1
“शाळे तील मल ु ाांच्या बाल लैंगिक शोषण विषयी जािरूकतेचा अभ्यास”
सांशोधकाांचे नाांिे
रुख्साना शेख वियाांका ढे रांिे स्नेहा जाधि रोहहत सकपाल
मािगदशगक: अरविांद सकट विशाल पटे ल
पक ु ार यथ ु फेलोशशप िट िषग: २०१७-१८
2
अनुक्रमाांक
अनुक्रमणणका विषय
पुष्ठ क्रमाांक
१
आभार
४
२
प्रस्तावना
५ – ७
३
ग्रुप प्रक्रिया
४
संशोधन आराखडा
१० – १२
५
गत संशोधन आराखडा
१३ – २१
६
ववश्लेषण
२२ – ७४
७
ननष्कषष
७५ – ८०
८
शशफारशी
८१ – ८४
९
आम्ही काय शशकलो
८५ – ८७
१०
पररशशष्ट
८८ – ९३
११
सांधभष सूची
९४
3
८
– ९
आभार “कोणती हह इमारत बनवण्यासाठी खूप ववटा लागतात, परं तु त्या ववटांच्या ररकाम्या जागा भरण्यासाठी जे लहान ववटांचा सहभाग असतो जे कुटूनही जास्त महत्व ही
हिसत नाही आणण आपण त्या लहान ववटांना
िे त नाही”.... त्याच प्रमाणे आम्ही जो वषषभरात ररसचष केला आहे . आणण या ररसचष
मध्ये जयांनी जयांनी आम्हाला महत्वपण ू ष मित केली आहे त्यांचे आम्ही मनापासन ू आभार मानतो. शब्ि खूप छोटे आहे पण आभार मानण्यासाठी हिलेल्या सहकायाषसाठी सगळयांचे मनापासन ू आभार आहे . सगळयांच्या मितीमळ ु े आम्ही संशोधन करण्यात यशस्वी लालो. जरी संशोधन आम्ही केले तरी सगळयांच्या सहकायाषमळ ु े आम्ही आमचे काम पण ू ष करू शकलो. प्रथम तर आम्ही रोहहत ह्याचे आभार माणू की त्याने आम्हाला पक ु ार बद्िल माहहती हिली. म्हणन ू आम्ही येथे येऊन ररसचष करू शकलो.तसेच आम्ही अरववंि हे आमचे ग्रप ु चे
फेशसलेटर ह्यांचे
िे खील खूप आभार मानतो की, त्यांनी आमच्या ववषयाला धरून जास्तीत-जास्त माहहती आमच्या पयंत पोहोचवणे, त्याचं प्रमाणे ववषयावर आधाररत सवष घडामोडी असतील त्या सातत्याने ग्रप ु मध्ये शेअर करणे. आमच्या सोबत शमहटंग लावन ू आम्हाला माहहती िे णे. त्याचं बरोबर ववशाल ह्याचे िे खील आभार माणू की, त्यांच्यामळ ु े आम्हाला ववषय हा नेमका काय आहे हे त्यांनी जाणीव करून हिली आणण हा ववषय आम्हाला चांगल्या प्रकारे समजला. आम्ही आमच्या facilitator चे आणण Alumentor चे आभार मानतो क्रक त्यांनी आमच्या ग्रप ु ला खूप समजून घेतले. तसेच संशोधनासाठी काय-काय काम करावे लागेल, काय बाकी आहे , कसे करणे आम्हाला ववचार करायला लावले. सगळे काम आमचाकडून योग्य प्रकारे करून घेतले. आम्ही पक ु ार मधील सन ु ील, पायल, वप्रयांका, नीतू आणण या सवष पक ु ार सिस्यांचे िे खील खूप मानतो क्रक त्यांनी वेळोवेळी आम्हाला संशोधनासाठी मागषिशषन केले. तसेच आमचे संशोधनात आम्हाला जयांनी मल ु खात हिली त्यात पालक, शाळे तील शशक्षक आणण वेगवेळया क्षेत्रातील तज्ांचे हह मी आभारी आहे .
4
िस्तािना बालक म्हणजे १८ वषाषपयंतच्या मुलांना बोलले जाते. या सवष बालकांना संभाळण्याची जबाबिारी हह मोठ्या व्यक्तीची आहे . त्यात आई-वडील, शशक्षक, समाज आणण शासन येतात. मुलांचा सवाषगीण ववकास होणे ही सवष जबाबिारी मोठ्या व्यकक्तंची आहे . मुलांना आपला हक्क शमळणे हे गरजेचे आहे . त्यात बाल हक्क संहहतेप्रमाणे मुलांना काही हक्क िे ण्यात आलेले आहे . त्यात मल ु ांना जगण्याचा हक्क, ववकासाचा हक्क, सरु क्षततेचा हक्क आणण सहभागाचा हक्क िे ण्यात आलेला आहे . आज काल होणाऱ्या घटनावरून मल ु ांच्या सरु क्षततेचा प्रश्न खप ू मोठा लालेला हिसन ू येतो. त्यांत मल ु ांची मानशसक, शारीररक, आणण लैंगगक असरु क्षक्षतता मुले
खप ू वाढताना हिसत आहे .
आपला फारसा वेळ घरात, शाळे त आणण आपल्या समुिायात घालवतात. पण गेल्या
काही काळात घडणाऱ्या घटना बघता मल ु ांचे लैंगगक शोषण हे या सवष हठकाणी होताना हिसन ू येत आहे . बालकांची लैंगगक सुरक्षक्षतता हा एक गंभीर प्रश्न ननमाषण लाला आहे . मल ु ांचा सरु क्षततेकडे बघता लहान मल ु ांच्या अपराधाच्या
घटना या वेगवेगळया हठकाणी
होताना हिसतात. उिा. पंजाब मध्ये गड ु गाव येथे लालेले प्रद्यम ु न च्या मत्ृ यच ू ी घटना यावरून असे हिसून आले की मुलांचे िस ु रे घर मानणाऱ्या शाळे तही मुले सुरक्षक्षत नाहीत. मल ु ांची प्रथशमक जबाबिारी हह पालकांची आणण त्यांच्या कुटुंबाची असते. पण गेल्या काही काळात
मुलांचे लैंगगक अपराधाची घटना पहाता मुलांचे लैंगगक शोषण हे जास्त प्रमाणात
आपल्या घरातील सिस्यांनकडून होताना हिसते. एका शमळालेल्या संशोधनातून असे हिसून येते क्रक ९८ टक्के मुलांचे शोषण हे त्यांच्या नातेवाईक आणण ओळखीच्या व्यक्तीकडून होते तसेच
हे
आपल्याला वेळो-वेळी येणाऱ्या बातम्यातून ही हिसून येते. उिा.भोपाळमधील साकेतनगर पररसरात १० वषाषची मल ु गी नतच्या काकाच्या घरी राहत होती नतला आई-वडील नाहीत
गेल्या
वषषभरापासून ववकृत काका नतच्यावर लैंगगक अत्याचार करत होता. तसेच आपल्या साठी पववत्र असलेले हठकाण मंहिरात सुद्धा मुल सुरक्षक्षत नाही हे आपल्याला जम्मू कश्मीर येथे कठुवा लालेली अशसफा ची घटना यावरून हिसून येते.
5
येथे
बालक हे आपल्या भारताचे भववष्य आहे . सध्या घडणाऱ्या घटना पाहता बालक हे अडचणीत आहे हे आपल्याला समजते.
मुलांबरोबर अशा घटना का घडतात. बालकांच्या होणाऱ्या
लैंगगक अपराधाच्या घटना पाहता मुलांच्या जवळ असणाऱ्या पालकांच,े शशक्षकांचे आणण समाजाचे बाल लैंगगक शोषणा बद्िल आणण सध्या होणाऱ्या घटनाबद्िल त्यांचे काय मत आहे जाणन ू घेण्याचा प्रयत्न या अभ्यासातन ू पालक, शशक्षक,
हे आम्ही
केला आहे . त्याच बरोबर मल ु ांच्या अगिी जवळ असणारे
होणाऱ्या बाल लैंगगक शोषना
बद्िल क्रकती जागक ृ आहे हे समजून घेण्याचा
प्रयत्न केला आहे . तसेच त्यांना लैंगगक शशक्षणाबद्िल क्रकती ज्ान आहे हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न या संशोधनातून करण्यात आला आहे . या संशोधनातून समाजाचा बाल लैंगगक शोषण आणण मुलांच्या लैंगगक शशक्षणावर कसा प्रभाव पडतो तसेच समाजाचा या प्रभावातून एक मुल कसे
घडत असतो याचे अभ्यास
सुद्धा
या संशोधांतून करण्यात आला आहे . यात मुख्य म्हणजे लैंगगक शब्िाला समाजातील लोक कोणत्या दृष्टीने बघतात. तसेच लैंगगक शशक्षण या ववषयाबद्िल क्रकती सहजतेने बोलतात व आपल्या पाल्याशी चचाष करतात हे जाणणे खप ू महत्वाचे आहे . कारण सध्या समाजात घडणाऱ्या घटना बघता मुलांना लैंगगक शशक्षण िे णे हे काळाची गरज बनली आहे . लैंगगक शशक्षण हे मुलांच्या जे जवळ आहे क्रकंवा जयाचा वारं वार मुलांशी संबंध येतो
तेच मुलांना ननयशमत लैंगगक
शशक्षण िे ऊ शकतात. त्यात जवळचे व्यक्ती म्हणजे पालक आणण शशक्षक, मल ु ांना लैंगगक शशक्षण पालक आणण शशक्षक अगिी वेळोवेळी िे ऊ शकतात. पण आमच्या संशोधनाचा एक महत्वाचा उद्िे श हा आहे क्रक पालकांना लैंगगक शशक्षणाबद्िल क्रकती ज्ान आहे हे जाणून घेणे. कारण पालकांना आणण शशक्षकांना याववषयी पूणष माहहती नसेल तर ते आपल्या पाल्याला योग्य शशक्षण िे ऊ शकत नाही. तसेच बालकांच्या सुरक्षक्षततेसाठी चांगले धोरने
आणण कायिे तयार करण्यात आले आहे .
मुख्य करून बाल लैंगगक शोषणाच्या बचावासाठी POCSO (Protection of child sexual offence 2012) हा एक कठोर कायिा बनवण्यात आला आहे . ह्या कायद्याबद्िल शशक्षक आणण पालक क्रकती जागक ू करण्यात आला आहे . ृ आहे हे जाणण्याचे प्रयत्न या संशोधनातन तसेच बालकाच्या सुरक्षतते ववषयी खप ू चांगले पॉशलसी आणण कायिे तयार करण्यात आलेले आहे . पण हे कायिे व पॉशलसी बनवल्या नंतर त्यांची अंमलबजावणी क्रकती योग्य प्रकारे
6
होते. हे
जाणून घेण्याचे प्रयत्न या संशोधनातून करण्यात आला आहे . जर पॉशलसी आणण
कायद्याची योग्य प्रकारे अंमलबजावणी होत नाही तर त्या मागचे कारण काय आहे . हे शोधण्याचा प्रयत्न संशोधनातून करण्यात आला आहे . आमच्या मते लैंगगकते ववषयी आपल्या समाजात सहजतेने बोलण्यास तयार होत नाही. पण या ववषयावर बोलणे हे गरजेचे आहे . कारण जोपयंत समाजात आपण याववषयी बोलत नाही, मुलांना लैंगगक ज्ान िे त नाही तो पयंत बाल लैंगगक अपराधाची संख्या कमी होणार नाही. आपण नेहमी याववषयी बातमी बघत असतो. पण क्रकती लोक याववषयी आपल्या घरात आणण आपल्या मुलांशी चचाष करतात यावर मोठे प्रश्न गचन्ह आहे . कारण आपण आपल्या कुटुंबात आणण समाजात सहजतेने लैंगगकते ववषयी बोलू शकत नाही. असे का? आपण का या ववषयी बोलू शकत नाही. याचा
शोध संशोधनात करण्यात आला आहे . कारण आपण एखाद्या गोष्टीचे खोल
पयंत जात नाही, त्यामागचे कारण माहहती नाही, तोपयंत आपण त्या ववषयी उपाय शोधू शकत नाही. तर या संशोधनातन ू का समाजात बोलत नाही हे जाणण्याचा प्रयत्न हे संशोधनातन ू जाणन ू यावर उपाय या संशोधनात करण्यात आला आहे .
7
ग्रुप िक्रक्रया मी रोहहत सकपाळ, सुशील सावळे , सावली नारायणकर, वप्रयांका ढे रंगे, रुक्साना शेख
स्नेहा जाधव असे आम्ही सगळे शमत्र आम्हा सामकजक क्षेत्रात अत्यंत आवड आहे . काही आम्ही शमत्रांनी तर
सामकजक ववषयवर प्रत्यक्ष काम केले आहे . आजन ू काम करण्याची आवड आहे ,
परं तु रोजच्या धकाधकीच्या जीवनात सामकजक ववषयाकडे पाहण्यासाठी वेळ कुठे भेटतो॰ मग जीवनमाना मळ ष होणे अगिी साहकजक आहे . आम्हाला पक ु े आवडीकडे िल ू क्ष ु ार या संस्थेबद्धल माले शमत्र हिपक सोनवणे यांने सांगगतले, की पुकार ही संस्था यथ ु फेलोशशप
नावाचा उपिम
चालवते या उपिमात आम्ही ही सहभाग घ्यावा या उपिमात आपण आपल्या आवडीच्या सामाकजक ववषयावर संपूणष महहती गोळा करून अभ्यासानस ु ार संशोधन करण्याची संधी शमळते. मग पुकार संस्थे च्या या उपिमाची आम्ही माहहती घेउ लागलो, परं तु आमच्या समोर काही प्रश्न होते ते म्हणजे
आपल्याला
संशोधन येते का?, आपल्याला वेळ आहे का?,
वेळ
िे ता
येईल
का?
संशोधन
करण्यासाठी खचष येईल त्याचे काय?त्यात आम्हांला असे कळाले की पुकार आपल्या
संशोधनाला सवषतोपरी मित करते या आधी आम्ही कोणी संशोधन केले नव्हते तर पक ु ार आम्हांला संपण ू ष वषषभर ऍकक्टकव्हटी
बेसेस ववषयातील तज्ांन काढून संशोधन
शशकववणार होते. त्याच बरोबर संशोधन शशकववण्याचे वकषशॉप हे आणण रवववार असे होणार
होते
म्हणजेच
आम्ही
नोकरी,
शशक्षण सांभाळून हे संशोधन शशकण्यास सुयोग्य वेळ िे णार होतो. नतसरी आणण महत्वाची अडचण येते ती आगथषक तर पुकार संस्था आम्हाला या संशोधना करता लागणारे प्रवास खचष व संसाधन खचष िे ऊ करणार होती. आम्हांला भेडसावत असलेल्या सगळया प्रश्नांची उत्तरे आम्हांला
शमळाली होती आम्हांला या संशोधन करता फक्त स्वतःची सामाकजक प्रश्न सोडववण्यासाठीची इच्छाशक्ती आणण सामाकजक तळमळ घेऊन जायचे
होते. आणण आम्ही ते अगिी योग्य प्रकारे पार पढली. हे संशोधन काही खाजगी कारणामुळे सोडावे लागले ते सश ु ील सावळे ला त्याला नोकरीची ननयशमत हिवशी सट् ु टी नसायची आणण 8
अकश्वनी ने नतचे 15 ववचे शेवटचे वषष होते नतला क्रफल्ड वकष होते. क्रफल्डवकष, शशक्षण आणण संशोधन त्याने नतला शंका होती की ती योग्य म्हणून नतने माघार घेतली. हे संशोधन पूणष
तेव्हडा वेळ या गोष्टींना िे ऊ शकेल की नाही. करण्याची जबाबिारी जयांनी स्वीकारली ते
रोहीत सकपाळ, वप्रयांका ढे रंगे, रुक्साना शेख, स्नेहा जाधव हे होत.
9
:-
सांशोधन आराखडा सांशोधनाचे शीषगक : “शाळे तील विद्यार्थयाांच्या लैंगिक सुरक्षितते विषयी जािरूकतेचा अभ्यास” अभ्यासाची िरज: सध्याच्या काळात मुले कुठे ही सुरक्षक्षत नाहीत. मुले हह आपला पुरेसा वेळ शाळे त घालवतात. शाळा हह मल ु ांच्या िष्ु टीकोनातन ू सरु क्षक्षत हठकाण असलेच पाहहजे. परं तु सध्याच्या काळात ववध्याथी शाळे त असुरक्षक्षत जाणवत आहे त. शाळे च्या आवारात होणाऱ्या वेगवगळया िघ ष ना पाहता शाळे तील सुरक्षक्षतेचा प्रश्न ऐरणीवर आलेला हिसून येतो. शालेय ववद्यार्थयांच्या ु ट भववष्याची काळजी घेणे ही आपली सामाकजक जबाबिारी आहे . शालेय ववधाथी हे च उद्याचे सुजान नागररक असल्याने त्यांच्या वरील संकट राष्राच्या भववष्यावरील धोका आम्हांस वाटतो.(सखी सह्याहि) उद्दे श: १. शाळे तील मुलांच्या लैंगगक सुरक्षक्षततेबाबत जागरूकता जाणून घेणे. २. पालक, शशक्षक, आणण तज् यांचे शाळे तील सुरक्षक्षततेववषयी ववचार माहहत करून घेणे. ३. शालेय ववध्यार्थयांच्या सुरक्षक्षततेववषयी उपाययोजना सुचववणे. िणगनात्मक पद्धती : सिर संशोधनात वणषनात्मक संशोधन पद्धतीचा वापर करण्यात येणार आहे . ह्या संशोधनात प्रश्नावली तयार करून बाल लैंगगक शोषण याववषयी जागरूकतेच अभ्यास करून बाल लैंगगक शोषण याच्या जागक ृ े तेवर काय अडथळे येतात. याचे वणषन करणार आहे . त्यामळ ु े त्यांच्या जीवनावर काय पररणाम होतात हे या संशोधनातन ू पाहून त्यावर उपाययोजना सच ु वणार आहे . असांभाव्यता नमुना ननिड पद्धती 10
सिर संशोधनात संशोधनात असंभाव्यता नमुना ननवड पद्धतीचा वापर केला आहे . या
संशोधनात असंभाव्यता पद्धतीमधील सोईस्कर व सहे तुक पद्धतीचा नमुना ननवडुन या संशोधनात वापर केला आहे . त्यामध्ये ववशशष्ट उद्हिष्टे नजरे समोर ठे ऊन एककांची ननवड केली आहे . माहहती सांकलनाची पद्धती :
कोणत्याही शास्त्राच्या संशोधन प्रक्रकयेत तर्थये संकशलत करण्यात अत्यंत महत्वाचे
स्थान असते. संशोधन करताना काही तर्थय शमळववण्यासाठी काही तंत्राचा अवलंब केला जातो. यात प्राथशमक व िय्ु यम साधनाचा वापर माहहती तर्थय संकलनासाठी केला आहे .
िाथशमक साधने :
जेव्हा संशोधनकताष हा अध्ययन क्षेत्रात जाऊन स्व:ता जया साधनाद्वारा तर्थय संकशलत करतो. त्यास प्राथशमक स्त्रोत म्हणतात. संशोधनात पुढील प्राथशमक स्त्रोत्राचा वापर केला आहे .
मुलाखत :
अध्ययन ववषयाच्या संबगधत व्यक्तींना स्वत: भेटून त्यांच्याशी चचाष करून संशोधनकताष
अनतशय महत्वाची तर्थय प्राप्त करतो. यालाच मल ु ाखत पद्धत असे म्हणतात.
प्रस्तत ृ संशोधनात संशोगधकेने ननवडलेल्या गोवंडी ववभागातील १० शशक्षक, १५ पालक व
वेगवेगळया क्षेत्रात काये करत असणारे ५ तज् यामध्ये बाल लैंगगक शोषण या ववषयाला धरून
काम करणारे सामाकजक कायषकते आणण शाळे त मल ु ांबरोबर काम करणारे शाळे चे मख् ु याध्यापक याचे मुलाखत घेऊन बाल लैंगगक शोषण ववषयी जागरूकतते बद्द्ल पालक, शशक्षक आणण तज् याचे मत मुलाखीतीतून जाणून घेतले. मुलाखत िश्नािली :
माहहती शमळवण्यासाठी संशोगधकेने ववशशष्ट उद्हिष्ट्ये डोळयासमोर ठे ऊन एक मुलाखत
प्रश्नावली तयार केली.या मुलाखत प्रश्नावलीत पुढील प्रकारच्या समावेश करण्यात आला आहे . मल ु ाखत िश्नािली
मुक्त/ ववश्लेषणात्मक प्रश्न (मुक्त) ननरीिण :
ननरीक्षणात डोळयाद्वारे नवीन आणण प्राथशमक तर्थयाचे ववचारपूवक ष संकलन केले जाते. या
तंत्रामध्ये संशोधनकताष अध्ययनातगषत आलेल्या समूहाच्या िै नहिन जीवनात सहभागी होऊन 11
त्यापासून थोडे अशलप्त राहून त्या समूहाच्या सामाकजक आणण व्यकक्तगत व्यवहाराचे आपल्या डोळयाने ननरीक्षण करतो.
दय्ु यम साधने :
या संशोधनामध्य िय्ु यम साधनाचा वापर केला आहे . त्यामध्ये ववववध सावषजननक प्रलेख,
प्रकाशशत पुस्तके, िै नंहिन वत्त ृ पत्रे, माशसके, अहवाल इत्यािीचा वापर केला आहे . आहे .
मुलाखत प्रश्नावली आधारे संकशलत केलेल्या माहहतीचे ववश्लेषण पुढील प्रकरणामध्ये हिले
पूिच ग ाचणी :
संशोगधकेने तयार केलेली मुलाखत प्रश्नावली प्रस्तत ृ संशोधनासाठी योग्य आहे की नाही
याची पडताळणी करून घेण्यासाठी आम्ही पालक आणण शशक्षक याची पूवष मुलाखत घेऊन ही प्रश्नावली योग्य असल्याची खात्री केल्यानंतर संशोधनाच्या माहहती संकलनासाठी नतचा वापर करण्यात आला.
12
ित सांशोधनाचा आढािा िस्तािना: संशोधनात गत-संशोधन अत्यंत महत्वाचे आहे . कुठल्याही संशोधनाला हिशा व आकार िे ण्याचे कायष गत-संशोधनामळ ु े शक्य होते. कुठल्याही ववषयाचे संशोधन करायचे असेल तर त्या ववषयाचे पूणष ज्ान असणे आवश्यक असते. त्यामुळे संशोधकाला योग्य संशोधन करण्यात मित होते. संशोधनात तुटी येण्याची शक्यता असते ती गत-संशोधनामुळे भरून ननघते. गतसंशोधनामुळे पूवी लालेल्या संशोधनात कुठली माहहती शमळाली, त्याचबरोबर ते संशोधन करताना संशोधकानी कोणत्या प्रकारची संशोधन पद्धतीचा वापर केला आहे , याववषय माहहती शमळते. पस् ु तके, वतषमान पत्रे, प्रबंध याचे गत-संशोधन करून संशोधनासाठी आवश्यक असलेली माहहती संशोधकाला शमळते. संशोधकाला योग्य तर्थय शमळण्यासाठी संशोधन योग्य प्रकारे करण्यासाठी संशोधकाला गत-संशोधनाचे अत्यंत उपयोगी पडते. कदम, सरु ज. ९ ऑक्टोबर
बाल हक्क यनु नसेफ आणण आपण......
वतषमानपत्र उघडल्यावर मल ु ांच्या बाबत घडणाऱ्या काही ना काही घटनांववषयी आपल्याला वाचायला शमळतंच.. आता तर आपण हे सवष िरू िशषनवर लाइव्ह पाहायलासद् ु धा लागलो आहोत.. कधी मुलींची छे डछाड, कधी अपहरण, कधी बलात्कार.. तर कधी छोटय़ा अभषकांना बेवारस सोडून िे णं, आता याच आठ हिवसातल बोलय चा लाला तर काळ पुण्य्तील चाकण येथे एका शाळे त शशक्षक मुलींवर लैंगीक अत्याचार करत होता असा वूत्ता िरू िशषनला सकाळ सकाळीच पहहला, त्या अगोिर मराठ वाड्यातील एका शाळे त मल ु ा मल ु ींवर लैंगीक
अत्याचार करणाऱ्या शाळे तील
शशक्षकाला स्थाननक पालकांनी आणण ग्रामस्थांनी बेिम चोप हिला त्याची गाढवावरून गधंड काढली. हे सवष आपल्याला वाचायला आणण बघायला शमळत आहे . पण मुळातच आपल्या सवाषचा मुलांकडे बघण्याचा दृकष्टकोन आपण ववकशसत करायला हवा. २० नोव्हें बर हा हिवस खऱ्या अथाषने मुलांच्या अगधकाराचा हिवस ओळखला जातो.
आपल्या भारत िे शाने १९९२ साली या सनिे वर मान्यतेची मोहोर उठवली आहे . आपल्या िे शातल्या मुलांच्या मानवी हक्कांचे संरक्षण व्हावे यासाठी आपण बांधील आहोत! त्या ननशमत्ताने बालहक्काववषयी आपल्या िे शातील पररकस्थतीचे मल् ू यांकन करणे गरजेचे वाटते. या पररकस्थतीचे 13
मूल्यांकन म्हणजे एक प्रकारे आपण मोठय़ा माणसांनी आपली जबाबिारी कशी पार पाडली आहे
त्याबाबतचे मूल्यांकन आहे असाच म्हणायला काही हरकत नाही !खरं तर बालहक्कांची मूळ संकल्पना ही काही मानवी हक्कांपेक्षा वेगळी नाहीच. मुलांची काळजी आणण संरक्षण अगधननयम
२००० आणण संशोधन २००६ नुसार मुलं म्हणजे वयाची १८ वषांपेक्षा कमी वयाची व्यक्ती, अशी व्याख्या केलेली आहे . याचा अथष मुलं म्हणजे १८ वषे पूणष होईपयंत त्याचं संरक्षण करण्याची
जबाबिारी आपण सवष मोठय़ांनी पार पाडायला हवी.समाजात िाररिय़, अज्ान, परं परागत चालीरीती (वेग वेगळया धमाषतील मल ु ांला जखडून ठे वणाऱ्या चाली ररती ववषेता मस् ु लीम वगाषतील) अशा अनेक समस्या असतात, तर काही वेळा नैसगगषक क्रकंवा मानवननशमषत आपत्ती येतात( िघ ष ना). ु ट जगात ववववध हठकाणी अशा अनेक कारणांमुळे बालकांच्या मल ष होताना ू भत ू हक्कांकडे िल ु क्ष
हिसते. संयक् ु त राष्रसंघाने बालहक्क संहहतेमधील कलम ४५ नस ु ार बालहक्कांचे संरक्षण करण्याची जबाबिारी यनु नसेफ या संस्थेवर सोपवण्यात आलेली आहे . जगातील ववववध िे शांमध्ये बालकांच्या हक्कांववषयी जाणीव जागत ृ ी करण्याचे काम यनु नसेफतफेकेले जात असते. गेल्या िोन िशकांत
मुलांच्या हक्कांबाबत राष्रीय व आंतरराष्रीय पातळीवर मोठय़ा प्रमाणात जाणीव जागत ृ ी तरी
ननमाषण लाली हे मान्य करावे लागेल. मुलांच्याकडे समाज अगधक जागरूकतेने पाहायला लागला आहे अशा प्रकारची तरी मनाला थोडीशी जाणीव होत आहे ; पण त्याचे प्रमाण अजूनही अत्यल्पच आहे . आपल्या िे शात बालहक्कांच्या अंमलबजावणीकररता ववववध प्रकारचे कायिे तयार लालेले
आहे त. कायिे , योजना, धोरणं, स्वयंसेवी संस्था,(NGO's) सुववधा यात जो बिल घडलाय हा बिल सकारात्मक नक्कीच म्हणावा लागेल , पण जया पद्धतीने व वेगाने अंमलबजावणी होणे अपेक्षक्षत
आहे , ती पद्धत व वेग मात्र हिसत नाही. भारतातल्या काही मुलांना आपल्या सुरक्षक्षत कुटुंबात त्यांचे हक्क सहज शमळतात साधारण ४% मुलांला; पण कठीण पररकस्थतीतल्या मुलांच्या बाबतीत बऱ्याच वेळा बालहक्काची पायमल्ली होताना हिसते. बालहक्कांच्या संहहतेमध्ये मुलांच्या हक्कांची
– जगण्याचा हक्क, ववकासाचा हक्क, सुरक्षक्षत राहण्याचा हक्क आणण सहभागाचा हक्क – अशा चार प्रकारांत ववभागणी केलेली आहे . यातले कोणकोणते हक्क मुलांना क्रकती प्रमाणात शमळताहे त याच वास्तव आपल्याला समजायला हव.
भोसले, राजन. लोकमत: हदनाांक ७ जानेिारी २०१८, लव्ह सेक्स धोका’... लैंगिक शशिण ही काळाची िरज! समाजात आजही ‘ लैंगगक शशक्षण ही संकल्पना पकश्चमात्य िे शातील संकल्पना मानली
जाते. मात्र आपल्या प्राचीन ग्रंथ, पुराण आणण स्थापत्यशास्त्रात याववषयाचे िाखले असून त्यात जाहीरपणे याववषयी बोलले गेले आहे . सध्या कमी वयातच अगधक स्माटष हो या लहानग्यांना
14
आणण त्यांचासह पालकांना लैंगगक शशक्षणाचे धडे िे ण्याची अत्यंत गरज आहे याच दृष्टीकोनातून सेक्स धोका या सिरातून डॉ. राजन भोसले िर आठवड्याला संवाि साधताना हिसत आहे त.
लैंगगक शशक्षण ही आजच्या काळाची गरज आहे . मात्र समाजात ‘ लैंगगक शशक्षण म्हणजे संभोग हाच गैरसमज आहे . आपल्या संस्कृतीत आजही लैंगगकतेवर जाहीर बोलणे ही चक ू मानली
जाते. लैंगगक शशक्षणात संभोगप्रक्रिया भाग केवळ एक टक्का आहे . आजच्या घडीला घरातील कुटुंबातील व्यक्तीच लहानग्यांवर लैंगगक अत्याचार करीत आहे . त्याववषयी आपण त्यांना जागरूक
केले पाहहजे, यासाठी हे शशक्षण लहानपणापासून हिले पाहहजे. मुल ४ ते 5 वषाषचे लाले की, वयाच्या याच टप्प्यापासून अवयवांची ओळख करण्याच्या प्रक्रियेपासून या महत्वाच्या मुद्द्याकडे िल ष करण्याची प्रक्रिया सुरु होते. कारण त्या वेळेला आपण कान, नाक डोळे अशी ओळख ु क्ष
िे ताना या लहानग्यांना जंनेंहियांची ओळखच करून िे त नाही. हा सुद्धा शरीरातील महत्वाचा भाग आहे आणण तो ननवषिध नाही हे पालकांनी लक्षात घेतले पाहहजे. जया वेळेस मुल शाळे च्या ववश्वात प्रेवश घेत असते, तेव्हा त्या लहानग्याला आपल्या शरीराला काही अवयव हे खासगी
असून त्यांना कुणालाही स्पशष करण्याचा, पाहण्याचा अगधकार नाही हे आवजन ूष सांगगतेल पाहहजे. जया वेळेस मुलगा असो वा मुलगी वयात येत असते, त्या वेळेस शरीराप्रमाणे मानशसक बिलही वेळीच समजावून सांगण्याची अगधक गरज आहे .
तुळपुळे, मनीषा. िनतमा, भाांडारकर. २५ सप्टें बर २०१७, शाळे तील मुलाांची सुरक्षितता सखी सह्याद्री,
० ते १८ वयोगटाला कायद्याप्रमाणे लहान मुल असे संबोधले जाते. आजकाल खप ू अशा
घटना ऐकायला येते आहे . पण शाळे च्या सुरक्षतेच्या बाबतीत सुरक्षा म्हणजे िोन गोष्टी लक्षांत घेण्यासारखे आहे त्या एक म्हणजे इन्रास्रक्चर मल ु ांच्या शारीररक सरु क्षतेसाठी इन्रास्रक्चर येते CCTV आहे का, गाडष आहे त का, बबकल्डंग व्यवकस्थत आहे का आणण यात आरोग्य आणण स्वच्छता पण येते कॅन्टीन स्वच्छ आहे का हे तर लाल शारीररक सरु क्षा पण या व्यनतररक्त मानशसक सरु क्षा आणण भावनात्मक सरु क्षा पण महत्वाची आहे . आता काळानस ु ार शशक्षणाच्या पद्धती बिलेले आहे . यात शाळे तील माध्यम, शाळे चे प्रकार, शाळे त जाण्याची वाहतक यात ू पालक, शशक्षक, आणण समाज कोणत्या दृष्टीने बघतो यावर मल ु ांची शाळे ची सरु क्षा अवलंबन ू
आहे . सुरक्षाच्या दृष्टीचा ववचात करता शशक्षकांनी मुलांना समजून घेणे खप ू गरजेचे आहे . त्या मुलांच्या आवडीननवडी मल ु ांच्या भावना समजून घेणे हे फार महत्वाचे आहे . त्यासाठी शाळे त योग्य व मुल आपल्या मनातील भावना सांगू शकतील असे वातावरण ननमाषण करणे गरजेचे आहे .
15
आपल्या घटनेत असं शलहल आहे की, मुल हे िब ष घटक आहे , त्यांचे संरक्षण करण्याची ु ल
जबाबिारी हह मोठ्याची आहे . या मोठ्या मध्ये सवे येतात यात पालक, शाळा, वेगवेगळया संस्था
आणण सरकार सुद्धा आहे . या सवाषची जबाबिरी आहे की मुलांचे संरक्षण करणे. भारताने १९९२ मध्ये बाल हक्काच्या जाहीरनामा यावर सही केले. बाल हक्क जाहीरनामामध्ये असे शलहले आहे
की, मुलांना जे संरक्षण आहे ते हिले पाहहजे. आणण त्यांच्या साठी वेगवेळया कायद्याची ननशमषती लाली. त्याच्या मध्ये बाल न्याय कायिा याच्यामध्ये प्रत्येक कजल्ह्यांमध्ये
बाल न्याय सशमतीची
तरति ू आहे , क्रक जेथे तम् ु ही बालकाच्या सरु क्षतेववषयी मद् ु िे मांडू शकता. त्याववषयी बाल कल्याण सशमती न्यानयक ननणषय घेऊ शकते. त्यानंतर २०१२ साली POCSO हा कायिा आला तो
अनतशय चांगला कायिा आहे . जेथे १८ वषाषच्या आतल्या मल ु ांच्या सवष गरजा लक्षात घेतलेल्या
आहे . मल ु ांवर क्रकती प्रकारचे लैंगगक अत्याचार होतात याची प्रतवारी केलेली आहे . यात लहान
मल ु ांच्या गरजानस ु ार आणण वयोनस ु ार त्यांना कोणती सपोटष पाहहजे आहे हे लक्षात गेलेले आहे . जर मल ु ांवर लैंगगक अत्याचार लाला तर मोठ्या लोकांनी त्या ववषयी रीपोहटंग केली पाहहजे.
