† −ÖãÖã Îú ´ÖÖ × ÖÖ úÖÖ
†.. Îú.
ŸÖ¯Ö¿ÖßÖß»Ö
1
†ÖÖ³ÖÖ¸ü
2
¯ÖÏßÖÖ¾Ö−ÖÖ ÃŸ
3
¯Öã úÖ¸“ÖÖ ú ¯ÖϾÖÖÃÖ ¾
4
ÃÖÓ¿ÖÖê ¿Ö ¬Ö−Ö †−Öã †− ³Ö¾Ö
5
´ÖÖ××ÆüŸÖß“Öê ×¾Ö¿»Öê ×¾ ÂÖ ÖÖ
6
×−ÖÂÂ úÂÖÔ
¯Öéšü Îú.
vuqØef.kdk Øekad
fo”k;kps uko
iku uacj
1-
vkHkkj
1 2 -- 5
2-
izLrkouk
3-
iqdkjpk izokl
6 -- 20
4-
la’kks/ku in~/krh
21
5-
ekfgrhps fo’ys”k.k
22 -- 57
6-
fu”d”kZ
58 -- 61
vkHkkj gs la’kks/ku iq.kZ dj.;klkBh la/kh fnY;kcn~ny ^iqdkjps* vkHkkj ekurks-;k dkeklkBh izksRlkgu rlsp ekxZn’kZu dsY;kcn~ny vkeP;k xzqips dks&vkWMhZusVj lquhy xaxko.ks ;kaps fo’ks”k vkHkkjla’kks/kuklkBh ekxZn’kZu o izksRlkgu dsY;kcn~ny jktsanz lj] dihy pOgk.k] vkezikyh nhnh] Hkjr lj] vkjk nhnh o ique nhnh ;kaps i.k fo’ks”k vkHkkj- fuf[ky pOgk.k] fctkW; tksl ¼VkVk lkekftd foKku laLFkk] nsoukj psacwj½ ;kaps lq/nk vkHkkjla’kks/ku iw.kZ dj.;klkBh ykx.kk&;k eqyk[krh o veqY; osG fnysys fofo/k oLrhx`gkrhy eqys] laLFksrwu ckgsj iMysys ekth fon;kFkhZ] ;kaP;kf’kok; gs la’kks/ku iw.kZ dj.ks v’kD; >kys vlrs- Eg.kwu R;kaps eukiklqu vkHkkj ekurksvuqHkokaph xkBksMs ok<fo.;klkBh enr dj.kkjs Kkr&vKkr fe= o la’kks/ku dj.kkjs fe= ;kaP;kf’kok; la’kks/ku izdYi r;kj dj.;klkBh ;ksX; la/kh fnY;kcn~ny iqdkj Vhe ;k lokZps vkeP;k rQsZ vkHkkjijarq vuko/kkukus pqdqu ;ke/;s dks.kkps uko jkgqu xsY;kl vkEgh R;kaps lq/nk vkHkkj ekurks-
izLrkouk ^^ygkui.k nsxk nsok eaqxh lk[kjspk jok ** ,sjkorh jUr Fkksj R;klh vadq’kkpk eksjk** ;k lar rqdkjkekP;k vHkaxkrhy vksGh cjsp dkgh lkaxqu tkrkr,dfolkO;k ‘krdkr vki.k okVpky djr vkgksr^^dkypk fnol dky laiyk izHkk mn;kph fnlyh js** foKkukps ;qx gs vkys pyk Lokxrk leksj A ------ i.k foKkukP;k ;qxke/;s izR;sdkyk la/kh feGkysyh vkgs dk \ izR;sdkaps vk;q”; lq[k:i >kys vkgs dk \ v’kk vusd iz’ukaph mRrjs vki.kkal vktgh ekfgr ukghrekuo thou lokZr laqnj vkgs- vls vlqugh lektkrhy dkgh Hkkx ;k laqnj thoukiklqu oaphr jkfgysyk vkgs- vkf.k rs Eg.kts ^vukFk* T;kauk ukFk ukgh vls rseqy tUekyk vkY;kiklqup R;kaP;koj laLdkj dj.ks pkyq gksrsR;kaP;k izR;sd d`rhoj vkbZ&ofMykaph utj vlrs- R;kyk izR;sd xks”V ;ksX; osGh ns.;kps egku dk;Z vkbZ&ckck djr vlrkr-
Eg.kwup vki.k R;kaps egRo tk.krks- i.k ^vukFk* eqykaps djhvj* dk; R;kauk ;k xks”Vhiklqu ygkui.kkiklqup nwj jgkos ykxrs- ukbZyktkus vkbZpa okRlY;] ckckpa ekaxY;] R;kauk feGr ukgh vkf.k rs iw.kZi.ks [kpysys vlrkr- R;kauk feG.kkjh iz’kalsph Fkki gh ekfgr ukgh‘kkGsrqu vkY;kuarj vH;kl fopkj.kkjs dks.khp ulrsikyd vktkjh vlys rjh fdaok vMk.kh vlyh rjh rh vkgsr- ;kpkp eksBk lgkjk okVr vlrks[kja Eg.kts djhvj ?kMo.;kph ik;k Hkj.kh gh ygkui.khp gksr vlrsvukFk eqys f’kdrkr] R;kauk T;k okrkoj.kkr Bsoys tkrs- R;krp rs jerkr] ok<rkr- i.k R;kaph LoIus ek= nMiyh xsyh vkgsr- R;kapk vkokt ncyk xsyk vkgsR;kaP;k eukoj tlk dks.kh nxM Bsoyk vkgs vkf.k rs [kwi cksyq bfPNrkr i.k cksyq ‘kdr ukghr- v’kh voLFkk >kyh vkgs- Eg.kqu R;kaps djhvj gk Qkj ftOgkG;kpk iz’u vkgsdjhvj dj.ks Eg.kts QDr f’k{k.k ?ks.ks vkf.k uksdjh dj.ks iSlk defo.ks ,o<sp gksr ukgh- rj R;kp lkscr vkiY;k T;k lkekftd tckcnkÚ;k vkgsr R;k ikj ikM.ks R;kaP;k ukokpk izlkj] R;kapk vkn’kZ] R;kauh ns’kkalkBh dsysyh lRdeZ ;kpkgh R;ke/;s lekos’k gksrks-
cnyR;k ;qxkcjkscj vki.k cnyys ikfgts
“Change is Univeral”
vki.k Lor%yk okrkoj.kkuqlkj cnyys ikfgts rjp vki.k R;ke/;s ;’k feGoq ‘kdw vki.k vkt ts dkgh vkgksr vkf.k T;k okrkoj.kkr jkgrksR;kps QG vki.kkyk Hkfo”;kr feG.kkj vkgsdjhvj dj.ks Eg.kts vkiys LoIu iw.kZ dj.;klkj[ksp vkgs- vki.k djhvj djrks Eg.kts vki.k vkiys LoIu iw.kZ djrksdjhvj QDr uksdjhr ukgh- rj vkiY;k vkoMhuqlkj fuoMysY;k {ks=kr x:M >si ?ks.ks gsp gks;pkaxY;k xks”VhlkBh osG ykxrks okbZV xks”Vh yxsp dGrkr vkf.k gksrkr- djhvj gh pkaxyh xks”V vkgs- R;klkBh osG ykx.ks lkgftdp vkgs^^vki.k vkiY;k vk;q”;ke/;s fdrh osGk vi;’kh Bjrks- ;kis{kk vki.k iqUgk fdrh osGk mBqu y<rks gsgh egRokps vkgs;k la’kks/kuke/;s vkEgh loZ eqykauh feGqu ^^vukFk eqykaps djhvj** ;k fo”k;kaoj vH;kl dsyk ;k ek/;ekrqu vkEgkayk vukFk eqykauk eukizek.ks f’k{k.k feGr ukgh- ;ksX; ekxZn’kZu ukgh- vkoMhuqlkj djhvj djk;yk feGr ukgh- vls y{kkr vkys ;kps egRo vls vkgs dh] ^^djhvj fo”k;d eqykauk ekxZn’kZu feGkys rj eqyxk gk uDdh ;’k izkIr djsy vls vkEgkayk [kk=h vkgs-
vkEgh dsysY;k la’kks/kuke/kqu 1 o”kkZph vkEgkayk la/kh vkyh gksrhrh Qkj viqjh gksrh- ;kiq<s ;k fo”k;koj dks.kkykgh la’kks/ku djk;ps vlsy R;kauh vo’; djkos- v’kh vkeP;k xzqiph bPNk vkgs-
iqdkjpk izokl iqdkje/;s vkysyk dkekpk vuqHko Qkj pkaxyk Kku ok<fo.kkjk gksrk- ifgY;kank iqdkje/;s gks.kkjs odZ’kkWi vksiu gkÅl] vk;-lh-VhbR;knh izdkjps vuqHko gs ekfgrhps Kku HkaMkjp Eg.kkos ykxsy- vkeP;k xzqiyk izR;sd lnL;kuk ;ksX; izdkjs feGkysyh ekfgrhgh gh lq[k%n vuqHko vkgs- vkEgkyk vkeP;k fo”k;h ck;ksxzkQh fygk;yk lkafxrys o ;kaP;k vk/kh vkEgh d/khp Lor% cn~ny fygysys uOgrs- rs vkEgh iqdkjP;k lgk¸;kus fygys- Lor%ps thou js[kkVrkuk vkysys vkBo.kh o R;krqu fygys xsysys iqLrd Qkj Nku gksrstqyS iklqu lq# >kysys odZ’kkWi gs lq/nk okjaokj mifLFkr jkgqu Lor%P;k fo”k;kcn~ny ykx.kkjs la’kks/ku i/nrh fg uhV izdkjs letqu ?;k;pks- izR;sd t.k osxosxG;k odZ’kkWiyk mifLFkr jkgqu >kysys vuqHko xzqi lkscr ;soqu ppkZ djk;ph- dq.kkyk odZ’kkWiP;k ek/;ekrqu Nku izdkjs fnysyh ekfgrh fg lq/nk pkaxyk vuqHko nsoqu xsyh- iqdkjP;k lnL;kadMqu okjaokj feGr xsysys ekxZn’kZu fo”k;kyk gkrHkkj ykor vls- vkeP;k xzqilkscr gks.kkjh feVhaxyk lquhy mifLFkr jkgr gksrk- R;kpizek.ks fo”k;k cn~ny dsysyh ppkZ fo”k;kaps dke dqBi;Zr >kysys gs lq/nk feVhaxe/;s vkEgh lkaxk;pks- lxG;kr vk/kh >kysyh feVhax e/;s izR;sdkaph ekfgrh vkEgh lquhyyk lkafxryh- lquhyus Lor%ph vksG[k d:u fnyhlxG;kr vk/khP;k feVhaxyk loZt.k mifLFkr ulY;keqGs izR;sdkaph ekfgrh vkeP;ki;Zr o lquhy i;Zr iksgpq ‘kdyh ukgh- uarj & uarj izR;sd
t.k ;ksX; rh ekfgrh nsr xsys- vk/kh 3 efgus vkEgh dkghp dke dsys ukghdkj.k eqykaph xzqie/kqu vkr ckgsj lq:p gksrh- i.k uarj 9 t.k r;kj >kys o dkekyk lq:okr >kyh- iqdkjP;k odZ’kkWiyk vk/kh dkgh Bjkfodp eqys tk;ph- i.k uarj lq/nk loZp mifLFkr jkgk;ps- fo”k;kyk ?ksoqu dsysyh ppkZ o uarj fo”k;kph vkoM ukgh o vkEgh eqykauh vkepk fo”k; cny d:u nqljk Bsoyk- ;k fo”k;ke/;s vkEgkyk ;ksX; rh ekfgrh feG.kkj o lksik fo”k; vlqu yodjp fo”k;kaps dke lq/nk gks.kkj- vls Bjoqu vkEgh dkekyk ykxyks- fo”k;kae/;s dke dj.;kl etk ;k;ph o eqys rh lq/nk vkoMhus dke djk;ph vk/kh gks.kkjs odZ’kkWi ;krqu cjhp’kh ekfgrh vkEgkayk feGkyheqys vk;-lh-Vh- P;k odZ’kkWiyk lq/nk tk;ps lokZr vk/kh niZ.k ljkauh vkeph vksG[k d:u ?ksryh- Lor% cn~ny lq/nk lkafxrys- vkeph vkoM lq/nk tk.kqu ?ksrys vkeP;k xzqipk x.ks’k ;kus MkUl dsysyk niZ.k ljkauk Nku okVyk- vkEgkyk lq/nk vkoMyk- uarj vkEgkayk baVjusV fo”k;h lkafxrys- i.k vkEgkyk baVjusV fo”k;h dkghp ekfgrh uOgrs- uarj lokZuk osxGk yWiVkWi vk.kqu fnyk- o vkEgh lokZr vk/kh bZ&esy vadkmaV vksiu dsyk- lokZuhp vkivkiY;k rÚgsus baVjusV gkrkGr gksrs- eqys okjaokj vk;-lh-Vh- P;k odZ’kkWiyk tk;ps dkj.k tkLr f’kd.;kl feGr gksrs- eqykauk fo”k;kaph lq/nk dYiuk ;sr xsyh- rls loZt.k dkekyk gkrHkkj ykor odZ’kkWiP;k fno’kh osxosxG;k fo”k;kyk ?ksÅu dsysyh ppkZ fg Nku vlk;ph ckgsjhy oDrs ;soqu R;k fo”k;kacn~ny tkLr letqu lkaxr- odZ’kkWiP;k fufeRrkus brjk’kh gks.kkjh vksG[klq/nk Nku vlk;pheqykauk eS=h djk;yk vkoMr vls- loZt.k Lor%ps fo”k; lkaxk;ps vkEgh
lq/nk lkaxk;pks- vkeP;k fo”k;kadMs loZt.k y{k nsoqu ,sdk;ps eqys vkEgkyk uarj ;sÅu pkaxY;k izdkjs cksyqu fo”k;kaph ekfgrh fopkjruarj odZ’kkWi vlyk dh] nqikjh tso.k lq/nk vlk;ps- Qkj Nku tso.k vlk;ps- pikrh] Hkkth] Hkkr g;k inkFkkZpk vkLokn ?;k;yk etk okVr vls- pgk&fcfLdV lq/nk vlk;ps- Qkj Nku okVk;ps vls d:u cjsp’ks odZ’kkWi] vksiu gkÅlyk etk Hkjiqj ;k;ph- eqys xk.ks] MkUl tksDl gs loZ euksjatu djk;ps o ,[kknh Dyhi lq/nk igk;yk feGr- vksiu gkÅl e/;s ;s.kkjh etk osxGhp gksrhvls fdR;sd odZ’kkWi vksiu gkÅl vk;-lh-Vh- gksoqu xsysr- R;kr vkysys Kku] vuqHko gs lgk efgU;kr dls laiys gs lq/nk dGys ukghfMlsacj efgu;kr vkeP;k xzqiph iqdkj rQsZ lgy ekFksjku ;k fBdk.kh xsyh gksrh- vkeP;k xzqi lkscr vtqu 4 rs 5 xzqi vkys gksrs- lgy e/;s vkEgkyk [kqi etk vkyh ftrds iqdkjP;k odZ’kkWie/;s fe= HksVys ukgh frrds lgyhyk uohu fe=] eSf=.k feGkys lxG;k xzqi o jktsanz lj vkEgh lxG;kauh [kqi etk dsyh- nqlÚ;k fno’kh vkEgkyk lgyhps fnol [kqi vkBor gksrs- lgyhe/;s dk<ysys QksVks vkEgh lrr c?kr vls lgyhP;k nqlÚ;k fno’kh lxGs t.k iqUgk iqdkjP;k vksiu gkÅlP;k fufeRr ckanzk vkWfQl e/;s HksVys lxGs t.k ,desdka’kh [kqi xIik ekjr gksrslxG;kauh R;k vksiu gkÅl e/;s etk dsyh- dks.kh xk.kh EgVyh] rj dks.kh u`R; dsys-
