Career of orphan youths in Mumbai_PUKAR Study 2010-11

Page 1

† −ÖãÖã Îú ´ÖÖ × ÖÖ úÖÖ

†.. Îú.

ŸÖ¯Ö¿ÖßÖß»Ö

1

†ÖÖ³ÖÖ¸ü

2

¯ÖÏßÖÖ¾Ö−ÖÖ ÃŸ

3

¯Öã úÖ¸“ÖÖ ú ¯ÖϾÖÖÃÖ ¾

4

ÃÖÓ¿ÖÖê ¿Ö ¬Ö−Ö †−Öã †− ³Ö¾Ö

5

´ÖÖ××ÆüŸÖß“Öê ×¾Ö¿»Öê ×¾ ÂÖ ÖÖ

6

×−ÖÂÂ úÂÖÔ

¯Öéšü Îú.


vuqØef.kdk Øekad

fo”k;kps uko

iku uacj

1-

vkHkkj

1 2 -- 5

2-

izLrkouk

3-

iqdkjpk izokl

6 -- 20

4-

la’kks/ku in~/krh

21

5-

ekfgrhps fo’ys”k.k

22 -- 57

6-

fu”d”kZ

58 -- 61


vkHkkj gs la’kks/ku iq.kZ dj.;klkBh la/kh fnY;kcn~ny ^iqdkjps* vkHkkj ekurks-;k dkeklkBh izksRlkgu rlsp ekxZn’kZu dsY;kcn~ny vkeP;k xzqips dks&vkWMhZusVj lquhy xaxko.ks ;kaps fo’ks”k vkHkkjla’kks/kuklkBh ekxZn’kZu o izksRlkgu dsY;kcn~ny jktsanz lj] dihy pOgk.k] vkezikyh nhnh] Hkjr lj] vkjk nhnh o ique nhnh ;kaps i.k fo’ks”k vkHkkj- fuf[ky pOgk.k] fctkW; tksl ¼VkVk lkekftd foKku laLFkk] nsoukj psacwj½ ;kaps lq/nk vkHkkjla’kks/ku iw.kZ dj.;klkBh ykx.kk&;k eqyk[krh o veqY; osG fnysys fofo/k oLrhx`gkrhy eqys] laLFksrwu ckgsj iMysys ekth fon;kFkhZ] ;kaP;kf’kok; gs la’kks/ku iw.kZ dj.ks v’kD; >kys vlrs- Eg.kwu R;kaps eukiklqu vkHkkj ekurksvuqHkokaph xkBksMs ok<fo.;klkBh enr dj.kkjs Kkr&vKkr fe= o la’kks/ku dj.kkjs fe= ;kaP;kf’kok; la’kks/ku izdYi r;kj dj.;klkBh ;ksX; la/kh fnY;kcn~ny iqdkj Vhe ;k lokZps vkeP;k rQsZ vkHkkjijarq vuko/kkukus pqdqu ;ke/;s dks.kkps uko jkgqu xsY;kl vkEgh R;kaps lq/nk vkHkkj ekurks-


izLrkouk ^^ygkui.k nsxk nsok eaqxh lk[kjspk jok ** ,sjkorh jUr Fkksj R;klh vadq’kkpk eksjk** ;k lar rqdkjkekP;k vHkaxkrhy vksGh cjsp dkgh lkaxqu tkrkr,dfolkO;k ‘krdkr vki.k okVpky djr vkgksr^^dkypk fnol dky laiyk izHkk mn;kph fnlyh js** foKkukps ;qx gs vkys pyk Lokxrk leksj A ------ i.k foKkukP;k ;qxke/;s izR;sdkyk la/kh feGkysyh vkgs dk \ izR;sdkaps vk;q”; lq[k:i >kys vkgs dk \ v’kk vusd iz’ukaph mRrjs vki.kkal vktgh ekfgr ukghrekuo thou lokZr laqnj vkgs- vls vlqugh lektkrhy dkgh Hkkx ;k laqnj thoukiklqu oaphr jkfgysyk vkgs- vkf.k rs Eg.kts ^vukFk* T;kauk ukFk ukgh vls rseqy tUekyk vkY;kiklqup R;kaP;koj laLdkj dj.ks pkyq gksrsR;kaP;k izR;sd d`rhoj vkbZ&ofMykaph utj vlrs- R;kyk izR;sd xks”V ;ksX; osGh ns.;kps egku dk;Z vkbZ&ckck djr vlrkr-


Eg.kwup vki.k R;kaps egRo tk.krks- i.k ^vukFk* eqykaps djhvj* dk; R;kauk ;k xks”Vhiklqu ygkui.kkiklqup nwj jgkos ykxrs- ukbZyktkus vkbZpa okRlY;] ckckpa ekaxY;] R;kauk feGr ukgh vkf.k rs iw.kZi.ks [kpysys vlrkr- R;kauk feG.kkjh iz’kalsph Fkki gh ekfgr ukgh‘kkGsrqu vkY;kuarj vH;kl fopkj.kkjs dks.khp ulrsikyd vktkjh vlys rjh fdaok vMk.kh vlyh rjh rh vkgsr- ;kpkp eksBk lgkjk okVr vlrks[kja Eg.kts djhvj ?kMo.;kph ik;k Hkj.kh gh ygkui.khp gksr vlrsvukFk eqys f’kdrkr] R;kauk T;k okrkoj.kkr Bsoys tkrs- R;krp rs jerkr] ok<rkr- i.k R;kaph LoIus ek= nMiyh xsyh vkgsr- R;kapk vkokt ncyk xsyk vkgsR;kaP;k eukoj tlk dks.kh nxM Bsoyk vkgs vkf.k rs [kwi cksyq bfPNrkr i.k cksyq ‘kdr ukghr- v’kh voLFkk >kyh vkgs- Eg.kqu R;kaps djhvj gk Qkj ftOgkG;kpk iz’u vkgsdjhvj dj.ks Eg.kts QDr f’k{k.k ?ks.ks vkf.k uksdjh dj.ks iSlk defo.ks ,o<sp gksr ukgh- rj R;kp lkscr vkiY;k T;k lkekftd tckcnkÚ;k vkgsr R;k ikj ikM.ks R;kaP;k ukokpk izlkj] R;kapk vkn’kZ] R;kauh ns’kkalkBh dsysyh lRdeZ ;kpkgh R;ke/;s lekos’k gksrks-


cnyR;k ;qxkcjkscj vki.k cnyys ikfgts

“Change is Univeral”

vki.k Lor%yk okrkoj.kkuqlkj cnyys ikfgts rjp vki.k R;ke/;s ;’k feGoq ‘kdw vki.k vkt ts dkgh vkgksr vkf.k T;k okrkoj.kkr jkgrksR;kps QG vki.kkyk Hkfo”;kr feG.kkj vkgsdjhvj dj.ks Eg.kts vkiys LoIu iw.kZ dj.;klkj[ksp vkgs- vki.k djhvj djrks Eg.kts vki.k vkiys LoIu iw.kZ djrksdjhvj QDr uksdjhr ukgh- rj vkiY;k vkoMhuqlkj fuoMysY;k {ks=kr x:M >si ?ks.ks gsp gks;pkaxY;k xks”VhlkBh osG ykxrks okbZV xks”Vh yxsp dGrkr vkf.k gksrkr- djhvj gh pkaxyh xks”V vkgs- R;klkBh osG ykx.ks lkgftdp vkgs^^vki.k vkiY;k vk;q”;ke/;s fdrh osGk vi;’kh Bjrks- ;kis{kk vki.k iqUgk fdrh osGk mBqu y<rks gsgh egRokps vkgs;k la’kks/kuke/;s vkEgh loZ eqykauh feGqu ^^vukFk eqykaps djhvj** ;k fo”k;kaoj vH;kl dsyk ;k ek/;ekrqu vkEgkayk vukFk eqykauk eukizek.ks f’k{k.k feGr ukgh- ;ksX; ekxZn’kZu ukgh- vkoMhuqlkj djhvj djk;yk feGr ukgh- vls y{kkr vkys ;kps egRo vls vkgs dh] ^^djhvj fo”k;d eqykauk ekxZn’kZu feGkys rj eqyxk gk uDdh ;’k izkIr djsy vls vkEgkayk [kk=h vkgs-


vkEgh dsysY;k la’kks/kuke/kqu 1 o”kkZph vkEgkayk la/kh vkyh gksrhrh Qkj viqjh gksrh- ;kiq<s ;k fo”k;koj dks.kkykgh la’kks/ku djk;ps vlsy R;kauh vo’; djkos- v’kh vkeP;k xzqiph bPNk vkgs-


iqdkjpk izokl iqdkje/;s vkysyk dkekpk vuqHko Qkj pkaxyk Kku ok<fo.kkjk gksrk- ifgY;kank iqdkje/;s gks.kkjs odZ’kkWi vksiu gkÅl] vk;-lh-VhbR;knh izdkjps vuqHko gs ekfgrhps Kku HkaMkjp Eg.kkos ykxsy- vkeP;k xzqiyk izR;sd lnL;kuk ;ksX; izdkjs feGkysyh ekfgrhgh gh lq[k%n vuqHko vkgs- vkEgkyk vkeP;k fo”k;h ck;ksxzkQh fygk;yk lkafxrys o ;kaP;k vk/kh vkEgh d/khp Lor% cn~ny fygysys uOgrs- rs vkEgh iqdkjP;k lgk¸;kus fygys- Lor%ps thou js[kkVrkuk vkysys vkBo.kh o R;krqu fygys xsysys iqLrd Qkj Nku gksrstqyS iklqu lq# >kysys odZ’kkWi gs lq/nk okjaokj mifLFkr jkgqu Lor%P;k fo”k;kcn~ny ykx.kkjs la’kks/ku i/nrh fg uhV izdkjs letqu ?;k;pks- izR;sd t.k osxosxG;k odZ’kkWiyk mifLFkr jkgqu >kysys vuqHko xzqi lkscr ;soqu ppkZ djk;ph- dq.kkyk odZ’kkWiP;k ek/;ekrqu Nku izdkjs fnysyh ekfgrh fg lq/nk pkaxyk vuqHko nsoqu xsyh- iqdkjP;k lnL;kadMqu okjaokj feGr xsysys ekxZn’kZu fo”k;kyk gkrHkkj ykor vls- vkeP;k xzqilkscr gks.kkjh feVhaxyk lquhy mifLFkr jkgr gksrk- R;kpizek.ks fo”k;k cn~ny dsysyh ppkZ fo”k;kaps dke dqBi;Zr >kysys gs lq/nk feVhaxe/;s vkEgh lkaxk;pks- lxG;kr vk/kh >kysyh feVhax e/;s izR;sdkaph ekfgrh vkEgh lquhyyk lkafxryh- lquhyus Lor%ph vksG[k d:u fnyhlxG;kr vk/khP;k feVhaxyk loZt.k mifLFkr ulY;keqGs izR;sdkaph ekfgrh vkeP;ki;Zr o lquhy i;Zr iksgpq ‘kdyh ukgh- uarj & uarj izR;sd


t.k ;ksX; rh ekfgrh nsr xsys- vk/kh 3 efgus vkEgh dkghp dke dsys ukghdkj.k eqykaph xzqie/kqu vkr ckgsj lq:p gksrh- i.k uarj 9 t.k r;kj >kys o dkekyk lq:okr >kyh- iqdkjP;k odZ’kkWiyk vk/kh dkgh Bjkfodp eqys tk;ph- i.k uarj lq/nk loZp mifLFkr jkgk;ps- fo”k;kyk ?ksoqu dsysyh ppkZ o uarj fo”k;kph vkoM ukgh o vkEgh eqykauh vkepk fo”k; cny d:u nqljk Bsoyk- ;k fo”k;ke/;s vkEgkyk ;ksX; rh ekfgrh feG.kkj o lksik fo”k; vlqu yodjp fo”k;kaps dke lq/nk gks.kkj- vls Bjoqu vkEgh dkekyk ykxyks- fo”k;kae/;s dke dj.;kl etk ;k;ph o eqys rh lq/nk vkoMhus dke djk;ph vk/kh gks.kkjs odZ’kkWi ;krqu cjhp’kh ekfgrh vkEgkayk feGkyheqys vk;-lh-Vh- P;k odZ’kkWiyk lq/nk tk;ps lokZr vk/kh niZ.k ljkauh vkeph vksG[k d:u ?ksryh- Lor% cn~ny lq/nk lkafxrys- vkeph vkoM lq/nk tk.kqu ?ksrys vkeP;k xzqipk x.ks’k ;kus MkUl dsysyk niZ.k ljkauk Nku okVyk- vkEgkyk lq/nk vkoMyk- uarj vkEgkayk baVjusV fo”k;h lkafxrys- i.k vkEgkyk baVjusV fo”k;h dkghp ekfgrh uOgrs- uarj lokZuk osxGk yWiVkWi vk.kqu fnyk- o vkEgh lokZr vk/kh bZ&esy vadkmaV vksiu dsyk- lokZuhp vkivkiY;k rÚgsus baVjusV gkrkGr gksrs- eqys okjaokj vk;-lh-Vh- P;k odZ’kkWiyk tk;ps dkj.k tkLr f’kd.;kl feGr gksrs- eqykauk fo”k;kaph lq/nk dYiuk ;sr xsyh- rls loZt.k dkekyk gkrHkkj ykor odZ’kkWiP;k fno’kh osxosxG;k fo”k;kyk ?ksÅu dsysyh ppkZ fg Nku vlk;ph ckgsjhy oDrs ;soqu R;k fo”k;kacn~ny tkLr letqu lkaxr- odZ’kkWiP;k fufeRrkus brjk’kh gks.kkjh vksG[klq/nk Nku vlk;pheqykauk eS=h djk;yk vkoMr vls- loZt.k Lor%ps fo”k; lkaxk;ps vkEgh


lq/nk lkaxk;pks- vkeP;k fo”k;kadMs loZt.k y{k nsoqu ,sdk;ps eqys vkEgkyk uarj ;sÅu pkaxY;k izdkjs cksyqu fo”k;kaph ekfgrh fopkjruarj odZ’kkWi vlyk dh] nqikjh tso.k lq/nk vlk;ps- Qkj Nku tso.k vlk;ps- pikrh] Hkkth] Hkkr g;k inkFkkZpk vkLokn ?;k;yk etk okVr vls- pgk&fcfLdV lq/nk vlk;ps- Qkj Nku okVk;ps vls d:u cjsp’ks odZ’kkWi] vksiu gkÅlyk etk Hkjiqj ;k;ph- eqys xk.ks] MkUl tksDl gs loZ euksjatu djk;ps o ,[kknh Dyhi lq/nk igk;yk feGr- vksiu gkÅl e/;s ;s.kkjh etk osxGhp gksrhvls fdR;sd odZ’kkWi vksiu gkÅl vk;-lh-Vh- gksoqu xsysr- R;kr vkysys Kku] vuqHko gs lgk efgU;kr dls laiys gs lq/nk dGys ukghfMlsacj efgu;kr vkeP;k xzqiph iqdkj rQsZ lgy ekFksjku ;k fBdk.kh xsyh gksrh- vkeP;k xzqi lkscr vtqu 4 rs 5 xzqi vkys gksrs- lgy e/;s vkEgkyk [kqi etk vkyh ftrds iqdkjP;k odZ’kkWie/;s fe= HksVys ukgh frrds lgyhyk uohu fe=] eSf=.k feGkys lxG;k xzqi o jktsanz lj vkEgh lxG;kauh [kqi etk dsyh- nqlÚ;k fno’kh vkEgkyk lgyhps fnol [kqi vkBor gksrs- lgyhe/;s dk<ysys QksVks vkEgh lrr c?kr vls lgyhP;k nqlÚ;k fno’kh lxGs t.k iqUgk iqdkjP;k vksiu gkÅlP;k fufeRr ckanzk vkWfQl e/;s HksVys lxGs t.k ,desdka’kh [kqi xIik ekjr gksrslxG;kauh R;k vksiu gkÅl e/;s etk dsyh- dks.kh xk.kh EgVyh] rj dks.kh u`R; dsys-