तसेच या कायिा नंतर सुवप्रम कोटष ने शाळे तील मुलांसाठी एक ननिे शन तयार केले आहे . त्यात मुलांच्या सुरक्षते साठी महत्वाचे आहे . त्याचं
बरोबर
शाळे त
समुपिे शन
असणे
गरजेचे
आहे .
तर
ते
शाळे तील
प्रत्येक
वयोगटानुसार असणे गरजेचे आहे . कारण प्रत्येक मुलांच्या वेगवेगळे संकल्पना आणण वेगवेगळी
समस्या असतात. त्यांना त्यातून कसे बाहे र काढणे आणण त्याच्य बरोबर त्याचा कसा ववकास
करायचा हे समुपिे शकांना चांगल्या प्रकारे करू शकते. शाळे त मुलाचं नव्हे तर शाळे तील
शशक्षकांनाही समुपिे शानीची गरज आहे . कारण शशक्षकाची सुद्धा मनकस्थती समजायला हवी. कारण शाळे त मल ु ांची पट खप ू वाढत आहे . तर शशक्षकांना ते साभाळण्यात त्रास होत असतो ते
समजण्यासाठी शशक्षकाना समप ु िे शनाची गरज आहे . शाळे त मल ु ाला काही त्रास होतय तर ते त्रास
शशक्षकांना ओळखता आले पाहहजे. जर हसणारी आणण खेळणारी मल ु गप राहयाला लागले, बाहे र कोठे जाण्यास नकार िे त आहे , लोपेच्या तिारी, आवडता खाऊ नकोसा वाटतो क्रकंवा मल ु ांची शैक्षणणक पात्रता खालवते. असे गचन्ह ननरीक्षण करून शशक्षक क्रकंवा पालक समस्या समजू शकतात.
आपल्या मल ु ांच्या
मुलांच्या सुरक्षक्षततेच्या दृष्टीने ववचार करता स्वच्छता गह ू महत्वाचे आहे . ृ असणे हे खप
सुवप्रम कोटष च्या ननिे शनुसार असे सागगतले आहे क्रक, यात असे शलहले आहे क्रक पहहले तर प्रत्येक
शाळे त स्वच्छता गह ृ असणे गरजेचे आहे . यात शाळे त मुली आणण मुलांचे वेगळे स्वच्छता गह ृ असणे गरजेचे आहे . मुख्य करून मुलीच्या स्वच्छता गह ृ ा बाहे र एक महहला अटे डन्स असणे
अननवायष आहे . तसेच शाळे तील स्टाफ चे पुशलस वेरीफीकेशन लाल पाहहजे, बस चालक बद्िल 16
सूचना ठे वणे, बस कशी असावी बसचा रं ग कसा असावा त्याचं बरोबर शाळे तील आवरता लक्ष
ठे वणे हह जबाबिारी शाळे ची आणण शाळे ची जबाबिारी आहे हे सुवप्रम कोटष च्या ननिे शास शलहले आहे .
मुलांच्या सुक्षतेला धरून पालक शशक्षक आणण मुल याच्या बरोबर प्रशशक्षण िे णे गरजेचे
आहे . मुलांच्या दृष्टीचा ववचार करता पालकांचा मुलांची चांगला संवाि असणे गरजेचे आहे .
कायद्याची अमलबजावणी होण्यासाठी या कायिाबद्िल जागत ृ ी होणे गरजेची आहे त्याचं
बरोबर मल ु ांना हे ल्प लाईन नंबर ववषयी मल ु ांना शशकवणे हे गरजेचे आहे .
लोकमत, स्कूल बस मािगदशगक तत्तिाांची जाित ृ ी करा, पररिहन विभािाला ननदे श स्कूल
बससंिभाषतील
मागषिशषन
तत्वाबाबत
शाळाबरोबरच
बस
मालकही
अनशभज्
असल्याने, त्यांच्यामध्ये या मागषिशषन तत्वांबाबत जागत ृ ी करा, असे ननिे श उच्च न्यायालाने
राजय सरकारला हिले. याशशवाय राजयात क्रकती स्कूल बस धावतात, याचीही ववस्तत ृ माहहती सािर करण्याचे ननिे श न्यायालयाने सरकारला हिले.
केंिीय मोटर वाहन ननयम धाब्यावर बसवून राजयात स्कूल बसेस चालववण्यात येतात.
मुलांच्या सुरक्षतेशी तडजोड करून बसेस रस्त्यावरून चालतात. शाळा व स्कूल बसेस मालकांमध्ये
“ कॉमन स्टँ डटष अॅग्रीमें ट’ (सीएसए) करण्यात येत नाही. त्यामुळे ववद्यार्थयांच्या सुरक्षक्षततेचा प्रश्न ननमाषण लाला आहे . केंि सरकारच्या कायद्याचे पालन करण्याचे ननिे श सरकारला द्यावेत, अशी
ववनंती करणारी जनहहत यागचका पालक-शशक्षक संघटनेने उच्च न्यायालयात िाखल केली आहे . या यागचकेवरील सुनावणी न्या. नरे श पाटील व न्या. एन. डब्ल्यू. सांब्रे यांच्या खंडपीठापुढे होती. स्कूल
बसेससंिभाषतील
मागिशषक तत्तवांची माहहती शाळे बरोबरच बसेस
मालकांनाही
नसल्याची बाब यागचकाकत्यांच्या वक्रकलांनी खंडपीठाच्या ननिशषनास आणली. याशशवाय केंिाच्या कायद्यामध्ये जी स्कूल बसची व्याख्या करण्यात आली आहे , ती व्याख्याच राजय सरकारने
मोडीत काढली आहे . केंि सरकारच्या कायद्यानस ु ार, स्कूल बस १२ आसनी व आणखी एक अनतररक्त आसन असणे बंधनकारक आहे . मात्र, राजय सरकार त्याहीपेक्षा कमी आसनी वाहनांना ‘स्कूल बस’चा िजाष िे त आहे , असेही यागचकाकत्यांच्या वक्रकलांनी न्यायालयाला सांगगतले. त्यावर न्यायालयाने शाळा व स्कूल बसेस मालकांमध्ये स्कूल बससंिभाषतील मागिशषक
तत्तवांबाबत जागत ृ ी करण्याचे ननिे श पररवहन ववभागाला हिले, तसेच राजयामध्ये क्रकती व कोणत्या
17
प्रकारच्या स्कूल बसेस चालतात, याची माहहती २ आठवड्यांत सािर करण्याचे ननिे शही राजय सरकारला हिले.
शाळे तील सुरिततेसाठी बनिण्यात आलेली policy
स्कूल management / व्यवस्थापन यांनी शाळे तील मुलांना फक्त त्यांच्या आईवडडलांकडे सोपवणे अथवा शाळे तून हिलेली आयडी जया व्यक्तीकडे असेल त्याच व्यक्तीकडे मल ु ांना सोडले पाहहजे. कारण मल ु ांच्या सरु क्षक्षततेसाठी.
छोटी मल ु क्रकंवा ववद्यार्थयाषना कोणत्या हह परु ु षासोबत क्रकंवा स्टाफ सोबत सोडल जाऊ नये.
शाळे तील management ने शाळे त cctv कॅमेरा बसवणे गरजेचे आहे . आणण शाळे च्या प्रत्येक कोपऱ्यात कॅमेरे असावे. आणण शाळे त येणारा-जाणारे जे रस्ते आहे त त्या रस्त्यांवर िे खील cctv कॅमेरे असणे गरजेचे आहे .
शाळे तील management ने ववद्यार्थयांसाठी म्हणजे मल ु मल ु ी यांचे toilet हे वेगवेगळे पाहहजे
आणण
त्यांच्या
toilet
मध्ये
अंतर
असणे
गरजेचे
आहे .
आणण
मुलींच्या
सुरक्षक्षततेसाठी मुलींच्या toilet जवळ आया असणे गरजेचे आहे .
शाळे तील management ने ही िक्षता घेतली पाहहजे क्रक, शाळे तील सवष शशक्षकांचे स्टाफ चे police verification certificat असणे गरजेचे आहे .आणण जर कोणती व्यक्ती नवीन शाळे त आली तर त्यांची police verification करणे गरजेचे आहे . जरी ते शशक्षक असले तरी, क्रकंवा कोणी बाहे रचा व्यक्ती क्रकंवा शाळे त येणार जाणार समान जे ववद्यार्थयांच्या उपयोगाच आहे क्रकंवा office च असेल या प्रत्येक गोष्टींच verification करणे गरजेचे आहे .
शाळे तीलmanagement ने शाळे तील security guard ला पण ू ष शाळे तील जागा आणण वगाषत कोणी आहे की नाही हे तपासून बघणे हह security guard ची कजम्मेिारी आहे ..आणण सवष तपासन ू लाल्यांनतर prnicipal सांगणे गरजेचे आहे .
18
आणण senior शशक्षक यांना जाऊन
शाळे तील management कडून असा एखािा special व्यक्ती असणे गरजेचे आहे जेणे करून तो व्यक्ती शाळे तील इतर जागा जसे क्रक, वगष ,खेळाचे मैिान ,खानावळ इ. जागा बघण्यासाठी तो व्यक्ती ठे वणे गरजेचे आहे . आणण ही व्यक्ती सवष report शाळे तील management ला िे णे गरजेच आहे
खान अमीर, सत्य मेि जयते, १३ मे २०१२, बाळ लैगिांक शोषण. प्रत्येक पालक ववचार करतो क्रक आपला मल ु े हह सरु क्षक्षत राहहली पाहहजे. प्रत्येक पालकांचे जीवन हे आपल्या पाल्याचा भोवती क्रफरत असते. मल ु ांच्या संरक्षणाच्या दृष्टीने महहला आणण बाल ववकास शमननस्टरी एक संशोधन केले. या संशोधनाचा उद्िे श हा होता क्रक क्रकती मुले हह बाल लैंगगक शोषणाचे शशकार लालेले आहे . यामध्ये िे शातल्या काही लोकांना ववचारण्यात आले. या २००७ संशोधना नुसार ५३% मुले बाल लैंगगक शोषणाचे शशकार लालेले आहे . म्हणजे प्रत्येक 2 पैकी 1 बालक बाल लैंगगक शोषणाचे शशकार लालेले हिसन ू आले. हे घटना फक्त छोट्या शहरात नाही तर मोठे शहर, गाव, टाऊन या सवष हठकाणी लालेले आहे . बाल लैंगगक शोषणाचे िोन प्रकार आहे एक म्हणजे गंभीर अपराधामध्ये मुलांवर बलात्कार करणे, मुलांना वाईट हे तन ू े स्पशष करणे,
मुलांना कपडे उतरवण्यास सांगणे हे अपराध २१% मुलांवर लालेले हिसून येते.
तसेच कमी गंभीर अपराधात मुलांना जबरिस्ती कीस करणे, मुलांना अश्लील गचत्र िाखवणे ह्या अपराधाचे प्रमाण ३२% हिसन ू आले. हे अपराध करणारा व्यक्ती हा आपल्याला ओखनारा क्रकंवा आपल्या नात्यातला असतो. आपल्या समाजात असे खप ू सारे मुद्िे आहे जया मुद्यावर आपण पडिा टाकत असतो. जयामुळे गुन्हे गार सहजपणे सुटून जातो. म्हणून आपल्या मुलांना लैंगगक शशक्षण िे णे गरजेचे आहे . यामध्ये मुलांना खेळाद्वारे त्यांना सुरक्षक्षत कसे राहाचे हे शशकवले पाहहजे. यात जर आपल्या शरीरातील काही अंगना वाईट उद्िे शाने स्पशष करत असेल तर हे असरु क्षक्षत आहे असे समजणे आणण जोरत ओरडणे हे आपल्याला मल ु ांना शशकवले पाहहजे. यामुळे आपली मुले सूरक्षक्षत होतील. आपटे , विद्या. २०१६, बाल लैंगिक शोषण त्याांचे सांरिण आपली जबाबदारी
19
लैंगगकता हे प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनाचा भाग आहे . प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनात लैंगगकते ववषयी शशकवले जाते. यामध्ये चार गट पडतात. पहहल्या गटात- ० ते ३, िस ु ऱ्या गटात-४ ते ६, नतसऱ्या गटात-७ ते १० तर चौर्थया गटात-११ ते १८ या वयमानुसार मुलांना लैंगगक शशक्षण हिले पाहहजे. त्यात मल ु ांना शारीररक आणण भावात्मक बिलाबद्िल बोलले पाहहजे. त्याचं लैंगगकता आणण लैंगगक शशक्षण बद्िल मल ु ांना शशकवले पाहहजे. मल ु ांना स्वत:चा बचाव कसा करायचा याचे शशक्षण हिले पाहहजे त्यामध्ये स्वत:च्या शरीर रचनेबद्िल, आपल्याला कोण स्पशष करू शकतो, आपल्याबरोबर कधी अशी घटना घडली तर लगेच आपल्या ववश्वासतल्या व्यक्तीला जाऊन सांगणे कोणतेही गुवपत ठे ऊ नये, क्रकतीही उशीर लाला तरी आपल्याववश्वासतल्या व्यक्तीला सांगणे गरजेचे आहे . हे सवष मल ु ांना सांगणे गरजेचे आहे . जर मल ु ांवर लैंगगक शोषण होत असेल तर सहसा बोलत नाही. मुलांमध्ये काही बद्िल होत असेल तर बोलण्यानतल शरीररक क्रकंवा वतषनानतल
बिलावरून,
बिलावरून आपनास मुलांच्या समस्या समजण्यात मित होईल.
मुलांना होणाऱ्या लैंगगक अपराधापासून बचाव होण्यासाठी Pocso (The Protection of Children from sexual offences Act 2012) बनवण्यात आला. या कायद्या अंतगषत कुठल्याही व्यक्तीला मल ु ांचे लैंगगक शोषण लाले असे समजले तर त्यांनी कम्पल्सरी पोशलस तिार
केली पाहहजे. जर
त्यांनी असे नाही केले तर तो हह गुन्हाचे बरोबर पात्र ठरून त्याला हह शशक्षा हिली जाईल. बाल लैंगिक शोषण आणण acid हल्लल्लयात बळी पडलेल्लयासाठी बालक ि महहलाांसाठी मनोधैर्र्ये योजने
अतिगत अथगसहाय्य हदले जाते. बलात्कार / बालकांवरील लैंगगक अत्याचार / acid हल्यात बळी पडलेल्या महहला, बालके व त्यांच्या वारसिारांना गरजानस ु ार ननवारा, समप ु िे शन, वैद्यकीय मित, कायिे शीर सहाय्य, शशक्षण व व्यावसानयक प्रशशक्षण आधार सेवा उपलब्ध करून पुन:स्थापक न्याय येईल.
या योजनेअतगषत बलात्कार व बालकांवरील लैंगगक अत्याचार क्रकंमान रु. २,०००००/-(रुपये िोन लाख फक्त) व ववशेष प्रकरणामध्ये कमाल रु.३०००००/-(रुपये तीन लाख फक्त) अथषसहाय्य अनज् ु ेय राहील.
महहला व बालववकास ववभागामाफषत प्रस्तुत योजनेअत ं गषत बलात्कार / बालकांवरील लैंगगक अत्याचार / acid हल्ल्या वपडीत महहला व बालक यांना अथषसहाय्य िे ण्यात येणार
20
असल्यामुळे ग्रह
ववभागाच्या
क्रकंवा
अन्य
ववभागांना
योजनामध्ये
सिर
पीडडतांना
अथषसहाय्य अनुज्ेय राहणार नाही.
पोशलस ठाणे आमलिार / पोशलस अगधकारी यांनी एफ.आय.आर िाखल होताच कजल्हा सहाय्य व पन ु वसषन मंडळाचे अध्यक्ष ( कजल्हा अगधकारी / ननवासी उप कजल्हा अगधकारी), कजल्हा पोशलस अधीक्षक, कजल्हा शल्य गचक्रकत्सक / कजल्हा महहला व बाल ववकास अगधकारी यांना ई-मेलद्वारे अथवा एसएमएस द्वारे थोडक्यात माहहती सािर करतील. जेणे करून वपडीत महहला व बालकाच्या मितीकररता कजल्हा मंडळाची बैठक तातडीने बोलववण्यात येईल. त्याचप्रमाणे कजल्हा शल्य गचक्रकत्सक व मुंबईत अगधष्ठाता, सर जे. जे रूग्णालय / कामा रुग्णालय यांचम े ाफषत तातडीने वैद्यकीय सेवा उपलब्ध करून िे ता येईल व आवश्यकतेनुसार शासकीय कमषचायांना अनुज्ेय असलेल्या शासन मान्यता प्राप्त खजगी रुग्णालयात औषधोपचारासाठी िाखल करण्यात येईल. या कायषवाहीत क्रफयाषिीची / वपडीत महहला व बालकाची ओळख गुप्त ठे वण्यात येईल.
21
विश्लेषण
शशिकाांची बाल लैंगिक सुरितते विषयी ज्ञान: आजकाल मल ु ांच्या सरु क्षक्षततेबद्िल खप ू समस्या समोर येत आहे त. त्यात महत्वाचे म्हणजे मुलांच्या लैंगगक सुरक्षक्षततेचा
प्रश्न ननमाषण लाला आहे . आज मुले कोठे ही सुरक्षक्षत नाही
आहे . आजकाल मुलांचे लैंगगक शोषण घरी शाळे त क्रकंवा इतर हठकाणीहह होताना हिसतात. यावरून असे लक्षात येते की मुलांच्या सुरक्षततेकडे लक्ष िे णे सध्याची गरज बनली आहे . आणण त्यासाठी उपाययोजना करणे गरजेचे आहे . याच ववषयाला धरून आम्ही गोवंडी येथील शाळे तील १० शशक्षकांशी ववद्याथी सरु क्षक्षता याबाबत त्यांचे मत जाणन ू घेण्यासाठी शशक्षकांच्या मल ु ाखती घेतल्या. आपल्या समाजात लहानपणापासन ू मल ु ामल ु ींना कसे राहणे याबद्िल खप ू सारी शशकवण हिली जाते. यातून आम्ही घेतलेल्या मुलाखीतीतन ू लैंगगक सुरक्षतेबाबत प्रश्न ववचारता मुलांना हिले जाणारे शशकवण याचा खप ू प्रभाव पडतो. तसेच शशक्षक असे ववचार करतात मुली कसे कपडे घालतात यावरून लैंगगक अपराध जोडले गेले आहे . हे शशक्षकंच्या मतानुसार हिसून येते. “ सबसे पहहले तो स्कूल मे हहजाब होणा चाहहए I” यावरून असे हिसून येते की शाळे तील शशक्षकांच्या दृष्टीकोन लैंगगक सरु क्षततेबाबत कपडे कसे घातले पाहहजे यावर अवलंबन आहे . आपल्या ू समाजात धमाषला खप ू महत्वाचे स्थान आहे . कोणतेही कायष करण्या अगोिर धमाषशी मित घेतली जाते. त्यातच माणसाचा दृष्टीकोनही धमाषशी ननगडीत असतो. लैंगगक सुरक्षक्षततेचा अभ्यास करताना शशक्षकांचा दृष्टीकोन ही धमाषशी ननगडीत होता. “ हमारे धमष के ऑकोडडंग समाज के ऑकोडडंग के ये गचजे बुरी है I इन चीजो से बचकर चलना चाहीए I हर किम किम फूक-फूक कर रखना चाहहए I” शशक्षकांच्या मल ु ाखतीतन ू मल ु ांनी कसे वागले पाहहजे, कसे राहहले पाहहजे हे धमाषशी जोडलेले हिसून येते. आपल्या समाजात लहानपणापसून हे शशकवले जाते की कसं रहायचं, कोणाशी बोलायचं, काय चक ु ीच काय बरोबर आहे याची सुरवात आपल्या कुटुंबातून होते. लैंगगक सुरकक्षक्षतता बघताना मुलांचे रे हेन-सेहेन कसे आहे . याचा पररणाम ही लैंगगक अपराधावर 22
होतो. हे शशक्षकांच्या मुलाखीतीतून हिसून आले आहे . “ बच्चे टी.व्ही वगेरा िे खणे के शलए िस ु रे के घर जाते है I तो थोडा बोहोत उनके साथ ये अपराध होता है I अगर बच्चा अपने घर में रहे गा तो ये बात आयगी हह नाहीI” यावरून असे हिसून येते की, शशक्षक लैंगगक अपराधबद्िल बोलताना मल ु ांचे राहण्यावर लक्ष वेधले जाते. शशक्षकांच्या मल ु ाखीतीतन ू असे हह हिसन ू येते, त्यांचा मते लैंगगक अपराध हे स्लम ववभागात मध्ये होतात. हे शशक्षकांच्या वाक्यातन ू हिसन ू येते. “ ये है स्लम ऐरया यहा पे ऐसे हालात आते है क्योकी ऐसा माहोल है I यावरून असे हिसून येते की, शशक्षकांमध्ये असा गैरसमज आहे की लोपडपट्टीट येथे लैंगगक अपराध जास्त होतात. तसेच शशक्षकांचे असे ववचार आहे त की आताची मुल ही टी.व्ही आणण इंटरनेट मुळे जास्त बबघडत चालली आहे त. “ बच्चे टी.व्ही वगेरा िे खने के शलए िस ु रे के घर जाते है I तो थोडा बोहोत उनके साथ ये होता है I” “ आजकल का मोहोल खराब है नेट की वजह से हर तरह से बच्चे की ननगरानी होनी चाहहए I” शशक्षकांच्या मत असे आहे क्रक नेट आणण टीव्ही चा प्रभाव लैंगगक अपराधावर होतो. तसेच शशक्षकांचे असे मत होते क्रक पालकांनी मुलांना चांगला स्पशष आणण वाईट स्पशष याची शशकवण हिली पाहहजे. हे शशक्षकांच्या पुढील मतावरून हिसून येते. “ मै तो ये कहुगी के मा-बाप से स्टाटष होता है की मा-बाप बच्चे को पहले हह यह बात बता िे क्रक बेटा कीस क्रक नजर कैसी है I क्रकसका छुना कैसा है I क्रकसका छुता हुवा लम्स कैसा मेहसस ू होता है I क्योकी बच्चे जानते है अछे बरु े की के टच होने से कैसा महसस ू होता है I अच्छा टच है या बरु ा टच है , या एक गंधी नजर या बुरी नजर ये सब जानते है I बच्चे को अगर मा यह शशक्षा िे िे तो अच्छा है I क्योकी िस ु री टीचर तो वही है I टीचर को जो है वो क्लास मै भी बताना चाहीए I या खास करके लडक्रकया क्लास मे पडती है , तो उसे पहहले की हहिायत िे नी चाहहए I की बेटा िे खो रस्ते मे चलते समय कोई तम् ु हे टच करता है तो फोरन ऐक्शन लेना I अगर िस ु री बार टच करे गा तो तम ु पहहली बार ऐक्शण लो तो िस ु री बार वह से इग्नोर करे गा I की बच्चे की मेहसस ू हो गया है क्रक मैने उसे गंधी तरह से टच क्रकया है I या तो वो गचल्लायेगी I लेकीन बच्ची या उनकी मा को या तो
उसकी टीचर को हह रोल है मा और टीचर का”
मुलांची
सुरक्षततेचा ववचार केला तर शाळे ची संरचना लैंगगक सुरक्षततेचा ववचार करताना
महत्वपूणष घटक आहे . मुले शाळे तही सुरक्षक्षत नाही. आजकाल खप ू सारे घटना शाळे त घडताना 23
हिसतात. त्यामुळे शाळे तील मुलांची सुरक्षक्षतता फार महत्तवाची
लाली
आहे . त्यामुळे शाळे तील
संरचना फार महत्वाची आहे . त्यामध्ये स्वच्छता गह ृ शाळे तील सुववधा आणण मुलामुलीचे एकबत्रत शशक्षण ( वगष )
यालाही संरक्षणाच्या दृष्टीने बनघतले आहे . स्वच्छता गह ृ येथे शाळे तील
सरु क्षक्षतता बघताना स्वच्छता गह ू महत्वाची आहे . सध्या लालेल्या घटनांवरून ृ ही जागा खप बहुतेक लैंगगक शोषण हे स्वच्छता गह ू आले. त्यामळ ु े शशक्षक मल ु ांना ृ च्या हठकाणी लालेले हिसन स्वच्छता गह ू खबरिारी घेताना हिसतात. हे शशक्षकांच्या मतानुसार हिसून येते ृ ात पाठवताना खप “ जो toilet वैगरा जाना है तो हम िोनो लडकी को एक साथ toilet भजते है एक अंिर जायगी तो एक बाहर रूकेगी ये हम बार-बार हहिायत िे ते है बच्चो को I” यावरून असे हिसून येते की, शशक्षकांना वाटते की, लैंगगक अपराध toilet च्या हठकाणी होतात. त्यामळ ु े शशक्षक मल ु ांना toilet ला पाठवताना खप ू खबरिारी घेतात. शाळे ची सुववधा कसे आहे . याचा लैंगगक सुरक्षक्षतता ववचार करताना शाळे तील सुववधांना खप ू महत्तव आहे . कारण सध्या लालेल्या घटनांवरून असे हिसून येते की, शाळे तील सुववधांच्या अभावामुळे खप ू सारे लैंगगक अपराधाची घटना घडले आहे त. आम्ही घेतलेल्या शशक्षकांच्या मुलाखतीतून शाळे तील सुववधांना महत्व िे ताना हिसतो. “ सबसे अहे म तो स्कूल क्रक सवु वधा होती है I facilities
होती है सबसे सही सववधा है जैसे वॉचमेन
हुआ I
कम्पल्सरी जैसे कॅमेरा हो करगे तो सेक्यूरीटी हो I” शशक्षकांच्या मुलाखीतीतून असे हिसून येते की, मल ु ांच्या लैंगगक सुरक्षतेचा ववचार करताना शाळे तील सुववधा खप ू महत्वाच्या आहे . लैंगगक सुरक्षतते ववषयी शशक्षकांची मुलाखत घेताना शशक्षक हे को-ऐजयूकेशन ववरुद्ध होते म्हणजे मुलामुलींना वेगळे शशक्षण ( वेगळे वगष ) हिले पाहहजे यामुळे जे लैंगगक अपराध होतात ते होणार नाही, हे शशक्षकांच्या मत होते. “वही बच्चो का जेन्ट्स का अलग क्लास रूम होता है लेडीस का अलग क्लास रूम होता है I” काही शशक्षकांचे असे मत आहे की, मुला-मुलींना वेगळे शशक्षण हिले पाहहजे. जर मुला-मुलीना वेगळे शशक्षण हिल्याने लैंगगक अपराध नाही होणार, तर एक शशक्षकांचे असे मत आहे की मुलांना एकबत्रत शशक्षण हिले पाहहजे. हे शशक्षकांच्या मतानुसार हिसून येते, “ एजयुकेशन से भेि हटाना चाहहय भेि एजयुकेशन मे बंि करना चाहीए I” शशक्षकांच्या मतावरून असे हिसन ू येते की, काही शशक्षक को-ऐजयक ू े शन ( मल ु े मल ु ी सोबत ) च्या ववरुिधात आहे तर एक शशक्षकांना असे वाटते मुलांचे शशक्षण को-ऐजयूकेशन प्रमाणे लाले पाहहजे. मुले ही लहान असल्यामुळे ते स्वत: आपले संरक्षण करण्यात असमथष ठरतात. त्यामुळे त्यांची जबाबिारी ही त्यांच्या आसपास असणारे पालक, शशक्षक आणण समाजातील इतर मोठे व्यक्तीवर असते. त्यामध्ये मुलांच्या संरक्षणात पालकांचा खप ू मोठा वाटा असतो. कारण प्रत्येक पालकची आपली 24
मुल सुरक्षक्षत ररत्या मोठे व्हावे आणण त्यांचा योग्य ववकास लाला पाहहजे असे स्वप्न असते. हा प्रत्येक मुलांचा हक्क आहे . मुल ही पालकांच्या सहवासात जास्त वेळ असतात. त्यामुळे पालकांची मुलाच्या
ववकासाठी महत्वपूणष भूशमका आहे हे मत शशक्षकांच्या मुलाखीतीतून हिसून आले.
“स्लम एरे या में मा-बाप चले जाते है काम पर बच्चो हिन भर अपने घर टी.व्ही वगैरा िे खते है या िोस्तो के साथ इस तरीखे से अवेरनेस स्कूल मे रहती मगर क्रफर भी स्कूल में period मे मालुमात िे ना चाहीए I” जैसे हमारी शमहटंग होती है मंथली शमहटंग टीचर-parents शमहटंग उसमे हम हहिायत िे िे ते है I की आपका बच्चा जो है स्कूल मे आने मे कतरता है , डरता है तो आपको खि ु लाना होगा और लेके जाना होगा I “ स्लम ऐररया है तो बोहोत सारे parents न ५० से ९० % डेली वेजेस के जॉब पे जाते है I मम्मी –पापा िोनो काम पर जाते है उस िौरान बच्चा अकेले रे हता है I” “घर मै मा-बाप को ननगरानी करणी चाहहए I” यावरून असे हिसून येते क्रक शशक्षकांच्या मत असे आहे की पालकांना मुलांची जबाबिारी घेऊन त्यांच्यावर लक्ष ठे वले पाहहजे. त्याचबरोबर मुल आपला फारसा वेळ शाळे त घालवतात. त्यामुळे तेथे शशक्षक व शाळे तील इतर कमषचाऱ्याची जबाबिारी होती की, मुले शाळे त सुरक्षक्षत राहतील त्यांचा जे काही समस्या आहे त ते पालकांशी व मल ु ांशी बोलन ू सोडवावेत. “जैसे हमारी शमहटंग होती है मंथली शमहटंग, टीचर parents शमहटंग उसमे हम हहिायत िे िे ते है I की आपका बच्चा जो है स्कूल आने मै कतरता है , डरता है तो आपको खि ु लाना होगा और लेके जाना होगा I “ कजम्मेिार है सुरक्षा को लेकर टीचर बहुत जािा चौकने एकटीव्ह है I” “ खडा करके भाय कौन है जरा िे खे उधर जा कर वो लडको को पकडके बुलाया और समजाया क्रफर म्यानेज मेन्ट को भी बुलाया उसने भी शशकायत क्रक उसके बाि क्रफर वो लडको ने शशकायत का मोका नही हिया I” शशक्षकांचे असे मत होते की, पालकांची जेवढी जबाबिरी आहे मुलांच्या सुरक्षतेची तेवढी जबाबिारी ही शाळे तील शशक्षक आणण इतर कमषचाऱ्यांची िे खील आहे . शशक्षक मल ु ांच्या सरु क्षतते साठी कसे राहावे याबद्िल सांगतात क्रक अनोळखी व्यक्तीपासन ू लांब राहणे शाळे तील शशक्षक मुलांना आपल्या वर कुठल्या ही अपराध होऊ नये म्हणून खप ू सारी माहहती िे त असतात. त्या मध्ये अपराधापासून कसे लांब राहावे ते शशकवले जाते. हे शशक्षकांच्या पुढील मतानुसार हिसून येते. “ हम स्कूल मै बच्चो को शसखात है के अगर आपको चॉकलेट या टौफी लेने बल ु ाए तो उनके पास नाही जाना चाहीये या क्रफर हम लोगो को आकर बताऐ यह हहिायत हम बच्चो को जरूर िे ते है I शाळे त मल ु ांच्या संक्षणासाठी मल ु ांची मानशसकता समजणे 25
मुल कोणती हह गोष्ट येऊन सांगावे या साठी मुलांच्या मानशसकतेला समजणे गरजेचे आहे . असे शशक्षकांचे मत आहे हे शशक्षकांच्या पुढील मतानुसार हिसून येते. “ मा-बाप के वजह से भी बुरा असर होता है घर मे लगडा के वजह से बच्चो के बच्चो को समजो, बच्चो के भावना को समजो I” यावरून असे मत आहे की, मल ु ांच्या मानशसकतेला ओळखणे गरजेचे आहे . आपल्या समाजात लोकांचे ववचार हे त्यांचा त्यांचा पद्धतीने ते ववचार करतात. यामध्ये मल ु ींनी कसे कपडे घातले पाहहजे यावर जोर हिला जातो. उिा. पूणष कपडे घालणे, जीन्स घालू नये. यासारख्या बंधने घातली जातात. त्यावर मुलांनी कोणत्या रं गाचे कपडे घालायचे हे िे खील समाजाच सांगत असतो. त्याचं प्रमाणे
मुलांचे रहन-सहन वर ही समाजाचा ताबा असतो. मुलांच्या सुरक्षततेची जबाबिारी
ही पालकांची शशक्षकांची आणण पण ू ष समाजाची आहे . त्यामळ ु े मल ु ांना शशकवण िे ताना सवाषना समान शशक्षण हिले पाहहजे. मुख्य करून मुलाच्या सुरक्षततेबाबत त्यासाठी मुलांशी चांगला संवाि साधला पाहहजे. जणे करून मुल आपल्या बरोबर होणाऱ्या सवष घटकांना उल्लेख ननडरपणे सांगू शकतील. त्यामध्ये पालकांचा महत्वाची भूशमका असते. त्याचं बरोबर मुल आपला फारसा वेळ शाळे त घालवत असल्यामुळे त्यांच्या सुरक्षततेची जबाबिारी शशक्षक व शाळे तील इतर कमषचाऱ्याची आहे . त्यामळ ु े मल ु ांच्या सरु क्षततेच्या दृष्टीने असलेल्या सवष सवु वधावर लक्ष ही शाळे ची जबाबिारी आहे . बाल लैंगिक शोषण मध्ये दोन िकारे शोषण येतात 1) स्पशष करून मल ु ांचे लैंगगक शोषण केले जाते त्यात रे प फोंडशलंग यासारखे अपराध होतात. 2) स्पशष न करता मल ु ांचे लैंगगक शोषण केले जाते त्यात मुलांना अश्लील गचत्र िाखवणे, मुलांचा पाठलाग करणे, अश्लील बोलणे यासारखे अपराध स्पशष न करता मुलांचे लैंगगक शोषण केले जाते. घेतलेल्या मुलाखतीतून शशक्षकाचे लैंगगक सुरक्षक्षततेबद्िल असे मत होते की मुलांना सुरक्षक्षत कसे राहायचे याबद्िल शशकवण हिली गेली पाहहजे.
