेच आहे . बेरोजग र अांध ां न रे ल्वे पोलीस प्रश सन कडून णदल ज ण ऱ्य त्र स ल अणधक स मोरे ज वे ल गते त्य मुळे अांध ां न इतर पय ि यी व्यवस्थ नसल्य ने उप सम रीची वेळ झ ले आहे . त्य मुळे रे ल्वे प्रश सन कडून भणवयात त अांध ां च्य पुनविसन स ठी योग्य कौशल्य दे ऊन त्य ां न प्रणशणक्षत करण्य ची गरज आहे .
रे ल्वे प्रश सन कडून प्रत्येक रे ल्वे स्थ नक मध्ये आरणक्षत ज ग आरणक्षत स्टॉल दे ण्य त य वे रे ल्वेमध्ये खेळणीकटलरी णवकण ऱ्य अांध ां न परव ने द्य वेत. तसे च, प्रश सन कडून वेगवेगळ्य क य ि मध्ये अांध ां न स म वून घ्य वां जेणेकरून अांध ां च्य बेरोजग रीच प्रश्न णनक ली ल गेल. एकांदरीतच पररस्स्थती लक्ष त घेत अांध ां स ठी व्यवस य हे त्य ां च्य जगण्य चे महत्व चे स धन आहे , त्य ां न व्यवस य प सून वांणचत करून च लण र
व्यावसाष्टयक अं ध त्यांच्या सु रक्षे ष्टवर्यी रे ल्वे प्रशासनाची भू ष्टमका
व ां गणी ते द दर प्रव स करत न अांध व्यक्तीच्य सुरणक्षततेच्य च्य दृष्ट्ीकोन तुन रे ल्वे प्रश सन ची भूणमक महत्त्व ची ठरते . आमच्य य णवषय च्य अनुषांग ने व ां गणी ते द दर अांध न प्रव स करत न येण ऱ्य सुरक्ष णवषयक अडचणी य णवषय वर रे ल्वे प्रश सन तील वररष्ठ अणधक ऱ्य ां शी अांध ां ची सुरक्ष आणण व्यवस य करत न अांध ां न येण ऱ्य अडचणी य वर चच ि केली. त्य ां च्य मते रे ल्वे पररसर त व्यवस य करणे बेक यदे शीर आहे . तरीही मोठ्य प्रम ण त अां ध ब ां धव रे ल्वे पररसर त धांद करत त ज् च स म न्य प्रव श ां न त्र स होतो पररण मी आम्ह ल त्य ां च्य वर क रव ई कर वी ल गते . एलणफस्टन पुल च्य अपघ त नांतर णवशे ष धडक क रव ई फेरीव ल्य ां वर करणे अपररह यि होते .सदर मुल खती मध्ये Page | 39
अांध मणहल प्रव श ां च्य सु रक्षेच प्रश्न णवच रल असत त्य ां नी स ां णगतले णक प्रत्ये क स्थ नक वर रे ल्वे सुरक्ष बल तैन त करण्य त आले असून मणहल ां च्य सुरणक्षततेल णवशेष प्र ध न्य प्रश सन दे ते .तसेच रे ल्वे पररसर त भीक म गणे ह गुन्ह आहे .
मुांबई तरतूद क यद 1886 क हीांचे क यद्य चे उल्लां घन होते .त्य मुळे सदर व्यक्ती क रव ईस प त्र होते.रे ल्वे प्रश सन ने अांध व्यक्तीांस ठी णवणवध सोई सुणवध केल्य आहे त य मध्ये णवशेष अपांग ां च डब ,सोबत बीप म्हणजेच अल मि यां त्रण ,स्थ नक ां वर बैठक व्यवस्थ ,सेफ्टी ट ए्स,हे ल्प ल ईन सुणवध ,स्वयांचणलत घोषण णसस्स्टम सुणवध उपलब्ध आहे त.सोबतच णवशेष सवलतीच प स पण रे ल्वे त्य ां न पुरवते . वेळोवेळी सेणमन र घेऊन णदश णनरदे श दे ण्य चे क म णह आम्ही करत असतो. सुणवधेल आम्ही णवशेष प्र ध न्य दे तो. य सवि सुणवध ां च पुरेश प्रम ण त फ यद अांध न होतो असे त्य ां चे मत आहे .
अंधबांधवांच्या सुरष्टक्षत आष्टण सुखकरप्रवासासाठी ष्टकमान अपेक्षा.
