1
मख ु पष्ृ ठा विषयी वरील छायाचित्र म्हणजे आमच्या शाळे च्या वाटे िा बसस्टँ ड आहे . हा बसस्टँ ड असा आहे जेथे बस थाांबत नाही म्हणजेि हा बसिा थाांबा नाही. ही एक आमच्या वाटे त येणारी दगडधोंड्यािी अशी जागा आहे जेथे मल ु े आणण इतर माणसे ही शाळे त येताना जाताना थाांबतात / ववसावा घेतात. शाळे त / कॉलेजला जाणारी मुले वाटे त येताना जाताना दमल्यावर त्या जागेवर बसतात त्या ठिकाणी बसण्या सािी िांगले दगड आहे त त्यामुळे त्याठिकाणी आराम करायला िाांगले वाटते तसेि बसायला िाांगली जागा आहे . ही जागा डोंगर उतरणीला आहे . गावात येण्यासािी हा डोंगर िढून यावे लागते व हा डोंगर िढ्णण्यासािी साधारण 25 ते 30 ममननटे िालावे लागते.
याठिकाणी रस्ता
असा काही खास नाही फक्त एक पायवाट आहे त्यामळ ु े हा डोंगर िढून वर आल्यानांतर लोक दमतात आणण मग या जागेवर ते थोडा वेळ आराम करतात आणण पुढील वाट िालतात म्हणन ू या जागेला आम्ही बस स्टँ ड असे बोलतो. या ठिकाणी बहुतेक वेळेला शाळे तील मल ु े अभ्यास ही करतात. कारण या ठिकाणी बसला जागा आहे व झाडाांिी सावली पण आहे तसेि वाटे ने येणारया जाणारया लोकाांिी सांगत पण असते.
2
खोपोली – करं बेळी गािातील शैक्षणिक पररस्थितीचा अभ्यास 2017 – 2018 सदथय : 1. चेतन हिरिा 2. राकेश विर 3. यशिंत माडे 4. शरद हिरिा 5. सुनील जगताप Facilitator – अरविंद सकट Alumentor – ससद्धेश सय य ंशी ू ि यूि फेलोसशप प्रोजेक्ट – पुकार
3
अनुक्रमणिका क्र.
नाि
पान क्र.
१.
आभार
४
२.
प्रस्तावना
५-७
३.
गटािा प्रवास
८-१०
४.
खोपोली गाव आणण आठदवासी
११-१६
५.
सांशोधन पद्धती
१७-१८
६.
ववश्लेषण
१९-५८
७.
ननष्कषष
५९-६२
८.
मुलाांच्या मागण्या
६३-६८
९.
आम्ही काय मशकलो?
६९-७६
१०.
पररमशष्ट
७७-७९
4
आभार “करां बळ े ी
गावातील शैक्षणणक परस्स्थतीिा अभ्यास”
या ववषयािे
सांशोधन करत असताांना आम्हाला खूप सारया लोकाांनी सहकायक केले आहे त्या सवाांिे आभार मनाने हे आम्ही आमिे कतषव्ये समजतो. सवष प्रथम पक ु ार सांस्थेने यथ ू फेलोमशप प्रोग्राम मध्ये सहभागी होण्यािी सांचध ठदली आणण सांशोधन कसे करतात हे मशकवले आणण सोबत वेगवेगळ्या वगाषतील , समजातील, मशक्षण घेत असणारया तणाणाांसोबत काम करण्यािी / मशकण्यािी सांचध ठदली म्हणून सवष प्रथम आम्ही पक ु ार सांस्थेिे खूप खूप आभार मानतो. सांशोधन करत असताांना करां बळ े ी गावातील गावकरयाांनी आणण तणाण तणाणीांनी आम्हाला माठहती दे ण्यात खूप मोिी मदत केली आणण आमिा सांशोधन अभ्यास पण ू ष करण्यात मोलािा वाटा घेतला म्हणून त्या सवाांिे मनपव ष आभार, ू क तसेि आमिे घरिे आमिे पालक याांिे दे खील आभार मानले पाहजे असे आम्हाला वाटते कारण त्याांनी आम्हाला या मध्ये सहभागी होण्यास आणण मांब ु ईला येण्यास परवानगी ठदली आणण मदत केली म्हणून त्या सवष पालकाांिे आम्ही आभार मानतो.
5
प्रस्तावना काही वेळा अगोदरच्या तसेि सध्याच्या पररस्स्थतीवरून एखाद्या ठिकाणिी कायमिी पररस्स्थती साांगणे तसे अवघड आहे .परां तु जर आगोदरिी पररस्स्थती िाांगली असेल तर नांतरिी पररस्स्थती ननस्श्िति िाांगली असते . आपण या पस् े ी िाकूरवाडी या गावातील शैक्षणणक पररस्स्थतीिा ु तकात करां बळ अभ्यास करणार आहोत. करां बळ े ी िाकूरवाडी या गावातील शैक्षणणक पररस्स्थती सध्या स्स्थतीत कोणत्या टप्पप्पयावर आहे याववषयी माठहती ममळे ल. सारख्या
खोपोली
ववकास करीत असणारया शहराच्या साननध्यात हा गाव आहे . या
गावातील लोक हे पण ष णे आठदवासी िाकूर जमातीिे लोक आहे त त्यामळ ू प ु े या गावात दस ु रया कोणत्याि जाती जमातीिे लोक ठहांद ू आहे असे ते मानतात. ठहांद ू
नाहीत. येथील लोकाांिा धमष हा
धमाष व्यनतररक्त दस ु रया धमाषिे लोक या
गावात आढळत नाही. खोपोलीपासन ू हा गाव 20 ककमी अांतरावर आहे .परां तु पक्का रस्ता हा फक्त 14 ककमी अांतरावर आहे त्यामळ ु े 6 ककमी अांतर िालत जावे
लागते. हा गाव डोंगरावर वसलेला आहे . त्यामळ ु े गावातून खालच्या
भागात येण्यात अनेक अडिणी येत आहे त. गावापासन ू 5 ते 6 ककमी अांतरावर खालच्या भागात मराठयाांिे व बद् ु ध लोकाांिे
गाव आहे त. तसेि काही अांतरावर
धनगरवाडा आहे . या गावात (करां बळ े ी ) स्वःताच्या बोलीभाषेव्यनतररक्त (िाकरी ) इतर कोणतीही भाषा
बोलली जात नाही. वेशभष े द्धे ू म
वयोवद् ु ष हे पॅन्ट ृ ध पणा
शटष घालतात, म्हातारे पणा ु ष हे घोटार लावतात मिया साडी नेसतात अशा प्रकारे येथील पोशाख व राहणीमान साधे आहे . घरे ही कांु डाांनी बाांधलेली आहे त ,म्हणजेि वनस्पतीच्या बारीक व आरल असलेल्या काड्या एकत्र मभांतीप्रमाणे उभ्या केल्या जातात व त्यावर शेणाने सारवले जाते. गावात शासकीय सवु वधा नसल्याने गावािा ववकासही झालेला नाही शासनातफक आलेल्या योजनाांपक ै ी फक्त घरकुल आणण
सांडास बाांधणी
याि सवु वधा गावात पोहोिल्या आहे त. त्यामळ ु े
गावात अनेक सवु वधाांिा अभाव जाणवतो. जसे रस्ता, पाणी, दवाखाना, वीज, माध्यममक व उच्ि माध्यममक मशक्षण, दळणवळण ( वाहतक ू ) आणण रोजगार. 6
जर गावािा ववकास करायिा असेल तर पक्का रस्ता, कायमस्वरूपी पाण्यािी सोय असावी, वीज नेहमी असावी. वीज, पाणी आणण रस्ता याांसारख्या सवु वधा नसल्याने गावाच्या ववकासात व मल ु ाांच्या मशक्षणात अडथळे ननमाषण होत आहे त तसेि गावािा ववकास होत नाही व याठिकाणी मल ु ाांिे मशक्षण अनतशय कमी प्रमाणात झालेले ठदसन ू येत आहे . गावातील जास्ततर मल ु ाांनी 4 थी ते 5 वी या इयत्तेत मशक्षण सोडले आहे . T.Y.पयांत गावातील फक्त दोनि ववद्याथी मशकले आहे त. 5 वी ते 10 पयांतिे मशक्षण पण ू ष करण्यासािी दररोज 5 ककमी अांतरावर िालत जावे लागते ककांवा दस ु रीकडे राहायला जावे लागते िालत जाण्यासािीिी
वाट सद् ु धा िाांगली नाही ती खडकाळ, डोंगरट आहे . मल ु ाांना येण्याजाण्यात त्रास होतो.पावसाळ्यात पाऊस जास्त आसल्याने रस्ता खराब होतो, मभजावे लागते त्यामळ ु े दररोज शाळे त/कॉलेजला जाता येत नाही. त्यािप्रमाणे 10 वी च्या पढ ु िे मशक्षण घेण्यासािी दररोज 20 ककमी अांतरावर जावे लागते. त्यामळ ु े ही काही ववद्यार्थयाांना 10 वी च्या पढ ु े मशक्षण घेता येत नाही. त्यािबरोबर हा ववषय ननवडण्या मागे दे खील अनेक कारणे आहे त. करां बळ े ी िाकूरवाडी या गावातील मशक्षणािे प्रमाण खप ू कमी आहे आणण ते का कमी आहे या ववषयी माठहती ममळवायिी आहे . लोकाांना मशक्षणासािी प्रोत्साठहत करण्यासािी तसेि या गावातील मशक्षण घेताना येणारया अडिणी या ववषयी माठहती द्यायिी आहे . येथील माणसाांमध्ये मशक्षणािी आवड ठदसन ू येते, परां तु मशक्षण पण ू ष करण्यासािी त्याांना खूप अडिणी येत आहे त. जसे की प्राथममक मशक्षणापढ ु ील मशक्षण घेण्यासािी दरू जावे लागते, लोकाांिी आचथषक स्स्थनत कमजोर असल्याने
शैक्षणणक साठहत्य उपलब्ध होत नाही ककांवा प्रवासासािी पैसे नसतात. इच्छा असन ू सध् ु दा मशक्षण पण ू ष करता येत नाही, असे ठदसन ू येत आहे . गावातील जास्ततर कुटुांबीयाांकडे शेती नाही. सद् ु धा
दस ु रयािी
आहे
ककांवा
सरकारी
माणसाांच्या जममनी कसतात.जी कुटुांबे शेती 7
आहे .
जे
शेती करतात ती शेती
येथील
करत नाहीत
माणसे
मराठयाांच्या
अशी कुटुांबे मजरु ी
करतात. काही लोक कांपनी मध्ये कामाला जातात. िाांगले व कायमस्वणापी असणारे काम एकाही व्यक्तीकडे नाही. मियाांना येथे अनेक अडिणी येत आहे त. त्याांिी ही
मशक्षण पण ू ष करण्यािी इच्छा आहे त्यासािी कुटुांबाने सहकायष करावे,
मशक्षण व त्यासािी लागणारया कामासािी परवानगी द्यावी, मशक्षणासािी व त्यास
लागणारया
इतर
कामासािी
पैसे
द्यावेत,
अभ्यास
करून
घ्यावा
,अभ्यासात मदत करावी .अशा अनेक अपेक्षा आहे त .त्यािबरोबर घराच्याांनी मल ु ीांिे लवकर लग्न करू नये ,साथ द्यावी ,सहकायष करावे असे मियाांना वाटते. जर मशक्षण पण ू ष करायिे असेल तर फक्त ववद्यार्थयाषने सहभागी होणे परु े
नसते
तर मशक्षकाांनीही िाांगले मशकवायला पाहीजे,ववद्यार्थयाांना समजावन ू साांचगतले पाठहजे, गावातील शाळे त सांगणक ,शद् ु ध पाण्यािी सोय,बाथणाम याांसारख्या सवु वधा शाळा /कॉलेजात असायला पाठहजे. आपल्या गावािी शैक्षणणक पररस्स्थती सध ु रण्यासािी गावाणेही ममळून प्रयत्न केला पाठहजे. करां बेळी िाकूरवाडी
गावातील शैक्षणणक अभ्यास केल्यानांतर असे
ठदसन ू येते की येथील शैक्षणणक परीस्स्थती खूप वाईट आहे . त्यासािी सरकारने आणण गावकरयाांनी अनेक प्रकारे सहकायष केले पाठहजे. त्यासािी गावकरयाांनी एकत्र ममळून सवषप्रथम आपल्या गावासािी येण्याजाण्याच्या सुववधा बनवायला हव्या. कारण मशक्षण सोडण्यात व मशक्षण कमी प्रमाणात घेण्यात अनेक वेळा वाटे िा
अडथळा
येत
आहे .
आणण्यासािी प्रयत्न केले
गावच्या
शाळे त
सांगणक
व
अन्य
सवु वधा
पाहीजे. गावाच्या जवळ मशक्षणािी िाांगली सोय
,जवळ शाळा /कॉलेज सरू ु व्हाव्यात यासािी प्रयत्न केला पाठहजे आपल्या गावािी शैक्षणणक पररस्स्थती अशी का आहे त्यािी कारणे एकमेकाांना समजावन ू साांचगतले पाठहजे आणण ती कारणे कशी नष्ट करायिी हे लक्षात आनन ू ती नष्ट करण्यासािी
प्रयत्न केले
पाठहजे. सवाषत महत्वािे म्हणजे
मशक्षण घेत असलेल्या ववद्यार्थयाांच्या सहकायाषकररता ते सतत त्याांच्या सोबत असल्यािी जाणीव त्याांना गावकरयाांनी आणण सरकारने करून द्यायला हवी .
8
गटाचा प्रिास पक ु ार या सांस्थेत आम्ही जुलै 2017 ला जोडले गेलो आम्हाला आिवत आहे की आम्ही पठहल्या
रे मसडेस्न्शयल वकषशॉपसािी सांध्याकाळी ९.००
वाजता पोहिलो होतो. खरे तर या पासन ू ि आमिा हा यथ ु फेलोमशप िा प्रवास खरया अथाषने िालू झाला होता. या ठिकाणी आम्हाला ही फेलोमशप काय आहे ते वेवस्स्थतत समजले. या ठिकाणी आम्ही पठहल्याांदाि एवढ्णया सारया मल ु ाांसोबत एकत्र सामील झालो होतो. या ठिकाणी आम्हाला खप ू सारे ममत्र आणण मैत्रत्रणी भेटल्या जे आमच्याशी खूप कुतुहलतेने गप्पपा मारत असत कारण आम्ही एका आठदवासी गावातून आलेलो होतो आणण त्या सवाांना या बद्दल कुतूहल होते आणण म्हणून ते आमच्या शी गप्पपा मारून आमिी दनु नया जाणून घेत होते. आणण आम्हाला त्याांिी दन ु या िी माठहती साांगत होते. या ठिकाणी आम्ही आमच्या स्वता: ववषयी आणण समाज व ग्रुप ववषयी जाणून घेतले. त्या नांतर आम्ही रवववारच्या वकषशॉप सािी येयला लागलो जे मांब ु ई मध्ये गोरे गाव या ठिकाणी असायिे. खरे तर या सािी आम्हाला सकाली पहाटे ४ वाजता आमच्या गावातून ननघावे लागत कारण आम्हाला ६ ककलोमीटर अांतर िालत जाऊन मग बस पकडावी लागत आणण खोपोलीला पोहिन ू लोकल ट्रे न पकडून आम्ही मांब ु ईला येत असू या मध्ये आम्हाला बरे िदा खूप उशीर होत असे म्हणजे आम्ही अध्याषि वकषशॉप ला हजर राहत अस.ू तरी ही या पररस्स्थतीत आम्ही होईल तेवढे वकषशॉप मध्ये सहभागी झालो आणण सांशोधन कसे करायिे, याच्या पद्धती कोणत्या हे मशकलो, प्रश्नावमल बनवणे, मल ु ाखत घेणे, फोटो काढणे, नकाशा बनवणे अश्या अनेक गोष्टी आम्हाला या ठिकाणी मशकायला भेटल्या. ग्रप ु मीठटांग सािी आम्ही शक्र ु वार हा ठदवस िरवला होता या ठदवशी आम्ही आमच्या ग्रुप च्या facilitator आणण में टर च्या सोबत दोनवत या गावी एका मांठदरात
भेटून ििाष करत असू या मध्ये आम्ही आमच्या 9
ववषया सांबधी ििाष करत असू व ववषय समजून घेत अस,ू या नांतर पढ ु ील काम कसे कारिे ते िरवत अस,ू या मध्ये आम्हाला खूप गोष्टी समजल्या, बहुतेक वेळेस आमच्या ववभागात येऊन वकषशॉप घेतलेले आहे त कारण. या मध्ये आम्ही यव ु ा खारघर, दोनवत, खोपोली , या ठिकाणी रात्री उमशरा
पेरेंत जागून आमिे काम केले ज्या मध्ये आम्ही मोबाइल, लॅ पटॉप कसा वापरायिा, त्यावर टायवपांग कसे करायिे, मेल कसा करायिा हे मशकलो. सरते शेवटी आम्हाला आमच्या ववषया मधन ू आमच्या गाविी परस्स्थनत समजली या मध्ये आमच्या गावातील लोकाांच्या समस्या समजल्या, मल ु ाांना मशक्षणात येणारया अडिणी माहीत झाल्या, गावातील लोकाांिे वेवसाय, त्याांिे उत्पन्न, मठहला आणण मल ु ीांच्या समस्या हे सवष समजून घेण्यास मदत झाली.
10
11
खोपोली गाि आणि आहदिासी
करां बळ े ी गाव हा खोपोली गावपासन ु 20 ककलोमीटर दरू असलेला एक छोटासा आठदवासी गाव आहे या ठिकाणी साधारणत: 50 – 55 घरे असतील. हा गाव एका डोंगरावर वसलेला आहे या ठिकाणी येण्यासािी साधारणत: 6 ककलोमीटर अांतर िालत डोंगर िढून यावे लागते. रास्ता अगदी पायवाट आहे , दगड गोट्यािी वाट आहे . गावामध्ये सवष िाकुर आठदवासी समाजािे लोक असतात, गावामध्ये पाण्यािी, उच्ि मध्येममक मशक्षणािी, आरोग्यािी, वाहतुकीिी, वेजेिी सोय नाही. रोजगारासािी लोकाांना अजुबाजूच्या गावाांवर अवलांबन ू राहावे लागते कारण नतकडे कांपनी आणण बाकी रोजगारिे साधन आहे . गावातील लोकाांकडे स्वत:च्या मालककिी शेत जमीन खप ू कमी आहे कारण याठिकाांिी जमीन सरकारी आहे . असे हे छोटे से आठदवासी गाव आहे .