त्या शशकवणीत मुलांना कसे राहावे याबद्िल
शशकवण हिली जाते. शशक्षकांच्या मतावरून हिसून येते. “हा लडको से जािा बात नही करना चाहहए और अलग अलग रे हना चाहहए। यानी डीस्टन्स फसला होना चाहहए।” शशक्षकांच्या मतांवरून हे हिसून येते की, लैंगगक सरु क्षक्षततेबद्िल मल ु ांना शशकवण हिली तर मल ु ांचे रक्षण होईल. तसेच त्यातले काही शशक्षक असे म्हणत होते क्रक " बच्चो मे अगर जानकारी अवेअरनेस िी जाएगी तो बच्चों को मालूमात होगी तो अपनी हहफाजत खि ु कर सकते है । या सुमसाम जगा में कुछ हो रहा और कोई नही तो आवाज िे जोर - जोर
26
आवाज क्रकया तो आस-पास कभी क्या हुवा क्यू आवाज आ रही है । अगर मुह बान हिया गया है तो पैर से जोर-जोर से िीवारे पर मारे , बजाने का काम करने का" घेतलेल्या मुलाखीतुतून मुलांच्या सुरक्षततेबाबत शशक्षकांचे असे मत होते
क्रक, मुलांची
लैंगगक सुरक्षतता हे मुलांच्या रहे न-सहे न वर अवलंबून आहे उिा. मुलींनी लहान कपडे घालू नये, घरात जास्तीत-जास्त वेळ घालावा. तसेच काही शशक्षक असे म्हणतात क्रक मुलांना सुरक्षक्षत असे राहावे याबद्िल प्रशशक्षण हिले पाहहजे. शशक्षकांना जास्तीत जास्त प्रशशक्षण हे हिले पाहहजे. उिा. लैंगगक सरु क्षक्षतते बाबत शशक्षकांना आधी प्रशशक्षण हिले
तर ते जास्त चंगल्या प्रकारे
ववद्यार्थयांसबोत चचाष करू शकतात. कारण शशक्षकांनी मुलांना हा ववश्वास हिला आहे की, जेवढा काळ तुम्ही शाळे त आहात तेवढा वेळ ह आम्ही मुलांना लैंगगक हा ववषय त्यांच्या शशक्षकां सोबत
तुमचे
आई आणण वडील आहोत. त्यामुळे
सहज बोलता येईल.
शाळे त शशिक हे मुलाांना एखाद्या अपराधापासून कसे िाचािे हे साांिताना हदसतात. त्यािमाणे मुले
आपले आचरण करत असतात. आपल्लया कुटुांबात क्रकांिा शाळे त मुलाांना शशकिले जाते क्रक
आपल्लयाबरोबर काही घटना घडली क्रक त्यापासून कसे िाचािे याबरोबर मुलाांना दस ु र्र्याशी कसे िािािे याबद्दल शशकिले पाहहजे. यामळ ु े लहान मल ु ाांना ित्येक व्यक्ती मनष्ु य आहे आणण ित्येकाला आत्मसमानाने जिण्याचा अगधकार आहे हे जाणीि करून दे णे िरजेचे आहे . यामळ ु े लहान मुलाांना लहान पणापासून योग्य शशिण शमळाल्लयामुळे दस ु र्र्याला इजा पोहचिणार नाही. आपली मुले कोठे जातात आणण टी.व्ही आणण फोन िर काय बघतात हे बघणे िरजेचे आहे . कारण पालक आपल्लया कामात ऐिढे व्यस्त असतात क्रक, आपल्लया मुल काय करत आहे . आपल्लया मल ु ाांच्या जीिनात काय चालू आहे हे पालकाांना माहहती नसते. हे श्रीमत कुटुांबात आणण िरीब कुटुांबात दोन्हीकडे हदसन ू येते. कारण िरीब कुटुांबात पालक आपले जीिन जिण्यासाठी रोजच्या रोज कमिणे िरजेचे असते त्यामुळे ते आपल्लया मुलाांकडे लि दे ऊ शकत नाही आणण ते श्रीमत कुटुांबातहह पालक आपल्लया कामात ऐिढे व्यस्त असतात क्रक, ते आपल्लया मुलाांकडे जेिढे लि हदले पाहहजे तेिढे लि नाही हदले जात. यामुळे मल ु ाांचे आणण पालकाांचे सांिाद कमी होतो त्यामुळे मल ु ाांिर जर लैंगिक अपराध होत असेल तर ते हदसन ू येत नाही. तसेच बहुतेक घरात मल ु ाांकडे दल ग होत असते. त्यामध्ये घरी पालकाांचे भाांडणे होत असेल, मल ु ि ु ाांना त्याांच्या अभ्यासािरून नेहमी बोलत राहणे, मल ु ाांची नेहमी दस ु र्र्याशी तुलना करणे, घरात कुटुांबातील िरीब परस्स्थती यामुळे सुध्या पालक आणण मुल याच्या सांिादात अडथळे येत असतात. आपल्लया समाजाचा 27
आपल्लया जीिनािर खप ू िभाि पडत असतो. नेहमी कुटुांबात िाईट झाले तर समाज काय म्हणेन हे विचार करून भरपूर िोष्टी उघड पणे बोलले जात नाही. हे लैंगिक शशिण आणण लैंगिक अपराधात नेहमी घडताना हदसून येते. त्यामुळे जर मुलाांिर कोणी घराचा जिळचा व्यक्ती लैंगिक अपराध करत असेल तर ते िोष्टी लपिण्यात लोकाांना शहाणपणा िाटतो. त्यामुळे तो व्यक्ती त्या मल ु ाांिर लैंगिक अपराध करत असतो. त्याचा पररणाम मल ु ाांच्या मानशसकतेिर आणण मल ु ाांच्या विकासािर होतो. पण याची जाणीि पालकाांना होत नाही. कारण या िोष्टी विषय बोलले पाहहजे आपल्लया मुलाांची सुरितता हे महत्िाचे आहे हे माहहती असणे िरजेचे आहे . यासाठी पालकाांना आपल्लया मुलाांच्या सुरिततेला िाधन्य हदले पाहहजे. यासाठी पालकाांना याची जाणीि करून दे णे िरजेचे आहे .
शाळे तील मल ु ाांच्या सरु िततेसाठी घेतली जाणारी खबरदारी आणण याद्द्ल शशिकाांचे मत आज समाजात लहान मल ु ांसोबत
घडणाऱ्या घटना पाहता मुलांना लहानपणापासून लैंगगक
शशक्षण िे ण्याची गरज भासत आहे . उिा. कठूवा मधील अशसफा हह घटना सवाषना माहहती आहे .क्रकंवा आपण रोज वतषमान पत्रात क्रकंवा बातम्या मध्ये
मुलांसोबत लैंगगक अपराधाच्या
घटना बघत आहोत. आपल्या समाजात लैंगगकतेबाबत एवढे खल ु ून बोलले जात नाही. तसेच कुटुंबात िे खील लैंगगकतेबद्िल ऐवढे खल ु ून बोलले जात नाही. त्याचा पररणाम म्हणजे मुलांची त्या ववषयाबद्िलची curiosity वाढत जाते. त्याचा पररणाम असा होतो की, लैंगगकता या ववषयाला धरून चक ु ीची माहहती ही मल ु ांपयंत पोहोचते. मल ु ांना लैंगगक शशक्षण हिले पाहहजे. मल ु ा-मल ु ींच्या शरीर रचनेबद्िल फरक समजावून सांगणे. त्याचबरोबर लैंगगक सुरक्षक्षततेबद्िल त्यांना शशक्षण हिले पाहहजे. त्यासाठी लैंगगक सुरक्षक्षततेचे अभ्यास करताना
शशक्षकांचे
मत जाणून घेतले की त्यांच्या शाळे त
लैंगगक सुरक्षक्षततेचे शशक्षण हिले जाते का हे जाणून घेण्यासाठी शशक्षकांचे लैंगगक शशक्षणाबद्िल मत जाणन ू घेतले. शशक्षक हे लैंगगक शशक्षण िे तात असे म्हणतात. त्यात ते मुलांशी गप्पा मारुन काय केले पाहहजे व काय
नाही केले पाहहजे या ववषयी गप्पा मारतात. याच्यात काही शशक्षकांचे असे मत होते की " बच्चे
अकेले मत जाया करो कही रास्ता पछ ू ना हो तो पशु लस से पछ ू ो क्रकसी अजनबी से मत पछ ू ो "। " अगर कोई 28
हटचर लड़क्रकयों को अकेले रुका रहे है तो नही रुकना चाहहए ये बाते लड़क्रकयों ने लेडीज हटचर को बताना चाहहए अगर रुकना है तो 3-4 लडक्रकया रुको । कोई बार बार चॉकलेट िे रहा है तो उसका इंटेंशन समलना है "। अशा सवष गोष्टी शशक्षक हे ववद्यार्थयाष बरोबर चचाष करतात. यामध्ये असे हिसून येते की शशक्षक लैंगगक सरु क्षेबाबत बोलतात पण त्यात ते योग्य ती माहहती कसे िे तात याला महत्व आहे . हे त्याच्या पढ ु ील मतानस ु ार हिसते. “लडक्रकयों को लेडीज टीचर information िे ते हे ओर लडको को ओपनशल लैंगगक सुरक्षा के बारे मे नही बोल पाते”! “टीचर वगेरा भी थोडासा लैंगगक सुरक्षा के बारे मे इनफोरमेशन िे ते”! लैंगगक शशक्षणाची गरज असल्यामुळे खप ु शाळे त लैंगगक प्रशशक्षण हिले पाहहजे. त्याच प्रमाणे शशक्षकांचे असे मत होते की, शाळे त काही संस्था येऊन लैंगगक शशक्षण िे तात. िोन शशक्षकांच्या मते " स्कूल में हमारे यहा कुछ लेडीज आए थी उन्होंने लड़क्रकयों को कुछ जरूरी हहिायते िी। उनको समजाया क्लास मे जाकर के आपके साथ अगर ऐसा कोई पेश आता है तो समल लेना की ये गलत आिमी है। आपको बहलाता है फुसलाता है । कुछ चीज िे ते है और आपको तन्हाई मै लेकर जाने की कोशशश करते है । चलो में लेकर जाता हूं। कोई भी अज़नबी आिमी टच करे तो"। "हाँ हाँ आते है जैसे अपनालय के लोग और तुम्हारे बहुत सारे जो ऑगषनायलेशन है वो आती है "। शशक्षकांचे असे मत आहे क्रक
काही संस्था येऊन मुलांना लैंगगक शशक्षण िे त असते. वरील
संगगतल्या प्रमाणे "कोई ऐसा पेश आता है " म्हणजे कोणीतरी घाणेरडया नजरे ने बघणे. कोणी घाणेरडया ववचाराणी मुलींना क्रकंवा मुलांना जवळ घेणे या सवष गोष्टी घडत असतील क्रकंवा अस घडत आहे तर लगेच शशक्षकाना सांगगतले पाहहजे. शाळे मध्ये शशक्षकांनी ववद्यार्थयांना लैंगगक सुरक्षक्षततेबद्िल प्रशशक्षण हिले पाहहजे. केलेल्या ववश्लेषणातून असे हिसून येते क्रक, काही संस्था शाळे त जावून मुलांना लैंगगक प्रशशक्षण िे तात त्यावरून त्यांना थोडे फार माहहत असते. शशक्षकही मुलांना शशक्षण िे तात असे म्हणतात. पण त्यामध्ये ते पुस्तकी धडे शशकवतात परं तु बाकी गोष्टी शशकवताना नाही हिसत असे त्यांच्या मल ु ाखतीतून हिसून आले. मल ु ांना लैंगगक सरु क्षक्षतते बाबत शशकवले जात नाही. असे म्हटले जाते की शशक्षक आणण ववद्यार्थयांमध्ये
रीली
वातावरण
पाहहजे
पण
रीली
वातावरण
असून
िे खील
शशक्षक
हे
ववद्यार्थयांबरोबर लैंगगक सुरक्षक्षततेबद्द्ल बोलताना हिसत नाही. पण लैंगगक सुरक्षक्षततेबाबत योग्य 29
ते प्रशशक्षण हिले गेले पाहहजे. लैंगगक अपराधाच्या कायद्याबद्िल शशक्षकांना माहहत नसतात. मुलाना लैंगगक शशक्षण योग्य प्रकारे िे ण्यासाठी मुलांचे वेगळे प्रशशक्षण घेतले पाहहजे. लैंगगक शशक्षणाबाबत सुरुवातीपासूनचे घटक त्यांना शशकवले पाहहजे. हे शशक्षण िे ण्यासाठी शाळे तील शशक्षक हे योग्य माध्यम आहे . त्यासाठी सरु ु वातीला शाळे तील शशक्षकांना लैंगगक शशक्षण मल ु ांना कसे ियायचे, यांचे प्रशशक्षण शशक्षकांना हिले पाहहजे. त्यामळ ु े शशक्षक हह मल ु ांना लैंगगक शशक्षण योग्य प्रकारे िे ऊ शकतील. कारण शशक्षकांना प्रथम लैंगगक शशक्षण हिले तर शशक्षकांना लैंगगक सुरक्षक्षतता हा ववषय क्रकंवा लैंगगक शशक्षणाबद्िल ववद्यार्थयांना सहज सांगता येईल. उिा. शशक्षकांना प्रथम प्रशशक्षण हिले तर ते वगाषत मुलांसमोर न लाजता, मनात काही शंखा न आणता त्यांच्या शरीराच्या प्रत्येक अवयवा ची नाव ही सहजतेने घेतली. काही संस्थांनी िे खील पुढाकार घेऊन शशक्षकांना व ववद्यार्थयांना लैंगगक सुरक्षक्षततेबद्िल शशक्षण हिले पाहहजे. शशक्षकांनी मुलांबरोबर सवष गोष्टी बोलल्या पाहहजे उिा. मुलींच्या माशसक पाळीबद्िल शशक्षक्षकेसोबत रीली बोलले पाहहजे. घरातील काही समस्या असतील तर ते शेअर करायला पाहहजेत. अथवा लैंगगक सुरक्षक्षतता क्रकंवा काही प्रसंग घडले असतील तर ते टीचरांसोबत शेअर करणे इ. अशा पद्धतीने माले मत आहे की, शाळे तील मुलांना हे लैंगगक शशक्षण प्रशशक्षण िे णे गरजेचे आहे . परं तु त्यापेक्षा जास्त महत्वाचे आहे क्रक, शशक्षकांना िे खील प्रशशक्षण हिले पाहहजे.
शशिणाचे पॉशलसी
शाळे तील
मुलाांच्या
सुरिततेसाठी
बनिलेले
आणण कायद्याचे ज्ञान.
सध्याच्या पररकस्थतीत मुलांसोबतची
लैंगगक अपराधाची संख्या वाढताना हिसत आहे .
बालकांच्या संरक्षणासाठी कठीण कायिा आणण्याची गरज भासू लागली. या अगोिर बालकाचे लैंगगक सुरक्षेतेसाठी त्यांना न्याय शमळवून िे ण्यासाठी कोणताही कायिा भारतात नव्हता. या अगोिर मल ु ांचे लैंगगक अपराधाची केस आली. तर ती केस आयपीसी सेक्शन 3७७ मध्ये अनैसगगषक सेक्स यात आणन ू मल ु ांची केस चालवली जायची. पण त्यात मल ु ांना न्याय शमळून िे णे कठीण होते. म्हणून लैंगगक अपराधाची संख्या वाढताना हिसताना एक वेगळा आणण कडक कायिाची आवश्यकता भासू लागली. त्यासाठी २०१२ मध्ये मुलांचे लैंगगक अपराधापासून बचाव 30
करण्यासाठी pocso(protection o child sexual offence) हा कायिा आणण्यात आला. या कायद्याबद्िल जागक ृ ता जानण्यासाठी मुलांसोबत काम करण्याऱ्या शाळे तील शशक्षकाची मुलाखत घेऊन शशक्षकांना या कायिाबद्िल क्रकती माहहती हे मुलाखीतीतून जाणून घेतले. घेतलेल्या मुलाखीतीतून असे समजले क्रक शशक्षकांना pocso या कायिा ववषयी माहहती नाही हे या संशोधनातून हिसून येते. तर १० पैकी िोन शशक्षकांना या ववषयी थोडेफार माहहती आहे . शमळालेल्या माहहती वरून असे हिसून येते क्रक, शाळे तील बहूतेक शशक्षकांना pocso या कायद्याववषयी पूणप ष णे माहहती नाही. काहींनी या कायद्याचे नाव सुद्धा ऐकलेलं नाही. आजकाल pocso च्या केसेस ऐवढ्या वाढलेल्या आहे त. त्यासाठी जास्तीत-जास्त लोकांपयंत या कायद्याची माहहती पोचवली पाहहजे. मुख्य करून जे लहान मुलांशी ननगडीत असलेले काम करतात. त्याच्यावर मुलांच्या संरक्षणाची जबाबिारी असते
त्यांना तर या कायद्याबद्िल माहहती पाहहजे.
उिा. पोशलस, शशक्षक, डॉक्टर इ. पण असे हिसते
यांना सुद्धा pocso या कायद्याबद्िल
माहहती नसते. pocso हा कायिायचे नांव माहहती असले तरी या कायद्यात नक्की काय शलहहले आहे हे माहहती नाही. याचे कारण असे असू शकते pocso या कायद्याचा जेवढा प्रचार करायला पाहहजे तेवढा केलेला हिसन ू येत नाही. उिा. भारत स्वच्छ अशभयान याची जेवढी जागरूकता सरकारने केली तेवढी जागरूकता pocso या कायद्याबद्िल केलेली हिसन ू येत नाही. त्याचबरोबर जे मल ु ां सोबत
काम करतात त्यांना pocso या कायद्याचे प्रशशक्षण हिले गेले पाहहजे. मुख्यकरून
शाळे तील शशक्षक मुलांबरोबर फारसा वेळ घालवतात. त्यामुळे त्यांना मुलांच्या सुरक्षक्षतेच्या ननगडीत असलेले सवष कायिे माहहती असणे गरजेचे आहे . त्यासाठी शाळे ने व मुख्य म्हणजे सरकारने हे प्रशशक्षण शशक्षकांना हिले पाहहजे. तसेच लहान मुलांच्या शाळे तील सुरक्षेच्या दृष्टीने “supreme court” ने काही गाईड लाईन शाळे साठी बनवल्या आहे . या गाईड लाईन चा उद्िे श असा की, शाळे तील मुल सुरक्षक्षत रहावे. त्यासाठी भारतातल्या सवष शाळे ना या गाईड लाईन पाळाव्या लागतात. पण सध्याच्या काही िघ ष नावरून असे हिसून येते क्रक, शाळा योग्य प्रकारे गाईड लाईनचा पालन करत नाही. ु ट यामुळे खप ष ना शाळे त होतात उिा. मुलांना शाळे त घेऊन जाणाऱ्या गाडीचा अपघात होणे, ू िघ ु ट 31
मुलांचे शाळे त लैंगगक शोषण होणे ह्या सवष अपराध शाळे त होतात. यासाठी आम्ही गोवंडी ववभागातील शाळे तील शशक्षकाचे मुलाखत घेऊन हे जाणून घेतले क्रक त्यांना गाईड लाईन ववषयी क्रकती माहहती आहे . शमळालेल्या माहहतीवरून असे हिसून येते क्रक, बहुतेक शशक्षकांना supreme court च्या गाईड लाईन ववषयी माहहती नाही ते शशक्षकाच्या वाक्यातून हिसून येते “नही अभीतक तो नही” “नही हमें नही पता”! यावरून असे हिसून येते क्रक शाळे तील शशक्षकांना शाळे तील मुलांच्या संरक्षणेसाठी बनवलेली गाईड लाईन ववषयी माहहती नाही. काही शशक्षकांना supreme court च्या काही गाईड लाईन ववषयी माहहत आहे . हे शशक्षकांच्या या मतानुसार हिसून येते क्रक, “बच्चो को सजा वेगारा नही करणे क्रक”, “स्कूल मे camera होना चाहहये, स्कूल मे जब वॉचमेन लॉक करते हे तो ये िे खना चाहहये चेक कर के क्रफर मेन गेट पर इस तरह से जयािा तर लेडीज वॉचमेन भी रखे लेडीज बाथरूम क्रक तऱफ, पाणी के तरफ, एक जरुर चेक करे उसमे लेडीज जरुरी हे ” “ जैसे बच्चो को नही मारणा हे ”, हे सवष शशक्षकांना माहहती आहे असे हिसन ू येते. शशिकाांना थोडे फार िाईड लाईन्स विषयी माहहती आहे असे म्हणतात. पण ते ित्यिात हे शाळे त क्रकती अिलांबन केले जाते यािर िश्न गचन्ह आहे . कारण आमच्या ननरिणास आले आहे क्रक आम्ही भेट हदलेल्लया शाळे त असली कुठलीच सुविधा नव्हती. फक्त या सुविधा असल्लया पाहहजे त्यामळे मुलाांचे सरिण होईल पण जेव्हा त्याचे अिलांबन करण्याचे िेळ येते तेव्हा आपण अपयशी ठरतो ते आपल्लयाला िेल्लया काही घटनाांिरून हदसन ू येते. पण हे िाईड लाइन्स सिग शशिकाांना माहहती असणे िरजेचे आहे त्याचबरोबर त्याचां िाईड लाईनचा अिलांबन करणे आणण योग्य िकारे करणे हे हह ित्येक शाळे तील शशिकाांना माहहती असणे िरजेचे आहे . त्यामुळे सरकारने हे गाईड लाइन्स सवष शाळे ला बंधनकारक केलेले आहे पण सवष शाळा याचे अवलंबन करते के नाही याचे िे खरे ख सुद्धा सरकारने केले पाहहजे. तसेच
मुलांच्या सवांगीण सुरक्षक्षततेसाठी हे ल्पलाईन नंबर तयार करण्यात आलेला आहे .
हे ल्पलाईन नंबर बद्िल त्या क्षेत्राच्या ननगडीत असणाऱ्या व शशक्षक्षत मानणाऱ्या शशक्षकांना या हे ल्पलाईन नंबरची माहहती असणे अपेक्षक्षत आहे . लहान मल ु ांच्या सरु क्षीतते करता १०९८ हा नंबर िे ण्यात आलेला आहे . हा नंबर माहहत असण्याची अपेक्षा शशक्षकाकडूनच नाही तर समजकायषकरते, डॉक्टर, वकील, पत्रकार आणण प्रत्येक व्यक्तीला माहहती असलेच पाहहजे. त्याचं बरोबर जास्त अपेक्षा आम्हाला शशक्षकांकडून आहे कारण ववद्यार्थयांचा (मुलांचा) प्रत्येक्ष संबंध शशक्षकांशी येतो. 32
शमळालेल्या माहहती नुसार असे हिसून येते क्रक लहान मुलांसाठी असलेला मित कक्ष िमांक शशक्षकांना माहहत नाही. त्याचे कारण असे हिसून आले आहे क्रक, शशक्षकांना त्या मित कक्ष िमांकाची आता पयंत गरज भासलेली नाही. क्रकवा आता पयंत त्यांना हिल्या जाणाऱ्या प्रशशक्षणातन ू क्रकवा इतर माध्यमातन ू त्याच्या पयंत मित कक्ष िमांक १०९८ हा पोहचलेला नाही. इतर माध्यम (पोस्टर, शमडडया, सरकारी जाहहरात इ. तसेच शशक्षकांशी मित कक्ष िमांक या बद्िल चचाष केल्यास असे माहहती लाले क्रक, शशक्षकांना पोशलसांचा आणण अकग्नशामक िलाचा मित कक्ष िमांक माहहत आहे . “िे खो हमे तो जािातर पुशलस क्रक जरुरत पडती है ! तो उनका १०० वाला नंबर मालुमत हे ! और कभी कबर अपना फायब्रीगेट क्रक जरुरत होती हे तो उनका भी १०१ मालम ू हे I” शशक्षकांशी चचाष केल्या नंतर असे लक्षात आले क्रक, १०९८ हा नंबर माहहत नसल्यामागे काही करणे ननरीक्षणास आले आहे . क्रक शशक्षक ववद्यार्थयांचे प्रश्न खोलवर जावून सोडवताना हिसत नाही, जर शशक्षकांनी ववद्यार्थयांच्या प्रश्नांना महत्व हिले तर अनेक प्रश्न हह सोडववले जाऊ शकतात. त्याचप्रमाणे लैंगगक समस्येचा प्रश्न हह सोडवला जाऊ शकतो. परं तु शशक्षक स्वतःला शशकवण्यापुरते मयाषहित ठे वू इकच्छतात व शशकवण्याचे काम उत्तम पद्धतीने पार पाडतात. काही शशक्षक अपवाि वगळता शशक्षक पुस्तकी शशक्षणाच्या बाहे र जाऊन लैंगगक समस्या व मल ु ांना
येणाऱ्या इतर समस्यांबाबत मागषिशषन करताना हिसत नाहीत. यामळ ु े शशक्षकांकडून
असे उत्तर आले क्रक, “नही ,...! हमे ऐसे बच्चो के हे ल्पलाईन क्रक जरुरत नही पडी” शशक्षकांना या हे ल्प लाईन नंबर का नाही माहहती याचे कारण हे आहे क्रक. शशक्षकांना नंबर माहहत नसण्यामागे शमडीयाचा िे खील रोल आहे . शमडडया भारगोच पैसा घेऊन गरजेच्या असलेल्या आणण नसलेल्या गोष्टीची जाहहरात करते व लोकांच्या मनावर त्या गोष्टी ठसवते . त्याचं प्रकारे शमडडयाने समाजासाठी अत्यंत गरजेचे असलेल्या बाबी लोकांनपयंत पोहोचवणे हह स्वताची नैनतक जबाबिारी समजली पाहहजे. जर शमडडया आपली नैनतक जबाबिारी पार पाडली तर
लहान
मुलांच्या
अनेक
समस्याना
(लैंगगक
समस्यांना)
सोडवण्यासाठी
शक्य
होईल,
जागक ृ तेसाठी मित होईल. तसेच लोकांपयंत माहहती पोहचवण्याचे एक माध्यम म्हणजे क्रफल्म आता पयंत फार कमी गचत्रपट लहान मुलांच्या समस्या सोडववण्यावर तयार लालेले आहे . आज आपण बघतो की, शसनेमांचा प्रभाव खप ू लोकांवर पडत असून खप ू सारी माहहती शसनेमाद्वारे लोकांना शमळते. आजच्या बिलत्या जीवनशैली नस ु ार अत्यंत अल्प म्हणावे लागेल तर या ववरोधी 33
पोलीस, िाईम, व्यसन यांचा शसनेमा आढळते. लहान मुलांवर लालेले शसनेमे
मधला वापर अत्यंत जास्त लालेला आहे असे आपल्याला उिा. तारे जमीनपर इ. पोशलसांवर लालेले खाकी, िबंग,
शसंघम, तलाश इ., गुन्हे गारीवर लालेले उिा. वास्तव इ. या उिाहरणांवरून असे लक्षात येते क्रक लहान मल ु ांवर शसनेमे
फार कमी आहे त. आज बहुतेक संस्था मल ु ांना हे ल्प लाईन माहहती पाहहजे
या ववषयी काम करताना हिसतात. त्यात संस्थाचे काम खप ू महत्वाचे आहे . आज अनेक संस्था शाळे मध्ये वकषशॉप घेतात. परं तु हे वकषशॉप मुलांसोबत घेतले जातात. हे वकषशॉप शशक्षकांसोबत घेतले जात नाही. हे वकषशॉप मुलांसोबत घेणे गरजेचे आहे . ववद्यार्थयाषन सोबत घेणाऱ्या वकषशॉपला जास्त महत्वाची अशी तुलना करून चालणार नाही. जेवढे महत्व ववद्यार्थयाषच्या वकषशॉपला हिले जाते. तेवढे च महत्व शशक्षकांच्या वकषशॉपला हिले गेले पाहहजे. कारण मल ु ांच्या आणण शशक्षकांचे रोजचे संबध येत असतात. जे शशक्षकांना
चांगले ज्ान असेल तर अनेक
ववद्याथी चांगले घडू शकतात. कुठलेही माहहती लोकांपयंत पोहचवायचं असेल तर सरकारची भूशमका हह महत्वाची आहे . कारण सरकार कडे अगधक प्रमाणात मानव संसधान तसेच पैसा असतो. ते अगधक लोकांपयंत हह माहहती पोहचू शकतात. आज आपन
सरकारी जाहीरात पाहत
आलो आहोत त्यापैकी सरकारी जाहहरातीची भर हा समारं भ, उद्घाटन सोहळे , भशू मपज ू न, नवीन प्रकल्प योजना, महत्वाच्या भेटी, परिे श िवरे यांच्या जाहहरातीवर कोटी रुपयांचा खचष आपल्याला हिसून येतो. जवळ जवळ सवष वत्त ृ ापत्रामध्ये अशाच प्रकारच्या सरकारी जाहहराती आढळतात. त्याचं बरोबर सावषजननक हठकाणी अशा बाबतीतल्या जाहहराती हिसून येतात. शासनाने या जाहहरातीकडे कमी व लोकजागत ृ ीचा कलह वाढववला तर असा प्रकार हिसून येणार नाही. त्यामुळे सरकारने मल ु ांच्या सरु क्षततेसाठी असलेले सवष माहहती जास्तीत जास्त लोकांपयंत पोहचवले पाहहजे. त्यासाठी योग्य माध्यम म्हणजे जाहहराती कारण हे असे माध्यम आहे क्रक, त्यामुळे मुलांच्या संरक्षणाच्या दृष्टीने आवश्यक माहहती आपण जास्तीत-जास्त आणण सामन्यातल्या सामन्या लोकांपयंत पोहचउ शकतो.
शाळे त मुलाांच्या सांिणासाठी घेतली जाणारी खबरदारी मुलांची सुरक्षक्षतता
ही
खप ू महत्वाची गोष्ट आहे . आजकाल शाळे त खप ू वेगवेगळया
घटना होताना हिसत आहे . हे आपल्याला बातम्यातून कळत आहे . त्यामुळे शाळे त मुल सुरक्षक्षत राहहले पाहहजे हे खप ू महत्वाचे आहे . त्याचबरोबर शाळे तील वातावरण हह मुलांसाठी चांगले असणे 34
तेवढे च महत्वाचे आहे . याच्यामध्ये शाळे तील खेळाचे मैिान, शाळे ची स्वच्छता, त्याचबरोबर मुलांची शशक्षकांना सबोत संवाि हे ही महत्वाचा मुिा आहे . शाळे तील योग्य वातावरणासाठी यामुळे मुलांचे ववकास योग्य प्रकारे होऊ शकेल. शशक्षकांचे शाळे तील वातावरणा बाबत काय मत आहे जे जाणन ू हे या संशोधातन ू जाणन ू घेण्यात आले. मुलांच्या सुरक्षततेसाठी शशक्षकांना वातवरणा बाबत प्रश्न ववचारताच शशक्षकाकडून अनेक गोष्टी पुढे आल्या
जयामुळे मुले शाळे त सुरक्षक्षत राहतील. पण ववचार करण्याची गोष्ट आहे . हे
अनेक गोष्टी मल ु ांच्या सरु क्षतेवर प्रभाव पडतात असे शशक्षकांच्या मत होते. पण क्रकती शाळे त ह्या सुरक्षतेच्या गोष्टीवर लक्ष हिले जाते हा एक मोठा प्रश्न आहे . कारण गेल्या काही काळात मुलांच्या शाळे त होणाऱ्या घटना पाहता ह्या सवष गोष्टीकडे लक्ष हिले जात नाही. असे हिसून येते. शशक्षकांच्या मुलाखीतीतन ू असे हिसून येते क्रक, त्यांना मुलांच्या सुरक्षततेसाठी कुठले घटक प्रभाव पडतात. पण त्याची अंमलबजवानी करताना शशक्षक का अपयशी ठरतात. ही
एक मोहठ समस्या
हिसन ू येत.े शाळा हह अशी जागा हे जेथे मुलांचे भववष्य घडते
आणण ते खप ू काही शशकत असतात.
त्यामळ ु े शाळे त मल ु ांची सरु क्षा असणे खप ू गरजेचे आहे . मल ु ांच्या सरु क्षततेसाठी शाळे तील management committee काय उपाय-योजना करतात. हे
जाणून घेण्यासाठी शाळे तील
शशक्षकांचे मत जाणून घेतले. इनरास्टरकचर हे खप ू महत्वाचे आहे मल ु ांच्या सरु क्षततेच्या दृष्टीने कारण जेथे मल ु शाळे त शशकायला जातात तेथे मुलांचे सुरक्षक्षत राहणे खप ू गरजेचे आहे . toilet मुलांच्या सुरक्षततेचा ववचार करताना toilet च्या हठकाणी मुलांची सुरक्षतता असणे हे खप ू गरजेचे आहे . असे शशक्षकांचे मत होते. मुलांच्या सुरक्षतेचा ववचार करताना शाळे त वैद्यक्रकया सुववधा असणे खप ू गरजेचे आहे . त्यात शाळे त प्रथम उपचार पेटी असणे गरजेचे आणण हे सवष सवु वधा उपलब्ध करून िे ण्याची जबाबिारी शाळे च्या स्कूल management commiittee ची आहे . शाळे तील शशक्षक आणण शाळे तील कमषचारी याचे वेरीफीकेशन होते क्रक हे शशक्षकांकडून जाणून घेतले त्यांचे असे म्हणणे होते क्रक सवष वेरीफीकेशन हे शाळे तील हे ड मास्टर आणण शाळे तील सुपरवाइसर याच्याकडून घेतले जाते. शशक्षकांच्या मुलाखतीतन ू असे हिसून आले क्रक जर बाहे रून कोणी व्यक्ती येत असेल तर ते सरळ ऑक्रफस मध्ये जाणार हे त्याच्या पढ ु ील वाक्यातन ू हिसन ू येते. “ 35
अगर बाहर का कोई आता हे तो वो शसधा ऑक्रफस मे जायेगा क्लास में नाही आयगा I” शाळे तील manangement कडून उपाय योजना केल्या आहे त का, त्यात शशक्षकांचे असे मत होते की, स्कूल छुटे हह ये वपऊन वेगैरा हर क्लास में जाते है I” तसेच त्यांचे असे मत होते क्रक “ सर भी राउन्ड करते है , सप ु रववशन साथ मे एक िो लोग करते रहते है I” शाळे तील शशक्षकांचे मल आले क्रक, काही शशक्षकांना माहहतीच नव्हते क्रक शाळे तील ु ाखत घेताना असे हिसन ू management कशमटी द्वारे काय काय काम केले जाते. “ मुले नाही पता और ये बात बोलना टाइम पे भी नही मुले नाही मालूम” यातून असे हिसून येते के शाळे तील शशक्षकांना शाळे तील managemnt कशमटी काय काम करते याबद्िल जागरुकता नाही. शाळे च्या शशक्षकांच्या मुलाखीतीतून असे हिसून आले क्रक, शाळे तील शशक्षक म्हणतात क्रक आम्ही हे सवष िक्षता घेतो मुलांच्या सुरक्षततेसाठी पण यात हे महत्वाचे आहे क्रक शाळे ची management कशमटी हे कायष क्रकती तत्परतेने करतात. कारण काही शशक्षकांच्या मुलाखीतीतून असेही हिसन ू येते क्रक, त्यांना स्कूल management कशमटी द्वारे काय कायष केले जाते याववषय जागक ृ नाही आहे . याचे कारण हे आहे क्रक जया प्रकारे शाळे तील management कशमटी चे काम लाल पाहहजे ते होत नाही. म्हणून शाळे तील शशक्षकांना याववषयी माहहती नाही. शशक्षकांसोबत
बोलल्या
नंतर असे
लक्षात
आले,
शाळे त
येणारी
गोष्ट
कोणत्याही
व्यक्तीकडून आली क्रक सवाषत आधी ती ऑक्रफसमध्ये डीस्प्याच केली जाते जर शशक्षकाच्या वस्तू असतील तर ऑक्रफस मध्ये क्रकवा त्यांच्या घरच्या पत्यावर पोचववली जाते. कोणी अनोळखी व्यक्ती शाळे मध्ये आली तर आमचे वपऊन त्यांची ववचारपूस करतात शशक्षक सुद्धा त्यांची ववचारपस ू करतात म्हणजेचं verifacation होते कोणतीही अनोळखी व्यक्ती शाळे च्या बाहे र उभी असेल तरी त्यालाही बाहे र उभे राहण्यास मनाई करतो शाळे तील शशक्षकांनी सांगगतले “ये सब हमारा वपऊन िे खता हे जेसे वविाऊट आते हे तो या नजर चरु ा करते हे तो हम सब फटाफट action लेते हे ” शशक्षकांचे म्हणणे आहे क्रक, आम्ही आमच्या ववद्यार्थयांना शाळे च्या कपड्यावरून ओळखतो मग तो १०० लोकांनमध्ये जरी उभा असेल तरी हह शशक्षकाचे म्हणणे आहे शशक्षकाने सांगगतले क्रक शाळे तील हे ड मास्टर द्वारे शाळे तील नवीन शशक्षकांचे क्रकंवा शाळे तील इतर कमषच्याऱ्याचे वेरीफीकेशन केले जाते. पण शाळे तील प्रत्येक कमषच्याऱ्याचे पोलीसा
36
द्वारे
केले पाहहजे पण शशक्षकांच्या म्हण्यानुसार शाळे तील हे ड मास्टर ववचारपूस करून
कमषच्याऱ्याना कामावर ठे वले जाते. ते मुलांच्या सुरक्षततेसाठी योग्य नाही. मुकस्लम समाजाच्या मिरसा मध्ये लग्न लालेली व्यक्तीच ठे वण्यात यावी लग्न न लालेली व्यक्ती कमषचारी म्हणून ठे वण्यात येऊचं नये.