रे ल्वे प्रव स ह तर णदवसेंणदवस प्रत्ये क स ठीच एक खडतर समस्य बनत आहे .रे ल्वतून प्रव स करण ऱ्य प्रत्येक व्यक्तील रे ल्वे प्रश सन व इतर सांबांधीत घटक ां कडून क ही अपेक्ष असत त. य सवि प्रव श ां मध्ये अांध प्रव सी प्रव स करत असतील तर त्य ां न कोणत्य प्रक रच्य सुरक्षेसांदभ ि त अडचणी येत त व अश अांध व्यक्ती ांच्य रे ल्वे प्रश सन व सह प्रव श ां कडून त्य ां च्य रोजग र, धांद करण्य सांदभ ि त तसेच इतर क रण स ठी केल्य ज ण ऱ्य प्रव स त णकम न अपेक्ष क य आहे त हे समजून घेण्य च प्रयत्न केल .रे ल्वेने प्रव स करण ऱ्य अांधव्यक्तीांच्य एकूण 25 मुल खती व दोन गटचच ि आम्ही घे तल्य , य तील बहुतेक प्रव सी हे व ां गणी ते द दर य पट्टीवर प्रव स करण रे होते . व ां गणी हे णठक ण मध्य रे ल्वेच्य उपनगरीय रे ल्वे पट्ट्य तील अांध व्यक्ती मोठ्य प्रम ण त र हत असलेले महत्त्व चे स्थ नक आहे . व ां गणी मध्ये र हण ऱ्य य अां ध ब ां धव ां पैकी 175 ते 200 अांध ब ां धव रे ल्वे अपघ त त जखमी झ ले आहे त असे एक अभ्य सू अांध व्यक्तीने स ां णगतले , म्हणूनच य अांध ब ां धव ां च्य सुरक्षेसांदभ ि त अपेक्ष महत्वच्य आहे त. अांध ब ां धव ां न रे ल्वे प्रश सन कडून तसेच इतर प्रव श ां कडून नेमक्य क य अपेक्ष आहे त य वर सुद्ध
चच ि झ ली. सदर चचेत क ही मुद्दे समोर आले , त्य ां पैकी क ही मुद्दे पुढील प्रम णे :
सुरष्टक्षत प्रवासा संदभातत रे ल्वे हेल्पलाइन कडून अपेक्षा:
Page | 40
अांध व्यक्तीचे सुणशणक्षत असल्य चे प्रम ण कमी असल्य ने रे ल्वे हे ल्पल ईनच व पर कमी करत त. म त्र जे सुणशणक्षत आहे त असे अांध ब ां धव रे ल्वे हे ल्पल ईनच व पर करत त म त्र त्य ां न क हीस च ां गल अनुभव रे ल्वे हे ल्पल इन कडून आल न ही. असां मत य वेळी एक अांध ब ां धव ां न व्यक्त करत न ते म्हण ले “रे ल्वे हे ल्पल इन आमच्य अांध ब ां धव ां न एवढी मदतीची ठरत न ही क रण सवि क ही ब ां धव णशकलेले नसल्य मुळे फोन करणे जमत न ही म त्र क ही अां ध ब ां धव हे ल्परच्य ल ईनल सांपकि करत त.तर दु सऱ्य एक मुल खत दे ण ऱ्य व्यक्तीने “कधीकधी रे ल्वे हे ल्पल इन सतत णबझी द खवत असते. त्य मुळे अडचण णकांव अणतप्रसांग च वेळी रे ल्वे हे ल्पल इनची मदत होत न ही” असे स ां णगतले तर एक मुल खत दे ण ऱ्य च्य मते “कधी कधी रे ल्वे हे ल्पल इन कडून ररस्पॉन्स णमळतो म त्र त्य ल खूप उशीर झ लेल असतो.” अश प्रक रे रे ल्वे हे ल्पल इन कडून अपेणक्षत असलेली सेव पुरवली ज त नसल्य च आरोप क ही अां ध व्यक्तीांनी व्यक्त केल .