2 tkusokjh yk xksjsxkao ;sFks iqdkj t=k dk;ZØe vk;ksftr dsys xsys gksrs- R;k dk;ZØekr vkeP;k xzqi e/khy ukxs’k iokj ;kyk lq=lapkyu dj.;klkBh fuoMys xsys- vkiY;kyk lq=lapkyuklkBh fuoMys xsys vls tsOgk ukxs’kyk dGo.;kr vkys rsOgk rks [kqi vkuan >kyk- ijarq rso<k rks ?kkcjykgh gksrk- dkj.k t=k dk;ZØekr iqdkj e/khy izR;sd xzqi o xzqie/khy O;Drh ;s.kkj gksrs Eg.kts ,dq.k 300 rs 325 O;Drh t=k dk;ZØekr ;s.kkj gksrs vkf.k 300 yksdkaleksj lq=lapkyu dj.ks Eg.kts Qkj vo?kM vkgs vls ukxs’kyk okVys- ijarq vkeP;k xzqiP;k eqykauk Qkj vkuan >kyk gksrk- dkj.k vkeP;k xzqi e/khy eqykayk lq=lapkyu dj.;klkBh fuoMys gksrs- t=kP;k dk;ZØekP;k nksu fnol vxksnj lqfuyus ukxs’kyk lq=lapkyupk ljko djk;yk cksyoys gksrs- R;kus lq=lapkyukpk [kqi ljko dsyk- ex 2 tkusokjhyk vkeP;k xzqi lkscr xksjsxkaoe/;s vkykrsFks izR;sd xzqiyk vkiyk fo”k; dks.krk \ lgk efgU;kpk fjiksVZ lokZleksj lkaxk;pk gksrk- vkeP;k xzqi e/kqu fo’kky dkacGs o lq;Zdkar fxjh ;k nks?kkauh vkiY;k fo”k;kcn~ny ekfgrh lkafxryh- R;kuarj R;k fno’kh la/;kdkGh vkEgh lxGs [kqi etk dsyh [kqi t.kkauh u`R; dsys- ,o<sp uOgs rj jktsanz lj lq/nk vkeP;k lkscr u`R; d: ykxys- tkrkuk vkEgh [kqi QksVks dk<ys- R;k fno’kh vkEgkyk iqdkj e/khy lxG;k yksdka’kh HksV >kyh- nqlÚ;k vkBoM;kr iqdkj vkWfQle/;s t=k cn~ny ppkZ >kyhR;kp fno’kh lqfuyus vkEgkyk vkeP;k fo”k;kP;k dkekoj tksj ykok;yk lkafxrys- R;k fno’kh vkEgh lxGs o lqfuyus vkeP;k lkscr vkeP;k fo”k;kcn~ny ppkZ d: ykxys lxG;kauh feGqu baVjOg;qlkBh iz’ukoyh dk<yh- R;kuarj rh iz’ukoyh vkEgh lqfuyyk nk[koyh lqfuy R;kr vtqu iz’u dk<k;yk lkafxrys- rlsp dkgh iz’u jn~n dsys dkj.k rs iz’u cjkscj
uOgrs- rjh iqUgk lxG;kuh pkaxys o tkLrhr tkLr iz’ukoyh r;kj dsyh rs iz’ukoyh vkEgh rhu VII;kr dk<yh- dkj.k vkeP;k fo”k;kuqlkj rs iz’u gksLVsye/;s jkg.kkÚ;k eqykalkBh] gksLVsye/khy ekth fon;kFkhZlkBh o rlsp gksLVsye/khy deZpkÚ;klkBh ;k rhu VII;kr vkEgh iz’u dk<ysR;kuarj vkEgh baVjOg;wP;k r;kjhyk lq:okr dsyh- lq:okrhyk eaqcbZrhy fdrh gkWLVsy e/khy eqykaph baVjOg;q ?;k;ph \ dks.kR;k fno’kh baVjOg;q ?;k;ph \ baVjOg;q ?ksrkuk eqykauk [kk.;klkBh dkgh fcfLdVs o fpIl ?ksÅu tk;ps v’kk izdkjph ppkZ vkEgh vkeP;k psacwj xka/kh eSnku e/;s dsykvkEgh toG&toG eaqcbZe/khy 10 laLFksps VkjxsV Bsoys gksrs- lokZr izFke vkEgh eku[kqnZ ;sFkhy lh-lh- gkse ;k laLFksr vxksnj tkmu laLFksrhy ljka’kh baVjOg;qlkBh ijokuxh ekfxryh R;kauk vkEgh iqdkj cn~ny lxGh ekfgrh lkafxryh vkEgh vukFk eqykaps djhvj ;k fo”k;koj fjlpZ djr vkgs- rj vkEgkyk laLFksrhy eqykaph baVjOg;q ?;k;ph vkgs- ex R;kauh vkEgkyk lkafxrys dh rqEgh vxksnj iqdkj laLFksps ,d i= vk.kqu n;k fd rqEgh ;k fo”k;koj fjlpZ djr vkgs o vkEgkyk rqeP;k eqykaph baVjOg;q ?;k;ph vkgs vlk iqdkjps ,d i= vk.kkuarj vkepk iqdkjP;k vkWfQlyk vWuhfylhl odZ’kkWi gksrkvWfufylhl Eg.kts dk; \ rs dls ?;k;ps vlrs- gs loZ odZ’kkWi e/;s letqu lkafxrys- ;klkBh dkgh ckgs:u O;Drh lq/nk vkysys R;kauh vkEgkayk iq.kZi.ks ekfgrh fnyh- R;kuarj vkEgh vWuhfylhlP;k ek/;ekrqu dke djr jkgrks- lokZr izFke vkEgh ?ksrysys eqyk[krh ;ke/kqu feGkysyh ekfgrh leksj Bsoqu VI;k VI;kus foHkkxqu ?ksryh- lokZr izFke vkEgh dksMhax dsys- dksMhax uarj vkEgk lquhy us lkafxrY;k izek.ks eksBs pkVZ r;kj dsyk
;k pkVZe/;s vkEgh ts eqyk[krh ?ksrY;k gksR;k R;k lfoLrji.ks fygqu dk<Y;k gksR;k rs pkVZ r;kj djk;yk panzdkar o x.ks’k ;k nks?kkauh lgdk;Z dsys- xksjsxko ;sFkhy lsaV dWEIl gkWy ;sFks pkVZ oj dke dsys- rsFks vkEgh [kqi etk dsyh- lokZr izFke ukxs’k] ek:rh] panzdkar o x.ks’k gs vk/kh xsysys o nqlÚ;k osGsl lq/nk fnid lq/nk vkysyk uarj nksu osGsl panzdkar] x.ks’k] lq;Zdkar] ukxs’k] ek:rh lq/nk gtj gksrs- lxG;kr vk/kh ekth eqys ;kaP;koj vWfufylsl dsys- uarj eqykaps vWfufylsl fygqu dk<ys- gs loZ Nku izdkjs fygqu dk<ys- uarj vkEgh frFks tso.k] uk’rk] pgkpk vkLokn ?ksryk- uarj QksVks lq/nk dk<ys- vkeP;k lkscr cjsp’ks xzqi vkysysR;kauh lq/nk Hkjiqj dke dsys- uarj lqfuyus vkEgkayk fy[kk.k fp=.k dk<k;yk lkafxrys- rlrls vkEgh QVkQV dkes djk;pks- lquhy vkEgkayk Eg.kk;pk fd rqEgh jcj vkgkr- tso<s rqEgkyk vks<rk ;sbZy- rso<s rqEgh rk.krk uarj loZ dkes QVkQV d:u Vkdyh,ds fno’kh vkEgkayk dGay fd vkeP;k xzqipk QksVks ^iq.; uxjh* ;k isij e/;s vkysyk vkgs- R;kosGh vkeP;k xzqie/khy izR;sd lnL;kauk Hkjiqj vkuan okVys- vkEgh ,desdkauk Qksu ykoqu vkuankph ckreh dGoyhuarj lokZuh isij fodr ?ksrys- R;kph >sjkWDl dk<yh- o Lor% toG Bsoys uarj ukxs’k us lqfuy o jktsanz ljkauk Qksu ykoqu lkafxrys- uarj vkeP;k vk;-Vh-vk;-rhy ljkauh lq/nk vkeps vfHkuanu dsys- R;k fno’kh vkEgh Hkjiqj vkuanh gksrksi.k tsOgk vkEgh gkWLVsyyk lk;adkGh vkyks- rsOgk vkEgkayk ckgsjp vMoqu jkxkoya dh rqepk QksVks isijkr dlk vkyk- dks.kh Nkiyk- dq.kyk
fopk:u Nkiyk vls iz’u ljkauh vkEgkayk dsys o uarj rs cksyys dh gkWLVsyps uko lq/nk ukgh- i.k vkeph pqd dkghp uOgrh- vkEgkayk lq/nk ekfgrh uOgrs dh] dks.kh Nkiys- i.k gkWLVsyP;k ljkauh vkEgkaykp nks”kh Bjoys- uarj iqdkjps lj gs gkWLVsyyk HksVk;yk vkysys rs eq[; vf/kdkjh ;kauk HksVys o fu?kqu xsys- uarj vkEgkyk vkWfQle/;s cksyoqu eq[; eWMe ;kauh Hkjiqj jkxkoys- o uarj cksyys dh] ;kaP;kdMqu vls fygqu ?;k fd vkEgh ;kP;k uarj iqdkj’kh laca/k Bso.kkj ukgh o uarj vkEgh etcqjhus rs fygqu fnys- i.k letk vls fygqu fnys ulrs rj vkEgkyk gkWLVsyP;k ckgsj tkos ykxys vlrs- o vkrk lq/nk vkEgh yiqu Niqu vkeP;k fo”k;kps dke djrks- o gs dke vkeP;k gkWLVsy e/;s djk;yk ijokuxh ukgh vkgsR;keqGs vkEgh ukxs’kP;k lar ,dukFk gkWLVsyyk tkÅu fo”k;kaps dke djrks o vkepk fo”k; Qkj Nku >kyk vls vkeP;k xzqiyk okVrsiqdkj e/;s dke djrkuk vkEgkyk [kqi etk vkyh- pkaxyk vuqHko pkaxys Kku o pkaxys fe= lq/nk feGkys- Hkjiqj vkuan >kyk vkeP;k xzqi e/;s ek:rh] panzdkar] lq;Zdkar x.ks’k o fo’kky gs vukFk vlqu rs Lor%yk d/khp vukFk letr ukgh- ukxs’k] egs’k] fnid o joh ;k fe=kauh lq/nk vkEgkyk Hkjiqj lkFk fnyho lxG;kr tkLr iqdkjP;k lnL;kauh vkepk fo”k; la’kks/kuk iqjrk e;kZfnr u jkgrk R;kaP;koj mik; lq/nk fu?krhy vls vkEgka xzqiP;k lnL;kauk okVrs-
yfuZx @ iqdkj ukxs’k iokj
iqdkje/;s dke djr vlrkuk vkysys Kku] ekghrh] vuqHko] vksG[k] bR;knh xks”Vhpk izR;; Nku vkyk- o rlsp fo”k;kacn~ny tk.kqu ?;k;yk osxGkp vkuan feGr vls- fo”k;kaoj la’kks/ku] vH;kl djk;ps Eg.kts izR;sdkapk ikBhack feG.ks lq/nk xjtsps vkgs- rlsp eyk ek>s fe= izR;sd xks”Vhr enr djk;ps- dks.kR;kgh odZ’kkWaiyk Lork%P;k fo”k;kcn~ny cksyk;ps Eg.kts fe=kapk ikBhack feGr vls- dks.kR;kgh xks”Vhr iVdu mRrj n;k;ps- fo”k;kacn~ny osxosxG;k xks”Vhaph ekghrh lq/nk iVdu y{kkr ;sr vlwu okjaokj iqdkjps lnL; o lquhy vkEgkayk osGsoj enr djr- eh tsOgk uohu gksrks- R;kosGsl eh FkksMk jkxkoysyk] fpMysyk vlk;pks- i.k vkrk iqdkje/;s vkY;koj izR;sdkaP;k okx.kqdhpk izHkko ekÖ;koj iMyk- o eh FkksMk dk gksbZuk ‘kkar >kyks- izR;sdka’kh izsekus xks”V djk;ph ‘kkari.ks okxk;ps- brjkapk vknj djk;pk bR;knh xks”Vh iqdkjP;k lnL;kalkscr dke djrkauk Lor%oj dsOgk izHkko iMyk dGysp ukgh-
xksjsxko ;sFks fjlpZ 2 tkusokjhyk t=k dk;ZdzeklkBh lqplapkyu djk;ps vkgs vls eyk iqdkjP;k lanL;kdMwu ekghrh feGkyh- 300 yksdkaleksj lq=lapkyu dj.ks Eg.kts Qkj vo?kM okVr gksrs- i.k iqdkjP;k lnL;kauh eyk fgaer fnyh- vkRefo’okl ok<oyk o R;k fno’kh eh u ?kkcjrk lq=lapkyu Nku izdkjs dsyso euke/;s osxGkp vkuan >kyk- Kku] vuqHko] vkRefo’okl] fgaer bR;knh dkS’kY; iqdkje/;s eyk f’kdk;yk feGkysizR;sd xks”Vhe/;s osxosxGh enr dj.kkjs lqfuy xaxko.ks] jktsanz tk/ko] dfiy pOgk.k] Hkjr lj] vkezikyh fnnh] ique fnnh] ;kaps eukiklwu vkHkkj ekurksek>h Vhe o iqdkjph Vhe ;kaps gh eukiklwu vkHkkj ekurks/kU;okn ! vkiyk] ukxs’k iokj