12
खोपोली शिर औद्योगगक शिर पि याचा फायदा आहदिासींना िोतो का ? खोपोली ववभाग कांपन्याांसािी प्रमसद्ध आहे
पण त्यािा फायदा काही
लोकाांनाि होतो. कारण आताि गेल्या 3 ते 4 वषाष पासन ू बरे ि लोक कांपनीत काम करतात.परां तु अजूनही काही स्थाननक आठदवासी लोक कांपनीत काम करत नाही.प्रत्येक जण वेगवेगळ्या कांपनीत काम करतात काहीांना फायदा होत नाही यािा अथष असा की कांपनीत जातात पण पगार वेळेवर होत नाही ,म्हणन ू काही लोक कांपनी सोडून जातात व ते लोक त्रबगारी कामासािी खोपोली मध्ये जातात. वेळेवर पगार होत नसल्याने त्याांिां घर प्रपांि असल्यामळ ु े एक मठहन्यािा
भागत नाही मठहन्यावर पगार
पगार झाला की दस ु रया मठहन्यािा पगार ममळे
पयांत पठहल्या मठहन्यािा पगार सांपन ू जातो,अश्या कारना कांपनी
सोडून
दे तात.खोपोली
शहारा
मध्ये
अनेक
कांपन्या
मळ ु े काही लोक सणा ु
झालेल्या
आहे त.परां तु यात एक अडिण म्हणजे काही कांपनी मध्ये मशकलेली माणसे लागतात.परां तु आमच्या आठदवासी गावात मशकलेले मानसे त्या कांपनीत जाता
येत नाही आणण अशा
खोपोली जरी औद्योचगक शहर बनत ममळण्यास किीण जातो.
नसल्याने त्याांना
कांपनी मध्ये पगार जास्त असतो. असले तरी आठदवासीांना रोजगार
फक्त ज्या कांपनीत मशकलेले लागत नाही त्याि
कांपनीत काम करू शकतात. पण त्यामध्ये त्याांना पगार कमी असतो. आणण ज्या कांपनीत आठदवासी लोकाांना घेतात
त्याठिकाणी
पगार वेळेवर दे त नाही
.त्यामळ ु े जास्त लोक कांपनी मध्ये काम करत नाही जरी औद्योचगक ववभाग असला तरी काही कांपनीिा फायदा आम्हाला झाला परां तु तोटा ही झाला आहे . आमच्या आजू बाजस ू भरपरू कांपन्या आहेत
खोपोली शहरात सद् ु धा खप ू सारया
प्रमाणात कांपन्या आहे त. यात काही कांपन्या मध्ये रोजगार उपलब्ध होतात ,तर काही मध्ये नाही होत.परां तु त्या कांपनीिा पररणाम ही होतो . कारण त्यािा धरू आमच्या गावापयांत पोहितो आणण त्यािा पररणाम गावातील वातावरणावर होतो खपोली ववभागात भरपरू कांपन्या बनल्या आहे त परां तु त्यात बरयाि 13
लोकाांच्या जममनी गेल्या आहे त. खोपोली ववभागात अनेक कांपन्या आहे त यात काही मोठया कांपनी आहे त त्यात भष ू ण स्टील,उत्तम गेलवा ,गोदरे ज,H.P इांटरनॅशनल अश्या कांपनीिा समावेश होतो. काही ठिकाणी कापसाच्या कांपन्या आहे त अश्या अनेक प्रकारच्या कांपन्या आहे त.ववशेषतः स्टील च्या जास्त कांपन्या आहे त.यामध्ये खपोली ते पेण रोडला आणण खोपोली ते पाली रोडला जास्त कांपन्या आहे त. या कांपनी मध्ये आठदवासी लोक काम करत असतात .तसेि ऍडलफ मध्ये काही लोक काम करतात ऍडलफ या ठिकाणी सद् ु धा मोठया प्रमाणात रोजगार ममळतो. आजकाल कुिलीही वस्तू आनायिी
असेल तर मांब ु ई पण ु े अश्या ठिकाणी जावा
लागत नाही .कारण बरयाि वस्तू या खोपोली ववभागा मध्ये तयार होतात. खोपोली शहर हे आमच्या करां बळ े ी िाकूर वाडी िे पैसे कमावण्यािे साधन आहे . खोपोली मध्ये कांपनीति नाही तर अश्या अनेक प्रकारिे काम करायला ममळते मग त्यात कुणी त्रबगारी काम करते, कुणी हमालीिे काम करतात अश्या प्रकारिी लोक खोपोली मध्ये काम करतात. त्यातून ते रोजगार कमावतात. त्याि प्रमाणे जी बारकी मल ू ां असतात ते उसाच्या हातगाडीवर जातात व 20 ते 30 णापये कमवतात. ते ऊस सवच्छ करण्यािे काम करतात व काम करतात.
ग्लास धण् ु यािे
काही मल ु े भाजी भरण्यासािी माककट मध्ये जातात भाजी
भरण्यासािी ककांवा दक ु ानात भाजी लावण्यािे काम करतात. अशी लहान मल ु े सद् ु धा पैसे कमवतात. यात 9 ते 12 वषाषिी मल ु े असतात. अश्या बरयाि प्रकारिा खोपोली शहरात रोजगार ननमाषण होतो. काही कांपन्या या केममकल च्या कांपनी आहे त. त्यामळ ु े त्याांना आग पण लागते यात काहीांिा मत्ृ यू ही
होतो. म्हणून काही लोक सवष कांपनीत जात नाहीत.
आमच्या गावा जवळ खानावला स्टील िी तर नारां गीला H.P इांटरनॅशनल कांपनी आहे आणण खोपोली मध्ये ही अनेक प्रकारच्या कांपनी आहे त.
14
अश्या प्रकारे खोपोली शहर औद्योचगक असल्या मळ ु े आठदवासी लोकाांना काही प्रमाणात हां गामी स्वरूपािी त्रबगारी कामे
ममळणे सोपे झाले आहे म्हणून
खपोली शहरािा फायदा काही प्रमाणात नक्कीि होत आहे .
आहदिासींची फसििूक आठदवासी लोकाांिी अनेक जागी फसवणक ू होते . आठदवासी लोक हे समाजात जास्त बोलत नाही.
ते अववकमसत भागात राहत असल्याने मोठया क्षेत्रातील
लोकाांशी कसे बोलायिां हे त्याांना माहीत नसते .प्रशासकीय क्षेत्रातील लोकाांशी सांवाद कसा साधायिा हे माठहत नसते. कारण आठदवासी लोक हे कमी मशकलेले असतात. त्यामळ ु े त्याांना प्रशसकीय कायाषलयात कामे कशी होतात हे माहीत नसते. आपल्या जममनीिे उतारे , कुटुांबािे परु ावे हे प्रशासकीय कायाषलयात सािवलेले असतात, परां तु ते कोणत्या प्रकारे ममळवायिे असतात ,तसेि ते कोणत्या व्यक्तीकडून ममळवायिे असतात हे माहीत नसते. त्यामळे समाजातील काही गुन्हे गारी प्रवत्त होते. म्हणजेि जर ू ृ ीच्या माणसाांकडून त्याांिी फसवणक एखाद्या आठदवासी व्यक्तीस जातीिा दाखला काढायिा असेल आणण त्यासािी आवश्यक आसणारे परु ावे कसे व कुिून ममळवायिे हे त्याांस माहीत नसेल तर त्यामळ ु े एखादा दस ु राि व्यक्ती त्याांना साांगतो की तुम्ही माझाकडे काही पैसे द्या ,मग मी तूम्हाला जातीिा दाखला काढून दे ईन आणण अनेकदा आठदवासी लोकां अशा माणसाांना पैसे दे तात .परां तु त्याांना दाखले तर ममळत नाही परां तु तो दस ु रा व्यक्ती आठदवासीांिे पैसे घेऊन जातो . काही आठदवासी लोकाांकडे जममनी स्वतःच्या मालकीच्या असतात .परां तु काही लोकाांच्या जममनीिे कागदपत्रे ही आठदवासी लोकाांकडे नसतात. ती कागदपत्रे मळ ु गावातील मराठयाांकडे असतात
त्यामळ ु े काही लोक ज्याांच्याकडे कागदपत्रे
आहे त ते, आठदवासी लोकाांिी फसवणक ू करतात ते ननरक्षर लोकाांच्या जममनी आपल्या नावावर करून घेतात. मळ गावातील ज्या माणसाांकडे आठदवासी ू लोकाांच्या जममनीिे उतारे आहे त त्यापैकी काही माणसे काही कारने त्याांच्या जममनीच्या उतारयावर
साांगून
आांगिे विवन ू घेतात व आठदवासीांिी जमीन 15
त्याांच्या नावावर करून घेतात. त्यामळ ु े आठदवासी लोकाांिी मोठया प्रमाणात फसवणक ू होते .काही आठदवासी लोकाांना कायदे कानन ू माहीत नसतात त्यामळ ु े ते कोटाषच्या ठिकाणी जाण्यास घाबरतात. त्यामळ ु े दस ु रया एखाद्या व्यक्तीने त्याांच्यावर खटला दाखल केल्यास ते मशक्षाही भोगतात. ती सध् ु दा काही कारण नसताना. काही हक्क असे असतात ज्यामध्ये आठदवासी लोकाांना अचधक सहभागी करून घेतलेले असते. म्हणजे त्याांच्यासािी काही राखीव जागा उपलब्ध असतात.परां तु त्याांच्या त्या जागेवर कोणीतरी दस ु राि व्यक्ती पैसे दे ऊन त्याच्या नावावर
करून
घेतो
दवाखाने,पोलीस िाणे
व ककांवा
आठदवासीांिी
फसवणक ू
अन्य सरकारी
करतो.
त्यािप्रमाणे
कायाषलयात दे खील आठदवासी
लोकाांकडून पैसे घेतले जातात. म्हणजेि जर एखादा माणूस आजारी असेल तर सरकारी दवाखान्यात मोफत इलाज असतो परां तु तेथील डॉक्टर त्याांच्याकडून पैसे घेतात. काही माणसे आठदवासी लोकाांना अस्वच्छ व गमलच्छ असे मानतात. त्याांना सहकायष दे ण्यास नकार दे तात.त्याांना योग्य तो मागष साांगत नाही.त्यामळ ु े तेथे आठदवासी लोकाांिी फसवणूक व वपळवणक केली जाते. आम्ही या सवष ू वस्तांि ू ा वापर आठदवासी लोकाांसािी करू असे साांगन ू काही लोक / सांस्था दस ु रया
व्यक्ती ककांवा सांस्थेकडून साठहत्य /पैसे घेतात परां तु त्यािा वापर ते आठदवासी समाज व लोक तसेि ववभाग याांच्यासािी करत नाही .त्या गोष्टीांिा फायदा ते स्वतःसािी करून घेतात.त्यामळ ु े त्या व्यक्तीिा फायदा होतो.लोकाांना वाटते की त्या व्यक्तीने हे सवष आठदवासी लोकाांसािी केले आहे परां तु तसे होत नाही .म्हणून
आठदवासीांिी
फसवणक ू
केली
जाते.
तसेि
आठदवासी
लोकाांमध्ये
आत्मववश्वासािी कमतरता आसल्यािे ठदसन ू येते .त्यामळ ु े आपल्या हक्कािी /अचधकारािी मागणी ते आत्मववश्वासाने करत नाही ते घाबरतात.त्यामळ ु े ते स्वतः अनेक वेळा स्वतःच्या सांधी स्वतः गमावन ू बसत असतात. काही ठिकाणच्या शाळाांत आठदवासी मल ु ाांकडे ववशेष लक्ष ठदले
जात नाही.
त्याांना समानतेच्या नजरे ने पाठहले जात नाही. त्यामळ ु े त्याांिी शैक्षणणक प्रगती होत नाही व त्या कारनात्सव त्याांिा
ववकास होत नाही व ते समाजात
मागेि
राहत जातात. त्यािप्रमाणे आठदवासी लोक हे जास्त प्रमाणात मोलमजुरी करत 16
असतात . िे केदार िे का घेऊन काम करण्यासािी माणसे बोलावतो व पैसे मठहन्याने ककांवा आिवड्याने ककांवा 2/3 ठदवसाांत दे ईन असे ककांवा काम पण ू ष होईल तेव्हा पैसे दे ईन असे
साांगतो. परां तु काही वेळा काम पण ू ष झाल्यावर
िे केदार त्याच्या िे क्यािे पैसे घेऊन तो ननघन जातो. त्यामळ ू ु े आठदवासी कामगाराांना
व इतर सवष कामगाराांना पैसे ममळत नाही त्यामळ ु े त्याांिी
फसवणक होते. अनेक ठिकाणी आठदवासी लोकाांना त्याांच्या अचधकाराांपासन ू ू वांचित िे ऊन त्याांिी फसवणूक केली जाते सरकारने लागू करण्यात आलेले अचधकार आठदवासी लोकाांना माहीत नसतात. त्यामळ ु े ते त्या अचधकाराांिा फायदा घेऊ शकत नाही. त्यािप्रमाणे आठदवासी लोकाांसािी
काही योजनाही सरू ु
असतात. यामध्ये काही योजना ह्या सरकारी असतात तर काही वैयस्क्तक असतात. परां तु त्या योजनाांिी ओळख त्याांना कोणीि करून दे त नाही. म्हणजेि जर या योजना आठदवासी लोकाांसािी
असतील तर त्याांिी ओळख
त्याांना
करून ठदली पाठहजे.परां तु काही वेळा या योजनाांिी ओळख त्याांना करून दे त नाहीत. म्हणून त्याांिी
मोठया प्रमाणावर फसवणक ू होते व त्याांिा ववकासही
होत नाही. आठदवासी लोकाांिी
सांख्या ही इतर लोकाांच्या तूलनेने कमी आहे त्यामळ ु े
आपल्याला कोणी काही करणार तर नाही ना
त्या कारणाने ते घाबरतात .तसेि
आठदवासी लोक हे जास्ततर जांगली भागात राहतात जांगलाला दे व मानतात. तसेि जर एखाद्या ढोंगी व्यक्तीने जर साांचगतले की तुमिा ववध्वांस थाांबवायिा
असेल तर कोंबडी,बकरा ककांवा अन्य प्राण्याांिा बळी द्यावा लागेल, पैसे द्यावे लागतील तर आठदवासी लोक त्याांच्यावर ववश्वास िे वतात व ढोंगी व्यक्ती त्याांच्याकडून पैसे लब ु ाडून घेतात. त्याांिी फसवणक ू करतात,त्याांच्या हातून वाईट गोष्टी घडवन ू आणतात,गन् ु हे घडवन ू आणतात.
17
संशोधन पद्धती विषयाचे नाि - करां बळ े ी िाकूर वाडी गावातील शैक्षणणक पररस्स्थतीिा अभ्यास िा विषय का ननिडला- आमच्या करां बळ े ी िाकूर वाडी मध्ये शैक्षणणक पररस्स्थती िाांगली नाही ती पण ू ष पणे जाणून घेण्याच्या दृष्टीने हा ववषय ननवडला आहे . संशोधनाचे उद्हदष्टे I.
करां बळ े ी गावातील मल ू ा मल ु ीांिी मशक्षणािी पररस्स्थती काय आहे , हे जाणून घ्यायािे आहे .
II.
मशक्षणात कोणत्या अडिणी येतात ते जाणन ू घेणे
III.
सि ू ना व अपेक्षा जाणन ू घेणे :- मल ु ा-मल ु ीांिे व कुिुांबािे सरकार कडूण काय अपेक्षा आहे त व सि ू ना आहे त हे जाणून घेणे.
सिभागीअ) करां बळ े ी िाकूर वाडी या गावातील ४७ कुिुांबािी सवकक्षणाने माठहती ममळाली. ब) करां बळ े ी गावा मध्ये आम्ही ८६ मल ु ा-मल ु ीांिा सवक केला त्यामध्ये ५२ मल ु े आणण ३४ मल ु ी आहे त. क) आम्ही करां बेळी िाकूर वाडी या गावामध्ये २० जणाांिी मल ु ाखत घेतली त्यामध्ये १२ मल ु े व ८ मल ु ी होत्या. ड) करां बेळी िाकूर वाडी या गावाच्या पररस्स्थतीिी फोटोग्राफी केली . इ) करां बेळी िाकूर वाडी या गावािा नकाशा तयार केला. ५) अनभ ु व आणण अडिणी :-आम्हाला या मधन ू आत्मववश्वास वाढण्यास मदत झाली लोकाांशी कसे बोलायिे ते समजले आणण सवक कसे करायिे ते मशकलो. यात आम्हाला अनेक प्रकारच्या अडिणी आल्या यात काही लोक प्रश्नािे ऊत्तर 18
दे त नव्हते मग त्याांच्या बरोबर काही वेळ थाांबन ू त्याांना समजावे लागत
तर
काही लोक घरी भेटत नसत . संशोधनची तत्िे ि मयायदा:-आम्ही लोकाांना पठहल्याांदा आमिी माठहती(ओळख) करून ठदली, त्याांिी आम्ही माठहती घेतली त्याांनी साांचगतलेली माठहती गुवपत िे वणार असे साांचगतले.
19
माहितीचे विश्लेषि या
सांशोधाांनामध्ये
आम्ही
२
ववभाग
केले
आहे त
यातील
पठहला
भाग
खालीलप्रमाणे : -
विभाग पहिला या ववभागात गावािी एकूण परस्स्थती माहीत करून घेण्यािा आम्ही प्रयत्न केला आहे कारण ही माठहती अगोदर असणे हे खूप महत्वािे आहे असे आम्हास वाटले आणण म्हणन ू अगोदर आम्ही गावातील 47 कुटुांबाांिी जनगणना केली आणण त्यामधन ू त्या कुटुांबाांिी परस्स्थती जाणून घेतली जी खलील प्रमाणे आहे .