2 tkusokjh yk xksjsxkao ;sFks iqdkj t=k dk;ZØe vk;ksftr dsys xsys gksrs- R;k dk;ZØekr vkeP;k xzqi e/khy ukxs’k iokj ;kyk lq=lapkyu dj.;klkBh fuoMys xsys- vkiY;kyk lq=lapkyuklkBh fuoMys xsys vls tsOgk ukxs’kyk dGo.;kr vkys rsOgk rks [kqi vkuan >kyk- ijarq rso<k rks ?kkcjykgh gksrk- dkj.k t=k dk;ZØekr iqdkj e/khy izR;sd xzqi o xzqie/khy O;Drh ;s.kkj gksrs Eg.kts ,dq.k 300 rs 325 O;Drh t=k dk;ZØekr ;s.kkj gksrs vkf.k 300 yksdkaleksj lq=lapkyu dj.ks Eg.kts Qkj vo?kM vkgs vls ukxs’kyk okVys- ijarq vkeP;k xzqiP;k eqykauk Qkj vkuan >kyk gksrk- dkj.k vkeP;k xzqi e/khy eqykayk lq=lapkyu dj.;klkBh fuoMys gksrs- t=kP;k dk;ZØekP;k nksu fnol vxksnj lqfuyus ukxs’kyk lq=lapkyupk ljko djk;yk cksyoys gksrs- R;kus lq=lapkyukpk [kqi ljko dsyk- ex 2 tkusokjhyk vkeP;k xzqi lkscr xksjsxkaoe/;s vkykrsFks izR;sd xzqiyk vkiyk fo”k; dks.krk \ lgk efgU;kpk fjiksVZ lokZleksj lkaxk;pk gksrk- vkeP;k xzqi e/kqu fo’kky dkacGs o lq;Zdkar fxjh ;k nks?kkauh vkiY;k fo”k;kcn~ny ekfgrh lkafxryh- R;kuarj R;k fno’kh la/;kdkGh vkEgh lxGs [kqi etk dsyh [kqi t.kkauh u`R; dsys- ,o<sp uOgs rj jktsanz lj lq/nk vkeP;k lkscr u`R; d: ykxys- tkrkuk vkEgh [kqi QksVks dk<ys- R;k fno’kh vkEgkyk iqdkj e/khy lxG;k yksdka’kh HksV >kyh- nqlÚ;k vkBoM;kr iqdkj vkWfQle/;s t=k cn~ny ppkZ >kyhR;kp fno’kh lqfuyus vkEgkyk vkeP;k fo”k;kP;k dkekoj tksj ykok;yk lkafxrys- R;k fno’kh vkEgh lxGs o lqfuyus vkeP;k lkscr vkeP;k fo”k;kcn~ny ppkZ d: ykxys lxG;kauh feGqu baVjOg;qlkBh iz’ukoyh dk<yh- R;kuarj rh iz’ukoyh vkEgh lqfuyyk nk[koyh lqfuy R;kr vtqu iz’u dk<k;yk lkafxrys- rlsp dkgh iz’u jn~n dsys dkj.k rs iz’u cjkscj


uOgrs- rjh iqUgk lxG;kuh pkaxys o tkLrhr tkLr iz’ukoyh r;kj dsyh rs iz’ukoyh vkEgh rhu VII;kr dk<yh- dkj.k vkeP;k fo”k;kuqlkj rs iz’u gksLVsye/;s jkg.kkÚ;k eqykalkBh] gksLVsye/khy ekth fon;kFkhZlkBh o rlsp gksLVsye/khy deZpkÚ;klkBh ;k rhu VII;kr vkEgh iz’u dk<ysR;kuarj vkEgh baVjOg;wP;k r;kjhyk lq:okr dsyh- lq:okrhyk eaqcbZrhy fdrh gkWLVsy e/khy eqykaph baVjOg;q ?;k;ph \ dks.kR;k fno’kh baVjOg;q ?;k;ph \ baVjOg;q ?ksrkuk eqykauk [kk.;klkBh dkgh fcfLdVs o fpIl ?ksÅu tk;ps v’kk izdkjph ppkZ vkEgh vkeP;k psacwj xka/kh eSnku e/;s dsykvkEgh toG&toG eaqcbZe/khy 10 laLFksps VkjxsV Bsoys gksrs- lokZr izFke vkEgh eku[kqnZ ;sFkhy lh-lh- gkse ;k laLFksr vxksnj tkmu laLFksrhy ljka’kh baVjOg;qlkBh ijokuxh ekfxryh R;kauk vkEgh iqdkj cn~ny lxGh ekfgrh lkafxryh vkEgh vukFk eqykaps djhvj ;k fo”k;koj fjlpZ djr vkgs- rj vkEgkyk laLFksrhy eqykaph baVjOg;q ?;k;ph vkgs- ex R;kauh vkEgkyk lkafxrys dh rqEgh vxksnj iqdkj laLFksps ,d i= vk.kqu n;k fd rqEgh ;k fo”k;koj fjlpZ djr vkgs o vkEgkyk rqeP;k eqykaph baVjOg;q ?;k;ph vkgs vlk iqdkjps ,d i= vk.kkuarj vkepk iqdkjP;k vkWfQlyk vWuhfylhl odZ’kkWi gksrkvWfufylhl Eg.kts dk; \ rs dls ?;k;ps vlrs- gs loZ odZ’kkWi e/;s letqu lkafxrys- ;klkBh dkgh ckgs:u O;Drh lq/nk vkysys R;kauh vkEgkayk iq.kZi.ks ekfgrh fnyh- R;kuarj vkEgh vWuhfylhlP;k ek/;ekrqu dke djr jkgrks- lokZr izFke vkEgh ?ksrysys eqyk[krh ;ke/kqu feGkysyh ekfgrh leksj Bsoqu VI;k VI;kus foHkkxqu ?ksryh- lokZr izFke vkEgh dksMhax dsys- dksMhax uarj vkEgk lquhy us lkafxrY;k izek.ks eksBs pkVZ r;kj dsyk


;k pkVZe/;s vkEgh ts eqyk[krh ?ksrY;k gksR;k R;k lfoLrji.ks fygqu dk<Y;k gksR;k rs pkVZ r;kj djk;yk panzdkar o x.ks’k ;k nks?kkauh lgdk;Z dsys- xksjsxko ;sFkhy lsaV dWEIl gkWy ;sFks pkVZ oj dke dsys- rsFks vkEgh [kqi etk dsyh- lokZr izFke ukxs’k] ek:rh] panzdkar o x.ks’k gs vk/kh xsysys o nqlÚ;k osGsl lq/nk fnid lq/nk vkysyk uarj nksu osGsl panzdkar] x.ks’k] lq;Zdkar] ukxs’k] ek:rh lq/nk gtj gksrs- lxG;kr vk/kh ekth eqys ;kaP;koj vWfufylsl dsys- uarj eqykaps vWfufylsl fygqu dk<ys- gs loZ Nku izdkjs fygqu dk<ys- uarj vkEgh frFks tso.k] uk’rk] pgkpk vkLokn ?ksryk- uarj QksVks lq/nk dk<ys- vkeP;k lkscr cjsp’ks xzqi vkysysR;kauh lq/nk Hkjiqj dke dsys- uarj lqfuyus vkEgkayk fy[kk.k fp=.k dk<k;yk lkafxrys- rlrls vkEgh QVkQV dkes djk;pks- lquhy vkEgkayk Eg.kk;pk fd rqEgh jcj vkgkr- tso<s rqEgkyk vks<rk ;sbZy- rso<s rqEgh rk.krk uarj loZ dkes QVkQV d:u Vkdyh,ds fno’kh vkEgkayk dGay fd vkeP;k xzqipk QksVks ^iq.; uxjh* ;k isij e/;s vkysyk vkgs- R;kosGh vkeP;k xzqie/khy izR;sd lnL;kauk Hkjiqj vkuan okVys- vkEgh ,desdkauk Qksu ykoqu vkuankph ckreh dGoyhuarj lokZuh isij fodr ?ksrys- R;kph >sjkWDl dk<yh- o Lor% toG Bsoys uarj ukxs’k us lqfuy o jktsanz ljkauk Qksu ykoqu lkafxrys- uarj vkeP;k vk;-Vh-vk;-rhy ljkauh lq/nk vkeps vfHkuanu dsys- R;k fno’kh vkEgh Hkjiqj vkuanh gksrksi.k tsOgk vkEgh gkWLVsyyk lk;adkGh vkyks- rsOgk vkEgkayk ckgsjp vMoqu jkxkoya dh rqepk QksVks isijkr dlk vkyk- dks.kh Nkiyk- dq.kyk


fopk:u Nkiyk vls iz’u ljkauh vkEgkayk dsys o uarj rs cksyys dh gkWLVsyps uko lq/nk ukgh- i.k vkeph pqd dkghp uOgrh- vkEgkayk lq/nk ekfgrh uOgrs dh] dks.kh Nkiys- i.k gkWLVsyP;k ljkauh vkEgkaykp nks”kh Bjoys- uarj iqdkjps lj gs gkWLVsyyk HksVk;yk vkysys rs eq[; vf/kdkjh ;kauk HksVys o fu?kqu xsys- uarj vkEgkyk vkWfQle/;s cksyoqu eq[; eWMe ;kauh Hkjiqj jkxkoys- o uarj cksyys dh] ;kaP;kdMqu vls fygqu ?;k fd vkEgh ;kP;k uarj iqdkj’kh laca/k Bso.kkj ukgh o uarj vkEgh etcqjhus rs fygqu fnys- i.k letk vls fygqu fnys ulrs rj vkEgkyk gkWLVsyP;k ckgsj tkos ykxys vlrs- o vkrk lq/nk vkEgh yiqu Niqu vkeP;k fo”k;kps dke djrks- o gs dke vkeP;k gkWLVsy e/;s djk;yk ijokuxh ukgh vkgsR;keqGs vkEgh ukxs’kP;k lar ,dukFk gkWLVsyyk tkÅu fo”k;kaps dke djrks o vkepk fo”k; Qkj Nku >kyk vls vkeP;k xzqiyk okVrsiqdkj e/;s dke djrkuk vkEgkyk [kqi etk vkyh- pkaxyk vuqHko pkaxys Kku o pkaxys fe= lq/nk feGkys- Hkjiqj vkuan >kyk vkeP;k xzqi e/;s ek:rh] panzdkar] lq;Zdkar x.ks’k o fo’kky gs vukFk vlqu rs Lor%yk d/khp vukFk letr ukgh- ukxs’k] egs’k] fnid o joh ;k fe=kauh lq/nk vkEgkyk Hkjiqj lkFk fnyho lxG;kr tkLr iqdkjP;k lnL;kauh vkepk fo”k; la’kks/kuk iqjrk e;kZfnr u jkgrk R;kaP;koj mik; lq/nk fu?krhy vls vkEgka xzqiP;k lnL;kauk okVrs-


yfuZx @ iqdkj ukxs’k iokj

iqdkje/;s dke djr vlrkuk vkysys Kku] ekghrh] vuqHko] vksG[k] bR;knh xks”Vhpk izR;; Nku vkyk- o rlsp fo”k;kacn~ny tk.kqu ?;k;yk osxGkp vkuan feGr vls- fo”k;kaoj la’kks/ku] vH;kl djk;ps Eg.kts izR;sdkapk ikBhack feG.ks lq/nk xjtsps vkgs- rlsp eyk ek>s fe= izR;sd xks”Vhr enr djk;ps- dks.kR;kgh odZ’kkWaiyk Lork%P;k fo”k;kcn~ny cksyk;ps Eg.kts fe=kapk ikBhack feGr vls- dks.kR;kgh xks”Vhr iVdu mRrj n;k;ps- fo”k;kacn~ny osxosxG;k xks”Vhaph ekghrh lq/nk iVdu y{kkr ;sr vlwu okjaokj iqdkjps lnL; o lquhy vkEgkayk osGsoj enr djr- eh tsOgk uohu gksrks- R;kosGsl eh FkksMk jkxkoysyk] fpMysyk vlk;pks- i.k vkrk iqdkje/;s vkY;koj izR;sdkaP;k okx.kqdhpk izHkko ekÖ;koj iMyk- o eh FkksMk dk gksbZuk ‘kkar >kyks- izR;sdka’kh izsekus xks”V djk;ph ‘kkari.ks okxk;ps- brjkapk vknj djk;pk bR;knh xks”Vh iqdkjP;k lnL;kalkscr dke djrkauk Lor%oj dsOgk izHkko iMyk dGysp ukgh-


xksjsxko ;sFks fjlpZ 2 tkusokjhyk t=k dk;ZdzeklkBh lqplapkyu djk;ps vkgs vls eyk iqdkjP;k lanL;kdMwu ekghrh feGkyh- 300 yksdkaleksj lq=lapkyu dj.ks Eg.kts Qkj vo?kM okVr gksrs- i.k iqdkjP;k lnL;kauh eyk fgaer fnyh- vkRefo’okl ok<oyk o R;k fno’kh eh u ?kkcjrk lq=lapkyu Nku izdkjs dsyso euke/;s osxGkp vkuan >kyk- Kku] vuqHko] vkRefo’okl] fgaer bR;knh dkS’kY; iqdkje/;s eyk f’kdk;yk feGkysizR;sd xks”Vhe/;s osxosxGh enr dj.kkjs lqfuy xaxko.ks] jktsanz tk/ko] dfiy pOgk.k] Hkjr lj] vkezikyh fnnh] ique fnnh] ;kaps eukiklwu vkHkkj ekurksek>h Vhe o iqdkjph Vhe ;kaps gh eukiklwu vkHkkj ekurks/kU;okn ! vkiyk] ukxs’k iokj


panzdkar fxjh

iqdkjP;k lgoklkrys 1 o”kZ dls laiys dGys lq/nk ukgh- i.k lgoklkrY;k vkBo.kh vkrki;Zar rkT;k vkgsr- o jkg.kkj vls okVrsi.k ;s.kkÚ;k vkBo.kh okjaokj lq%[kn {k.k nsoqu tkrhy- dkj.k o”kZHkjke/;s vkysyk vuqHko Qkj lq[kn gksrk- osxosxG;k xks”Vh f’kdk;yk feGkY;k- ekSt&eLrh] vkuan] Kku] ekghrh bR;knh xks”Vh d’kk Lor%e/;s vkRelkr >kY;k letysp ukgh- lokZar vk/kh eyk ekÖ;k fo”k;h fygk;yk lkaxhrys- T;kosGsl fygk;yk lq#okr >kyh- R;kosGsl thoukrhy lq%[kn {k.k vkBok;yk ykxys- i.k lfoLrj fyghrk vkys ukgh- tso<s dk gksbZuk Nku fyghys- o ;kaP;kiq<s vls okVr fd Lork%ps ^^vkReo`Rr** fygkos- o ,ds fno’kh uDdh fygh.kkj- uarh fo”k;kaph gksr xsysyh ekghrh o feGkysys Kku] vuqHko Qkjp Nku gksrk- lokZapk eufeGkow LoHkko Qkj Nku gksrkiqdkjP;k lnL;kdMwu feGkysys Kku d/khp ok;k tk.kkj ukgh- osxosxG;k odZ’kkWips Kku fo”k;kalkBh enr djr-