panzdkar fxjh
iqdkjP;k lgoklkrys 1 o”kZ dls laiys dGys lq/nk ukgh- i.k lgoklkrY;k vkBo.kh vkrki;Zar rkT;k vkgsr- o jkg.kkj vls okVrsi.k ;s.kkÚ;k vkBo.kh okjaokj lq%[kn {k.k nsoqu tkrhy- dkj.k o”kZHkjke/;s vkysyk vuqHko Qkj lq[kn gksrk- osxosxG;k xks”Vh f’kdk;yk feGkY;k- ekSt&eLrh] vkuan] Kku] ekghrh bR;knh xks”Vh d’kk Lor%e/;s vkRelkr >kY;k letysp ukgh- lokZar vk/kh eyk ekÖ;k fo”k;h fygk;yk lkaxhrys- T;kosGsl fygk;yk lq#okr >kyh- R;kosGsl thoukrhy lq%[kn {k.k vkBok;yk ykxys- i.k lfoLrj fyghrk vkys ukgh- tso<s dk gksbZuk Nku fyghys- o ;kaP;kiq<s vls okVr fd Lork%ps ^^vkReo`Rr** fygkos- o ,ds fno’kh uDdh fygh.kkj- uarh fo”k;kaph gksr xsysyh ekghrh o feGkysys Kku] vuqHko Qkjp Nku gksrk- lokZapk eufeGkow LoHkko Qkj Nku gksrkiqdkjP;k lnL;kdMwu feGkysys Kku d/khp ok;k tk.kkj ukgh- osxosxG;k odZ’kkWips Kku fo”k;kalkBh enr djr-
Lor% Qkj cnyr xsyks- izR;sdka’kh okx.;kph i/nr vknj fodlhr gksr xsys- brjkaph feGkysyh fo”k;kcn~ny ekghrh pkaxyh gksrh- ;s.kkjs vuqHko] Kku vkiksvki ok<r xsys- iqdkje/;s vkY;koj brjkcn~ny d`rKrk okVq ykxyh- brjkaP;k nq%[kke/;s lkehy gksowu R;kauk /khj n;k;yk f’kdyks- la’kks/kuke/;s eqykaP;k vMp.kh leL;k g;k lq/nk dGY;k- o g;k xks”Vhoj mik; fu?k.kkj rs la’kks/kukeqGseyk ts dkgh feGkys rs Qkj pkaxys gksrs- o ;s.kkÚ;k Hkfo”;kr Qkj mi;ksxkr iM.kkj-
lq;Zdkar fxjh
^^,[kkn;k ,u-th-vks- e/;s dke djk;ps Eg.kts lektlsok djk;ph** vls eyk okVrs- o rsp lektlsok eyk iqdkje/;s feGkyheukyk vkuan >kyk- [kqi cjs okVys- i.k ,[kkn;k fo”k;kaoj la’kks/ku djk;ps vlrs- gs eyk ekghrh gksrs- i.k fo”k;kcn~ny dls letwu ?;k;ps dlk fo”k; ekaMk;pk \ ekghrh tek djk;ph Eg.kts dk; djk;ps \ vls iz’u eyk iMk;ps- i.k iqdkje/;s fo”k;kacn~ny loZ dkgh f’kdk;yk feGkys- odZ’kkWi] vksiu gkÅl] vk;-lh-Vh- bR;knh odZ’kkWi eqys fo”k;kae/;s Hkj iMr xsyh- iqdkjps lnL; okjaokj fo”k;kcn~ny ekghrh nsrfgp ekghrh fo”k;kyk lq/nk gkrHkkj ykok;ph- osxosxGs fe=&eS=h.kh feGkys- vusd yksdka’kh vksG[k >kyh- eyk tsOgk 2 tkusokjhyk fo”k;kcn~ny cksyk;ps vkgs vls dGys- rsOgk eh FkksMklk ?kkcjyks- i.k fe=kauh ek>h fgaer ok<oyh- vkRefo’okl ok<oyk- o lokZleksj eksdGsi.kkus cksyyks- rks fnol Qkj vkuankr xsyk-
iqdkjP;k lnL;kaph eufeGkow o`Rrh eyk Qkj vkoMyh- R;kaps okx.ks] cksy.ks bR;knh xks”Vh ekÖ;k eukr felGqu tk;yk osG ykxyk ukgh- izR;sdka’kh izsekus cksy.ks] vknjkus okx.ks] g;k loZ xks”Vh vkiksvkip tqGwu vkY;kvkepk fo”k; Qkj Nku >kyk- o fo”k;kayk yksdkaleksj ekaMk;yk la/kh fnY;kcn~ny iqdkjps vkHkkj-
x.ks’k f’kans
eh vxksnj iqdkje/;s uOgrks] R;kosGsl eyk dkghp Kku uOgrsT;kosGsl eh iqdkje/;s dke d# ykxyks- R;kosGsl eyk Hkjiqj f’kdk;yk feGkys- eh iqdkje/;s vlrkauk vkepk xzwipk dzksaMh usaVj lquhy gksrk- rks vkEgkyk [kqi enr djr gksrk- eyk iqdkje/;s dke djrkuk cjsp dkgh f’kdk;yk feGkys- QksVks dk<.ks] usVoj dke dj.ks vkf.k egRokps Eg.kts fjlpZ dls djk;ps vkf.k R;kr dk; djk;ps \ gs loZ vkEgkyk iqdkj ekQZr f’kd.;kl feGkys- vkf.k iqdkje/;s cjsp ufou fe= eSf=.kh feGkY;k vkf.k fe= eSf=.kh lq/nk [kqi pkaxY;k feGkY;k- R;keqGs eh iqdkjyk d/khp fol# ‘kd.kkj ukgh- iqdkj e/;s vkepk xzwi pkaxyk fjlpZ djr vkgsEg.kwu eyk ekÖ;k xzwipk vfHkeku okVrks- iqdkj vkf.k vkepa ,d ukra >kya Eg.kwu eyk d/khp iqdkj lksMw okVr ukgh-
ek#rh oMkjh
ek>a uko & ek#rh oMkjh vkgs- iqdkj’kh laca/k tqGowu eh ekÖ;k thoukr cjsp dkgh cny >kys ;kvk/kh eh dks.kk’kh tkLr cksyr uOgrksdks.kklkscr tkLr jkgr uOgrks- dks.kk’kh tkLr laca/k Bsor uOgrks- ijarq iqdkj tksMY;kuarj ek>h gh lo; d/kh cnyyh eykp dGys ukgh- dkj.k iqdkj e/;s izR;sd odZ’kkWi e/;s vuksG[kh O;Drh vksG[khps cur- QDr vksG[kr ukgh- rj nksLrhgh d# rh nksLrh gh QDr rkRiqjrk uOgs rj dk;eLo#ih Bsor vls- ;kf’kok; eyk ckgsjP;k txkph ,o<h ekghrh uOgrh- ijarq iqdkj e/kwu eyk Hkjiwj dkgh ekghrh feGkyh- izR;sd odZ’kkWi e/;s osxosxG;k izdkjps ufou&ufou Kku feGkys- lkgftdrsus vlsp Eg.krk ;sbZy dh] iqdkj eqGs eh vKkuhpk Kkuh >kyks- vkiY;k Hkkjr ns’kkyk iqdkj lkj[;k laLFksph [kwi&[kwi xjt vkgs- ts.ks d#u vkiY;k Hkkjrh; O;Drhyk Hkjiwj Kku feGw ‘kdsy- ,o<sp uOgs rj Hkkjr ns’k fodklkP;k ekxkZus osxkr tkbZy] v’kh vis{kk djrks-
la’kks/kukpk vuqHko vkeP;k xzqiP;k la’kks/kukpk iz’u ^vukFk eqykaps djhvj* gk vkgsvkEgkyk vls okVrs fd] laLFksrhy vukFk eqykauk R;kaP;k vkoMhuqlkj f’k{k.k d: n;kos- ts.ksd:u rks lektkr rkB ekusus txq ‘kdsy vkeP;k la’kks/kukP;k eqn~n;koj] laLFksrhy vukFk vkth&ekth fon;kFkhZ lgHkkxh gksrs- ,dq.k 45 vkth&ekth fon;kFkhZ gksrs- la’kks/kukph i/nr eqyk[krh gksrh- izR;sd laLFksr tkoqu ijokuxh dk<yh- eqykaP;k leL;k tk.kqu ?ksrY;k- vkEgh ekth fo|kF;kZuk nqj/ouh d:u R;kauk osG ns.;kl lkafxrys- R;kaP;k ?kjh tkoqu eqyk[krh ?ksrY;k- eqykauh vkEgkayk pkaxyk izfrlkn fnyk- vkth&ekth fon;kF;kZph eqyk[krh ?ksoqu R;koj fo’ys”k.k dsyseqykauh fnysys lgdk;Z gk la’kks/kuklkBh mi;ksxkr iMyk- eqykaP;k leL;k g;k lfoLrji.ks ekaMY;k vkgsr- eqykaleosr deZpkjh ;kph eqyk[kr ?ks.;kps Bjoys- i.k rs la’kks/kui/nrh e/;s mi;ksxkr iMys ukgh,suosGh R;kauh udkj fnyk- Eg.kqu eqykaP;k eqyk[krh ?ksrY;k- eqys gh osxosxG;k laLFksrhy gksrh- ekth fon;kFkhZ gs lq/nk osxosxG;k laLFksrqu ckgsj iMysys gksrs- eqykaP;k eqyk[krh g;k vk/kh ?ksrY;k uarj ekth fon;kF;kZP;k eqyk[krh ?ksrY;kxzqiP;k lnL;kauh dk<ysyk veqY; osGkeqGs la’kks/ku ikj ikMrk vkys vls vkEgkayk okVrs- i.k la’kks/kuklkBh ykx.kkÚ;k i/nrh g;k iqdkje/;s vkEgkayk f’kd.;kl feGkys- odZ’kkWie/;s osxosxG;k la’kks/kudR;kZuh fnysyk osG o la’kks/kuklkBh Qkj mi;ksxkr vk.krk vkyh-
ekfgrhps fo’ys”k.k eqykalkBh laLFkk vkEgh eqacbZrhy vukFk eqykaph eqyk[kr ?;k;ps Bjoys rj vkEgh gh laLFksrhy eqykaph eqyk[kr ?;k;ps Bjoys R;ke/;s vkQVj dsvj olrhx`g ;sFkhy 54 VDds o:u lnu ;sFkhy 31 VDds lar ,dukFk ;sFkhy 11 VDds vkacsMdj olrhx`g ojGh ;sFkhy 4 VDdsa v’kk izdkjs vukFk eqykaph eqyk[kr ?ksryh rs ][kkyhy vkys[kko:u Li”V gksrs-
शंस्था 11%
आफ्टर केअर षोस्टे ऱ
4%
तरुण शदन षोस्टे ऱ
31%
54% शंत एकनाथ षोस्टे ऱ डॉ.बाबाशाषे ब आंबेडकर षो स्टे ऱ
laLFkk cnyh eqyk[kr ?ksr vlrkuk vkEgkyk; vls dGys dh] eqykaP;k o;kuqlkj cnyh dsyh tkrs- dkgh eqys 1 gkWLVsy dsysys 11 VDds 2 cnyh sysys 35 VDds 3 cnyh dsysys 28 VDds 4 cnyh dsysys 19 VDds 5 cnyh dsysys 8
VDds o 6 cnyh dsysys 4 VDds vls vk<Gwu vkysr rs [kkyhy vkys[kkr Li”V vkgs6 times 4%
संस्था बदऱी
5 times 8% 1 time 11%
4 times 19%
2 times 35% 3 times 23%
vkEgh eqykauk fopkjys dh] rqEgh Lor%P;k djhvjpk fopkj djrkr dka \ rj dkgh eqys gks; cksyyh- rj dkgh eqys ukgh cksyyh- rj gks; cksy.kkjh eqys 88 VDds o ukgh cksy.kkjh eqys 12 VDds [kkyhy vkys[kkrwu Li”V vkgs-
कररअरचा विचार करता का ? नाषी 12%
षोय 88%
eqykauk osxosxG;k {ks=kr djhvj djk;ps vkgsr- rj vkEgh eqykauk fopkjys dh] rqEgh dqBY;k {ks=kr djhvj dj.kkj vkgsr rj vkSn;ksfx izf’k{k.k 42 VDds O;olk; {ks=kr 8 VDds dEI;qVj {ks=kr 11 VDds brj {ks=kr 27 VDds vls osxosxG;k {ks=kr eqys djhvj d: bfPNrkrकुठल्या सेत्रात कररअर करत आषे ?
औद्योगगक प्रशऴसण
12% 27%
42%
व्यळशाय कॉम्ऩुटर सेत्र इतर
11%
8%
वळचार केऱा नाषी
eqykauk djhvj dj.;klkBh izksRlkgukph xjt vlrs- R;ke/;s vukFk eqykauk dkgh izksRlkgu ns.kkjs O;Drh vkgsr- R;kiSdh lks’ky odZj] Hkkm] fe= g;k yksdkaps izksRlkgu feGr vkgsekxZn’kZu oDrs eqykauk izksRlkgu nsrkr-QDr lks’ky odZj fe= eqykauk izksRlkgu feGr ukgh- vls vk<Gwu vkys rs [kkyhy vkys[kkrwu Li”V vkgs-
प्रोत्शाषन कोणाकडून शमलते ? शंस्थातीऱ शर,शमत्र ,भाऊ ,
8%
19%
मागगदऴगन ळक्ते
31%
शोऴऱ ळकगर
31%
शर
4%
7%
शमत्र नाषी शमलत
eqykauk osxosxG;k {ks=kr djhvj djk;ps vkgsr o R;k; n`”Vhus eqykauk gos vlysys f’k{k.k lq/nk egRokps vkgs- i.k vkEgh eqykaph eqyk[kr ?ksryh vlrk vls vk<Gwu vkys fd] eqykauk R;kaP;k vkoMhizek.ks f’k{k.k feGr vkgs- rj eqykauk f’k{k.k vkoMhizek.ks feGr ukghrs [kkyhy vkys[kkrwu Li”V vkgs-
आळडी प्रमाणे शऴसण शमलाऱे का ?