करं बेळी गािाची जनगिना जनगिना ियोगट वयोगट
कुटुांबाांिी सांख्या
20-30
8
31-40
21
41-50
11
51-60
6
61-70
1
एकूण
47
20
वरील आलेखानस ु ार 20 ते 30 या वयोगटातील कुटुांबप्रमख ु ािी सांख्या 8 आहे .व 31 ते 40 या वयोगटातील कुटुांब प्रमख ु ािी सांख्या 21 आहे त्याि प्रमाणे 41 ते पन्नास
या
वयोगटातील
कुटुांबप्रमख ु ािी
सांख्या
अकरा
आहे .51
ते
60
यादरम्यानच्या वयोगटातील कुटुांबप्रमख ु ािी सांख्या 6 आहे . त्यािप्रमाणे 61ते 70 यादरम्यान च्या वयोगटातील कुटुांबप्रमख ु ािी सांख्या 1 आहे . आमच्या गावा मध्ये 31 ते 40 या वयोगटातील कुटुांबप्रमख ु ािी सांख्या 21 असन ू ती सवाषत जास्त आहे व 61 ते 70 या वयोगटातील कुटुांबप्रमख ु ािी सांख्या सवाषत कमी आहे . कारण ते 31 ते 40 या या वयोगटातील व्यक्ती जास्त कमावती असतात
त्यामळ ु े या वयोगटातील कुटुांब प्रमख ु ािी सांख्या जास्त आहे
त्यािप्रमाणे 61 ते 70 या वयोगटातील व्यक्ती वद् ु े या ृ धा वयात येतात त्यामळ वयोगटातील कुटुांबप्रमख ु ािी सांख्या कमी आहे . जात आणि धमय १०० % कुटुांबाांिी जात िाकूर आहे .व धमष सवष ठहांद ू आहे . ही लोक भरपरू वषाांपासन ू इथे राहतात ते ST वगाष मध्ये येतात व ते आठदवासी आहे त. या समाजाला मशक्षण आणण नोकरीत आरक्षण ठदलेजाते. सशक्षक्षत सदथय – सशक्षक्षत सदथये
कुटुांब
काहीि नाही
1
अांगणवाडी
1
पठहली ते िौथी
34
पािवी ते सातवी
11
एकूण
47
21
आम्ही करां बेळी िाकूरवाडी याठिकाणी केलेल्या जनगणनेच्या माध्यमातून एका कुटुांबात ककती सदस्य मशक्षक्षत आहे त याववषयी माठहती ममळवली. येथील 1 कुटुांबातील एकही व्यक्ती मशकलेली नाही मशकले नाही. त्यािप्रमाणे एका
कुटुांबात
म्हणजेि 4 % कुटुांबातील काहीि फक्त अांगणवाडीपयांतिे मशक्षण
घेणारी एक सदस्य आहे जे अजून लहान आहे त. 1 ली ते घेतलेली 34 कुटुांब
4 थी पयांत मशक्षण
आहे त व 5 वी ते सातवी पेरेंत 11 कुटुांबे आहे त . यावरून
असे ठदसन ू येत आहे की 1 ली ते 4 थी पेरेंत मशक्षक्षत कुटुांबे जास्त आहे त कारण गावा मध्ये 1 ली ते 4 थी पेरेंत िी शाळा आहे . 4थी च्या पढ ु ील मशक्षण घेणायाांिी सांख्या कमी आहे कारण पढ ु ील मशक्षण गावा पासन ू दरू जाऊन घ्यावे लागते.
Figure 1: सशक्षक्षत सदथय
22
थितःची शेती – स्वतिी शेती आहे का? हो
6
नाही
41
एकूण
47
6 कुटुांबाप्रमख ु ाांनी साांचगतले की त्याांच्याकडे शेती आहे व 41 कुटुांबप्रमख ु ाांनी साांचगतले की त्याांच्याकडे शेती नाही. यावरून असे ठदसन येते की जास्त ू लोकाांकडे
शेती
नाही
त्यामळ ु े
त्याांना
इतर
कामधांदे
शोधावे
लागतात.
त्याठिकाणी शेतीिा कर न भणा शकल्याने त्याांिी शेती वनक्षेत्रात जमा झाली ,वनात राहत असल्याने त्याांिी स्वतःच्या मालकीिी शेती होऊ शकली नाही,शेती नावावर काशी करून घ्यायिी हे माहीत नसते ,आठदवाश्याांिी जमीन मराठयाांिी माणसे त्याांच्या नावावर करून घेतात ,जर जमीन आपल्या नावावर असेल तर ती कशी समजायिी हे माहीत नसते ,अशी कारणे
शेती नसण्या मागे आहे .
आणण ज्याच्याकडे शेती आहे ती पण खूप कमी आहे त्यामध्ये काही कुटुांबा कडे 1 गांि ु े , 2 गांि ु े , 1एकर अशी आहे .तसेि काही व्यक्ती हे अजूनही सरकारी जमीन कसत असल्यािे ठदसन ू येते. स्वतःिी शेती नसल्यामळ ु े काही माणसाांना 23
इतराांच्या शेतीवर काम करावे लागते ककांवा खोपोली ,साजगाव अशा ठिकाणी कामासािी
जावे
लागते
ककांवा
कांपनीमध्ये
काम
करावे
लागते
.
ज्याांच्याकडे शेती आहे त्याांिे शेतीिे काम 4 मठहने व जास्तीत जास्त 6 मठहने काम िालते .गाव डोंगरवार असल्यामळ ु े येथे पावसाळयाव्यनतररक्त इतर काळात शेती
व्यवसाय
होऊ
शकत
नाही
कारण
पाण्यािी
कमतरता
असते.
गावातील बहुतक े कुटुांबाकडे शेती नसल्याने ती कुटुांबे रोजनदारी वर दस ु रयाांच्या
शेतात काम करतात ककांवा कांपनीमध्ये कामाला जातात या मध्ये बहुतक े लोक / कुटुांबे त्रबगारी काम करतात काही कुटुांबे शेळीपाळण, भाजी उत्पादन, दध ू वेवसाय करतात पण अशी एक दोनि कुटुांबे आहे त. जर शेतीचे काम नसेल तर कोिते काम चालते? जर शेतीचे काम नसेल तर काय करता? कांपनीत काम
7
िे केदारी
1
दमळ
1
दध ू व्यवसाय
2
त्रबगारीकाम
3
भाजी उत्पादन
1
मोलमजरु ी
27
शेळीपालन
1
उत्तर ठदले नाही
4
एकूण
४७
24
या वणान असे लक्षात येते की गावातील जास्तीत जास्त लोक / कुटुांबे ही मोलमजस ु री , त्रबगारी आणण कांपनीत हे ल्पर म्हणन ू काम करतात. गावामध्ये कोई ही सरकारी नोकर नाही ककांवा कांपनी मध्ये दे खील कोणी कायमस्वरूपी जॉब ला नाही. गाि सोडून मजुरीसाठी दस ु रीकडे कुठे जातात का ? नाही
22
हो
25
एकूण
47
25
जेव्हा आम्ही कुटुांब प्रमख ु ाला वविारले की तुम्ही मजुरी सािी कुिे जातात का तर ५३% हो ऊत्तर ठदले आणण 47% कुटुांबां प्रमख ु ाांनी नाही असे उत्तर ठदले करण
ते
गावातून
जाऊन
येऊन
कांपनीत
काम
करतात.
बहुतेक लोक ही खानावच्या स्टीलच्या कांपनीत जातात, तर काही नारां गी भागात येथे एि .पी मध्ये जातात. तर काही लोक हे खोपोली मध्ये त्रबगारी काम करण्यासािी जातात.आणण काठह लोक सजगाव ला जातात आणण ते पण त्रबगारी काम करतात. काही लोक कुलाबा येथे जाऊन बोटीत काम करतात.
नतथे
जाऊन ते वेगवेगळी कामे करतात. सवाषत जास्त म्हणजे ६०% लोक त्रबगारी काम करतात .तर मच्छीमारीिे काम हे २% केली जाते. त्याि प्रमाणे ४% लोक मोलमजरु ी करतात.आणण त्यामधील काही ४% लोक वेट त्रबगारी करतात.तर आणखी ४% लोक हे ल्पर िे काम करतात म्हणजे एखादी मालािी गाडी आल्यानांतर ती खाली करण्यासािी त्यानाां जावे लागते. हे काम शहरात अथवा कांपनीत ममळते. तर उत्तर ठदली नाहीत असे १७% लोक आहे त, त्याना आपले गाव सोडून जावे लागत नाही, ते घरातन ू येऊन जाऊन काम करतात. त्रबगारीच्या कामाला मल ु े पण आईबापाला मदद करायला जातात. जी मल ु े कामाला जातात 14 ते18 वषाष पयांतिी मल ु े हे त्रबगारी काम करतात. या मध्ये काही कुटुांबे ही उन्हाळ्या मध्ये गाव सोडून दस ु रया गावी मजरु ी / काम धांदा करण्या सािी ववस्थावपत होतात.
26
िावषयक उत्पन्न कुटुंबाचे सरासरी िावषयक एकूि उत्पन्न ककती 0 ते 5000
2
5001 ते 10000
0
10001 ते 15000
0
15001 ते 20000
14
20001 ते 25000
3
उत्तर ठदले नाही
28
एकूण
47
आम्ही जेव्हा आमच्या गावातील लोकाांना वावषषक उत्पन्न वविारले तेव्हा सवाषत ज्यास्त लोकाांनी उत्तर ठदले नाही कारण त्याांना माहीत नव्हतां त्याांच्याकडे रे शन काडष नाही. काही लोकाांनी भीती मळ ु े उत्तर ठदली नसावीत याांिी सांख्या 28 (६०%)
आहे आणण ज्याांिे वावषषक उत्पन्ने 0 ते 5000 आहे अशी 2 (4%)
कुटुांबे आहे त तर 15000 ते 20000 उत्पन्न असणारी 14 (30%) कुटुांबे आहे त. 20000
ते
25000
असणारया
कुटुांबािी
सांख्या
3
गेल्या 3 महिन्यात कोिी आजारी पडले आिे का ?
27
(6%)
आहे.
यामध्ये 21 कुटुांब प्रमख ु ाांनी
हो साांचगतले व 16 कुटुांब प्रमख ु ाांनी
नाही
साांचगतले. त्यािप्रमाणे 10 लोकाांनी इतर मध्ये उत्तर ठदले आहे . गावामध्ये ठहवतापािे प्रमाण सवाषत जास्त असते व ठहवताप वारां वार सुरू असतो. लोकाांनी जड काम केल्याने ते दमतात त्यामळ ु े अांग दख ु णे असे आजार होत असतात. त्यासािी लागणारे दवाखाने औषध जवळ नसल्याने त्यािा त्याांना खूप त्रास होतो. तसेि खोपोली ककांवा वावोशी येथे दवाखान्यात न्यावे लागते. येथील दवाखाने 15ते 20 ककमी अांतरावर असन ू हे ि तेथील सवाषत जवळिे दवाखाने आहे त. उदा. एका व्यक्तीला साप िावला होता .त्याांना भक्ताांकडे घेऊन गेले ,तेथे मांत्र मारून बरे होते असे साांगतात परां तु तेथे बरे झाले नाही म्हणन ू त्याांना खोपामलला दवाखान्यात आणले परां तु तेथेही बरे झाले नाही आणण त्याांना वाशी येथे
दवाखान्यात
नेले
आणण
ते
तेथे
बरे
झाले
.
गावामध्ये ठहव तापािे प्रमाण जास्त आहे असे ठदसन येते. सतत ू पसरणारया साथीमम ु मळे ठहवताप कायम ककांवा खूप वेळ असतो. तसेि काही लोकाांना कफट येणे याांसारखे आजार आहे त . सदी ,हुडहुडी याांसारखे आजार आहे त. लोकाांनीां अनत पररश्रम केल्याने अांगदख ु ी ,रक्तदाब याांसारखे आजार होत आहे त .काही व्यक्तीांना मत ु खडा झाला आहे .पोट दख ु णे दे खील मोठया प्रमाणावर ठदसत आहे त. सदी खोकला याांसारखे आजार मोठया प्रमाणात आहे त. काहीांना दाड दख ु ी होते. काही व्यक्ती अनत दारू वपतात त्यामळ ु े त्याांना मोडशी होते,म्हणजेि व्यक्ती जास्त दारू वपल्याने जर त्याने
काहीही खाल्ले
तरी ते
पोटात राहत नाही ,त्याला लगेि उलटी होते त्यामळ ु े न जेवल्याने कमजोर पणा येतो .मोडशी ही पोटातील दारू पण ू ष पने बाहे र गेल्यामशवाय बरी होत नाही.तसेि स्वच्छतेमळ ु े खणाज झालेले काही सदस्ये आहे त. काही व्यक्तीांना गांभीर जखमा आहे त.
28
आधार काडय ि बँक खाते येथील 100% लोकाांकडे आधार काडष व बँक खाते असल्यािे ठदसन ू येते .आधार काडष काढण्यासािी सवष माणसाांना खालच्या मराठयाांिा गावात बोलावले होते व तेथे त्याांिे आधार काडषिे फॉमष भरून घेतले आणण त्याांना आधार काडष ममळाले. त्यािप्रमाणे बँक खाते उघडल्यामशवाय घरासािी (घरकुल योजनेिे ) येणारे पैसे ममळणार नव्हते ,तसेि मल ु ाांच्या मशक्षणासािी दे खील बँक खाते उघडणे अननवायष आहे असे मशक्षकाांनी साांचगतले त्यामळ ु े बँक खाते उघडले गेले.त्या बँकेच्या खात्यात त्याांिे घरकुलािे पैसे जमा होतात .मल ु ाांिे मशष्यवत्त ृ ीिे पैसे जमा होतात. रे शन काडय आिे का ? ५५% ( 25 ) कुटुांबाकडे रे शन काडष नाही आणण फक्त ४३% (20) कुटुांबाकडे रे शन काडष आहे त आणण उत्तर न ठदलेले २% (2) कुटुांब आहे त. ज्याांच्याकडे रे शन काडष नाहीत तर का नाहीत कारण ते काढत नाही .काढता येत नाही काढायिी माठहती नाही .कोणते कागद पत्रे लागतात ते माहीत नाही. सरकारी कायाषलयात त्याांिे कोणी ऐकत नाही. 20 कुटुांबा कडे रे शन काडष आहे त पण त्यातील एका िे केशरी आहे आणण बाकी 19 जणाांिे वपवळे आहे त म्हणजेि ते दरीद्र्येरेषे खालील आहे त. ज्या वेळी त्याांच्याकडे जमीन होती तेव्हा त्याना केशरी रां गािा काडष होता आता जमीन वनक्षेत्रात गेली असल्यामळ ु े आता त्याांिी स्स्थती वपवळ्या काडष वाल्याां सारखी आहे .
29
सरकार कडून तुम्िाला काय अपेक्षा आिे त . *गावािा ववकास * आपल्याला जीवन जगण्यासािी ,गावािा ववकास करण्यासािी ,स्वतःिा ववकास करण्यासािी सरकार कडून काय अपेक्षा आहे त .याववषयी लोकाांनी आपले मत व्यक्त केले आहे .त्यामध्ये
असे ठदसन ू येते की पाणी ,रस्ता ,मशक्षण
,रोजगार, आरोग्य अशा गराजाववषयी महत्वािे मत लोकाांनी माांडले आहे . गावात पाण्यािी सोय आवश्यकतेनस ु ार होत नाही .हवे तेवढे पाणी ममळत नाही .त्यामळे पाण्यािी सोय उपलब्ध कणाण द्यावी. ववठहरी सध ु ाराव्या. पाणी लाांब अांतरावर असल्याने अपेक्षा आहे की गावात नळ बसवावे. गावापयांत रस्ता नसल्याने लोकाांना येण्या जाण्यात अडिणी होतात .त्यामळ ु े गावािा ववकास जलद गतीने होत नाही असे वाटते .त्यामळ ु े गावापयांत पक्का रस्ता
बनवावा अशी अपेक्षा आहे . त्यािप्रमाणे आचथषक पररस्स्थती
सध ु ारणे दे खील गरजेिे आहे . सध्या गावात फक्त 4 थी पयांति शाळा असल्याने व पढ ु ील मशक्षण घेण्यासािी लाांब जावे लागत असल्याने मशक्षणात अडिणी येतात .त्यामळ ु े गावातही 7वी पयांत शाळा व्हावी व िाांगली मशक्षणािी सोय व्हावी अशा अपेक्षा आहे त . त्याि बरोबर आरोग्य िाांगले राहण्यासािी दे खील काहीतरी केले पाठहजे. स्वच्छता िे वण्यासािी गावात किरा कांु डी द्यावी ,आरोग्याच्या सवु वधा उपलब्ध करून द्याव्या अशी अपेक्षा आहे . तसेि आपला ववकास करण्यासािी गावात रोजगार ननममषती करण्यात यावी व लोकाांना मजुरीिी सवु वधा उपलब्ध करून द्यावी अशी अपेक्षा आहे . गावािा ववकास करण्यासािी गावात समाज मांठदर असावे असे काही जणाांना वाटत आहे .त्यािप्रमाणे सरकारनेही गावातील सवष कुटुांत्रबयाांना रे शन काडष द्यावेत ,गावाजवळ सरकारी कांपनी सरू ु करावी मजुरीिी सवु वधा उपलब्ध करून द्यावी, घरकुल द्यावे अशी अपेक्षा आहे .
30
लोकांची दै नंहदनी गािातील परु ु ष सिया काय काय करतात ? सवकक्षण करते वेळेस असे समजले की
करां बेळी िाकूर वाडी या गावातील
मिया दररोज सकाळी लवकर उिून म्हणजे ४.३० वाजता उितात व
घरातील
कामे करतात आणण त्याांना घरातील कामे म्हणजे जेवण बनवने,
सकाळी
वपण्यािे पाणी १ की.मी वरून आनणे. नांतर त्याांना शेण एका जागी गोळा करण्यासािी जावे लागते कारण उन्हाळ्यात शेती करण्यासािी शेणािा मोिया प्रमाणात वापर करतात
शेण
हे शेती सािी आमच्या कडे महत्वािे आहे कारण
आम्ही जास्त रासायननक खतािे वापर करत नाही.
त्यानांतर
मियाांना
जांगलात जावन ू लाकडे आणावी लागतात कारण आमच्या कडे गॅस मसमलांडर नाही.
मियाांना घरातले सवष कामे बघायला लागतात.