अडचणीच्य क ळ त अांध व्यक्तीांस ठी
हे ल्पल ईन महत्त्व ची भूणमक बज वू शकते ,य स ठी मदत
करणे अपेणक्षत आहे . रे ल्वे हे ल्पल इन बद्दल मत व्यक्त करत न क ही सक र त्मक अनुभवही क ही सुणशणक्षत अांध सां दभिब ां धव ां न आल्य चे ज णवले . णवशेषत जे णनयणमत प्रव स करत त, रे ल्वे हे ल्पल इनच अणधक व पर करत त त्य ां न य बद्दल सक र त्मक प्रणतस द णमळ ल आहे असे य वेळी चचेतून स्पष्ट् झ लां. एक अांध ब ां धव ां नी त्य च अनुभव स ां गत न एक प्रसांग त मदतीची गरज असत न .“मी ठ ण्य ल फोन केल होत तेव्ह मल डोांणबवलीच्य crpf पोणलस ां नी सहक यि केले.” असे आवजूिन स ां णगतले . य वरून रे ल्वे हे ल्पल इन अांध ां न कश प्रक रे सहक यि करते हे समजले तसेच अांध व्यक्तीांन ज स्तीत ज स्त रे ल्वे हे ल्पल इनच व पर करण्य स ठी सां बांणधत हे ल्पल ईन ने सक र त्मक प्रणतस द द्य व असां आम्ह ल व टत.
मदतनीस संकल्पना अमलात आणावी प्रत्येक डब्य त अपांग व्यक्तीांस ठी एक मदतनीस अस व जो अांध ब ां धव ां न पुढील स्टे शनची म णहती पुरणवली तसेच अांध ब ां धव ां न चढत उतरत य वे त्य स ठी सहक यि करे ल. तसे च येण री पुढील स्टे शन कोणत्य ब जूल येईल त्य ां न सहक यि करील असे मदतनीस dreamसरक रकडून नेमले ज वेत. अशी अपेक्ष क ही अांध ब ां धव ां न व्यक्त करत न “सरक रने आम्ह अांध-अपांग ां न मदतनीस म्हणून क ही लोक ां न आमच्य डब्य त स्थ न द्य वे ” असे मत व्यक्त केले. तर दु सऱ्य एक ब ां धव ां नी य सांदभ ि त आपले मत व्यक्त करत न “मदतणनस ां चे अांध ब ां धव ां न व इतर अपांग व्यक्तीांन सु द्ध सहक यि होईल” Page | 41
नवीन प्रव सी प्रव स करत असत न खूप अडचणी णनम ि ण होत त म्हणून एक नवीन प्रव स ने ही सूचन म ां डली. अश प्रक रे य अांध व्यक्तीांचां ब ां धव ां नी मदतनीस सांदभ ि त सूचन म ां डत न क ही सां दभि णदले .
रे ल्वे प्रशासन, टी सी आष्टण पोलीस यांकळू न अपेक्षा : प्रव स करत असत न अांध ब ां धव ां न अनेक समस्य ां न स मोरे ज वां ल गतां . त्य मुळे य समस्य सोडवण्य स ठी ते कमी होण्य स ठी य अांध ब ां धव ां ची टी सी व पोलीस तसे च इतर यांत्रण ां कडून सहक य ि ची अपेक्ष आहे . एक अां ध ब ां धव ां नी य सांदभ ि त आपले मत व्यक्त करत न स ां णगतले णक,’’गदीच्य वेळी तरी पोणलस ां नी अपांग डब्य च्य जवळ उभे र हून इतर प्रव श ां न डब्य त ज ण्य स मज्ज व कर व .’’ त्य मुळे अांध ब ां धव ां न त्र स होण र न ही.” असे स ां णगतले. तसेच दु सऱ्य एक अांध व्यक्ती ांने आपल्य मुल खतीत “इतर प्रव श ां कडून होण र त्र स कमी व्ह व असे जर व टत असेल तर टी सी गदीच्य वेळी आम्ह ल सहक यि करून त्य अांध ब ां धव कसे अपांग ां च्य डब्य त ज तील य बद्दल सहक यि कर वे ” अशी भूणमक म ां डली. त्य मुळे अांध ब ां धव ां न रे ल्वे प्रश सन कडून व पोणलस ां कडून सुरक्षेसांदभ ि त प्रत्यक्ष क म करण्य ची अांध ब ां धव ां न त्य ां च्य आरणक्षत डब्य त चढण्य च म गि सुखकर व्ह व य स ठी मदत कर वी असे म झ्य णनदशिन स आले .