Lor% Qkj cnyr xsyks- izR;sdka’kh okx.;kph i/nr vknj fodlhr gksr xsys- brjkaph feGkysyh fo”k;kcn~ny ekghrh pkaxyh gksrh- ;s.kkjs vuqHko] Kku vkiksvki ok<r xsys- iqdkje/;s vkY;koj brjkcn~ny d`rKrk okVq ykxyh- brjkaP;k nq%[kke/;s lkehy gksowu R;kauk /khj n;k;yk f’kdyks- la’kks/kuke/;s eqykaP;k vMp.kh leL;k g;k lq/nk dGY;k- o g;k xks”Vhoj mik; fu?k.kkj rs la’kks/kukeqGseyk ts dkgh feGkys rs Qkj pkaxys gksrs- o ;s.kkÚ;k Hkfo”;kr Qkj mi;ksxkr iM.kkj-


lq;Zdkar fxjh

^^,[kkn;k ,u-th-vks- e/;s dke djk;ps Eg.kts lektlsok djk;ph** vls eyk okVrs- o rsp lektlsok eyk iqdkje/;s feGkyheukyk vkuan >kyk- [kqi cjs okVys- i.k ,[kkn;k fo”k;kaoj la’kks/ku djk;ps vlrs- gs eyk ekghrh gksrs- i.k fo”k;kcn~ny dls letwu ?;k;ps dlk fo”k; ekaMk;pk \ ekghrh tek djk;ph Eg.kts dk; djk;ps \ vls iz’u eyk iMk;ps- i.k iqdkje/;s fo”k;kacn~ny loZ dkgh f’kdk;yk feGkys- odZ’kkWi] vksiu gkÅl] vk;-lh-Vh- bR;knh odZ’kkWi eqys fo”k;kae/;s Hkj iMr xsyh- iqdkjps lnL; okjaokj fo”k;kcn~ny ekghrh nsrfgp ekghrh fo”k;kyk lq/nk gkrHkkj ykok;ph- osxosxGs fe=&eS=h.kh feGkys- vusd yksdka’kh vksG[k >kyh- eyk tsOgk 2 tkusokjhyk fo”k;kcn~ny cksyk;ps vkgs vls dGys- rsOgk eh FkksMklk ?kkcjyks- i.k fe=kauh ek>h fgaer ok<oyh- vkRefo’okl ok<oyk- o lokZleksj eksdGsi.kkus cksyyks- rks fnol Qkj vkuankr xsyk-


iqdkjP;k lnL;kaph eufeGkow o`Rrh eyk Qkj vkoMyh- R;kaps okx.ks] cksy.ks bR;knh xks”Vh ekÖ;k eukr felGqu tk;yk osG ykxyk ukgh- izR;sdka’kh izsekus cksy.ks] vknjkus okx.ks] g;k loZ xks”Vh vkiksvkip tqGwu vkY;kvkepk fo”k; Qkj Nku >kyk- o fo”k;kayk yksdkaleksj ekaMk;yk la/kh fnY;kcn~ny iqdkjps vkHkkj-


x.ks’k f’kans

eh vxksnj iqdkje/;s uOgrks] R;kosGsl eyk dkghp Kku uOgrsT;kosGsl eh iqdkje/;s dke d# ykxyks- R;kosGsl eyk Hkjiqj f’kdk;yk feGkys- eh iqdkje/;s vlrkauk vkepk xzwipk dzksaMh usaVj lquhy gksrk- rks vkEgkyk [kqi enr djr gksrk- eyk iqdkje/;s dke djrkuk cjsp dkgh f’kdk;yk feGkys- QksVks dk<.ks] usVoj dke dj.ks vkf.k egRokps Eg.kts fjlpZ dls djk;ps vkf.k R;kr dk; djk;ps \ gs loZ vkEgkyk iqdkj ekQZr f’kd.;kl feGkys- vkf.k iqdkje/;s cjsp ufou fe= eSf=.kh feGkY;k vkf.k fe= eSf=.kh lq/nk [kqi pkaxY;k feGkY;k- R;keqGs eh iqdkjyk d/khp fol# ‘kd.kkj ukgh- iqdkj e/;s vkepk xzwi pkaxyk fjlpZ djr vkgsEg.kwu eyk ekÖ;k xzwipk vfHkeku okVrks- iqdkj vkf.k vkepa ,d ukra >kya Eg.kwu eyk d/khp iqdkj lksMw okVr ukgh-


ek#rh oMkjh

ek>a uko & ek#rh oMkjh vkgs- iqdkj’kh laca/k tqGowu eh ekÖ;k thoukr cjsp dkgh cny >kys ;kvk/kh eh dks.kk’kh tkLr cksyr uOgrksdks.kklkscr tkLr jkgr uOgrks- dks.kk’kh tkLr laca/k Bsor uOgrks- ijarq iqdkj tksMY;kuarj ek>h gh lo; d/kh cnyyh eykp dGys ukgh- dkj.k iqdkj e/;s izR;sd odZ’kkWi e/;s vuksG[kh O;Drh vksG[khps cur- QDr vksG[kr ukgh- rj nksLrhgh d# rh nksLrh gh QDr rkRiqjrk uOgs rj dk;eLo#ih Bsor vls- ;kf’kok; eyk ckgsjP;k txkph ,o<h ekghrh uOgrh- ijarq iqdkj e/kwu eyk Hkjiwj dkgh ekghrh feGkyh- izR;sd odZ’kkWi e/;s osxosxG;k izdkjps ufou&ufou Kku feGkys- lkgftdrsus vlsp Eg.krk ;sbZy dh] iqdkj eqGs eh vKkuhpk Kkuh >kyks- vkiY;k Hkkjr ns’kkyk iqdkj lkj[;k laLFksph [kwi&[kwi xjt vkgs- ts.ks d#u vkiY;k Hkkjrh; O;Drhyk Hkjiwj Kku feGw ‘kdsy- ,o<sp uOgs rj Hkkjr ns’k fodklkP;k ekxkZus osxkr tkbZy] v’kh vis{kk djrks-


la’kks/kukpk vuqHko vkeP;k xzqiP;k la’kks/kukpk iz’u ^vukFk eqykaps djhvj* gk vkgsvkEgkyk vls okVrs fd] laLFksrhy vukFk eqykauk R;kaP;k vkoMhuqlkj f’k{k.k d: n;kos- ts.ksd:u rks lektkr rkB ekusus txq ‘kdsy vkeP;k la’kks/kukP;k eqn~n;koj] laLFksrhy vukFk vkth&ekth fon;kFkhZ lgHkkxh gksrs- ,dq.k 45 vkth&ekth fon;kFkhZ gksrs- la’kks/kukph i/nr eqyk[krh gksrh- izR;sd laLFksr tkoqu ijokuxh dk<yh- eqykaP;k leL;k tk.kqu ?ksrY;k- vkEgh ekth fo|kF;kZuk nqj/ouh d:u R;kauk osG ns.;kl lkafxrys- R;kaP;k ?kjh tkoqu eqyk[krh ?ksrY;k- eqykauh vkEgkayk pkaxyk izfrlkn fnyk- vkth&ekth fon;kF;kZph eqyk[krh ?ksoqu R;koj fo’ys”k.k dsyseqykauh fnysys lgdk;Z gk la’kks/kuklkBh mi;ksxkr iMyk- eqykaP;k leL;k g;k lfoLrji.ks ekaMY;k vkgsr- eqykaleosr deZpkjh ;kph eqyk[kr ?ks.;kps Bjoys- i.k rs la’kks/kui/nrh e/;s mi;ksxkr iMys ukgh,suosGh R;kauh udkj fnyk- Eg.kqu eqykaP;k eqyk[krh ?ksrY;k- eqys gh osxosxG;k laLFksrhy gksrh- ekth fon;kFkhZ gs lq/nk osxosxG;k laLFksrqu ckgsj iMysys gksrs- eqykaP;k eqyk[krh g;k vk/kh ?ksrY;k uarj ekth fon;kF;kZP;k eqyk[krh ?ksrY;kxzqiP;k lnL;kauh dk<ysyk veqY; osGkeqGs la’kks/ku ikj ikMrk vkys vls vkEgkayk okVrs- i.k la’kks/kuklkBh ykx.kkÚ;k i/nrh g;k iqdkje/;s vkEgkayk f’kd.;kl feGkys- odZ’kkWie/;s osxosxG;k la’kks/kudR;kZuh fnysyk osG o la’kks/kuklkBh Qkj mi;ksxkr vk.krk vkyh-


ekfgrhps fo’ys”k.k eqykalkBh laLFkk vkEgh eqacbZrhy vukFk eqykaph eqyk[kr ?;k;ps Bjoys rj vkEgh gh laLFksrhy eqykaph eqyk[kr ?;k;ps Bjoys R;ke/;s vkQVj dsvj olrhx`g ;sFkhy 54 VDds o:u lnu ;sFkhy 31 VDds lar ,dukFk ;sFkhy 11 VDds vkacsMdj olrhx`g ojGh ;sFkhy 4 VDdsa v’kk izdkjs vukFk eqykaph eqyk[kr ?ksryh rs ][kkyhy vkys[kko:u Li”V gksrs-

शंस्था 11%

आफ्टर केअर षोस्टे ऱ

4%

तरुण शदन षोस्टे ऱ

31%

54% शंत एकनाथ षोस्टे ऱ डॉ.बाबाशाषे ब आंबेडकर षो स्टे ऱ

laLFkk cnyh eqyk[kr ?ksr vlrkuk vkEgkyk; vls dGys dh] eqykaP;k o;kuqlkj cnyh dsyh tkrs- dkgh eqys 1 gkWLVsy dsysys 11 VDds 2 cnyh sysys 35 VDds 3 cnyh dsysys 28 VDds 4 cnyh dsysys 19 VDds 5 cnyh dsysys 8


VDds o 6 cnyh dsysys 4 VDds vls vk<Gwu vkysr rs [kkyhy vkys[kkr Li”V vkgs6 times 4%

संस्था बदऱी

5 times 8% 1 time 11%

4 times 19%

2 times 35% 3 times 23%

vkEgh eqykauk fopkjys dh] rqEgh Lor%P;k djhvjpk fopkj djrkr dka \ rj dkgh eqys gks; cksyyh- rj dkgh eqys ukgh cksyyh- rj gks; cksy.kkjh eqys 88 VDds o ukgh cksy.kkjh eqys 12 VDds [kkyhy vkys[kkrwu Li”V vkgs-

कररअरचा विचार करता का ? नाषी 12%

षोय 88%


eqykauk osxosxG;k {ks=kr djhvj djk;ps vkgsr- rj vkEgh eqykauk fopkjys dh] rqEgh dqBY;k {ks=kr djhvj dj.kkj vkgsr rj vkSn;ksfx izf’k{k.k 42 VDds O;olk; {ks=kr 8 VDds dEI;qVj {ks=kr 11 VDds brj {ks=kr 27 VDds vls osxosxG;k {ks=kr eqys djhvj d: bfPNrkrकुठल्या सेत्रात कररअर करत आषे ?

औद्योगगक प्रशऴसण

12% 27%

42%

व्यळशाय कॉम्ऩुटर सेत्र इतर

11%

8%

वळचार केऱा नाषी

 eqykauk djhvj dj.;klkBh izksRlkgukph xjt vlrs- R;ke/;s vukFk eqykauk dkgh izksRlkgu ns.kkjs O;Drh vkgsr- R;kiSdh lks’ky odZj] Hkkm] fe= g;k yksdkaps izksRlkgu feGr vkgsekxZn’kZu oDrs eqykauk izksRlkgu nsrkr-QDr lks’ky odZj fe= eqykauk izksRlkgu feGr ukgh- vls vk<Gwu vkys rs [kkyhy vkys[kkrwu Li”V vkgs-


प्रोत्शाषन कोणाकडून शमलते ? शंस्थातीऱ शर,शमत्र ,भाऊ ,

8%

19%

मागगदऴगन ळक्ते

31%

शोऴऱ ळकगर

31%

शर

4%

7%

शमत्र नाषी शमलत

eqykauk osxosxG;k {ks=kr djhvj djk;ps vkgsr o R;k; n`”Vhus eqykauk gos vlysys f’k{k.k lq/nk egRokps vkgs- i.k vkEgh eqykaph eqyk[kr ?ksryh vlrk vls vk<Gwu vkys fd] eqykauk R;kaP;k vkoMhizek.ks f’k{k.k feGr vkgs- rj eqykauk f’k{k.k vkoMhizek.ks feGr ukghrs [kkyhy vkys[kkrwu Li”V vkgs-

आळडी प्रमाणे शऴसण शमलाऱे का ?