त्यानांतर नवरया बरोबर
शेतीिे काम म्हणजे दमलशेतीिे काम करण्यासािी जावे लागते दमलशेत म्हणजे डोंगरी
भागात केली जाते त्याांना झाडे तोडावी लागतात आणण झाडाच्या फाांद्या
आणण किरा ममळून केलेला असतात ते डोगरच्या.उतरणीवर केले जाते त्याला दमलशेत म्हणतात. पणा ु ष
घरातील
भागवण्यासािी
म्हणजेि
दस ु रया
गावात
म्हशीांना काम
िारा
करण्यासािी
दे णे,
आचथषक
जाने,
पररस्स्थती
आमच्या
गावात
रोजगारािी साधने उपलब्ध नाही आणण गावात कामासािी कुणी बोलावत नाही त्यामळ ु े
त्याांना दस ु रया गावी ककांवा शहरात जावे लागते. तसेि उन्हाळ्यात
जास्त काम शेतीिे नसल्यामळ ु े व गावात रोजगारािी सांधी नसल्यामळ ु े त्याांना शहरात ककांवा दस ु रया
पावसाळ्यात शेतीिे काम
गावात
पोट भागवण्यासािी जावे लागते.
त्यानांतर
करावे लागते आमच्याकडे शेती म्हणजे वरईिी शेती
केली जाते ही शेती करण्यासािी मोठया प्रमाणात सपाट भाग लागतो ती शेती करण्यासािी आमच्याकडे जमीन नाही परां तु मराठयाांिी जमीन आहे आम्ही त्याांना वविारण्यासािी जातो व त्याांनी त्याांच्या जममनीवर शेती करण्यािी 31
परवानगी ठदली की मग शेती करतात. थोडा
त्या जममनीवर शेती केल्यावर जममनीिा
मोबदला दे तात त्यानांतर दस ु रया वषी दस ु रया जागेवर त्याि प्रकारािी
शेती केली जाते त्या शेतीतन ू जे वपकते म्हणजे वरई ती वरई ववकतात. गावातील लोक मोठया प्रमाणात दस ु रया गावात गावात कमी मजरु ी ठदली जाते ठदले जातात
मजुरी सािी जातात कारण
आमच्या खालच्या गावात मजुरीिे जास्त पैसे
म्हणजे २५० णापये ममळतात
आणण गावात २०० णापये ममळतात
त्यामळ ु े लोक जास्तीत जास्त मराठयाांच्या शेतीिे काम करण्यासािी जातात.
त्यामळ ु े गावातील माणसे शेती मोठया प्रमाणात करत नाही आणण
शेतीसािी जमीन नाही आणण जांगली शेती फक्त झाडा-झड ु पे तोडून केलेली शेतीत जास्त उत्पन्न येत नसल्यामळ ु े लोक मोठया प्रमाणात शेती करत नाही
आणण उन्हाळ्यात ४ मठहने ककांवा ३ मठहन्यासािी शहरात कामासािी येतात कारण त्याांना वरती गावात रोजगारािी सांधी नसल्यामळ ु े ते जास्त पैसासािी खोपोली या शहरात काम करण्यासािी जातात पणा ु ष हे खोपोली मध्ये रात्री ११ ते १२ वाजे पयांत हमाली म्हणजे खोपोलीत मालाच्या गाडया येतात त्याांना खाली करण्यासािी त्याांना जास्त पैसे म्हणजे ५०० णापये ककांवा ६०० णापये भेटतात त्यामळ ु े पणा ु ष जास्त प्रमाणात हमाली सािी जातात. मिया घरकामासािी जातात काही घरे बाांधण्यासािी माल दे ण्यासािी जातात त्याांना ३०० णापये हजेरी ममळते आणण दररोज त्याांना वेगवेगळे काम करावे लागते जे काम साांचगतले आहे ते करावे लागते करां बळ े ी िाकूर वाडी मध्ये पणा ु ष आणण मिया अशी कामे करतात.
32
33
गािातील मल ु ींची ि महिलांची पररस्थिती गावातील मल ु ीांिी व मठहलाांिी पररस्स्थती खालीलप्रमाणे आहे .गावातील मठहलाांना रात्री कफरण्यास बांदी आहे .
कारण गावाजवळ रस्ता नाही,सगळीकडे
मोकळे असते ,वाटे त रात्री माणसे ठदसत नाही. म्हणून त्याांच्या आई वडीलाांच्या मनात अनेक वाईट वविार येत असतात. उदा. बलात्कार,बांदी बनवणे. तसेि मल ु ीांना जर आपण असे मोकळे सोडले तर त्या वाईट मागाषवर जाऊ शकतात. त्यामळ ु े मल ु ीांना रात्री कफरण्यास व बाहे र जाण्यास बांधनकारक असते.आणण मठहलाांना सद् ु धा रात्री कफरण्यास बांदी असते. मियाांना पण त्याांिे पती बाहे र पािवत नाही. कारण वेगवेगळ्या मागाषवर जाऊन कुिलीपण घटना घडू शकते. त्यामळ ु े मियाांना सद् ु धा रात्रीच्या बाहे र जाऊ दे त नाहीत त्यामळ ु े मियाांना िाांगले वाटत नाही. गावातील मिया व मठहला याांना अजन ू ही समान अचधकार नाहीत. कारण गावातील पणा ु ष मांडळी अजूनही मियाांना कमी समजतात. पणा ु षाांना असे वाटते की जे काम आपण करतो ते मिया ककांवा मल ु ी कणा शकत नाही म्हणून त्याांना पणा ु ष
समाज अजन ू ही कमी समजतो. गावातील मठहलाांना व मल ु ीांना भाांडी घासणे, पाणी आणणे, स्वयांपाक बनवणे, कपडे धण ु े, काडी आणणे ही कामे करावी लागतात.ही कामे फक्त मठहलाि करतात .पणा ु ष करत नाही.कारण गावातील पणा ु षाांना वाटते की हे काम फक्त स्त्रीयाांिे आहे . ही कामे आपण केली नाठह पाठहजे व आपण जे काम करू शकतो ते काम मिया करू शकत नाही. यावरून असे ठदसन ू येते की करां बेळी िाकूरवाडी या गावात स्त्री आणण पणा ु ष अशी समानता नाही. गावतील मल ु ीांना मोकळे जीवन जगता येत नाही. कारण त्याांच्यावर इज्जतीिा बोजा असतो. त्यामळ ु े मियाांना गावात मोकळे सद् ु धा कफरता येत नाही मल े ऐकवे लागते.तसे केले नाही तर ु ीांना आई वडडलाांिि मल ु ीला मशक्षा ठदली जाते.मल ु ीांना व मियाांना फक्त घरिीि कामे करावी लागतात.पणा ु षही घरातील
कामे करत नाही.त्यामळ ु े मल ु ी व स्स्त्रया कायम
कामात गांत ु लेल्या असतात. गावातील मल ु ीांिी लवकर लग्न केली जातात त्यामळ ु े
34
त्याांना
आपल्या
वडडलाांच्या
घरात
राहण्यािी
नाही.गावातील मठहलाांना सकाळी उिून
सांधी
जास्त
वषष
ममळत
शेण गोळा करावे लागत असते.शेतीिी
कामे करावी लागतात.मिया व मल ु ी काही बांधनात अडकलेल्या असतात. त्या स्वतः स्वतांत्रपणे कफरू शकत नाही,स्वातांत्र्य पणे जगू शकत नाही. कारण आई वडडलाांकडे असताना त्याांच्या कायद्याने जगावे लागते व लग्न झाल्यावर पतीच्या
कायद्याने
िालावे
लागते.म्हणन त्याांना ू
कधीि
स्वातांत्र्य
ममळत
नाही.िालत जाऊन 3-3 हाांडे डोक्यावर पाणी आणावे लागते. त्याांना फक्त घराति राहावे लागते.कारण त्याांच्यावर अनेक बांधने असतात.गावातील मल ु ीांना जास्त मशकवत नाही .कारण मशक्षणासािी दरू जावे लागते, जसे की कॉलेजला खोपोली येथे 20 ककमी अांतरावर जावे लागते. त्याांना वाटते की आपली मल ु गी दस ु रया सोबत पळून जाईल व बांदी घातली जाईल अशी भीती त्याांच्या मनात असते.नतिी कोणी छे ड काढे ल, ती वाईट मागाषवर जाईल अशी भीती आई वडडलाांना असते त्यामळ ु े ते मल ु ीांना कॉलेजला पािवत नाही. अशा अनेक कारणाांमळ ु े मल ु ी जास्त मशकत नाही. ज्या मशकतात त्या फक्त 9 वी, 10 वी व 12वी पयांत मशकतात.पण मला वाटते की असे केले नाही पाठहजे. आपण मियाांना व मल ु ीांना मशकवन्यािी व पणा ु षाांच्या खाांद्याला खाांदा लावन ू काम करण्यािी सांधी द्यावी.तरि मिया प्रगती करू शकतात .त्यामळ ु े आपण तसे केले पाहीजे.आपण त्याांना त्याांच्या मनाने जगू ठदले पाठहजे.त्याांना पण स्वातांत्र्य पणे जगण्यािा अचधकार ठदला पाठहजे. आपण त्याांना समान लेखले पाठहजे.त्याांना पण समान अचधकार ठदले पाठहजे.तरि आपल्या गावातील मल ु ीांना व मियाांना समान अचधकार प्राप्पत होतील व त्याांना समानता प्राप्पत होईल.
35
गािातील तरुि मल ु ी मल ु े सध्या काय करतात ?
आम्ही करां बेळी िाकूर वाडी या गावातील मल ु ी व त्यावरून
मल ु ाांिे मल ु ाखती घेतल्या
असे वाटते की जास्तीत जास्त मल ु ीांना घरातील कामे ककांवा जांगलात
लाकडे आणण्यासािी जावे लागते आणण मल ु ाांना घराबाहे रील कामे आणण आई ,वडडलाांना मदत करन्यािे कामे करावी लागतात. तसेि कफरण्यासािी जातात . काही मल ु े
त्रबगारी कामाला गेले
मल ु े जांगलात आहे काही आांबे
खाण्यासािी जांगलात जातात व मल ु ीांना वपण्यािे पाणी आणणे आणण घरातील सतत छोटे मोिे काही तरी काम करावे लागते त्यावरून असे ठदसते की मल ु ीांना सतत कामे आसतात त्याांना बाहे र वपरण्यासािी वेळ नसते जर वेळ असला तरी मल ु ीांना आई , वडडलाांिी परां वागी दे त नाहीत . म्हणजेि तणाण मल ु ी घरातील जबाबदारी साांभाळतात व मल ु े बाहे रील कष्टािी कामे करतात. 36
विभाग दस ू रा या ववभागामध्ये आम्ही गावातील तणाण तणाणीांिी शैक्षणणक परस्स्थनत काय आहे हे जाणन ू घेण्यािा प्रयत्न केला आहे . या मध्ये त्याांना येणारया अडिणी, त्याांच्या इछा, आणण स्वप्पने हे जाणन ू घेतले आहे .
शैक्षणिक पररस्थिनत
37
तक्ता क्रमांक 1. ियोगट आम्ही करां बळ े ी िाकूर वाडी मध्ये शैक्षणणक पररस्स्थती आढावा घेण्याच्या ननममताने सवक पद्धती प्रत्येक्षात आणली आहे . आम्ही एकूण 86 मल ु ामल ु ीांिे सवकक्षण
केले त्यानस ु ार वयोगट तयार केले ते खालील आलेखा प्रमाणे
दशषववण्यात आले आहे .
45
41
40
33
35 30 25 20 15
10
10 1
5
1
0 14 ते 17
18ते 21
22 ते 25
26 ते 29
30 च्या पुढे
एकूण
िय गट
एकूि
14 ते 17
41
18 ते 21
33
22 ते 25
10
26 ते 29
01
30 च्या पढ ु ील
01
एकूि -
86
. 38
वरील आलेखावरून आम्ही वयोगटच्या टक्केवारीत रूपाांतर केले आहे त्यानस ु ार 14 ते 17 या वयोगटातील लोकसांख्या सवाषत जास्त म्हणजे ४१ ( 47 .67 % ) इतकी आहे . 18 ते 21 या गटात ३३ ( 38.37%) व 22 ते 25 या वयोगटात 10 (11.62%) व्यस्क्त आहे त. त्यािप्रमाणे तक्त्यातील सवाषत कमी लोकसांख्या असणारा वयोगट हा 29
26 ते
आहे या मध्ये एकूण १ जण आहे व 30 च्या पढ ु ील वायोगटात दे खील १
व्यस्क्त आहे . तक्ता क्रमांक 2 – सलंग आम्ही करां बेळी ननममत्ताने सवक
िाकूरवाडी मध्ये शैक्षणणक पररस्स्थतीिा आिावा घेण्यािा पद्धतीद्वारे मल ु े व मल ु ीांिी सांख्या काढली ती खालील आलेख
द्वारे दाखवली आहे .
मलांग
एकूण
स्त्री
33
पणा ु ष
53
एकूण
86
39
वरील आलेखावरून आम्ही मलांगगुनोत्तर स्पष्ट केले आहे त्यामध्ये पणा ु षाांिे प्रमाण 53 (61.%) इतके आहे तसेि स्स्त्रयाांिे प्रमाण 33 (38%) इतके आहे यावरून असे ठदसन ू येते की मलांगगण ु ोतरच्या बाबतीत पणा ु षाांिे प्रमाण मियापेक्षा जास्त आहे व मलांगगुणोतर असमान असल्याने ठदसन ू येत.े तक्ता क्र. 3 ि 4 जात आणि धमय आम्ही करां बेली िाकूर वाडी मध्ये शैक्षणणक पररस्स्ततीिा आढावा घेण्याच्या ननममत्ताने सवक पद्धती प्रत्येक्षात आणली .त्यादरम्यान सवकत
सह भागी
झालेल्या 86 मल ै ी सवष मल ु ाांपक ु ाांिी जात िाकूर व धमष ठहांद ू आहे . या वणाण आसे ठदसन े ी ू आले आहे की करां बळ
िाकुर वाडी या ठिकानच्या मल ु ामल ु ीांिी
जात 100% आठदवासी िाकूर असल्यािे ठदसन ू येते व हे सवष ठहांद ू धमाषतील असल्यािे ठदसन ू येते. म्हणजेि या ठिकाणी दस ु रया कोणत्याही जाती /धमाषिे लोक आढळत नाही . तक्ता क्र-5 िैिाहिक स्थिनत िैिाहिक स्थिनत
वैवाठहक स्स्थनत
सांख्या
वववाठहत
19
अवववाठहत
67
इतर
0
एकूण
86 40
आम्ही करां बेलळी
िाकूर वाडीतील मल ु ामल ु ीांच्या वैवाठहक स्स्तथीिा आलेख
काढला आहे .त्यात वववाठहत आणण अवववाठहत मध्ये ववभागणी केली आहे .त्यामध्ये वववाठहत १९(२२.१०%) आहे
,आणण अवववाठहत ६७.९०%आहे .तर
यावरून असे ठदसन ू येते की करां बेली िाकूर वाडी मध्ये अवववाठहत िे प्रमाण जास्त आहे कारण ते मशकत आहे त आणण ज्याांिे लग्न झाले त्यातील काही मल ु ाांिे कमी वयामध्ये लग्न लावले गेले आहे .
41
तक्ता क्र-६ वििािाच्या िेळेचे िय
वयोगट
सांख्या
10-12
0
13-14
1
15-17
4
18-19
4
19-20
6
21 च्या पढ ु े
4
एकूण
19
प्रश्न लागू नाही
0
वरील आलेखवरून आम्ही वववाठहत व अवववाठहत लोकाांिे टक्केवारी
नस ु ार
मोजणी केली आहे .त्यामध्ये आम्ही ८६ मल ु ामल ु ीांिे सवकक्षण केले त्यामळ ु े ते वववाठहत आहे त की नाही ते माठहती झाले. त्यामध्ये ७७.९% म्हणजे ८६ पैकी ६७ व्यक्ती या अवववाठहत आहे त.
१९ व्यक्ती म्हणजे २२% व्यक्ती या
वववाठहत आहे त. 42
10 ते 12 वयोगटामद्धे कोणािेही लग्न झाले नाही, 13 ते 14 वयोगटामधील 1 मल ु ािे लग्न जाले , 15 ते 17 वयोगटामद्धे 4 मल ु ाांिे लग्न झालेले आहे , 18 ते 19 वयोगटामद्धे 4 मल ु ाांिे लग्न झालेले आहे त,19 ते 20 वयोगटामद्धे 6 मल ु ाांिे लग्न झालेले आहे त आणण 21 वयाच्या पढ ु ील 4 मल ु ाांिे लग्न झाले आहे . असे 19 मल ु ाांिे लग्न कोणत्या वयात झाले ते या तक्त्या वणाण समजते. म्हणजेि 5 जणाांिे बाल वववाह झालेले या ठटकणी पाहावयास ममळतात.
तक्ता 7 – पि ू य केलेले सशक्षि
43
पण ू ष केलेले मशक्षण
सांख्या
3 रर ते 4 थी
18
5 वी ते 7 वी
18
8 वी ते 10 वी
33
11 वी ते 12 वी
9
12 वी च्या पढ ु े
3
1ली
ते 2 रर
4
वरील आलेखावरून आम्ही पण ू ष केलेले मशक्षण या लोकाांिी
टक्केवारी
काढली आहे . त्यामध्ये आम्ही एकूण 86 मल ु ाांच्या व मल ु ीांिे सवकक्षण केले त्यामळ ु े मशकलेले आहे त की नाही ते माहीत झाले. त्यामध्ये 100% सवष मल ु ी व मल ु े शाळे त घेले आहे त. पठहली ते दस ु री मध्ये 4 वक्ती ( 4.7%) इतके आहे त, िैथीमध्ये 18 वक्ती ( 21.2% ) इतके आहे त.
तसेि नतसरी ते
पािवी ते सातवी मध्ये 18
वक्ती (21.2%) इतके आहे त.आिवी ते दहावी मध्ये 33 वक्ती आहे त व त्यािी टक्केवारी (38.8%)आहे .
व अकरावी ते बारावी मध्ये 9 मल ु े मशक्षण घेत आहे
त्यािी टक्केवारी (10.6%) आहे . बारावी पासन ू पढ ु े 3 वक्तीनन मशक्षण घेत आहे त्याांिी
टक्केवारी (3.5%) आहे त्यामळ ु े या अलेखातन ू असे ठदसन ू येते की
करां बळ े ी गावातील 86 लोकांपैकी जास्तीतजास्तले हे आिवी ते दहावी या इयत्तेमध्ये
मशकत आहे त. कारण या मल ु ाांच्या शाळा या गावाच्या आसपास
आहे त. 10 वी नांतर िे मशक्षण घेण्यासािी दरू अांतरावर जावे लागते ककांवा 10 वी नांतर काही मल ु े कामाला जातात ककांवा काही लग्न करतात.