शशक्षकांचे शब्ि “मिरसा के तालुक से
एक चीज क्रक जाये तो मिरसा मे अनमेरेड (unmarrid) लोगोंको रखा नही जाता ये एक चीज स्कूल वाले भी कर सकते हे क्रक appoitment जब करते हे टीचर को अनमेररड आिमी लोग खास तोर पर ना रखे मेररड हह रखे ताकी सरु क्षा के शलए ऑर जो आसान हो”! तसेच संशोधनाच्या माहहती संकलाना वेळीस ननरीक्षणास आले क्रक, शाळा हह अश्या जागेवर कस्थत आहे जेथे कोणही सहजतेने येऊ शकतात. कारण तेथे अनेक छे डछाडची घटना लाल्या आहे हे आपल्याला शशक्षकांच्या मुलाखीतीतून हिसून आले. त्यामुळे शाळे तील शशक्षकांच्या म्हण्याप्रमाणे ते शाळे तील येणाऱ्या जाणाऱ्या क्रकती िक्षता घेतात. हे
प्रश्न गचन्ह आहे .
तसेच या शशक्षकांच्या मुद्यावरून असे लक्षात येते क्रक शशक्षकांना लग्न लालेली व्यक्ती जास्त सुरक्षक्षत वाटते कारण तीला
शारीररक संभोगाची गरज ऐवढी नसते कारण लग्न लालेली
व्यक्ती शारीररकदृष्ट्या संतुष्ट असते म्हणून लग्न लालेली व्यक्ती असे अपराध करू शकत नाही असा शशक्षकांचा समज आहे . तर डेटा हा सांगतो की मुलांच्या लैंगगक समस्येवर अभ्यास करणारे अभ्यासक, लैंगगक समस्येवरील पस् ु तकी अभ्यास आपल्याला या ववचारववरुद्ध घेऊन जातो व ही समज खोटी ठरववतो. “बबटर चोकलेट” या “वपंकी ववरानी” यांच्या पुस्तकाचे आपण उिाहरण घेऊया. पुस्तकात अशी उिाहरण हिली गेली आहे त क्रक, उतरत्या वयात असलेल्या आपल्या आजोबांनी
आपल्या नातीवर लैंगगक अपराध केले आहे त तर वपत्याने आपल्या लहान मुलांच्या
योनीत बोट टाकून लैंगगक अपराध केला आहे . तर हा ववचार आजून स्पष्ट होण्याकरता आपण क्रकत्येक बलात्काराच्या घटना वत्त ृ ापत्रात वाचल्या आहे त, एकल्या आहेत, समाजात पाहहल्या आहे त क्रक त्या घटनेत वपत्याने आपल्या मल ु ीवर बलात्कार केला आहे . जर शशक्षकांच्या बोलण्याने ववचार केला तर असे म्हणावे लागेल क्रक, बलात्कारी व्यक्ती हह लग्न न लालेलीच आहे . व प्रत्येक लग्न न लालेलीच व्यक्ती बलात्कार करू शकते. उलट पक्षी प्रत्येक लग्न लालेली व्यक्ती लैंगगक अपराध करूच शकत नाही. प्रत्येक लग्न लालेली व्यक्ती सभ्यचं आहे . त्यात खचन ू ननतीमत्ता भरलेला असते. 37
वरील स्पष्टीकरना वरून असे म्हणता येईल क्रक, लैंगगक अपराध करणारी व्यक्ती व लग्न याचा काही संबंध नाही. शारीररक संतुष्ट अश्या मानशसक संतुष्ट यात बरच अंतर असत अश्या ननष्कषष पयंत आपण पोहोचत आहोत. पण असे विचार शशिकाांच्या मनात का येतात हे आपल्लयाला समजणे आिश्यक आहे . ह्या शशिकाांच्या विचारत बद्ल करणे खप ू िरजेचे आहे . कारण शाळे चे स्टाफ ला कामािर ठे िताना फक्त तो व्यक्ती वििाहहत आहे का हे बघणे ऐिढे च पुरेसे नाही तर त्या व्यक्तीचे पूणग िेरीफेक्शन करणे िरजेचे आहे . या सिागची माहहती शाळे त शशिकाांना दे णे िरजेचे आहे . कारण ही माहहती शशिकाांना नाही हदले. तर िेरीफीकेशन न करता शाळे त शशिकाांना कामािर ठे ितील यामुळे मुलाांचे सुरिा धोक्यात येईल. मुलांच्या सुरक्षक्षततेच्या खप ू समस्या येत आहे त. तर या समस्याबद्िल शाळे त शशक्षकांनी ववद्यार्थयांच्या पालकांसोबत लैंगगक सुरक्षक्षततेबद्िल क्रकतपत
चचाष करतात क्रकंवा या सुरक्षक्षततेला
धरून क्रकती वेळा शमहटंग होते शाळे त क्रकती खबरिारी घेतली जाते. याच ववषयाला धरून आम्ही शाळे तील शशक्षकांशी ववद्याथी सरु क्षक्षतता याबाबत त्यांची मल ु ाखती घेण्यात आली
त्यात
शशक्षकांचे हे मत होते क्रक, यामध्ये शशक्षक हे पालकांसोबत ववद्यार्थयांबद्िल त्यांच्या परीक्षेबद्िल, स्पोटष बद्िल चचाष करताना हिसतात. शाळे मध्ये पालकसभा होतात पण त्या पालकसभेमध्ये फक्त मुलांच्या परीक्षेबद्िल आणण त्यांच्या खेळासंबंधीचं चचाष केली जाते. टीचरच्या मते “एजुकेशन के बारे मे बात चीत करते हे ! अलावा अभीतक तो कोई और बाते नही हुई हे !” “पालक शमहटंग मे स्पोट्षस के बरे मे वपकननक के बरे मे, exam के बारे मे, यन ु ीफोम के बारे मे !” “इसके अलवा और कुछ नही होता”. शशक्षकांच्या मताप्रमाणे शाळे त यासवष बाबतीत पालक सभेत चचाष केली जाते. तसेच मुलांच्या काही वाईट सवयी असेल तर त्याबद्िल चचाष शमहटंग मध्ये केली जाते. तसेच मुलांच्या परीक्षेबद्िल िे खील चचाष होतात पण कजथे मुल चक ु त आहे नतथे टीचर हे एक्शन घेतात. टीचरच्या मते “ ९ वी के बच्चो को तो मैने जागत ृ क्रकया था बच्चो क्रक बसते चेक क्रकया रोज ८ से १० हिन मे क्योकी अचानक मैने बस्ता चेक क्रकया तो आपके बच्चो के बस्ते मे से कोई बच्चो के whitener ननकले और शसगरे ट और ना जाने कोण-कोण से चीजे उनके बस्ते के अंिर ननकली और बुरी फोटो िे खणा हे भी बच्चो क्रक बाते ” I वरील मतावरून वरून असे हिसते क्रक, आता जी मुल आहे त त्यांना वाईट सवयी ह्या लागत आहे . त्या मुलांना शसगरे ट ची सवय लागली आहे . मुलांच्या bag मधन ू शसगरे ट, whitner फोटो अशा वस्तू शमळाल्या आहे त. या सवष गोष्टींवरून हिसून येते क्रक मल ु ांना वाईट सवयी ह्या 38
लागल्या आहे त. आणण त्या वेळेतच थांबवल्या पाहहजेत. मुलांना शशक्षकांनी चांगल्या व वाईट सवयी ह्या सांगगतल्या पाहहजेत. उिा. कुटले हह व्यसन जसे क्रक शसगरे ट ओढणे हह वाईट सवय आहे . तर चांगली सवय अशी क्रक, मुलांशी एकिा बसून अभ्यासाबद्िल चचाष करणे. अशा पद्धतीने शशक्षकांनी ववद्यार्थयांना सांगगतले पाहहजे. तसेच शशिकाांच्या या मतािरून असेही हदसन ू येते की शाळे तील मल ु ाांना व्यसनाची सिय लािली आहे . मि शाळे तील मुल हह सरु क्षित नाही हे स्पष्ट हदसून येत.े मुलाांना चाांिला सिय लािणे महत्िाचे आहे , कारण व्यसन आहारी जाऊन मुले िाईट मािागला जातात. त्यामुळे शाळे तील शशिकाांनी यािर काम केले पाहहजे. फक्त पालक सभेत मुलाांची तक्रार करणे पुरेसे नाही यामध्ये मुलाांना या सियी लािू नये हे पाहणे िरजेचे आहे . सांशोधन करताना असे ननरीिणास आले क्रक शाळे च्या आिारात पानपट्टीचे दक ु ाने आहे . जेथे मल ु अिदी सहजतेने तांबाखू जन्न्ये पदाथग घेऊ शकतील. तसेच शाळे च्या आिारात मादक पदाथग विकणे हे कायद्याने बांधनकारक असताना या शाळे च्या जिळ मुलाांना घातक असलेले पदाथगची विक्री केली जाते. शाळे ने या विषयी एक कोठर ननणगय घेणे िरजेचे आहे . आणण याविषया बद्दल चचाग पालकाांशी केली पाहहजे. शाळे त होणाऱ्या पालक सभेचा कलावधी या संशोधनातून जाणून घेतला
त्यात
पालकसभेचा कालावधी हा टीचरांच्या मते “िो बार होती हे ”! “तीन महहने मे से एक बार होती हे ”! “जेसी हमारी शमहटंग होती हे I मंथली शमहटंग टीचर पेरेंट्स शमहटंग उसमें हम हहिायात िे िे ते है ”! “६,७,बार तो लेते है ” I “तकरीबन ७, ८ शमहटंग होती है ”! “हर सेक्शन मे first term मे २,३ होती है ”! “second term मे ३,४ होती है ”! “कही हटचर चे मत” “count नही है पर पेरेंट्स को २,३ मरताबा पुरे साल मै तो लेता है ”! या नुसार पालक सभेचा हा कालािधी हदसून येतो. एकाच शाळे तील शशिकाांनी िरील असे िेि-िेिळे कालािधी साांगितले आहे . यािरून असे हदसून येते क्रक शाळे तील पालक सभा हह सातत्याने आणण ननयशमत घेतले जात नाही. त्यामुळे शशिकाांना पालक सभेचा योग्य कालािधी माहहती नव्हता. यािरून असे समजते क्रक शाळा हह पालक सभेला पाहहजे तेिढे महत्ि दे त नाही. शशक्षकांसोबत पालकांची शमहटंग हह लाली पाहहजे परं तु शशक्षकांनी िे खील पालकांना ववद्यार्थयांच्या वागणुकीबद्िल शशकवले पाहहजे. मुलांना एकटे घरी नको सोडू:आताची परकस्थती हह चांगली नसल्याने टीचरांचे मत हे “बच्चे के उपर ध्यान िो” “बाहार कुछ होता हे तो घर पर बताया करो I टीचर को बताया करो” I िस ु रे टीचर चे मत “ध्यान रखना” I जास्त वेळ घरी 39
थाबने हा लोपडपट्टीचा ववभाग असल्यामुळे टीचरांचे मत आहे क्रक मुलानी शाळा संपली क्रक घरी जावे. एक टीचरच्या मते “बच्चो को जािा व्यक्त घर पे बबताया करो” असे मत टीचरांचे आहे . बच्चा कतरात हे , डरता हे तो खि ु बच्चे को स्कूल छोडने आओ I शशिकाांच्या या मतािरून हे ननरीिणास येते क्रक मुलाांना सुरक्षित राहण्यासाठी जास्तीत-जास्त काळ घरी राहहले पाहहजे याचा अथग म्हणजे मल ु आपले जीिन स्ितांत्र पणे जिू शकत नाही. जर मल ु ाांना बाहे र खेळायला जायचां असेल तर ते जाऊ शकत नाही कारण बाहे र कोणी तरी त्याच्या बरोबर िाईट कृत्य करू शकतो. पण हे मुलाांिर अन्याय करण्यासारखा होईल कारण मुल हे लहान ियात नाही खेळले तर त्याचा पररणाम त्याच्या विकासािर होऊ शकतो. कारण ते घरी बसल्लयाने मैदानात खेळू शकत नाही, आपल्लया शमत्राांशी नाही भेटू शकत. यामळ ु े मल ु ाांचे एकमेकाांना भेटण्याची आणण सांिाद सध्याची सांधी भेटत नाही. टीचरांच्या मते मुलांची सुरक्षक्षतता खप ू महत्वाची आहे . तर टीचरांच्या मते, “कजन माँ-बाप को खत्रा लगता हे I उनकी सालान शमहटंग होती हे !” “ आपका बच्चा जो हे ! स्कूल आणे मे कतरात हे , डरता हे I तो आपको खुि लाना होगा! लेके जान होगा I तो वो खुि आते हे और लेके जाते हे I अशा प्रकारे टीचर हे पालकांसोबत शमहटंग घेतात पण टीचर हे त्यांच्या परीक्षा, स्पोटष
या
बद्िल बोलतात पण लैंगगक सुरक्षक्षततेबाबत काहीच चचाष होत नाही आणण ती खप ू मोठी कमतरता आहे हे एका टीचरचे मत होते. शाळे तील मुलांच्या पालकसभेबद्िल माले मत असे आहे क्रक, शाळे मध्ये पालक सभा हह साधारणता महहन्यातून िोन वेळा लाली पाहहजे.
त्या पालकसभेमध्ये पालकांचा सहभाग हा
पूणप ष णे असला पाहहजे. काही वेळा असे होते क्रक, पालकांच्या कामामुळे त्यांना वेळ शमळत नाही, शशक्षकांसोबत त्यांना मल ु ांबद्िल बोलायला हह वेळ शमळत नाही तर माले मत असे आहे क्रक, आपण जया मल ु ांना कष्ट करून त्यांना शशक्षण िे ण्यासाठी आपण पैसे कमवतो गरीब पालक असतात ते िस ु ऱ्यांच्या घरची भांडी घासून शशक्षण िे तात तर त्यांनीच त्यांच्या मुलांची शाळे तील प्रगती त्यांचा अभ्यास शाळे तील वातावरण याबद्िल पालकांनी स्वतःहा पुढाकार घेऊन त्यांनी त्यांचे मत मांडायला हवे त्यांनी शाळे मध्ये जाऊन शशक्षकांना भेटले पाहहजे . शशक्षकांसोबत त्यांनी त्यांच्या पाल्याबद्िल चचाष केली पाहहजे. शाळे त जेव्हा आपण म्हणजे आई-वडील मल ु ांना शाळे त 40
घालतात म्हणजे त्यांची जबाबिारी संपली नाही. त्यांना असे वाटते क्रक मुल शाळे मध्ये गेली म्हणजे सवष काही शशक्षक बघून घेतील तर असे नसते आपण िे खील स्वतःहून आपल्या पाल्याची शाळे ची जबाबिारी हह घेतली पाहहजे. त्यांनी पालकसभा नाही घेतली तरी आपण शशक्षकांना भेटल पाहहजे. शाळे तील शशक्षकचं एकमेकांसोबत लैंगगक सुरक्षा, मुलांच्या लैंगगक सुरक्षा याबद्िल न लाजता संवाि साधला पाहहजे. पालकसभेमध्ये शशक्षकांनी पालकांसोबत संवाि हा न लाजता केला पाहहजे. शशक्षकांनी पालकसभेमध्ये पालकांसोबत मल ु ांच्या सरु क्षक्षतते बद्िल चचाष करतात तर, त्या चचे मध्ये त्यांनी मुख्य असे मुलांच्या लैंगगक सुरक्षाबाबत चचाष केली पाहहजे. त्यांनी पालकांना सुरक्षक्षततेबद्िल मागषिशषन केले पाहहजे. पालकसभेमध्ये फक्त मुलांच्या कपड्यावरून क्रकंवा त्यांच्या खेळावरून चचाष न करता त्यांची मुख्य सुरक्षततेववषयी त्यांनी चचाष केली पाहहजे. आपण पालकांसोबत बोलन तर होत राहत पण मुलांच्या अभ्यास परीक्षा या बाबतीतच बोलन होत पण त्यांच्या लैंगगक सरु क्षा जी खप ू महत्वाची आहे . त्याबद्िल जास्त बोलन होत नाही. तो लाजाळूपणा क्रकवा जे बोलण्यात ह्या ववषयी अडखळतो जे ववषय बोलता येत नाही ते बोलायला पाहहजे. जर शशक्षक ह्या गोष्टीना लाजले तर पालक हे त्यांचा ववचारांमध्ये इतके न्यूनगंड असतो. क्रक ह्या बाबतीत ते मनमोकळे पणाने बोलत नही. पण हाच लाजाळूपणा जर शशक्षकांनी िे खील बाजूला ठे वून जर पालकांसोबत मुलांच्या लैंगगक सुरक्षेबाबत चचाष केली. काही गोष्टी पालकांना समजावून सांगगतल्या तर पालक हे नक्कीच मुलांसोबत सहज बोलू शकतात. पालक सभेमध्ये मल ु ांची परीक्षा क्रकवा त्यांची कपडे, केस कसे बांधावे या बाबतीत बोलन ू लाल्यावर त्यांनी मल ु ांच्या शाळे तील ववद्यार्थयांच्या लैंगगक सुरक्षेबाबत जास्तीत-जास्त चचाष ही केली पाहहजे. जे आता ही जाणवत की, ही चचाष क्रकंवा ह्या बाबत चचाष होताना आपल्याला हिसत नाही. मुलांची सुरक्षा आपण बोलतो पण त्याबद्िल जास्त आपण खबरिारी सुद्धा तेवढीच घेतली पाहहजे. शाळे त जाऊन पालकांनी शाळे तील पररसर, शाळे तील सवष सभासि शशपाई त्यांची खबरिारी घेतली पाहहजे. त्यांची शाळे त सी.सी.टी.व्ही आहे का? अजन ू काही सरु क्षेबाबत त्या पालकांनी शशक्षकांनी ववचारावा असे मला वाटते. समाजात संस्कृती, धमष या गोष्टीमध्ये माणूस ऐवढा आतापयंत घुसला आहे की, ती एखाद्या मुलीवर बलात्कार लाला तर नाव हह त्या मुलीलाच ठे वली जातात, का तर नतने लहान कपडे घातले ती अशी चालते, अशी वागते. म्हणजे सवषस्वी चक ु ी ही मुलीची काढली जाते. 41
त्याचप्रमाणे पालक हे मुलांसोबत ह्या सवष गोष्टींबद्िल बोलायला अडखळतात तर त्यांचा त्याववषयी समजवले पाहहजे त्यांना मुलांसोबत घरी कसे बोलले पाहहजे तसेच मुलांच्या बोलण्या वागण्यात कशाप्रकारे बिल होतो, बिल लाल्यास पालकांनी कस ओळखल पाहहजे ह्याबद्िल शशक्षकांनी पालकांसोबत चचाष केली पाहहजे. यामुळे शशक्षकांच्या बोलण्यामुळे पालकांमध्ये ही चांगल्याप्रकारे फरक हा जाणवायला लागेल. पालकांनी मुलांना चांगले शशक्षण भेटावे म्हणून कष्ट करतात पण त्यांनी जास्तीत-जास्त लक्ष हे मल ु ांवर हिल पाहहजे. आणण पालकसभेत या सवष गोष्टींवर चचाष हह लाली पाहहजे. प्रत्येक शाळे मध्ये समुपिे शक असणे गरजेचे आहे . समुपिे शक असल्यामुळे शाळे तील मल ु ांच्या वतषणक ू प्रत्येक गोष्टीतल छोट्यातली-छोटी गोष्ट ही मल ु ांच्या बाबतीतली समप ु िे शकाला कळते. समुपिे शक हा शाळे त फक्त ववद्यार्थयांसाठी पाहहजे असे नाही तर शशक्षकांसाठी पण समुपिे शक असणे हे गरजेचे आहे . समुपिे शकामुळे शाळे तील वातावरण मुलांचा शशक्षकांकडे बघण्याचा दृष्टीकोन हा बिलतो. त्यामुळे प्रत्येक शाळे त समुपिे शक हे असणे गरजेचे आहे . याबद्िल शशक्षकांचे समुपिे शक असल्याबद्िल मत जाणून घेतले. शशक्षकांचे मत आहे की, समुपिे शक असला पाहहजे, हे शशक्षकाच्या पुढील मतावरून हिसून येत.े असे टीचरांचे मत आहे की, “हा! होना चाहहये”! “हा”! “होना चाहहये”! “हा जरूर काउन्सलर तो होना चाहहये”! एका शशक्षकाचे असे मत होते की, लहान मल ु ांचे मानशसक प्रश्न सोडववण्यासाठी समप ु िे शकाची गरज आहे . “बच्चे को जो हे माइन्ड जो हे डीस्टब हे बच्चे का माइन्ड सही करणे के शलये ऐसे counselling हह होना चाहहये”! तसेच काही शशक्षकाच्या घेतलेल्या मुलाखतीतून अशी माहहती शमळाली की, शाळे त शशक्षकच मुलांचे समुपिे शक करत असतात. असे शशक्षकाच्या मुलाखतीतून कळाले. त्यातून काही शशक्षकाचे मत असे आहे , “टीचर खि ु हह एक counsellar हे I बच्चे शेअर करते हे प्रोब्लम.” “टीचर हमारा counselling करता हे ”. “वेसे हमारी 2-3 टीचर हे जो counselling कर लेती हे ”! असे हिसन ू आले क्रक मल ु ांच्या समस्या टीचर आपल्या बोलण्यातूनचं सोडवतात. त्यासाठीच वेगळे समुपिे शक शाळे त उपलब्ध नाही. आम्ही घेतलेल्या मुलाखतीतून असे हिसून आले क्रक, शाळे त समुपिे शक मुलांच्या शैक्षणणक ववकासासाठी पुरतेच केल आहे . त्यात काही शशक्षकांचे असे मत आहे . “वेसे तो हम ssc के शलए counseller बल ु ाते ही हे ” “हर बात पढाई का टे न्शन नही रहता क्रकसीके घर का problem हो 42
क्रकसीका कुछ इसशलए counseller होना चाहहए”! यावरून असे हिसून येते की, शशक्षक समुपिे शनाची गरज फ़क्त शैक्षणणक ववकासासाठी असते. असे शशक्षकांचे मत होते. शाळे मध्ये सल्लागार असणे खप ू गरजेचे आहे . कारण शाळे त मुल फक्त पुस्तकी गोष्टीमुळे घडत नसतात तर इतर हह गोष्टी हह प्रभाव पाडत असतो. पहहले म्हणजे शाळे तल्या मुलांचा एक मोठा पाठींबा असतो सल्लागार मुलांना काही गोष्टी चुकत असतील क्रकंवा काही घटना बद्िल त्यांना सल्ला हवा असेल तर त्यांना सल्लागार म्हणजेच समुपिे शक खप ू महत्वाचा आहे . तसेच मल ु ांच्या मनावर वाईट पररणाम होऊ नये त्यासाठी िक्षता घ्यावी. म्हणन ू सल्लागार समुपिे शक यांनी काही उपिम राबववले पाहहजे. जसे क्रक, िारू वपऊ नये, शसगरे ट ओडू नये, त्यामुळे होणारे िष्ु पररणाम सांगून मुलांना त्यापासून कसे लांब ठे वावे, ह्याकडे लक्ष िे णे. तसेच त्यांना व त्यांच्या गुणांना वाव भेटले असे कायषिम घडवून आणणे तसेच त्यांच्या सामाकजक व्यकक्तगत आणण शैक्षणणक सुधार घडवून आणण्यासाठी त्यासाठी कायषिम आखन त्यांच्या ू चक ु ांवर काही चांगले उपाय शशक्षक व पालकांना सांगावे त्यामळ ु े खप ू सध ु ारणा होतील. तसेच शाळे च्या बाहे र आणण आत काय चालू आहे हे समजून घेणे हह गरजेचे आहे . एखाद्या ववद्यथी शाळे चा
नीट गणवेश घालन ू आला नसेल क्रकंवा
डबा आणला नसेल
तर तो तसा का आला हे जाणून घेऊन नीट ओळखन ू या काही गोष्टी समजून शशक्षक आणण पालकांना सांगावे. तसेच ववद्याथी आणण त्यांच्या पालकांमधील नात कसं आहे हे पाहून त्यांना योग्य तो सल्ला िे ऊन ववद्यार्थयाषमध्ये व त्यांच्या पालकांमध्ये प्रगती घडवून आणणे. वयात आलेल्या मुलांसोबत कसे वागावे व मुलांनी इतरांशी कसे वागावे ह्याबद्िल प्रशशक्षण द्यावे तसेच मल ु ांवर कोणी शाळे तील व्यक्ती अत्याचार व लैंगगक अत्याचार करत असेल तर त्यांना त्या गोष्टीपासून सावधान करून मुलांना सुरक्षक्षत ठे वावे तसेच त्यांच्या पालकांशी ही त्या बाबत बोलून त्या गोष्टीवर बरोबर ते सल्ला द्यावा. तसेच ते शाळे तील इतर कमषचारी व शशक्षक ह्यामध्ये होणारे मतभेि क्रकंवा त्यांच्या काही समस्या सोडवण्यासाठी सल्लागाराची उणीव भासते, त्यामुळे त्यांची मानशसक व शारीररक कस्थती समजून घेणे गरजेचे आहे . तसेच शशक्षकांसाठी काही चांगले शैक्षणणक कायषिम राबवण्यासाठी प्रोत्साहन िे णे व काय चक ू आहे हे सांगणे हे समप ु िे शकाचे काम आहे . शशक्षणाचा एक पाठींबा असतो. तो सल्लागार तसेच मुलातील व्यकक्तगत मानशसक व शैक्षणणक गरजांची पूतत ष ा होत आहे की नाही व ती कशी करता येईल या गोष्टीकडे कसे लक्ष
43
द्यावे हे काम समुपिे शक करे ल. त्यातून ववद्याथी कसा घडतो, काय बिल होत आहे . या बारीक सारीक गोष्टींकडे लक्ष िे णे गरजेचे आहे . शाळे तील वातावरणात येणारे बिल व त्या बिलावर कशी प्रनतक्रिया करावी त्यामुळे शाळे तील वातावरणात चांगला बिल घडेल या गोष्टींवर लक्ष िे णे तसेच त्यांना चांगला सल्ला िे णे त्या समस्येनुसार केव्हा केव्हा काही मुले, कमषचारी व शशक्षक आत्महत्याचा प्रयत्न करतात. तर अशा गोष्टी घडू नये यासाठी त्यांना त्यांच्या अशा वाईट ववचारांवर प्रनतबंध कसा करावा हे समजावे. तसेच तश्या गोष्टी होऊ नये या कडे लक्ष द्यावे, तसेच कोणी आत्महत्या क्रकवा इतर काही वाईट गोष्टी केल्या असतील तर त्यावर पोलीस चौकशी होते तेव्हा ह्या वेळी शाळे तील एक समुपिे शक म्हणून काही महत्वाच्या गोष्टी समजावून सांगून त्या घटनेशी कशी प्रनतक्रिया द्यावी हे हह समजावणे तसेच पूणष शाळे च्या सवष गोष्टींवर लक्ष ठे वून गोष्टी सवष ननयंत्रणात ठे वावे. शाळे तील सवष गोष्टींचे सुपरववजन करावे आणण सल्ला द्यावा. अशा प्रकारे शाळे त समुपिे शक असणे गरजेचे आहे . तसेच शमळालेल्या माहहतीवरून शाळे त समुपिे शक नाही आहे , तर शाळे तील शशक्षकच मल ु ांचे समप ु िे शक करतात असे शशक्षकाचे मत आहे . परं तु मल ु ांचे समप ु िे शक करण्यासाठी प्रशशक्षक्षत व्यक्ती लागतात. त्यांनी सामुपिे शनाचे शशक्षण घेतलेले असते. पण शशक्षकांना समुपिे शना बद्िल क्रकती माहहती आहे , मुलांचे समुपिे शन कसे करायचे हे माहहत आहे का यावर प्रश्न ननमाषण होतात. शशक्षकांनी मुलांना योग्य समुपिे शण करण्यासाठी शाळे नी शशक्षकांना समुपिे शनाचे प्रशशक्षण हिले पाहहजे.
सध्याची पररकस्थती लक्षात घेता असे हिसून आले क्रक, शाळे तील मुलांच्या सुरक्षेबाबत वेगवेगळया प्रकारच्या समस्या ननमाषण होत आहे . मल ु ांची लैंगगक सरू क्षक्षतता हह गंभीर समस्या बनली आहे .त्या अनुशंगाने मुलांच्या लैंगगक सुरक्षेबाबाद्त उपाय-योजना करणे गरजेचे आहे . यासाठी त्यांच्या मुलांच्या सुरक्षतते साठी कोणत्या उपाय केले जातात याबद्िल माहहती शशक्षकांच्या मुलाखती घेण्यात आल्या. इन्रास्रक्चर हे मुलांच्या सुरक्षततेसाठी हे महत्वाचे आहे असे शशक्षकांचे मत आहे . त्यात शाळे ची इमारत शशक्षकांचे असे म्हणणे होते क्रक “लडके ऑर लडकीयो के शलये अलग-अलग toilet 44
होना चाहहये” त्याचंप्रमाणे “building structure best होणा चाहहये”! तसेच मुलांच्या सुरक्षा दृष्टीने उपया बद्िल ववचारताच काही शशक्षकांचे असे मत होते क्रक “स्कूल मे लडकीयो के शलये अलग-अलग डडववजन या क्लास और लडको के शलये अलग डडववजन होना चाहहये”! आणण शशक्षकांचे असे मत होते क्रक शाळे त महहला शशपाई असल्या पाहहजे.” जयािा तर हमारे यहाँ लेडीज वपऊन होती है ! बच्चो को घर भेजना रे हता है , तो लेडीज वपऊन के साथ हह भेजते है !” तसेच शाळे त CCTV कॅमेरा लावले पाहहजे हे शशक्षकांच्या वाक्यातन ू हिसून येते “हम स्चल ू मै cctv लगाने का सोच रहे है !” सध्याच्या मुलांच्या सुरक्षक्षततेचा अभ्यास केला असता असे हिसून येते क्रक ‘मुलांची सुरक्षा’ हह समाजयाच्या दृष्टीने गंभीर समस्या बनली आहे . त्याप्रमाणे मुलांच्या सुरक्षक्षततेला अनुसरून उपाययोजना करणे गरजेचे आहे . मुलांच्या सुरक्षक्षतते मध्ये पालक शशक्षक आणण इतर बाजूचे यांची सवांची बरोबरीची जबाबिारी आहे . २१ शतक चालू असून िे खील मुलांना समोर ठे ऊन शशक्षकांमध्ये जेवढा अवेरनेस पाहहजे तेवढा नाही असे या संशोधनातून शाळे तील शशक्षकांच्या मुलाखतीतून हिसून आले. ते शशक्षक स्वतःच तेवढे अवेर नाही तर मल ु ांना काय शशकवणार. मुलाखतीच्या वेळी शशक्षकांच्या माननसकतेवरून असे हिसून आले क्रक, मुलामुलींसाठी क्लास, toilet वेगवेगळे असायला पाहहजे. आजकाल जया लैंगगकतेच्या घटना घडत आहे त त्याचे मुख्य एक कारण मुलांबरोबर योग्य संवाि न होणे हे आहे . शशक्षकांनी मुलांसोबत एक शमत्र म्हणून बोलणे खप ू महत्वाचे आहे . मुलांची मानशसकता
आणण त्यांचे हावभाव ओळखण्यासाठी मल ु ांसोबत योग्य संवाि होणे हे अत्यंत
गरजेचे आहे . यासाठी आम्ही गोवंडी मधील १० शशक्षकाचे मुलाखती घेतल्या त्यातून शशक्षक व ववद्याथी यांच्यात संवाि कसा असला पाहहजे याववषयी मत जाणून घेतले. शशक्षक आणण ववद्यार्थयांमधील बोलने – चालणे
जर चांगल्या प्रकारे असेल तर नक्कीच
शाळे मध्ये ववद्याथी हे शशक्षकांसोबत प्रत्येक गोष्ट शेअर करतील. आणण त्यामुळे शाळे त शशक्षक आणण ववद्यार्थयांमध्ये काही गोष्टी लपून राहणार नाही. आणण सवष शाळे तील वातवरण चांगल राहील. शशक्षकांच्या मते “वातावरण रीडम होणा चाहहये कजससे बच्चे सभीसे खल ु कर बात कर
45
सखे ऐसे” “बच्चा ऑर शशक्षक मे अच्छे से वातावरण बने”! “थोडा सा अच्छा –नरम होना चाहहए! जयािा कडक नही होना चाहहए”! “मक्सि यही हे की बच्चा और शशक्षक में अच्छे से वातावरण बने” “एकक्टववटी बेस शशक्षा िे नी चाहहए”! असे एका टीचरचे मत आहे . activity बेस म्हणजे मल ु ांना फक्त पस् ु तक, वही आणण वगष यांमध्ये न अडकवता त्यांना थोड क्रियाशील मस्ती सारखे काही खेळ असतील त्यातन ू शशकायला शमळते. असे activity घेतली पाहहजे. उिा. टीचर जर इनतहासाचा ववषय शशकवत असेल तर एका मुलाला एका राजाच नाव हिले तर िस ु ऱ्या मुलाला बािशहाचे नाव हिले आणण तो ववषय हा एखाद्या गेम सारखा शशकवला तर मुलांच्या लक्षात जास्त चांगल्या प्रकारे राहील. अशा वरील ववववध पद्धतीने जर शशक्षकांनी activity करून शशक्षण हिले तर मल ु ांचे शशक्षणात अगधक चांगल्या प्रकारे लक्ष लागेल. शशक्षकांसोबत ववद्यार्थयांचे relation हे चांगले असायला हवे. जसे क्रक टीचरांच्या मते, “अच्छा हह relationship होणा चाहहये ऑर अच्छे से समजाते हे ”! “friendship होना चाहहये तकी वो एक ररश्ते जेसा”!