सह प्रवाशांकडून अपेक्षा: गदीच्य वेळी मोठ्य प्रम ण वर आमच्य अां ध ब ां धव ां न स म न्य प्रव श ां च कधी कधी त्र स होतो. य त्र स ां सांदभ ि त एक अां ध व्यक्तीांने सहप्रव श बद्दल आपले मत व्यक्त करत न “अन्य प्रव श ां कडून आम्ह ल सहक य ि ची भ वन अपेणक्षत असते क रण गदीच्य वेळी स म न्य प्रव श ां न अपांग डब्य त चढत येते, म त्र आमच अां ध ब ां धव ां न त्य ां च्य डब्य त ज त येत न ही. म त्र स म न्य प्रव शी डब्य त चढत त त्य मुळे अांध ब ां धव डब्य ब हे र र हत त’’असे मत व्यक्त केले. तसेच एक अांध ब ां धव ां नी “स म न्य प्रव श ां नी त्य ां च्य डब्य त ज वे जेणेकरून आमचे अांध ब ां धव त्य ां च डब शोधून त्य ां च्य आरणक्षत ज गेवर बसतील. त्य मुळे आम्ह ल त्र स होण र न ही” असे मत व्यक्त केले. तर एक अां ध ब ां धव ां न “आम्ही क ठीच्य स ह् ने प्लॅटफॉमिवरील अांतर शोधत येते म त्र गदीच्य वेळी तेही जमत न ही त्य मुळे स म न्य प्रव श ां नी सहक यि कर वे ” अशी अपेक्ष व्यक्त केली.
Page | 42
मुल खत व गटचचेवरून एकांदरीत स म न्य प्रव सी ज् प्रम णे प्रव स करत त त्य प्रम णे अांध व्यक्ती ांन सुखकर प्रव स च ल भ णमळत न ही अस समजले . त्य ां च्य स ठी अपांग डब्ब आरणक्षत केल , प्लॅटफॉमि वर ट ई्स बसवल्य , बीप व्यवस्थ (अपांग ां च डब्ब ओळखण्य स ठी) केली म्हणजे अांध व्यक्ती ांच प्रव स सुखकर व सुरणक्षत झ ल असे न ही. तर त्य ां न मुख्यत्वे प्रव स ज् क रण स्तव कर व ल गतो त्य त्य ां च्य रोजग र च्य प्रश्न वर रे ल्वे प्रश सन ने योग्य प ऊल उचलण्य ची गरज असल्य चे समजते . तसेच स म न्य प्रव शी जसे गदी नसत न सौजन्य ने व गत त तसेच गदीच्य वेळी ही त्य ां नी सहक य ि ची भ वन द खवून आमच्य डब्य तील प्रव स ट ळ व व आमच्य ब ां धव ां न त्य ां च्य आरणक्षत ज गेवर बसण्य स मदत कर वी. आणण हे शक्य नसल्य स रे ल्वे प्रश सन ने टी.सी. व पोणलस ां च्य सहक य ि ने अां ध व्यक्ती ांन मदत कर वी. अस ही सूर य चचेतून आळवल गेल . रे ल्वे प्रश सन कडून य मध्ये णवशेष अपांग ां च डब , सोबत बीप म्हणजेच अल मि यां त्रण ,स्थ नक ां वर बैठक व्यवस्थ ,सेफ्टी ट ए्स,हे ल्प ल ईन सुणवध , स्वयांचणलत स्थ नक आल्य चे घोषण करण री णसस्स्टम सुणवध उपलब्ध करून द्य वेत.
अंध बांधवांच्या धंदा - रोजगार यासंबंधी अपेक्षा: आमच्य सांशोधन ग्रुप तफे अां ध व्यक्तीांच्य मुल खत व गट चचेतून अां ध ब ां धव ां च्य अपेक्ष ज णून घेण्य च प्रयत्न केल असत अांध व्यक्तीांच रे ल्वेने प्रव स करण्य चे मुख्य क रण म्हणजे पोट प ण्य स ठी कर व ल गण र धांद होय. मग त्य त कोणी शैक्षणणक स णहत्य, फोल्डर फ ईल तसेच खेळणी, लॉटरी णटणकट, चैन, ट ळे उष णवकणे , प स कवर, शोभेच्य वस्तू णवकन्य च धांद हे ब ां धव करत असत त. परां तु ह धांद करत असत न अांध ब ां धव ां न रे ल्वे प्रश सन कडून त्र स होत असल्य चां समजलां एक अांध व्यक्तीने "रे ल्वे प्रश सन तसेच टी सी व पोणलस आम्ह अांध ब ां धव ां न त्र स दे त त. कधीकधी धांद होत न ही तरी हे लोकां आमच्य कडून दां ड वसूल करत त. प वती फ डत त त्य नांतर आम्ह ल कोट ि त नेले ज ते . कोट ि त केसेस द खल केल्य ज त त सदर केसेसमधील आम्ह ल णभक ऱ्य स रखे व गणूक णदली ज ते . अश वेळी कधीकधी आम्ह ल दोन दोन णदवस पोलीस सोडत न हीत." त्य मुळे अांध ां न असुरणक्षत व टते धांद्य बद्दल रे ल्वे प्रश सन ने क हीतरी णनणिय घे ऊन त्य ां न रे ल्वे प्रश सन ने त्य ां च धांद अांणधकृत करण्य स ठी सहक यि कर वे जेणेकरून त्य ां च्य उपजीणवकेच प्रश्न सुटेल. य वर मत व्यक्त करत न " धांद , व्यवस य ल परव नगी णदली तर बऱ्य पैकी आमची समस्य सोडवली ज ईल.