44
तक्ता ८ – बोली भाषा
करां बळ े ी
िाकूरवाडी
गावािी
शैक्षणणक
ननममत्ताने घेण्यात आलेल्या सवकक्षणातन ू
पररस्स्थनतिा
आढावा
घेण्याच्या
असे ठदसन आले आहे की या ू
ठिकाणच्या लोकाांिी बोली भाषा ही पण ू ष पणे िाकरी आहे म्हणजेि 86 व्यक्तीपैकी सवषच्या सवष
86 वक्तीिी बोली भाषा ही िाकरी आहे .
ठिकाणी कोणतेही इतर भाषा बोलली जात नाही .!
तक्ता क्र 9 – सशक्षिाची भाषा
45
म्हणजे या
स्पष्टीकरण .। वरील आलेखावरून असे ठदसन ू येते की या ठिकाणी 100% लोकाांिी
मशक्षणािी
भाषा ही मरािी आहे . म्हणजे 86 वक्तीपैकी 86 वक्ती हे फक्त मरािीि ववषयात मशक्षण घेत असल्यािे ठदसन ू येते इतर कोणत्याही भाषेत मशक्षण घेतले जात नाही असे ठदसन ू येते . तक्ता क्रमांक -१० – शाळे त / कॉलेज मध्ये जायचे हठकाि
ठिकाण
सांख्या
चिलिण
39
खोपोली
11
इतर
24
वरसाई
5
खरीवली
4
पेण
1
पेडली
2
एकूण
86
आश्रमशाळा
46
स्पष्टीकरण- वरील आलेखावरून असे ठदसन ू आले आहे की या सवकक्षणात सहभागी झालेल्या ज्या व्यक्ती शाळा- कॉलेजमध्ये जात होते अथवा जात आहे त ताांिे शाळे त ककांवा कॉलेज ला जाण्यािे ठिकाण पढ ु ील प्रमाणे आहे – १) िीलिण – ३९ (४५.३%) २) खोपोली – ११ (12.८%) ३) वरसई आश्रम शाळा – ५ (५.८%) 4) खरीवली – 4 (4.७%) ५ ) पेन – १ (१.२%) ६) पेडली – २ (२.३%) ७) इतर म्हणजे रायगढ स्जल्हा परीषद शाळा,वारवने आश्रम शाळा याठिकाणी – २४ (२७.९%) मल ु े ठह शाळे त ककांवा कॉलेज ला जातात. या वरून असे ठदसन ू येते कक जास्तीत जास्त मळ ु े ठह िीलिण या ठिकाणी जातात तर त्या खालोखाल इतर म्हणजे रायगढ स्जल्हा परीषद शाळा व वरवने आश्रम शाळा या ठिकाणी जातात.
तक्ता क्र-११ शाळे त जाण्याचे साधन –
आम्ही करां बळ े ी िाकूर वाडी या ठिकाणच्या शैक्षणणक पररस्स्थतीिी माठहती ममळवताना त्या ठिकाणच्या शाळे त / कॉलेज मध्ये जाण्याच्या साधनाांिी माठहती ममळवली. त्यावरून असे ठदसन ू आले की शाळे त ककांवा कॉलेज ला 47
जात
असणारया ८६ ववद्याथी कॉलेज ला जातात
पैकी ८४ (९७.७%) ववद्याथी
हे िालत शाळे त ककांवा
या मधील काही ववदयाथी हे काही अांतर िालत जाऊन मग
बसणे प्रवास करतात. 10 ववद्याथी हे बस ने प्रवास करतात. ८६ ववद्यार्थयाांपक ै ी फक्त एक ववद्याथी आपल्या स्वतःच्या दि ु ाकी म्हणजेि मोटर सायकल ने प्रवास करतो. म्हणजेि जास्तीत जास्त ववद्याथी हे िालत आणण बस या साधनािा शाळे त ककांवा कॉलेज ला जाण्यासािी वापर करतात असे ठदसते. तक्ता क्र.12 शाळे त ि कॉलेज मध्ये जायला लागिारा िेळ
वरील आलेखात आम्ही करां बळ े ी गावातील मल ु ाांना शाळे त व कॉलेज मध्ये जायला लागणार वेळ या आलेखाच्या माध्यमातन ू स्पष्ट केले आहे . या आलेखा नस ु ार
करां बेळनतल 33 (38% )
ववद्यार्थयाांना शाळे त जाण्यासािी 30 ममननटे
वेळ लागतो 41 (47%) ववद्यार्थयाांना )
2 तास इतका वेळ लागतो, 12 ( 14 %
ववद्यार्थयाांना 3 तास वेळ लागतो तर 2 (2%) ववद्यार्थयाांना 1 तास इतका
वेळ लागतो. तक्ता क्र-१३ 48
शाळा /कॉलेजिे अांतर
अांतर
सांख्या
1 ते 2 ककमी
31
2 ते 4 ककमी
2
4 ते 6 ककमी
41
6 ते 8 ककमी
0
8 ते 10 ककमी
0
10 ते 12 ककमी
0
12 ते 14 ककमी
0
16 त 18 ककमी
0
18 ते 20 ककमी
12
एकूण
86
वरील आलेखात आम्ही ववद्यार्थयाांिे शाळे त जाण्यािे अांतर दमशषवले त्यामध्ये शाळे त / कॉलेजला जाण्यािा ठिकायानस ु ार १८ ते २० ककलोमीटर अांतरावर 12
(
सवाषत जास्त दरू म्हणजे
14 % ) ववद्याथी जातात
त्याखालोखाल 4 ते ६ ककलोमीटर दरू अांतरावर ४१(47 % ) तसेि 2
आहे .
ववद्याथी जातात
ते 4 ककलोमीटर दरू अांतरावर २ (2% ) ववद्याथी आणण १ ते २
ककलोमीटर दरू अांतरावर ३१ (36 % ) ववद्याथी जातात असे समजते. 49
या वरून असे ठदसन ू येते
कक 4 ते ६ ककलोमीटर दरू अांतरावर जाणायाष
ववद्यार्थयाांिी सांख्या जास्त आहे .
तक्ता नंबर 14 – शाळे त कॉलेजमध्ये जाताना येिाऱ्या अडचिी आम्ही करां बेळी / शाळे त
िाकूरवाडी या ठिकाणी केलेल्या सवकक्षणाद्वारे
कॉलेजमध्ये
जाताना येणारया अडिणी याववषयी माठहती ममळवली. त्यामध्ये
त्याांना रस्ता, बस, पास,
वातावरण, शैक्षणणक साठहत्य,
यासारख्या गोष्टीांिी
अडिण येते . थपष्टीकरिरथता: िालत जाण्यासािी वाट िाांगली नाही म्हणजे वाट ठह ओबडधोबड असन ू डोंगर दयाषतून आहे तसेि वाटे त जांगल दे खील आहे आणण वाट
ठह दगड
धोंड्याांनी भरलेली आहे त्यामळ ु े िालत जाताांना ववद्यात्याांना खप ू त्रास सहन करावा लागतो यामध्ये काही ववद्यार्थयाांिे िालत जात असल्याने पाय दख ु तात, पायाांना दख ु ापत होते, वाटे ने भीती वाटते. बस:- बस बहुतेक वेळेस
वेळेवर येत नाही त्या मळ ु े शाळे त ककांवा कॉलेज ला
वेळेवर जाऊ शकत नाही तसेि बस च्या नतककटाला पैसे दे खील खूप लागता आणण आचथषक परस्स्थती नसल्याने बहुतेक मल ु ाांना शाळा ककांवा कॉलेज बड ु वावे लागेते ककांवा सोडावे ठह लागते. िातािरि:-
पावसाळयामध्ये या ववभागात पाऊस हा खूप जास्त प्रमाणात
असतो त्या मळ ु े बहुतेक ववद्याथी ठह शाळे त ककांवा कॉल्लेग ला जाऊ शकत
50
नाहीत कारण त्याांना िालत जावे लागते आणण िालत जाताांना पाण्याने सवष दप्पतर व
कपडे मभजतात आणण
मल ु े आजारी पडतात तसेि पाऊसाने वाट
दे खील चिकट होते आणण वाटे च्या औती भवती खूप जास्त प्रमाणात गवात व झाडी वाढतात त्या मळ ु े मल ु ाांना भीती दे खील वाटते. उन्हाळ्यातील ठदवसाांमध्ये उन खूप जास्त असल्याने मल ु ाांना त्रास होतो बहुतेक मल ु ाांकडे पाया मध्ये िप्पपल नसते त्याने पाय भाजतात.तसेि उन्हाळ्यात गावातील बहुतक े लोकां ठह गाव मध्ये काही काम नसल्याने काही ठदवसासािी गाव सोडून दस ु याष ठिकाणी कामासािी ननघन ू जातात आणण या कारणाने दे खील मल ु ाांिे मशक्षण बड ु ते ककांवा त्याांिी शाळा / कॉलेज सट ु ते. साहित्य:- िप्पपल, बट ू , छत्री गाडी ककांवा साधन, पैसे, पास यासारख्या गोष्टीांिी कमतरता असल्याने कॉलेजला जाताना अनेक अडिणी येतात.
तक्ता क्रमांक :-15 - सशक्षिात येिाऱ्या अडचिी 1) समजत नािी:- सवकक्षणात सहभागी झालेली सवष मल ु ाांिी बोली भाषा ठह िाकरी असल्याने शाळे मध्ये मशकवली जाणारी मरािी भाषा ककांवा इांगरजी भाषा ठह काळत नाही त्या मळ ु े मशक्षकाने मशकवलेले समजत नाही 2 शैक्षणिक साहित्य: मल ु ाांसािी शाळे त जायला पैसे नाही राहत, तसेि वह्या पस् ु तके, गणवेश, बॅग, कांपास,इत्यादी साठहत्य ममळत नाही त्यामळ ु े या शैक्षणणक साठहत्य च्या कामतरते मळ ु े मशक्षणात अडिणी येतात. 3:सशक्षकांची सभती िाटते: कारण मशक्षक मल ु ाांना कधी कधी मारतात, ओरडतात ककांवा जो अभ्यास साांगतात तो काळत नाही त्या मळ ु े त्याांिी भीती वाटते आणण म्हणून काही मल ु े शाळे त जात नाहीत.
51
16: करं बेली गािािरून शाळा /कॉलेजला येताना येिारे अनभ ु ि
करां बळ े ी
गावावरून शाळा कॉलेजला येताना येणारे अनभ ु व गेल्या 15 व 17
वषाषिा अनभ ु व आहे कारण माझा जन्म त्याि गावात जाला आहे आणण जन्म झाल्या पासन ू मला जेमतेम 17 ते 18 वषक झाली आहे त तेव्हा पासन ू या करां बळ े ी
गावाच्या मल ु ाांिे शाळे त व कॉलेज ला येताना येणारे अनभ ु वािी
माठहती आहे . कारण मम त्याि गावािा रठहवासी असन ू मला पण वेग वेगळे शाळे त जाताांना अनभ ु व आले आहे त. व माज्या ममत्र मैत्रत्रणी ना पण हे अनभ ु व आलेले आहे त. त्यानी व मी सद् ु धा ते अनभ ू वलेत ते अनभ ु व आपण खलील प्रमाणे पाहू . मी स्वत: वषी
करां बेळी
गावािा रठहवासी असन ू माजा जन्म 17- 6 - 2000 या
जाला आहे त्या वेळी मला जास्त काही समजत नव्हते जेव्हा माझे 1ते 5
वय होते तेव्हा पण मला व माज्या ममत्राांना बारक्या पणािे अनभ ु व आलेले आहे त.
मग आमच्या आई- वडडलाांनी 5 वषक पण ू ष झाली तेव्हा आम्हाला
गावातल्या शाळे त घातले व त्या शाळे त प्रवेश केला. तेव्हा आम्ही मल ु े शाळे त प्रथमि आलो
माठहत
नव्हते
पण शाळा आपल्या सािी िाांगली आहे हे माठहती होते. मग आमिी
शाळा
आम्ही
पण ू ष
होतो
ही शाळा
आहे हे पण त्यावेळेस
त्या
करीत राठहलो त्यामध्य जेव्हा मी व माझे ममत्र मशकत असताांना
गावातल्या शाळे त जाताना वेगवेगळे अनभ ु व आले . मला स्वताला शाळे त जाण्या सािी वठह, पस् ु तक, दप्पतर, कांपास, इत्यादी सठहत्ये नव्हते पण माझ्या जवळ फक्त 1 वठह शाळे त यायिो.
व पेन असायिा तो मी प्पलास्टीकच्या वपशवीत टाकुन
शाळे त येत असताना जास्त मल ु ाांशी ओळख पण नव्हती पण
हळूहळू होत गेली . जेव्हा आमिी शाळा सरू ु झाली तेव्हा पासन ू सािी पावसाळ्यात
शाळे त येण्या
छत्री नसे कारण कोणीि कामाला नाही सवष माणसे
बेरोजगार त्यामळ ु े बाबा सद् ु धा बेरोजगार.
शाळे त येत असताांना जास्त ऊन
लागत होते माज्या जवळ िप्पपल पण नव्हती व माझे कपडे फाटलेले असायिे 52
त्यामळ ु े मला शाळे त यायिी लाज वाटत हाती माझ्या
ममत्र मैत्रत्रणी िे पण
शाळे त येताना त्याांिे पण कपडे फाटलेले असायिे. गावातील शाळे त जाताांना आम्हाला िालत जावे लागत होते . िालत गेल्यामळ ु े आमिे पाय दख ु ायिे आणण त्यामळ ु े मी सद् ु धा व माझे ममत्र मैत्रत्रणी सद् ु धा शाळे त जात नसे .त्यामळ ु े मला व माझ्या ममत्राांना गुरूजी
मशक्षा करायिे त्या मशक्षाला घाबरून आपल्याला
मशक्षा करतील या उद्दे शाने ते व मी शाळे त जात नसे जेव्हा आम्ही गावातल्या शाळे त जात होतो
तेव्हा ऊन खूप जास्त असायिे पण हे वषक आम्ही आमच्या
जीवनात स्वातांत्र्य पने अनभ ु वलेले आहे त मग आमिी गावातील शाळा पण ू ष झाली आणण मग माझ्या
बाबाने चिलिन या शाळे त माझा
प्रवेश केला माझा
प्रवेश चिलटन या ठिकाणी झाल्या मळ ु े माझे ममत्र व मैत्रीनन याांनी दे खील त्याि िीकाणी प्रवेश केला व काही
मल ु े वेगवेगळ्या ठिकाणी गेली चिलिन ही
शाळा 5 वव ते 10 वव परे न्त होती आम्ही सवष 5 वी ला गेलो पण चिलटन ही शाळा आमच्या गावापासन ू खूप दरू अांतरावर होती त्यामळ ु े शाळे त जाताना ववद्यार्थयाांना वेगवेगळ्या अडिणी आल्या. उदा: शाळे त जाण्यासािी माज्याकडे व माज्या ममत्र मैत्रत्रणी कडे पैसे नसायिे छत्री नसायिी, िप्पपल, दप्पतर पस् ु तक इ.नसायिे उन्हाळ्यात शाळे त जात असताांना वाट िाांगली नसायिी वाटे मध्ये ककांवा वाटे च्या अवती भवती बाजल ू ा दगड असायिे, जास्त ऊन लगत होते, दगडी कपारयािी आहे , असायिे,
व
आजू
आजू बाजल ू ा जांगल आहे वाट
उन्हाळ्यात जास्त फुपाटा असायिा रान मोकळे मोकळे
उन्हाळ्यात शाळे त जात असल्याने काहीच्या पायात िप्पपल पण
नसाठहिी िप्पपल नसल्या कारणाने मल ु े शाळे त जात नव्हती.
उन नेमके
गालावर पडायिे व त्या गालावर िटके बसायिे काही मल ु ाांच्या पायाांना जखमा ही होत असत कारण वाट दगडाने भरल्यामळ ु े व पायात िप्पपल नसल्यामळ ु े हे होत असे. पावसाळ्यात
शाळे त जात असताना जास्त
पावसाच्या पाण्यािे थेंब
गवत
असे त्यामळ ु े
राहत असत त्यामळ ू े सवष मभजन ू जात असे,
53
गवतावर जास्त
मल ु ाांकडे छत्री नसायिी त्यामळ ु े ती मल ु े दस ु रयाच्या दोघाांना एका छत्रीत अडिण होत असे
छत्रीत लपत असत पण
त्या आडिणीमळ ु े ते मभजत जायिे.
पाऊस पडल्या मळ ु े वाटही चिकट होत होती त्या मळ ु े मल ु े ही पडत धडत जात पावसाळ्यात वाट ही सवष झाडाांनी
व झड ु पाांनी गच्ि भरायिी. वाटे वर
उन्हाळ्यात मानसे माती टाकून तेथे रस्ता बनवत असे त्याठिकाणी पावसाळ्यात पावसाच्या पाण्यामळ ु े वाट वाहून जायिी,
दगड वर
यायिे त्यामळ ु े मल ु ाांच्या
पायात दगड णातायिे.
मल ु ाांनी पररस्स्थतीला न डगमगता तेचथल मशक्षण पण ू ष केले
आणण मग खोपोली
या ठिकाणी प्रवेश केला त्या ठिकाणी आम्ही सवष ववद्याथी प्रथम आल्यामळ ु े काहीि समजत नसे ते अवघडि होते.
मोिे शहर आणण त्या शहरात कॉलेजला जाणे म्हां नजे
िाांगले कपडे छत्री गणवेश दप्पतर सवषि िाांगले लागायिे पण
आमिी तेवडी सामान घेण्यािी आयपत नव्हती पण मल ु ाांना मशकवायिे आहे तर काहीतरी केले पाठहजे त्यामळ ु े काही उसनवारी करून घेतल्या.
मोिे शहर असल्याने त्यात आपल्याला
वेगवेगळी मल ु े,
वेगवेगळे सर,
असे
त्या
वावरता येइल की नाही,
अनेक प्रशन उद्भवले . कॉलेजला
येण्यासािी बस भेटत नव्हती व बस वेळेवर पण येत नव्हती, नसायिे या करणा मळ ु े शाळे त जावेसे वाटत नव्हते. उिावे लगत असे.