“माँ-बाप क बच्चो से ररश्ता होता हे वेसे ही teacher/sir के साथ
होना चाहहए”! “free mind relationship होना चाहहए ताक्रक बच्चा जो हे कुछ भी लगी एसी बात वो अपनी टीचर को बता िे ”! “कजसे बच्चे का mind disturb न हो तो उनका relation friendly होना चाहहए” “मेरे साथ तो बच्चे बोहोत ही रीली हे ! क्युकी में उनको पहले ही बताती हु की 6 घंटे में ही तम् ु हारी माँ-बाप हु”! बच्चे अपनी problem बता सखे”! माझ्या मते शशक्षक आणण ववद्याथी हे नातं सुरु होतं
ते शाळे मुळे आणण मुलांना
संभाळताना घरात आई-वडील जसे संस्कार करतात. तसेच शशक्षक हह त्यांना चांगला माणूस घडववण्यासाठी
खप ू
महत्वाची
व्यक्ती
असतो.
त्याचबरोबर
शाळे तील
वातावरण
तसेच
शशक्षकांसोबत असलेला त्याचं relation हे रीडम असल पाहहजे रीली असल पाहहजे.जस क्रक उिा.मुलीला घरातील काही problem असतील तर ते मनमोकळे पणाने सांगता आले पाहहजे. असे मैबत्रणी सारखे नात हे शशक्षक्षका आणण ववद्यार्थयांमध्ये असले पाहहजे. शाळे चे वातावरण रीडम असला पाहहजे. सारखच अभ्यास वगष, परीक्षा या गोष्टी नसल्या पाहहजेत. असे माले मत आहे . शशक्षकांनी िे खील मुलांना फक्त परीक्षा, अभ्यास यामध्ये न गुंतवता मुलांना
िे खील थोडा
वेळ हा स्वतःसाठी िे ण्यात यावा. उिा. अभ्यासाव्यनतररक्त चचाष करणे. खेळ खेळण्यासाठी वेळ इ. असे माले मत आहे .
46
चाईल्ड रेंडली वातावरण म्हणजे जेथे मुल हसत-खेळत राहतील. आपले िै नंहिन जीवन जगत असताना मुलांना कोणत्याही समस्या न येता
ते आपले योग्य ववकास करू शकतील. हे
चाईल्ड रेंडली वातावरण ननमाषण करण्याची जबाबिारी हह मोठ्या व्यक्तीची असते. घरी असताना पालकांची तर शाळे त असताना शशक्षकांची तसेच शाळे तील स्कूल management कशमटी ची शाळे त लैंगगक सरु क्षततेचे अभ्यास करतना शाळे तील वातावरण चाईल्ड रेंडली आहे क्रक नाही हे जाणून घेणे महत्वाचे आहे . कारण शाळे त चाईल्ड रेंडली वातावरण असेल तरच मुलांचा योग्य ववकास होऊ शकेल आणण ते आपल्या सवष मनातल्या गोष्टी शशक्षकांशी चचाष करतील. शाळे त चाईल्ड रेंडली वातावरण ननमाषण करण्यासाठी शाळे त काय उपाय केले जातात. त्यासाठी शाळे तील शशक्षकांच्या काय मत आहे जाणन ू घेण्यासाठी शशक्षकांच्या मल ु ाखती घेतल्या. शशक्षकांचे असे
म्हणणे आहे की शाळे त चाईल्ड रेंडली वातावरण ननमाषण करण्यासाठी
शशक्षकांची चांगल्या प्रकारे रें ननग होते "हटचरो की रें ननग होती हे । ना बार बार अभी रें ननग हुई थी रें ननग पर हटचर जाते हे । डडपाटष मेंट वाले ये सब शसखाते हे । ऍकक्टकव्हटी लननंग बेसेस भी शसखाते हे ।" हे ल्िी ररलेशनशशप तयार करण्यासाठी मुलांशी शशक्षकांनी नशमषने बोलावे, मुलांशी इतर गोष्टींची ही चचाष करावी. जया प्रमाणे मूल आपल्या घरातील लोकांशी, आपल्या जवळच्या व्यक्तीशी मनात शभती न बाळगता संवाि साधतात त्याच प्रमाणे शशक्षकांशी ही संवाि साधावा, प्रश्न ववचारावेत, मत मांडावी, ववचारांची िे वाण घेवाण ठे वावी, जगात घडणाऱ्या गोष्टीची चचाष करावी. शशक्षकांना वाटते की, मल ु ांना मोकळे वातावरण हिल्याने मल ु े जास्त उत्साही पणे आपल्या कलागण ु ांना वाव िे ऊ शकतात आणण कला गण ु ांचे उत्तम सािरी करण करू शकतात संवाि साधू शकतात प्रश्न ववचारू शकतात. शशकवणी शशक्षकांना असे वाटते की, मुलांशी उत्तम संवाि साधण्यासाठी ऍकक्टकव्हटी बेस शशक्षण िे ण्यासाठी शशक्षकांना प्रशशक्षण हिले गेले पाहहजे त्याच बरोबर वेळोवेळी ववद्यार्थयाषना प्रोत्साहीत motivational केले गेले पाहहजे. शशक्षकांचे अनभ ु वाचे मत आहे की, मल ु ांना खेळाच्या माफषत शशकवले गेले तर त्यांना जास्त लवकर समजते आणण आम्ही तसा प्रयत्न करतो. संशोधनाच्या चचाष करत असताना असे हिसून आले क्रक, शशक्षकांच्या सोबत प्रशशक्षणावर चचाष केल्यानंतर आम्हाला लक्षात आले की, शशक्षकांना प्रशशक्षण हिले जाते. परं तु मल ु ांच्या बद्िलत्या जीवनशैली नुसार माहहती तंत्रज्ाच्या वापर नुसार शशक्षकांना हिले जाणारे प्रशशक्षण अपुरे पडत आहे. शशक्षकांचे प्रशशक्षण या ववध्यार्थयाषच्या समस्या वर शशक्षकांना सोबत चचाष केल्यानंतर असे लक्षात आले की शशक्षक प्रत्येक ववद्यार्थयांवर लक्ष केंहित करण्यास अपुरे पडत 47
आहे त त्यांची करणे असे आहे क्रक शशक्षकांना एक वगाषवर साधारण ३० ते ४५ शमननटे हिले जातात व वगाषत ३० ते ३५ ववध्याथी असतात या दृष्टीने ववद्यार्थयाषला एक शमननट सुद्धा िे णे होत असेल
क्रक नसेल हा एक प्रश्न आहे . िस ु रे म्हणजे शशक्षकांना शासना कढून हिली जाणारी
इतर कामे ( इलेक्शन, जनगणनेचे काम इ) त्याचं प्रमाणे अक्टीववटी बेसेस एजयक ू े शन हे अत्यंत अल्पप्रमाणात चालू आहे व मोजकेच शशक्षण अक्टीववटी बेसेस एजयक ू े शन िे तात तर मोजकेच शशक्षक ववध्यार्थयांना नम्र आणण मि ृ ू भाषेत बोलतात परं तु बरे च शशक्षक पारं पाररक शशकवणी वर भर िे तात त्यामुळे मल ु ांना पारं पाररक दृष्टीप्रमाणे आचरण करण्यास सुरु करतात. याचा िीघषकालीन प्रभाव म्हणजे मुलांना स्वत:चे नेतत्ृ व ननमाषण करण्यासाठी अडथळे येतात. अक्टीववटी बेसेस एजयक ू े शन ने मल ु े त्या प्रोग्राम मध्ये आनंिी पणे भाग घेऊन मल ु ाचा आत्मववश्वास वाढतो. आत्मववश्वास वाढल्याने मुले आपला ववकास चांगल्या प्रकारे करू शकतात. मुलांच्या ववकासाच्या दृष्टीने चाइल्ड रीन्डली वातावरण ननमाषण करण्याची गरज आहे .
पालकाांचे लैंगिक सुरक्षितते विषयी असलेली जािरूकता: शाळे सोबत पालकांची िे खील जबाबिारी मल ु ांसाठी ही खप ु मोलाची आहे . पालक रात्र-हिवस काम करुण जो पैसा कमवतात. तो पैसा हा मल ु ांच्या शशक्षणासाठी त्यांची स्वप्न पण ू ष करण्यासाठी वापरतात पण स्वप्न पूणष करने म्हणजे सवष काही शमळाल असं होत नाही तर पालकानी हा त्यांचा वेळ िे खील मुलांना हिला पाहहजे. जेणे करुण मूल ही मनमोकळे पणाने आपल्या पालकंसोबत बोलू शकतात. आणण पालकानी िे खील मुलांसोबत रीली बोलल पाहहजे आणण मुलांना हवा तो वेळ पालकानी ियायला पाहहजे. घेतलेल्या पालकांच्या मुलाखीतीतून असे हिसून आले क्रक, पालक हे मुलांसाठी पैसे कमवत असतात. असे ते नेहमी म्हणतात की, आम्ही जे काही करत आहोत ते तुमच्यासाठी परं तु एवढं सवष करून जर पालकाना मुलांसाठी वेळ नाही. त्यांच्या कामामुळे वेळ शमळत नाही असे पालकांचे मत आले आहे . हे पालकांच्या मतावरून हिसन ू येते, जसे की, "टाईम शमलता ही नही"। "िस शमननट तक ही रहते है । पर ठीक से बातचीत नही होती"। "इतनी बात नही होती"। "बबच बबच में बात होती है "। पालक हे मुलांसाठी कमवत असतात परं तु त्यांना त्यांच्या सोबत बोलायला वेळ नाही. क्रकंवा वेळ असला तरी तो जास्त नाही. असे या मुलाखतीतून हिसून येते. तर असे का होते हे आपल्लयला जाणून घेतले पाहहजे. आज आपल्लया समाजातील सयुक्त कुटुांब पद्धतीचे रुपाांतर हे विभक्त कुटुांब पद्धतीत पद्धतीत होत चालले आहे . यामळ ु े कुटुांबात एकत्र येण्याची पद्धत कमी होत चालली आहे . आज आई-िडील 48
घरतील जबाबदार्र्या पार पाडण्यात िेस्त असताना हदसत आहे . आणण जो थोडा िेळ असतो त्या िेळेत शाळे तील अभ्यासाविषयी चचाग केली जाते याविनतररक्त कोणत्याही चचाग केली जात नाही. पालकानी मुलांसोबत वेळ घालवणे हे खप ु महत्वाचे आहे . परं तु त्या वेळात पालकांनी मुलांसोबत काय गप्पा मारल्या क्रकंवा काय चचाष होते हे जाणणे खप ू महत्वाचे आहे घेतलेल्या पालकांच्या मुलाखतीत हिसून आले की, "समलाते है उनको के यहाँ का माहौल अच्छा नही है , अच्छा सीखो पढ़ शलख के अच्छा आिमी बनो"। "थोड़ा बहुत समय शमलता है पर शसफष पढ़ाई के बारे में ही बातचीत करती हूं"। "हा हम बच्चो से स्कुल के अलावा क्रकसी की शशकायतें पर बाते जरूर करते हे और खाना क्या हिया स्कुल में इन चीजो के बारे में बाते करते हे "। "अच्छे से पढ़ाई करो, अच्छे से रहो बस और कुछ नही"। "स्कुल में क्या हुवा ए वो बात करने हे "। "इतना जानकारी हम नही लेते । पर पढ़ाई के बारे में जरूर पूछताछ करते हे "। पालकांच्या मुलाखतीतून असे हिसून आले की, पालक हे मुलांसोबत फ़क्त शशक्षणबद्िल चचाष करताना हिसतात. आई - वडील जर मुलांसाठी एवढं सवष करतात. तर त्यात अजुन एक महत्वाच काम त्यांनी केल पाहहजे की, पालकांनी मुलांना जास्तीत-जास्त वेळ द्यावा. त्या वेळामध्ये फक्त त्यांनी शाळे त काय लाल शशक्षक काय बोलले, तसेच अभ्यास कसा चालला आहे. या सवष गोकष्टं बद्िल चचाष करणे गरजेचे आहे . पण या गोष्टीबरोबर पालकानी मुलांच्या सुरक्षेबाबत िे खील चचाष केली पाहहजे. मुलांसोबत रीली पालकानी बोलल पाहहजे. त्यातही लैंगगक शशक्षणाबद्िल पालकानी मुलांसोबत बोलल पाहहजे. पालकांनी स्वतःहून पुढाकार घेऊन मुलांसोबत लैंगगक शशक्षण म्हणजे स्वतःची सुरक्षा कशी करावी याबद्िल चचाष केली पाहहजे. पालकांची आपल्या पाल्याची सुरक्षतते बद्िल मत जाणून घेताना घेतलेल्या मुलाखीतून असे हिसून येते की, पालकांना मुलांच्या सुरक्षतेच्या दृष्टीने मुलांना कसे राहायचं याची’ शशकवण िे ताना हिसतात. हे पालकांच्या पढ ु ील मतावरून हिसन ू येते, “ स्कूल मे हह जाना इधर-उधर बहार घम ू ना I” हर वक्त होशशयार रहा कर खयाल क्रकया अगर कोई बल ु ाये तो जाना नही, क्रकसी कुछ खाना, “हिया तो नहह खाना, अम्मी को पुछकर जाया कर” “अनजान आिमी से बात भी नाही करने का” अश्या प्रकारे पालक आपल्या मुलांचा सुरक्षतेच्या दृष्टीने मुलांना असे राहावे कोणाशी कसे बोलावे हह शशकवण मुलांना िे त असतात.
49
घेतलेल्या मुलाखतीतून पालकांचे सुरक्षेतेबाबत असे मत होते की, मुल शाळे त घेली तर ती शाळे ची जबाबिारी आहे मुलांना सुरक्षक्षत ठे वण्याची. हे पालकांच्या पुढील मतानुसार हिसून येते. “ स्कूल मे जाने के बाि
वो स्कूल वालो की कजम्मेिारी के बच्चे को सुरक्षक्षत रखे I” स्कूल मे
जाने के बाि स्कूल वालो क्रक कजम्मेिारी बढनी चहहए I” पालकांच्या या मतावरून असे हिसन ू येते क्रक एकिा मल ु शाळे त गेले
क्रक ती पालकांची जबाबिारी आहे क्रक मल ु ांना सरु क्षक्षत ठे वणे.
घेतलेल्या मुलाखीतीतून असे हिसू आले क्रक, पालकांना सुरक्षतते बाबत प्रश्न ववचारताच ते मल ु ांना कसे राहावे यावर जास्त भर िे ताना हिसतात. त्यात ते मल ु ांना समाजात राहताना कसे राहायचं याबद्िल जास्त शशक्षण िे ताना हिसतात. मुलांना सुरक्षतेची मत ववचारताना मुलांच्या कसे राहावे याबद्िल माहहती िे ण्यासबोत मुलांना लैंगगक शशक्षण िे णे हह गरजेचे ते येथे कोठे ही हिसत नाही. त्याचं बरोबर पालकांचे असे म्हणणे क्रक एकिा मुले शाळे त गेली तर सवष जबाबिारी हह शाळे ची आहे .
पालकाांची
लैंगिक
शशिणा
बद्दलची
माहहती
आणण
मुलाबरोबर केली जाणारी चचाग मुलांच्या सुरक्षतेसाठी मुलांना चांगला स्पशष आणण वाईट स्पशष याबद्िल शशकवणे खप ू महत्वाचे आहे . हह शशकवण मल ु ांच्या जवळ राहणारे लोक जसे क्रक, पालक आणण शशक्षक हे िे वू शकतात. मुलांना चांगला स्पशष आणण वाईट स्पशष याबद्िल शशकवण िे ण्यासाठी पालकांना वाईट स्पशष आणण चांगला स्पशष याबद्िल माहहती हवे. त्यामध्ये पालकांनी िे खील स्वत:हून मुलांसोबत लैंगगक सुरक्षतेबाबत चचाष करणे गरजेचे आहे . पालक आपल्या चांगला स्पशष आणण वाईट स्पशष याववषयी माहहती आहे का व ते आपल्या मुलांशी चचाष करतात का हे जाणून घेण्यासाठी पालकांचा मल ु ाखती घेतल्या. मुलांना चांगला स्पशष आणण वाईट स्पशष याबद्िल पालकांनी मुलांसोबत बोलल पाहहजे परं तु घेतलेल्या मल ु ाखीतन ू असे हिसन ू येते क्रक पालकांना याववषयी माहहती नाही. हे पालकांच्या मतातन ू हिसन ू येत.े “मल ु े कुछ
नाही पता I” “ नाही.. अभीतक तो हमे नाही पता I” “हमे यह
सब नाही मालूम I” पालकांचा या मतातून असे हिसून येते क्रक पालकांना चांगला स्पशष आणण वाईट
स्पशष याबद्िल माहहती नाही. तसेच लैंगगक शशक्षण िे णे खप ू गरजेचे आहे . त्यात चांगला 50
स्पशष आणण वाईट स्पशष हे शशक्षण िे खील लैंगगक शशक्षणामध्ये येते. परं तु असे हिसून यते क्रक, पालक लैंगगक शशक्षणाबद्िल बोलण्यास सहसा तयार होत नाही. ते आपल्या मुलांशी ह्या गोष्टीवर सहजतेने बोलू शकत नाही. हे पालकांच्या पुढील मतानुसार हिसून येते. “ बच्चे को कुछ नही शसखाती I” “ नाही मे अपने बच्चे के साथ इस तरह क्रक बाते कभी नाही करती I” पालकांच्या मल ु ाखतीतन ू असे हिसन ू येते क्रकं पालक मल ु ांशी या गोष्टीवर चचाष सहजतेने चचाष करत नाही. शमळालेल्या महहतीरून असेहह हिसून येते
क्रक, लैंगगक शशक्षण हे मुलीना हिले
पाहहजे मुलांना याची काही गरज नाही. हे पालकांच्या मतानुसार हिसून येते, “ अभी तो मेरे बेटे है तो मै जयािा तर ये नाही बताती I” लडकी होती तो बात अलग थी, लडको से यह सारी बाते क्या करणा I” म्हणजे इथे हह पालकांचे असे मत आहे क्रक, मल ु ीना लैंगगक शशक्षण हिले पाहहजे मुलांना नाही. पालकांशी मुलाखतीतून असे हिसून आले क्रक पालकांना घराची जबबिारी येवढी असते क्रक िस ु रीकडे लक्षचं नाही िे ऊ शकत. हे पालकांच्या मतातून हिसून येते. “ मेरे घर का काम खतम होता नाही है I” हिन भर घरका काम होता है I” यावरुन असे हिसून येते क्रक पालकांना घराच्या जबािारी मुले वेळच नाही शमळत क्रक आपल्या मुलांशी याववषयी चचाष करू शकतील. मल ु ांच्या सरु क्षततेचा दृष्टीने ववचार करता आई- वडडलांची जबाबिारी आहे क्रक, मल ु ांना सुरक्षतेबबतीत समजवले पाहहजे. त्याच्या सोबत लैंगगक शशक्षणाबद्िल बोलल पाहहजे परं तु येथे असे हिसून आले की, मुलांना लैंगगक शशक्षणाबद्िल बोलले जात नाही पण ते मुलांशी बाहे र कसे राहणे हे शशकवले जाते. हे पालकांच्या मतानुसार हिसून येते. “ मैने तो कहा है क्रक, चोकॅलेट िे रहा है तो नही लेना I” “ ऐसे रहो ऐसे न रहो ऐसे काम मत करो I” “ छे डछानी हुवी तो बबच रस्ते मे पैरो की जत ु ी या चपल उतार के वही पे उसे मारणे का उसकी मा-बेहेन है की नही पुछने का और उसे वही वपटनेका I” यावरून असे हिसून येते क्रक, पालक हे मुलांसबोत लैंगगक सुरक्षतेबाबत काही बोलताना हिसत नाही, परं तु बाकी कसे राहयचं हे मुलांशी बोलताना हिसतात. आज जिातील आणण समाजात काय चालले आहे . याविषयी मल ु ाांना शशिण दे णे हे खप ू िरजेचे आहे . आणण काळानुसार त्यात बद्दलही होत जाणार आणण ह्या बदलाची जाणीि ित्येक पालकाांना करून दे णे िरजेचे आहे . यात आज मुलाच्या सुरितेचा िश्न ननमागण झाला आहे . त्यातही मुलाांची लैंगिक सुरक्षितता सुरितेचा िश्न खप ू िाढत चालला आहे . पूिी लैंगिक शशिण आणण लैंगिक सुरितेता विषयी काहीच बोलले जायचे नाही. त्याचे कारण म्हणजे लैंगिक सुरितते विषयी बोलणे हे िाईट मानले जायचे आणण आजही ती परां परा चालत आहे . म्हणन ू आजही 51
कुटुांबात लैंगिक शशिन
याविषयी बोलले जात नाही. पण आज मुलाां बरोबर होणार्र्या लैंगिक
अपराधाची घटना पाहता मुलाांना लैंगिक शशिण आणण सुरक्षित स्पशग आणण असुरक्षित स्पशग याबद्दल शशिण दे णे िरजेचे आहे . याची सुरिात मुलाांच्या कुटुांबातून झाली पाहहजे. त्यासाठी पालकाने लैंगिक शशिणाबद्दल लाज न बाळिता मुलाांना लैंगिक शशिण हदले पाहहजे. याविषयी बोलण्यास पालकाांना थोडे अडचणी येऊ शकतात कारण त्याांचाशी सद् ु धा लैंगिक शशिणाविषयी आजपयांत कोणी बोलले नाही त्यामुळे याची सुरिात करताना त्याांना अडचणी येणे हे सहास्जकच आहे . म्हणून पालकाांना मुलाांशी लैंगिक शशिणाबद्दल कसा सांिाद साधािा याचे िशशिण हदले पाहहजे. पालकाांनी चचाग करण्यासाठी आपल्लया कामातून पुरेसा िेळ हदला पाहहजे.
पालकाांचा शाळे तील सवु िधा बद्दल जािरुकता प्रत्येक शाळे त पालक सभा घेतली जाते. पालक सभा याचासाठी घेतली जाते की पालक सभेत पालक आणण शशक्षक यांच्यात मुलांच्या ववकासाबद्िल संवाि लाला पाहहजे. या पालक सभेत मुलांच्या ववकासाठी काही महत्वाचे आहे त्याबद्िल पालक आणण शशक्षक चचाष लाली पाहहजे पण त्याचं बरोबर आज काल मल ु ांच्या सरु क्षतेच्या दृष्टीने काय महत्वाचे आहे सरु क्षतेसाठी काय उपाय योजना केल्या पाहहजे. हे सवष मद् ु िे सद् ु धा पालक सभेत चचाष केली पाहहजे. यात मुलांची शारीररक, मानशसक आणण लैंगगक सुरक्षा बद्िल पालक आणण शशक्षक याच्यामध्ये चचाष होणे हे खप ू गरजेचे आहे . शाळे त पालक सभा होते के नाही आणण होत असल्यास कोणते ववषयाबद्िल चचाष करता करतात हे जाणून घेण्यासाठी पालकांच्या मुलाखती घेतल्या. घेतलेल्या मुलखीतीतून पालकांचे असे मत होते की, शाळे त पालक सभा घेतली जात नाही. हे पालकांच्या मतानुसार हिसून येते. “ नहह यहा के स्कूल मे तो कभी नाही बुलाया I” “ हे लडकी सातवी तक पढी है I इसके वक्त भी कभी नही बुलाया कुछ काम होता है तो जाती हु I “ये साल तो अभी एक बार भी नही हुवा” पालक शाळे त कधी-कधी जातात ते पण मल ु ांची तबयत खराब असेल नाही तर काही समस्या शाळे त असेल तरचं पालक शाळे त जातात. शमळालेल्या माहहतीवरून असे
हिसून येते क्रक, शाळे त पालक सभा होत नाही असे पालकांचे मत
आहे . तसेच ते कधीही शाळे त जात नाही ते काही समस्या असेल तर शाळे त शशक्षकांना भेटण्यास जातात. तसेच शाळे त पालक सभा होत असल्या तरी ते सातत्याने होत नसल्याचे हिसून येते. “ हा हम स्कूल के parents शमहटंग मे जाते है , बच्चो के पाढाई शलखाई के बारे मे उनपर ध्यान 52
िे णे के बारे मे बाते होती है I” “ एक िो बार गये है I” या मुलाखीतीतून असे हिसून येते की पालका हे शाळे तील पालक सभेत जातात. तसेच पालक सभा घेतली तरी या पालक सभेत शैक्षणणक चचे शाळे त होत असतात. हे पालकांच्या मुलाखीतीतून हिसून आले. मुलखातीतून शमळालेल्या माहहती वरून काही पालकाचे असे मत होते क्रक शाळे त पालक सभा होत नाही आणण ते कधीही गेलेले नाही. तर काही पालकांचे असे मत होते की शाळे त पालक सभा होतात. यावरून असे हिसून येते क्रक एका शाळे तील पालकांचे िोन वेगवेगळी मत हिसन ू येत.े यावरून असे समजते क्रक शाळे तील सभा घेतली जाते. त्यात सातत्य आणण ननयमाता नाही. त्यामुळे शाळे त नेहमीच पालक सभा होते के नाही हे सांगता येत नाही. यामुळे शाळे तील मुलांचे जे प्रश्न योग्य प्रकारे सोडवले जात नाही. त्यामुळे शाळे त पालक सभेत सत्यता आणणे खप ू गरजचे आहे . त्याचं बरोबर शाळे तील पालक सभेत कोणत्या गोष्टी बद्िल चचाष केली जाते. याला पण फार महत्व आहे . त्यामळे शाळे त फक्त शैक्षणणक मुलांच्या गुणवत्ता वाढवणे या चचाष वैनतररक्त आजून मुलांच्या सुरक्षतेच्या दृष्टीने सुद्धा पालक सभेत चचाष केली पाहहजे. त्यात मुलांची शारीररक, मानशसक, लैंगगक आणण भावनात्मक सरु क्षा कसे जपता येईल याबद्िल सद् ु धा पालक सभेत चचाष होणे गरजेचे आहे . या सवष चचाष पालक सभेत व्हावे हह जबाबिारी जेवढी शशक्षक्षकांची आहे तेवढी जबाबिारी हह पालकांची सुद्धा आहे . यात शशक्षकांनी ननयशमत पालक सभा आयोकजत केल्या पाहहजे त्याचं बरोबर पालकांनी सवष पालक सभेत उपकस्थत राहहले पाहहजे हह जबाबिरी पालकांची आहे . तसेच पालक सभेत मुलांच्या शैक्षणणक चचे वैतररक्त मुलांच्या सवष सुरक्षेबद्िल सद् ु धा चचाष करणे गरजेचे आहे . आजकल मल ु ांन बरोबर होणाऱ्या लैंगगक सरु क्षतेचे घटना बघता हह चचाष काळाची गरज लाली आहे . त्यामुळे पालक आणण शशक्षक स्वताहून पुढे येऊन मुले कसे सुरक्षक्षत राहतील हे पहहले पाहहजे. जेव्हा मल ु े शाळे त जातात तेव्हा शाळे तील शशक्षक इतर कमषचारी कसे आहे त यांच खप ु प्रभाव मुलांच्या सुरक्षतेवर पडत असतो. आपले मुले जया शाळे त जातात.शाळे तील शशक्षक आणण इतर नॉन-टीगचंग स्टाफ कसा आहे त्याची पूणष माहहती घेण्याची जबाबिारी पालकाची असते. पालक शाळे तील शशक्षक आणण तर कमषचा-याची माहहती क्रकतपत जाणून घेतात यासाठी पालकांची मल ु ाखत घेतली. 53
शमळालेल्या पालकांच्या मुलाखीतीतून असे हिसून येते की, शाळे त शशक्षक कोणते काम करतात. तसेच शाळे तील नॉन टीगचंग स्टाफ कसा आहे याबद्िल माहहती ठे वत नाही हे पालकांच्या पुढील मतावरून हिसून येते, “ नही ऐसी जानकारी आजतक कभी नही ली” या वाक्यावरून असे हिसन ू येते क्रक, पालक शाळे तील शशक्षक आणण इतर कमषचारी यांची माहहती ठे वत नाही. काही पालकाचे असे मत होते की, शशक्षक आणण इतर कमषचारी यांची माहहती ठे वण्याबाबत की, हह माहहती ठे वण्याची जबाबिारी हह शाळे ची आहे . हे पालकाच्या पुढील वाक्यातून हिसून येत.े “ हम क्यो जानकारी ले स्कूल मे कोण आता है , कोण जाता है इस की सब जानकारी स्कूल को रखना चाहहए हम क्यू रखे, मे यहा घर मे रहती हु इसके अबु काम पर रहते है , तो िक ु ान मे कैसे ध्यान िे ते तो स्कूल का क्या संबध है I स्कूल वाले रखते होगे या नाही ये हमे नाही पता” पालकांच्या वाक्यावरून असे हिसून येते शशक्षकाची आणण इतर कमषचारी यांची माहहती ठे वणे हे शाळे ची जबािारी आहे . पण शाळा हह माहहती ठे वते की नाही याचे ज्ान पालकांना नाही. तसेच पालकांचे असे मत होते क्रक, आम्ही शाळे त जात नाही पण आम्ही पालक आपल्या मुलांशी शाळे तील शशक्षकाबद्िल ववचारतात. हे पालकांच्या मतानस ु ार हिसून येते “ बच्चे को हह पछ ु ते है की तेरे क्लास का टीचर कोण है , कहा से आता है अछे से पढाता है क्या I ध्यान िे ता है क्या, जािा मारता है क्या I” यािरून असे हदसून येते क्रक, पालक मुलाांशी चचाग करून शाळे तील सिग माहहती जाणून घेतात. आज बहुतेक शाळे त पालक सभा होत नाही त्यामुळे पालक आणण शशिक याचा सांबांध खप ू कमी येतो. त्यामुळे पालकाांना शाळे तील शशिकाांनविषयी माहहती नसते. तसेच पूिी शाळा हह मुलाांचे दस ु रे घर समजून ती मुलाांसाठी सुरक्षित हठकाण मानले जायचे आणण त्यामळ ु े पालक शाळे तील कुठल्लयाही िोष्टी विषयी माहहती ठे िली जात नव्हती. पण आताची काही घटना मल ु ाांच्या शाळे विषयी पण ू ग माहहती ठे िणे िरजेचे झाले आहे . पण हह माहहती पालक ठे ित नाही कारण बहुतेकाांना असे िाटते क्रक आमच्या मुलाांची शाळा चाांिली आहे . ह्या शाळे त अशी काही घटना घडणार नाही. हे उत्तरदात्याचे मुलखात ननरीिणास आढळून आले. म्हणून पालक पाहहजे तेिढी खात्री घेताना नाही हदसत. त्यामुळे पालकाांना शाळे ची, शशिकाांची आणण शाळे तील इतर कमगच्यार्र्याची माहहती ठे िणे िरजेचे िाटत नाही. शमळालेल्या माहहतीवरून असे ववश्लेषणात येते की, पालकांना शाळे तील शशक्षक व इतर कमषचारी बद्िल माहहती ठे वले पाहहजे हे च गरजेचे वाटत नाही. मल ु ांच्या सरु क्षतेच्या दृष्टीने क्रकती
54
महत्वाचे आहे पालकांना माहहती नाही. यासाठी पालकांना माहहती ठे वणे गरजेचे आहे . याचे महत्व पालकांनाही पटवून िे णे महत्वाचे आहे . शाळे त मुलांना इतर ववषयाबरोबर लैंगगक शशक्षण िे णे हह गरजेचे आहे . मुलांना त्या-त्या वयामध्ये लैंगगक शशक्षण हिले पाहहजे, जेणे करून मुलांना िे खील त्यांच्या शारीररक अवयवाबद्िल माहहती हह िे णे गरजेचे आहे . त्यामुळे लैंगगक शशक्षण हिले पाहहजे. शाळे त घडणाऱ्या घटनांवरून असे हिसून येते की, लैंगगक शशक्षण हे शाळे त मल ु ांना हिले गेले पाहहजे का याबद्िल पालकांचे मत जाणन ू घेतले. यात काही पालकांचे असे मत होते क्रक, मुलांना लैंगगक शशक्षण हे हिल पाहहजे पण ते वयोमानानस ु ार िे ने गरजेचे आहे. जसे की, "है लैंगगक शशक्षण के बारे में हा हा जानकारी तो िे नी चाहहए। असे पालकांचे मत आहे . त्याचप्रमाणे "जो बाहर की जबानी पढ़ाई हे वो भी बच्चो को शसखाना चाहहए।" पालकांचे असे मत आहे की , मुलांना फ़क्त शाळे चे ववषय आहे त्या शशक्षणाबरोबर त्यांना बाहे र चे ही शशक्षण िे णे गरजेचे आहे . लैंगगक शशक्षण िे णे ही गरजेचे आहे. तसेचं काही पालक बोलतात
क्रक मला तर
याबद्िल काही माहहती नाही पण मुलांना याबद्िल शशक्षण हिले पाहहजे हे पालकांच्या मतावरून हिसन ू येत,े ।"लडक्रकयों को तो िे ना ही चाहहए।" "मल ु े तो कुछ नही पता पर बताना चाहहए। उसका कही ना कही उपयोग होता ही हे ।" मुलाखतीतून असे हदसून आले की मुलाांना लैंगिक शशिण दे ण्याची खप ु िरज आहे आणण त्याांना लैंगिक शशिण हे हदले िेले पाहहजे. एका पालकाांच्या म्हणणे आहे क्रक मुलीना तर लैंगिक शशिण हदलेच पाहहजे. म्हणजे त्याांच्या मते फक्त मल ु ीांिरच लैंगिक अपराध होतात. पण िेल्लया काही घटना पाहता मुलेही तेिढे च असुरक्षित आहे त. त्यामुळे पालकाांना हे साांिणे महत्िाचे आहे क्रक मल ु ी आणण मल ु े हे दोन्हीही असरु क्षित आहे . म्हणन ू मल ु ाांना आणण मल ु ीना लैंगिक शशिण हदले पाहहजे. तसेच काही पालकांचे असे मत आहे की मल ु ांना शाळे त लैंगगक शशक्षण िे ने गरजेचे नाही जसे की, "िे खो एजक ु े शन िे ने की जरूरत तो नही लगती क्योक्रक ये चीज बच्चो को बड़े उमर से मालम ू ात पड़ती है ।" पालकांचे असे मत आहे की मुलांना लैंगगक शशक्षण नाही ियायचे क्रकंवा ते गरजेचे नाही कारण जसे ते मोठे होत जाणार तस-तस त्यांना ही माहहती पडत जाणार त्यामुळे लैंगगक शशक्षण नाही हिले तरी चालेल. त्याचबरोबर पालकांचे मत असे ही आहे की, मुलांना लैंगगक शशक्षण िे णे गरजेचे नाही कारण मुलांना जर लैंगगक शशक्षण हिले गेले तर मल ु ांचे अभ्यासात लक्ष लागणार नाही जसे की, "जयािा फोकस करे गा उसका 55
जुकाव उस चीज पर जयािा रहे गा और पढ़ाई खेल कूि पर कम रहे गा।" असे पालकांचे मत आहे . मुलांना वेगळा ववषय जर शशकायला शमळाला तर मूल त्या गोष्टीकड़े लक्ष जास्त घालतील आणण अभ्यासात कमी लक्ष घालणार. उिा. लैंगगक शशक्षण शाळे त हिले तर अभ्यासाकडे लक्ष िे णार नाही. यामुळे पालकाना असे वाटते की, मल ु ांना लैंगगक शशक्षण नाही हिले पाहहजे. शाळे तील मुलांना लैंगगक शशक्षण हे िे णे गरजेचे आहे. कारण मुलांना आता पासून म्हणजे लहान वयापासून जर लैंगगक शशक्षण हिले तर चांगले आहे. आणण मूल हे स्वतःच संरक्षण जास्तीत-जास्त चांगल्या प्रकारे करू शकतील. मल ु ांना लैंगगक शशक्षण िे णे हे काही पालकांच्या मते हिले पाहहजे तर काही पालकांचे मत लैंगगक शशक्षण नाही हिले तरी चालेल असे पालकांचे ववशभन्न मत हिसून आले. यासाठी पालकांना एकत्र प्रशशक्षण हिले पाहहजे. योग्य प्रशशक्षणामुळे पालकांचे लैंगगक शशक्षणाबद्िल चक ु ीचे मत ननघून जाऊन त्यांना लैंगगक शशक्षण शमळाल्यामुळे ते आपल्या पाल्याशी योग्य ररतीने बोलू शकेल.