35% 65%

षोय नाषी

eqykauk djhvjP;k n`”Vhus ckS/nhd pkp.khph xjt vlrs- rh eqykph eqyk[kr ?ksr vlrkuk vls fnlqu vkys fd] eqykauk ckS/nh pkp.kh feGr ukgh- dkgh eqykaukp QDr rh fnY;k tkrs- vls vk<Gwu vkysrs [kkyhy vkys[kkrqu Li”V vkgs-


बौविक चाचणी झाऱी का ?

42% षोय

58%

नाषी

eqykauk djhvj djk;ps R;k n`”Vhus eqykauk djhvj dj.;klkBh dkSUlhyhaxph xjt vlrs- rs feG.;klkBh eqykauk Qkj iz;Ru djkos ykxrsdkSUlhyhax e/;s eqykauk djhvjfo”k;d ppkZ R;k fo”k;hps Kku g;k loZ dkSUlyhax e/;s fnY;k tkrkr- i.k dkgh eqykaukp djhvj dkSUlhyhax fnyh tkrs- o dkgh eqykauk fnyh tkr ukgh- vls vk<Gwu vkys- rs [kkyhy vkys[kkrwu Li”V vkgs-

कररअर कॉन्शाशऱंग झाऱी का ?

42% 58%

षोय नाषी

djhvj dkSUlyhaxph; xjt dk vlrs fg lq/nk egRokps vkgs- i.k vk/kh dkSUlhyhax cn~ny ekfgrh vl.ks xjtsps vkgs- i.k cgqrsd djhvj


dkSUlhyhax Eg.kts dk; gs lq/nk ekfgrh ukgh- o dkgh Bjkfod eqykauk rh ekfgrh;- vls vk<Gwu vkysr [kkyhy vkys[kkrwu Li”V vkgs-

कररअर कॉन्शाशऱंग ची माहषती आषे का ?

35% 65%

षोय नाषी

eqykauk fopkjys fd vukFk eqykauk djhvj dkSfUlyhax n;k;yk gos dka \ rj eqys cksyrkr fd] n~;k;yk gos dkj.k eqykauk dG.kkj dh djhvj k; vlrs- d’kkizdkjs dsys tkrs f’k{k.k fdrh ikghts- g;k loZ xks”Vh eqykauk n~;k;yk gosvls eqykauk okVrs vls eqykaP;k eqyk[krhrwu Li”V >kysreqykauk fopkjys fd] rqEgkyk dfjvj dj.;klkBh ekxZn’kZu dks.kkps ?ksow bfPNrk- rj eqykauh lkaxhrys fd] ekxZn’kZu oDrs ] lks’ky odZj] Hkkm] fe= tj g;k yksdkaph ekxZn’kZu ?ksow bfPNrk o dkgh eqykauh lkaxhrys fd] vkEgh dks.kkpsp ekxZn’kZu ?ksow bfPNr ukgh- vls eqykaP;k eqyk[krhrwu vk<Gwu vkys[kkyhy vkys[kk izek.ks


नाषी

ऩाहषजे

कररअर बद्दऱ मार्गदर्गन कोणाकडून

12%

घेऊ इच्छिता ?

शमत्र ,भाऊ

शमत्र

,मागगदऴगन ळक्ते

11%

42% शर 23%

शोऴऱ

मागगदऴगन

ळकगर

ळक्ते

8%

4%

eqykauk djhvj d:u Lor%P;k ik;koj mHks Ogk;ps vkgsr- i.k eqykauk djhvj dj.;klkBh dkgh leL;k leksj ;sr vkgsr rs Eg.kts vkfFkZ leL;k jkg.;kckcr leL;k viqjs ekxZn’kZu bR;knh leL;k ;sr vkgsrvls eqyk[krhrwu vk<Gwu vkys[kkyhy vkys[kko:u Li”V vkgsकररयर कोणत्याच नाषी 15%

आगथगक

ननिडीबाबत समस्या कोणत्या ?

शम

स्या

,राषण्याबाबत शुवळधा

प्रमाणऩत्रे

15%

8% मागगदऴगन आगथगक

शम

नाषी

39%

स्या 23%

eqykyk Lor%ps djhvj ?kMok;ps vkgs- o djhvj vkoMR;k {ks=kr djk;ps vkgs- o eqykauk Lor%pk fu.kZ; Lor% ?;k;pk vkgs-


Ekkth fo|kFkhZ vkEgh ekth fon;kFkhZ ;kaph eqyk[kr ?ksryh vlrk vkEgkyk vls vk<Gwu vkys dh] ek/;fed f’k{k.k >kysyh tkLr vkgs- R;k [kkyks[kky ra=f’k{k.k mPp f’k{k.k >kysyh eqys vkgsrvls vk<Gwu vkys rs [kkyhy vkys[kk izek.ks Li”V vkgs-

माजी

मऱ ु ाचे शऴसण ककती ? 24%

41%

35%

8 to 10 तंत्रशऴसण कॉऱेज

ekth fo|kFkhZ l/;k dk; djrkr-;k fo”k;h tk.kwu ?;k;pk iz;Ru dsyk- rj eqys dke djrkr dks.kh eqys dke o f’k{k.k lq/nk djrkr- dks.krk eqyxk QDr f’k{k.kp djrks-rj dke dj.kkjh eqys vkEgkyk tkLr vk<Gwu vkyh- rs [kkyhy vkys[kk e/;s Li”V vkgs-


शध्या काय करतात ?

6% काम ळ शऴसण

29%

काम

65%

शऴसण

ekth fon;kFkhZ laLFksr vlrkuk o;kuqlkj cnyh >kysyh vkgs vls vk<Gwu vkys rj dks.kh eqykauh 2]3]4 v’kk izdkjs laLFkk cnyh dsyhR;k[kkyks[kky 5 rs 6 laLFkk cnyh dsysys ekth fon;kFkhZ vkgsr- gs [kkyhy izek.ks vkys[kko:u Li”V vkgs-

षोस्टे ऱ बदऱी 6% 18%

17%

1 2

59%

3 4

laLFksr vlrkuk ekth fon;kF;kZuk vkysY;k djhvj e/;s vMp.khoj d’kk izdkjs ekr dsys- vlk iz’u fopkjyk vlrk ekth eqykauh lkaxhrys fd] vkEgh ekr dsyh ukgh- dkgh eqykauh lkafxrys fd vkEgh


ljkauk fouarh dsyh vkf.k dkgh eqykauh djhvjP;k vMp.khoj fopkj dsykp ukgh vls vk<Gwu vkys gs [kkyhy vkys[kke/;s Li”V vkgs-

अडचणी ळर मात कऴी केऱी?

12% मात केऱी नाषी

12%

शरांना वळनंती केऱी वळचार न करता

76%

laLFksr vlrkauk ekth fon;kF;kZaph eqnr dsOgk laiyh o ckgsj dks.kR;k o”khZ xsysr vlk iz’u fopkjyk vlrk vls vk<Gwu vkys fdd eqys 1997 rs 2000 dkgh eqys 2001 rs 05 dkgh eqys 06 rs 08 ;k o”khZ ckgsj iMysyh vkgsrrs [kkyhy vkys[kke/;s Li”V vkgs-

बाषे र केव्षा ऩडऱेत ? 6% 29%

24%

1997 to 2000 01 to 05 06 to 08

41%

09 to 011

vkEgh eqyk[kr ?ksr vlrkuk ekth fon;kF;kZauk fopkjys fd rqEgkyk vkoMh izek.ks f’k{k.k feGkys dk rj cjsp eqykauh ^ukgh* vls lkaxhrys o


dkghauh ^gks;* vls lkafxrys ;kr vkEgkyk c&;kp ekth fon;kF;kZauk eukizek.ks f’k{k.k feGkys ukgh- vls vk<Gwu vkys gs [kkyhy vkys[kkoj Li”V >kys-

आळडीप्रमाणे शऴसण शमलाऱे का ? 47%

53%

षोय नाषी

vkEgh ekth fon;kF;kZauk fopkjys fd rqeP;k leksj vl.kk&;k fdrh eqykaps djhvj ;’kLoh >kys R;kr vkEgkyk vls vk<Gys fd 6 rs 10 fdaok 25 rs 30 t.kkaps dfjvj ;’kLoh >kys vkf.k ckdh eqykaps deh djhvj >kys gs [kkyhy vkys[kko:u vk<Gwu ;srs-

ककती मुऱांचे कररयर झाऱे ? 1 to 5

12% 23%

0%

12%

6 to 10 11 to 15

23%

16 to 20 21 to 25

0%

12%

26 to 30

18%

नाषी झाऱे


vkEgh ekth fon;kF;kZauk fopkjys fd rqeP;k lkscr vl.kkjs rqeP;k fe=kauk vkoMhizek.ks fdaok eukizek.ks f’k{k.k feGkys dk R;kr vkEgkyk ekth fon;kF;kZauh ^ukgh* gs tkLr mRrj feGkys o ^gks;* gs deh vk<Gwu vkys- gs [kkyhy vkys[kkr Li”V vkgsशोबत अशणायाग मऱ ु ांना मनाप्रमाणे शऴसण शमलाऱे का ?

24% 76%

षोय नाषी

vkEgh eqykauk fopkjys fd rqEgh laLFksr vlrkuk djhvj cny ppkZ dsyh dk R;kr vkEgkyk vls vk<Gys fd] eqykauk djhvj lanHkkZr dsysyh ppkZ fg c&;kp eqykauh dsyh o dkgh eqykauh dsyhp ukgh- gs [kkyhy vkys[kkr Li”V vkgsकररयर बद्दऱ चचाग केऱी का?

24% 76%

षोय नाषी


vkEgh ekth fon;kF;kZauk dsysyk iq<hy iz’u fd rqEgh djhvjpk fopkj djrk dk R;kr vkEgkyk c&;kp eqykauh gks; lkafxrys vkf.k dkghauh ukgh gs lkafxrys- gs [kkyhy vkys[kkr Li”V vkgs ekxZn’kZu feGkys dka \

कररयर वळचार केऱा का ?

24% 76%

षोय नाषी

laLFksr vlrkuk eqykauk djhvjfo”k;d ;ksX; ekxZn’kZu feGkys dk; dkj.k& ekxZn’kZukf’kok; dfjvjyk Ik;kZ;p ukgh- R;kiSdh dkgh ekth fon~;kF;kZauh dfjvj fo”k;h ekxZn’kZu ?ksrys ukgh- o feGkys lq/nk ukgh gs [kkyhy vkys[kko:u Li”V gksr vkgs-

मागगदऴगन शमलाऱे का ?

18% 82%

षोय नाषी


lks; lqfo/kk miyC/k gksR;k dka \ laLFksr vlrkuk T;k dkgh djhvjfo”k;h ykx.kk&;k lks;h lqfo/kk miyC/k gksR;k dka \ vls fopkjys vlrk ekth fon~;kF;kZauh lkafxrys dh gks; feGr gksR;k- dkgh t.kkauk feGr uOgR;k-gs [kkyhy vkys[kko:u Li”V gksr vkgs-

शोय शुवळधा उऩऱब्ध षोत्या का ?

24% 76%

षोय नाषी

deZpk&;kph okx.kqd deh laLFksr vlrkuk deZpkjh lq/nk gksrs- dkgh eqykauk deZpk&;kph okx.kqd =klnk;d rj dq.kkyk pkaxys lq/nk okVk;ps- R;kiSdh dkgh t.kkauk okbZV okx.kqd feGkyh rj tkLr t.kkauk lk/kkj.k okx.kqd feGkyh- rlsp gs [kkyhy vkys[kko:u Li”V gksr vkgs-


कमगचाया​ांची ळागणुक कऴी षोती ? 41%

47%

चांगऱे ळाईट शाधारण

12%

vukFk eqykacn~ny dk; okVrs \ ts l/;k vukFk eqys laLFkse/;s vkgsr R;k eqykauk ekth fo|kFkhZ gs R;kaP;kMwu ikBhack f’k{k.k bR;knh xks”Vh vkiY;k ifjus gksbZy rso<s ns.;kl r;kj vkgs- R;kiSdh f’k{k.k ns.kkjs o ikBhack ns.kkjs lq/nk vkgsr- vls eqykaP;k eqyk[krhrwu Li”V vkgsअनाथ मुऱा बद्दऱ काय ळाटते ? ऩाठ ंबा 18%

शऴसण 82%

rqEgh ekxZn’kZu d: bfPNrk dk \ ts gksLVsy e/;s jkgkrkr rs vukFk eqys R;kauk rqEgh ekxZn’kZu d: bfPNrk dka\ R;koj ekth fo|kFkhZ mRlqdrsus gks; vkEgh ekxZn’kZu d: bZfPNrks- vls eqykaP;k eqyk[krhrwu Li”V vkgs-


T;k inkoj vkgs R;klkBh dq.kkpk ikBhack tsOgk vkEgh eqyk[kr ?ksrkuk iz’u fopkjyk dh rqEgh T;k inkoj vkgs R;klkBh dq.kkpk ikBhack gksrk- R;ko:u fon;kF;kZauk fe=] lj] lks’ky odZj o fofu;e V~LV ;kapk ikBhack gksrk- gs [kkyhy vkys[kk izek.ks

ज्या ऩदाळर आषे

.त्याचशाठ कोणाचा ऩाठ ंबा आषे ?

शमत्र ,स्ळत्

29% 71%

शोऴऱ ळकगर ळ वळननमय ट्रस्ट ळ शर

vk.k[kh dk; djk;yk gos ¼ ljdkjus ½ vukFk eqykalkBh vk.k[kh dk; dsys ikfgts- ljdkjus vls ekth fon~;kF;kZauk lkafxrY;koj loZ eqys Eg.krkr R;kauk jkg.;klkBh ?kj ns.kslks;&lqfo/kk ns.ks&f’k{k.k ;ksX; ns.ks bR;knh xks”Vh R;kauk n;k;yk gO;kr- gs [kkyhy vkys[kko:u Li”V gksrs-


आणखी काय करायऱा ऩाहषजे शरकार ने ? राषणे ,घर दे णे

23% 65% 12%

शोय शुवळधा दे णे शऴसण योग्य दे णे (शरकारने )

rqEgh vukFk eqykauk enr d: bfPNrk dka \ vkEgh ekth fon;kF;kZaph eqyk[kr ?ksrkuk eqykauk enr d: bZfPNrk dka rj loZp ekth fon;kFkhZ vukFk eqykauk enr d: bfPNrkr- i.k vkeP;k ¼ijhus½ vls eqyk[krhrwu Li”V >kysrqEgh ;’kLoh vkgsr dka \ vkEgh ekth fon~;kF;kZauk fopkjys dh rqEgh ;’kLoh vkgsr dka \ ;koj ekth fon~;kFkhZ Eg.krkr- rj tkLr ekth fon;kFkhZ ;’kLoh vkgsr-rj dkgh ekth fon;kF;kZauh ;’kLoh ukghr- gs [kkyhy vkys[kk izek.ks –

तुम्षी यऴस्ळी आषे त का ?