जास्त
पैसे
पण
कॉलेजला येताना लवकर
िालायला लागायिे , S.T बस
वेगवेगळे त्रास सहन करावे लागत,
वस्तू ववकत
मध्ये जाताना
जास्त मानसे असल्यामळ ू े बसायला भेटत
नव्हते त्यामळ ु े आम्हाला उभे रहावे लागत असे . उभेि रहावे लागल्यामळ ु े पाय दमत होते. काही मल ु ाांना कॉलेजला जाताना S.T मध्ये जगा असायिी पण त्या बाजूला मल ु गी बसलेली असल्यामु ळे मल ु े तीथे बसत नसे आणण जास्स्तत जास्त मल ु ाांिी आचथषक पररस्स्थती होती त्यामळ ु े जास्त मल ु नाही.
54
कॉलेज पण ू ष करूशकली
तक्ता क्र-16 सशक्षि सोडण्याचे कारि आम्ही केलेल्या सवकक्षणाद्वारे अशी माठहती ममळालेली आहे की ववध्यार्थयाांिे मशक्षण सोडण्यािे कारणे 1) आगियक पररस्थिती-
ही वैयस्क्तक, कैटुांबीक, व आचथषक आहे त. आचथषक पररस्स्थती, घरातील त्रबकट पररस्स्थती, पैसे
नसणे अशी अनेक कारणे ववद्यार्थयाांना मशक्षण सोडण्यािे कारण आहे . 2) नापास झाल्यामळ ु े – काही मल ु े शाळे त ककांवा कॉलेज मध्ये नापास झाल्यामळ ु े मशक्षण सोडले आसल्यािे ठदसन ू आले. 3) जबाबदारी - लवकर लग्न केल्यामळ ु े घरािी व बायकोिी जबाबदारी आली. तसेि वडडलाांिे लवकर ननधन
झाल्याने घरातील जबाबदारी वाढल्याने
काही मल ु ाांनी मशक्षण सोडल्यािे ठदसन ू आले. त्यािप्रमाणे शाळे च्या कांटाळा येत आहे अश्या सोडतात असे
कारनाणे दे खील मळ ु े शाळा
ठदसन ू आले अशी अनेक कारणे मशक्षण सोडण्यास कारणीभत ू
आहे . तक्ता क्र-17 गािामध्ये ककंिा जिळ शाळा /कॉलेज असेलतर तर सशक्षि पि ू य केले असते का
55
गािामध्ये ककंिा जिळ शाळा /कॉलेज असेलतर तर सशक्षि पि ू य केले सांख्या असते का ? हो
42
नाही
39
इतर
1
उत्तर ठदले नाही
4
एकूण
86
वरील तक्त्या वरून गावामध्ये ककांवा गावा जवळ शाळा आसती तर मशक्षण पण ू ष केले असते का. या ववषयी मत
जाणून घेतले असता असे आढळून आले
कक ४२ (५१.२%) मल ु ाांनी मशक्षण पण ू ष केले असते असे साांचगतले व ३९ (४७.६%) मल ु ाांनी मशक्षण पण ू ष केले नसते असे साांचगतले . उत्तर ना दे णारा एक व्यस्क्त या मध्ये ठदसतो पण या वरून असे समजते कक जास्तीत जास्त मल ु ाांनी शाळा ककांवा कॉलेज पण ू ष केले असते असे साांचगतले आहे . तक्ता क्र-18 सशक्षि पि ू य करण्याची इच्छा आिे का
56
सशक्षि पि ू य करण्याची इच्छा आिे का
संख्या
हो
41
नाही
45
इतर
0
एकूण
86
वरील तक्त्यावरून आम्ही मल ै ी जे ववद्याथी ु ाखती घेतलेल्या मल ु ाांपक मशकत आहे व ज्या लोकाांनी मशक्षण सोडले आहे अशा व्यक्तीांना मशक्षण पण ू ष करायिी इच्छा आहे की नाही याववषयी मत जाणून घेतले त्यावेळी 86 व्यक्ती पैकी 41 व्यक्तीांना मशक्षण पण ू ष करण्यािी इच्छा आहे व 45 व्यक्तीना मशक्षण पण ू ष करण्यािी इच्छा नाही असे ठदसते. तक्ता क्रमांक 19 कोित्या सिकायय समळाले तर सशक्षि पि ू य कराल 1.
ममळालेल्या माठहती नस ु ार असे ठदसते कक आचथषक सहकायष ममळाले,
मशष्यवत्त ृ ी ममळाली, बस िा पास ममळाला ककांवा बस िी सवु वधा ठदली, सायकल िी सोय, ककांवा मोफत मशक्षणािी वेवस्था ममळाली तर मशक्षण पण ू ष करणार असे साांचगतले. या मध्ये मोफत वसनतगह ृ , पाण्यािी सोय, पोषण आहार या सारख्या गोष्टीांिा ठह समावेश आहे . २. घरचे सिकायय. घरच्याांनी मशक्षण पण ू ष करण्यासािी त्याांना आचथषक मदत केली पाठहजे मशक्षणासािी व पस् ु तक,पेस्न्सल,, दप्पतर शाळे त
/ कॉलेज मध्ये प्रवेश
ठदला पाठहजे. शाळे िी व कॉलेजिी लागणारी फी त्याांनी
परु वली पाठहजे.
घरातील ककांवा शेतीिी कामे ककांवा जबाबदायाष जास्त नाही ठदल्या पाठहजे तसेि लग्न लवकर नाही करून ठदले पाठहजे या सारखे सहकायक ममळाले तर मशक्षण पण ू ष करू असे मल ु ाांनी साांचगतले.
57
३. शैक्षणिक साहित्य. सरकाने मल ु ाांच्या मशक्षणासािी शैक्षणणक साठहत्यािा परु विा केला पाठहजे त्याांना लागणारया वह्या, पस् ु तक, पेन, पेस्न्सल, याांिा परु विा केला पाठहजे इत्यादी वस्तांि ू ा परु विा केल्याने मशक्षण पण ू ष करता येईल
तक्ता:- 20 - तम ु िे भववष्यात स्वप्पन काय आहे . प्रस्तावना:-
आम्ही
सवकक्षणाद्वारे
करां बळ े ी
िाकूरवाडी
याठिकाणी
असलेल्या
माठहती ममळवली त्या दरम्यान त्याांिे स्वप्पन काय आहे हे आम्ही
त्याांना वविारले तेव्हा
तेथील व्यक्तीांनी आपली स्वप्पनां काय आहे त हे साांचगतले.
काही व्यक्तीांना कांपनीत काम करायिा आहे . कांपनीत काम कणाण भागवायिे
मल ु ाांिी
घर
आहे . तर काही व्यक्तीांना स्पोटष मन बनायिे आहे . यामध्ये कुणाला
कबड्डी खेळािा िढाईपटू बनायि आहे , कुणाला माशषल आटष मास्टर बनायि आहे , तसेि ननयम बाज कक्रकेटर अशी अनेक स्वप्पने खेळाडू बनवण्यािा हे ति ू ी आहे त. तसेि काही स्स्त्रयाांिी स्वप्पने गठृ हणी बनायिे आहे . गठृ हणी म्हणन ू प्रामाणणकपणे काम करायिे आहे . एका लेकीिे स्वप्पन टे लर
बनायिे आहे काहीांना डॉक्टर
बनायिे आहे डॉक्टर बनन आपल्या कुटुांबाांना साांभाळायिे आहे . आपल्या ू गावामध्ये
सध ु ारणा करायच्या
आहे . तर काही व्यक्तीांिे स्वप्पनही सरकारर
नोकरी करायिे आहे . त्यामध्ये काहीांना पोलीस बनायि आहे . काहीना मशक्षक बनायि आहे , बस ड्राइवर. मजुरी यासारखे स्वप्पन काहीजणाांिे आहे . एका मल ु ािे स्वप्पन स्वतःिे वाहतक वाहन घेणे असे आहे . एका व्यक्तीला स्वतःच्या ू मालकीिी जागा घ्यायिी आहे असे स्वप्पन साांचगतले. एका व्यक्तीला फुलबाग बनवायिी
आहे काही मल ु ाांना
मेकॅननकल
58
बनायिां आहे . त्याांना मशीन्समध्ये
आवड आहे . तसेि काहीांना हॉटे लमध्ये काम करणे, वेटर बनणे, मॅनेजर असे काठहांिे
स्वप्पन आहे . कुणाला होमगाडष, कुणाला सोंगाडी बनन ू
मनोरां जन करायिे
बनणे, लोकाांिे
आहे . कोणाला शेतकरी बनायिे आहे . असे अनेक वेगवेगळी
स्वप्पन प्रत्येकािे आहे त.
59
ननष्कषय
60
ननष्कषय जनगिना करां बळ े ी गावातील शैक्षणणक पररस्स्थतीिा अभ्यास हा आमिा सांशोधनािा ववषय आहे . यामध्ये सरु वातीला
कुटुांबािी जनगणना केली आहे . त्यावरून असे
ठदसन ू आले आहे की, या गावातील जास्त तर कुटुांबािे कुटुांबप्रमख ु 31 ते 40 या वयातील पणा ु ष आहे त. तसेि येथील लोक हे िाकूर जातीच्या आहे त व त्याांिा धमष ठहांद ू आहे . गावातील प्रत्येक व्यक्तीस आधार काडष व बँक खात्यािी गरज असल्यामळ ु े शांभर टक्के लोकाांकडे आधार काडष व बँक खाते आहे . जास्त तर कुटुांबािे वावषषक उत्पन्न हे
15001 ते 20 हजार णापयाांच्या दरम्यान आहे . काही
कुटुांबाांकडे रे शनकाडष नाही. ज्याां कुटुांबाांकडे आहे ती
वपवळ्या रां गािा रे शनकाडष
आहे . वपवळ्या रां गाच्या रे शन काडषच्या कुटुांबाना दाररद्र्यरे षख े ालील कुटुांब असे मानले जाते. कारण केलेल्या जनगणना पैकी 47 कुटुांबाांमध्ये फक्त सहा कुटुांबािी स्वतःिी शेती आहे . त्यामळ ु े दर शेतीिे काम नसेल तर माणसे वेगवेगळी कामे करतात. त्यापैकी जास्त तर कुटुांब ही मोलमजुरी करतात. त्यातील एखाद्या व्यक्ती आजारी पडला आणण त्याला दवाखान्यात नेणे गरजेिे झाले तर सवाषत जवळिा दवाखाना 15 ते 20 ककमी अांतरावर आहे . त्यामळ ु े त्या आजारी व्यक्तीस घातक हानी होऊ शकते. त्यामळ ु े गावात आजार पसरतात. रक्तदाब, ठहवताप ,सदी याांसारखे आजार जास्त असतात. त्याि प्रमाणे जास्त तर कुटुांबही गाव सोडून दस ु रया ठिकाणी मजरु ीसािी जातात. गावातील 25 कुटुांबामध्ये पाि ते नऊ सदस्य आहे त. या कुटुांबातील 73% कुटुांबप्रमख ु हे पठहली ते िौथीपयांत मशकले आहे त. तसेि 31 कुटुांबात एक ते तीन व्यक्ती मशकत आहे त. त्यािप्रमाणे मजरू ी/ शेती करणारया सदस्याांिी सांख्या जास्त आहे . फक्त एकाि कुटुांबात पाि पेक्षा जास्त सदस्य मजुरी /शेतीिे काम करतात. त्यािप्रमाणे फक्त 51% कुटुांबात मशक्षण िालू असणारे सदस्य आहे त. तसेि जर मशक्षण पण ू ष करायिे असेल तर पाणी, रोजगार ,रस्ता, मशक्षणािी
61
िाांगली सोय, मशक्षणािी जवळ सोय अशा गरजा पण ू ष व्हाव्या अशा त्याांिा सरकारकडून अपेक्षा आहे त. स्वत: िी शेती असणारी फक्त 6 कुटुांबे आहे त त्याांच्या कडे ही खप ू कमी शेती आहे बाकी सवष कुटुांबे ही मजरु ी सािी बाहे र जातात. गावातील मठहला या घरातील सवष कामे करून मजुरी ही करतात पणा ु ष मात्र घरा बाहे रील कामे करतात. गावा मध्ये मल े ा लवकर केली ु ीांिी लग्न ही मल ु ाांपक्ष जातात त्या मळ ु े मल ु ीांिे मशक्षण सट ु ते. सशक्षि करां बळी
िाकूरवाडी
गावातील
शैक्षणणक
आमच्या सांशोधन ववषयािे नाव आहे .
पररस्स्थतीिा
अभ्यास
असा
आम्ही करां बेळी या गावातील शैक्षणणक
पररस्स्थती समजून घेण्याच्या ननममत्ताने सवक पद्धती प्रत्यक्षात आणली. व मल ु ाखती घेतल्या. त्यावरून आम्हाला असे ठदसन ू आले की येथे मशक्षणाच्या बाबतीत स्स्त्रयाांपेक्षा पणा ु षाांच्या प्रमाण जास्त आहे . या गावातील सवष व्यक्तीांिी जात व धमष एकि आहे . दस ु रया कोणत्याि जात व धमाषिे लोक येथे राहत नाही. मल ु ाखती घेतलेल्या पैकी जास्त मशक्षक्षत वयोगट हा 14 ते 17 असा आहे . परां तु या वयातही काही व्यक्ती लवकर लग्न करतात असे ठदसन ू येत आहे . परां तु वववाठहत व्यक्तीपेक्षा अवववाठहत व्यक्तीांिे / ववद्यार्थयाांिे
प्रमाण जास्त
आहे . गावातील एका व्यक्तीने 13 ते 14 वषष वयाच्या दरम्यान लग्न केले आहे . ते त्या ठिकाणिे वववाहािे सवाषत कमी असलेले वय आहे . करां बळी िाकूरवाडी या गावात फक्त तीनि व्यक्ती बारावीच्या पढ े ी ु े सध्या मशकत आहे . करां बळ िाकूरवाडी
गावात पण ष णे िाकरर ू प
भाषा बोलली जाते व मशक्षण
मरािी भाषेत
घेतले जाते ज्या मळ ु े मल ु ाांना समजण्यात अडिण होते तर काही जन तर मशक्षण अध्याषवरि सोडून दे तात. गावा मध्ये फक्त ४ थी परें ति शाळा आहे पढ ु ील मशक्षणासािी दस ु रया गावात जावे लागते ज्यािे अांतर खूप लाांब आहे . जवळपास मशक्षणािी िाांगली सोय नसल्याने बरे िसे ववद्याथी चिलिण व खोपोली येथे येऊन जाऊन मशक्षण घेतात. 62
गावात बस
िी सोय नसल्याने
आणण गावासािी पक्का रस्ता नसल्याने बहुतेक मल ु ाांना िालत शाळे ला ककांवा
कॉलेज ला जावे लागते. त्याि प्रमाणे या गावातील मल ु ाांना तीन तास प्रवास करून कॉलेजला जावे लागते त्यासािी त्याांना दररोज 18 ते 20 ककमी प्रवास करावा लागतो त्यामळ ु े त्याांना अनेक मशक्षकाांिी मभती वाटणे अशा ही
अडिणी येतात. शैक्षणणक साठहत्य नसणे,
काही मशक्षणात अडिणी येत आहे त. तसेि
जास्त तर मल ु ाांिे मशक्षण सोडण्यािे कारण हे आचथषक पररस्स्थती आहे कारण प्राथममक मशक्षणापढ ु ील मशक्षण घेयिे असेल तर दस ु रया गावी जाण्यासाठि / गाडी भाड्यासािी पैसे लागतात तसेि दप ु ारी जेवणासािी डब्बा नसतो, शैक्षणणक साठहत्य घेण्यासािी पैसे लागतात इ.
तरीही जर शाळा-कॉलेज गावाजवळ
असती तर जास्त तर मल ु ाांनी मशक्षण पण ू ष केले असते असे सांचगतले आहे . परां तु आता मशक्षण पण ू ष करण्यािी इच्छा जास्त तर मल ु ाांिी नाही. अगोदर आचथषक सहकायष ,घरिे सहकायष,
शैक्षणणक साठहत्य ममळाले असते तर
मशक्षण
पण ू ष केले असते असे मशक्षण सोडलेले मल ु ाांनी साांचगतले आहे . स्वतःिा ववकास कसा होईल, मला कोण व्हायिे आहे , स्वप्पन काय आहे यासांबांधी बरयािश व्यक्तीने आपली वेगवेगळी स्वप्पने साांचगतले आहे . या मध्ये बहुतक े मल ु ाांना
कांपनी मध्ये जॉब करून घर साांभाळायिे आहे काही मल ु ाांना खेळािे कोि बनायिे आहे या मध्ये खास करून कबड्डी, खो – खो, कक्रकेट इ. काही
मल ु ीांिी स्वप्पने ही गठृ हणी बनन ू घर साांभाळणे, नसष , टे लर, बनणे असे
आहे . परां तु काही मल ु े आणण मल ु ी सरकारी जॉब, डॉ. अमभनय, ककांवा स्वतिा छोटा मोिा त्रबझनेस करणे असे स्वप्पने आहे त.
63
मुलांच्या मागण्या – आपल्या गािातील मल ु ांचे अभ्यासाचे प्रश्न सोडिण्यासाठी आपि काय केलं पाहिजे असे तुम्िांला िाटते आम्ही करां बेळी िाकूर वाडी या गावात मल ु ाांिी मल ु ाखत घेतली .तेव्ह आम्ही
त्याांना
वविारले
की
आपल्या
गावातील
मल ु ाांिे
अभ्यासािे
प्रशन
सोडवण्यासािी आपन काय केले पाठहजे असे तुम्हाला वाटते .तर प्रत्येक जणाांनी वेगवेगळी उत्तरे ठदली .त्यामध्ये साांगतात की अभ्यास समजावन ू साांगणे मेन मद् ु दा म्हणजे अभ्यासातील बरािसे
कारण
समजत नाही .ते िाांगल्या प्रकारे
समजावन ू साांगणे ,कारण मशक्षणािी भाषा मरािी आणण आमिी भाषा िाकरी आहे त्यामळ ु े समजण्यास किीण जाते
तसेि ववषयातल्या अडिणी सोडवणे
गरजेिे आहे ,कारण इांग्रजी व गणणत यासारख्या ववषयामध्ये सवाषत मोठया अडिणी असता . ती सोडवण्यासािी काही तरी उपाय केला पाठहजे असे त्या मल ु ाांना वाटतय .कारण या ववषयामध्ये करां बेळी िाकूर वाडी या गावातील जास्त नापास होतात आणण मग शाळा सोडतात.परां तु असे न करता त्याांना सगळां समजावन ू साांचगतले तर ते नापास न होता पास होतील व मशक्षण पढ ु े िालू िे वतील. व त्याांिा अभ्यास घेण्यासािी सवष मल ु ाांना एकत्र बसन ू मशकवले पाठहजे. आणण प्रत्येकाांनी आपापल्या कुटुांबाला समजावन ू साांचगतले पाठहजे. त्यािप्रमाणे आपल्या गावातील मल ु ाांिा अभ्यासािा प्रश्न सोडवण्यासािी वह्या पस् ु तक कमी पडतात तर ते एखाद्या सांस्थेकडून मागवािे प्रयत्न केले पाठहजे .त्याि प्रमाणे सरकारी मदत ममळाली पाठहजे आठदवासी मल ु ाांना मोफत क्लासेस गावात पाठहजेत. जेणेकरून अभ्यास घेता येईल .त्याि प्रमाणे घरिी मदत खप ू गरजेिे आहे .कारण घरात आईवडील ककांवा भाऊ बहीण मशकलेल्या असतात त्याांनी लहान मल ु ाांना मशकवले पाठहजे. त्याि प्रमाणे आधनु नक मशक्षणािी माठहती दे णे गरजेिे आहे .आमच्या गावात अजन ू ही आधनु नक पद्धत माठहती नाही.ते काय असत हे ि माठहती नाह.