रे ल्वे प्रश सन तसेच इतर प्रश सकीय अणधक ऱ्य ां नी त्य वर णनणिय घेऊन सहक यि कर वे . तसेच ज् ब ां धव ां न अांध असल्य चे प्रम णपत्र आहे अश ां न रे ल्वे प्लॅटफॉमिवर स्टॉल ल वण्य स परव नगी द्य वी Page | 43
जेणेकरून उपजीणवकेच प्रश्न क यमच सुटल ज ईल. य दृष्ट्ीने रे ल्वे प्रश सन ने प ऊल उचल यल हवे अशी अपेक्ष आम्ही अांध ब ां धव म्हणून करतो" असे मत व्यक्त केले. रे ल्वे मध्ये आम्ह ल धांद करत न सुरणक्षत व टते असे मत अांध व्यक्ती असलेल्य व त्य ां च्य समस्येवर अभ्य स करण ऱ्य एक तज्ञ व्यक्तीने एक मुल खती दरम्य न केले. इतर णठक णी धांद करत न कोणी आम्ह ल फसवू शकतो म्हणून आम्ही रे ल्वेत धांद करतो.
संशोधनाच्या दरम्यान आलेले ष्टनष्कर्त . सांशोधन ही पूणि प्रणिय आमच्य ग्रुपस ठी तशी नवीन होती. पण पु क र मध्ये झ लेल्य वेगवेगळ्य क यिश ळ व ऍस्क्टस्व्हटीमुळे सांशोधन ची पररभ ष य ग्रुप मधील सदस्य ां न कळली व त्य नुस र आम्ही प्रत्यक्ष सांशोधन दरम्य न णवणवध पैलूांच अभ्य स केल व आम्ह ल पुढील णनष्कषि आढळू न आले . आमच णवषय व ां गणी ते द दर रे ल्वेने प्रव स करण ऱ्य अांध ां च्य सुरक्ष णवषयक समस्य सांदभ ि तील होत . सदर णवषय व्य पक असल्य ने आम्ही य णवषय वर णवभ गव र क म केले आम्ही क म ची णवभ गणी केली होती. 1 वांगणीमधील अंधांची वसाहत ही त्यांनी स्वबळावर पंचवीस वर्ांपूवी ष्टवकष्टसत केली आहे . 2 वांगणीमधील अंध सुष्टशष्टक्षत व ष्टनरक्षर अशा दोन्ही स्वरूपात आहे त. पण त्या सवांची महत्त्वाची समस्या उपजीष्टवकेचे साधन ही आहे . 3 व्यवसाय ही वांगणी तील अंधांची उपजीष्टवकेची मूलभूत बाब आहे पण प्रशासकीय कायतवाहीमुळे अंधांच्या या व्यवसायावर गदा येत आहे. 4 वांगणी व पररसरात राहणाऱ्या अंधांपयंत शासकीय व प्रशासकीय योजना पुरेशा प्रमाणात पोहोचत नसल्याचे वास्तव आहे . 5 अं धत्व ही त्यांची मयातदा आहेच पण प्रशासकीय उदासीनता ही सवातत मोठी समस्या आहे . 6 वांगणी मधील अंधांच्या भावी ष्टपढ्ांच्या वाटचालीची काळजी प्रामुख्याने अंधांना आहे. 7 वांगणी मधील अंधांना प्रशासनाकडून अष्टतररक् सुष्टवधांची अपेक्षा नाही पण ज्या आहेत त्यात योग्य प्रमाणात राबवल्या जाव्यात अशी अपेक्षा आहे . 8 जर रे ल्वेमध्ये व्यावसाष्टयक करण्यासाठी प्रशासन प्रष्टतबंध करत असेल तर प्रशासनाने आमची व्यवसायासाठी पयातयी व्यवस्था करावी अशी अपेक्षाही आहे .