53%

47%

षोय नाषी


gksLVsy lksMwu fdrh o”ksZ >kyh \ ekth fo|kF;kZaph eqyk[kr ?ksrkuk vkEgh R;kauk vls fopkjys dh gksLVsy lksMwu fdrh o”ksZ >kys o rqEgh ;’kLoh vkgsr dka \ R;ke/;s 8 ekth fon;kF;kZauh gks; lkafxrys- o 9 ekth fon;kF;kZauh lkaxhrys ukgh- rlsp gksLVsy lksMwu frh o”ksZ >kyh- rsOgk ekth fon;kFkhZ o”ksZ 1 rs 5 ;ke/;s 11 6 rs 10 ;ke/;s 3 o 11 rs 15 ;ke/;s 3 v’kk izdkjs gksLVsy lksMys- rs [kkyhy vkys[kkizek.ks &

षोस्टे ऱ शोडून ककती ळवग झाऱी ?

18% 17%

ळवग १ ते ५

65%

ळवग ६ ते १० ११ ते १५


ekfgrhps fo’ys”k.k eqys djhvj lkBh izR;sdt.k Lor%P;k dqorhizek.ks f’k{k.k ?ksÅu vki&vkiys djhvj ?kMowu vk.krkr- rj ex ;k xks”Vhrqu vukFk eqyxk dlk dk; lqVq ‘kdrks- dkj.k ljrs’ksoVh rks lq/nk eauq”; vkgs R;kyk lq/nk djhvjpk fopkj ;s.kkjp i.k FkksMk pkaxY;k vMFkGk i.kkpk leL;spk rj ex T;k o;kiklwu ckSf/nd fodkl ok<w ykxrks- rs o; Eg.ktsp 16 iklwu rs 21 o”kkZi;Zar ps vlrs- o gsp o; eqykaP;k djh;jyk fn’kk nsrkr- rj vkEgh eqykaP;k o;kuqlkjk eqykaph eqyk[kr ?;k;ps Bjoys( dkj.k g;kp o;ke/;s eqys osxosxGs f’k{k.k ?ksr jkgrkr o Lor%P;k djhvjph okV c?krkr] i.k eqykpk djhvj e/;s vMFkGk ;sr vlrsv’kk osGsl Eg.ktsp g;k o;kr laLFksr vlrkuk eqys izkFkfed f’k{k.k] ek/;fed f’k{k.k] ra=f’k{k.k o inoh/kj bR;knh f’k{k.k ?ksr vkgsri.k vkEgkayk vls fnlqu vkys dh ;kiSdh cjhp’kh eqys ra=f’k{k.kp ?ksr gksrh- eqys ra=f’k{k.kkdMs dk oGyh gs lq/nk vkEgkayk dGys ukgh( o uarj dkgh eqys gh lkscrp dke] dkWyst gs lq/nk djr vkgs- i.k dkWyst dj.kkjh eqys Lor%ps iSls [kpZ d:u f’kdr dk vkgs \ rh lq/nk eqys laLFksr jkgrkr o laLFksr vlY;koj rj loZ [kpZ gh laLFkk djrs] rj ex gh eqys d’kh dk; Lor%P;k iS’kkuh f’k{k.k djrkr gs lq/nk laLFksykp ekfgrh vkgs- rj vkEgh fopkjys vlrk vls vk<Gwu vkys fd laLFkk gh QDr ra=f’k{k.kkojp iSlk [kpZ djrs o brj f’k{k.kkoj [kpZ djr ukgh- vls dk vkgs- gs lq/nk xks”Vh eqykaP;k f’k{k.kkoj ifj.kkedkjd Bjrs- rj eqykauk lq/nk gh xks”V iVr


ukgh- rs Eg.krkr ^^vkEgkyk vkeP;k vkoMh uqlkj f’k{k.k n;k** i.k vkrk dk; gksrs gs lq/nk egRokps vkgs- eqykaP;k djhvjckcr. laLFksr vlrkauk vukFk eqykyk o;kuqlkj gksLVsy cnyh djkos ykxrs rj dks.kh&dks.kh eqys 4 rs 5 fdaok 2 rs 3 v’kk i/nrhus gksLVsy cnyh dsysys vlrkr- i.k gs cnyh dj.;kps izdkj gs laLFkse/;s f’k{k.kkyk ?ksowu djhvjyk ?ksowu ;s.kkÚ;k leL;kyk dkj.khHkqr Bjrs] dkj.k eqys gh laLFksr o;kuqlkj Bsoyh tkrs- o eqykauk izR;sd gksLVsye/;s osxosxGs vuqHko ;k;yk ykxrkr- f’k{k.kkyk jkg.;kyk bR;knh xks”Vhpk ifj.kke eqykaP;k djhvjoj lq/nk gksrks o laLFkk cnyh djr vlrkuk ;s.kkÚ;k leL;k g;k ‘kkGsrhy laLFksrhy o brj dkj.kkuh lq/nk ;srkr- dqBs pkaxys f’k{k.k] laLFkk] fe= bR;knh izdkjps lks;h lqfo/kk eqykauk feGrss- ex e/;sp f’k{k.k pkyq vlrkauk eqykayk laLFkk cnyh djkos vls lq/nk izdkj vk<Gwu vkysvkEgkayk vls okVrs dh eqykaph cnyh ps izdkj gs can djkos ts.ks d:u R;kaP;k djhvje/;s vMFkGs ;s.kkj ukgh- o dqBY;k laLFksps okrkoj.k gs Qkj pkaxys ulrs o ;k okrkoj.kkr eqys iq.kZi.ks tqGr ukgh- o dqBY;k laLFksr eqykauk yodj ‘kkGsr nk[ky dsys tkr ukgh- eqyxk lrr gksLVsy fQjr jkghyk rj R;kP;k f’k{k.kkr [kaM iMw ‘kdrksvkePkk fo”k; gk eqacbZP;k laLFksrhy eqykapk vlwu vkEgh dkgh eaqcbZrhy laLFkk fuoMY;k gksR;k] R;kiSdh Eg.ktsp1-

vk¶Vj dsvj olrhx`g] psacwj-

2-

r:.k lnu olrhx`g] dksij[kSj.ks-

3-

psacwj fpYMªsau gkse] eku[kqnZ-

4-

Mh-,u-fl:j] foysikysZ-

5-

cky dY;k.k uxjh] eku[kqnZ-


6-

vknhR; fcykZ lsaVj] psacwj-

7-

MsfOgM llqu] ekVqaxk-

8-

lar ,dukFk] psacwj-

9-

MkW- vkacsMdj olrhx`g] ojGh-

10- fjekaM gkse- eku[kqnZbR;knh laLFksP;k vukFk eqykaps eqyk[kr ?ks.;kps Bjfoys- i.k ;kiSdh 1½ vk¶Vj dsvj olrhx`g] lar ,dukFk] MkWa- vkacsMdj] r:.k lnu g;k pkjp gksLVsy P;k ijokuxh vkEgkyk feGkyh] i.k brj laLFksus rh vkaEgkyk udkjyh o lkscr vkEgh iqdkjps ^i=* lq/nk ?ksowu xsysyks rjh lq/nk laLFkk vkEgkayk Eg.kkys fd rqEgkayk eq[; vkWfQle/;s tkowu ijokuxh vk.kkoh ykxsy o tkLrhr tkLr eqys ;k 4 laLFksrwu fuoMyh- g;k laLFkse/;s vkEgkayk ,dk laLFksP;k vf/k{kdkauh vls mn~ns’kqu cksyys fd vk/kh rqeps dk; djhvj vkgs- igys LOkr% djhvj djk uarj vkeP;kdMs ;k ^^R;k vf/k{kdkauh vls dk cksyys gs vkEgkayk lq/nk dGys ukgh- cjs vlks( vkEgh ts eqys eqyk[krh lkBh ?ksryh R;kauh vkEgkayk pkaxyk fjLikWUl fnyk- dkj.k eqys gh Lor%P;k djhvjlkBh vki&vkiY;k ifjus fopkj djrkr( dkj.k R;kuk lq/nk okVrs fd vki.k lq/nk eksBs ukxfjd cuqu lektkP;k ns’kkP;k fodklkyk gkrHkkj ykow- izR;sd euq”;kyk vki&vkiys djhvj djkosls okVrsdjhvjps egRo gs izR;sd t.k Lor%P;k djhvjph okV c?kr vkgs- i.k laLFksrhy dkgh Bjkfodp eqys Lor%P;k djhvjpk fopkj djrkr] rj dkgh djr lq/nk ukgh- vkEgh R;kauk rqEgh fopkj dk djr ukgh djhvjpk- rs vkEgkayk cksyys dh vkEgkayk djhvj Eg.kts dk; gs lq/nk ekfgrh ukgh] fg voLFkk vkgs vukFk eqykaph- R;k vukFk eqykauk dk ekfgr ukgh djhvj


ckcr( dk laLFksus vkrki;Zar eqykauk djhvj ckcr lkafxrys ukgh dk \ eqykph osGksosGh eqyk[kkr ?ksowu R;kyk dkWUlfyax dsys ukgh \ fg lq/nk pqd vukFk eqykaP;k thoukoj ifj.kkenk;d B: ‘kdrs fg tckcnkjh laLFksph vkgs eqys gh djhvjpk fopkj djrkr] ex eqys gh osxosxG;k {ks=kr djhvj dj.;kl mRlqd vkgs- dq.kkyk MkWaDVj] bathfuvj] MkUlj] fØdsVj] vfHku; {ks=] vf/kdkjh bR;knh izdkjP;k {ks=kr Lor% djhvj dj.;kl mRlqd vkgs- i.k eqys gh R;kap fn’ksus tk.;kl iz;Ru lq/nk djr vkgs- i.k eqys gh R;k {ks=kr f’k{k.k u ?ksrk osxosxG;k {ks=kps f’k{k.k ?ksr vkgs dk ?ksr vkgs- \ rj vls vk<Gwu vkys dh eqykauk QDr ra=f’k{k.kklkBh ijfe’ku fnyh tkrs- brj f’k{k.k ?;k;ps vlsy rj rs feGr ukgh- ,dk vukFk eqykyk dWjhvksxzkQj cuk;ps( i.k rks l/;k ra=f’k{k.k ?kr vkgs ^^rks cksyrks fd eyk tcjnLrhus ;k {ks=kr Vkdys xsys ukghrj eyk laLFksP;k ckgsj tkos ykxys vlrs- vkf.k nqLkjk gk ,d pkaxyk fp=dkj vlqu rks lq/nk ra=f’k{k.k ?ksr vkgs- rks okajokj ljkauk cksyrks fd eyk ts- ts- gk;Ldqy e/;s nk[ky djkos i.k lj gks Eg.kwu R;kaph fn’kkHkwy djr vkgs- o v’kk izdkjs cgqrsd eqykauk R;k R;k {ks=kr miyC/k vlysys f’k{k.k feGr ukgh- ukgh feGkys rj eqykP;k dfjvjph fcdV ifjfLFkrh igk;yk feG.kkj vkgs- rksaM ns.ks vko’;d vkgs vls vkEgkayk okVrseqys dfjvj djrkuk eqykauk gos vlrs rs Eg.kts izksRlkgukph xjt vkt eqykauk iq<s ykHknk;d B: ‘kdrs- gsp i/nr izR;sd laLFkse/;s eqykauk feGkyh rj eqykaP;k f’k{k.kkyk ikaBhck feGsy- R;klkBh vukFk eqykauk djhvj ?kMo.;klkBh dkgh yksadkP;k izksRlkguklkBh ikaBhck feGr vkgsi.k dkgh eqykauk izksLrkgup feGr ukgh- T;k eqykauk izksRlkgu feGr


ukgh- vls eqys djhvj fuoMr vlrkauk Hkjiqj leL;k ;srkr- dkj.k tj ,[kkn;k eqykuh ,[kkn;k {ks=kr djhvj ?kMo.;kps Bjoys i.k R;k eqykaus fuoMysY;k djhvj {ks=k can~ny ekfgrh fdaok izksRlkgu tj ulsy feGr vlsr vlsy rj rks eqyxk dlk dklk dk; R;k {ks=ke/;s djvj ?kMosy o iq<s tkowu rks Qkj xks/kaGsy lq/nkrj R;k xks”Vh u gksow nsrk laLFksuh eqykauk okajokj izksRlkgu nsowu R;kps euks/kS;Z ok<okos- letk ;k xks”Vh laLFksuh u jkcoY;k rj eqykyk R;k {ks=kfo”k;h dkghp dG.kkj ukgh- rj ;s.kkÚ;k Hkfo”;kpk n`”Vhus rks lrr gkp usgeh fopkj djsy dh vkrk ek>s dk; gks.kkj \ dk; dsys dh ikghts \ tj ;k eqykauk laLFksrhy deZpkÚ;kuh izksRlkgu nsowu fdaok brjkaP;k lgk¸;kus rs ns.;kr ;kos- ts.ksd:u R;k eqykauk djhvj ?kMo.;klkBh fgaer gksbZy o Lor%e/;s vkRefo’okl fuekZ.k gksbZyeqykauk vkoMrs f’k{k.k lq/nk xjtsps vkgs- djhvj dj.;klkBh vkEgkayk vls vk<Gwu vkys dh l/;k eqys ra=f’k{k.k ?ksr vkgs- i.k cgwrsd eqys ra=f’k{k.k dj.kkjh vk<Gwu vkyh o ;kP;k vk/kh lq/nk eqykauk R;kP;k vkoMh izek.ks f’k{k.k feGkys vkgs- i.k T;k eqykauk ukgh feGr R;kps dk; gks.kkj vlk iz’u vkEgkayk iMyk;- tj eqykauk gos vlysys f’k{k.k vkoMhizek.ks u feGkys rj eqys gh iq<s tkoqu okbZV izo`Rrh dMs oGwu Lor%P;k djhvjoj nqyZ{k gksowu fc?kMyh tk.kkj- letk ,[kkns gyD;k ntkZps dke lq/nk eqykauk feG.kkj- eqys Eg.krkr vkEgkayk 1 yh 10 oh i;Zar pkaxys f’k{k.k feGr ukgh- rj vkEgh vkeps djhvj dls dk; cuoukj eqykauk osxosXkGs f’k{k.k miyC/k Ogkos ts.ks d:u R;k {ks=kr rs izxr dj.kkj o Lor%ps Hkfo”; tx.kkj gs fuOoG eqykauk u feG.ks Eg.ksts eqys gs Lor%yk djhvj pkfopkj lq/nk djr ulsy- vkEgkayk vls okVrs dh