64
सशक्षि पि ू य करण्यासाठी मल ु ींच्या घरच्यांकडून काय अपेक्षा आिे त. आम्ही
करां बळ े ी
िाकूरवाडी
आणली. त्यादरम्यान आम्ही
या
ठिकाणी
मल ु ाखत
पद्धती
प्रत्यक्षात
8 मल ु ी व 12 मल ु ाांच्या मल ु ाखती घेतल्या. तेव्हा
त्याांना आम्ही वविारले की तुम्हाला मशक्षण पण ू ष करण्यासािी घराच्याांकडून काय अपेक्षा आहे त .त्यावर त्याांनी त्यािे मत माांडले, त्यासािी मल ु ीांना आपल्या कुटुांबाकडे अनेक अपेक्षा असल्यािे ठदसन ू आले आहे . आज लोक कसे मनमोकळ्या पणाने मल ु ाांना शाळे त पािवत असतात त्यािप्रमाणे मल ु ीांनाही मशकायला पािवावे. मल ु ीांनाही मशक्षणािी सांधी द्यावी .म्हणजे मल ु ीही स्वतःिा ववकास स्वतःहा करू शकतील .त्यासािी मल ु ीांना मशक्षणासािी प्रोत्साहन ठदले पाठहजे.मल ु ीांनी मशकायला पाहीजे असा दृस्ष्टकोन मनात बाळगावा. तसेि घरातील कामेही मल ु ीांना जास्त प्रमाणात करावी लागतात .त्यासािी ज्या मल ु ी शाळे त असतात व घरी येऊन घरािी कामे करावी लागतात त्या मल ु ीांना अभ्यासासािीकमी वेळ ममळतो त्यामळ ु े त्याांिी अभ्यासािी प्रगती होत नाही त्यातूनि अनेक मल ु ीांना शीक्षणही सोडावे लागते ककांवा त्या
स्वतः सोडतात .मल ु ीांना स्वातांत्र्य ममळाले पाठहजे. म्हणजे मल ु ीांनाही इतर माणसाांप्रमाणे स्वतांत्र पणे वागण्यािा ,जगण्यािा अचधकार ममळे ल .मल ु ीांनी रात्री
लवकर यावे ,घरातून बाहे र जाऊ नये ,अशी बांधने िे वू नये.क्लाससािी ककांवा बाहे र जाण्याआिी परवानगी द्यावी ,पैसे द्यावेत .यामध्ये एक मख् ु य कारण असते ,ते म्हणजे मुलीांिे लवकर लग्न केले जाते त्यामळ ु े त्याांना मशक्षण पण ू ष करता येते नाही म्हणून त्याांिी अपेक्षा आहे की मल ु ीांिी लवकर लग्न करू नयेत . त्याांना स्वतांत्र दे ऊन वाटे ल त्या वयात लग्न करण्यािी परवानगी द्यावी. त्यािबरोबर काही मल ु ीांिी वय जास्त झाल्यावर त्याांिे मशक्षण थाांबवले जाते ककांवा नतिे लग्न केले जाते, घरातील काम करावे लागते .त्यामळ ु े त्याांिी स्वप्पन
त्याांना पण ू ष करता येत नाही. म्हणून त्याांच्या आई वडीलाांनी मल ु ीांना जास्त वय झाले तरीही मशकण्यास परवानगी द्यावी अशी त्याांिी अपेक्षा आहे .
65
मल ु ाांना मशक्षण पण ू ष करण्यासािी घरच्याांिे सहकायष खूप महत्वािे असते. कारण मशक्षणाच्या
सणा ु वातीच्या
काही काळात
कुटुांबाच्या मदती मशवाय कोणतीि
व्यक्ती आपले मशक्षण घेऊ शकत नाही. काठह कालावधीनांतर मात्र व्यक्ती मदतीमशवाय मशक्षण घेऊ शकतो.तसेि मल ु ाांना मशक्षणात अडिणी ननमाषण करू नये मल ु े मशकत असताना त्याांना अभ्यासासािी वेळ ममळणे खूप महत्वािे असते. त्यामळ ु े ते त्याांच्या मशक्षणासािी लागणारे साठहत्य स्वतः करू शकत नाही. त्यातूनही जर त्याांनी स्वतः काम करून
साठहत्य खरे दी केली
तर मग
त्याांस अभ्यासास वेळ ममळत नाही. त्यामळ ु े मल ु ाांना मशक्षणात आवश्यक आसणारे साठहत्य कुटुांबाकडून ममळणे आवश्यक आहे .मल ु ाांिे कपडे वेळेवर धव ु ावेत .घरच्याांनीमल ु ाांना वेळेवर जेवण ठदले पाठहजे. जेणे करून त्याांिे शारीररक स्वास्त्य त्रबघडणार नाही व त्याांिे बौस्ध्दक नक ु सान होणार नाही व त्याांिा ववकास होईल .मल ु ाांिा ननयममतपणे अभ्यासही घ्यावा .घरात जास्त कामे साांगू नये .घराच्याांनी मल ु ाांच्या मशक्षणसािी वेळ द्यावा.शाळा/कोलेजमध्ये घरातील व्यक्तीस बोलावले तर हजर राहावे. शाळा /कोलेजात आवश्यक असणारे कागदपत्रे वेळेवर द्यावी ककांवा ती कागदपत्रे दे ण्यात मदत करावी .कारण मशक्षणादरम्यान कागदपत्रे ही खूप महत्त्वािी असतात, त्यािबरोबर मशक्षणासािीिी योग्य ती मदत केली पाठहजे .
सशक्षिाचा दजाय िाढिण्यासाठी काय केले पाहिजे* आम्ही करां बळ े ी िाकूरवाडी गावामध्ये मल ु ाखती घेतल्या तेव्हा त्यामध्ये आम्हाला असे साांचगतले--मशक्षणािा दजाष वाढण्यासािी पौस्ष्टक आहार शाळे त ठदला पाठहजे .जर का पौस्ष्टक आहार शाळे त ठदला तर शाळे त मल ु ाांिे प्रमाण वाढे ल. काही मल ु ाांना घरी पौस्ष्टक आहारािी कमतरता असते अशा मल ु ाांना दररोज शाळे त पौस्ष्टक आहार ठदला तर ते दररोज शाळे त
जातील.त्यािप्रमाणे शाळे त व
कॉलेजमध्ये ग्रांथालय असायला पठहजे. दररोज वतषमानपत्र ग्रांथालयात वािायला ममळाले पाठहजे.
शाळे त सांगणकीय मशक्षण ठदले पाठहजे.आजिे यग ु हे आधनु नक 66
तांत्रज्ञानािे यग ु आहे म्हणून आधनु नक प्रकारिे मशक्षण दे णे गरजेिे आहे .जर का शाळे त ग्रांथालय असेल , सांगणकीय मशक्षण असेल तर मशक्षणािा दजाष वाढे ल .त्यािप्रमाणे सौिालयािी सोय असणे अत्यांत महत्त्वािे आहे . शाळे त सौिालयािी सोय असणे हे मल ु ा मल ु ीांसािी खूप महत्वािे आहे . त्यािप्रमाणे मशक्षक िाांगल्या वत्त ृ ीिे असणे आवश्यक आहे . गुणाजीांिे मशकवणे िाांगले असले पाठहजे.सवाांना प्रेमाने मशकवायला हवे.कोणालाही ओरडायला नको .मशक्षकाकडे िाांगली वत्त ृ ी असणे गरजेिे आहे . शाळे त मशकवण्या बरोबरि खेळािे साठहत्य असणे गरजेिे आहे . खेळािे साठहत्य असल्याने एक
पी. टी िा तास पण पाठहजे . जेणे करून
मल ु ाांना खेळायला वेळ ममळे ल व ते हसन ू खेळून मशकतील.मशक्षणाच्या ठिकाणी स्वच्छता असणे आवश्यक आहे . कारण शाळा /कॉलेज स्वच्छ असतील तर मल ु े िाांगल्या प्रकारे शाळे त जातील .शाळे त िाांगल्या सोयी उपलब्ध पाठहजे व स्वच्छता पाठहजे . पाण्यािी सोय असणे गरजेिे आहे . स्वच्छ पाणी वपण्यासािी िे वले पाठहजे. काही शैक्षणणक ठिकाणी वपण्याच्या पाण्यािी िाांगली सोय नसते .म्हणून काही मल ु े शाळे त जात नाही. शाळे त पाण्यािी सोय उपलब्ध असणे गरजेिे आहे कारण जेवल्यानांतर पाणी लागते वगाषत पण तहान लागते . मशक्षकाांिे प्रमशक्षण झालेले असणे आवश्यक आहे कारण जर मशक्षकाांनाि काही गोष्टी जमत नसतील तर ववद्यार्थयाांना काय समजणार ?म्हणून प्रमशक्षक्षत मशक्षक असणे गरजेिे आहे . काही मल ु ाांना मोफत मशक्षण ठदले तर मशक्षणािा दजाष त्याांिा वाढे ल. कारण काही मल ु ाांिी आचथषक पररस्स्थती िाांगली नसते त्यामळ ु े त्याांना मोफत मशक्षण ठदले पाठहजे .तसेि वह्या पस् ु तके उपलब्ध करून ठदली पाठहजे. बरयािश्या ववद्यार्थयाांकडे वह्या पस् ु तकाांना पैसे नसतात.अशा ववद्यार्थयाांना मोफत वह्या पस् ु तके वाटप केली पाठहजे.जेणे करून ते िाांगले मशकतील व िाांगला अभ्यास करतील . तसेि गणवेश दे ने गरजेिे आहे कारण काही मल ु ाांना वाटते की आपले कपडे फाटलेले आहे त मग आपण शाळे त कसे जायिे ?दस ु री पोर हसतील म्हणून लाज वाटते या कारणाने काही मल ु े शाळे त जात नाही.
67
त्याि प्रमाणे शैक्षणणक साठहत्य असणे गरजेिे आहे बॅग,पेन पेस्न्सल, अन्य काही साठहत्य सवष प्रकारिी साठहत्य ठदली पाठहजे तर िाांगली मल ु े मशकतील तसेि आचथषक मदत पण ू ष झाली पाठहजे त्यात िप्पपल , छत्री, गाडी भाडे साथी पैसे असे अनेक
आचथषक कारणे आहे त.
आमच्या गावातील मल ु ाांिी बोली भाषा िाकरी असल्यामळ ु े त्याांना मरािी भाषा जास्त समजत नाही साांचगतली
म्हणन ू काहीांना भाषा समजत नाही ती
पाठहजे शाळे त सवष प्रकारिे कायषक्रम साजरे
समजावन ू
केले पाठहजे जसे
गॅदररांग,स्पधाष आणण वेगवेगळे ठदवस असे सवष साजरा करणे गरजेिे आहे त्याि प्रमाणे शाळे त जे धान्य ठदले जाते ते धान्य ठदले पाठहजे, पाठहजे
वक्ष ृ ािी लागवड केली
सध्या आपल्या दे शात झाडे तोड जास्त होत आहे . झाडे लावणे फार
गरजेिे आहे आणण झाडे लावा झाडे जगवा असे सरकार साांगत असते त्याि प्रमाणे काही जातीनतल
मल ु ाांना scholership ममळाला हवी,
मशक्षकाांनी मल ु ाांवर
ओरडायला नको काही मल ु े सराांना घाबरतात म्हणून शाळा सोडतात.
सराांनन
प्रेमाणे मशकवले पाठहजे तसेि मशक्षक वेळेवर पाठहजे मशक्षक वेळेवर नसल्याने मशक्षण कमी होते.
तसेि उन्हळी सट् ु टी मध्ये जादा तास ककांवा क्लासेस घेणे
गरजेिे आहे . शाळे त जाण्यासािी बस िी सोय पाठहजे कारण बस नसल्यामळ ु े कॉलेजला जाता येत नाही. शाळे त वैद्यकीय सवु वधा असायला पाठहजे वरील सवष कारणे पण ू ष झाले तर मशक्षणाच्या दजाषत नक्कीि वाढ होईल .
सशक्षि पि ू य करण्यासाठी सरकार करून काय अपेक्षा आिे त ? आम्ही करां बेळी िाकूर वाडी या गावातील २० मल ु ा मल ु ीांच्या मल ु ाखती
घेतल्या
त्याांना आम्ही प्रश्न वविारले त्यािे त्याांनी उत्तर ठदले त्या उत्तरातून आम्हाला असे वाटते की त्याांना सरकार कडून जास्तीत जास्त अपेक्षा आहे त त्यावरून असे स्पष्ट होते की त्याांना गावाजवळ शाळा असावी असे स्पष्ट होते . शाळे िे साठहत्य म्हणजे वह्या ,पस् ु तके ,दप्पतर,िप्पपल, पांखा,िाांगले बाकडे, गणवेश ,
68
स्वच्छालय, ग्रांथालय इ. शाळे च्या साठहत्यािी अपेक्षा आहे . जाण्यासािी सरकारने
िाांगले रस्ते
मल ु ी मल ु ाांना शाळे त
बनवले पाठहजे आणण मल ु ी मल ु ाांना शाळे त
जाण्या सायकल,बस, आणण मोफत बस पास ठदले पाठहजे.
सरकारी अनद ु ान
ममळाले पाठहजे कारण गावाकडे कुिल्याही प्रकारिे अनद ु ान ममळत नाही त्यामळ ु े ववद्यार्थयाांना शाळे िी फी दे ता येत नाही त्यामळ ु े सक्तीिे मोफत मशक्षण ठदले पाठहजे कारण-आचथषक पररस्स्थती िाांगली नसल्याने येत नाही.
दरीद्र्ये रे षे
त्याांना शाळे िी फी भरता
खाली ल मल ु ाांना सरकार करदन ू वेळेवर मशषव ु त्त ृ ी
ममळाली पाठहजे कारण मल ु ाांना सरकार करदन ू वेळेवर मशषव ु त्त ृ ी ममळत नाही त्यामळ ु े मल ु े वेळेवर शाळे िी फी भरू शकत नाही आणण सरकारने मल ु ाांनसािी
शाळे त , खेळािे साठहत्य ककांवा मैदान बनवन ू ठदले पाठहजे त्यामळ ु े मल ु े स्पोट्षस मध्ये भाग घेतील त्याांना सरकार कडून दाररद्र्य रे शखाली मल ु ाांना अन्न धान्यािी सोय केली पाठहजे आणण मल ु ीांच्या मशक्षणाला महत्त्व ठदले पाठहजे कारण सरकारने असे साांचगतले पाठहजे ककांवा आसा ननयम केला
पाठहजे की मल ु ीांना
नतिे मशक्षण पण ू ष करण्यािी इच्छा असेल तर आई वडडलाांनी पण ू ष करून ठदली पाठहजे आणण सवष मल ु ीांिे मशक्षण हे महत्वािे आहे जर मल ु ीांनी मशक्षण घेतलेतर त्याांना सहज कुिल्याही प्रकारिी नोकरी ममळे ल.