Page | 44
9 सुष्टशष्टक्षत अंधांना नोकरीसाठी योग्य प्रष्टशक्षण न ष्टमळत असल्याने सुष्टशष्टक्षत अंधांना नोकरी करण्यास अडथळे ष्टनमातण होत आहेत. 10 वांगणी हे ष्टठकाण मुंबईतील उपनगरांत असल्याने पुरेशा प्रमाणात पायाभूत सुष्टवधा उपलब्ध नसल्याचे वास्तव आहे . 11 अंधांना रे ल्वे प्रशासनाकडून अजून योजना आष्टण सुष्टवधांची अपेक्षा नसून ज्या सुष्टवधा आहेत. त्यांची योग्य अंमलबजावणी होण्याची गरज. 12 मष्टहला अंध प्रवाशांना रात्रीच्या वेळेस ष्टवशेर् सुरक्षा ष्टवर्यक सुष्टवधा अपेष्टक्षत उदारहणातथत. अपंगांच्या डब्यात सुरक्षा कमी. 13 गदीच्या वेळेला जर अंध व्यक्ीला शारीररक दु खापत झाल्यास तात्काळ वैदयकीय सुष्टवधा ष्टमळणे आवश्यक. 14 शासकीय योजना फक् कागदोपत्री असल्याचे जाणवले पुरेशा प्रमाणात जागृती नसल्याने अंध बांधव त्यापासून वंष्टचत आहेत. 15 रे ल्वे आष्टण प्रशासन यांच्यात समन्वयाचा अभाव जाणवला.
अंध बांधवांच्या उपजीष्टवकेच्या संदभाततील सुष्टवधा आष्टण ष्टशफारसी. 1. अांध ां न रे ल्वे प्रवासादरम्यान रे ल्वे पोलीस प्रश सन कडून णदल ज ण र त्र सल अणधक स मोरे ज वे ल गते . त्य मुळे अांध ां न इतर उपजीवेकेची पय ि यी व्यवस्थ नसल्य ने उप सम रीची वेळ आली आहे . 2. रे ल्वे प्रश सन कडून भणवयात त अांध ां च्य पुनविसन स ठी योग्य ते प्र ध न्य दे ऊन त्य ां न प्रणशणक्षत करण्य ची गरज आहे . 3. तसेच रे ल्वे प्रश सन कडून प्रत्येक रे ल्वे स्थ नक मध्ये आरणक्षत ज गेवर स्टॉल दे ण्य त य वे, रे ल्वेमध्ये खेळणी आणण कटलरी णवकण ऱ्य अांध ां न परव ने द्य वेत. 4. रे ल्वे प्रश सन च्य
वेगवे गळ्य
क य ि मध्ये त्य ां न
स म वून घ्य वां जेणेकरून अांध ां च्य
बेरोजग रीच प्रश्न म गी ल गेल. अश प्रक रच्य अपेक्ष अांध ब ां धव ां च्य आहे त.
Page | 45
समारोप व ां गणी ते द दर रे ल्वे ने प्रव स करत न अांध ां समोर वेगवेगळ्य प्रक रच्य समस्य उभ्य र हत त य प्रव स त 'सुरक्ष ' ह मुद्द त्य ां च्य स ठी महत्त्वपू णि ठरतो. रे ल्वे मध्ये चडण्य प सून ते अगदी उतरे पयांत वेगवेगळ्य सुरक्ष णवषयक समस्य ां च स मन कर व ल गतो. त्य तून श रीररक, म नणसक णशव य लैंणगक समस्य त्य ां च्य समोर उद्भवत त. व ां गणीतील अांध ां ची वस हत पांचवीस वष ां पूवी णवकणसत झ ली. उपजीणवकेचे स धन उपलब्ध झ ल्य मुळे य भ ग त अांध लोक र हू ल गले. व्यवस य ही व ां गणी तील उपजीणवकेची मूलभूत ब ब परां तु प्रश सकीय क रव ई होत असल्य मुळे त्य ां च्य उपजीणवकेच्य स धन ां वर प्रश्नणचन्ह णनम ि ण झ ले आहे . रे ल्वेग ड्य त कटलरी णवकणे , लोक ां चे मनोरां जन करून पैसे णमळवणे य ां स रखे अथ ि जिन प्र प्त करून दे ण ऱ्य ब बीांवर प्रश सन ची अवकृप झ ल्य ने त्य ां च्य पुढे पोट प ण्य च प्रश्न आहे . अांध ां स ठी श सन च्य सुणवध व योजन प्रश सकीय अणधक ऱ्य ां च्य उद सीनतेमुळे पोचत