35% 65%
षोय नाषी
eqykauk djhvjP;k n`”Vhus ckS/nhd pkp.khph xjt vlrs- rh eqykph eqyk[kr ?ksr vlrkuk vls fnlqu vkys fd] eqykauk ckS/nh pkp.kh feGr ukgh- dkgh eqykaukp QDr rh fnY;k tkrs- vls vk<Gwu vkysrs [kkyhy vkys[kkrqu Li”V vkgs-
बौविक चाचणी झाऱी का ?
42% षोय
58%
नाषी
eqykauk djhvj djk;ps R;k n`”Vhus eqykauk djhvj dj.;klkBh dkSUlhyhaxph xjt vlrs- rs feG.;klkBh eqykauk Qkj iz;Ru djkos ykxrsdkSUlhyhax e/;s eqykauk djhvjfo”k;d ppkZ R;k fo”k;hps Kku g;k loZ dkSUlyhax e/;s fnY;k tkrkr- i.k dkgh eqykaukp djhvj dkSUlhyhax fnyh tkrs- o dkgh eqykauk fnyh tkr ukgh- vls vk<Gwu vkys- rs [kkyhy vkys[kkrwu Li”V vkgs-
कररअर कॉन्शाशऱंग झाऱी का ?
42% 58%
षोय नाषी
djhvj dkSUlyhaxph; xjt dk vlrs fg lq/nk egRokps vkgs- i.k vk/kh dkSUlhyhax cn~ny ekfgrh vl.ks xjtsps vkgs- i.k cgqrsd djhvj
dkSUlhyhax Eg.kts dk; gs lq/nk ekfgrh ukgh- o dkgh Bjkfod eqykauk rh ekfgrh;- vls vk<Gwu vkysr [kkyhy vkys[kkrwu Li”V vkgs-
कररअर कॉन्शाशऱंग ची माहषती आषे का ?
35% 65%
षोय नाषी
eqykauk fopkjys fd vukFk eqykauk djhvj dkSfUlyhax n;k;yk gos dka \ rj eqys cksyrkr fd] n~;k;yk gos dkj.k eqykauk dG.kkj dh djhvj k; vlrs- d’kkizdkjs dsys tkrs f’k{k.k fdrh ikghts- g;k loZ xks”Vh eqykauk n~;k;yk gosvls eqykauk okVrs vls eqykaP;k eqyk[krhrwu Li”V >kysreqykauk fopkjys fd] rqEgkyk dfjvj dj.;klkBh ekxZn’kZu dks.kkps ?ksow bfPNrk- rj eqykauh lkaxhrys fd] ekxZn’kZu oDrs ] lks’ky odZj] Hkkm] fe= tj g;k yksdkaph ekxZn’kZu ?ksow bfPNrk o dkgh eqykauh lkaxhrys fd] vkEgh dks.kkpsp ekxZn’kZu ?ksow bfPNr ukgh- vls eqykaP;k eqyk[krhrwu vk<Gwu vkys[kkyhy vkys[kk izek.ks
नाषी
ऩाहषजे
कररअर बद्दऱ मार्गदर्गन कोणाकडून
12%
घेऊ इच्छिता ?
शमत्र ,भाऊ
शमत्र
,मागगदऴगन ळक्ते
11%
42% शर 23%
शोऴऱ
मागगदऴगन
ळकगर
ळक्ते
8%
4%
eqykauk djhvj d:u Lor%P;k ik;koj mHks Ogk;ps vkgsr- i.k eqykauk djhvj dj.;klkBh dkgh leL;k leksj ;sr vkgsr rs Eg.kts vkfFkZ leL;k jkg.;kckcr leL;k viqjs ekxZn’kZu bR;knh leL;k ;sr vkgsrvls eqyk[krhrwu vk<Gwu vkys[kkyhy vkys[kko:u Li”V vkgsकररयर कोणत्याच नाषी 15%
आगथगक
ननिडीबाबत समस्या कोणत्या ?
शम
स्या
,राषण्याबाबत शुवळधा
प्रमाणऩत्रे
15%
8% मागगदऴगन आगथगक
शम
नाषी
39%
स्या 23%
eqykyk Lor%ps djhvj ?kMok;ps vkgs- o djhvj vkoMR;k {ks=kr djk;ps vkgs- o eqykauk Lor%pk fu.kZ; Lor% ?;k;pk vkgs-
Ekkth fo|kFkhZ vkEgh ekth fon;kFkhZ ;kaph eqyk[kr ?ksryh vlrk vkEgkyk vls vk<Gwu vkys dh] ek/;fed f’k{k.k >kysyh tkLr vkgs- R;k [kkyks[kky ra=f’k{k.k mPp f’k{k.k >kysyh eqys vkgsrvls vk<Gwu vkys rs [kkyhy vkys[kk izek.ks Li”V vkgs-
माजी
मऱ ु ाचे शऴसण ककती ? 24%
41%
35%
8 to 10 तंत्रशऴसण कॉऱेज
ekth fo|kFkhZ l/;k dk; djrkr-;k fo”k;h tk.kwu ?;k;pk iz;Ru dsyk- rj eqys dke djrkr dks.kh eqys dke o f’k{k.k lq/nk djrkr- dks.krk eqyxk QDr f’k{k.kp djrks-rj dke dj.kkjh eqys vkEgkyk tkLr vk<Gwu vkyh- rs [kkyhy vkys[kk e/;s Li”V vkgs-
शध्या काय करतात ?
6% काम ळ शऴसण
29%
काम
65%
शऴसण
ekth fon;kFkhZ laLFksr vlrkuk o;kuqlkj cnyh >kysyh vkgs vls vk<Gwu vkys rj dks.kh eqykauh 2]3]4 v’kk izdkjs laLFkk cnyh dsyhR;k[kkyks[kky 5 rs 6 laLFkk cnyh dsysys ekth fon;kFkhZ vkgsr- gs [kkyhy izek.ks vkys[kko:u Li”V vkgs-
षोस्टे ऱ बदऱी 6% 18%
17%
1 2
59%
3 4
laLFksr vlrkuk ekth fon;kF;kZuk vkysY;k djhvj e/;s vMp.khoj d’kk izdkjs ekr dsys- vlk iz’u fopkjyk vlrk ekth eqykauh lkaxhrys fd] vkEgh ekr dsyh ukgh- dkgh eqykauh lkafxrys fd vkEgh
ljkauk fouarh dsyh vkf.k dkgh eqykauh djhvjP;k vMp.khoj fopkj dsykp ukgh vls vk<Gwu vkys gs [kkyhy vkys[kke/;s Li”V vkgs-
अडचणी ळर मात कऴी केऱी?
12% मात केऱी नाषी
12%
शरांना वळनंती केऱी वळचार न करता
76%
laLFksr vlrkauk ekth fon;kF;kZaph eqnr dsOgk laiyh o ckgsj dks.kR;k o”khZ xsysr vlk iz’u fopkjyk vlrk vls vk<Gwu vkys fdd eqys 1997 rs 2000 dkgh eqys 2001 rs 05 dkgh eqys 06 rs 08 ;k o”khZ ckgsj iMysyh vkgsrrs [kkyhy vkys[kke/;s Li”V vkgs-
बाषे र केव्षा ऩडऱेत ? 6% 29%
24%
1997 to 2000 01 to 05 06 to 08
41%
09 to 011
vkEgh eqyk[kr ?ksr vlrkuk ekth fon;kF;kZauk fopkjys fd rqEgkyk vkoMh izek.ks f’k{k.k feGkys dk rj cjsp eqykauh ^ukgh* vls lkaxhrys o
dkghauh ^gks;* vls lkafxrys ;kr vkEgkyk c&;kp ekth fon;kF;kZauk eukizek.ks f’k{k.k feGkys ukgh- vls vk<Gwu vkys gs [kkyhy vkys[kkoj Li”V >kys-
आळडीप्रमाणे शऴसण शमलाऱे का ? 47%
53%
षोय नाषी
vkEgh ekth fon;kF;kZauk fopkjys fd rqeP;k leksj vl.kk&;k fdrh eqykaps djhvj ;’kLoh >kys R;kr vkEgkyk vls vk<Gys fd 6 rs 10 fdaok 25 rs 30 t.kkaps dfjvj ;’kLoh >kys vkf.k ckdh eqykaps deh djhvj >kys gs [kkyhy vkys[kko:u vk<Gwu ;srs-
ककती मुऱांचे कररयर झाऱे ? 1 to 5
12% 23%
0%
12%
6 to 10 11 to 15
23%
16 to 20 21 to 25
0%
12%
26 to 30
18%
नाषी झाऱे
vkEgh ekth fon;kF;kZauk fopkjys fd rqeP;k lkscr vl.kkjs rqeP;k fe=kauk vkoMhizek.ks fdaok eukizek.ks f’k{k.k feGkys dk R;kr vkEgkyk ekth fon;kF;kZauh ^ukgh* gs tkLr mRrj feGkys o ^gks;* gs deh vk<Gwu vkys- gs [kkyhy vkys[kkr Li”V vkgsशोबत अशणायाग मऱ ु ांना मनाप्रमाणे शऴसण शमलाऱे का ?
24% 76%
षोय नाषी
vkEgh eqykauk fopkjys fd rqEgh laLFksr vlrkuk djhvj cny ppkZ dsyh dk R;kr vkEgkyk vls vk<Gys fd] eqykauk djhvj lanHkkZr dsysyh ppkZ fg c&;kp eqykauh dsyh o dkgh eqykauh dsyhp ukgh- gs [kkyhy vkys[kkr Li”V vkgsकररयर बद्दऱ चचाग केऱी का?
24% 76%
षोय नाषी
vkEgh ekth fon;kF;kZauk dsysyk iq<hy iz’u fd rqEgh djhvjpk fopkj djrk dk R;kr vkEgkyk c&;kp eqykauh gks; lkafxrys vkf.k dkghauh ukgh gs lkafxrys- gs [kkyhy vkys[kkr Li”V vkgs ekxZn’kZu feGkys dka \
कररयर वळचार केऱा का ?
24% 76%
षोय नाषी
laLFksr vlrkuk eqykauk djhvjfo”k;d ;ksX; ekxZn’kZu feGkys dk; dkj.k& ekxZn’kZukf’kok; dfjvjyk Ik;kZ;p ukgh- R;kiSdh dkgh ekth fon~;kF;kZauh dfjvj fo”k;h ekxZn’kZu ?ksrys ukgh- o feGkys lq/nk ukgh gs [kkyhy vkys[kko:u Li”V gksr vkgs-
मागगदऴगन शमलाऱे का ?
18% 82%
षोय नाषी
lks; lqfo/kk miyC/k gksR;k dka \ laLFksr vlrkuk T;k dkgh djhvjfo”k;h ykx.kk&;k lks;h lqfo/kk miyC/k gksR;k dka \ vls fopkjys vlrk ekth fon~;kF;kZauh lkafxrys dh gks; feGr gksR;k- dkgh t.kkauk feGr uOgR;k-gs [kkyhy vkys[kko:u Li”V gksr vkgs-
शोय शुवळधा उऩऱब्ध षोत्या का ?
24% 76%
षोय नाषी
deZpk&;kph okx.kqd deh laLFksr vlrkuk deZpkjh lq/nk gksrs- dkgh eqykauk deZpk&;kph okx.kqd =klnk;d rj dq.kkyk pkaxys lq/nk okVk;ps- R;kiSdh dkgh t.kkauk okbZV okx.kqd feGkyh rj tkLr t.kkauk lk/kkj.k okx.kqd feGkyh- rlsp gs [kkyhy vkys[kko:u Li”V gksr vkgs-
कमगचायाांची ळागणुक कऴी षोती ? 41%
47%
चांगऱे ळाईट शाधारण
12%
vukFk eqykacn~ny dk; okVrs \ ts l/;k vukFk eqys laLFkse/;s vkgsr R;k eqykauk ekth fo|kFkhZ gs R;kaP;kMwu ikBhack f’k{k.k bR;knh xks”Vh vkiY;k ifjus gksbZy rso<s ns.;kl r;kj vkgs- R;kiSdh f’k{k.k ns.kkjs o ikBhack ns.kkjs lq/nk vkgsr- vls eqykaP;k eqyk[krhrwu Li”V vkgsअनाथ मुऱा बद्दऱ काय ळाटते ? ऩाठ ंबा 18%
शऴसण 82%
rqEgh ekxZn’kZu d: bfPNrk dk \ ts gksLVsy e/;s jkgkrkr rs vukFk eqys R;kauk rqEgh ekxZn’kZu d: bfPNrk dka\ R;koj ekth fo|kFkhZ mRlqdrsus gks; vkEgh ekxZn’kZu d: bZfPNrks- vls eqykaP;k eqyk[krhrwu Li”V vkgs-
T;k inkoj vkgs R;klkBh dq.kkpk ikBhack tsOgk vkEgh eqyk[kr ?ksrkuk iz’u fopkjyk dh rqEgh T;k inkoj vkgs R;klkBh dq.kkpk ikBhack gksrk- R;ko:u fon;kF;kZauk fe=] lj] lks’ky odZj o fofu;e V~LV ;kapk ikBhack gksrk- gs [kkyhy vkys[kk izek.ks
ज्या ऩदाळर आषे
.त्याचशाठ कोणाचा ऩाठ ंबा आषे ?
शमत्र ,स्ळत्
29% 71%
शोऴऱ ळकगर ळ वळननमय ट्रस्ट ळ शर
vk.k[kh dk; djk;yk gos ¼ ljdkjus ½ vukFk eqykalkBh vk.k[kh dk; dsys ikfgts- ljdkjus vls ekth fon~;kF;kZauk lkafxrY;koj loZ eqys Eg.krkr R;kauk jkg.;klkBh ?kj ns.kslks;&lqfo/kk ns.ks&f’k{k.k ;ksX; ns.ks bR;knh xks”Vh R;kauk n;k;yk gO;kr- gs [kkyhy vkys[kko:u Li”V gksrs-
आणखी काय करायऱा ऩाहषजे शरकार ने ? राषणे ,घर दे णे
23% 65% 12%
शोय शुवळधा दे णे शऴसण योग्य दे णे (शरकारने )
rqEgh vukFk eqykauk enr d: bfPNrk dka \ vkEgh ekth fon;kF;kZaph eqyk[kr ?ksrkuk eqykauk enr d: bZfPNrk dka rj loZp ekth fon;kFkhZ vukFk eqykauk enr d: bfPNrkr- i.k vkeP;k ¼ijhus½ vls eqyk[krhrwu Li”V >kysrqEgh ;’kLoh vkgsr dka \ vkEgh ekth fon~;kF;kZauk fopkjys dh rqEgh ;’kLoh vkgsr dka \ ;koj ekth fon~;kFkhZ Eg.krkr- rj tkLr ekth fon;kFkhZ ;’kLoh vkgsr-rj dkgh ekth fon;kF;kZauh ;’kLoh ukghr- gs [kkyhy vkys[kk izek.ks –
तुम्षी यऴस्ळी आषे त का ?