69
आम्िी काय सशकलो ? 70
यशिंत मी आणण आमच्या ग्रुपने ममळून करां बळ े ी िाकूर वाडी या गावात आम्ही त्या गावातील शैक्षणणक पररस्स्थती काय आहे , त्याबद्दल सांशोधन केले. त्यात आम्हाला त्या गावातील सवष प्रकारिी माठहती ममळाली. यामधन ू आम्हाला भरपरू मशकायला ममळाले. आम्हाला ज्ञान हे मोठया प्रमाणात प्राप्पत झाले. आम्ही कुटुांबािी व मल ु ािी माठहती घेऊन त्या गावाबद्दलिी पण ष णे माठहती घेतली ववशेषतः आमिा आठदवासी ग्रुप ू प होता. आणण एका डोंगर भागात राहत होतो. पक ु ार ही एक अशी सांस्था आहे स्जथे लोक वेग वेगळ्या ववषयावर सामास्जक सांशोधन करतात पक ु ार िे ऑकफस मांब ु ईला असल्यामळ ु े आम्ही कधी मांब ु ई बनघतली नव्हती परां तु सांशोधन करण्यासािी आम्ही या सांस्थेत गेलो आणण आम्हाला मांब ु ईिी माठहती झाली मांब ु ई बघण्यास ममळाली हे आमच्यासािी महत्त्वािे ज्ञान ममळाले परां तु त्याि प्रमाने सांशोधन करताना अनेक कौशल्ये प्राप्पत झाले. यामध्ये लोकाांशी कसे बोलायिे कौशल्ये मळाले जी माणसे बोलत नव्हती त्याांना कसे बोलते करायिे हे
मशकलो. तसेि मल ु ाांसोबतही कसे
बोलायिे हे सद् ु धा मशकायला भेटले .ववशेषतः आम्हाला कॅम्पट ु र व मोबाईल फोन यािे मोठया प्रमाणात कौशल्य प्राप्पत झाले. पठहला मला कांप्पयट ू र हा कळत नव्हता परां तु आता सांशोधन करताना वापर केल्यामळ ु े आम्हाला आता थोडाफार जमत आहे . मेन म्हणजे सांस्थेद्वारे गावाच्या बाहे र जाऊ लागलो. व बाहे रिे जग कळने हे आमच्यासािी अत्यांत महत्वािे िरले मेन म्हणजे आम्हाला ते कशा पद्धतीने बोलायिे त्याच्या समोर आपला हावभाव कसा दाखवायिा हे मशकता आले. यामधन ू सांशोधकािे वागणे व बोलणे मशकलो.तसेि या ठिकाणी आम्ही खप ू सारया ववषया वर मलखाण केले त्यामळ ु े आम्ही दे खील मलहू शकतो यािा
आत्मववश्वास ममळाला व मलखाण करण्यािे कौशल्ल्ये मशकलो. हे जे आम्ही सांशोधन केले त्यावरून आमिा असा वविार आहे की ही जी 71
लोकाांकडून, मल ु ाांकडून ममळालेली माठहती आहे ती सवष लोकाांपरे न्त पोहिली
पाठहजे ती माठहती
सवाषनी वािावी त्याांना ती माठहती
समजावी असा आमिा वविार आहे . आणण यात आम्ही जे सांशोधन केलेला ववषय होता तो म्हणजे करां बळ े ी िाकुर वाडी नतल शैक्षणणक परीस्थीतीिा अभ्यास यामध्ये काही बदल केला पाठहजे. आम्ही जे सांशोधन केले आहे ते भववष्यात सवष लोकाांपयांत पोहोिले पाठहजे. सांशोधन केल्याप्रमाणे आमिा गावात बदल घडवायिा असेल तर सवष लोकाांिा सहभाग असणे गरजेि आहे . भववष्यात गावात सध ु ारणा होईल असे वाटते. कारण आतापासन ू गावाला वळण लावण्यास सणा ु वात केली तर ननश ्चिति पढ ु े बदल होईल. आमिे
एवढे ि स्वप्पन आहे की आमच्या गाविा सांपण ु ष म्हणजे
पण ष णे बदल झाला पाठहजे. आणण तो बदलेल. त्यासािी आम्ही प्रयत्न करू. ू प
चेतन आम्ही सांशोधन
करां बळी
केले
त्या
िाकुरवाडी सांशोधनाच्या
या
गावाांमध्ये
माध्यमातन ती ू
माठहती माझ्याशी कशी लागू होती त्या माठहतीिा सांबांध खालील प्रमाणे आहे . हे सांशोधन करताना आमच्या ज्ञानात भर झाली त्यामळ ु े आम्हाला काही समजू
लागले
आपल्या हाती
ज्ञानािा असते.
कसा
वापर
करायिा
ते
आपण आपल्या प्पलॅ न नस ु ार
त्यािा ववस्तार केला पाठहजे तरि आपल्याांना व दस ु रयाांना या ज्ञानािा उपयोग होऊ शकतो हे सांशोधन करीत असताना आम्हाला अनेक ज्ञान प्राप्पत झाले ठहम्मत वाढली, लोकाांशी कसे बोलायिे हे पण समजले आणण आम्ही कुिल्या पातळीवर आहोत हे पण समजले आहे .
त्यामळ ु े
आम्हाला जे ज्ञान ममळाले आहे त्यािा प्रसार आम्ही आमच्या समाजात करू व गावात पण करू.
आम्ही लोकाांना समजावन ू साांगू 72
की तुम्हीपण तुमच्या
आयष्ु यािा वविार केला पाठहजे आणण आपण कुिल्या पातळीवर आहोत त्यािा आपण वविार केला पाठहजे.
आपल्यासािी काय काय सवु वधा उपलब्ध आहे त
आणण कोणत्या योजना उपलब्ध आहे त यािा आपण आढावा घेतला पाठहजे या माठहतीिा आधार घेऊन आपण कुिे ि न डगमगता त्या गोष्टीला सामोरे गेले पाठहजे तरि आपला व आपल्या समाजािा ववकास होऊ शकतो तसेि याच्यातून आम्हाला कौशल्य प्राप्पत झाले त्या कौशल्यािी माठहती आम्ही आमच्या मध्ये णाजवण्यािा प्रयत्न केला आहे व त्या कौशल्यािी माठहती आम्ही pukar या सांस्थेच्या ररसिषच्या माध्यमातून मशकलो यामध्ये
सांगणक कसा िालवायिा हे
मशकलो सांगणकामध्ये कोणत्या गोष्टी आपल्या सािी उपयक् ु त आहे आणण
त्यािबरोबर
मोबाईल िे कौशल्य
सद् ु धा
हे मशकलो
प्राप्पत झाले मोबाईलच्या
माध्यमातून आम्ही ऑनलाईन फॉमष भरणे, नोट्स मलठहणे, इत्यादी कौशल्य आमच्या अांगी घेतली, तसेि लोकाांशी कसे बोलायिे हे पण मशकलो, आपल्याला ककती अचधकार आहे त की ती सवु वधा आहे त व आपण अजून कुिे आहोत हे आम्हाला या सांशोधनातून कळले तसेि या ररसिषच्या माध्यमातून आमिी वविार
क्षमतासद् ु धा
वाढू
लागली
वविार
क्षमतेमळ ु े
आम्हाला
आमच्या
भववष्यािी जाणीव झाली त्यामळ ु े आम्हाला या ररसिषच्या माध्यमातून वविार करण्यास भाग पाडले व तो कसा करायिा आहे हे पण समजले आपण आपल्या समाजािा वविार केला पाठहजे हे
या सांशोधनामळ ु े आम्हाला समजले या
माठहतीिा उपयोग करून आम्ही लोकाांना समजावण्यािा प्रयत्न करू आम्ही त्याांना वविार करण्यास साांगू की अजन आपण कुिल्या पातळीवर आहोत ू आपल्या मागिे समाज पढ ु े गेलेले आहे त तरी आपण नतथेि आहोत त्यािा आपण वविार केला पाठहजे तरि आपल्या भववष्यात काय तरी बदल घडून येतील तसेि आपण भववष्यात काय केले पाठहजे हे पण आपण िरवले पाठहजे आपण आपल्या भववष्यािे स्वप्पन िे वले पाठहजे आणण त्या स्वप्पनाकडे आपण कसे जाऊ शकतो यािा वविार केला पाठहजे मग आपल्याला समजेल की आपण कुिल्या पातळीवर आहोत पण या ररसिष माध्यमातन ू जेवढे आम्हाला समजले आहे ते लोकाांपयांत पोिवण्यािा व प्रसार करण्यािा प्रयत्न करू आणण लोकाांना 73
जागत ू साांगू की आपण आज कुिल्या पातळीवर आहोत ृ करू त्याांना समजावन तरि ते त्याांच्या आयष्ु यािा वविार करू शकतील त्या समाजाने वविार केला तर
ते नक्कीि पढ ु े जाऊ शकतील पण त्या लोकाांना आम्ही माठहती साांचगतली पाठहजे आणण ती माठहती नक्कीि साांगण्यािा प्रयत्न करू तरि आपला समाज बदलू शकतो नाही तर नाही.
शरद हिरिा आम्ही करां बळ े ी िाकूर वाडी या गावात सांशोधन करत आहोत ते सांशोधन करण्या अगोदर आम्हाांना माहीत नव्हते.
आम्हाला
pukar कफलोमशप
हे काय आहे हे
माहीत नव्हते त्या मध्ये आल्यानांतर आम्हाांला माहीत झाले की सांशोधन कसे करायिे आणण सांशोधनािी पद्धत काय आहे . सांशोधन पद्धतमशर
कसे करायिे
झाले व माठहती ममळवताना लोकाांशी
हे माहीत
कसे बोलायिे
त्याांना आपला त्रास होत असेल तर त्याांना खात्री पटवन ू दे णे आणण त्याांना आपण काय करतो ते साांगणे या वरून लोकाांशी कसे बोलायिे हे मशकलो. हे ज्ञान आम्हाला
pukar मध्ये मशकायला ममळाले कारण आम्ही pukar मध्ये
आलो तेव्हा आमही बोलायला भीत होतो
नांतर हळू हळू आम्हाला
ते बोलता
आले आणण मोबाईल ,सांगणक व लॅ पटॉप कसे िालवायिे व त्या वरून माठहती कशी ममळवायिी हे माहीत झाले. pukar fellowship मध्ये आमिा एक ग्रप ु आहे व आम्ही आमच्या गावातील शैक्षणणक पररस्स्थती िा अभ्यास केला
आहे त्यावरून आम्हाांला
जे मशकायला
ममळाले आहे ते आमच्या गावातल्या दस ु रया मल ु ा मल ु ीांने मशकले पाठहजे त्याांनी पढ ु ल्या वषी आमच्या सारखे ग्रप ु बनवन ू त्याांनी सांशोधन पद्धती मशकले पाठहजे ककांवा आम्ही मशकलो ते मशकले पाठहजे आणण त्यािा वापर गावात केला पाठहजे कारण आमच्या गावात जास्त मशक्षण घेत नाही आणण आपण मशक्षत 74
नाही तर
त्यामळ ु े
काही गोष्टी मध्ये आता पयांत मागे आहोत हे पटवन ू ठदले पाठहजे व
त्यावर गावातल्या माणसाांनी ििाष केली पाठहजे. मी माझ्या भववष्यात आमच्या गावातील लोकाांना साांगन ू व त्यावर गाव ममळून ििाष करू कारण आमच्या गावात शैक्षणणक पररस्स्थती ढासळली आहे ती कशी बद्दलवता येईल त्यावर गाव ममळून ििाष केली पाठहजे. आम्ही आमच्या गावातल्या लोकाांना ककांवा मल दे ऊ व मशक्षण ु ाांना शाळे त जाण्यासािी त्याांना मशक्षणािे महत्त्व पटवन ू घेतल्यामळ ु े आपल्या गावात ववकास होईल हे समजावन ू दे ऊ.
राकेश िीर
मी
आणण
आमच्या
ग्रप ु ने
गावात सांशोधन केले. माठहती
माझ्याशी
ममळून
करां बेळी
तेव्हा त्यामधील ती
कशी
लागू
होते,
त्या
माठहतीिा माझ्याशी असणारा सांबांध खालील प्रमाणे आहे . या सांशोधनाद्वारे मला सांशोधन करण्यािे ज्ञान ममळाले. म्हणजेि एक सांशोधक त्याने ननवडलेल्या ववषयावर कसे सांशोधन करतो , सांशोधनािी पद्धत कशी असते हे मला माठहत झाले. सांशोधन करताना सवक
,मल ु ाखती, ििाष अशा काही पद्धतीद्वारे माठहती ममळवता येत.े या
पद्धतीिा वापर कसा करायिा हे माहीत झाले. माठहती ममळवताना आपण लोकाांशी कसे बोलायला पाठहजे, त्याांना आपल्यामळ ु े त्रास होणार नाही याववषयी खात्री करून दे णे आवश्यक असल्यािे माहीत झाले. मोबाइल ,सांगणक याांसारख्या आधनु नक साधनाांतन ू माठहती कशी ममळवता येते, या साधनाांिा वापर करण्यािे कौशल्य आले. समह ू ात बोलणे, सांशोधकािे बोलणे, 75
वागणे अशी काही कौशल्ये अांगी आली आहे त. त्यािप्रमाणे या सांशोधनामळ ु े माझ्या वविारात मोिे बदल होत आहे त. दरम्यान माठहती ममळवताना आपले वविार त्यामध्ये माांडता येत नाहीत. तसेि लोकाांिे वविार नाकारता येत नाहीत असे मला माठहत झाले. त्याि प्रमाणे सांशोधन करताना आपला असणारा हे तू काय आहे हे
लोकाांना साांगणे महत्त्वािे आहे . कारण जर मला माठहती
ममळवायिी असेल तर माझा हे तू काय आहे हे लोकाांना नक्की समजले पाठहजे असा वविार माझ्यात ननमाषण झाला आहे आम्ही करां बळ े ी िाकूरवाडी या गावात केलेले सांशोधन म्हणजे मला व माझ्या गावात मशक्षणात कशा अडिणी येतात व आमच्या गाविी शैक्षणणक पररस्स्थती कशी आहे याववषयी माठहती दे णारे आहे . या सवष पररस्स्थतीला सामोरे जाणारया पैकी मी सद् ु धा 1 भाग आहे . आमच्या गावा पयांत मशक्षणािी िाांगली सोय नाही. आधनु नक मशक्षण घेता येत नाही, गावातील लोकाांिी आचथषक पररस्स्थती िाांगली नाही, दररोज पाि ते सहा ककमी अांतर िालत जावे लागते त्यामळ ु े शाळे ला / कॉलेजला जाताना आडिणी येतात. त्यामळ ु े मला व गावातील अनेक व्यक्तीांना आधनु नक मशक्षण घेता आले नाही याववषयी खांत वाटते. त्यामळ ु े मरािी भाषे व्यनतररक्त इतर कोणत्याि भाषेिा माध्यमात मशक्षण घेता येत नाही. या आधनु नक जगािी ओळख मला िाांगल्या रीतीने होऊ शकली नाही. लोकाांबरोबर स्पधाष करणे अवघड झाले आहे . िाांगले मशक्षण घेतलेली माणसे पढ ु े जातात व आम्ही मागेि आहोत कारण आमच्या गावातील मल ु ाांना मशक्षणाच्या िाांगल्या व जवळ
सवु वधा उपलब्ध झाल्या नाहीत. त्यामळ ु े जर मला पण
उच्िवगीय लोकाांसोबत जगायिे असेल तर मला िाांगले मशक्षण घेण्यािा प्रयत्न केला पाठहजे. परां तु त्यासािी आपल्या गावातील शैक्षणणक पररस्स्थती बदलायला पाठहजे. मात्र ती पररस्स्थती कशी बदलता येईल हे माहीत करून घेणे महत्त्वािे आहे व ती पररस्स्थती बदलण्यािा प्रयत्न करावा लागेल. त्यामध्ये अनेक लोकाांना सहभागी करून घ्यायला लागेल. या सवाांसािी मला प्रयत्न करायिे आहे त. कारण मला माझ्या गावािी शैक्षणणक पररस्स्थती मध्ये प्रगती घडवन ू आणायिी आहे . मला माझ्या गावाला व गावातील लोकाांना ववकासाच्या मागाषवर 76
आणून आपण स्वतःिा ववकास कसा व कोणत्या मागाषने घडवन ू आणू शकतो यािी जाणीव करून द्यायिी आहे . परां तु ते फक्त मशक्षणाने प्रत्यक्षात येऊ शकते हे मला माहीत आहे आणण ते लोकाांना समजावे व त्याांनी शैक्षणणक पररस्स्थतीत सध ु ारणा घडवन ू आणण्यासािी व मशक्षण घेण्यात सहभागी झाले पाठहजे.
77
पररसशष्ट जनगिना - प्रश्नािली
आहदिासी विकास संघ – खानाि (करं बेळी )
विषय – करं बेळीगािातील शैक्षणिक परस्थितीचा अभ्यास १. कुटुांब प्रमख ु ािे नाव - .................................................................................. २. वय – ............................... ३. मलांग –
स्त्री
पणा ु ष
४. जात – ५. धमष – ६. स्व:तहािी शेती आहे का ? हो
नाही
इतर
७. असल्यास ककती ? ............................................................................................. ८. वषाषतले ककती महीने शेतीिे काम िालते ? ......................................................................................................................... ९. शेतीिे काम सांपल्यावर काय करता ? ................................................................. १०. जर शेतीिे काम नसेल तर काय करता ? ............................................................................................................................ ११. गाव सोडून काही मठहन्याांसािी तम् ु ही दस ु रीकडे कुिे मजुरीसािी जाता काय ? हो
नाही
१२. जात असल्यास कुिे ? ....................................................................................... १३. कोणत्या प्रकारिी मजुरी करता ? ......................................................................... १४. कुटुांबािे सरासरी वावषषक एकूण उत्पन्न ककती ? ..................................................... १५. रे शन काडष आहे का ?
हो
नाही
१६. असल्यास कोणता रां ग आहे ? पाांढरा १७. आधार काडष आहे का ?
हो
केसरी
वपवळा
नाही
१८. बँकेत खाते / अकाऊांट आहे का ? हो
नाही
१९. गावा सािी तम् ु हाला सरकार कडून काय अपेक्षा आहे त ............................................................................................................................. ............................................................................................................................. ............................................................................................................................ २०. गेल्या तीन मठहन्यात घरात कोणी आजारी पडले काय ? होय
नाही
इतर 78
२१. असल्यास कोणते आजार ? ............................................................................................................................. ............................................................................................................................
20. कुटुांबािी माठहती – अ.नां.
नाव
नाते
१ २ ३ ४ ५ ६ ७
79
मशक्षण
व्यावसाय / काम
मल ु ांसाठी प्रश्नािली
आहदिासी विकास संघ – खानाि ( करं बेळी )
विषय – करं बेळी
गािातील शैक्षणिक परस्थितीचा अभ्यास
१. नाव – ................................................................................................... २. वय – ................................................... ३. मलांग – ......................................................................................... ४. जात – ........................................................................................ ५. धमष - ......................................................................................... ६. वैवाठहक स्स्थनत - वववाठहत
अवववाठहत
७. वववाहाच्या वेळेिे वय ८. पण ू ष केलेले मशक्षण-
......................................................................
९. बोली भाषा १०. मशक्षणािी भाषा – मरािी
ठहन्दी
इांस्ग्लश
११. शाळे त / कॉलेज मध्ये जाण्यािे ठिकाण – ............................................................................................................................. १२. शाळे त / कॉलेज मध्ये जाण्यािे साधन – ................................................................... १३. शाळे त /कॉलेज मध्ये जाण्यास लागणारा एकूण वेळ आणण अांतर (की. मी.) ............................................................................................................................. १४. शाळे त / कॉलेज ला जाताांना येणारया अडिणी – ............................................................................................................................. १५. मशक्षणात येणारया अडिणी - ................................................................................... १६. मशक्षण सोडण्यािे कारण – ...................................................................................... १७. गावा मध्ये ककां वा जवळ शाळा ककवा कॉलेज असते तर पढ ु े मशक्षण घेतले असते का ? हो
नाही
१८. मशक्षण पण ू ष करण्यािी इच्छा आहे का ?
हो
नाही
१९. कोणते सहकायक ममळाले तर मशक्षण पण ू ष कराल ? ............................................................................................................................. ........................................................................................................................... २०. तम ु िे भववष्या सािीिे स्वप्पन कोणते आहे ? ............................................................................................................................. ............................................................................................................................ 80
81