पालकाांची मल ु ाांच्या सरु िततेसाठी बनिलेल्लया कायदा आणण हे ल्लप लाईन विषयी जािरूकता आज काल आपण िै नंहिन वत्त ृ पत्रात टे शलववजन मध्ये सातत्याने मुलांवर अत्याचार लाल्याच्या बातम्या लैंगगक अत्याचार लाल्याच्या बातम्या वाचत आहोत तर काही अपराध च्या घटना आपल्या पयंत माध्यमांपयंत येत ही नाही. या अपराधाना आळा घलण्यासाठी शासनाने कायिा व हे ल्पलाईन नंबर मुलांच्या सुरक्षक्षतते करता व अन्याया ववरुद्ध िाि मागन्यासाठी कायिा तयार केलेला आहे . हा अपराध रोखण्यासाठी लोकांना क्रकंमान कायिा मित कक्ष िमांक माहहती असणे गरजेचे आहे . या दृष्टीकोनाने आम्ही मितकक्ष आणण कायिा याची लोक जागत ृ ी तपासन्याचा प्रयत्न पालकांच्या मुलाखीतीतून केला. याबाबत एका पालकाने असे म्हणणे आहे की, "नही बच्चे के शलए भी अलग से कानून बनता है ये हमे अभी पता चला I” "हमे तो इतना कायिा कानून नही पड़े तो pocso के बारे में नही मालूमात"। "हमे इसे कोई संबध नही तो कैसे मालम ू रहे गा। कभी जरूरत महसस ू भी नही हुई "। अशा पालकांच्या प्रनतक्रियेने असे लक्षात आले की , कायिा त्याच्या पयंत पोहचवण्यासाठी माध्यमचा अभाव ( कमतरता) भासलेली आहे. यामध्ये सवाषत पहहली उननव जाणवते ती पालकांच्या इच्छा 56
शक्ती ची. त्याच बरोबर शाळे ने ही आता पयंत मुलांसाठी असलेली मित कक्ष िमांक शाळे मध्ये िशषनीय हठकाणी लावलेल्या हिसून आल्या नाही. त्याच बरोबर पालकांच्या प्रनतक्रिये वरुण असे लक्षात येते की मुलांच्या सुरक्षेसाठी स्वतंत्र कायिा तयार केला आहे . हे त्यांना माहीत नाही या माहीत नसण्यामागे पालकाना , लोकांना हे ल्पलाईन नंबर महत्वाचा वाटत नाही. क्रकंवा लोक अजन ू ही लैंगगक समस्ये सारखी अनतशय भयानक समस्येला तच् ु छ आणण नकारात्मक ,अश्लील , घाणेरडया नजरे तन ू पाहतात. म्हणन ू या ववषयाला धरून संपकष िमांक जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला नसावा व असा लैंगगक अपराध आपल्या मुलांबाबात क्रकंवा आपल्या वस्तीमध्ये घडू शकत नाही. म्हणून त्या कायद्याची व मित कक्षिमांकाची आपल्याला गरज भसनार नाही आवश्यकता भासनार नाही. असा ववचार लोकांचा, असे मत लोकांचे हिसून येत.े "हमे पोशलस और अकग्नबम का ही नंबर मालम ू है । बच्चे के साथ ही नही क्रकसी के भी साथ कुछ होता है तो हम पहला कॉल पोशलस को ही करते हे और वो आते भी है फटाकसे। बच्चो के शलए कौनसा नंबर है , ये मालूम होने का कोई और कोई रास्ता भी नही है ।" या पालकांच्या बोलण्यावरुण हे लक्षात आले की, पालकांपयंत मितकक्ष िमांक पोचववण्यासाठी जास्त सक्षम माध्यम उभी करण्याची गरज आहे . म्हणजेच या समस्येला उपाय सूचववण्यासाठी लोकजागत ृ ी कालानुरूप असणारे अगधक सक्षम माध्यम आपणास उभी करण्याची आवश्यकता हिसन ू येत आहे . आता पयंत आपण वत्त ृ पत्रांमध्ये लहान मुलांच्या लैंगगक अपराधाची बातमी वाचली आहे . परं तु त्या बातमीला धरून उपाय योजना वाचल्या नाही. क्रकंवा उपाय-योजने करता असणारा संपकष िमांक व कायिा याचा उल्लेख लालेला आपल्याला आढळत नाही. असा अपराध घडल्याची बातमी जशी लोकांपयंत पोहोचते तशी या अपराधातून न्याय शमळववण्या करता उपाय योजने करता तयार करण्यात आलेला कायिा व संपकष िमांक लोकांपयंत माध्यम पोहचवू शकतात. असे केलेल्या आपल्याला फार कमी वेळात अगिी नगन्य जाणवते. त्याच प्रमाणे बहुतेक शाळे मध्ये आपल्याला बाल सुरक्षा िमांक लावलेला आढळत नाही, जर बाल लैंगगक समस्येची गांशभयषता पाहहली तर हा संपकष िमांक शाळे तील िशषनीय हठकाणी लावणे आवश्यक आहे . त्याचबरोबर या संपकष िमांकाची व कायद्याची शाळे मधन ू पटवुन हिल पाहहजे. पालकाना लैंगगक अपराधा पासून संरक्षण कायिा pocso याबद्िल माहहती नाही तर त्यांना त्यांच्या सोसायटी मध्ये जाऊन जनजागत ृ ी केली पाहहजे. पालकाना हे ल्पलाईन नंबर या बाबत िे खील जागत ृ केली पाहहजे. मल ु ांची लैंगगक सरु क्षा ही बघणे पालकांची मख् ु य जबाबिारी आहे . आपल अस असत की 57
मूल शाळे त जात म्हणजे की त्या मुलांची सवष जबाबिारी ही शशक्षकांची असते असे पालकांचे मत असते. पण तस नसत पालकांनी िे खील जबाबिारी घेणे गरजेचे आहे . शाळे चे वातावरण मुख्य म्हणजे मुलांच्या सुरक्षक्षततेला धरून असणे खप ु गरजेचे आहे . त्यामुळे शाळे चा पररसर अथवा शाळे तील आतील भाग जसे की, क्लास रूम , कॅम्पस इ. भागात हे CCTV कैमरे बसवन्यात आले पाहहजे. तसेच आजुन िे खील शाळे तील सुरक्षक्षत वातावरण बाबत काही उपिम राबवण्यात आले पाहहजे.तसेच शाळे तील सवष स्टाफ बद्िल माहहती पाहहजे. शशपाई वॉचमेन या सवष स्टाफ सोबत मैत्री असली पाहहजे. जेणे करुण शाळे तील वातावरण बद्िल माहहती पालकांना राहहल. आणण लैंगगक सुरक्षक्षतता बघायची असेल तर शाळे तील वातावरण हे रीली असणे खप ु गरजेचे आहे . यामध्ये पालकांचे शाळे तील वातावरणा बाबत काय मत हे या संशोधातून जाणून घेतले. पालकांच्या मुलाखतीतून असे हिसण्यात आले की, शाळे तील सुरक्षक्षत वातारण या बाबत पालक हे लैंगगक सुरक्षा ही बघत नाही. तर शाळे तील वगष, त्यांना बसायला बेंचस े आहे त की नाही याबद्िल जास्त चचाष करताना हिसतात. जसे की, "जैसे की, बच्चो के शलए बैंच होने चाहहए। बैंच हे तो एक बैंच पे चार-चार बच्चो को बबठाते है तो बच्चो को भी कभी-कभी चोट लगती है । तो इस हहसाबसे अलग-अलग सुधार होने चाहहए"। "जैसे की बाथरूम अच्छे से हो या सरु क्षक्षत हो लड़के लड़क्रकयों के शलए अलग हो"। त्याच बरोबर पालकांचे सुववधेबद्िल असे ही मत आहे की, "िसवीं के बच्चो को 40-40 बच्चो को एक साथ बबठा िे ते है । या बड़े बच्चो को आगे बबठाते हे , तो छोटे बच्चो को हिखाई नही िे ता इस तरह सध ु ार होने चाहहए स्कुल में "। "वातावरण तो अच्छा होना चाहहए। क्लास में आधे बच्चे ऊपर बबठाते हे आधे जमीन पर बबठाते हे । जयािा बच्चे होने के कारण बबठाते है "। "सभी बच्चो को बेंच होना चाहहए , स्कुल में पंखे होने चाहहए।वह एररया में लड़की योंको शसक्युररटी होनी चाहहए"। यावरुन म्हणजे पालकांच्या मुलखतीवरून असे हिसून। आले की, पालक हे शाळे तील मुलांची सुरक्षक्षतता ही बघत आहे . जसे की, मुलांना बसायला बेंचस े नाही आणण असले तरी काही मूल खाली जमींवर बसतात. मुलींना शसक्युररटी हिली पाहहजे ही सुरक्षा बनघतली जाते. शाळे तील वातावरण हे सुरक्षक्षत पाहहजे परं तु पालकांचा असा समज आहे की, "हर चीज पढानी चाहहए और स्रीक होनी चाहहए जैसे की स्कूल में कही बाहर आना जाना नही"। "गाडषन होना चाहहए"! "गलत रास्ते की अच्छे रस्ते की पेहचान हो। गलत रास्ते पर ना जाए। िे श का अच्छा नागररक की भूशमका
58
अिा करे "। असे पालकांचे मत आहे . परं तु मुलांची सुरक्षक्षतता म्हणजे फ़क्त जर शाळे तुन बाहे र जाण-येण हे च बघत असतील तर मुख्य मुलांची सुरक्षक्षतता ही काय आहे हे पालकाना माहहती नाही असे या मुलाखतीतून हिसून येते. शाळे चे वातावरणा बद्िल प्रश्न ववचारले तर ते शाळे तील बेंचस े , रस्ते शाळे त येणे-जाने इ. गोष्टीवर लक्ष केंहित करतात. पण याव्यनतररक्त शाळे तील मल ु ांना शशक्षकांशी संवाि आणण शशक्षकांचा मल ु ांशी संवाि कसा आहे , शाळे त मल ु ांना कश्या प्रकारे शशकवले जाते या सवष गोष्टीवर पालकांचे लक्ष केंहित होताना हिसत नाही. मल ु ांची लैंगगक सरु क्षक्षतता ही खप ु मोठी गोष्ट आहे . त्यासाठी शाळे तील शशक्षकानी आणण पालकांनी मुलांना लैंगगक शशक्षण िे णे गरजेचे आहे . परं तु पालकाना मुलांची सुरक्षक्षतता ही फक्त वगष, बाथरूम या गोष्टीत न बघता लैंगगक सुरक्षा ही सवाषत मोठी सुरक्षा आहे . आणण या बाबत िे खील चचाष केली पाहहजे. असे मत आहे . मुलांसोबत शाळे त रीली वातावरण पाहहजे जेणे करुण एखािी घटना शाळे त घडून आली तर मूल ही शशक्षकांसोबत बोलू शकतात. तज्ञाची बाल लैंगिक शोषण विषयी माहहती “ बाल लैंगगक शोषण बद्िल लोकांची जागरूकतेचा अभ्यास” हा आमचा संशोधनाचा ववषय आहे . या अभ्यासात आम्ही पालकाची, शशक्षकाची आणण वेगवेगळया क्षेत्रात कायषरत असलेले तज् व्यक्तीचा मुलाखत घेण्यात आली. या मुलखातीत बाल लैंगगक शोषण ववषयी जागरूकता जाणून घेण्यात आल्या. त्यात आम्ही बाल लैंगगक शोषण या ववषयाला धरून काम करणारे कायषकते आणण शाळे तील मल ु ांन सबोत काम करणारे शाळे तील मख् ु यध्यापक या सवष तज् व्यक्तीची मत जाणून घेतले. यामध्ये १५ वषषपासून २० वषाषपयंत
अनुभव असलेल्या तज्ाची मुलाखत घेतली.
यात तज्ाचे मुलाखत घेताना बाल लैंगगक शोषण ववषयी कायिा काय सांगतो हे जाणून घेतले. तसेच मुलांच्या लैंगगक शोषणापासून संरक्षण होण्यासाठी Pocso (Protection of child sexual offence) हा कायिा २०१२ मध्ये आला. या कायद्यच्या अमलबजावणी मध्ये काय समस्या आहे जाणन ू घेण्यासाठी आम्ही सामाकजक संस्थेचे कायषकते, शाळे तील मख् ु यध्यापक आणण Pocso या कायद्याची ननशमषती करत असताना सहभागी असलेल्या तज्ाची मुलाखत घेतली. तज्ाचे लैंगगक शोषणाबद्िल असे मत होते, क्रक बालक हे इनोसेंट असतात. त्यांना याबद्िल काही माहहती नसते. यामध्ये प्रौढ लोक या लहान मुलांचा फायिा उठवतात. यामध्ये बालक म्हणजे ० ते १८ वषाषपयंत मुले येतात. त्यांना बालक म्हणतात. 59
बाल लैंगगक शोषणामध्ये रे प तर शेवटची
स्टे प
आहे . पण या वैतररक्त फौडशलंग सेक्स,
सेक्सुल कीस हे स्पशष बाल लैंगगक शोषण अपराधात येतात. तर स्पशष न करता लैंगगक अपराधामध्ये लैंगगक शब्िाचा उपयोग करणे, लैंगगक हावभाव करून मुलांना डडस्कमफोटष करणे, अश्लील गचत्र िाखवणे, अश्लील मवु वस िाखवणे, मुलांना अंघोळ करताना बघणे, मल ु ांना बघण्यास सांगणे क्रकंवा स्वता कपडे उतरून मल ु ांना बघण्यास सांगणे ह्या सवष गोष्टी मल ु ांच्या स्पशष न करता मुलांच्या लैंगगक शोषणात येते.
बाल लैंगिक शोषणा विषयी कायदा: िे शात मुले फार महत्वाचे आहे . त्याचा संभाळ आणण संरक्षणाची जबाबिारी हह सवाषची आहे . मुलांच्या ववकासिरम्यान त्यांना समानतेन ववकास करण्याचा हक्क हिला पाहहजे. त्यासाठी राष्रीय आणण आंतराष्रीय पातळीवर बाल हक्क संहहता बनवण्यात आली. बाल हक्क संहहता हह १९८९ मध्ये आंतराष्रीय पातळीवर बनवण्यात आली. तर भारताने १९९२ मध्ये या कायद्याला राटीफाय
केले.
म्हणजे
सही
करून
बाल
हक्क
साहहतेला
सहमती
हिली.
त्यानंतर
Pocso(Protection of child sexual offence) हा कायिा २०१२ मध्ये आला. त्याआधी मुलांच्या बाल लैंगगक शोषण याववषयी कोणताही कायिा अकस्तत्वात नव्हता. Pocso च्या अगोिर सेक्शन ३७७ या सेक्शन मध्ये मल ु ांवर एखािा अपराध लाला तर त्याला अनैसगगषक सेक्स यांच्या अंतगषत या अपराधाला पहहले जायचे. Pocso या कायिामध्ये मल ु ांना पण ू ष न्याय शमळे ल यांचा प्रयत्न केला आहे . Pocso या कायिा हा पूणप ष णे जेंडर न्यूटरल आहे . अत्याचार करणारा व्यक्ती स्त्री क्रकवा पुरुष असू शकते. जयाच्यावर अत्याचार होते. ती व्यक्ती मुलगा क्रकंवा मुलगी िोन्हीही असू शकते. यामध्ये अगोिर पुरुष मुलांच्या बाबतीत काहीच provision clarity नवती तर Pocso या कायद्यात मल ु ांना सद् ु धा न्याय शमळे ल यांची िक्षता घेतली गेली आहे. त्यांतर Calibration offences pocso या कायद्यात केलेले आहे . यात कोणत्या गन् ु हाला कोणती शशक्षा लाली पाहहजे हे सांगगतले आहे . उिा. जी लोक बलात्कार करतात त्यांना १० वषाषची शशक्षा आहे . पण जर जया लोकांनी मुलांचे संरक्षण करायचं त्यांनीच अपराध केला तर त्यांना १२ वषाषची शशक्षा आहे . यामध्ये
60
येणारी लोक पालक, नातेवाईक, शशक्षक, संस्थेचे कायषकते, डॉक्टर आणण पोशलस ऑक्रफसर यांनीच हे अपराध केला तर त्यांना aggravated sexual offence असे म्हटले आहे . Pocso या कायद्यात फक्त रे प यालाच शशक्षा नाही तर मुलांना फॉलो
करणे, अश्लील
वपक्चर िाखवणे, लैंगगक गचत्रण केलेले फोटो ववकणे ते गचत्र साठवून ठे वणे. याला सुद्धा शशक्षा हिली जाते. Pocso या कायद्यात तिार कोणीही करू शकतो. जर कुठल्याही व्यक्तीला समजले या मुलांचे शोषण लाले आहे . ते माहहती असून सुद्धा त्यांनी पोशलसात तिार केलेली नाही आहे , तर Pocso या काद्यानुसार त्या व्यक्तीलाहह तेवढे च अपराधी ठरवले जाऊन तोही शशक्षचे पात्र ठरतो.
अमलबजािणी: मुलांचे लैंगगक शोषणापासून संरक्षण होण्यासाठी Pocso हा खप ू चांगला आणण कठोर कायिा बनवण्यात आला आहे . या कायिाच्या अमलबजावणी काय अडथळे येत आहे . हे जाणून घेण्यासाठी आम्ही तज्ाची मुलाखत घेतली, तज्ाचे असे मत होते क्रक, Pocso हा कायिाचा योग्य प्रकारे
अमलबजावणी
होत
नाही.
याचे
मख् ु य
कारण
म्हणजे
Pocso
या
कायद्याच्या
जागरुकतेसाठी सरकारने या कायिाची जागत ृ ी हवे तेवढी केलेली नाही. Pocso या कायिाची अमलबजावणी योग्य प्रकारे होण्यासाठी Pocso या कायद्याबद्िल सवाषना माहहती असणे गरजेचे आहे . पण मुख्य करून या सवष अपराधात जवळून काम करणारे पोशलस अगधकारी, डीफेन्स सववषस, सेक्यूरीटी सववषस आणण वक्रकलांना Pocso या कायद्याबद्िल पूणष माहहती नाही आहे . हे तज्ाच्या पुढील मतावरून हिसून येते” अनेक हठकाणी अजूनही पोशलसांमध्ये
जागरूकता नाही आहे . वक्रकलांना हह काही वेळेला माहहती नसत” हे तज्ाच्या
मतावरून हिसन ू येत.े सवष जण पोशलस कोटष येथे केस फाईल करायला घाबरतात. पण pocso हा कायिा खप ू child friendly बनवण्यात आले आहे . मल ु ांना केस िरम्यान कुठलाही त्रास होऊ नये. म्हणन ू आणण मल ु ांना comfortable व्हावे हे सवष प्रोवीजन pocso या कायद्यात केलेले आहे .
61
pocso हा कायिा child friendly बनवण्यासाठी केस सुरु लाल्यापासून केस सपेपयंत मुलांना त्रास होऊ नये हे प्रोवीजन या कायद्यात हिले आहे यात त्यामध्ये कोटष child friendly बनवण्यासाठी कोटाषत खेळणी, मुलांना आवडेल अश्या गोष्टी ठे वण्यात आलेली आहे . तसेच मुल कोटाषत असताना मल ु ांशी कसे वागावे हे ही प्रोवीजन या कायद्यात हिली आहे . यात मल ु ांना जज मल ु ांशी एका रूम मध्ये क्रकंवा ववडीयो कॉल वर
समोर कोटाषत जाण्याची हह गरज नाही, ते जज
सुद्धा मुलांशी बोलू शकतात. तसेच pocso च्या केस मध्ये मुलांना अपराधी समोर नेण्याचीहह गरज नाही. या सवष गोष्टीचीहह माहहती लोकांपयंत पोहचायला पाहहजे होती. ती पोहचलेली नाही. pocso च्या केसमध्ये येणारी अजून मुख्य अडचण म्हणजे pocso हा कायिा child friendly असायला पाहहजे असा हा कायिा सांगतो. त्यामध्ये protection officers क्रकंवा Investing officers असे म्हणतात क्रक, केसस बघताना मुलांशी जबरिस्ती करू शकत नाही. मग त्यामध्ये मुलांना बोलतं करायला वेळ लागतो. मुल पहहल्या मीहटंगमध्ये काहीही बोलत नाही. मग Investing officers ना माहहती कोटाषत पोहचवायला वेळ लागतो. त्यामळ ु े खप ू केसेस एका वषाषत होत नाही. आपल्या भारतात प्रत्येक कजल्यात pocso कोटष असेल पाहहजे असे प्रोवीशन कायद्यात आहे . पण भारता सारख्य ऐवढ्या मोठ्या िे शात हे लगेच करणे शक्य नाही. pocso
च्या
अमलबजावणी
मध्ये
येणारी
मख् ु य
अडचण
म्हणजे
pocso
या
कायद्याववषयी व्हावे तेवढे जागरूकता लालेली नाही. pocso या कायद्याची जागरूकता होण्यासाठी pocso कायद्याचे जनजागत ृ ी होणे गरजेचे आहे . हह जागत ु य करून ृ ी पालक, शशक्षक आणण समाजामध्ये तर होणे गरजेचे आहे . पण मख् pocso केसवर जी लोक काम करतात त्यांना pocso या कायद्याववषयी माहहती असणे गरजेचे आहे . उिा. पोशलस, वकील आणण डॉक्टर यांना pocso या कायद्याबद्िल त्या कायद्या अतगषत काय प्रोवीजन आहे याची माहहती असणे गरजेचे आहे . तसेच pocso चे केसेस योग्य पणे आणण friendly
हातळले पाहहजे. या ववषयी पूणष माहहती पोशलस, डॉक्टर आणण वक्रकलांना माहहती
पाहहजे, हे माहहती नसेल तर व पोशलसनी मल ु ांशी योग्य रीतीने वतषवन ू क नाही केली तर त्यांचा वाईट पररणाम मुलांच्या मनावर होऊ शकतो. याचं बरोबर पालकांना आणण शशक्षाकांना हह pocso
62
या कायिाववषयी ज्ान पाहहजे. जर एखािी केस त्याच्या नजरे त आली तर ती केस न घाबरता योग्य रीतीने सांभाळता येईल. pocso या कायद्याची माहहती सवाषना असावी म्हणून पोशलस, वकील आणण डॉक्टर यांना याववषय प्रशशक्षण हिले पाहहजे. त्याचंबरोबर पालक आणण शशक्षकांनाही
या ववषयी प्रशशक्षण िे णे
गरजेचे आहे . सवाषना pocso या कायद्याची माहहती शमळाल्याने अश्या परीकस्थत योग्य ननणषय घेऊ शकतील.
लैंगिक शशिणाबद्दल तज्ञाचे मत िै नंहिन जीवनामध्ये प्रत्येक माणूस हा त्याच्या कामामध्ये इतका व्यस्त लालेला हिसून येतो परं तु रोजच्या घडामोडीतून असे हिसून येते क्रक, माणूस हा स्वाथी होत चाललेला आहे . स्वताला हवं ते तो करतो. पैश्याच्या मागे धावतो. स्वत:ला शसद्ध करायचे म्हणून शशक्षणाच्या तर नोकरीच्या मागे धावतो. परं तु सध्याच्या वतावरणातमध्ये काही वेगळ गचत्र आपल्याला हिसू लागले आहे . माणूस हा माणूस न राहता हायवान लालेला हिसून येतो. माणूस हा त्याच्या हव्यासापोटी त्याच्या समोर आलेली लहान मल ु ांना िे खील बघत नाही. सध्याच्या काळात अत्याचार, बलात्कार ह्या घटना खप ू ऐकण्यात येतात. लहान-लहान मुलांवर बलात्कार लालेले बातम्यांना िाखवले जाते. उिा. कोपडी मधील हत्याकांड आणण आता घडलेली कठुवा - अशसफा ह्या केस. या सवष केसेस वरून असे हिसून येते क्रक, आपल्या समाजात मुली व मुल सुरक्षक्षत हिसून येत नाही. मल ु ांवर होणारे अत्याचार, बलात्कार हे वाढतच चाललेले आहे त. या घटनांमळ ु े आता तरी सरकारने कडक शशक्षा ह्या हिल्या पाहहजेत. समाजात असे वाटते की, लैंगगक अपराध हे फक्त मुलींवर होतात. परं तु हा समजाचा गैरसमज आहे . लैंगगक अपराध फक्त मुलींवर न होता हे मुलांवर िे खील होतात. परं तु मुलांच्या केसेस ह्या जास्त हिसून येत नाही आणण हे अपराध करणारे कमीत-कमी लोक हह बाहे रची असतात. परं तु जास्तीत-जास्त लोक हह घरातील असतात. पण समाजाची मानशसकता हह वेगळीच असते. जसे की, बलात्कार हा मल ु ींवर होतो तसेच बाहे रची लोकच अपराधी असतात. असे समाजाचे मत असते. मुली ह्या लहान कपडे घालून क्रफरतात म्हणून हे बलात्कार होत हे साहकजकच आहे अशी सवांची मानशसकता लालेली आहे . 63
लैंगगक अपराध हे फक्त लोपडपट्टीनतल
मुलांवरच
होतात असे नाही तर मोठ्या-मोठ्या
घरामध्ये तर शाळे मध्ये हह बाल लैंगगक शोषणचे घटना घडत असतात. शाळे त घडलेल्या घटना ह्या लपवल्या जातात. त्यामुळे शाळे तील जास्तीत-जास्त सुरक्षक्षतता हह बघीतली पाहहजे. शाळे मध्ये मुलांच्या सुरक्षततेसाठी जास्तीत-जास्त प्रयत्न हे केले पाहहजेत. शाळे मध्ये सुरक्षक्षततेसाठी प्रत्येक मजल्यावर CCTV कॅमेरा लावावे. शाळे तील शशक्षक व सवष कमषचाऱ्यांचे पडताळणी केलेली असवी शाळे त बस असेल तर बस मधील कमषचाऱ्यांची पडताळणी होणे गरजेचे आहे . मल ु ांचे लैंगगक अपराध होत आहे ते रोखण्यासाठी मल ु ांना शाळे त इतर ववषयांबरोबर लैंगगकते बद्िल ही प्रशशक्षण िे णे गरजेचे आहे . शाळे मध्ये समुपिे शक असणे गरजेचे आहे . शाळे तील मुलांची मानशसकता जाणून घेण्यासाठी त्यांनी या बद्िलचे प्रशशक्षण िे णे गरजेचे आहे . शाळे त प्रत्येक वयोगटानस ु ार हे लैंगगक शशक्षण हिले पाहहजे. शासनाच्या ननयमानुसार त्यात्या वयातील मुलांना लैंगगक शशक्षण िे णे हे गरजेचे आहे . जेणेकरून मुल ही स्वत:हून सावध होतील. त्यातील काही मद् ु िे खालील प्रमाणे आहे . समाजामध्ये शाळा हे िस ु र मंहिर समजले जाते. आणण शशक्षक हे िे व समजले जातात. परं तु शाळे त घडणाऱ्या लैंगगक असुरक्षक्षतता जी मुलांच्या बाबतीत हिसून येते. त्याबद्िल जास्तीत-जास्त जागक राहणे आताच्या परीकस्थतीत खप ू महत्वाचे आहे . शाळे मधील मल ु ांना ृ लैंगगक सरु क्षततेबद्िल शशक्षण िे णे. उिा. चांगला स्पशष व वाईट स्पशष याबद्िल त्यांना समजावन ू सांगणे त्यांच्यासबोत जर अशी कधी काही घटना घडली असेल तर ती घटना जाणून घेणे. शाळे त काही संस्थाद्वारे त्यांना प्रशशक्षण िे णे. मुलांना जागक करणे. तसेच खालील काही संस्था ृ समाजामध्ये जागरूकता करण्यासाठी आपण मराठी मध्ये Matrial आणायला पाहहजे. इंकग्लश मध्ये पष्ु कळ matrias आहे . पण ते आपल्या समजामध्ये आपल्या परीकस्थतीला अनक ु ू ल असले पाहहजे
त्याच्यासाठी
मराठीत
matrial
अन्यायाचे
प्रयत्न
केले”
असे
समाजात
लैंगगक
सुरक्षततेबद्िल जागरूकता करत आहे . त्याचं बरोबर शोषण म्हणजे काय हे सांगण ही गरजेचे “ आपलं शोषण होत आहे . असं जया वेळेस वाटते तर त्या हठकाणी मोठ्याने ओरडण असेल क्रकंवा लगेचच आपल्या ववश्वासातल्या व्यक्ती असेल शशक्षक असतील क्रकंवा आई-वडील असतील क्रकंवा भाऊ-बहहण असतील मोठे त्यांना जाऊन सांगण जेणे करून ह्या गोष्टी लगेचच त्यांच्या
64
ननिशषनास येतील” असे लहान मुलांना शोषणाबद्िल त्यांचे लैंगगक शोषण होऊ नये क्रकंवा लाल्यास त्वररत मोठ्यांना सांगावे या बाबतीत शशक्षण िे णे गरजेचे आहे . लैंगगक अपराध हे फक्त BMC शाळे त होत आहे त असे नाही तर मोठ्या-मोठ्या प्राईवेट शाळे त िे खील होतात परं तु हे हिसून येत नाही. त्यामुळे “ शाळे मध्ये BMC शाळे मध्ये कुठल्याही शाळे मध्ये पण जागरूकता करणे गरजेचे आहे ”. “िस ु र म्हणजे टीचर ची जबाबिारी आहे . शशक्षकांचे लक्ष असले पाहहजे.” अजून CCTV कॅमेरे असले पाहहजे. CCTV आहे पण बहुतेक करून ते बंि असतात जर असतील तर ते डीसपल्ये केले पाहहजे. अशा प्रकारे शाळे तील हह लैंगगक अपराध हा कोणत्याच ववद्यार्थयांनाबाबत हह घटना घडू नये म्हणून खबरिारी घ्यावी. शाळे त जसे बाहे रून संस्थाद्वारे लोक हह लैंगगक अपराधापासन ू कसे रोकावे क्रकंवा चांगला स्पशष क्रकंवा वाईट स्पशष याबद्िल शशकवण हिले जाते तसेच शाळे तील शशक्षक्षकांना महत्वाचा रोल हा आहे क्रक, पालकसभा घेणे, पालकसभेत मुलांच्या अभ्यास, परीक्षा याबद्िल चचाष होते परं तु मुलांचा लैंगगक शशक्षण याबद्िल पालक सभेत चचाष केली जात नाही. मुलांच्या लैंगगक सुरक्षततेबद्िल पालकांना िे खील शाळे तून प्रशशक्षण हिले पाहहजे. पालकांची शमहटंग घेतली पाहहजे परं तु तज्ाच्या बोलण्यातन ू असे हिसन ू आले की, “ पालकांना जया गोष्टी हिसतात. ते शेअर केल्या पाहहजे. mostlly काही शाळे मध्ये पालकांचा आवाज िाबला जातो. बरे चिा असं होत त्यांची त्यांना शमहटंग हटक करायची असते थोड्या वेळयासाठी बोलवतात थोड्या snacks distibute केले जातात. क्रकंवा इतर हठकाणच्या गप्पा मारून पाठवून िे तात. पण हे जे आहे ते अजून प्रामाणणक पणे होणे गरजेचे आहे ” यावरून असे समजले क्रक, पालकसभेत शशक्षक हे मुलांचा सरक्षक्षततेबद्िल चचाष करताना हिसत नाही. समाजामध्ये प्रत्येक व्यक्तीची मानशसकता ही बिलत जात आहे . जसे की, “ बाल लैंगगक शोषण जो हे वोमे respect जो हे वो बोहोत मे वो बोहोत मेन रोल प्ले करता हे respect के वज से बच्चे नही बोल पाते सालो-साल उनके साथ मतलब abuse होता है I और में तो कहती हु लैंगगक abuse नाही शायि ये मानशसकता प्रकार का एक शोषण ये एक abuse है के सामाकजक abuse तो उनके साथ होती राहता है I” तसेच लैंगगक शोषण हे “ मुलीना शॉट कपडे घातले नाही पाहहजे. जर शॉट कपडे नाही घातले तर लैंगगक अपराध हे कमी होतील. हा समाजाची मानशसकता आहे .”
65
तसेच तज्ाच्या मताप्रमाणे त्यांनी समाजाची मानशसकता ही धमाष बद्िल मोठ्या प्रमाणात आिर करावा त्यामुळे “ हहंि ू धमष मै पैर छुओ I मुकस्लम मे resepect करो एजजि िोI” म्हणजे एखाद्या घरातील मोठ्या व्यक्तीने त्या घरातील मुलांवर लैंगगक अपराध केला तरी असे मत आहे . त्यांना लोंकाच्या बोलण्यातन ू resepect हिले जाते असे हिसन ू आले. असेच लैंगगक शोषण जे करत आहे . त्यांना “ अगर ऐसा कुछ हािसा होणे वाला हो तो हमे या तो तुरंत क्रकसी को कॉल करना चाहहए I कजसे हमे लगे क्रक हम सेफ रह सकते है और ये सब रोकने के शलए तो यही है क्रक शसख तो पहहले होना चाहहए I अपने को ना बोलणे के शलए और चीलाना अपने सेफ्टी के शलए I” हे तज्ाचे मत आहे . समाजामध्ये लैंगगक अपराध थांबवण्यासाठी जसे शाळे त मल ु ांना शशक्षकांना लैंगगकतेबद्िल प्रशशक्षण िे णे गरजेचे आहे . तसेच प्रत्येक समाजात मग ते लोपडपट्टी असो क्रकंवा मोठी घरात राहणारी लोक असो सवाषना याबद्िल जागक ृ केले पाहहजे. त्यासाठी “ या ववषयाच्या जागत ृ ीसाठी मोठ्या प्रमाणत जनजागत ू सुद्धा, रे डीओ यामधन ू ृ ी लाली पाहहजे. आजकाल बघतो टी.व्ही मधन सुद्धा जनजागत ृ ी केली जावू शकते” त्याचबरोबर लैंगगक शशक्षण शाळे त हिले पाहहजे याबद्िल तज्ाचे मत असे आहे की, “लैंगगक शशक्षण हिलच गेल पाहहजे. लैंगगक शशक्षण आजच्या काळाची खप ू भावी गरज आहे .” तसेच “ आई-वडील क्रकंवा शशक्षक क्रकंवा जया हठकाणी त्यांना या बाबत शशक्षणच हिल गेल नाही तर त्या मध्ये न्यन ू गंड तयार होऊन मग कुठे तरी त्यांच्या स्पोट होत असतो. म्हणन ू ह्या गोष्टी ववद्यार्थयाषला लैंगगक शशक्षणाबद्िल आत्मसात करण क्रकंवा सांगण खप ू गरजेचे आहे .