53%
47%
षोय नाषी
gksLVsy lksMwu fdrh o”ksZ >kyh \ ekth fo|kF;kZaph eqyk[kr ?ksrkuk vkEgh R;kauk vls fopkjys dh gksLVsy lksMwu fdrh o”ksZ >kys o rqEgh ;’kLoh vkgsr dka \ R;ke/;s 8 ekth fon;kF;kZauh gks; lkafxrys- o 9 ekth fon;kF;kZauh lkaxhrys ukgh- rlsp gksLVsy lksMwu frh o”ksZ >kyh- rsOgk ekth fon;kFkhZ o”ksZ 1 rs 5 ;ke/;s 11 6 rs 10 ;ke/;s 3 o 11 rs 15 ;ke/;s 3 v’kk izdkjs gksLVsy lksMys- rs [kkyhy vkys[kkizek.ks &
षोस्टे ऱ शोडून ककती ळवग झाऱी ?
18% 17%
ळवग १ ते ५
65%
ळवग ६ ते १० ११ ते १५
ekfgrhps fo’ys”k.k eqys djhvj lkBh izR;sdt.k Lor%P;k dqorhizek.ks f’k{k.k ?ksÅu vki&vkiys djhvj ?kMowu vk.krkr- rj ex ;k xks”Vhrqu vukFk eqyxk dlk dk; lqVq ‘kdrks- dkj.k ljrs’ksoVh rks lq/nk eauq”; vkgs R;kyk lq/nk djhvjpk fopkj ;s.kkjp i.k FkksMk pkaxY;k vMFkGk i.kkpk leL;spk rj ex T;k o;kiklwu ckSf/nd fodkl ok<w ykxrks- rs o; Eg.ktsp 16 iklwu rs 21 o”kkZi;Zar ps vlrs- o gsp o; eqykaP;k djh;jyk fn’kk nsrkr- rj vkEgh eqykaP;k o;kuqlkjk eqykaph eqyk[kr ?;k;ps Bjoys( dkj.k g;kp o;ke/;s eqys osxosxGs f’k{k.k ?ksr jkgrkr o Lor%P;k djhvjph okV c?krkr] i.k eqykpk djhvj e/;s vMFkGk ;sr vlrsv’kk osGsl Eg.ktsp g;k o;kr laLFksr vlrkuk eqys izkFkfed f’k{k.k] ek/;fed f’k{k.k] ra=f’k{k.k o inoh/kj bR;knh f’k{k.k ?ksr vkgsri.k vkEgkayk vls fnlqu vkys dh ;kiSdh cjhp’kh eqys ra=f’k{k.kp ?ksr gksrh- eqys ra=f’k{k.kkdMs dk oGyh gs lq/nk vkEgkayk dGys ukgh( o uarj dkgh eqys gh lkscrp dke] dkWyst gs lq/nk djr vkgs- i.k dkWyst dj.kkjh eqys Lor%ps iSls [kpZ d:u f’kdr dk vkgs \ rh lq/nk eqys laLFksr jkgrkr o laLFksr vlY;koj rj loZ [kpZ gh laLFkk djrs] rj ex gh eqys d’kh dk; Lor%P;k iS’kkuh f’k{k.k djrkr gs lq/nk laLFksykp ekfgrh vkgs- rj vkEgh fopkjys vlrk vls vk<Gwu vkys fd laLFkk gh QDr ra=f’k{k.kkojp iSlk [kpZ djrs o brj f’k{k.kkoj [kpZ djr ukgh- vls dk vkgs- gs lq/nk xks”Vh eqykaP;k f’k{k.kkoj ifj.kkedkjd Bjrs- rj eqykauk lq/nk gh xks”V iVr
ukgh- rs Eg.krkr ^^vkEgkyk vkeP;k vkoMh uqlkj f’k{k.k n;k** i.k vkrk dk; gksrs gs lq/nk egRokps vkgs- eqykaP;k djhvjckcr. laLFksr vlrkauk vukFk eqykyk o;kuqlkj gksLVsy cnyh djkos ykxrs rj dks.kh&dks.kh eqys 4 rs 5 fdaok 2 rs 3 v’kk i/nrhus gksLVsy cnyh dsysys vlrkr- i.k gs cnyh dj.;kps izdkj gs laLFkse/;s f’k{k.kkyk ?ksowu djhvjyk ?ksowu ;s.kkÚ;k leL;kyk dkj.khHkqr Bjrs] dkj.k eqys gh laLFksr o;kuqlkj Bsoyh tkrs- o eqykauk izR;sd gksLVsye/;s osxosxGs vuqHko ;k;yk ykxrkr- f’k{k.kkyk jkg.;kyk bR;knh xks”Vhpk ifj.kke eqykaP;k djhvjoj lq/nk gksrks o laLFkk cnyh djr vlrkuk ;s.kkÚ;k leL;k g;k ‘kkGsrhy laLFksrhy o brj dkj.kkuh lq/nk ;srkr- dqBs pkaxys f’k{k.k] laLFkk] fe= bR;knh izdkjps lks;h lqfo/kk eqykauk feGrss- ex e/;sp f’k{k.k pkyq vlrkauk eqykayk laLFkk cnyh djkos vls lq/nk izdkj vk<Gwu vkysvkEgkayk vls okVrs dh eqykaph cnyh ps izdkj gs can djkos ts.ks d:u R;kaP;k djhvje/;s vMFkGs ;s.kkj ukgh- o dqBY;k laLFksps okrkoj.k gs Qkj pkaxys ulrs o ;k okrkoj.kkr eqys iq.kZi.ks tqGr ukgh- o dqBY;k laLFksr eqykauk yodj ‘kkGsr nk[ky dsys tkr ukgh- eqyxk lrr gksLVsy fQjr jkghyk rj R;kP;k f’k{k.kkr [kaM iMw ‘kdrksvkePkk fo”k; gk eqacbZP;k laLFksrhy eqykapk vlwu vkEgh dkgh eaqcbZrhy laLFkk fuoMY;k gksR;k] R;kiSdh Eg.ktsp1-
vk¶Vj dsvj olrhx`g] psacwj-
2-
r:.k lnu olrhx`g] dksij[kSj.ks-
3-
psacwj fpYMªsau gkse] eku[kqnZ-
4-
Mh-,u-fl:j] foysikysZ-
5-
cky dY;k.k uxjh] eku[kqnZ-
6-
vknhR; fcykZ lsaVj] psacwj-
7-
MsfOgM llqu] ekVqaxk-
8-
lar ,dukFk] psacwj-
9-
MkW- vkacsMdj olrhx`g] ojGh-
10- fjekaM gkse- eku[kqnZbR;knh laLFksP;k vukFk eqykaps eqyk[kr ?ks.;kps Bjfoys- i.k ;kiSdh 1½ vk¶Vj dsvj olrhx`g] lar ,dukFk] MkWa- vkacsMdj] r:.k lnu g;k pkjp gksLVsy P;k ijokuxh vkEgkyk feGkyh] i.k brj laLFksus rh vkaEgkyk udkjyh o lkscr vkEgh iqdkjps ^i=* lq/nk ?ksowu xsysyks rjh lq/nk laLFkk vkEgkayk Eg.kkys fd rqEgkayk eq[; vkWfQle/;s tkowu ijokuxh vk.kkoh ykxsy o tkLrhr tkLr eqys ;k 4 laLFksrwu fuoMyh- g;k laLFkse/;s vkEgkayk ,dk laLFksP;k vf/k{kdkauh vls mn~ns’kqu cksyys fd vk/kh rqeps dk; djhvj vkgs- igys LOkr% djhvj djk uarj vkeP;kdMs ;k ^^R;k vf/k{kdkauh vls dk cksyys gs vkEgkayk lq/nk dGys ukgh- cjs vlks( vkEgh ts eqys eqyk[krh lkBh ?ksryh R;kauh vkEgkayk pkaxyk fjLikWUl fnyk- dkj.k eqys gh Lor%P;k djhvjlkBh vki&vkiY;k ifjus fopkj djrkr( dkj.k R;kuk lq/nk okVrs fd vki.k lq/nk eksBs ukxfjd cuqu lektkP;k ns’kkP;k fodklkyk gkrHkkj ykow- izR;sd euq”;kyk vki&vkiys djhvj djkosls okVrsdjhvjps egRo gs izR;sd t.k Lor%P;k djhvjph okV c?kr vkgs- i.k laLFksrhy dkgh Bjkfodp eqys Lor%P;k djhvjpk fopkj djrkr] rj dkgh djr lq/nk ukgh- vkEgh R;kauk rqEgh fopkj dk djr ukgh djhvjpk- rs vkEgkayk cksyys dh vkEgkayk djhvj Eg.kts dk; gs lq/nk ekfgrh ukgh] fg voLFkk vkgs vukFk eqykaph- R;k vukFk eqykauk dk ekfgr ukgh djhvj
ckcr( dk laLFksus vkrki;Zar eqykauk djhvj ckcr lkafxrys ukgh dk \ eqykph osGksosGh eqyk[kkr ?ksowu R;kyk dkWUlfyax dsys ukgh \ fg lq/nk pqd vukFk eqykaP;k thoukoj ifj.kkenk;d B: ‘kdrs fg tckcnkjh laLFksph vkgs eqys gh djhvjpk fopkj djrkr] ex eqys gh osxosxG;k {ks=kr djhvj dj.;kl mRlqd vkgs- dq.kkyk MkWaDVj] bathfuvj] MkUlj] fØdsVj] vfHku; {ks=] vf/kdkjh bR;knh izdkjP;k {ks=kr Lor% djhvj dj.;kl mRlqd vkgs- i.k eqys gh R;kap fn’ksus tk.;kl iz;Ru lq/nk djr vkgs- i.k eqys gh R;k {ks=kr f’k{k.k u ?ksrk osxosxG;k {ks=kps f’k{k.k ?ksr vkgs dk ?ksr vkgs- \ rj vls vk<Gwu vkys dh eqykauk QDr ra=f’k{k.kklkBh ijfe’ku fnyh tkrs- brj f’k{k.k ?;k;ps vlsy rj rs feGr ukgh- ,dk vukFk eqykyk dWjhvksxzkQj cuk;ps( i.k rks l/;k ra=f’k{k.k ?kr vkgs ^^rks cksyrks fd eyk tcjnLrhus ;k {ks=kr Vkdys xsys ukghrj eyk laLFksP;k ckgsj tkos ykxys vlrs- vkf.k nqLkjk gk ,d pkaxyk fp=dkj vlqu rks lq/nk ra=f’k{k.k ?ksr vkgs- rks okajokj ljkauk cksyrks fd eyk ts- ts- gk;Ldqy e/;s nk[ky djkos i.k lj gks Eg.kwu R;kaph fn’kkHkwy djr vkgs- o v’kk izdkjs cgqrsd eqykauk R;k R;k {ks=kr miyC/k vlysys f’k{k.k feGr ukgh- ukgh feGkys rj eqykP;k dfjvjph fcdV ifjfLFkrh igk;yk feG.kkj vkgs- rksaM ns.ks vko’;d vkgs vls vkEgkayk okVrseqys dfjvj djrkuk eqykauk gos vlrs rs Eg.kts izksRlkgukph xjt vkt eqykauk iq<s ykHknk;d B: ‘kdrs- gsp i/nr izR;sd laLFkse/;s eqykauk feGkyh rj eqykaP;k f’k{k.kkyk ikaBhck feGsy- R;klkBh vukFk eqykauk djhvj ?kMo.;klkBh dkgh yksadkP;k izksRlkguklkBh ikaBhck feGr vkgsi.k dkgh eqykauk izksLrkgup feGr ukgh- T;k eqykauk izksRlkgu feGr
ukgh- vls eqys djhvj fuoMr vlrkauk Hkjiqj leL;k ;srkr- dkj.k tj ,[kkn;k eqykuh ,[kkn;k {ks=kr djhvj ?kMo.;kps Bjoys i.k R;k eqykaus fuoMysY;k djhvj {ks=k can~ny ekfgrh fdaok izksRlkgu tj ulsy feGr vlsr vlsy rj rks eqyxk dlk dklk dk; R;k {ks=ke/;s djvj ?kMosy o iq<s tkowu rks Qkj xks/kaGsy lq/nkrj R;k xks”Vh u gksow nsrk laLFksuh eqykauk okajokj izksRlkgu nsowu R;kps euks/kS;Z ok<okos- letk ;k xks”Vh laLFksuh u jkcoY;k rj eqykyk R;k {ks=kfo”k;h dkghp dG.kkj ukgh- rj ;s.kkÚ;k Hkfo”;kpk n`”Vhus rks lrr gkp usgeh fopkj djsy dh vkrk ek>s dk; gks.kkj \ dk; dsys dh ikghts \ tj ;k eqykauk laLFksrhy deZpkÚ;kuh izksRlkgu nsowu fdaok brjkaP;k lgk¸;kus rs ns.;kr ;kos- ts.ksd:u R;k eqykauk djhvj ?kMo.;klkBh fgaer gksbZy o Lor%e/;s vkRefo’okl fuekZ.k gksbZyeqykauk vkoMrs f’k{k.k lq/nk xjtsps vkgs- djhvj dj.;klkBh vkEgkayk vls vk<Gwu vkys dh l/;k eqys ra=f’k{k.k ?ksr vkgs- i.k cgwrsd eqys ra=f’k{k.k dj.kkjh vk<Gwu vkyh o ;kP;k vk/kh lq/nk eqykauk R;kP;k vkoMh izek.ks f’k{k.k feGkys vkgs- i.k T;k eqykauk ukgh feGr R;kps dk; gks.kkj vlk iz’u vkEgkayk iMyk;- tj eqykauk gos vlysys f’k{k.k vkoMhizek.ks u feGkys rj eqys gh iq<s tkoqu okbZV izo`Rrh dMs oGwu Lor%P;k djhvjoj nqyZ{k gksowu fc?kMyh tk.kkj- letk ,[kkns gyD;k ntkZps dke lq/nk eqykauk feG.kkj- eqys Eg.krkr vkEgkayk 1 yh 10 oh i;Zar pkaxys f’k{k.k feGr ukgh- rj vkEgh vkeps djhvj dls dk; cuoukj eqykauk osxosXkGs f’k{k.k miyC/k Ogkos ts.ks d:u R;k {ks=kr rs izxr dj.kkj o Lor%ps Hkfo”; tx.kkj gs fuOoG eqykauk u feG.ks Eg.ksts eqys gs Lor%yk djhvj pkfopkj lq/nk djr ulsy- vkEgkayk vls okVrs dh