न हीत. णशव य कधीकधी य योजन व सुणवध ां ची पूतित करण्य स ठी ल गण ऱ्य क गदपत्र ां ची पूतित न झ ल्य मुळे त्य ां न अश योजन ां च फ यद करून घेत येत न ही य दु सऱ्य ब जूच णवच र कर वय स हव . अांधत्वही जरी अांध ां ची मय ि द असली तरी प्रश सकीय उद सीनत मी फ र मोठी समस्य आहे . जर रे ल्वेमध्ये व्यवस य करण्य स ठी प्रश सन प्रणतबांध करत असेल तर प्रश सन ने आमची व्यवस य स ठी ची पय ि यी व्यवस्थ कर वी अशी अपेक्ष ही य भ ग तील अांध व्यक्तीांकडून व्यक्त केली ज त आहे . व ां गणी हे णठक ण प्र मुख्य ने मुांबईतील उपनगर ां त असूनसुद्ध य भ ग च हव तस णवक स झ ल न ही. णदवसेंणदवस व ढण री प्रव श ां ची गदी, रे ल्वेच्य अांध ां स ठीच्य अपुऱ्य सुणवध , अांध ां स ठीच्य योजन व सुणवध पुरणवण्य त येण री प्रश सन ची उद सीनत , अपुऱ्य रोजग र च्य सांधी य मुळे अांध लोक म गे पडत आहे त. त्य मुळे य सवि ब बीांकडे डोळसपणे बघण्य ची आज खऱ्य अथ ि ने गरज आहे .सोबतच अांध ब ां धव ां ची उपजीणवक णह मूलभूत ब ब लक्ष त घेऊन त्य सांदभ ि त योग्य णदश णनदे श आखणे महत्व चे आहे त क रण ते णह सम ज च अणवभ ज् भ ग आहे त. सद्य पररस्स्ततीत व ां गणीमधील अांध बऱ्य चअांशी स्वयांरोजग र कडे वळत न
प ह यल
णमळत यत य मध्ये स्वतः अगरबत्ती,मेणबत्ती आणण इतर
जीवन वश्यक वस्तू बनवून णवकणे य च सम वेश होतो, नव्य ने ग्र मीण भ ग तून आलेले अांध णवद्य थी त्य ां च्य कररयर णवषयक ब बीांवर लक्ष दे त आहे त,औद्योणगक प्रणशक्षण,स्पध ि परीक्ष ां ची तय री,आणण सोबत Page | 46
णशक्षण घेण्य कडे त्य ां च कल आहे . व ां गणी य णठक ण चां महत्त्व चां वैणशष्ट्ट्य आम्ह ल सांशोधन दरम्य न ज णवलां ते म्हणजे येथील अांध सांघणटत आहे त. एकमेक ां न खूप मदत करत त अगदी प्रव स ल णकांव व्यवस य कर यल ज त न दे खील ते एकमेक ां न सोबत करत त. एकमेक ां न योजन आणण सरक री क यििम ां ची म णहती दे त त,एकमेक ां च्य समस्य ां न सोडवण्य स ठी एकत्र येत त. य च उत्तम उद हरण म्हणजे एस्िस्टन पूल दु घिटनेनांतर सवि व्यवस य करण ऱ्य अांधब ां धव नी एकत्र येऊन आां दोलन केले .थोडक्य त आपल्य हक्क बद्दल ते पुरेश प्रम ण त ज गृत आहे त.येण ऱ्य भणवयातक ळ त त्य ां च्य समस्य ज स्तीज स्त प्रम ण त कमी कश होतील य दृष्ट्ीने योग्य प वलां उचलण्य ची गरज नक्की ज णवतेय. जर क असां न ही झ लां य त प्रस्त णपत व्यवस्थेबद्दल त्य ां च मन तील रोष अणधक व ढतां ज ईल जे कोण च्य च दृष्ट्ीने णहत वह ठरण र न ही असे आम्ह ल व टते . अांध ब ां धव न सोबत घेऊनच प्रश सन ल भूणमक घेण्य णशव य पय ि य न ही हे य वरून स्पष्ट् होते .प्रश सन ने आपले द यीत्व पूणि करणे ज स्त सयुस्क्तक ठरे ल क रण अांध ां ची उपजीणवक क प्रश्न अांधब ां धव ां च्य अस्स्तत्व शी आणण भणवयाततल्य त्य ां च्य णपढ् ां च्य उज्वल भणवयात शी जोडल गेल आहे ,य त शांक च न ही.