eqykauk vkoM.kkÚ;k {ks=kr izos’k fnyk tkok- ljdkjus eqykP;k f’k[k.kklkBh T;knk iSlk [kpZ d:u eqykauk gos rs f’k{k.k n;kosiq<s eqykauk dkgh dkWUlfyax ph lq/nk xjt vlrs o eqys gh osxosG;k dkWUlfyaxph xjt dkgh eqykauk feGrs rj dq.kkyk feGr ukgh lxG;kr vk/kh eqykaph ckS/nhd pkp.kh gks.ks xjtsps vkgs rj eqys vk/kh P;k laLFksrqu ckS/nhd pkp.kh ?ksrysys vlrkr i.k dkgh eqykauk rh ekfgrh vlrs i.k rh R;kauk feGr ukgh- dk feGr ukgh gs lq/nk laLFksP;k fu.kZ;koj voyacwu vkgs- dkj.k ;k o;kr eqykauk ckS/nhd pkp.kh ph furkar xjt vlrs- dkj.k eqykaph pkp.kh fdrir ;ksX; vkgs o eqyxk fdrir gq’kkj vkgs- gs lq/nk dGqu ;srs- eqykauk fnY;kuarj eqys uDdh Lor%ps djhvj d: ‘kdrkr o laLFksps lq/nk dke curs dh eqykauk djhvjyk gkrHkkj ykokokeqys djhvjP;k okVsoj tkr vlrkuk eqykauk xjt vlrs rh Eg.kts djhvj dksUlksyhax ph djhvj dksUlhyhx eqGs eqys Lor%ps djhvj fuOkM.;kl osG ?kkyor ukgh- o R;kPkk vkRefo’okl lq/nk ok<yk tkrkseqys gh Lor%P;k djhvj ckcr tkLr fopkj d: ykxrks- eqykaP;k ppsZrwu rs vf/kdp eqykaP;k djhvjoj egRokps Bjrs- djhvj dksZUlksyhx e/;s eqykauk izR;sd {ks=kfo”k;h lkafxrys tkrs dqBY;k {ks=kr dqBys f’k{k.k egRokps Bjrs o eqys gh lq/nk vki&vkiY;k vkOkMR;k {ks=kuqlkj ekfgrh ?ksrkr izR;sd {ks= eqykaP;k Qk;n;klkBh vkgs i.k R;klkBh ykx.kkjs f’k{k.k lq/nk egRokps Bjrs djhvj dksZUlksyhx izR;sd eqykauk feG.ks vko’;d vkgs- i.k cjsp’;k eqykauk feGkys ukgh- vkt eqys o;kaph 16 rs 18 ;k njE;ku vlqu R;kauk ;k o;kar feG.ks pqdhps vkgs- dkj.k gs o; rj eqys R;k {ks=kr f’kdk;yk r;kj vlrkr djhvj dksZUlksyhx gs vk/khp feGk;yk


gos gksrs i.k rs feGkys ukgh- gs laLFksuh eqykauk miyC/k d:u n;kos ts.ksd:u eqyxk gk R;kaP;k {ks=kfo”k;h vf/kd pkaxys iz;Ru dj.kkjeqys gh lq/nk vukFk vlwu R;kauk lq/nk okVrs dh vkiY;k lkj[;kp vkukFk eqykauk djhvj {ks=kfo”k;h pkaxY;k izdkjs letqu ?ksrhy o ;k dkWUlfyax eqGs eqykauk iq<s tkowu Qk;nk gks.kkj- vukFk eqykyk djhvj cjkscjp ;ksX; R;k {ks=kr lq/nk vf/kd ekfgrh feG.kkj djhvj dkWUlfyax cjkscjp vukFk eqykuk gos vlysys f’k{k.k lq/nk ns.;kr ;kos- fuOoG djhvj dkWUlfyax nsowu Qk;nk ukgh rj f’k{k.k lq/nk n;kos( eqys gh vukFk vlY;kdkj.kkus rs lq/nk g;k xks”Vhiklwu oaphr jgkr vlY;kdkj.kkus laLFksus eqykaph djhvj dkWUlfyax nsowu eqykpk ikfBack o lgdk;Z djkosi.k izR;sd eqykuk rs feGr ukgh- dk feGr ukgh- gs lq/nk pqdhps vkgslaLFksP;k deZP;kÚ;kauh ckgs:u dksZUlksyhx dj.kkjs ekxowu eqykaph ppkZ djkohvukFk eqys Lork%P;k djhvjlanHkkZrhy dkgh xks”Vh ;k ekxZn’kZuoj ?ksr vlrkr- o ;ke/;s dkgh eqykauk fe=] ‘kkGsrhy lj] laLFksrhy lj] lks’ky odZj bR;knh t.k eqykauk ekxZn’kZu djrkr- dkj.k ts ekxZn’kZu djrkr rs eqykauk pkaxY;k izdkjs R;k {ks=kfo”k;h tk.kqu nsrhy o eqys gh lq/nk R;kP;kdMwu ?ks.;kl bPNqd vkgs dkj.k % eqykuk djhvj djrkuk ekxZn’kZukph furkar xtj vlrs- eqys gh R;kp xks”Vh okajokaj tk.kwu ?ks.;kl mRlqd vlrkr- dkgh eqys ekxZn’kZu oDrs ;kaP;kdMwu djhvjckcr ekxZn’kZu ?ksow bPNhrkri.k ekxZn’kukf’kok; eqykpk dkG gk pkaxY;k okrkoj.kk’kh lq/nk feGrk tqGrk Ogk;yk gok eqykauk fuOoG iqLrdh f’k{k.k ns.;kis{kk O;ogkjhd] txkfo”k;h f’k{k.k o ekxZn’kZu djkos- eqys Eg.krkr vkEgkayk


QDr pkaxys ekxZn’kZu gs lks’ky odZj o fe=p djrkr- eqykaP;k djhvjckcr lks’ky odZj tkLr eqykauk ekxZn’kZu djrkr- i.k lokZr vk/kh dke curs dh laLFksP;k ljkauh eqykauk ;ksX; R;k {ks=kcn~ny ekxZn’kZu djkos- cjs vlks i.k ex T;k eqykauk dk feGr ukgh- dk \ R;k eqykauk ekxZn’kZu ns.;kr ;srs dh ukgh gs lq/nk egRokps vkgs- djhvjyk ?ksowu uarj eqys Eg.krkr ekxZn’kZu nsowu dk; Qk;nk vk/kh vko’;d vlysys f’k{k.k ukgh- ex vkEgkayk ekxZn’kZu nsowu dk; Qk;nk- ekxZn’kZu nsowu mxkp osG ok;k ?kkyow u;s- vls eqykauk okVrseqykauk Lork%ps djhvj fuoMhr vlrkuk eqykauk ;s.kkÚ;k izR;sd vMp.kh ;k Qkj =kl nk;d Bjrs- ex rs f’k{k.kkyk ?ksowu vlks laLFksP;k okrkoj.kk’kh vlks fdaok gos vlysys f’k{k.k miyC/k ulsy v’kk osGsl eqykauk djhvjlkBh Qkj =kl lgu djkok ykxrks- djhvj fuoM.ks Eg.kts lk/kh xks”V ukgh vkgs- vukFk eqyklkaBh vukFk eqys gh T;kosGsl Lor% djhvj fuoM.;kP;k vk/kh eqykauk izR;sd {ks=kfo”k;h tk.kqu ?ks.ks lq/nk vko’;d vkgs- dkj.k izR;sd {ks= gs Qkj osxosxGs djhvj lkBh miyC/k vlY;kdkj.kkus eqykauk fuoM.;kl vMFkGk ;srks- lokZr vk/kh ;ksX; rs f’k{k.k feG.ks lq/nk xjtsps vkgs- Lork%dMs iSls ulY;k dkj.kkus eqykauk pkaxyh ‘kkGk dkWyst e/;s lq/nk izos’k ?ksrk ;sr ukghvukFk eqykyk Lor%ps djhvj ?kMok;ps vkgs- eqykyk djhvj ?kMowu LoRk%pk fodkl djk;pk vkgs- eqyxk gk lektkr Lork%ps LFkku fuekZ.k d: bPNhrks vkgs- dkgh eqys dfjvjpk fu.kZ; ?ksrkr rj dkgh eqys fu.kZ; ?ksr ukgh vkEgkyk okVrs i.k dkgh Bjkohd eqys gh fu.kZ; dk ?ksrkrloZ eqys Lor%P;k djhvjpk fu.kZ; dk ?ksow ‘kdr ukgh- QDr eqykyk djhvj djk;pk vkgs-


T;k osGsl eqykaph eqyk[kr ?ksryh LoRk%P;k djhvjPkk fu.kZ;k ?ksrkrmjysyh 3 eqys gh nqlÚ;kP;k fu.kZ;koj vaoycqu vkgs- Eg.ktsp eqykyk vf/kdkjp ukgh- vls Li”Vi.ks tk.kwu ;srsT;k osGsl djhvjpk fopkj dj.;kl lq:okr gksrs- R;k osGsl eqyxk vkoMR;k {ks=kr djhvj dj.;kps /kkMl nk[korks i.k eqykyk laLFkk gh lkaxrs dh vkiyh laLFkk gh f’k{k.kkoj iSlk [kpZ djr ukgh fdaok ijok.kxh lq/nk nsr ukgh- ex R;k osGsiklwu eqykyk vusd laeL;kuk leksjs tkos ykxrs- eqykph laLFksrhy eqnr gh lair tkrs- laLFksrhy deZpkjh okajokaj dkj.ks lkaxwu eqykapk osG ok;k ?kkyorkr- eqykyk ;ksX; R;k {ks=ke/;s djhvj dj.;klkBh ykx.kkjh vkfFkZd xjt ukgh- rj rks eqyxk dls Lor%ps djhvj ?kMosy- letk rks ,[kkn;k tkWclkBh tk.;kl r;kj >kyk rj eqykyk fopkj.;kr ;sdh rq>s jk’kudkMZ] iWu dkMZ] ernku dkMZ ;k loZ xks”Vh eqykyk fopkj.;kr ;srkr( i.k eqyxk gk vukFk vlY;keqGs R;kaP;kdMs g;k loZ xks”Vh miyC/k >kys ukghrj eqykaph ekufld fLFkrh [kpyh tkrs- eqyxk gk udkjkRed n`”Vhpk fopkj djrks- R;keqGs eqykaP;k djhvjoj ifj.kke gks.;kl lq:okr gksrs- ex eqyxk gk Lor%P;k vMp.khoj ekr djk;ph ;kp fopkjkr rks lrr fopkj fouhe; djr vlrks- eqykyk ts feG.kkjs f’k{k.k miyC/k gksr ulY;keqGs eqykapk Hkfo”;kpk fopkj lrr djr jgkos gs R;kaP;k ekufld larqyukr fc?kkM djr jkgrs gsp iq<s tkowu eqykP;k djhvjoj gksr vlysY;keqGs eqys okjaokj deZpkÚ;kuk fouarh djrkr eqys gh laLFksrhy fu;aekP;k ik=rsl iq.kZ u BjY;keqGs laLFksrhy deZpkjh R;kauk gkWLVsy lksMwu tk.;kph /kedh nsrkr- ;k /kedheqGs eqykaP;k jkg.;koj ifj.kke gksrks- o eqys gh dkgh gh u djrk pqipki Lor%ps thou txr vlrkr o ;k xks”Vh T;keqGkrp Ogk;yk


udks rs dks.khrjh iq.kZi.ks vkGk ?kkykok ;k nq”Vhus ljdkjus lq/nk dkgh tkrhus y{k n;kos gh vkeP;k n`”Vhus pkaxyh okVrs- eqykaP;k f’k{k.kkcjkscjp eqykaPkk vkfFkZd fodkl jkg.khekukr cny djhvjyk ?ksowu gks.kkjs dkgh leL;k gh eqykaP;k n`”Vhus fgrdkjd Bjsy vls vkEgkayk okVrs‘kklu nj o”kkZdkBh eqykaP;k f’k{k.kklkBh vkjksX;klkBh jkg.;klkBh eqykaP;k HkkstuklkBh nj efg.;kyk fdaok o”kkZyk vuqnku nsr vlrs- ;k vuqnkukpk iqjsiqj mi;ksx gksrks fdaok ukgh- gs vkeP;k n`”Vhus tk.kwu ?k.ks t:jhps vkgs- letk laLFksrhyp ,d vukFk fon;kFkhZ deZpkÚ;kuk fopkjrks fd lj ;k loZ xks”Vh eqykaoj [kpZ djrkr dh ukgh- rj eqykyk ljG lkaxrkr dh rqEgh dks.k gksrkr gs loZ fopkj.kkjs rj eqykyk osxosxGs cksywu R;kauk pqi djrkr- i.k uarj ,dkgh eqykyk cksy.;kph fgear gksr ukgh o eqys gh uarj tkLr dkgh y{k nsr ukgh- eqykauh ekxhrysY;k lks;h lqfo/kk lq/nk yodjkr yodj iqjor ukgh- deZpkjh gs laLFksr ;sowu Lor%ps dke u djrk rs dke eqykdMwu d:u ?ksrkr- eqys letk ukgh EgVyh rj R;kyk ekjrkr f’kO;k nsrkr gs loZ T;k pqdk o vMFkGs vkgsr] gs Qkj =klnk;d B: ‘kdrkr o eqys ;kp xks”VheqGs Lor%ps djhvj djk;yk xsY;kl R;kyk Eg.krkr tkLr gq’kkÚ;k djk;P;k ukgh- gs loZ dkes laLFkk lksMwu xsY;koj djkph] vkre/;s dkghp djk;ap ukgh eqyxk letk dkWyst yk vWMfe’ku ?ksr vlsy rj R;kyk Eg.krkr fd ^^rq dks.kkyk fopk:.k dkWystyk vWMfe’ku ?ksr vkgsr- izR;sd xks”Vh g;k eqykayk Lor%gqu d: nsr ukgh- gs dqBsrjh pqdr; gs lq/nk deZpkÚ;kauk iVk;yk gosrbR;knh vMFkGs eqykaP;k djhvjoj vk?kkr djrkr-