eqykauk vkoM.kkÚ;k {ks=kr izos’k fnyk tkok- ljdkjus eqykP;k f’k[k.kklkBh T;knk iSlk [kpZ d:u eqykauk gos rs f’k{k.k n;kosiq<s eqykauk dkgh dkWUlfyax ph lq/nk xjt vlrs o eqys gh osxosG;k dkWUlfyaxph xjt dkgh eqykauk feGrs rj dq.kkyk feGr ukgh lxG;kr vk/kh eqykaph ckS/nhd pkp.kh gks.ks xjtsps vkgs rj eqys vk/kh P;k laLFksrqu ckS/nhd pkp.kh ?ksrysys vlrkr i.k dkgh eqykauk rh ekfgrh vlrs i.k rh R;kauk feGr ukgh- dk feGr ukgh gs lq/nk laLFksP;k fu.kZ;koj voyacwu vkgs- dkj.k ;k o;kr eqykauk ckS/nhd pkp.kh ph furkar xjt vlrs- dkj.k eqykaph pkp.kh fdrir ;ksX; vkgs o eqyxk fdrir gq’kkj vkgs- gs lq/nk dGqu ;srs- eqykauk fnY;kuarj eqys uDdh Lor%ps djhvj d: ‘kdrkr o laLFksps lq/nk dke curs dh eqykauk djhvjyk gkrHkkj ykokokeqys djhvjP;k okVsoj tkr vlrkuk eqykauk xjt vlrs rh Eg.kts djhvj dksUlksyhax ph djhvj dksUlhyhx eqGs eqys Lor%ps djhvj fuOkM.;kl osG ?kkyor ukgh- o R;kPkk vkRefo’okl lq/nk ok<yk tkrkseqys gh Lor%P;k djhvj ckcr tkLr fopkj d: ykxrks- eqykaP;k ppsZrwu rs vf/kdp eqykaP;k djhvjoj egRokps Bjrs- djhvj dksZUlksyhx e/;s eqykauk izR;sd {ks=kfo”k;h lkafxrys tkrs dqBY;k {ks=kr dqBys f’k{k.k egRokps Bjrs o eqys gh lq/nk vki&vkiY;k vkOkMR;k {ks=kuqlkj ekfgrh ?ksrkr izR;sd {ks= eqykaP;k Qk;n;klkBh vkgs i.k R;klkBh ykx.kkjs f’k{k.k lq/nk egRokps Bjrs djhvj dksZUlksyhx izR;sd eqykauk feG.ks vko’;d vkgs- i.k cjsp’;k eqykauk feGkys ukgh- vkt eqys o;kaph 16 rs 18 ;k njE;ku vlqu R;kauk ;k o;kar feG.ks pqdhps vkgs- dkj.k gs o; rj eqys R;k {ks=kr f’kdk;yk r;kj vlrkr djhvj dksZUlksyhx gs vk/khp feGk;yk
gos gksrs i.k rs feGkys ukgh- gs laLFksuh eqykauk miyC/k d:u n;kos ts.ksd:u eqyxk gk R;kaP;k {ks=kfo”k;h vf/kd pkaxys iz;Ru dj.kkjeqys gh lq/nk vukFk vlwu R;kauk lq/nk okVrs dh vkiY;k lkj[;kp vkukFk eqykauk djhvj {ks=kfo”k;h pkaxY;k izdkjs letqu ?ksrhy o ;k dkWUlfyax eqGs eqykauk iq<s tkowu Qk;nk gks.kkj- vukFk eqykyk djhvj cjkscjp ;ksX; R;k {ks=kr lq/nk vf/kd ekfgrh feG.kkj djhvj dkWUlfyax cjkscjp vukFk eqykuk gos vlysys f’k{k.k lq/nk ns.;kr ;kos- fuOoG djhvj dkWUlfyax nsowu Qk;nk ukgh rj f’k{k.k lq/nk n;kos( eqys gh vukFk vlY;kdkj.kkus rs lq/nk g;k xks”Vhiklwu oaphr jgkr vlY;kdkj.kkus laLFksus eqykaph djhvj dkWUlfyax nsowu eqykpk ikfBack o lgdk;Z djkosi.k izR;sd eqykuk rs feGr ukgh- dk feGr ukgh- gs lq/nk pqdhps vkgslaLFksP;k deZP;kÚ;kauh ckgs:u dksZUlksyhx dj.kkjs ekxowu eqykaph ppkZ djkohvukFk eqys Lork%P;k djhvjlanHkkZrhy dkgh xks”Vh ;k ekxZn’kZuoj ?ksr vlrkr- o ;ke/;s dkgh eqykauk fe=] ‘kkGsrhy lj] laLFksrhy lj] lks’ky odZj bR;knh t.k eqykauk ekxZn’kZu djrkr- dkj.k ts ekxZn’kZu djrkr rs eqykauk pkaxY;k izdkjs R;k {ks=kfo”k;h tk.kqu nsrhy o eqys gh lq/nk R;kP;kdMwu ?ks.;kl bPNqd vkgs dkj.k % eqykuk djhvj djrkuk ekxZn’kZukph furkar xtj vlrs- eqys gh R;kp xks”Vh okajokaj tk.kwu ?ks.;kl mRlqd vlrkr- dkgh eqys ekxZn’kZu oDrs ;kaP;kdMwu djhvjckcr ekxZn’kZu ?ksow bPNhrkri.k ekxZn’kukf’kok; eqykpk dkG gk pkaxY;k okrkoj.kk’kh lq/nk feGrk tqGrk Ogk;yk gok eqykauk fuOoG iqLrdh f’k{k.k ns.;kis{kk O;ogkjhd] txkfo”k;h f’k{k.k o ekxZn’kZu djkos- eqys Eg.krkr vkEgkayk
QDr pkaxys ekxZn’kZu gs lks’ky odZj o fe=p djrkr- eqykaP;k djhvjckcr lks’ky odZj tkLr eqykauk ekxZn’kZu djrkr- i.k lokZr vk/kh dke curs dh laLFksP;k ljkauh eqykauk ;ksX; R;k {ks=kcn~ny ekxZn’kZu djkos- cjs vlks i.k ex T;k eqykauk dk feGr ukgh- dk \ R;k eqykauk ekxZn’kZu ns.;kr ;srs dh ukgh gs lq/nk egRokps vkgs- djhvjyk ?ksowu uarj eqys Eg.krkr ekxZn’kZu nsowu dk; Qk;nk vk/kh vko’;d vlysys f’k{k.k ukgh- ex vkEgkayk ekxZn’kZu nsowu dk; Qk;nk- ekxZn’kZu nsowu mxkp osG ok;k ?kkyow u;s- vls eqykauk okVrseqykauk Lork%ps djhvj fuoMhr vlrkuk eqykauk ;s.kkÚ;k izR;sd vMp.kh ;k Qkj =kl nk;d Bjrs- ex rs f’k{k.kkyk ?ksowu vlks laLFksP;k okrkoj.kk’kh vlks fdaok gos vlysys f’k{k.k miyC/k ulsy v’kk osGsl eqykauk djhvjlkBh Qkj =kl lgu djkok ykxrks- djhvj fuoM.ks Eg.kts lk/kh xks”V ukgh vkgs- vukFk eqyklkaBh vukFk eqys gh T;kosGsl Lor% djhvj fuoM.;kP;k vk/kh eqykauk izR;sd {ks=kfo”k;h tk.kqu ?ks.ks lq/nk vko’;d vkgs- dkj.k izR;sd {ks= gs Qkj osxosxGs djhvj lkBh miyC/k vlY;kdkj.kkus eqykauk fuoM.;kl vMFkGk ;srks- lokZr vk/kh ;ksX; rs f’k{k.k feG.ks lq/nk xjtsps vkgs- Lork%dMs iSls ulY;k dkj.kkus eqykauk pkaxyh ‘kkGk dkWyst e/;s lq/nk izos’k ?ksrk ;sr ukghvukFk eqykyk Lor%ps djhvj ?kMok;ps vkgs- eqykyk djhvj ?kMowu LoRk%pk fodkl djk;pk vkgs- eqyxk gk lektkr Lork%ps LFkku fuekZ.k d: bPNhrks vkgs- dkgh eqys dfjvjpk fu.kZ; ?ksrkr rj dkgh eqys fu.kZ; ?ksr ukgh vkEgkyk okVrs i.k dkgh Bjkohd eqys gh fu.kZ; dk ?ksrkrloZ eqys Lor%P;k djhvjpk fu.kZ; dk ?ksow ‘kdr ukgh- QDr eqykyk djhvj djk;pk vkgs-
T;k osGsl eqykaph eqyk[kr ?ksryh LoRk%P;k djhvjPkk fu.kZ;k ?ksrkrmjysyh 3 eqys gh nqlÚ;kP;k fu.kZ;koj vaoycqu vkgs- Eg.ktsp eqykyk vf/kdkjp ukgh- vls Li”Vi.ks tk.kwu ;srsT;k osGsl djhvjpk fopkj dj.;kl lq:okr gksrs- R;k osGsl eqyxk vkoMR;k {ks=kr djhvj dj.;kps /kkMl nk[korks i.k eqykyk laLFkk gh lkaxrs dh vkiyh laLFkk gh f’k{k.kkoj iSlk [kpZ djr ukgh fdaok ijok.kxh lq/nk nsr ukgh- ex R;k osGsiklwu eqykyk vusd laeL;kuk leksjs tkos ykxrs- eqykph laLFksrhy eqnr gh lair tkrs- laLFksrhy deZpkjh okajokaj dkj.ks lkaxwu eqykapk osG ok;k ?kkyorkr- eqykyk ;ksX; R;k {ks=ke/;s djhvj dj.;klkBh ykx.kkjh vkfFkZd xjt ukgh- rj rks eqyxk dls Lor%ps djhvj ?kMosy- letk rks ,[kkn;k tkWclkBh tk.;kl r;kj >kyk rj eqykyk fopkj.;kr ;sdh rq>s jk’kudkMZ] iWu dkMZ] ernku dkMZ ;k loZ xks”Vh eqykyk fopkj.;kr ;srkr( i.k eqyxk gk vukFk vlY;keqGs R;kaP;kdMs g;k loZ xks”Vh miyC/k >kys ukghrj eqykaph ekufld fLFkrh [kpyh tkrs- eqyxk gk udkjkRed n`”Vhpk fopkj djrks- R;keqGs eqykaP;k djhvjoj ifj.kke gks.;kl lq:okr gksrs- ex eqyxk gk Lor%P;k vMp.khoj ekr djk;ph ;kp fopkjkr rks lrr fopkj fouhe; djr vlrks- eqykyk ts feG.kkjs f’k{k.k miyC/k gksr ulY;keqGs eqykapk Hkfo”;kpk fopkj lrr djr jgkos gs R;kaP;k ekufld larqyukr fc?kkM djr jkgrs gsp iq<s tkowu eqykP;k djhvjoj gksr vlysY;keqGs eqys okjaokj deZpkÚ;kuk fouarh djrkr eqys gh laLFksrhy fu;aekP;k ik=rsl iq.kZ u BjY;keqGs laLFksrhy deZpkjh R;kauk gkWLVsy lksMwu tk.;kph /kedh nsrkr- ;k /kedheqGs eqykaP;k jkg.;koj ifj.kke gksrks- o eqys gh dkgh gh u djrk pqipki Lor%ps thou txr vlrkr o ;k xks”Vh T;keqGkrp Ogk;yk
udks rs dks.khrjh iq.kZi.ks vkGk ?kkykok ;k nq”Vhus ljdkjus lq/nk dkgh tkrhus y{k n;kos gh vkeP;k n`”Vhus pkaxyh okVrs- eqykaP;k f’k{k.kkcjkscjp eqykaPkk vkfFkZd fodkl jkg.khekukr cny djhvjyk ?ksowu gks.kkjs dkgh leL;k gh eqykaP;k n`”Vhus fgrdkjd Bjsy vls vkEgkayk okVrs‘kklu nj o”kkZdkBh eqykaP;k f’k{k.kklkBh vkjksX;klkBh jkg.;klkBh eqykaP;k HkkstuklkBh nj efg.;kyk fdaok o”kkZyk vuqnku nsr vlrs- ;k vuqnkukpk iqjsiqj mi;ksx gksrks fdaok ukgh- gs vkeP;k n`”Vhus tk.kwu ?k.ks t:jhps vkgs- letk laLFksrhyp ,d vukFk fon;kFkhZ deZpkÚ;kuk fopkjrks fd lj ;k loZ xks”Vh eqykaoj [kpZ djrkr dh ukgh- rj eqykyk ljG lkaxrkr dh rqEgh dks.k gksrkr gs loZ fopkj.kkjs rj eqykyk osxosxGs cksywu R;kauk pqi djrkr- i.k uarj ,dkgh eqykyk cksy.;kph fgear gksr ukgh o eqys gh uarj tkLr dkgh y{k nsr ukgh- eqykauh ekxhrysY;k lks;h lqfo/kk lq/nk yodjkr yodj iqjor ukgh- deZpkjh gs laLFksr ;sowu Lor%ps dke u djrk rs dke eqykdMwu d:u ?ksrkr- eqys letk ukgh EgVyh rj R;kyk ekjrkr f’kO;k nsrkr gs loZ T;k pqdk o vMFkGs vkgsr] gs Qkj =klnk;d B: ‘kdrkr o eqys ;kp xks”VheqGs Lor%ps djhvj djk;yk xsY;kl R;kyk Eg.krkr tkLr gq’kkÚ;k djk;P;k ukgh- gs loZ dkes laLFkk lksMwu xsY;koj djkph] vkre/;s dkghp djk;ap ukgh eqyxk letk dkWyst yk vWMfe’ku ?ksr vlsy rj R;kyk Eg.krkr fd ^^rq dks.kkyk fopk:.k dkWystyk vWMfe’ku ?ksr vkgsr- izR;sd xks”Vh g;k eqykayk Lor%gqu d: nsr ukgh- gs dqBsrjh pqdr; gs lq/nk deZpkÚ;kauk iVk;yk gosrbR;knh vMFkGs eqykaP;k djhvjoj vk?kkr djrkr-