सध्याच्या
काळामध्ये तरी” त्याचं प्रमाणे “अथाषतच असले पाहहजे म्हणजे आता मी नांव नाही घेत मुंबईतील एका शाळे मध्ये उत्तम शाळा त्यातील कुठल्या तरी बाईन आमच presentation बनघतल ते तेथे आल्या होत्या त्यांनी Contact आमच्या शाळे मध्ये होण्यासाठी या म्हणन ू तर त्यांची मोठी शाळा असल्यामळ ु े बाहे रच्या बसेस चं हह contract आहे . तर त्यांनी शशक्षकासाठी हे रे ननंग हा जो स्टाफ आहे जर बस चालक आणण condoctor आहे . आणण ते शाळे मध्ये वपयून, स्वच्छता करणारे कमषचारी हे सवष याच्यासाठी रे ननंग घेतले ते होणे गरजेचे आणण ते एकिा होऊन चालत नाही म्हणजे वषाषतून तीनिा तरी त्याचं आणण शाळे मध्ये child protection committee पण असायला पाहहजे” असे तज्ाचे मत आहे . तसेच “ आजकाल सहजतेने हे सवष होत आहे . त्यामळ ु े 66
अगिी लहान सहा वषाषच्या क्रकंवा आठ वषाषच्या मुलाला PPT िाखन ू क्रकंवा ववडीयो िाखन ू कारटून वैगेरे या माध्यमातून जागरूकता करणे फार गरजेचे आहे ” असे तज्ाचे मत आहे . लैंगगक शशक्षण िे णे हे शाळे त compalsary आहे . तसेच ते वयोगटानुसार िे णे हे िे खील महत्वाचे आहे . “ हो नक्की ते पण वयोमानानस ु ार ते त्यांच्या अभ्यास िमात सहभागी केल पाहहजे बाकी सवष ववषय पहहल्यांिा प्रायोरीटी त्याला हिली पाहहजे. कारण जर मुल comfortable असेल जर मुलान वरती
या प्रकारे
िडपण आल असेल तर मुलांची गुणवत्ता खप ू चांगल्या
प्रकारे होऊ शकते. आणण त्यांचे potential वाढू शकते. त्याचप्रमाणे मुलांना हे लैंगगक शशक्षण वयानुसार िे णे गरजेचे आहे . तर तज्ाच्या मतानस ु ार “ ७ ते १४ जो वयोगट आहे तो आपण क्रकशोर वय म्हणत असतो. तर ६ ते साधारणता ८ ते १० वयाच्या मुलांना एक वेगळया गट तयार करून आणण ११ ते १४ वयाच्या ववद्याथांना एक वेगळा गट करून साधारणता १४ ते १५ वय असलेले ववद्याथी १० वी पास होतात. त्याच्या नंतर कॉलेज जीवनात मध्ये १६ वषष पयंत ते गेलेले असतात. असे 2 क्रकंवा 3 गटामध्ये ववद्याथांना लैंगगक शोषणाबद्िल जर आपण माहहती हिली तर त्यांना कळू शकले.” “ ६ वषष वयोगटातील ववद्याथांना थोड तरी कळत शशक्षक बोलत आहे . त्या गोष्टी त्यांना कळतात. अशा
3
गटामध्ये
जर
ववद्यार्थयांना
त्याबाबत
जाणीव
केली
म्हणजे
गचत्राद्वारे
क्रकंवा
वतषमानपत्राद्वारे , पटनाट्याद्वारे करून िे खील त्या गोष्टी क्रकंवा एकपात्री नाटक करून सुद्धा ह्या गोष्टी आपण ववद्याथांना पयंत आपण पोचू शकतो.” अशा पद्धतीने शाळे तील मुलांना त्यांच्या वयोमनानुसार लैंगगक शशक्षण िे णे गरजेचे आहे .
लैंगिक शशिणा बद्दल पालकाांची, शाळे ची, सरकारची आणण शाळे ची भशू मका
67
आजकाल धावपळीच्या जीवनामध्ये माणूस स्वत:चे आयुष्य ववसरून कामाच्या आणण पैशाच्या मागे धावत आहे . कामाच्या व्यापामध्ये पालक आपल्या कुटुंबाला, मुलांकडे िल ष होत ु क्ष आहे . त्यामुळे पालक आणण मुलांमध्ये अंतर पडत असते. पालक मुलांना पुरेसा वेळ नाहीत िे ऊ शकत. त्यामळ ु े पालक मुलांचे संभाषण कमी प्रमाणत होते. आणण जे मल ु आणण पालकांमध्ये जो संवाि व्हायला पाहहजे ववचाराची िे वाणघेवाण लाली पाहहजे. ते खप ू कमी प्रमाणात होते. आणण त्याच्या पररणाम मुलांच्या आयुष्यावर होतो. त्याचप्रमाणे मल ु ांची जबाबिारी जेवढी घरी असल्यावर पालकांची असते, तेवढीच जबाबिारी मुल शाळे त असल्यावर तेथील शशक्षक व इतर कमषचाऱ्याची िे खील असते. मुलांच्या त्यांचा जबाबिारी असते. क्रक मुल कशा प्रकारे सुरक्षक्षत राहील. “शाळे तील पालकांच्या शशक्षकांसोबत जेवढ्या सभा व्हायला पाहहजेत तेवढ्या होत नाहीत. शैक्षणणक वषाषमध्ये ५-७ सभा व्हायला पाहहजे मुलांना पुरेसा वेळ हिला पाहहज. िस ु रे म्हणजे पालकांचा सहभाग असेल शाळे तील सभेमध्ये ते थोडे लक्ष िे ऊ शकतात. शाळे मध्ये वातावरण कसे आहे . क्रकंवा अशी कोणती खोली आहे , जेथे कोणाचा फारसा राफता नाही आहे . मल ु शौचालयात जात असताना तेथे प्रबंध असले पाहहजे, CCTV कॅमरे असले पाहहजे लावलेले असले तरी ते अनेकिा चालू नसतात, बबघडलेले असतात.” पालक आणण शशक्षक याचं मुलांसोबत जास्त बोलण होण गरजेचे आहे . त्यामुळे कधी-कधी अशी व्यक्तीचा मुलांना फायिा होऊ शकतो. पालक आणण शशक्षक यांच्यासबोत मुलांचा संवाि वाढला तर frindly संबध ं तयार होऊ शकते. मुल त्यांच्याबरोबर बोलण्यासाठी comfortable होतील. मल ु ांना बोलायचा अडचण येणार नाही. कोणतेही भीती न बाळगता बोलू शकतील त्यामळ ु े मुलांच्या काही अडचणी, काही चांगल्या गोष्टी समजून घेण्यास पालक व शशक्षक यांना मित होईल. सध्याच्या सवष पररकस्थती लक्षात घेता ववद्याथी यांना self defence प्रशशक्षण िे ण्याची अत्यंत गरज आहे त्यामुळे अपराधाचे प्रमाण कमी होईल आणण जो-तो आपली स्वत:ची तरी सुरक्षा करू शकेल. self defence प्रशशक्षण हे प्रत्येक व्यक्तीसाठी गरजेचे आहे . यामध्ये वयाचा काहीही प्रश्न येत नाही.
68
self defence रे ननंग सोबतच लैंगगक शशक्षण िे णे िे खील नततकेच महत्वाचे आहे . लैंगगक self defence रे ननंग त्याचप्रमाणे लैंगगक शशक्षण िे खील शशक्षक, पालक आणण ववद्याथांना शमळाले पाहहजे. वरीलप्रमाणे सध्याच्या पररकस्थतीला बघता प्रत्येक व्यक्तीमध्ये जागरूकता असणे खप ू महत्वाचे आहे . जेणे करून आपल्या पाल्याला या इतर कोणत्याही व्यक्तीला त्या परीस्थीतीला सामोरे जावे लागणार नाही. मुलांच्या आजूबाजूच्या खप ू सारे व्यक्ती असतात, कोणता व्यक्ती कोणत्या ववचाराने त्या मल ु ाला स्पशष करू शकतो. हे त्या मल ु ाला सांगता आले पाहहजे. त्याकरता मुलांना सुरक्षक्षत स्पशष आणण असुरक्षक्षत स्पशष याबद्िल माहहती असणे गरजेचे आहे . याबाबत पालक, शशक्षक आणण मुल िे खील तेवढीच जागक ृ असायला पाहहजे. परं तु असे होत नाही. कारण शशक्षक आणण पाकल िे खील तेवढे जागक ृ नसतात. त्यामुळे मुलांना अशा परीकस्थतीला बळी पडावे लागते. यासाठी पालक आणण शशक्षक यांना िे खील सुरक्षक्षत स्पशष आणण असुरक्षक्षत स्पशष रे ननंग िे णे महत्वाचे आहे . जेणे करून ते आपल्या मुलांना योग्य वेळी योग्य पद्धतीने समजवू शकतील. आपले मल ु जेथे-जेथे जाते तेथील आजब ू ाजच् ू या सवष व्यक्तीची त्या हठकाणाची माहहती असणे गरजेचे आहे . जसे क्रक, टूशन क्लास, शाळा, गाडषन, पालन घर. सध्याचा काळातील मल ु ांशी संबंगधत समस्यांच्या अभ्यास केला असता, सवाषत जास्त लैंगगक सरु क्षतेच्या समस्या हिसन ू येत आहे त. यावर सरकार माफषत िे खील वेगवेगळया उपाय योजना व कायिे तयार केले आहे केलेल्या आहे त pocso(protection of sexual offence) हा कठोर कायिा मुलांसाठी बनवण्यात आला आहे . परं तु तरी िे खील लहान मुलांच्या लैंगगक अपराधाचे प्रमाण कमी होत नाही. उलत हे अपराध वाढत चालले आहे . आज मुलांची काळजी घेणे हे पालक, शशक्षक आणण इतर आजूबाजूच्या प्रत्येक व्यक्तीची कतषव्य असते. पण सवाषत जास्त पालक आणण शशक्षक यांची जबािारी असते. कारण मुल जास्त वेळी कुटुंबासबोत आणण शाळे त घालवत असतात. यासाठी पालक आणण शशक्षकांमध्ये मुलांबाबत प्रत्येक गोष्टीसाठी जागक असले पाहहजे, मुलांसोबत पालक आणण शशक्षकांनािे खील लैंगगक ृ सुरक्षतेचे शशक्षण शशक्षण िे णे गरजेचे आहे . त्यासाठी सरकारमाफषत लैंगगक शशक्षणासंिभाषत वेगवेगळे प्रशशक्षण हिले पाहहजे. 69
लैंगगक शशक्षणामध्ये पालकांची काय भूशमका असायला पाहहजे. याबाबत तज् लोकांनी आम्ही मुलाखत घेऊन त्यांची लैंगगक शशक्षणा बद्िल मते, जाणून घेतली. मुलांची सवाषत जास्त जबाबिारी हह पालकांची असते मुलांच्या प्रत्येक गोष्टी बाबत पालकांनी जागक ृ असणे गरजेचे आहे . त्यामध्ये मल ु ांच्या प्रत्येक गोष्टी बद्िल पालकांना माहहती पाहहजे यामध्ये मल ु ांना सरु क्षक्षत स्पशष आणण असरु क्षक्षत स्पशष, लैंगगक शशक्षण, हे ल्प लाईन नंबर याबद्िल मल ु ांना शशकवले पाहहजे त्यसाठी प्रथम पालकांना याववषयी ज्ान असणे गरजेचे आहे . त्याचबरोबर आपल्या मुलांच्या शाळे तील प्रत्येक व्यक्ती बद्िल माहहती ठे वणे गरजेचे आहे . पालकांना या सवष गोष्टी मुलांशी बोलण्यासाठी मुलांशी चांगला संवाि असणे गरजेचे आहे . लैंगगक शशक्षण या व्यनतररक्त िरोजच्या घडणाऱ्या गोष्टी बद्िल सुद्धा मुलांशी बोलले पाहहजे. मुलाला एखािी गोष्टी आवडली नसेल तर “ मला हे नको य” हे बोलण्याची मुबा असली पाहहजे . तर हह मनमोकळे पणाने पालकांशी बोलू शकतात. जर िोन्ही पालक काम करणारे असतील तर नेहमी पालक कामामध्ये व्यस्त असतात. त्यामळ ु े ते आपल्या पाल्याला परु े सा वेळ िे ऊ शकत नाहीत. याचमुळे पालक आणण पाल्य यांच्यामध्ये व्यवकस्थत संवाि होऊ शकत नाही. मुंल आपल्या पालकांची बोलायला comfortable नसते. त्यामुळे मुलाला काही अडचणी असतील तर ते सागू
शकत नाही. हे सवष गोष्टी लक्षात घेता पालक क्रकतीही कामामध्ये व्यस्त असेल तरी िोन्ही पालकांपैकी
एका तरी पालकाने आपल्या पाल्याला पुरेसा वेळ िे णे गरजेचे आहे . पालकांनी नेहमी आपल्या पाल्याची ववचारपूस केली पाहहजे, नेहमी SOPPURTIVE संवाि असला पाहहजे. अडचणी आहे त का शाळे तील चौकशी केली पाहहजे. पालकांनी नेहमी शाळे मध्ये जाऊन आपल्या पाल्याबद्िल आणण शाळे मधील इतर गोष्टी संबगधत िे खील ववचारणा केली पाहहजे. फक्त पालक सभेला घेले पाहहजे असे नाही तर अधन ू मधन ू वेळ शमळे ल तेव्हा िे खील जाऊन मुलांची शाळे मध्ये चौकशी केली पाहहजे. पालकसभेमध्ये मुलांच्या अभ्यासिमासोबत इतर गोष्टी बाबत अडचणी मांडल्या? बोलल्या
पाहहजेत.
अभ्यास
िमासोबत
इतर
गोष्टीबाबत
िे खील
पालकांनी
शाळे संबगधत
teaching, non teaching staff आणण management committee सोबत चचाष केली पाहहजे. शाळे मध्ये काही कमी-जास्त गोष्टी लक्षात आणून हिल्या पाह्जेत नवनवीन उपाययोजना करण्यास भाग पाडले पाहहजे.
70
समाजयातील पालक शशक्षक सामकजक क्षेत्रात काम करणारे कायषकते यांच्या सोबत लैंगगक समस्या बाबत चचाष केल्या नंतर आम्हांला असे लक्षात आले की, समाज जाणतो की लैगगंक अत्याचार मुलांवर होतात परं तु ही समस्या गांभीयष पूवक ष स्वीकारू इकच्छत नाही. जो समजा हे पयंत स्वीकारीत नाही की, बाल लैगगंक शोषण आपल्या समाजाचा भाग आहे . तो पयंत काढून टाकणे या िोन्ही गोष्टी होऊ शकत नाहीत. ही पररकस्थती आपल्या समाजयातली आहे हे आपण स्वीकारल्या नंतरच आपण त्यावर सुधारणात्मक उपायोजना आखणे शक्य होईल. लैगगंक समस्या बाबत श्रीमंत वगष असे गहृ हत धरून चालतो की हे गरीब घरान, वस्तीन
मध्ये होत कारण नतथे पालक हिवस भर लक्ष िे त नाहीत बाप व्यसन करत असतो आई घरकाम
करत असते क्रकंवा कुठे मजरु ी करते मल ु े कुठे ही क्रफरतात आणण त्या वस्ती मधली शशक्षणाचे प्रमाण कमी असते ववचार श्रेणी खालची असे, तर गरीब वगष समजतो की, हे लैगगंक समस्याचे प्रकार श्रीमंत वगाषत होतात नतथे आई वडील िोघे कामाला असतात धंिेवाईक असतात. मल ू बेबी
शसहटंग मध्ये असते. परं तु घडलेली प्रकरण पाहता असे हिसते की लैगगंक अपराध जात, धमष, शलंग, रं ग, गररबी, श्रीमंती, वस्ती आणण नात हे काही ही न पाहता होतात.
उिा. याचे मानशसक आणण शारीररक जखमा अत्यंत खोल वर रुतलेल्या असतात लैगगंक समस्या रोखण्यासाठी सवाषत पहहले पाऊल उचलावे लागेल ते म्हणजे बाळाला जन्म िे णाऱ्या माता वपत्याला. बाळ पोटात असताना माता आहाराचे धडे घेत,े पर्थय पाळते, व्यायाम करते, योगा करते, चालणे-क्रफरणे, जीवन शैलीत बिल करते, गभष संसार करून घेते त्याच प्रमाणे बिलेल्या जीवन शैली प्रमाणे जन्मलेल्या बाळाचे संरक्षण कसे करायचे आहे ह्याचे धडे मातेन-े वपत्याने मूल जन्म िे ण्याच्या ननणषय असून घ्यावेत, आणण हे धडे समाज सुद्धा घेतो फक्त त्याला धमाष
नुसार वेगळे वेगळे नाव व वळण हिले आहे हहंि ू धमाषत याला ओटीभरणी असे म्हणतात, बौद्ध धम्मात याला गभषसंस्कार म्हणतात, मुकस्लम धमाषत याला गोिभराई, की रसम म्हणतात. शीख धमाषत याला गोिभराई म्हणतात, णिश्चन धमाषत याला बेबी शॉवर म्हणतात, याच घेतल्या जाणाऱ्या संस्कारा मध्ये बिलत्या जीवन शैली नुसार बिल यावेत बालकांचे लैगगक शोषण हे
कोणत्या एक का धमाषतल्या बालकांचे होत नसून सवष धमाषतल्या मुलाचे होते तर वेळ आहे की संस्कार ही धमाषच्या नजरे तन ू न पाहता सामाकजक समस्या या नजरे तन ू पाहुन संस्कार करण्याची नंतर बाळाच्या संरक्षणासाठी त्या प्रत्येक व्यक्तीने सजज राहायचे आहे जया व्यक्तीला त्या मल ु ा बाबत आस्था वाटते प्रेम वाटते जया काका जया काकी ला जया आजोबांना इ. त्या मल ु ा बाबत खरे प्रेम वाटे ल आस्था वाटत असेल ती व्यक्ती कधीही त्या मल ु ाच्या एकट्या पणाचा फायिा
घेऊन आपली हाव पण ू ष करण्याचा प्रयत्न करणार नाही उलट सावध, सरु क्षक्षत व आिोश करण्याचे
71
धडे िे ईल जर शशक्षकाला मुला बद्िल प्रेम वाटत असेल तर तो शशक्षक नक्की त्या मुलाला संरक्षक्षत राहण्याचे धडे िे ईल. लैंगगक
सरु क्षक्षततेचा
या
ववषयाचा
अभ्यास
करत
असताना
आम्ही
शाळे चे
मख ु ाद्यापक तसेच सामाकजक क्षेत्रात या ववषयाला धरून काम करणारे कायषकते, संस्थाचालक,
लैंगगक सरु क्षतते बाबत प्रशशक्षण िे णारे प्रशशक्षक अशा तज् अभ्यासू व्यक्तीची भेट घेतली त्यांची भेट घेऊन लैंगगक सरु क्षततेबाबत शासनाची नेमकी भशमका काय यावर त्यांचे मत जाणन ू घेतले आहे .
या मुलाखती िरम्यान असे लक्षात आले क्रक, सवष तज्ाना सरकारी कायद्याववषयी माहहती
व सरकारी योजनाबाबत कल्पना होती यात pocso कायिा तसेच मनोधयाष योजना याबद्िल पूणष
ज्ान होते. परुं तु बहुतक े सवषच तज्ाने या कायद्याच्या व योजनाच्या अमलबजावणी बाबत ननराशािायक मत व्यक्त केली. काही तज्ाचे असे मत होते क्रक, हा कायिा अजन ू कठोर करण्यची गरज आहे . “ जोपयंत एकिम कडक कायिा होत नाही तोपयंत या गोष्टीला शशस्त
लागेल असे मला तरी वाटत नाही” हे या तज्ाच्या मतावरून हिसून येते तर काही तज्ाचे असे
मत होते क्रक, कायिा सक्षम आहे . परं तु त्याची अमलबजावणी करता येते व बालकांना न्याय शमळून िे ता येतो. परं तु तज्ाचे असेही मत होते क्रक, कायिा जरी सक्षम असला तरी कायद्याची
अमलबजावणी सक्षम नाही. “ कायि तो अच्छा है लेकीन कजतने तो पर उसका implementation करणा चाहीए उतना होता नाही. तज्ाच्या मतानस ु ार सरकारची मख् ु य जबाबिारी हह असावी क्रक मनोधयष सारख्या अजन ू
योजना आखण्यात आणण या योजनाच्या अमलबजावणीसाठी फंड उपलब्ध करून द्यावे. त्याचं बरोबर child protection policy हह सवष शाळांना बंधनकारक करावे. “मनोधयष योजनेसाठी पुरेसे फंड उपलब्ध करून िे णे स्मूथ functioning या सवष system व्हावी हह सरकारची जबाबिारी आहे . आणण child protection policy तयार करण्यात आली आहे पण ती योग्य रीतीने पाळली जाते क्रक नाही याचे ननरीक्षण सरकारने करणे गरजेचे आहे . लैंगगक शोषण संिभाषत येणाऱ्या खटल्यांना भ्रष्टाचाराच्या वेळख्यात अडकून न सपवता
िाखल लालेल्या खटल्यांना लवकरात लवकर न्याय शमळवून िे ण्याचा पयषत करावा तसेच अगिी योग्य पणे हाताळने
गरजेचे आहे . या कसेस ना िल ु क्षष क्षत करू नये. “ प्रत्यकाने आपली
जबाबिारी व्यवकस्थत केल्या तर हे होणार नाही बहुतेकिा असे समस्या होतात त्यात अत्याचार करणारा सुटून जातात कारण पैसे िाबले जातात. म्हणजे करपशन बंि लाले तर नक्की फरक पडले.
72
लैंगगक शशक्षणासिभाषत सरकारची जबबिारी आम्ही तज्ाना ववचारली तर तज्ाची मत अशी होती क्रक, लैंगगक शशक्षण ववध्याथाषना काळानुरूप व समस्येची घाशभरतालक्षात घेता. लैंगगक शशक्षण हिलेच गेलेच पाहहजे. परं तु त्याचा लैंगगक शशक्षणाच्या जागक ृ े तेमध्ये सातत्य ठे वले पाहहजे. मग ती पोस्टरच्या मध्यामातून असू द्या क्रकंवा आणखी काही.
समप ु दे शकाचे महत्ि : सध्याच्या पररकस्थतीमध्ये समाजात असे हिसून येते क्रक, लहान मुल-मुली हे सुरक्षक्षत नाही. लहान मुलांवर होणारे लैंगगक अत्याचार हे मोठ्या प्रमाणात होताना हिसून येते. मग ते घरात असो क्रकंवा शाळे मध्ये अथवा समाजामध्ये कुठे ही लैंगगक अत्याचार घडताना आपल्याला हिसत आहे . त्यामळ ु े मुलांच्या मनावर होणारे पररणाम त्यांचा स्वभावात होणारे बद्िल या सवष गोष्टी एक पालक म्हणून शाळे तील शशक्षक म्हणून त्यांची जबबिारी आहे क्रक, त्यांनी मुलांमध्ये होणारे बिल हे ओळखले पाहहजे. त्याचप्रमाणे लहान-मुल हह जास्तीत जास्त वेळ हा शाळे मध्ये असतात. त्यामुळे शशक्षकाची जबाबिारी हह जास्त आहे क्रक, मुलांवर लक्ष ठे वणे. त्यामुळे शाळे त हह शशक्षणसाठी समुपिे शक असणे गरजेचे आहे . शशक्षकांसोबत ववध्याथाषनासाठी समुपिे शक असणे जास्त महत्वाचे आहे . समुपिे शक हे लहान मुलांच्या मध्ये लालेला बिल उिा. वागण्यात लालेला बिल गप्पगप्प राहणे, गचड-गचड करणे एखाद्या व्यक्तीला क्रकंवा गोष्टीला घाबरणे या सवष गोष्टी एका समुपिे शकाला सहज समजते. त्यामुळे शाळे मध्ये समुपिे शन असणे खप ू महत्वाचे आहे . त्यामुळे खालील तज्ाचे मत आहे . प्रत्येक शाळे मध्ये समुपिे शक असला पाहहजे हे खप ू महत्वाचे आहे . त्यामुळे तज्ाच्या मते काही संस्था िे खील जागरूकता करतात. तर त्या संस्थेत िे खील समुपिे शक हे असतात. तर तज्ाचे असे मत आहे क्रक, प्रत्येक शाळे त समुपिे शक असला
73
पाहहजे पण आपल्या पररकस्थतीमध्ये शक्य नाही,” तसेच “BMC शाळे मध्ये तर आणखीनच खप ू च गरज आहे .’ तसेच असे म्हं टले जाते क्रक, “ कौन्सलर हा असा असतो क्रक काऊसेशलंग करन हह िे खील एक कला आहे . एखािा व्यक्ती घाबरलेला असेल क्रकंवा एखािी ववद्याथींना समजा तीच लैंगगक शोषण लालेले आहे . तर ती काय बोलावं तर ती सहजा-सहजी काय म्हणजे कशा पद्धतीने नतच्याकडून काढून घेण क्रकंवा ववचारण एखाद्या व्यक्तींना ववचारण एखाद्या व्यक्तीला जे जमत नाही ते कौन्सलर करू शकतो.” तसेच मल ु जस स्टे प घेत मोठ होत तस कौन्सलरिे खील त्यांचे स्टे प घेऊन कॉन्सेशलंग करतो. जसे क्रक, “कौन्सलर मग स्टे प असते मग तो त्या पद्धतीने प्रश्न ववचारणार आणण मग त्या व्यक्तीकडून उत्तर काढून घेतो आणण मग उत्तर काढून घेत्यावर काय केल पाहहजे यावर सल्ला िे तो. कौन्सलरचा रोल खप ू महत्वाचा आहे . आणण कौन्सलर असणे खप ू गरजेच आहे . यावरून तज्ाचे मते क्रक, समुपिे शक असणे खप ू महत्वाचे आहे . शाळे त मुलांना समजून घेण्यासाठी समुपिे शन असणे अनतशय गरजेचे आहे .
74
ननष्कषग: शशिकाांचे 1) मल ु ांच्या सरु क्षततेबाबत शशक्षकांचे असे मत आहे की, त्यामध्ये मल ु ांना लहानपणा पासन ू मुलांना कसे राहणे हे शशकवले जाते. त्यामध्ये मुलीने कपडे कसे घालणे आणण कसे राहणे हे शशकवले जाते. शशक्षकांचे असे मत हे शशकवण मुलांना हिले तर लैंगगक अपराध कमी होतील. त्याचबरोबर धमाषला आपल्या समाजात खूप महत्व आहे . लैंगगक सुरक्षततेचा प्रश्न ववचारता त्यात सुद्धा धमाषचा मोठा वाटा आहे . ते धमाषत सुद्धा लैंगगक अपराधाला वाईट म्हटलं आहे . तसेच आपण कोठे राहतो याचा पररणाम सद् ु धा मल ु ांच्या सरु क्षततेवर होतो. जर मुल स्लम ऐररया राहत असेल तर तेथे असे सवष घटना जास्त होतात. ते म्हणतात लोपडपट्टीत असे अपराध जास्त होतात. त्याचबरोबर मुलांच्या लैंगगक सुरक्षतते बद्िल प्रश्न ववचारतात शशक्षकांचे असे मत होते की, मुला आणण मुलीना शाळे त वेगळे क्लास
मध्ये
शशकवले पाहहजे.
त्याचबरोबर शशक्षकांच्या मते टी.व्ही आणण नेट चा
प्रभाव सद् ु धा मल ु ांवर जास्त प्रमाणात होत आहे . शाळे च्या सरु क्षतेचा ववचार करता शाळे तील सुववधा आणण संरचना चा खप ू प्रभाव पडतो. उिा, toilet, शाळे तील खोली, शाळे तील कॅमेरा इ. मुलांचे सुरक्षततेची हह सवांची आहे त्यांत पालक, शशक्षक आणण हे डमास्टर हे सवष येतात. शशक्षकांचे असे हह की पालकांनी आपल्या मुलाला चांगला स्पशष आणण वाईत स्पशष याबद्िल शशक्षण हिले पाहहजे. मुलांच्या सुरक्षेततेचे ववचार करताना मल ु ांच्या मानशसकतेला समजणे खप ू महत्वाचे आहे हे शशक्षकांचे मत आहे . 2) या मुलाखतीतून असे हिसून येते क्रक, शाळे तील शशक्षक मुलांना लैंगगक शशक्षण िे तात. पण ते अपूणष व अयोग्य प्रकारे िे तात. शाळे तील मुलांना लैंगगक सुरक्षक्षततेचे प्रशशक्षण िे ण्याऐवजी शाळे तील शशक्षक हे त्या ववद्यार्थयांना आतापासून समाजात कसे वावरायचे याचे शशक्षण हिले जाते. शाळे त लैंगगक सुरक्षक्षतता वाढावी यासाठी अनेक संस्था काम करत आहे उिा. अपषण ही संस्था, प्रेरणा, चेतना, मजशलश इ. संस्था या शाळे त जाऊन मुलांना प्रशशक्षण हे िे ते. ४) शमळालेल्या माहहतीवरून असे हिसून येते की, शाळे तील ८ शशक्षकांना pocso या कायद्याववषयी काहीच माहहती नाही. तर २ 75
शशक्षकांना pocso कायद्याववषयी थोडे फार
माहहती आहे . आणण त्यांनी pocso या कायद्या ववषयी पूणष माहहती जाऊन घेण्याची इच्छा आहे . याचे कारण असे आहे क्रक, pocso या कायिाववषयी पाहहजे तेवढे जागरूकता सरकारनी केलेली नाही. ५) शमळालेल्या माहहतीवरून असे हिसन येते क्रक, ७ शशक्षकांना शाळे साठी बनवण्यात ू आलेल्या सप्र ु ीम कोटष च्या गाईड लाईन ववषयी काहीच माहहत नाही, तर ३ टक्के शशक्षकांना थोडे फार सुप्रीम कोटष च्या गाईड लाईन ववषयी माहहती आहे . त्यात त्यांना मुलांना न मारने, watchman असला पाहहजे, मुख्य करून लेडीज watchman असली पाहहजे. या सवष गाईड लाईन शशक्षकांना माहहती आहे . ६) शशक्षकांनाच्या मल ु ाखीतीतन ू असे हिसन ू आले की, शशक्षकांना मल ु ांच्या सरक्षततेसाठी बनवण्यात आलेला मित िमांक १०९८ माहहती नाही. पण त्यांना पोशलस आणण अकग्नशमन िल या हे ल्प लाईन नंबर माहहती आहे . याचे कारण याची जागत ृ ी लालेली आहे . ७) शशक्षकांचे वातावरणाबद्िल असे मत होते क्रक, शाळे त योग्य वातावरण असण्यासाठी पढ ु ील गोष्टी महत्व पण ू ष आहे . त्यांत अक्टीववटी बेस शशक्षण, शाळे त जागो-जागी कॅमेरा लावणे, शाळा हह साफ-सुतरी असणे, लहान मुलांचे एकमेकांशी चचाष करणे, चांगले शशक्षक या सवष गोष्टी शाळे तील वातावरण असले पाहहजे. असे शशक्षकांचे मत होते. ८) शाळे तील management कशमटी बद्िल शशक्षकांना प्रश्न ववचारले तेव्हा शशक्षकांचे असे मत होते क्रक, जयामध्ये त्यांच्या शाळे त management कशमटी द्वारे काय काम केले जाते. हे सांगतात त्यात मख् ु य म्हणजे त्याच्या शाळे कडून मुलांच्या सरु क्षततेसाठी कशी िक्षता घेतली जाते. याबद्िल सांगगतले. त्यामध्ये ते प्रथम उपचार पेटी, शाळे तील शशक्षकांचे वेरीफीकेशन, वपऊन शाळे च्या कमषचारीचे कायष मुलांच्या सुरक्षततेसाठी याबद्िल चचाष केली. तर त्यापैकी काही शशक्षकांना माहहतीचं नव्हते क्रक, शाळे तील स्कूल management कशमटी काय काम करते. ९) शाळे तील शशक्षकांचे असे मत आहे की
शाळे त येणाऱ्या जाणाऱ्या लोकांबद्िल हे सतकषता
घेतली जाते यात ते शाळे त येणाऱ्या जाणाऱ्या व्यक्तीवर लक्ष हिले जाते. यात ते आपल्या शाळे तील मुलांना कोठे ही ओळखू शकतात. तसेच शशक्षकांचे असे मत होते क्रक, शाळे त लग्न ललेल्या व्यक्तींना जॉब साठी ठे वतात.
76
१०) शाळे त पालक सभेत,
शशक्षक पालक सभेत,
शशक्षण व
मुलांचे खेळ याववषयी चचाष
करताना हिसतात. तसेच मुलांना काही वाईट सवयी लागल्या आहे त. तसेच मुलांना एकटे पाठवू नका याबद्िल शशक्षक पालकांशी चचाष करतात. पालक सभेचा कालावधी ववचारले तर प्रत्येक शशक्षकांचे वेगळे वगळे मत होते. त्यामध्ये काही म्हणतात क्रक पालक सभा महहन्यातन ू होतात, तर काही वषाषतन ू िोनिा, तर काही वषाषतन ू तीनिा होते असे शशक्षक म्हणतात. यावरून असे हिसते क्रक शाळे त ननयशमत आणण सत्यताने पालक सभा घेतली जात नाही. ११) तसेच शशक्षकांचे असे मत होते क्रक हा लोपडपट्टी ऐररया असल्याने मुलांनी सांभाळून राहहले पाहहजे. कारण अश्या ऐररया मध्ये अशा घटना होत असतात. १२) शशक्षकांच्या मुलाखतीमध्ये असे हिसून आले क्रक मुलामुलींचा क्लास वेगवेगळा असायला पाहहजे. यामुळे लैंगगक अपराध होणार नाही. १३) शाळे त मुलांची मानशसकता जाणून घेण्यासाठी शाळे त समुपिे शन असणे अत्यंत गरजेचे आहे . तसेच शाळे तील शशक्षकच मुलांचे समुपिे शन करत असतात. पण ते क्रकती योग्य प्रकारे करतात यावर प्रश्न गचन्ह आहे कारण समप ु िे शन करणे हे हह कला आहे , म्हणन ू काही प्रशशक्षणाशशवाय शशक्षक मुलांचे समुपिे शन करत आहे . १४) मुलांच्या सुरक्षतते बद्िल प्रश्न ववचारले तर शशक्षकांचे असे मत होते क्रक, शाळे तील स्टकचर चांगले पाहहजे, महहला शशपाई, cctv कमेरा असले पाहहजे. १५) शशक्षक आणण पालक याबद्िल प्रश्न ववचारले तर शशक्षकांचे असे मत होते क्रक शाळे त वातावरण योग्य असणे गरजेचे आहे . त्यामध्ये वातावरणात रीडम असले पाहहजे. त्यात मुख्य म्हणजे मुल आणण शशक्षक यांचे संबंध चांगले असले पाहहजे. १६) तसेच शशक्षकांना चाईल्ड रेंडली वातावरण ननमाषण करण्यासाठी काय केले पाहहजे हे ववचारले तर शशक्षकांचे हे मत होते क्रक शाळे त शशक्षण हे एक्टीववटी बेस असयला पाहहजे. त्याचबरोबर मुलांशी वेळोवेळी संवाि साधला पाहहजे. जे ने मुल आणण शशक्षक हे यांचे संबंध चांगले होतील.