ekth eqys izR;sd eqykyk f’k{k.kkph vkoM vlrs- i.k dkgh dkj.kkLro eqykyk gksLVsyP;k fu;ekyk lkeksjs tkos ykxrs- tsOgk vkEgh ekth eqykaph eqyk[kr ?ksryh-rsOgk vkEgkayk vls vk<Gwu vkys dh] R;ke/;s ra=f’k{k.k dj.kkjh eqys tkLr vkgsr o dkWyst >kysyh eqys fdaphrp feGkyh rsOgk vkeP;k euke/;s iz’u fuekZ.k >kyk dh] ra=f’k{k.k dj.kkjhp eqys tkLr dk vkgsr\ o dkWyst >kysyh eqys deh dk vkgs\ dk R;kosGsl R;k eqykauk R;kaP;k vkoMhizek.ks f’k{k.k dk feGkys ukgh- ‘kklu njo”khZ eqykaP;k f’k{k.kklkBh vuqnku izkIr d#u nsrs i.k gs vuqnku eqykaP;k f’k{k.kkoj [kpZ djrs dh ukgh gs vnîki xqynLR;krp vkgs- vkEgkyk vls okVrs dh ;k xqynLR;kp ,[kkn;k Qqyke/;s #ikarj Ogko vkf.k ;k vuqnku e/;s dqBsp rMk tkÅ u;s o gs vuqnku eqyki;Zar lgt iksgpkos o R;kyk R;kaP;k f’k{k.kklkBh ftrdh xjt Hkklrs frrdh rh xjt ‘kklukus Hk#u dk<koh o ‘kklukus g;k ckcrhr tkrhus y{k ?kkykos- ‘kklukus mnk- ,[kkn;k >kMkyk o#up ik.kh nsÅu dkgh Qk;nk ukgh- R;kP;k eqGkyk ik.kh ?kkyko ts.ksd#u rs >kM nql&;kauk lkoyh nsÅ ‘kdsyeqys gksLVsye/;s vlrkauk dkgh pkaxyh f’kdyh rj dkgh lk/kkj.k f’kdyh o gksLVsye/kwu loZ eqys ckgsj iMY;koj vkiiY;k dkekyk ykxyh o vkrk dkgh eqys pkaxY;k dkekoj dk;Zjr vkgs- rj dkgh eqys gh NksBh&eksBh dkes djrkr- dkgh eqys gh pkaxY;k {ks=kr dke djrkr- dke djr vlrkauk mPPk ntkZph eaMGh ;kauk ikgwu eqykauk R;kP;k eukr lq/nk dkgh Hkkouk meVr vlrhy fd vki.k lq/nk pkaxy f’kdyks vlrks rj vki.k lq/nk ;k inkoj dke djr vlrks o mPp ntkZP;k eaMGhlkscr xIik


xks”Vh djr vlrks- eqykauk vkrk lq/nk okVrs dh vkEgh f’kdkoa ts vkEgkayk lLFksr vlrkauk f’kdk;yk feGky ukgh o iqUgk ,d Lor%ph vksG[k Ogkoh gsp vkeP;k n`”Vhus Qkj egRokph xks”V vkgs- vkEgkyk vls okVrs dh eqykauk iwUgk R;kp {ks=kr pkaxys dke d#u Lor%ph vksG[k ok<okoh,[kknîk laLFkse/kqu nql&;k laLFkse/;s gks.kkjs ts cnyh ps fu;e vkgsr rs Qkj dBh.k vkgsr o gsp fu;e eqykaP;k dfjvjoj ,[kkn;k osGh vMFkGs vk.k.kkjs vlrkr o eqykauk ;k laLFkse/kwu R;k laLFkse/;s o v’kkizdkjs 4 rs 5 laLFkk cnyh djkos ykxrkr-cnyheqGs eqykaps Bhd f’k{k.k lq/nk cjkscj gksr ukgh- dkj.k osxosxG;k ifjfLFkrhps ;s.kkjs vuqHko Qkj osxGs vlrkrdqBs pkaxys f’k{k.k] fe=] ‘kkGk] f’k{kd] okrkoj.k ;k loZ xks”Vh’kh feGrs&tqGrs Ogk;yk osG ykxr vlrks- o ;k feGrh tqGrhe/;sp eqykaps v/ksZ f’k{k.k gksr ukghvkEgkyk rj vls okVrs dh] eqykauk ,dkp fBdk.kh Bsoqu R;kaps f’k{k.k iq.kZ djkos- eqykauk lrjk tkxh gkyo.;kis{kk ,dkp tkxh Bsoqu R;kaps f’k{k.k iq.kZ djkos o ;ksX; rs f’k{k.k nsoqu R;kaps eukscy ok<okos- ts.ksd#u eqyxk okbZV ifjfLFkrhyk lkeksjs u tkrk gsp vkeP;k n`”Vhus fgrdkjd vkgs- o Lork%ps Hkfo”; mToy djsy fgp i/nr vaeykr vk.kyh rj izR;sd eqyxk djhvjP;k okVsoj okV igk;yk ?kkcj.kkj ukghizR;sd eqykauk R;kaP;k vk;q”;kr leL;k] vMp.kh ;srkr o dkgh eqys gh R;koj ekr d#u iq<s tkrkr eqykauk vMp.kh dk vkY;k \ o dk ;srkr \ d’kkizdkjs \ vMp.khyk R;kauk rksaM n;ko ykxr dk \ laLFksr vlrkauk eqykauk c&;kp vMp.kh ;srkr ex R;k jkg.;kckcr vlks dh [kk.;k fi.;kckcr] lgdk&;ka’kh ] okrkoj.kk’kh] ts ;s.kkjs laca/k o laca/kkrqu fuekZ.k gks.kk&;k vMp.kh ;krp eqykaps thou lekoysys vkgs- o g;k


leL;k tj R;kaP;k [kktxh vk;q”;kr vkY;k rjR;kpk ifj.kke R;kaP;k djhvjoj gksrks] orZ.kqdhoj vk?kkr Ogk;yk osG ykxr ukgh- o dkgh eqykauh ekrp dsyh ukgh\ dk dsyh ukgh \ dk R;kauk R;kaP;k vk;q”;kr vMp.kh vkY;k ukghr dk \ o dkgh eqykauh R;koj ekr dsyh \ rh Eg.kts ljkadMs R;kauk mi;ksxh vlysY;k oLrq ekxk;yk tkr rsOgk rs R;kauk VkGkVkG djr o T;k eqykauh Lor%P;k vk;q”;kr Eg.kts R;kauk vkysY;k leL;koj R;kauh ekrp dsyh ukgh- i.k tsOgk vkEgh R;kaph eqyk[kr ?ksr vlrkuk R;kaP;k psg&;koj ,d osxGhp xks”V Li”V fnlr gksrh- dh vkEgh lek/kkuh ukgh vkgksr- Eg.kqu vkrk R;kauk ;s.kk&;k izR;sd leL;koj ekr djkoh ykxr vkgsvukFk eqykaps tlstls o; ok<r tkrs- rls rls fopkj dj.;kph i/nr fodflr gksr tkrs- fodflr Lo#ikrhy fopkj gs djhvjpk fopkj dj.;kl Hkkx iMrkr ex rks djhvjpk fopkj dqBY;kgh {ks=kryk dk vlsuk gkWLVsye/khy eqykauk Lor%ps djhvjpk fopkj] vuqHko ;s.kkjp ex rs baftfuvj] MkWDVj] f’k{kd] MkUlj] fØdsVj bR;knh {ks=kr vkoM vkgs o R;kuk rs cuk;ps vkgs- i.k laLFkse/khy okrkoj.k gs osxG;kp fn’ksus okgr vlY;keqGs eqykauk djhvj djk;yk osG miyC/k gksrp ukgh – i.k T;k osGsl gs loZ feGr ukgh- R;kosGsl eukrhy phM isVwu mBrs- i.k dkgh dkj.kkLro rh FkaM lq/nk gksrs- FkaM dk gksrs\ rj eqykyk lkax.;kr ;srs fd& vkiY;kdMs laLFkk f’k{k.kkyk iSlk iqjor ukgh- rqyk ,[kkns NksVs eksBs dkslZ fdaok vk;-Vh-vk;- djkos ykxsy- i.k eqykyk ;k {ks=ke/;s vkoMp ukghi.k ukbZyktkus R;kyk;k {ks=kr izos’k ?;kok ykxrks ¼,d eqyxk rj Eg.krks dh ^eyk dksjhvksxzkQj e/;s djhvj djk;ps vkgs* i.k eyk tcjnLrhus


vk;-Vh-vk;- {ks=kdMs izos’k feGkyk vkrk eh dk; d#½ vlk eyk iz’u iMyk;cjsp’ks eqys gh laLFksrqu ckgsj iMrkr rj cgqrsd eqys gh osxosxG;k dky[kaM njE;ku lqVyh vkgsr- ‘kklukP;k fu;ekuqlkj eqykyk laLFksr Bsoys tkrs i.k izR;sd xks”Vhyk e;kZnk vlrs- i.k ;k e;kZnsyk dqBsrjh nkcys tkr vkgs- ‘kklukpk fu;e osxGk lkaxrks- deZpkjh gs Lor%psp fu;e vaeykr vk.krkr- o rs eqykaoj yknrkr- Eg.kqu eqykyk yodjkr yodj laLFkk lksMwu tk.;kl Hkkx iMrs- i.k uarj eqys laLFkk lksMqu xsY;koj dqBsrjh Lor%ps thou ,[kkn;k lkekU; ek.klkj[ks thou txrkr- uarj uarj dks.kh eqys pkaxY;k ifjfLFkrh’kh tqGqu ?ksrkr- rj dks.kh eqyxk gk okbZV ifjfLFkrh’kh tqGqu ?ksrks- eqys tltlh R;k {ks=kr ,d#i gksr tkrkrrlr’kh rs pkaxY;k ifjfLFkrh’kh mtGqu fu?krkr o eqykauk gkWLVsy lksMwu xsY;kuarj ,d [k&;k izdkjph thou tx.;kph dlksVh f’kdqu nsrs- vls vkeP;k ikg.;kr vkyslaLFksr vlrkuk eqykyk R;kP;k vkoMhizek.ks f’k{k.k feGkys dh ukgh gs tk.kqu ?ks.ks vkEgkayk pkaxys okVys- i.k vls fnlqu ;srs fd eqykyk f’k{k.k R;kaP;k vkoMhizek.ks feGkys ukgh- i.k eqykyk f’k{k.k vkoMhizek.ks dk feGkys ukgh \ vukFk eqyxk Lor%P;k vkoMhizek.ks f’k{k.k dk ?ksoq ‘kdr ukgh \ tj eqykyk R;kaP;k vkoMhizek.ks f’k{k.k feGkys ukgh- rj eqyxk osxG;kp fn’ksus izokl djsy rj gk izokl d/kh osxGîk izo`Rrhpk] bR;knh izdkjpk izokl gs eqykP;k thoukoj vk?kkr djsy i.k tj gh xks”V gksoq n;k;ph ulsy rj eqykyk gos rs f’k{k.k ns.;kr ;kos- ts.ksd#u vukFk eqyxk gk Lor%ps thou le`/nhus txsy- i.k eqykyk laLFksr vlrkauk ;ksX; f’k{k.k ns.;kph lks; gh ljdkjus djk;yk goh gksrh- i.k tj eqykyk


f’k{k.kkcn~ny dkgh ekghrhp miyC/k d#u fnyh ukgh- rj eqykauk [kqi leL;kauk rksaM nîkos ykxrs,[kknîk eqykyk djhvj djk;ps vkgs- i.k djhvj djk;yk vk/kh ykxrs rh Eg.kts f’k{k.k] f’k{k.kkrqu djhvj ?kMrs- vukFk eqykP;klkscrpnqljs lq/nk dkgh vukFA eqys f’k{k.k ?ksr gksrh- dkghauk f’k{k.k vkoMhizek.ks feGkys rj dkghuk rs feGkys ukgh- T;kauk vkoMhizek.ks f’k{k.k feGkys ukgh- R;kauk dk feGkys ukgh gs lq/nk tk.kqu ?ks.ks- Hkkx iMys- dkj.k R;kauk lq/nk djhvj djk;ps gksrs- f’k{k.k eqykyk vkoMhizek.ks u feG.ks Eg.kts gs dqBsrjh R;kauk lq/nk iVysys vlsy i.k R;kauk ukbZyktkus pqi clkos ykxsy vlsy- dkj.k eqykyk ekghr gksrs dh] vki.k dkgh cksyyks rj vkiY;kyk laLFkk lkMwu tkos ykx.kkj i.k vkiY;k ekxs dks.khlq/nk ukgh o vki.k tk.kkj dqBs ;k n`”Vhus eqyxk xIi clr gksrkgs vkEgkayk Li”Vi.ks dGys vkgsdjhvjP;k lkscrhyk lokZr egRokph vlrs rh Eg.kts ppkZ eqykauh laLFksr vlrkuk Lor%P;k djhvj fo”k;d dsysyh ckrphr Eg.kts ppkZ rj eqykauh vkivkilkr Lor%P;k djhvjP;k vMp.kh leL;k bR;knh xks”Vh lokZlkscr cksyk;ps i.k gh ppkZp jkgqu R;kaP;koj dks.kh mik; ;kstuk dk<Y;k rj dks.kh ukgh dk<Y;k- T;kauh mik; ukgh dk<ys rs vkt Lor%P;k dfjvjiklwu nqj vkgsr- rj eqykaph ppkZ dks.kklkscr ?kMqu vkyh gs lq/nk egRokps vkgs- dkj.k laLFksr ckgsjhy O;Drh lq/nk ;sr vlY;k dkj.kkus R;kaP;k lkscr lq/nk d/kh uk d/kh ppkZ ?kMqu vkyh vlsy o ex rh dqBY;kgh {ks=kph vlks- izR;sdt.k Lor%P;k {ks=k’kh lacaf/kr ppkZ djrks o T;k T;k eqykauk pkaxY;k xks”Vh ?;k;P;k vkgsr R;k ?ksrkr- i.k vls fdR;sd rjh lekt lsos’kh lacaf/kr O;Drh eqyka’kh Lor% ;soqu ppkZ djrkr i.k