ekth eqys izR;sd eqykyk f’k{k.kkph vkoM vlrs- i.k dkgh dkj.kkLro eqykyk gksLVsyP;k fu;ekyk lkeksjs tkos ykxrs- tsOgk vkEgh ekth eqykaph eqyk[kr ?ksryh-rsOgk vkEgkayk vls vk<Gwu vkys dh] R;ke/;s ra=f’k{k.k dj.kkjh eqys tkLr vkgsr o dkWyst >kysyh eqys fdaphrp feGkyh rsOgk vkeP;k euke/;s iz’u fuekZ.k >kyk dh] ra=f’k{k.k dj.kkjhp eqys tkLr dk vkgsr\ o dkWyst >kysyh eqys deh dk vkgs\ dk R;kosGsl R;k eqykauk R;kaP;k vkoMhizek.ks f’k{k.k dk feGkys ukgh- ‘kklu njo”khZ eqykaP;k f’k{k.kklkBh vuqnku izkIr d#u nsrs i.k gs vuqnku eqykaP;k f’k{k.kkoj [kpZ djrs dh ukgh gs vnîki xqynLR;krp vkgs- vkEgkyk vls okVrs dh ;k xqynLR;kp ,[kkn;k Qqyke/;s #ikarj Ogko vkf.k ;k vuqnku e/;s dqBsp rMk tkÅ u;s o gs vuqnku eqyki;Zar lgt iksgpkos o R;kyk R;kaP;k f’k{k.kklkBh ftrdh xjt Hkklrs frrdh rh xjt ‘kklukus Hk#u dk<koh o ‘kklukus g;k ckcrhr tkrhus y{k ?kkykos- ‘kklukus mnk- ,[kkn;k >kMkyk o#up ik.kh nsÅu dkgh Qk;nk ukgh- R;kP;k eqGkyk ik.kh ?kkyko ts.ksd#u rs >kM nql&;kauk lkoyh nsÅ ‘kdsyeqys gksLVsye/;s vlrkauk dkgh pkaxyh f’kdyh rj dkgh lk/kkj.k f’kdyh o gksLVsye/kwu loZ eqys ckgsj iMY;koj vkiiY;k dkekyk ykxyh o vkrk dkgh eqys pkaxY;k dkekoj dk;Zjr vkgs- rj dkgh eqys gh NksBh&eksBh dkes djrkr- dkgh eqys gh pkaxY;k {ks=kr dke djrkr- dke djr vlrkauk mPPk ntkZph eaMGh ;kauk ikgwu eqykauk R;kP;k eukr lq/nk dkgh Hkkouk meVr vlrhy fd vki.k lq/nk pkaxy f’kdyks vlrks rj vki.k lq/nk ;k inkoj dke djr vlrks o mPp ntkZP;k eaMGhlkscr xIik
xks”Vh djr vlrks- eqykauk vkrk lq/nk okVrs dh vkEgh f’kdkoa ts vkEgkayk lLFksr vlrkauk f’kdk;yk feGky ukgh o iqUgk ,d Lor%ph vksG[k Ogkoh gsp vkeP;k n`”Vhus Qkj egRokph xks”V vkgs- vkEgkyk vls okVrs dh eqykauk iwUgk R;kp {ks=kr pkaxys dke d#u Lor%ph vksG[k ok<okoh,[kknîk laLFkse/kqu nql&;k laLFkse/;s gks.kkjs ts cnyh ps fu;e vkgsr rs Qkj dBh.k vkgsr o gsp fu;e eqykaP;k dfjvjoj ,[kkn;k osGh vMFkGs vk.k.kkjs vlrkr o eqykauk ;k laLFkse/kwu R;k laLFkse/;s o v’kkizdkjs 4 rs 5 laLFkk cnyh djkos ykxrkr-cnyheqGs eqykaps Bhd f’k{k.k lq/nk cjkscj gksr ukgh- dkj.k osxosxG;k ifjfLFkrhps ;s.kkjs vuqHko Qkj osxGs vlrkrdqBs pkaxys f’k{k.k] fe=] ‘kkGk] f’k{kd] okrkoj.k ;k loZ xks”Vh’kh feGrs&tqGrs Ogk;yk osG ykxr vlrks- o ;k feGrh tqGrhe/;sp eqykaps v/ksZ f’k{k.k gksr ukghvkEgkyk rj vls okVrs dh] eqykauk ,dkp fBdk.kh Bsoqu R;kaps f’k{k.k iq.kZ djkos- eqykauk lrjk tkxh gkyo.;kis{kk ,dkp tkxh Bsoqu R;kaps f’k{k.k iq.kZ djkos o ;ksX; rs f’k{k.k nsoqu R;kaps eukscy ok<okos- ts.ksd#u eqyxk okbZV ifjfLFkrhyk lkeksjs u tkrk gsp vkeP;k n`”Vhus fgrdkjd vkgs- o Lork%ps Hkfo”; mToy djsy fgp i/nr vaeykr vk.kyh rj izR;sd eqyxk djhvjP;k okVsoj okV igk;yk ?kkcj.kkj ukghizR;sd eqykauk R;kaP;k vk;q”;kr leL;k] vMp.kh ;srkr o dkgh eqys gh R;koj ekr d#u iq<s tkrkr eqykauk vMp.kh dk vkY;k \ o dk ;srkr \ d’kkizdkjs \ vMp.khyk R;kauk rksaM n;ko ykxr dk \ laLFksr vlrkauk eqykauk c&;kp vMp.kh ;srkr ex R;k jkg.;kckcr vlks dh [kk.;k fi.;kckcr] lgdk&;ka’kh ] okrkoj.kk’kh] ts ;s.kkjs laca/k o laca/kkrqu fuekZ.k gks.kk&;k vMp.kh ;krp eqykaps thou lekoysys vkgs- o g;k
leL;k tj R;kaP;k [kktxh vk;q”;kr vkY;k rjR;kpk ifj.kke R;kaP;k djhvjoj gksrks] orZ.kqdhoj vk?kkr Ogk;yk osG ykxr ukgh- o dkgh eqykauh ekrp dsyh ukgh\ dk dsyh ukgh \ dk R;kauk R;kaP;k vk;q”;kr vMp.kh vkY;k ukghr dk \ o dkgh eqykauh R;koj ekr dsyh \ rh Eg.kts ljkadMs R;kauk mi;ksxh vlysY;k oLrq ekxk;yk tkr rsOgk rs R;kauk VkGkVkG djr o T;k eqykauh Lor%P;k vk;q”;kr Eg.kts R;kauk vkysY;k leL;koj R;kauh ekrp dsyh ukgh- i.k tsOgk vkEgh R;kaph eqyk[kr ?ksr vlrkuk R;kaP;k psg&;koj ,d osxGhp xks”V Li”V fnlr gksrh- dh vkEgh lek/kkuh ukgh vkgksr- Eg.kqu vkrk R;kauk ;s.kk&;k izR;sd leL;koj ekr djkoh ykxr vkgsvukFk eqykaps tlstls o; ok<r tkrs- rls rls fopkj dj.;kph i/nr fodflr gksr tkrs- fodflr Lo#ikrhy fopkj gs djhvjpk fopkj dj.;kl Hkkx iMrkr ex rks djhvjpk fopkj dqBY;kgh {ks=kryk dk vlsuk gkWLVsye/khy eqykauk Lor%ps djhvjpk fopkj] vuqHko ;s.kkjp ex rs baftfuvj] MkWDVj] f’k{kd] MkUlj] fØdsVj bR;knh {ks=kr vkoM vkgs o R;kuk rs cuk;ps vkgs- i.k laLFkse/khy okrkoj.k gs osxG;kp fn’ksus okgr vlY;keqGs eqykauk djhvj djk;yk osG miyC/k gksrp ukgh – i.k T;k osGsl gs loZ feGr ukgh- R;kosGsl eukrhy phM isVwu mBrs- i.k dkgh dkj.kkLro rh FkaM lq/nk gksrs- FkaM dk gksrs\ rj eqykyk lkax.;kr ;srs fd& vkiY;kdMs laLFkk f’k{k.kkyk iSlk iqjor ukgh- rqyk ,[kkns NksVs eksBs dkslZ fdaok vk;-Vh-vk;- djkos ykxsy- i.k eqykyk ;k {ks=ke/;s vkoMp ukghi.k ukbZyktkus R;kyk;k {ks=kr izos’k ?;kok ykxrks ¼,d eqyxk rj Eg.krks dh ^eyk dksjhvksxzkQj e/;s djhvj djk;ps vkgs* i.k eyk tcjnLrhus
vk;-Vh-vk;- {ks=kdMs izos’k feGkyk vkrk eh dk; d#½ vlk eyk iz’u iMyk;cjsp’ks eqys gh laLFksrqu ckgsj iMrkr rj cgqrsd eqys gh osxosxG;k dky[kaM njE;ku lqVyh vkgsr- ‘kklukP;k fu;ekuqlkj eqykyk laLFksr Bsoys tkrs i.k izR;sd xks”Vhyk e;kZnk vlrs- i.k ;k e;kZnsyk dqBsrjh nkcys tkr vkgs- ‘kklukpk fu;e osxGk lkaxrks- deZpkjh gs Lor%psp fu;e vaeykr vk.krkr- o rs eqykaoj yknrkr- Eg.kqu eqykyk yodjkr yodj laLFkk lksMwu tk.;kl Hkkx iMrs- i.k uarj eqys laLFkk lksMqu xsY;koj dqBsrjh Lor%ps thou ,[kkn;k lkekU; ek.klkj[ks thou txrkr- uarj uarj dks.kh eqys pkaxY;k ifjfLFkrh’kh tqGqu ?ksrkr- rj dks.kh eqyxk gk okbZV ifjfLFkrh’kh tqGqu ?ksrks- eqys tltlh R;k {ks=kr ,d#i gksr tkrkrrlr’kh rs pkaxY;k ifjfLFkrh’kh mtGqu fu?krkr o eqykauk gkWLVsy lksMwu xsY;kuarj ,d [k&;k izdkjph thou tx.;kph dlksVh f’kdqu nsrs- vls vkeP;k ikg.;kr vkyslaLFksr vlrkuk eqykyk R;kP;k vkoMhizek.ks f’k{k.k feGkys dh ukgh gs tk.kqu ?ks.ks vkEgkayk pkaxys okVys- i.k vls fnlqu ;srs fd eqykyk f’k{k.k R;kaP;k vkoMhizek.ks feGkys ukgh- i.k eqykyk f’k{k.k vkoMhizek.ks dk feGkys ukgh \ vukFk eqyxk Lor%P;k vkoMhizek.ks f’k{k.k dk ?ksoq ‘kdr ukgh \ tj eqykyk R;kaP;k vkoMhizek.ks f’k{k.k feGkys ukgh- rj eqyxk osxG;kp fn’ksus izokl djsy rj gk izokl d/kh osxGîk izo`Rrhpk] bR;knh izdkjpk izokl gs eqykP;k thoukoj vk?kkr djsy i.k tj gh xks”V gksoq n;k;ph ulsy rj eqykyk gos rs f’k{k.k ns.;kr ;kos- ts.ksd#u vukFk eqyxk gk Lor%ps thou le`/nhus txsy- i.k eqykyk laLFksr vlrkauk ;ksX; f’k{k.k ns.;kph lks; gh ljdkjus djk;yk goh gksrh- i.k tj eqykyk
f’k{k.kkcn~ny dkgh ekghrhp miyC/k d#u fnyh ukgh- rj eqykauk [kqi leL;kauk rksaM nîkos ykxrs,[kknîk eqykyk djhvj djk;ps vkgs- i.k djhvj djk;yk vk/kh ykxrs rh Eg.kts f’k{k.k] f’k{k.kkrqu djhvj ?kMrs- vukFk eqykP;klkscrpnqljs lq/nk dkgh vukFA eqys f’k{k.k ?ksr gksrh- dkghauk f’k{k.k vkoMhizek.ks feGkys rj dkghuk rs feGkys ukgh- T;kauk vkoMhizek.ks f’k{k.k feGkys ukgh- R;kauk dk feGkys ukgh gs lq/nk tk.kqu ?ks.ks- Hkkx iMys- dkj.k R;kauk lq/nk djhvj djk;ps gksrs- f’k{k.k eqykyk vkoMhizek.ks u feG.ks Eg.kts gs dqBsrjh R;kauk lq/nk iVysys vlsy i.k R;kauk ukbZyktkus pqi clkos ykxsy vlsy- dkj.k eqykyk ekghr gksrs dh] vki.k dkgh cksyyks rj vkiY;kyk laLFkk lkMwu tkos ykx.kkj i.k vkiY;k ekxs dks.khlq/nk ukgh o vki.k tk.kkj dqBs ;k n`”Vhus eqyxk xIi clr gksrkgs vkEgkayk Li”Vi.ks dGys vkgsdjhvjP;k lkscrhyk lokZr egRokph vlrs rh Eg.kts ppkZ eqykauh laLFksr vlrkuk Lor%P;k djhvj fo”k;d dsysyh ckrphr Eg.kts ppkZ rj eqykauh vkivkilkr Lor%P;k djhvjP;k vMp.kh leL;k bR;knh xks”Vh lokZlkscr cksyk;ps i.k gh ppkZp jkgqu R;kaP;koj dks.kh mik; ;kstuk dk<Y;k rj dks.kh ukgh dk<Y;k- T;kauh mik; ukgh dk<ys rs vkt Lor%P;k dfjvjiklwu nqj vkgsr- rj eqykaph ppkZ dks.kklkscr ?kMqu vkyh gs lq/nk egRokps vkgs- dkj.k laLFksr ckgsjhy O;Drh lq/nk ;sr vlY;k dkj.kkus R;kaP;k lkscr lq/nk d/kh uk d/kh ppkZ ?kMqu vkyh vlsy o ex rh dqBY;kgh {ks=kph vlks- izR;sdt.k Lor%P;k {ks=k’kh lacaf/kr ppkZ djrks o T;k T;k eqykauk pkaxY;k xks”Vh ?;k;P;k vkgsr R;k ?ksrkr- i.k vls fdR;sd rjh lekt lsos’kh lacaf/kr O;Drh eqyka’kh Lor% ;soqu ppkZ djrkr i.k