Page | 47
संदभतसूची: 1. प्रव स त होण री गैरसोय- णववेक णवस ळ,लोकसत्त (१५ अाॉक्टोबर २०१५) 2. णवकल ां ग ां न हव्य त हक्क च्य सोयी - सुध व घ (आस्ित केंद्र बोरीवली) प्रह र, ६एणप्रल २०१४ 3. सरक री प तळीवरच अन स्थ - सोमन थ चौगुले (सणचव - अपांग उत्कषि सेव सांस्थ णसवुड) प्रह र 4. व्यांग नुस र गरज ां च णवच र व्ह यल हव -प्र . डॉ. अणभध घुमटकर, प्रह र 5. अांध ां च्य श्वेत क ठीच सन्म न -लोकसत्त १९ ऑक्टोबर २०१० 6. फेरीव ल क रव ईमुळे अांध फेरीव ल्य ां वर उप सम रीची वेळ. ८०० कुटुां ब हल खीत - रमेश स वांत - सक्षम सांघटन (10 नोव्हें बर स मन ) 7. अांध ां समोर जीवन-मरण च प्रश्न - citizen journalists ११ नोव्हें बर २०१७ 8. अांध व्य वस णयक आणण फेरीव ल्य ां चे सोमव री धरणे आां दोलन.-लोकसत्त , https://www.childlineindia.org.in/CP-CRDownloads/Bombay%20prevention%20beggin%20act%201959.pdf
Page | 48
Annexure: 1
मुलाखतीसाठी ष्टवचारलेले प्रश्न.
1. व ां गणी ते द दर रे ल्वेम ग ि वर तुम्ही रोज प्रव स असत क ? 2. कोणत्य क रण स्तव तुम्ही प्रव स करत ? 3. अपांग च्य डब्य मध्ये तुम्ह ल सुरणक्षत व टते क ? 4. अपांग ां च्य डब्य त चढत न उतरत ां न तुम्ही कोणती खबरद री घेत ? 5. व ां गणी ते द दर प्रव स दरम्य न तुमच्य सोबत कधी श रीररक णकांव लैणगक छल ची त्र सद यक घटन घडली आहे क ? 6. अपांग च्य डब्य त सविस म न्य प्रव सी प्रव सी प्रव स करत त क ? त्य च तुम्ह ल त्र स होतो क? 7. तुम्ही णदवस तून णकती त स रे ल्वेने प्रव स करत ? 8. तुम्ही कोणत्य वेळी प्रव स करत ? 9. प्रव स दरम्य न तुम्ह ल कोणत्य सुणवध अपेणक्षत आहे त?
Page | 49
Annexure: 2 गटचचेसाठी ष्टवचालेले प्रश्न: 1. मुांबई ते व ां गणी टर े न ने प्रव स करण्य चे क रण क य? 2. प्रव स करत न तुम्ह ल कोण कोणत्य प्रक रच्य समस्य ां न स मन कर व ल गतो? 3. प्रव स दरम्य न तुम्ह ल कधी छे डछ धक्क बुक्कीच अनुभव आल आहे क ? जर हो त्य च स मन कस केल ? 4. तुमच कधी प्रव स दरम्य न लैणगक छळ झ ल आहे क ? जर हो तर त्य ची ति र तुम्ही कुठे केली? (णमत्र ां कडे , घरी,रे ल्वे पोलीस, प्रश सन, सांस्थ etc) जर न ही तर तुमच्य सहप्रव श ां न अस अनुभव आल आहे क ? 5. तुम्ही णदवस तून णकती त स रे ल्वेने प्रव स करत ? 6. तुम्ही कोणत्य वेळी प्रव स करत ? 7. प्रव स दरम्य न तुम्ह ल कोणत्य सुणवध अपेणक्षत आहे त? 8. रे ल्वे प्रव स त तुम्ह ल सुरणक्षत व टते क ? मणहल प्रव सी म्हणून सुरक्षेच्य सांदभ ि त तुमच्य अपेक्ष ? 9. रे ल्वने प्रव स करत न तुम्ह ल कुठल्य अपघ त च्य प्रसांग ल स मोरे ज वे ल गले आहे क ? असल्य स अनुभव स ां ग ? 10. अांध व्यक्ती म्हणून प्रव स करत न कोणत्य प्रक रची मदत णमळते क ?
Page | 50
Page | 51