77
पालकाांचे पालकांच्या मुलाखतीतून असे हिसून आले की, पालकाना मुलांसाठी वेळ शमळत नाही. पालक कामामध्ये व्यस्त असल्यामुळे त्यांना मुलांशी बोलण्यासाठी वेळ नाही शमळत. आणण जरी वेळ शमळाला तरी त्या वेळात फ़क्त अभ्यास आणण शाळे त काय लाल याबद्िल चचाष केली जाते. तर पालक हे मुलांना लैंगगक सुरक्षक्षततेबद्िल काहीच चचाष करताना हिसत नाही. असे पालकांच्या मुलाखतीतून हिसून आले. 1) पालकांच्या मुलाखीतीतून असे हिसून आले क्रक पालक आपल्या पाल्याची सुरक्षक्षतता बघताना खप ू शशकवण िे तात. त्यात ते मुलांना कसे राहायचे, कोणाशी बोलायचं, कोणाकडून काय घेयच हे सारी शशकवण सरु क्षततेच्या दृष्टीने िे त असतात. तसेच पालकचे असही मत आहे क्रक मल ु शाळे त गेली तर सवष जबाबिारी शाळे ची आहे . 2) पालकांना या लैंगगक शशक्षण या ववषयी माहहती नाही आणण हे ही हिसून येते की, पालक सहजतेने मुलांशी लैंगगक शशक्षणाबद्िल बोलू शकत नाही. तसेच पालकांचे असेही मत होते की, लैंगगक शशक्षण फक्त मुलीना हिले पाहहजे मुलांना लैंगगक शशक्षणाची गरज नाही. पालकांना घराची जबाबिारी असल्यामळ ु े ते आपल्या मल ु ांना वेळ िे ऊ शकत नाही. तरी पण पालक आपल्या मुलांना घरात आणण बाहे र कसे राहयचं याववषयी शशकवण िे त राहतात. उिा. कोणी चोकलेट हिले तर नाही घेयचे, कोणते काम करणे व कोणते काम न करणे इ. पण ते लैंगगक शशक्षणाबद्िल मुलांशी बोलत नाही हे मुलाखीतून हिसून येते. 3) शमळालेल्या माहहतीवरून असे हिसून येते पालक शाळे त पालक सभेत जात नाही. तर काही पालकांचे असे म्हणणे आहे क्रक ते शाळे तील पालक सभेत जातात आणण आपल्या पाल्याच्या शैक्षणणक ववकास आणण काही तिार याबद्िल चचाष करतात. 4) पालक हे
शाळे तील शशक्षक आणण इतर कमषचारी बद्िल माहहती ठे वत नाही त्यात काही
पालकांचे असे मत होते की, शाळे तील शशक्षक इतर कमषचारी यांची माहहती ठे वण्याची जबाबिारी हह शाळे ची आहे . त्याचे असेही मत होते की आमच्या कामातून आम्हाला वेळेच नाही शमळत क्रक आम्ही इतराची माहहती ठे वू. ते म्हणतात आम्ही मल ु ांसबोत बोलन ू शाळे तील शशक्षकांची व त्यांचा वागणुकी बद्िल माहहती घेतो. 5) लैंगगक शशक्षणा बद्िल काही पालकांचे मत असे आहे की, मुलांना लैंगगक शशक्षण गरजेचे आहे . तर काही पालक हे नाही हिले तरी चालेल असे म्हणताना हिसतात. कारण जर लैंगगक शशक्षण हिले 78
तर मुल ही त्या गोष्टीकड़े जास्त वळणार आणण शाळे तील अभ्यासाकडे लक्ष िे णार नाही. यामुळे पालक लैंगगक शशक्षण िे ण्यास नकार िे तात. तर काही पालकांच्या मते लैंगगक शशक्षण िे णे गरजेचे हे गरजेचे वाटते. 6) पालकांना pocso कायद्याबद्िल व मित कक्ष िमांक माहहत नाही. पालकांचे असे म्हणणे होते क्रक कधी त्यांना या कायद्याची आणण हे ल्प लाईन नंबर ची गरजच भासली नाही. जर गरज असल्यास ते पोशलसांना १०० या नंबर वर तिार करतात. 7) पालक हे शाळे तील वातावरणा बद्िल मुलांची सुरक्षा ही फ़क्त वगाषत पंखा पाहहजे. मुलांना बेंचस े नाही. आणण जर आहे तर सवष मूल ही बेंचस े वर बसवले जात नाही जागा होत नाही. या सवष बाबी हिसन ू आल्या परं तु मल ु ांची लैंगगक सरु क्षा जी असते त्या बद्िल एक ही पालक बोलता हिसन ू आले नाही.
तज्ञाांचे ० ते १८ वषाषच्या मुलांना बालक असे म्हटले जाते. बाल लैंगगक शोषणामध्ये स्पशष न करता बालकाचे लैंगगक शोषण केले जाते. बालकाच्या सुरक्षेतेचे दृष्टीने आंतराष्रीय पातळीवर १९८९ मध्ये बाल हक्क संहहता बनवण्यात आली. त्या संहहतेला भारताने १९९२ मध्ये स्वीकारले. त्यानंतर २०१२ मध्ये pocso हा कायिा मल े ाठी बनवण्यात आले. pocso हा कायिा खप ु ांच्या सरु क्षेतस ू चांगला आणण child frindly आहे . तसेच या कायद्याला जेंडर न्यूटरल बनवण्यात आला आहे . pocso या कायद्यात Cailbration ऑफ offences कायद्यात करून कुठल्या गुन्हाला कोणती शशक्षा हिले पाहहजे यांची िक्षता यात घेतली आहे . pocso या कायद्यात येणारे अडथळे म्हणजे या कायिाववषयी जनजागत ृ ी लालेली नाही.
यामध्ये पोशलस आणण वक्रकलांना सुद्धा या कायद्यात काय शलहले आहे याववषयी पूणष माहहती नाही.
pocso
या
कायिाची
जास्तीत-जास्त
जनजागत ृ ी
पाहहजे
असे
ज्ाचे
मत
आहे .
घेतलेल्या मुलाखीतून असे हिसून आले क्रक सवष तज्ांना बाल लैंगगक सुरक्षततेववषय
कायिा व योजना बाबत माहहती होते त्यांत pocso हा कायिा तसेच मनोधायाष योजना बद्िल
माहहती होते. परं तु या कायिा व योजनेच्या अमलबजावणी बद्िल तिार होती. त्यांचे असे मत
होते क्रक कायिा सक्षम आहे .पण कायिायचे अमलबजावणी सक्षमपणे केली जात नाही. तज्ाचे 79
असे मत होते क्रक, जोपयंत कायिा कठोर होत नाही तोपयंत या गोष्टीला शशस्त लागणार नाही. बाल लैंगगक शोषणाच्या खटल्यात भ्रष्टाचाराच्या न करता बालकास न्याय शमळून िे णे. तज्ाच्या
मत असे होते क्रक काळाचे घाशभरता लक्षात घेऊन मुलांना लैंगगक शशक्षण हिलेच पाहहजे. मग ते शशक्षण पोस्टरच्या माध्यामतून असू िे क्रकंवा आणखी काही.
सवष तज्ाच्या मत असे हिसन ू आले क्रक, शाळे त समप ु िे शक हे असणे गरजेचे आहे .
समप ु िे शक असेल तर मल ु ांच्या वागणक ू कळू शकते. त्यासाठी समप ु िे शक हे त्यांच्या पद्धतीने
स्टे प-स्टे पने प्रश्न ववचारून त्यांना ववश्वासात घेऊन त्यांच्या मनातल काढून घेतात. आणण त्याच्या पद्धतीने सल्ला िे तात. मुलांबरोबर शाळे तील शशक्षकांनसाठी हह समुपिे शक असणे गरजेचे आहे .
80
शशफारसी सरकारसाठी शशफारसी: 1) मल ु ांना लैंगगक शशक्षण द्यावे हे सरकारने प्रत्येक शाळे ना बंधनकारक केले पाहहजे. लैंगगक शशक्षणाबरोबर मुलांना सेल्फ-डीफेन्स हह शशकवले पाहहजे. 2) मुलांना लैंगगक शशक्षणाबद्िल कुतूहलता राहू नये म्हणून मुलांना लैंगगक शशक्षण िे ताना मुलांमध्ये योग्य स्पेस ननमाषण करणे गरजेचे आहे . 3) सोशल शमडीयाचा वापर करून जास्तीत जास्त pocso या कायद्याबद्िल, शाळे तील policy बद्िल तसेच चाईल्ड हे ल्प लाईन नंबर याबद्िल जनजागत ृ ी करणे गरजेचे आहे . जेणे करून समान्य लोकांना याववषयी माहहती होईल. 4) शाळे त मुलाच्या ववकासासाठी कसे वातावरण असले पाहहजे आणण मुलांच्या सूरक्षततेसाठी कुठ-कुठले घटक पररणाम करतात याची पूणष माहहती पालकांना हिले पाहहजे. 5) अपराधात जवळून काम करणारे पोशलस अगधकारी, डीफेन्स सववषस, सेक्यूरीटी सववषस आणण वक्रकलांना Pocso या कायद्याबद्िल पण ू ष माहहती नाही आहे . या सवांना pocso या कायद्याबद्िल प्रशशक्षण हिले गेले पाहहजे. 6) pocso कायद्यामध्ये protection officers क्रकंवा Investing officers असे म्हणतात क्रक, केसस बघताना मुलांशी जबरिस्ती करू शकत नाही. मग त्यामध्ये मुलांना काहीही बोलत करायला वेळ लागतो. मुल पहहल्या शमहटंगमध्ये काहीही बोलत नाही. मग Investing officers ना माहहती कोटाषत पोहचवायला वेळ लागतो. त्यामळ ु े खप ू केसेस एका वषाषत होत नाही. या सवष समस्या सोडवण्यासाठी सरकारने pocso च्या
केसेस संबंधात काम
करणाऱ्या कमषचाऱ्याची संख्या वाढली पाहहजे. 7) भारतात प्रत्येक कजल्यात pocso कोटष असेले पाहहजे असे प्रोवीजन कायद्यात आहे . भारता सारख्य ऐवढ्या मोठ्या िे शात प्रत्येक कजल्ह्यात pocso कोटष ननमाषण केले पाहहजे कारण ही आज होणारे लैंगगक अपराध पाहता प्रत्येक कजल्यात pocso कोटष तयार केले पाहहजे याची गरज बनली आहे .
त्याचबरोबर काम करणाऱ्या कामाषच्याराची संख्या सुद्धा
वाढवली पाहहजे.
81
8) प्रत्येक शाळे त चाइल्ड प्रोटे क्शण कशमटी असली पाहहजे. याकरता सरकारने पुढाकार घेऊन प्रत्येक शाळे त चाइल्ड प्रोटे क्शण कशमटी असली पाहहजे हे बंधनकारक केले पाहहजे व ते मोननटर करण्याची जबाबिारी हह सरकारने घेतले पाहहजे. 9) कायिा हा सक्षम आहे पण तो कायिा योग्य प्रकारे अमलबजावणी होण्यासाठी pocso या कायिा कठोर केला पाहहजे. 10) मनोधयष योजनेसाठी पुरेसे फंड उपलब्ध करून िे ऊन स्मूथ functioning या सवष system व्हावी हह सरकारची जबाबिारी आहे .
11) लैंगगक शोषण संिभाषत येणाऱ्या खटल्यांना भ्रष्टाचाराच्या वेळख्यात अडकून न सपवता
िाखल लालेल्या खटल्यांना लवकरात लवकर न्याय शमळवून िे ण्याचा पयषत करावा तसेच अगिी योग्य पणे हाताळावे गरजेचे आहे . या कसेस ना िल ु क्षष क्षत करू नये
12) लैंगगक शशक्षणाच्या जागक ू तीनिा ृ े तेमध्ये सातत्य ठे वले पाहहजे. प्रत्येक शाळे त वषाषतन तरी लैंगगक शशक्षण हिले पाहहजे. याचे मुल्यांकन होणे गरजेचे आहे . 13) मुलांना त्यांचा वयोमानानुसार लैंगगक शशक्षण हिले पाहहजे. त्यासाठी शाळे त वेगळे अभ्यास िम मुलांच्या वयोमानानुसार तयार करून मुलांना लैंगगक शशक्षण हिले पाहहजे. 14) सरकारने लैंगगक अपराधावर केलेले कायिे , ननयम, उपाययोजना आणण सध ु ारणा योजना याचे अंमलबजावणी फेरतपासणी पाहत नाही. हे पाहत राहणे गरजेचे आहे .
15) शाळे मध्ये ववध्यार्थयांना सबोत शशक्षकांनाही कॉन्सेलर उपलब्ध करून घेणे हह जबाबिारी प्रत्येक शाळे ची आणण सरकारची आहे . लैंगगक शशक्षणाबद्िल जे मटे ररयल हे सवष भाषामधन ू तयार केले पाहहजे. फक्त इंकग्लश, मराठी आणण हहंिी या भाषेत तर बनवलेच पाहहजे पण त्याचं बरोबर भारतातल्या इतर भाषेत हह सवष मटे ररयल तयार केले पाहहजे. कारण प्रत्येक भाषेत मटे ररयल तयार केल्यामुळे सवे लोक हे वाचू शकतील व त्यांना लैंगगक शशक्षणाबद्िल स्पष्टता येईल. त्यामळ ु े ते स्वता लैंगगक शशक्षण िे ण्यास पढ ु ाकार घेतील.
शशिकाांसाठी शशफारसी: 1) मुलांशी शाळे त योग्य वातावरणासाठी शाळे तील शशक्षकांचे मुलांशी योग्य संवाि साधणे गरजेचे आहे . त्यासाठी शशक्षकांना काही अडथळे येत असेल, त्यासंबंधीत काही समस्या येत असेल तर त्याचे प्रशशक्षण शशक्षकांना हिले पाहहजे.
82
2) शाळे त योग्य आणण मोकळे वातावरण ननमाषण करण्यासाठी अक्टीववटी बेस कायषिम आणण शशक्षण घेतले पाहहजे. 3) प्रत्येक शाळे त ननयशमत पालक सभा लाल्या पाहहजे त्यात पालकांच्या आणण शशक्षकांनी योग्य सहभाग घेऊन मल ु ांच्या योग्य ववकासाठी चचाष केली पाहहजे. त्यात मल ु ांची सरु क्षतता ही महत्वपण ू ष चचाष करणे गरजेचे आहे . काही अडथळे असल्यास योग्य ते चचाष करून पालक शमहटंग मध्ये ननणषय घेलते पाहहजे. 4) शाळे ने आपल्या शाळे तील शशक्षकांना मुलांच्या मानशसकता समजण्याचे प्रशशक्षण हिले पाहहजे. हे प्रशशक्षण हिल्यामुळे मुलांना काही समस्या असेल तर ते त्वररत ओळखन ू ते ती समस्या सोडू शकतील. 5) लैंगगक शशक्षण मुलांना हिले पाहहजे याचे महत्व पालकांना पटवून हिले पाहहजे. लैंगगक शशक्षण हिल्याने मुल कशी सरक्षक्षत होतील हे पटवून हिले पाहहजे. यासाठी शाळे तून पालकांना या ववषयी प्रशशक्षण हिले पाहहजे. कारण शाळे च्या माध्यमातून जास्तीतजास्त पालकां पयंत याची माहहती हिले जाईल. 6) मल ु ांना आपल्या सरु क्षततेच्या दृष्टीने आवश्यक असलेल्या सवष गोष्टी शशकवल्या पाहहजे. यामध्ये मुख्य म्हणजे लैंगगक अपराध करणारे व्यक्ती हे रक्तातलेचं असतात. पण आपल्या समाज काय म्हणेन म्हणून या गोष्टी ववषय बोलले जात नाही. आणण मुल हह या गोष्टी सहजतेने बोलत नाही. हे सवष होऊ नये म्हणून मुलांना लहान पानापासून मुलांना सुरक्षततेबद्िल सवष शशक्षण हिले पाहहजे. त्यामध्ये चांगला स्पशष आणण वाईट स्पशष याची शशकवण मल ु ांना हिले पाहहजे. मल ु ांना ववश्वास करून िे णे की अशी कोठलीही घटना त्याच्या बरोबर घडली तर तो त्या बद्िल पालकाशी बोलू शकतो. तर त्या अपराधा ववरुद्ध पालकांनी त्वररत action घेतले पाहहजे. 7) लैंगगक असुरक्षक्षतता बद्िल जर मुले काही सांगत असतील तर शशक्षकांनी ते वेवस्तीत समजून घेतले पाहहजे व मुलांना अश्या पररकस्ततीतन ू बाहे र पडण्यास मित केली पाहहजे व योग्य ती खबरिारी घेऊन ते मल ू सरु क्षक्षत कसे होईल या बद्िल ववचार केला पाहहजे.
83
पालकाांसाठी शशफारसी: 1) पालकांनी आपल्या मल ु ांना लैंगगक शशक्षण हिले पाहहजे. त्यासाठी पालकांनी आपल्या मुलांशी योग्य संवाि साधला पाहहजे. लहानपणापासून मुलांशी लैंगगक शशक्षण खल ु ेपणाने आणण सहजतेने बोलणे गरजेचे आहे . मुलांशी सहजतेने बोलले तर मुलांमध्ये लैंगगकते ववषयी कोणतेही कुतूहल राहणार नाही व ते सहजतेने आपल्याशी बोलू शकतील. 2) आपण मल ु ांना घरी, रस्त्यावर, शाळे त आणण इतर हठकाणी कसे राहणे हे शशकवत असतो व आपण आपल्या मल ु ांला लैंगगक अपराधा पासून वाचण्याचे शशकवण िे त असतो. या वनतररक्त आपण मुलांना लहान पानापसून लैंगगक शशक्षण हिले तर मुल अगधक चागल्या प्रकारे आपले
रक्षण करू शकतील.
3) शाळे त मुल असताना मुलांची जबाबिारी हह शाळे ची तर आहे . पण त्याचं बरोबर आपली सद् ु धा आहे . आपला मल ु शाळे त गेल्यावर मल ु सरु क्षक्षत आहे का नाही हे जाणन ू घेणे हे प्रत्येक पालकांची जबाबिरी असली पाहहजे. त्यामळ ु े आपल्या पाल्याच्या पालक सभेत जाणे, तेथील शशक्षक आणण इतर कमषचारी वगष याची माहहती हह आज प्रत्येक पालकांनी ठे वली पाहहजे. तसेच मल ु ांशी रोज शाळे त काय-काय लाल याची माहहती घेणेही गरजेचे आहे . 4) पालकांनी मल ु ांशी मैत्री पूणष संवाि वाढवला पाहहजे. 5) पालकांनी आपल्या मुलांना योग्य वेळ हिला पाहहजे आणण मुले काय सांगतात हे समजन ू घेतले पाहहजे. 6) पालकांनी आपल्या पाल्यांना शारीररक बािल आणण यात घेण्यात येणारी काळजी या ववषयी माहहती हिली पाहहजे. 7) चांगला स्पशष आणण वाईट स्पशष काय असतो हे मल ु ांना समजाऊन संगगतले पाहहजे आणण जर कोणी वाईट स्पशष करत असेल क्रकंवा वाईट नजरे ने पाहत असेल तर अश्या वेळेस काय करायला पाहहजे ते संगगतले पाहहजे.
84
आम्ही काय शशकलो मी रोहहत सकपाळ 2017-18 या 1 वषीय पुकार या संस्थेचा यूथ फेलोशशप प्रोग्रॅम मध्ये सहभाग घेऊन व्यक्तीगत अनेक सुधारणा करू शकलो आहे . या आधी मी कधी ही संशोधनाचा प्रत्यक्ष अनुभव घेतला नव्हता परं तु मला सामाकजक क्षेत्रामध्ये काम करणाची अत्यंत आवड व तळमळ होती पुकार मध्ये येऊन ती आवड जोपासण्याची संधी लाभली. पुकार ने मला सामाकजक दृष्टीकोण हिला व पुकार ने प्रत्येक व्यक्तीची एक बाजू असते व नतला एक मत असते. आपण पाहतो जसे ववचार करतो तसेच ती बाजू नसते तर नतचे स्वतंत्र वेगळे अकस्तत्व असू शकते व समाज म्हणून आपण त्याचा आिर केलाच पाहहजे. व्यक्ती केवळ व्यक्तीचे शशक्षण वय प्रशसद्धी म्हणून आिर
न
करता प्रतेक
व्यक्तीचा आिर केला पाहहजे. मग ती शशक्षक्षत असो क्रकंवा नसो समता आणण समानता या मध्ये फरक असतो आणण त्यातला चांगला फरक आपण व्यवहारात आणणे हे समाजाची गरज आहे आणण ती व्यवहारात कशी आणायची ही समजत ू पक ु ार ने घालन ू हिली. त्याच बरोबर संशोधन कसे करावे, संशोधन करताना सामाकजक ननयम तर पाळले जावेच पण स्वता:ची अशी तत्वे ठे ऊन संशोधन कारावे आणण संशोधन करताना स्वता:ला कोणत्या ही एका बाजूने न ठे वता कस्थर ठे वून समस्या ननराकरण करण्याच्या हिशेने कायम उभे राहणे. संशोधकाने स्वता:चे मत लोकांनवर न थोपवता आलेली ननष्कषाषबाबत व माहहती बाबत प्रामाणणक राहावे. पुकार संपूणष वषष भर वेगवेगळया ववषयावर घेतलेले वकषशॉप हे अॅकक्टववटी बेसेसे घेतले. त्याने शशकववण्याची वेगळी पद्धत असू शकते ती आनंिाई असु शकते व शशक्षण घेणाऱ्याच्या वैचाररक पातळी नुसार शशकवले जाऊ शकते हे अनुभवले. शशकवणी ही पद्धत आंनििाई लाल्या ने शशक्षणाचा व जडण घडण उत्तम होऊ शकते व प्रत्येक व्यक्ती स्वताला घडवण्याची क्षमता ठे वतो. एकंिरीत पक ु ार चा प्रोग्राम हा नवा संशोधनात्मक दृष्टीकोण िे णारा होता. 85
मी रुख्साना शेख पुकार या संस्थेशी
एक वषाषपासन ू जुडलेली आहे . मला पुकार या संस्थेमधन ू खप ू काही शशकायला शमळाले. त्यात
सवाषत पहहले तर मी रे नने प्रवास करायला शशकले जो मी या आधी कधी केला नव्हता. मला ज्ान शमळवायला आणण नवीन नवीन
माहहती गोळा करायला आवडते. संशोधन कसे करायचे हे माहहती होते पण अगिी बारीक पणे संशोधन कसे करायचे हे मला पुकार कडून
शशकायला शमळाले. कुठल्याही ववषयावर खोलवर
आणण गंभीरतेने ववचार करणे हे मला पुकारच्या प्रवासात शशकायला शमळाले.
अलोक यांच्या वकषशॉपमध्ये एररयात गेल्यावर लोकांशी कसे बोलावे
आणण काय बोलावे हे शशकले. खारघर येथे वस्ती करून लालेल्या तीन हिवसाच्या वकषशॉपमुळे
माला आत्मववश्वास खप ू वाढला. पुकारमध्ये लालेल्या वेगवेगळया वकषशॉपमुळे माले समाजाकडे बघण्याचे दृष्टीकोन बिलला आहे आणण समाजकायष करण्याची आवड माझ्यात ननमाषण लाली आहे . या पढ ु े मी (MSW) म्हणजे मास्टर ऑफ सोशलवकष करणार आहे .
मी वप्रयांका ढे रंगे (MSW) मास्टर ऑफ सोशलवकष केले असून सध्या मी मानिे शी फाऊंडेशन संस्थेत काम करत आहे . मला संशोधन करण्याची आवड आहे ही आवड जोपासण्यासाठी मी माझ्या शमत्रांसह आमच्या
इंटरे स्ट
असलेल्या
ववषयावर
संशोधन
करण्यासाठी पक ु ारशी जोडले गेले. पक ु ारच्या या प्रवासा िरम्यान ररसचष ववषयी खप ू सारे बारीक बारीक गोष्टी शशकायला शमळाले. ववषय प्रश्नावली बनवण्यापासून ररपोटष कसे तयार करणे हे शशकले. संशोधनात मुख्य म्हणजे महहतीचा गण ु ात्मक ववश्लेषण कसे करायचे हे शशकायला शमळाले. ररसचष बरोबर माला वैयकक्तक ववकास सुद्धा
86
खप ू लाला. यात माले मत मांडण्याची वेळोवेळी संधी िे ण्यात आली. या संधी मुळे माले मत मांडणे आणण त्याचं बरोबर कुठल्याही ववषयाला अगिी िरू दृष्टीने बघण्याची सवय माझ्यात रुजली. त्यामुळे आता कुठल्याही ननणषय घेताना अगिी बारकाईने
ववचार करून माझ्याद्वारे
ननणषय घेतले जातात. त्याचं बरोबर मला पहहल्यांिा ग्रप ु सोबत काम करण्याची संधी शमळाली यातन ू मला खप ू काही शशकायला शमळाले एका ग्रप ु मध्ये काम करताना येणाऱ्या अडचणी त्याचं बरोबर त्या अडचणीवर कसे मात करयचं हे मी या प्रवासातून शशकले. मी जे काही पुकार मधन ू शशकेल हे माझ्या पुढील आयुष्यासाठी खप ू उपयोगी पडेल.
मी स्नेहा आज मला पुकार ला जॉइन होऊन 1वषष होत आहे . येथे आल्यापासुन खप ू काही नवीन शशकायला शमळालं. जसे की, अनोळखी व्यकक्त बरोबर मैत्री कशी करावी त्यांच्या सोबत कस बोलव, ग्रुप मध्ये काम कस कराव आणण मुख्य म्हणजे मी रे न ने प्रवास करते पण ऑटो क्रकंवा बस ने कधी प्रवास नाही केला. लांबच्या हठकाणचा प्रवास पुकार मुळे करायला शमळाला.कधी कुटे एकटी जात नव्हते. घाबरायचे ,पण आता एकटी प्रवास करू शकते. ररसचष काय असतो ,कसा असतो हे बघायचे होते मला म्हणून मी येथे सहभाग घेतला. पण मी खरच शशकले पूणष नाही बोलू शकत पण थोड तरी शशकले मी.... आज वेग-वेगळी फील्ड मधन ू व्यकी पुकार मध्ये काम करताना हिसतात खप ू छान वाटत. वेग-वेगळया गोष्टी शशकायला शमळाल्या. टाइम कसा द्यायचा हे ग्रप ु मधन ू शशकायला शमळाले. पण माझ्याने जमल तेव्हड मी करण्याचा प्रयत्न नक्की करते. अगोिर खप ू कंटाळा यायचा पण माहहती ववश्लेषण करताना खप ू मजजा आली. आणण खप ू शशकायला ही शमळालं. आणण वकषशॉप मधन ू ही शशकायला शमळालं.नवीन लोकांसमोर कसे बोलायचे हे िे खील समजले. सवाषसोबत काम कसे करायचे हे िे खील मी शशकले.
87
पररशशष्ट अभ्यासाचा विषय:- शाळे तील मल ु ाांच्या लैंगिक सरु क्षिततेबाबत जािरूकता जाणन ू घेणे तज्ज्ज्ञ ची मुलाखत िश्नािली हिनांक: _________
सूची
ि:______________
वैयकक्तक
माहहती:
नांव:पत्ता:शलंग:वय:शशक्षण:फोन नंबर: कामचे अनुभव:पि:कायषरत्न संस्था: 1) बाल लैंगगक शोषण ववषयी महहती सांगा? (वाख्या) 2) बाल लैंगगक शोषण बद्िल कायिा काय सांगतो?( कायिा कसा आणण आजची परकस्थती काय आहे ) 3) Pocso या कायिाची अंमलबजावनी कशी केली जाते? 4) लैंगगक अपराध रोखण्यासाठी काय-काय केले पाहहजे? 5) लैंगगक शशक्षण शाळे त हिले पाहहजे याबद्िल तुमचे मत काय आहे ?
88
6) कोणत्या वयोगटापासून मुलांना लैंगगक शशक्षण हिले पाहहजे व कशा पद्धतींनी हिले पाहहजे?
7) लैंगगक शशक्षण हिल्यामुळे लैंगगक अपराध कमी होतील का?
8) लैंगगक शशक्षणाबद्ल पालकाची काय भूशमका असली पाहहजे?
9) लैंगगक शशक्षणाबद्ल शशक्षकांची काय भूशमका असली पाहहजे? 10)लैंगगक शशक्षणाबद्ल समाजाचीकाय भूशमका असली पाहहजे?
11) सरकारचे लैंगगक शशक्षण क्रकंवा लैंगगक अपराध होऊ नये म्हणन ू काय भशू मका असली पाहहजे?
89
शशिकाांची मुलाखत िश्नािली हिनांक: _________
सूची
ि.____________
वैयकक्तक
माहहती:
नांव:पत्ता:शलंग:वय:शशक्षण:शाळे चे नाव:१) आज काल शाळे तील मुलांच्या सुरक्षेतते ववषय खप ु बातम्या समोर येत आहे त त्या नुसार तुम्ही शाळे तील ववधार्थयाषची सूरक्षक्षततेबद्िल तुमचे काय मत काय आहे ?
२) तुमच्या मते लैंगगक सुरक्षक्षतता म्हणजे काय?
३) शाळे त मुलांशी लैगगक सुरक्षे बाबत प्रशशक्षन हिले जाते का?
४) मुलांचे लैंगगक अपराधांपासून संरक्षण कायिा( Pocso 2012) बद्िल माहहती आहे का? हो तर त्याबद्िल थोडक्यात सांगा?
५) SC (Supreme Court) गाइड लाईनववषयी माहहती आहे का? हो तर कोणत्या? ६) मुलांच्या सुरक्षक्षतते बाबत हे ल्प लाइन नंबर माहहती आहे का? हो तर कोणत्या? ७) मुलांच्या सुरक्षीततेसाठी शाळे च्या वातावरणा बाबत तुमचे काय मत आहे ? ८) मुलांच्या सुरक्षीततेसाठी शाळे तील school Management
कशमटी तफे कोणती उपाय
योजना राभवली जाते.( CCTV, Toilets, First Aid kit, Staff & Non Staff Police Verification).
९) शाळे मध्ये येणाऱ्या-जाणाऱ्या लोकांची खबरिारी कशाप्रकारे घेतली जाते?(Outsourced Vendors in Transport, Security, Parents, Canteen Staff, Bus Drivers, School Teaching & Non Teaching Staff) 90
१०) शाळे तील पालक सभेमध्ये सुरक्षेतेला धरून कुठल्या गोष्टी बद्िल चचाष करता? त्यामध्ये पालकाचा सहभाग क्रकती असतो?
११) मुलांशी तुम्ही चांगला स्पशष आणण वाईट स्पशष या बद्िल चचाष करता का? १२) प्रत्येक शाळे त समप ु िे शक असले पाहहजे याबद्द्ल तम ु चे काय मत आहे ? १३) शाळे त
मुलांच्या सुरक्षे बाबत कोणत्या उपाययोजना केल्या जातात?
१४) तुमच्या मते शशक्षक व ववद्याथी यांचात कसा सवाि असला पाहहजे? १५) १५)शाळे त child friendly वातावरण ननमाषण करण्यासाठी तुम्ही कया प्रयत्न करता?
91
पालकाची मुलाखत िश्नािली हिनांक: ___________
सच ू ी
ि:______________
वैयकक्तक
माहहती:-
नांव:पत्ता:शलंग:वय:शशक्षण:काम / नोकरी:कुटुंबाचे प्रकार :- १) संयुक्त
२) ववभक्त
१) मुलांसोबत तुम्ही हिवसातून क्रकती वेळ घालवता आणण काय चचाष करता? २) आज काल शाळे तील मुलांच्या सुरक्षेते ववषय खप ु बातम्या समोर येत आहे त त्या नुसार तुम्ही आपल्या पाल्याची शाळे तील सूरक्षक्षतता कशी बघता क्रकंवा खबरिारी घेता?
३) शाळे त पालक सभा होतात का? होत असल्यास कोणते ववषय चचेले जातात? ४) चांगला स्पशष आणण वाईट स्पशष याबद्ि तुम्हाला माहहत आहे का? ५) मल ु ांशी तम् ु ही चांगला स्पशष आणण वाईट स्पशष या बद्िल चचाष करता का? ६) शाळे त लैगगक शशक्षण शमळावे या बाबत तुमचे मत काय आहे ? ७) शाळे तील शशक्षक व इतर कमषचारी यांच्या बद्िल काय माहहती ठे वता? ८) शाळे तील ववद्यार्थयांच्या सोबत छे ड-छाड, लैंगगक अत्याचार आणण बलात्कार सारख्या घटना समोर येत आहे त या बाबत तुम्ही जागरूक आहात का? 92
९) मुलांचे लैंगगक अपराधांपासून संरक्षण कायिा protection of child sexual offence (Pocso) बद्िल माहहती आहे का?
१०) मुलांच्या सुरक्षक्षतते बाबत हे ल्प लाइन नंबर माहहती आहे का? ११) शाळे त तुमच्या मुलांच्या सुरक्षे बाबत काय उपाययोजना केल्या जातात? १२) मुलांच्या सुरक्षीततेसाठी शाळे च्या वातावरणा बाबत तुमचे काय मत आहे ?
93
संिभष सच ू ी: वतषमान पत्रे 1) भोसले, राजन. लोकमत: हिनांक ७ जानेवारी २०१८, लव्ह सेक्स धोका’... लैंगगक शशक्षण ही काळाची गरज! 2) लोकमत: २३ जनेवारी 2018 स्कूल बस मागषिशषन तत्वाची जागत ृ ीकरा, पररवहन ववभागाला ननिे श
3) तुळपुळे, मनीषा. प्रनतमा, भांडारकर. २५ सप्टें बर २०१७, शाळे तील मुलांची सुरक्षक्षतता सखी सह्यािी,
पस् ु तक: आपटे , ववद्या. २०१६, बाल लैंगगक शोषण त्यांचे संरक्षण आपली जबाबिारी Link: http://m.lokmat.com/storypage.php?catid=12373&newsid=200466404 https://www.loksatta.com/mumbai-news/bombay-high-court-comment-on-sexual-abuse1638579/ https://youtu.be/hY8CyTeegrM http://dcjunicef.blogspot.com/2015/10/blog-post_14.html?m=1 http://majlislaw.com/file/Manodhairya_Final_GR.pdf https://www.ndtv.com/india-news/pradyuman-murder-case-in-gurgaon-ryan-school-atimeline-of-events-1773448 https://www.cbsnews.com/news/asifa-bano-case-india-rape-murder-trial-kathuakashmir-2018-4-16/
94
95
96