vkEgkyk vls vk<Gqu vkys fd dkgh Bjkfod laLFksrhy lj deZpkjh gs eqyka’kh djhvjyk ?ksowu d/khp ppkZ djr ukghrsvukFk fon;kFkhZ vlY;keqGs vkiY;k ekxs &iq<s dks.khp ukgh- vls okjaokj vukFk eqykyk okVr vls- i.k ok<rs o; vlY;keqGs djhvjpk fopkj ;s.kkjp o R;kykokVr vls fd vki.k lq/nk djhvj dsY;koj dqVaqckr] lektkr] ns’kkr rkB ekusus txq ‘kdq rlsp ,d pkaxyk O;Drh Eg.kqu vksG[kk;ps vkgs- vlk fopkj dj.kkjk eqyxk uDdh ;’kkps mPp f’k[kj xkBq ‘kdrks- i.k ;k vk/kh lokZr egRokps Eg.kts eqykauk djhvj fo”k;d ;ksX; ekxZn’kZu ns.ks xjtsps vkgs- dkj.k dqBY;k {ks=kr dk; lqfo/kk vkgs- dlys f’k{k.k vkgs- gs [kqi egRokps vkgs- gh ekfgrh ns.ks xjtsps vkgsdkgh ekth fon;kF;kZuk ekxZn’kZu feGkys ukgh- gs R;kaP;k cksy.;ko#u letr gksrs- dkgh eqykauh vkEgkayk lkafxrys dh vkEgkayk djhvjfo”k;d ekxZn’kZu feGkys- vkEgkyk laLFksr vlrkauk g;k loZ xks”Vh feGk;Ykk gO;k gksR;k- letk vkeP;klkBh ekxZn’kZu ij oDrs cksyoys vlys rjh R;k xks”Vhpk Qk;nk vkEgkayk dk >kyk ukgh – dk >kyk ukgh gs vkEgkaykp ekghrh ukgh- i.k FkksMsls dk gksbZuk i.k >kyk i.k cgqrsd eqykauk ekxZn’kZu feGkys vlrs rs vkrk pkaxY;k inkoj dk;Zjr vlrsf’k{k.kklkBh og;k] iqLrds] vkjksX;klkBh] vkS”k/kik.kh] Hkkstu ukLrk bR;knh xks”Vh feGk;yk gjdr ukgh- vls fnlqu ;srs- brjgh lks;h lqfo/kk feG.ks xjtsps gksrs- i.k g;k lqfo/kk iq.Zki.ks ‘kklu vkeP;klkBh [kpZ djr vlqu lq/nk rs vkeP;k i;Zr iksgpr uls- dk iksgpr ukgh- vkEgkayk lq/nk ekfgrh ukgh- Eg.kts izR;sd xks”VhlkBh dsyh tk.kkjh VkGkVkG gkp vkeP;k ikg.;kr vkY;k- gs lq/nk egRokps vkgs dh f’k{k.kklkBh ykx.kkjs xkMh HkkMs]
brjgh xks”Vh T;k u iqjoY;k xsY;keqGs vkt gh osG vkyh vkgs dkgh laLFksr vkEgkayk g;kxks”Vh feGkY;k rj dkgh ukgh- laLFksr ygku i.kkiklqu jkgr vlY;keqGs osxosxG;k laLFkk e/;s ;s.kkjs vMFkGs] leL;k g;k Qkj =klnk;d gksR;k- vls eqykaP;k cksy.;krwu vk<GyslaLFksr vlrkuk ;s.kkjs izR;sdk’kh laca/k gs lq/nk djhvjlkBh eksykps Bjrs- dkj.k brjkapk feG.kkjk ikBhack gk lq/nk egRokpk Bjrks- djhvj djrkauk fe=ka’kh laLFks’kh deZpk&;ka’kh pkaxys laca/k vl.ks xjtsps vkgs- o cgqrsd eqykaps laca/k gs laLFksP;k deZpk&;ka’kh izsekus gksrs- deZpkjh gs eqykaP;k laj{k.kklkBh vlrkr- o lkscr R;kapk eqyka’kh ;s.kkjs laca/k gh pkaxys] okbZV vlrs- cgqrsd deZpk&;kauh eqykauk vkiys ekuys o deZpk&;kaph okx.kqd lq/nk eqykaP;k lkscrhyk Nku vlk;ph i.k ,[kkns deZpkjh gs eqyka’kh m/nVi.ks okxrkr gs lq/nk dGysvkEgkyk vls okVrs dh ts deZpk&;kaph okx.kqd gh lq/nk eqykaP;k djhvjhoj pkaxyh o okbZV izn’Zku djrs- deZpkjh gs lq/nk eqykauk okjaokj mn~ns’kqu cksyus] v’yhy Hkk”ksr f’kohxkG dj.ks] d/kh d/kh tkLrp jkx vkyk rj ekj.ks o f’k{kk ns.ks gs lq/nk pqdhps izdkj vkgsdkgh vukFk eqys gkWLVsy e/kqu gksoqu xsyhr R;kaps vkt NkuiSdh thou ?kMr vkgs- rs vkt R;kaP;k lkj[;kp vukFk eqykauk dkgh pkaxY;k xks”Vh lkax.;kph r;kjh nk[kor vkgs rs Eg.krkr vkt ok<R;k Li/ksZps ;qx vlqu R;kr rqEgh lq/nk ekxs u jkgrk Lor%ps thou Nkuizdkjs txkos- brj dqBY;kgh xks”Vhyk Fkkjk u nsrk Lor%ps f’k{k.k pkyw Bsokos- o brj gh xks”VhdMs y{k u n;k;ps mnk % pksjh dj.ks] xaqMfxjh] nknkfxjh] xqV[kk] rack[kq] nk# g;k xks”Vh rqeP;k djhvjoj
rj T;k vukFk eqykaps djhvj >kys R;kauk lq/nk okVrs dh vkEgh lq/nk vkeP;k lkj[;kp vukFk eqykyk djhvjckcr ;ksX; ekxZn’kZu nsoq bfPNrks- FkksMsls dk gksbZuk i.k tso<s vkeP;kdMqu gks.kkj – ts.ksd#u vukFk eqyxk Lor%ps djhvj ;ksX; r&gsus ?kMosyrs Eg.krkr dh] vkt vkeps djhvj >kys R;kcn~ny vkEgh lek/kkuh vkgksr- i.k vkeP;k ;k lek/kkukP;k ekxs dq.kkpk rjh ikBhack t#j vkgsdkj.k ikBhack tj dq.kk O;Drhapk vlsy rj vo’; R;k eqykps Hkfo”; ?kMsy o vlsp dkgh ikBhacsdrsZ vkeP;k lkscr vlY;keqGs vkEgkayk djhvj ph uoh fn’kk feGkyh fg lek/kkukph ckc vkgs- R;kiSdhp dkagh &lks’ky odZj] fe=] VªLV ;kapk ikBhack osGksosGh feGr xsY;keqGs vkEgh ?kMyks o ts vkt in ykHky; rs g;k yksdkaeqGsp feGkyk- vizR;{k dk gksbZuk i.k ikBhack feGkyk rs egRokps vkgs- okjaokj laLFksr lks’ky odZj ;sr vlY;keqGs R;kaP;kdMqu dkgh f’kdk;yk feGkys- ex rs ckgsjP;k lektkfo”k;h vlkos fdaok txkfo”k;h o brjkaP;k lq/nk lkfU/;kr vkY;keqGs ts vkEgkyk dGk;yk ikghts gksrs rs feGkys- fuOoG ?ksoqu Bsoys ukgh rj R;k xks”Vhpk iqjsiwj Qk;nk mpyyk- ts.ksd#u vkt bFki;Zr iksgpq ‘kdyks- fe=]lj gs lq/nk okjaokj djhvjfo”k;d lkaxr vlY;keqGs R;kapk lq/nk Qk;nk >kykdkgh Bjkfodp fon;kF;kZauh ikBhack feGoqu ?ksryk- i.k T;k eqykauh ikBhack ukgh ?ksryk- rh eqys vkt dqBY;k ifjfLFkrhr vlsy- gs vkEgkayk ekghrh ukgh- vkEgkyk lq/nk okVys dh T;k vukFk eqykaps vkt djhvj ulsyR;kauk vkt fdrh nq%[k okVr vlsy-
fu”d”kZ vkepk fo”k; ^vukFk eqykaps djhvj gk vlqu vkEgh gk fo”k; fuoM.;kekxs vkeps Qkj eksBs dkj.k gksrs fd vukFk eqykauk ;ksX; f’k{k.k feGr ukgh- rks R;kaP;k vkoMhuqlkj djhvj d: ‘kdr ukgh- vkoMhizek.ks f’k{k.k ?ksow ‘kdr ukgh- vkf.k laLFksr vlrkuk lq/nk djhvj fo”k;d ;ksX; ekxZn’kZu ukgh- gs loZ vMFkGs T;k osGsl vkEgkayk fnlqu vkys- R;kosGsl vkEgh Bjoys] fd vkEgh vukFk eqykaps djhvj ;k fo”k;koj iqdkjP;k ek/;ekrqu la’kks/ku dj.kkjT;kosGsls vkEgh iqdkj tkWbV dsyk o fo”k;koj la’kks/ku dj.;kl lq#okr dsyh- R;kosGsl vkEgkayk dkgh iz’u iMsyr fd vukFk eqykauk djhvj fo”k;d loZ lks;h lqfo/kk dk feGr ukgh- \ rks R;kaP;k vkoMhuqlkj djhvj dk d# ‘kdr ukgh \ eqykaP;k eqyk[krh ?ksrkauk vkEgkayk vls vk<Gqu vkys fd& eqykauk laLFksrwu ckgsj iMY;kuarj jkg.;kph lks; ukgh- f’k{k.k lq/nk ?ksoq ‘kdr ukgh o lokZr egRokps fd eqykauk uksdjhyk ykxrkauk ;s.kk&;k dkxni=sp miyC/k ukgh- mnk % &jk’kdkMZ] tkrhpk nk[kyk] ernku dkMZ] iWu dkMZ] bR;knh xks”Vh ulY;keqGs uksdjh lksMkoh ykxrs o g;kp xks”Vh =klnk;d BjY;keqGs eqys okbZV izo`Rrh dMs oGrkr o djhvj dj.;kps LoIu Hkax ikoys tkrsletk vukFk eqykyk uksdjh feGkyh rjh rh dqpdkeh i/nrhph feGrs- mnk %& gkÅlfdihax ]vkWQhl ckW; g;k uksd&;k R;kaP;k eukizek.ks u feGkY;keqGs rks djhvj dj.;kps LoIu lksMqu Vkdrksg;k loZ xks”Vh vukFk eqykauk u feG.;kekxps dkj.k Eg.kts & vkoMhizek.ks f’k{k.k ukgh- ekxZn’kZu ukgh- lokZukp ukgh-
vkEgh dsysY;k la’kks/kukrqu gkWLVsye/khy eqykaP;k leL;k vMp.kh leksj vkY;kvkEgkayk okVrs fd g;k xks”Vhoj ‘kklukus ckjdkbZus y{k n;k;yk gos dkj.k& brjklkj[ksp vukFk eqys mn;kP;k ;qxkps vkiys f’kYidkj gks.kkj vkgsr- rs lq/nk ns’kkP;k fodklkyk gkrHkkj yko.kkj vkgsrvkEgh dsysY;k la’kks/kukcn~ny ‘kklukdMs vkeP;k dkgh ekx.;k o lqpuk vkgsr-
ekx.;k % 1-
lokZr izFke eqykauk R;kaP;k eukizek.ks f’k{k.k n;kos-
2-
eqykauk T;k xks”Vhr vkoM vlsy R;k xks”Vhr R;kauk ekxZn’kZu feGfo.;kph lqfo/kk vlkoh-
3-
R;kauk djhvjfo”k;d ekxZn’kZu dsys tkos-
4-
vukFk eqykaP;k f’k{k.kkckcrhr i;kZ;kus R;kaP;k djhvj ckcrhr dkgh Bksl Hkqfedk vkf.k miØe jkcokosr-
5-
nkfjnz; js”ks [kkyhy fdeku mRiUu vl.kkjs ] izdYixzLr] HkqdaixzLr o ekxkloxhZ; o viax ;kauk T;kizek.ks f’k{k.kke/;s vkj{k.k o loyrh vlrkr- R;kpizek.ks vukFk eqykauk fon;kF;kZuk ns[khy fud”k ykoqu ‘kS{kf.kd vkj{k.k djkos@ vlkos- vls izLrko lknj djkos-½
6-
‘kklukus vukFk eqykauk f’k{k.kklkBh &mPp f’k{k.kklkBh] ra=f’k{k.kklkBh vko’;d vl.kk&;k dkxni=kph dkgh vV f’kfFky djkoh- ¼okLro iqjkok] tUenk[kyk]@mRiUu nk[kyk ½ fdaok ;k dkxni=kaph lks; djkoh-
7-
‘kklukus @ laLFksus fof’k”V; fon;kF;kZph ¼f’k{k.k izoh.k bPNqd ½ fon;kF;kZph nj rhu o”kkZuh gks.kkjh cnyh @ fdaok o;kuqlkj gks.kkjh cnyh- Fkkacokoh- ts.ksd#u gq’kkj fon;kF;kZps ‘kS{kf.kd okrkoj.kkr cny gks.kkj ukgh- R;kaps uqdlku gks.kkj ukgh-
8-
vukFk eqykaP;k dyk xq.kkauk o [ksGkaps izksRlkgu Bso.;klkBh Bksl miØe jkco.;kpk iz;Ru djkosr-
9 vukFk fon;kF;kZps f’k{k.k @dkslZ iq.Zk >kY;kl R;kph ‘kklu lsok;kstu dk;kZy;kr ¼,EiykWesaV ,Dlpsat ½ e/;s uksan d#u ns.;kph O;oLFkk djkoh-
fMlsacj efgu;kr vkeP;k xzqiph iqdkj rQsZ lgy ekFksjku ;k fBdk.kh xsyh gksrhvkeP;k xzqi lkscr vtqu 4 rs 5 xzqi vkys gksrs- lgy e/;s vkEgkyk [kqi etk vkyh ftrds iqdkjP;k odZâ&#x20AC;&#x2122;kkWie/;s fe= HksVys ukgh frrds lgyhyk uohu fe=] eSf=.k feGkys lxG;k xzqi o jktsanz lj vkEgh lxG;kauh [kqi etk dsyh-
Analysis Meeting at Goregaon
Analysis Meeting at Goregaon continuedâ&#x20AC;Ś.
Analysis Meeting at Goregaon still contuniedâ&#x20AC;Ś (!!!)
Interviews conducted at Hostelsâ&#x20AC;Ś.
Analysis Workshop by Kalyani Madam
Our First Meetingâ&#x20AC;¦.
Mapping workshop
20110-20111
“Öë²Öæ² ¸ü ÖÏã¯Ö ÖÏã¯Ö úÖêÖê-†ÖòÙ›−Öê ›ü− ™ü¸ü
ÃÖãÖã×−Ö»ÖÖ ÖÓ ÖÖ¾Ö Öê Ö Öê ÃÖ¤üõÖÖÓ Ãµ “Öß −ÖÖÖ¾Öê −ÖÖ Öêê¿Ö ¯Ö¾ÖÖÖ¸ü “ÖÓ¦ü úÖÓ ŸÖ × ÖÖ¸üß ÃÖãµÖÔ úÖÓ ŸÖ × ÖÖ¸üß ´ÖÖºþ º ŸÖß ¾Ö›üÖ¸ß Ö Ö Öêê¿Ö Ø¿Ö¤ ¤êü ¸ü×¾Ö ×¾ ŸÖê»ÖÓ Öê ´ÖÆêü¿Ö ¿ Ö¸üÖŸÖ Ö ×¤ü¯Ö ú Ö ØÃÖ Ö