vkEgkyk vls vk<Gqu vkys fd dkgh Bjkfod laLFksrhy lj deZpkjh gs eqyka’kh djhvjyk ?ksowu d/khp ppkZ djr ukghrsvukFk fon;kFkhZ vlY;keqGs vkiY;k ekxs &iq<s dks.khp ukgh- vls okjaokj vukFk eqykyk okVr vls- i.k ok<rs o; vlY;keqGs djhvjpk fopkj ;s.kkjp o R;kykokVr vls fd vki.k lq/nk djhvj dsY;koj dqVaqckr] lektkr] ns’kkr rkB ekusus txq ‘kdq rlsp ,d pkaxyk O;Drh Eg.kqu vksG[kk;ps vkgs- vlk fopkj dj.kkjk eqyxk uDdh ;’kkps mPp f’k[kj xkBq ‘kdrks- i.k ;k vk/kh lokZr egRokps Eg.kts eqykauk djhvj fo”k;d ;ksX; ekxZn’kZu ns.ks xjtsps vkgs- dkj.k dqBY;k {ks=kr dk; lqfo/kk vkgs- dlys f’k{k.k vkgs- gs [kqi egRokps vkgs- gh ekfgrh ns.ks xjtsps vkgsdkgh ekth fon;kF;kZuk ekxZn’kZu feGkys ukgh- gs R;kaP;k cksy.;ko#u letr gksrs- dkgh eqykauh vkEgkayk lkafxrys dh vkEgkayk djhvjfo”k;d ekxZn’kZu feGkys- vkEgkyk laLFksr vlrkauk g;k loZ xks”Vh feGk;Ykk gO;k gksR;k- letk vkeP;klkBh ekxZn’kZu ij oDrs cksyoys vlys rjh R;k xks”Vhpk Qk;nk vkEgkayk dk >kyk ukgh – dk >kyk ukgh gs vkEgkaykp ekghrh ukgh- i.k FkksMsls dk gksbZuk i.k >kyk i.k cgqrsd eqykauk ekxZn’kZu feGkys vlrs rs vkrk pkaxY;k inkoj dk;Zjr vlrsf’k{k.kklkBh og;k] iqLrds] vkjksX;klkBh] vkS”k/kik.kh] Hkkstu ukLrk bR;knh xks”Vh feGk;yk gjdr ukgh- vls fnlqu ;srs- brjgh lks;h lqfo/kk feG.ks xjtsps gksrs- i.k g;k lqfo/kk iq.Zki.ks ‘kklu vkeP;klkBh [kpZ djr vlqu lq/nk rs vkeP;k i;Zr iksgpr uls- dk iksgpr ukgh- vkEgkayk lq/nk ekfgrh ukgh- Eg.kts izR;sd xks”VhlkBh dsyh tk.kkjh VkGkVkG gkp vkeP;k ikg.;kr vkY;k- gs lq/nk egRokps vkgs dh f’k{k.kklkBh ykx.kkjs xkMh HkkMs]


brjgh xks”Vh T;k u iqjoY;k xsY;keqGs vkt gh osG vkyh vkgs dkgh laLFksr vkEgkayk g;kxks”Vh feGkY;k rj dkgh ukgh- laLFksr ygku i.kkiklqu jkgr vlY;keqGs osxosxG;k laLFkk e/;s ;s.kkjs vMFkGs] leL;k g;k Qkj =klnk;d gksR;k- vls eqykaP;k cksy.;krwu vk<GyslaLFksr vlrkuk ;s.kkjs izR;sdk’kh laca/k gs lq/nk djhvjlkBh eksykps Bjrs- dkj.k brjkapk feG.kkjk ikBhack gk lq/nk egRokpk Bjrks- djhvj djrkauk fe=ka’kh laLFks’kh deZpk&;ka’kh pkaxys laca/k vl.ks xjtsps vkgs- o cgqrsd eqykaps laca/k gs laLFksP;k deZpk&;ka’kh izsekus gksrs- deZpkjh gs eqykaP;k laj{k.kklkBh vlrkr- o lkscr R;kapk eqyka’kh ;s.kkjs laca/k gh pkaxys] okbZV vlrs- cgqrsd deZpk&;kauh eqykauk vkiys ekuys o deZpk&;kaph okx.kqd lq/nk eqykaP;k lkscrhyk Nku vlk;ph i.k ,[kkns deZpkjh gs eqyka’kh m/nVi.ks okxrkr gs lq/nk dGysvkEgkyk vls okVrs dh ts deZpk&;kaph okx.kqd gh lq/nk eqykaP;k djhvjhoj pkaxyh o okbZV izn’Zku djrs- deZpkjh gs lq/nk eqykauk okjaokj mn~ns’kqu cksyus] v’yhy Hkk”ksr f’kohxkG dj.ks] d/kh d/kh tkLrp jkx vkyk rj ekj.ks o f’k{kk ns.ks gs lq/nk pqdhps izdkj vkgsdkgh vukFk eqys gkWLVsy e/kqu gksoqu xsyhr R;kaps vkt NkuiSdh thou ?kMr vkgs- rs vkt R;kaP;k lkj[;kp vukFk eqykauk dkgh pkaxY;k xks”Vh lkax.;kph r;kjh nk[kor vkgs rs Eg.krkr vkt ok<R;k Li/ksZps ;qx vlqu R;kr rqEgh lq/nk ekxs u jkgrk Lor%ps thou Nkuizdkjs txkos- brj dqBY;kgh xks”Vhyk Fkkjk u nsrk Lor%ps f’k{k.k pkyw Bsokos- o brj gh xks”VhdMs y{k u n;k;ps mnk % pksjh dj.ks] xaqMfxjh] nknkfxjh] xqV[kk] rack[kq] nk# g;k xks”Vh rqeP;k djhvjoj


rj T;k vukFk eqykaps djhvj >kys R;kauk lq/nk okVrs dh vkEgh lq/nk vkeP;k lkj[;kp vukFk eqykyk djhvjckcr ;ksX; ekxZn’kZu nsoq bfPNrks- FkksMsls dk gksbZuk i.k tso<s vkeP;kdMqu gks.kkj – ts.ksd#u vukFk eqyxk Lor%ps djhvj ;ksX; r&gsus ?kMosyrs Eg.krkr dh] vkt vkeps djhvj >kys R;kcn~ny vkEgh lek/kkuh vkgksr- i.k vkeP;k ;k lek/kkukP;k ekxs dq.kkpk rjh ikBhack t#j vkgsdkj.k ikBhack tj dq.kk O;Drhapk vlsy rj vo’; R;k eqykps Hkfo”; ?kMsy o vlsp dkgh ikBhacsdrsZ vkeP;k lkscr vlY;keqGs vkEgkayk djhvj ph uoh fn’kk feGkyh fg lek/kkukph ckc vkgs- R;kiSdhp dkagh &lks’ky odZj] fe=] VªLV ;kapk ikBhack osGksosGh feGr xsY;keqGs vkEgh ?kMyks o ts vkt in ykHky; rs g;k yksdkaeqGsp feGkyk- vizR;{k dk gksbZuk i.k ikBhack feGkyk rs egRokps vkgs- okjaokj laLFksr lks’ky odZj ;sr vlY;keqGs R;kaP;kdMqu dkgh f’kdk;yk feGkys- ex rs ckgsjP;k lektkfo”k;h vlkos fdaok txkfo”k;h o brjkaP;k lq/nk lkfU/;kr vkY;keqGs ts vkEgkyk dGk;yk ikghts gksrs rs feGkys- fuOoG ?ksoqu Bsoys ukgh rj R;k xks”Vhpk iqjsiwj Qk;nk mpyyk- ts.ksd#u vkt bFki;Zr iksgpq ‘kdyks- fe=]lj gs lq/nk okjaokj djhvjfo”k;d lkaxr vlY;keqGs R;kapk lq/nk Qk;nk >kykdkgh Bjkfodp fon;kF;kZauh ikBhack feGoqu ?ksryk- i.k T;k eqykauh ikBhack ukgh ?ksryk- rh eqys vkt dqBY;k ifjfLFkrhr vlsy- gs vkEgkayk ekghrh ukgh- vkEgkyk lq/nk okVys dh T;k vukFk eqykaps vkt djhvj ulsyR;kauk vkt fdrh nq%[k okVr vlsy-


fu”d”kZ vkepk fo”k; ^vukFk eqykaps djhvj gk vlqu vkEgh gk fo”k; fuoM.;kekxs vkeps Qkj eksBs dkj.k gksrs fd vukFk eqykauk ;ksX; f’k{k.k feGr ukgh- rks R;kaP;k vkoMhuqlkj djhvj d: ‘kdr ukgh- vkoMhizek.ks f’k{k.k ?ksow ‘kdr ukgh- vkf.k laLFksr vlrkuk lq/nk djhvj fo”k;d ;ksX; ekxZn’kZu ukgh- gs loZ vMFkGs T;k osGsl vkEgkayk fnlqu vkys- R;kosGsl vkEgh Bjoys] fd vkEgh vukFk eqykaps djhvj ;k fo”k;koj iqdkjP;k ek/;ekrqu la’kks/ku dj.kkjT;kosGsls vkEgh iqdkj tkWbV dsyk o fo”k;koj la’kks/ku dj.;kl lq#okr dsyh- R;kosGsl vkEgkayk dkgh iz’u iMsyr fd vukFk eqykauk djhvj fo”k;d loZ lks;h lqfo/kk dk feGr ukgh- \ rks R;kaP;k vkoMhuqlkj djhvj dk d# ‘kdr ukgh \ eqykaP;k eqyk[krh ?ksrkauk vkEgkayk vls vk<Gqu vkys fd& eqykauk laLFksrwu ckgsj iMY;kuarj jkg.;kph lks; ukgh- f’k{k.k lq/nk ?ksoq ‘kdr ukgh o lokZr egRokps fd eqykauk uksdjhyk ykxrkauk ;s.kk&;k dkxni=sp miyC/k ukgh- mnk % &jk’kdkMZ] tkrhpk nk[kyk] ernku dkMZ] iWu dkMZ] bR;knh xks”Vh ulY;keqGs uksdjh lksMkoh ykxrs o g;kp xks”Vh =klnk;d BjY;keqGs eqys okbZV izo`Rrh dMs oGrkr o djhvj dj.;kps LoIu Hkax ikoys tkrsletk vukFk eqykyk uksdjh feGkyh rjh rh dqpdkeh i/nrhph feGrs- mnk %& gkÅlfdihax ]vkWQhl ckW; g;k uksd&;k R;kaP;k eukizek.ks u feGkY;keqGs rks djhvj dj.;kps LoIu lksMqu Vkdrksg;k loZ xks”Vh vukFk eqykauk u feG.;kekxps dkj.k Eg.kts & vkoMhizek.ks f’k{k.k ukgh- ekxZn’kZu ukgh- lokZukp ukgh-


vkEgh dsysY;k la’kks/kukrqu gkWLVsye/khy eqykaP;k leL;k vMp.kh leksj vkY;kvkEgkayk okVrs fd g;k xks”Vhoj ‘kklukus ckjdkbZus y{k n;k;yk gos dkj.k& brjklkj[ksp vukFk eqys mn;kP;k ;qxkps vkiys f’kYidkj gks.kkj vkgsr- rs lq/nk ns’kkP;k fodklkyk gkrHkkj yko.kkj vkgsrvkEgh dsysY;k la’kks/kukcn~ny ‘kklukdMs vkeP;k dkgh ekx.;k o lqpuk vkgsr-


ekx.;k % 1-

lokZr izFke eqykauk R;kaP;k eukizek.ks f’k{k.k n;kos-

2-

eqykauk T;k xks”Vhr vkoM vlsy R;k xks”Vhr R;kauk ekxZn’kZu feGfo.;kph lqfo/kk vlkoh-

3-

R;kauk djhvjfo”k;d ekxZn’kZu dsys tkos-

4-

vukFk eqykaP;k f’k{k.kkckcrhr i;kZ;kus R;kaP;k djhvj ckcrhr dkgh Bksl Hkqfedk vkf.k miØe jkcokosr-

5-

nkfjnz; js”ks [kkyhy fdeku mRiUu vl.kkjs ] izdYixzLr] HkqdaixzLr o ekxkloxhZ; o viax ;kauk T;kizek.ks f’k{k.kke/;s vkj{k.k o loyrh vlrkr- R;kpizek.ks vukFk eqykauk fon;kF;kZuk ns[khy fud”k ykoqu ‘kS{kf.kd vkj{k.k djkos@ vlkos- vls izLrko lknj djkos-½

6-

‘kklukus vukFk eqykauk f’k{k.kklkBh &mPp f’k{k.kklkBh] ra=f’k{k.kklkBh vko’;d vl.kk&;k dkxni=kph dkgh vV f’kfFky djkoh- ¼okLro iqjkok] tUenk[kyk]@mRiUu nk[kyk ½ fdaok ;k dkxni=kaph lks; djkoh-

7-

‘kklukus @ laLFksus fof’k”V; fon;kF;kZph ¼f’k{k.k izoh.k bPNqd ½ fon;kF;kZph nj rhu o”kkZuh gks.kkjh cnyh @ fdaok o;kuqlkj gks.kkjh cnyh- Fkkacokoh- ts.ksd#u gq’kkj fon;kF;kZps ‘kS{kf.kd okrkoj.kkr cny gks.kkj ukgh- R;kaps uqdlku gks.kkj ukgh-

8-

vukFk eqykaP;k dyk xq.kkauk o [ksGkaps izksRlkgu Bso.;klkBh Bksl miØe jkco.;kpk iz;Ru djkosr-

9 vukFk fon;kF;kZps f’k{k.k @dkslZ iq.Zk >kY;kl R;kph ‘kklu lsok;kstu dk;kZy;kr ¼,EiykWesaV ,Dlpsat ½ e/;s uksan d#u ns.;kph O;oLFkk djkoh-


fMlsacj efgu;kr vkeP;k xzqiph iqdkj rQsZ lgy ekFksjku ;k fBdk.kh xsyh gksrhvkeP;k xzqi lkscr vtqu 4 rs 5 xzqi vkys gksrs- lgy e/;s vkEgkyk [kqi etk vkyh ftrds iqdkjP;k odZ’kkWie/;s fe= HksVys ukgh frrds lgyhyk uohu fe=] eSf=.k feGkys lxG;k xzqi o jktsanz lj vkEgh lxG;kauh [kqi etk dsyh-



Analysis Meeting at Goregaon


Analysis Meeting at Goregaon continued‌.


Analysis Meeting at Goregaon still contunied‌ (!!!)


Interviews conducted at Hostels‌.





Analysis Workshop by Kalyani Madam





Our First Meeting….


Mapping workshop






20110-20111

“Öë²Öæ² ¸ü ÖÏã¯Ö ÖÏã¯Ö úÖêÖê-†ÖòÙ›−Öê ›ü− ™ü¸ü

ÃÖãÖã×−Ö»ÖÖ ÖÓ ÖÖ¾Ö Öê Ö Öê ÃÖ¤üõÖÖÓ Ãµ “Öß −ÖÖÖ¾Öê −ÖÖ Öêê¿Ö ¯Ö¾ÖÖÖ¸ü “ÖÓ¦ü úÖÓ ŸÖ × ÖÖ¸üß ÃÖãµÖÔ úÖÓ ŸÖ × ÖÖ¸üß ´ÖÖºþ º ŸÖß ¾Ö›üÖ¸ß Ö Ö Öêê¿Ö Ø¿Ö¤ ¤êü ¸ü×¾Ö ×¾ ŸÖê»ÖÓ Öê ´ÖÆêü¿Ö ¿ Ö¸üÖŸÖ Ö ×¤ü¯Ö ú Ö ØÃÖ Ö


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.